' I ' () X (((

Н А М ( I ) 7 1 Y O Y i i V

' I ’ ( )

X (((v v - ;>*

FARZANDLARINGIZ SOG'LOM, AQLLI,

CHIROYLI, TARBIYALI VA OQIBATLI

BO'LSIN DESANGIZ

Taqrizchilar: tarix fanlari doktori, professor G ‘.Ahmadjonov va tarix fanlari nomzodi Z.Fayziyeva

3 -6 0Ziyoyev, Hamid.

Farzandlaringiz sog'lom, aqlli, chiroyli, tarbiyali va oqibatli bo'lsin desangiz. Т.: «Ma’naviyat», 2001.

«Ma’naviyat», 2001.

Farzandlaringiz sog 'lom , aqlli, chiroyli, tarbiyali va oqibatli bo'lsin desan giz

Bir podshoh shunday dardga uchrabdiki, uni ko‘p tabiblar tuzata olmabdi. Saroy amaldorlari podshohga: — Sizni, mashhur tabiblarning barchasi ko‘rdi. Shu kunlarda shahrimizga musofir tabib kelganmish, uni taklif qilmoqchimiz.

-- Yaxshi men roziman.Tabib podshoh huzuriga keltirilibdi, u podshohni sinchiklab

ko‘rib va suhbatlashib:— Podshohim, sizning kasalingiz asosan ko‘zingizda.— Yo‘g‘-ye, ko‘zim yaxshi ko‘radi, undan shikoyatim yo‘q.

Bilsangiz, mening dardim ichimda, dilim hamisha qorong‘u, hyech narsa yoqmaydi. Diqqatim oshadi va yaxshi uxlolmayman.

— H am m a gapingiz to ‘g‘ri, lekin dardingizni davolashni ko‘zingizdan boshlash lozim.

— Siz qanday tabibsiz, mening ko‘zim soppa sog‘-ku.— Bo‘lmasa, menga ijozat bering, ketay.Podshoh bir oz o ‘ylanib: — Kelishdik, Siz aytganidek bo‘laqol-

sin, tuzalsam bas.— Tuzalishingizga ishonchim komil. Buning uchun so'zlarimning

hammasiga rioya qilishingizni so‘rayman.— Xo‘p roziman.Tabibning so‘ziga binoan podshoh o‘zining yaqin kishilari bilan

safarga chiqib, tunda shahardan ancha uzoq bir vodiyga yetib keldi. Bu yerda podshoh shu darajada qattiq uxlabdiki, uni ikkinchi kuni tongda zo‘rg‘a uyg‘otishdi. U o‘m idan turib atrofga qarasa, tog1 bag‘rida katta daryoning suvi quyosh nurida jilo berib oqayapti, n trof ko‘m -ko‘k m aysazorlar, ko‘zni qam ashtiradigan turli rangdagi chiroyli gullar, sarvi qomat daraxtlar bilan qoplangan,

bulbullar sayrayotgan emish. Podshoh tushimmi yoki o‘ngimmi deb, atrofga lolu hayron bo iib boqdi, o ‘rriidan tura solib bolaga o‘xshab u yoqdan bu yoqqa chopdi, to ‘yib nafas oldi. Har nafas chiqarganda ko'kragidan qandaydir noxush havo chiqib kctgandek tuyuldi. Ruhi yengillashib, yuragida shodlik hislari uyg‘ondi. Bir haftada podshoh ancha sog‘ayib kula boshladi.

— Dori-darmonsiz qanday qilib tuzaldim, bu yerda qanday sir bor?— Olampanoh! Inson salomatligi va kayfiyatin; yaxshilashda

ko'zning tutgan o‘rni beqiyos kattadir. Sizni ko‘rishimdan oldin bir necha kun hayotingizni o ‘rgandim. Ma’lum boidiki, siz uzoq vaqtlar mobaynida taxt uchun kurashlar, harbiy yurishlar, kishilarni o‘ldirish yoki darra bilan urdirishning tepasida turgansiz. Siz hamisha xavotirlik va ehtiyotkorlikda yashab ko‘pincha saroydan chiqmagansiz. Bunday bir xildagi turmush tarzingizni surunkas;ga ko‘ravergan ko'zlaringiz toliqib, a ’zoi-badaningizni nurlantirishiga va rohatlantirishga ojizlik qilgan. Bu sharoit dilingizni xiralashtirib, jig‘i-biyronlik va chirsillash tuyg‘ularini qo‘zg‘otgan.

Tabiblar siznikiga o'xshagan ko‘zlar garchand ko‘rsalarda, kasallangan deb hisoblaydilar. Shuning uchun ham dardingiz ko‘zingizda deb aytgan edim. Bu kasaldan va umuman sizning liozirgi og‘ir holatingizdan holi boiishning yagona yo‘li sayohatga chiqishdadir. Awalo ko‘z orqali olinadigan ozuqa o‘ta foydalidir. Bilamizki, u inson hayotini ta ’minlashda asosiy o‘rinni egallovchi omillardan biridir. U kishi badanidagi boshqa a’zolar singari turli vazifalarni uzluksiz bajarish jarayonida holdan toyadi va faoliyati susayadi. Ko'zlarni bunday darddan holi qilish uchun daryolarga, tog‘ cho‘qqilariga, gulzorlarga, ko‘m-ko‘k maysalarga, chinorlar va yam-yashil daraxtzorlarga mayinlik bilan qarash kerak. Hatto chiroyli odamlar, nafis kiyimlar, go‘zal parrandalarni ko‘rish ham juda zarurdir. Ular ko'zlarni oziqlantiradi va shodlantiradi. Bu o‘z navbatida boshni tiniqlashtirib dilni ravshanlashtiradi. Nutq va yozishni yaxshilab, fikr-mulohaza o'tkirlashadi.

Podshohimiz! Eshitish a’zosining ham ahamiyati katta. U bir xillik shovqin-suron, baqorat so‘zlardan charchab salomatlik va kayfiyatni yomonlashtiradi. Bu holatga tushmaslik uchun tez-tez ashula va kuylarni, bulbul va bedananing sayrashlarini, daryo va

4

soy suvlarini sharqirashini, shamolda teraklar bargining «shivirlash»!arini tinglash kishini zavqlantiradi.

Xonadonlarda bedana va boshqa sayroqi qushlami saqlash bejiz bo‘lmagan, albatta. Hatto suv va to'qay atroflarida qurbaqalarning yoqimli sayrashiga mahliyo bo‘lib o‘tirgan kishilarni ko'rganman. Ayrim odarnlarga otlaming kishnashi, tunda bo‘rilarning cho‘zib uvillashi yoqadi. Ayniqsa donishmandlar suhbatini, ayollarda uchraydigan jozibador va erkalovchi so‘zlami eshitish kishiga rohatbaxsh etadi. Odamlar dilni dil sug'oradi deb bekorga aytishmagan.

Podshohlar va umuman mansab egalaii ishdan tashqari vaqtlarda tengdoshlari, do‘stlari va ayniqsa oilasi doirasida o‘z amalini unutgan holda bir oddiy inson sifatida so'zlashsalar, dardlashsalar va hazillashsalar koni foydadir. Aks holda ular samimiy va shirin so‘zlarni eshitishdan mahrum bo‘lib va yakkalanib qoladilar. Bu hukumatning murakkab va sertashvishli ishlaridan taranglashgan va toliqqan asab tomirlarini og‘ir kasalga chalinishga zamin hozirlaydi.

Podshohimiz! Inson uchun burun orqali olinadigan havoning ahamiyati ham bebahodir. Bordi-yu, kishi havoni o‘zgartirib turmasa va yoqimli hidlardan yetarli foydalanmasa katta zarar ko‘radi. MusafFo havo, gullarning, maysalarning, noz-ne’mat (qovun, xandalak, shaftoli, bexi, olma)lar, yangi yopilgan non va mazali palovning yoqimli hidlari ko‘krak-nafas faoliyatini yaxshilaydi. Bedazor va yaylovlarda dam olish va uxlashning nafi katta.

Aytib o‘tish joizki, ayrim kishilar o ‘z kasblari bo‘yicha biror hidga o' rganib qolganliklarini o‘zlari sezmay qoladilar. Chunonchi, Eslunat nomli bir kishi nonvoylar oilasida tug‘ilib va voyaga yetib 30 yoshida boshqa shaharga borib yashaydi. M a’lum vaqt o'tishi bilan ubosh og‘rig‘iga chalinadi, lekin hyech qancha davolansada hyech tuzalmaydi. U ota-onasini sog‘inib o‘z yurtiga qaytib uyiga kirsa dasturxon ustida issiq nonlar qo‘yilgan ekan. U beixtiyor ko‘zi chaqnab nonlarni tinimsiz hidlayveribdi. So'ngra tiniqib uxlab tursa bosh og‘rig‘idan nom-nishon qolmabdi. U mendan buni sababini so‘raganida:

— Siz ko‘p yillar mobaynida nonvoychilik qilgan vaqtlaringizda nonni hushbo‘y hididan butun a’zoyi badaningiz «kayf» qilgan. Bu hunarni tark etganingizdan so'ng non hidini xumori tutib

5

boshingiz og‘riydigan bo'lib qolgan. Siz esa buni asli sababini bilmay dori ichavergansiz.

Hidga doir bir voqyeani o‘qiganman: Bir podshohning o'spirin o ‘g‘li saroy nonvoyxonasiga serqatnov bo‘lib qolibdi. U buni sababini so‘raganda o ‘g‘li: — o ‘sha joyga borsam kayfiyatim yaxshilanadi, boshqa vaqtda o‘zimni juda lanj his qilaman — debdi.

Podshoh o‘g‘lim dardga chalinibdi deb mashhur tabiblarga qancha ko‘rsatmasin baribir tuzalmabdi. Buni eshitgan donishmand podshohga: — Bir tom chi qonimdan kechsangiz o ‘z fikrimni ma’lum qilsam. Menicha o‘g‘lingizning onasini urug‘ida nonvoychilik bilan shug‘ullangan kishilar bo‘lgan. Bu hunarning lazzatini qo‘msash qondan o ‘g‘lingizga o‘tgan bo‘lsa ajab emas.

Podshoh bu mutlaqo xayolda yo‘q so‘zni eshitib larzaga tushibdi, bir ishonib bir ishonmay dovdirabdi. Donishmandning taklifiga ko‘ra u xotinidan qarindosh-urug‘larda nonvoylar bo‘lganmi deb so‘raganda, u shunday javob qilibdi: — «Bilasizki ko‘p yillardan buyon taxtga merosxo‘r yo‘q, nima bo‘lsa ham o‘g‘il tug‘gin deb tinchlik berinadingiz. Xudo taoloning xohishi bilan qiz tug‘dimu olam ko‘zimga qorong‘u b o ‘lib ko‘rindi. Hatto o‘lishga rozi bo'ldim. Shunda doyaning rahmi kelib o ‘sha kuni nowoyning xotini o ‘g‘il tuqqanligini va unga qizimni almashtirishni taklif etdi. Boshqa iloji bo‘lmagandan keyin, awalo taxtni avlodimizning qo‘lida qolishini istab bir xaltacha tilla evaziga, sir tutish sharti bilan chaqaloqlarni almashtirdik. Mana ko‘rib turibsizki o‘sha nonvoyning o‘g‘li shaxsan siz shohimizning tarbiyasida yuksak odob-axloq egasi bo‘lib yetildi. Agar meni qilgan ishimni gunoh deb hisoblasangiz har qanday jazoni olishga roziman».

Podshoh bir zum xayolga cho‘mib: — Shunchalik taxtu- davlatimizni o ‘ylaganing uchun senga rahmat. Endi bo‘lar ish bo‘ldi. Haqiqatan ham o‘g‘lim har jihatdan maqtovga sazovor. Xudoi-ta’olo bu o‘g‘lining peshonasiga hukmdorlikni yozganki, bizni xonadonimizda voyaga yetdi. Men uni o‘zimning chinakam o‘g‘lim va merosxo‘rim deb hisoblayman.

Ko‘p o ‘tmay podshoh taxtdan voz kechib o ‘g‘lini mamlakat hukmdori deb e’lon qildi. Shundan keyin ham bu hukmdor xumori tutganda issiq nonni hidlashni va unga boqishni tark etmadi.

Hidni odamga ta’sirini ko‘rsatuvchi yana bir misol: Huzurimga ayol kishi ukasi bilan kelib boshi og‘rishi va gangishini bildirdi. Ukasi bilan alohida gaplashganimda ayolni eri 4-5 oydan beri savdo bilan chet elga ketganligini ma’lum qildi. Men unga ertaga pochchasining do'ppisini berkitib olib kelishni buyurdim. Shu tayinlangan kuni erini do‘ppisini teskarisini o‘girib ayolga hidlatgan zahotim birdaniga o'zgarib erimni hidi-ku deb uni hidlayberib tuzalganligini aytdi. Bunday holat oshiq-moshiq er-xotinlarda yuz beradi, albatta.

Yoqimli hidlar kishi aqlini, xotirasini va um um an, a’zoyi badanini tiniqlashtiradi.

Har bir kishiga suv turlarini va sifatini bilib qo‘yish shartdir. Suvlar bir necha xillarga bo‘linadi. Masalan, buloq suvi, hovuz suvi, daryo suvi, tog‘ bag‘rilaridagi soy suvi, qor va yomg‘ir suvlari shular jumlasidandir. Bularning orasida eng foydalisi tog4 yon- bag‘rilaridagi quyosh nuri ostida sharaqlab oqadigan soy suvidir. Bunday suvda cho‘milish va uni ichish badanni taranglashtiradi. Unga sho‘ng‘iganda ko‘zni ochib-yumib, bir necha marotaba chayish foydalidir.

Odamda suvga nisbatan ehtiyoj ikki xil tarzda yuzaga keladi. Birinchisi tabiiy, ikkinchisi esa, sun’iy chanqovdir. Sun’iysi suv yoki choyni hadeb ichaverish orqasida odatlanib qolishdan yuzaga keladi. Vaholanki, suvni a’zoyi badannmg talabi doirasida, ya’ni chanqaganda iste’mol qilish zarur. Buni tabiiy chanqov deyiladi.

Badanda ortiqcha suvriing to‘planishi orqasida odam botqoqlikdagi daraxtga va o ‘simlik.ka o‘xshab bo‘kib qoladi. Ayniqsa, sovuq va salqin fasllarda terlash yo‘qligida suvni ko‘p ichish yaxshilikka olib kelmaydi. Awalo, u badanni bukcnaytiradi va bo'shashtiradi. Odamlar orasida ayniqsa quyuq ovqatni iste’mol qilayotganlarida choyni ko‘p ichuvchilar uchraydi.

Abu Ali ibn Sino ovqat vaqtida choy uzatishganda «ko‘rib turibsizlar-ku palov yeyayotirman», deb uni olmabdi. Sababini so‘rashganda, choy ichilganda quyuq ovqatning oshqozonda sifati buziladi va u suv yuziga ko'tarilib hazm bo‘lishi qiyinlashadi, odamni lohas qiladi. Mabodo chanqab turilganda ovqat yeyilayotgan bo'lsa, u vaqtda ozgina choy ichish kifoya. Choyni taomdan ancha keyin, chanqagandagina ichilgani m a’qul.

Rivoyatga ko‘ra Abu Ali ibn Sinodan o‘limga davo bormi, deb so'rashganda, yo‘q, deb javob bergan ekan. Negaki, odamlarda og‘iz bor. Bunda turli zararli moddalar to'planib tanaga tarqaladi. Bulami kamaytirish va kuchini qirqish yo‘li bilan odamni sog‘lomlashtirish va umrini cho'zish mumkin. Bunga erishmoq uchun taomdan oldin va keyin issiq suv bilan g‘ar-g‘ara qilib og‘iz tozalanadi. Uyqudan oldin ham og‘iz va tomoqni nomakob suv bilan tozalansa yaxshi bo‘ladi. Bu o‘z navbatida, qo‘llansa hidni yo‘qotib tishni mustahkamlaydi, chang-to‘zonda ovqat yemaslik va gapirmaslik kerak.

Salomatlikni ta ’minlashda ovqatlaming ahamiyati kattadir.Imkoni boricha go‘shtlarning barcha turlaridan navbati bilan

foydalanish lozim. Ma’lumki, ular qo‘y, mol, echki, ot, bedana, kaklik, chumchuq, xo‘roz va baliq singari go‘sht!arni o ‘z ichiga oladi. Shuni hisobga olish kerakki baliq va parranda go‘shtlari ko'proq ko‘krak va bosh tomonlarga chumchuq, qo‘y va mol go‘shti kindikdan pastki qismlarga ta ’sir etadi. Toy go‘shti va qazisi esa azoyi badanning tim og‘idan boshlab to bosh miyagacha bo'lgan qismining kuch-quwatini oshiradi.

Taomlarni va noz-ne’matlami m a’lum tartibda iste’mol qilish lozim. Ko‘pchilik oilalarda bir turli ovqat surunkasiga iste’mol qilina beradi. Vaholanki, ularning barcha turlarini navbati bilan yeyilgan- dagina kishi o‘zini yaxshi his etadi. Bordiyu oshpaz yoki ayol kishi kapkirni qozonga urib jahl bilan ovqat pishirilayotganligi ko‘rilsa o‘sha ovqatni iste’mol qilmaslik lozim. Chunki u kayfiyatni buzadi va ishtaha bo‘g‘iladi. Bu yerda jaholat holatida tayyorlanayotgan ovqatning sifatining aynashini ham hisobga olish darkor.

Har bir kishi o‘zining sovuq yoki issiq mijozini hisobga olgan holda ovqat turlarini tanlashi va iste’mol qilishi shart. Surunkasi kuchli yoki kuchsiz ovqatlarni ishlatishdan saqlanilsa salomatlikka putur yetmaydi. Ovqatlaming ko'rinishi chiroyli va mazasi yoqimli bo‘lgandagina kishi rohatlanib, foydasi ko‘p bo‘ladi. H ar bir mavsumda pishadigan tut, qulupnay, gilos, o ‘rik, uzum, olma, nok, tarvuz, qovun, shaftoli, bodring, turp singari nozi-ne’mat- lardan to 'la foydalanish kerak. Shuningdek, yong‘oq va jiydani iste’mol qilish lozim. Sarimsoqpiyoz, piyoz, ukrop, kashnich va yalpizlarning ham foydasi ko‘p. Ammo ularni me’yorida ishlatish

kerak. Aks holda ziyoni tegadi, masalan, ukropni ko‘p iste’mol qilinsa ko‘z xiralashadi. Qish va bahor kezlarida quritilgan mevalaming o‘zini va sharbatini iste’mol qilishni unutmaslik kerak. Kuchli ovqatlami yegandan keyin jismoniy harakat qilingandagina qon quyilishi va bosimining oshishishini oldi olinadi. Yosh ulg‘aygan sari bosh va oyoq tomonlarga qonni yetarli darajada yetkazishga yurak ojizlik qiladi. Bu ajin tushishiga, ko‘zning xiralanishiga, xotiraning pasayishiga, sochning siyraklanishiga, oyoq kasallari va boshqa salbiy o‘zgarishlarga olib keladigan sabablardan biridir. Bularni bartaraf qilish uchun jismoniy mashqlar, xususan, oyoqni osmonga ko‘tarib turish, sakrash, bir narsaga osilish, badanni uqalash, yugurish va yo‘rg‘a otni minish bilan shug‘ullanish lozim.

Yuqorida ko‘rsatilgau koTish, nafas yo‘li, eshitish orqali hamda lazzatli ovqatlardan olinadigan oziqalar birgalikda odamni sog‘lomlashtirish, tetiklashtirish, ruhlantirish va faoliyatini jo‘sh urushida muhim o ‘rin egallaydi. Шаг odamlarning yuzidan nur yog‘diradi, ko‘zini chaqnatadi, husniga husn qo‘shadi. G‘ururlanish va faxrlanish, jasorat va mardlik singari fazilatlar shakllanadi.

0 ‘sha oziqalar nasi urug‘ining sifatini ham yaxshilaydi. Nasi urug‘i qauchalik sog‘lom va sifatli bo‘lsa bolaning tug‘ma xususiyatlari shunchalik maqtovli bo‘ladi. Boshqacharoq aytganda ota-onaning ruhiy, jismoniy va nasi urug‘ining holatiga monan ravishda farzandlarning tug‘ma xususiyatlari ona qornida shakllanadi.

Sir emaski sabzavotdan, turli o'simliklardan va mevali daraxt - lardan m o‘l hosil olish ularning urugMami sifatiga bog‘liq. Shunga o‘xshash insonda ham naslni yaxshilash urug'ning holatiga borib taqaladi. Kishi dardga chalinganda uning belgisi darhol qonda va siydikda o‘z aksini topganidek odamning salbiy ma’naviy va jismoniy holati uning nasi urug'iga darrov ta ’sir etadi. Biroq, bu urug‘ sifati jihatdan kayfiyat va sharoitga qarab bir-biriga o ‘xshamagan xususiyatlar bilan shakllanadi. Shuning uchun farzandlar bir ota-onadan tug‘ilgan bo‘lsalar-da, lekin aql-idroki va ko rinishi jihatidan bir-birlaridan farq qiladi. Egizaklar esa bir vaqtda shakllangan, bir xildagi nasi urug‘ turkumidan yuzaga kelganliklari tufayli har jihatdan bir-birlaridan deyarlik farq qilmaydi.

— Dalillaringiz ishonarli, nasi urug‘ining sifatini yaxshilashdan tashqari yana nimalarga e’tibor berish lozim?

Avvalambor eri-xotin o ‘rtasida nafratga, qo‘rquv va jaholatga yo‘l qo‘ymaslik darkor. Shundagina kishida yaxshi kayfiyat hosil bo‘lib ko‘ngil barq urib yashnaydi. Aks holda nasi urug‘ining sifati aynab salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Masalan, podshohim sizning hayotingizni misolga olaylik. Siz amakingizni va uning tarafdorlarini oMdirib taxtni egallagansiz. Bu qotillik kayfiyati xotiningiz bilan qo‘shilish daqiqasida nasi urug‘i orqali o ‘g‘lingiz a’zoyi badaniga singan. Shuning uchun ham o'g'lingiz sizga o‘xshab qotillik yo'li bilan taxtni egallamoqchi bo‘ldi. Shu bois uni zindonga tashladingiz.

Dalil sifatida boshqa misollami keltiraman.Bir qimorboz choyxonada suhbatlashib o'tirganida qo‘shnisi

hayajon bilan yugurib kelib xabar qilibdi-ki, tezroq uyingizga boring, o‘g‘lingiz ikki kishii pichoqlab tashladi. Qimorboz esa, pinagini buzmay, o‘g‘lim bunday jinoyatni qilish tabiiy hoi, negaki meni o'zim odam oMdirib uyimga kelgan kunim xotinim o‘g‘limga homilador bo‘lgan. Shunda mendagi qotillik kayfiyati nasi urug‘im orqali bolamizga o‘tgan.

Abu Ali ibn Sinoning huzuriga bir kishi kelib: — Hazrat! 0 ‘g‘limning basharasiga tikilib qarasam ilonga o‘xshab ketadi.

Aytingchi nima uchun shunday?— Siz er-xotin bir yostiqqa bosh qo‘yganingizda mabodo ilon

xayolingizdan o‘tmaganmidi?— To‘g‘ri biz er-xotin tog1 bag‘rida shiyponda qo‘shilayot-

ganimizda yonimizdan katta ilon shivillab o‘tayotganligini ko‘rib va seskanib juda qo‘rqdik.

— Sizlarni xuddi m ana shu holat kayfiyatingiz va nasi urug‘ingizga o‘z ta'sirini ko'rsatib bolani yuzini ilonga o ‘xshatgan.

Yana bir misolni diqqatingizga havola qilaman: Bir odam otidan toycha olish uchun ularni qochirtirish bilan shug‘ulianibdi. U bu voqyeaning ta'siri ostida uyiga shoshib borib xotini bilan qo‘shilganda u homilador bo‘lgan. Bola tug‘Uganda qarashsa uning basharasi otga o‘xshaganligi ko‘zga tashlandi.

Mening huzurimda Toshbek ismli odam o‘g‘li bilan keldi. Bola oriq, qo‘rqoq, tortinchoq va ko‘rimsiz edi. U kishidan bola qaysi

■ . . 1 0 • . v

sharoitda tug‘ilganligini so‘rasam, u aytdiki, onasi bilan qo‘shilg^ nimizda zamon juda tashvishli va xavotirli edi. Shahrimiz goh, xonni, goh bu xonni qo‘liga o ‘tib yuzlab kishilarning yostiq qurigan edi. Biz er-xotin har doim yo'qchilikda yashadik, o ‘za^ munosabatlarimiz ayrim sabablarga ko‘ra, vaqtinchalik sovuq t^ oldi. Bu holat — nasi urug‘ga salbiy ta’sir etib kasal bolani tug‘ilishi^ olib kelgan, albatta.

Obsha kishining 5 ta bolasi bor, lekin fe’l-atvori va qobiljy^ jihatidan bir-biriga o‘xshamaydi. Unga ularning qaysi biri sizr>. ko'proq yoqadi deb so‘raganimda javob qildiki: — farzandlarimnih. orasida Xursandjon ismli o‘g‘lim juda aqlli va qobiliyatli va odobli,

Uning aytishicha, bu o‘g‘il zamon tinchigan vaqtlarda tugMlga Toshbekning umrida bir marta omadi kelib xotini bilan sayohat^ chiqish imkoniga ega bo'lib, ajoyib joylarni ko‘rishgan, to ‘y tomosha va sayllarda yurishgan. Er-xotinning bir-birlariga bo‘lg^. muhabbati va mehribonligi jo'sh urgan. Shunday yaxshi kavfiyatq. Toshbekning xotini homilador bo‘lib o‘g‘il tug'gan. Bu farzan,, xursandchilik bilan dunyoga kelganligi uchun unga Xursandjof deb nom qo‘yishgan.

— Ko‘rdingizmi podshohim, — bolalar bir ota-onadan tug‘i| gan, bir qozondan ovqatlangan va xonadonda voyaga yetgan, lekjt| aqli, fe’l-atvori va sog'ligi jihatidan bir-birlaridan farq qilgan. Bun^ bir-biriga o ‘xshamagan sharoit va har-xil ruhiy holatda ayolniriL homilador bo‘lishi sabab bo‘lgan edi.

— Bir sayohat bilan yaxshi farzand tug‘ilganligini gapiryapsi> Mening xonadonimdagi jannatdek sharoitda, shu jumlada^ qanchadan-qancha sayohatlarda xotinim Xursandjonga o‘xshaga^ farzand ko‘rmadi-ku.

— Podshohim! Bu yerda shuni e’tiborga olish kerakki, Xursanc] jon bir-birlarini sevadigan er-xotindan dunyoga kelgan. Sayoh;<( davrida bu muhabbat avjiga mingan, er-xotin ruhiy va moddj^ ozuqalardan to ‘la foydalangan. Bu holat nasi urug‘ini yaxsl(| bo‘lishiga olib kelgan. Sizning oilangizda esa samimiy muhabbat v. mehribonlik aslo bo‘lmagan.

— N oto‘g‘ri gapiryapsiz tabib, er-xotin bir-birimizni sevishi^ turmush qurganmiz.

— To‘g‘ri dastlab shunday bo‘lishi mumkin, lekin keyin ahvol o‘zgargan. 0 ‘zingiz o‘ylang podshohim, siz haramdagi go‘zal kanizaklar bilan maishat qilgan holda, qanday qilib xotinimni sevaman deya olasiz. Chin muhabbat sadoqatni talab etadi. Sizda esa bu bo‘lmagan-ku. Xotiningizni ham sizni sevmasligiga ishonchim komil.

— Yo‘q, bunday demang xotinim meni juda sevadi.— Men o‘z fikrimda qolaman, podshohim.— Yaxshisi, — dedi podshoh, — so‘rab o‘zidan so‘rab bilamiz.Uch kundan so‘ng podshohning xotini vodiyga olib kelindi. Bu

ayol qaddi-qomati kelishgan, biroz yuzida g‘am-g‘ussa va tashvish belgilari ko‘zga tashlanib turardi. U eriga tikilib — panohim sog‘ayib va yosharib ketibsiz bundan xursandman deb sovuqqina muomala qildi. Biroz suhbatlashishganidan keyin podsho:

— Aytingchi, meni sevasizmi yoki yo‘qmi?Ayol bir zum xayolga botib sukut saqladi.— Savolimga to‘g‘ri javob bering, hyech narsadan cho‘chimang.— Haqiqatni aytsam, siz taxtga chiqqaningizdan so‘ng mening

muhabbatimni haramdagilar oldida oyoq-osti qildingiz, muhabbatim nafratga aylangan.

Podshoh esa bu gaplardan hijolatlanib va hayratlanib nima deyishini bilmay qotib qoldi.

Bir oz fursatdan so‘ng tabib kirganda, unga podshoh dedi: — gaplaringizning hammasi tasdiqlandi, qoyilman. Shu kungacha hayot sirlarini va xotinimning nafratini bilmagan ekanman.

— Podshohim! Sabr-qanoatli ayollar oz emas. Ular oilaning manfaatlarini ko‘zlab erkaklarning nojo‘ya harakatlarini bilmaslikka olib dillaridagi norizoliklarini sir tutadilar. Ularga sodiq bo‘lish, izzat-ikrom ko‘rsatish, ko‘ngillarini olish va orzu-niyatlarini ro‘yobga chiqarish har bir erkakning burchidir. Shundagina xotinda ham erga nisbatan muhabbat va hurmat qaynaydi. Ayolning bu hislari nasi urug‘i orqali bolaga o ‘tadi. Bunday farzand tabiatan otaga mehribonlik ko‘zi bilan qaraydigan bo'lib tug‘iladi. Erkakning xotiniga nisbatan muhabbati uning nasi urug‘ida o‘z aksini topib uni qornida bolaning a’zoi badaniga singib ketadi. Bunday farzandlar tug‘ilgandan keyin butun umri davomida onasiga mehr va hurmat

ko‘zi bilan qaraydi. Bu haqda misollami eshiting: — 0 ‘tmishda er - xotin bir-birini juda sevib yurgan vaqtlarida ulardan bir qiz tug'ilgan. U, 8 yoshligida otasi boshqa ayolga uylanib oilani o‘z holiga tashlab ketgan. Ona-bola birovlaming xizmatini qilib zo‘rg‘a ro‘zg'orni tebratgan. Vaqti kelib qiz yoshi qo‘msab ‘ayib otasini qo‘msab dardga chalinibdi. Uni ko‘rgan tabib so'radi: — Otang, onangni va seni tashlab ketib hyech xabar olmagan. Hatto och qolgan kunlaringiz ham bo'lgan. Nimaga endi bevafo otangni sog‘inasan?

— Otamning, — qilmishlaridan nafratlansamda, lekin ko‘rib qolsam bag'rim ochiladi, suyunaman va tiniqib uxlayman. Uzoq vaqt ko‘rmasam yuragim cho‘g‘ga o ‘xshab qiziydi.

Shu tarzda voqyea ikki o‘g‘illi oilada ham yuz bergan. Bu ikki o‘g‘il boshqa erga tegib ketgan onasining bevafoligini qoralagan bo‘lsalar-da, lekin uni diydorini ko‘rib bir oz suhbatlashmasalar o‘zlarini qayoqqa qo‘yishini bilmaganlar.

Ayrim oilalar ota-onasi tashlab ketgan go‘dak bolalarni asrab boqadi va tarbiyalaydi. Ular voyaga yetganda, sizlarni ota-onangiz boshqa deyilganda darhol keyingi o ta-onadan mehri sovib, oldingisini topish harakatiga tushadi. Vaholanki, ular ota-onasini umuman ko‘rmaganlar.

Bayon etilgan misollardagi farzandlar ota-onalari oshiq-moshiq bo‘lgan vaqtlarida dunyoga kelganlar. Bunday tug‘ma mehribonlikni har qanday og‘ir sharoit yoki judolik so'ndira olmaydi.

Mehr — muhabbatsiz tug‘ilgan farzandlar garchi o ‘z ota- onasining bag‘rida erkinlik va farovonlikda yashayotgan bo‘lsalar- da ularga nisbatan hurmat va izzatni ko‘rsatmaydilar. Aksincha zo‘ravonlik va yomonlik qiladilar. Bu xususda ba’zi dalillarni keltiraman: Sizning qO‘l ostingizdagi Ashirxo‘jabek Hoji ismli nihoyatda badavlat kishi juda jahldor, qo‘rs, shuhratparast va shaxsiyparast kishi edi. U sevishlik, mehribonlik va g‘amxoqilishni rlik qilishni xayoliga ham keltirmagan. Uning mana shu zararli xususiyatlari o ‘g‘illariga nasi urug‘i orqali o‘tib kishini hayratlan- tiradigan fojia ro‘y bergan. U boylikning talay qismini sevimli kenja o ‘g‘liga vasiyat qilganda uchta o‘g‘li otasi va ukasini bo‘g‘ib o‘ldirishgan.

Ammo, aqlli o ta-onalardan tug‘ilgan farzandlar oz emas. Xususan, yaxshi bilasizki yaqindagina sizning saroyingizga maslahatchi etib tayinlangan nufuzli savdogar Sire ddin aka va xotini yuksak aql-idrok va odob-ahloq sohibalaridir. Shu bois ularning farzandlari ham sog‘lom va aql-idroklidirlar.

Nasi urug‘i shunday o‘ta nozik va sezgirki odam sog‘lig‘i va ruhiyatini zudlik bilan o‘zida aks ettirib ona qornida bolaning aql idrokiga o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi. Yuqorida aytilgandek, agar ona- otaga mehribon bo‘lsa u vaqtda bola otaga mehribonlik qiladi. Ota- onaga mehribon bo‘lsa bola onaga mehribonlik qilaveradi. Shu tariqa ota-onaning mehri bolalar orqali ularni o ‘zlariga qaytadi. Ota- onaning bir-birlariga mehrining yo'qligi farzandlarini ham ularga nisbatan mehrsizlikka olib keladi.

Tug‘ma xususiyatlar xoh ijobiy, xoh salbiy bo'lsin, baribir hayot jarayonida bukilsada, lekin vaqti kelganda o‘z kuchini ko‘rsatadi. Shunday odamlar bo‘lganki yoshligida yetim, kambag‘al yoki qul hisoblangan. So‘ngra tug‘ma iste’dodga ko‘ra mashhur olim, davlat arbobi va boshqa nufuzli kishilar bo‘lib yetishib chiqqan. M asalan, onasi o 'tin terib boqqan m ashhur olim Beruniy, G ’aznaviy saltanatining asoschisi sobiq qul Qul tegin shular jumlasidandir.

Bordi-yu, mehrsizlik va oqibatsizlik singari ega xususiyatga ega bo‘lgan farzandlar farovon hayotning gashtini sursalarda, lekin ota-onasini o ‘tday kuydiradilar.

Zafarbek lashkarboshi Zafarbek bir yigitning sevgan Zuhra ismli qizini zo‘ravonlik bilan xotinlikka olgan ekan. Bundan norozi bo‘lgan yigitni o ‘ldirmoqchi bo‘lgan edi. Zuhra qochib qutulgan yigitni hyech unutm ay, xayoli doim o unda bo ‘lib lashkarboshidan nafratlangan holda yashayvergan. Erga nisbatan mehr-muhabbatsiz Zuhradan tug‘ilgan o ‘g‘il va qiz voyaga yetganlarida otasi — lashkarboshini nazar-pisand qilmay va so‘ziga kirmay haqorat qilishgacha borganlar. Hatto o‘g‘li qimor o ‘ynashga berilib otasining boyligini talay qismini yutqizgan. Qizi esa, bir sayoq yigitga tegib g‘oyib bo‘lgan.

— To‘g‘ri aytasiz, haqiqatdan ham lashkarboshi farzandlarining yomonligidan qattiq azob chekdi. Bundan xabarimbor.

Hyech kimga sir emaski, farzandni dunyoga keltirishda ayol hal qiluvchi o ‘rinni egallaydi. Bolaning sog‘ligi, aql-idroki va iste’dodining ildizi uning qornida yetiladi. Shu bois xotin bilan qo‘shilishdan bir necha kunlar oldin sevgini izhor etish, yuz va qo‘llarini silash, shirin so‘zlar bilan erkalash va maqtash, sovg‘alar bilan ko‘nglini olish shart. Shundagina xotinning yuz-ko‘zidan nur yog‘ib va eriga nisbatan inehr-muxabbati barq urib qaynaydi. Olz navbatida xotin ham erini o ‘ziga rom etadigan ajoyib-g‘aroyib munosabatda bo‘lishi lozim. Natijada eri-xotinning a’zovi-badani zavqlanib va toMqinlanib yashnaydi. Xuddi mana shunday lazzatli daqiqalarda homilador bo'lgan xotinlardan o ‘g‘illari quyoshga, qizlari oyga o‘xshaganlar tug‘ilishi aniq. Bordiyu eri-xotin ruhan tayyorgarligisiz, pala-partish, tiqilich, norozilik mastlik va shunga o‘xshash boshqa zararli odatlarga yo‘l qo‘ygan holda qo'shilsalar, u vaqtda nasi urug‘i aynab tug‘ma nogiron yoki odob-axloqsiz farzandlar tug‘iladi.

Ko‘rdingizmi eri-xotinning qo‘shilishi va farzand ko‘rishi inson taqdiri va baxt-saodatini belgilaydigan asosiy omil hisoblanadi. Unga shunchaki bir zumda o‘tib ketadigan oddiy ish deb qarash o'ta zararlidir. Eri-xotin men ko‘rsatgandek ko‘rish, eshitish, nafas va og‘iz singari a ’zolardan olinadigan oziqalardan foydalansa va o'zaro m ehr-m uhabbatni o‘rniga qo‘ysalar, sog‘lom, aqlli, chiroyli, tarbiyali va oqibatli farzandlar dunyo yuzini ko'radilar. Bular birinchi navbatda ota-onasi va jamiyatga xizmat qilib hayotni yashnatadilar. Shuni bilish kerakki, bir-birlariga yaqin qarindosh o‘g‘il va qizlarni nikohlash yomon oqibatlarni yuzaga keltiradi. Zero, bunday oilalardan nogiron bolalar tug‘ilishi mumkin.

Podshoh tabibning ajoyib maslahatlarini bajonidil qabul qilib hayotni yangidan boshladi. Birinchi navbatda saroydagi kanizaklarga javob berib va ko‘z ochib ko‘rgan xotini bilan oshiq-moshiqlikda yashnab birin-ketin aqlli, chiroyli va qobiliyatli farzandlami ko‘rg’an ekan.

TILLA UZUKLI GADOY

Jannati odamTurkiston zamini o ‘zining qadimiy shaharlari bilan nom chiqar-

gan mamlakatdir. Bu yerlardagi hashamatli masjidlar va madrasalar, maqbara va boshqa binolar kishilarni lol qoldirgan. Bozor va karvon saroylar shaharlarning fayziga fayz qo‘shib ajoyib va g‘aroyibligi bilan ajralib turgan. Bir-birlariga ulanib ketgan do‘konlarda mahalliy va xorijiy mamlakat mollari bilan savdo qilingan. U joylarda Afg‘o- niston, Hindiston, Eron, Xitoy va boshqa mamlakatlarning savdo- garlarini ko‘rish mumkin edi. Bozorlar atrofida yuklardan bo‘sha- tilib bog‘langan ot va tuyalami sanab-sanog‘iga yetib bo‘lmagan.

Ko‘rsatilgan qiyofadagi shaharlardan birida Po‘lathoji ismli savdogar yashab insonparvarligi, halolligi va kamtarligi bilan elning hurmatiga sazovor bo‘lgan. U mollarga me’yorida narx qo‘yib, ko‘p mijoz va muxlislami orttiigan. Eron va Hindistonga savdo karvonlarini uyushtirib juda boyib ketgan. U tabiatan muruwatli inson hisoblanib, ko‘p kishilarning mushkulini oson qilib oyoqqa turg‘azgan.

Shaharning obodonchiligiga ham katta ahamiyat berib, masjid va ko‘priklar qurgan, daraxt va gullar ekkan. Ariqlarni qazdirib suvni ko‘paytirgan.

PoMathoji aka o‘zining oilasida ham ibratli ishlarni namoyish etgan. Olta boy bo‘lishiga qaramay xotini va farzandlarini mehnatga jalb qilgan. Xonadonda bekorchilik va isrofgarchilikka yo‘l bermagan. 0 ‘g‘li va qizlarini savodini chiqarib hayot sirlarini o‘rgatgan. Qizlami kelinlikka boylarga bermay o‘rta hoi kishilarga uzatgan. Sababini so‘rashganida boylar qizlarimning ustiga xotin olib oyoq-osti qiladi degan. Uning o‘zi bir xotin bilan o‘tib, u bir o‘g‘il va uch qiz tuqqan. 0 ‘g‘il tug‘Uganda onasining go‘zalligini oyga taqqoslab, ismini Oytug‘di qo‘yishgan.

Xullas, Po‘lathoji aka o‘zining yuksak aql-idroki va odob-ahloqi bilan jamoa ahlining hurmatiga shu darajada erishibdiki «jannati odam» degan nomga muyassar bo‘lgan.

Nihoyat vaqti soati kelib Oytug‘dini uylantiradigan bo‘lishib,

onasi sovchilikka yurib ko‘p qizlami ko‘rikdan o‘tkazdi. Biroq Oytug‘di birorta qizni yoqtimiay uylanmasligini ma’lum qildi. Qattiq tashvishlangan ota-ona uni ko‘ndirishni tog'asiga topshirdi.

— Tog‘ajon! — siz bilan sirdosh bolganiigim uchun ochiqchasiga gapiraman. Qo‘shnimiz Toyloq akani bir o ‘g‘li va qizi bo‘lib, dangasaligi orqasida qashshoq holda yashaydi. Hatto bir necha kunlab qozon qaynamay non-choy bilan umrini o ‘tkazadilar.

Otam saxiy va rahm-shafqatli bo‘lganligi uchun ularni oziq- ovqat va kiyim-kechak bilan ta ’minlab turibdi. Ko‘pincha bu narsalarni men olib kirardim. Toyloq akaning Gunafsha ismli qizining uyning burchagida ochlikdan yig‘lab o ‘tirganini ko‘rib ich -ichimdan ezilardim. Dastlab narsalarni onasi, keyinchalik ularni Gunafsha oladigan bo‘ldi. Bir kuni u dedi: — Oytug‘di akajon! Otangiz, onangiz va sizga ming rahm at, agar sizlar yordam bermaganlaringizda, halok bo‘lishimiz aniq edi. Sizlardan juda minnatdor va qarzdormiz.

Shu onda u menga esli-hushli va yaxshilikni biladigan bo‘lib ko‘rindi. Keyingi vaqtlarda meni ta’zim ila kutib va eshikkacha kuzatib ko‘nglimni olishga harakat qildi. Shu tariqa bir-birimizga yaqinlashib va hazillashib o‘zaro aloqamiz qizib bordi. Bir kuni kirsam u onasi bilan otasi Toyloq akaning tepasida yig‘lab otirishibdi. Darhol tabibni keltirganimda tuzalmaydigan dardga chalinibdi, tayyorgarlikni ko‘ringlar dedi. Darhaqiqat Toyloq aka ko‘p o ‘tmay o‘ldi, lekin loaqal kafanni sotib olishga pullari yo‘q ekan. Otam uni dafn etish va keyingi marosimlarning xarajatlarini bo‘yniga oldi. Shundan keyin otam beva va yetimlaming boshini silab yordam berilsa savob bo‘ladi deb ulami o‘z holiga tashlab qo‘ymadi.

Bir kuni kirsam Gunafsha boshini yuvib taragan va qoshiga o ‘sma qo‘ygan holda jilmayib kutib oldi. Bexosdan unga tikilib qolganim va titroq bosganligimni bilmay qoldim. U ham mendan ko‘zini uzmay shunday qarash qildi-ki, o ‘zimni yo‘qotib qo‘ygandek sezdim. Shunday qilib ikkalamizda sevgi tuyg‘ulari a’zoi badanimizni cho‘lg‘ab olgan edi. Shu onda: — Qaniydi shu oilani yaxshi boqib, kiyintirib baxtli hayot baxsh etsam , qaniydi Gunafshani yasatib va oltin taqinchoqlarni taqib ko‘z-l'o‘«*:qitem v degan fikrlar bir zumda xayolimdan o ‘tdi. Gu

---------

( ( i i

yaqinroq kelib: — Oytug'dijon aka! Onam bilan besh mahal namozda yaxshiliklaringizni eslab, duolar o ‘qiymiz, sizlarni hyech qachon unutmaymiz, hatto cho‘ringiz bo‘lishga roziman.

— Yo‘q, yo‘q umr yo‘ldoshim boMasiz — deb xitob qildim. Xuddi shu paytning o‘zida onasi o‘g‘li bilan to'ydan kelishdi, otilib chiqib ketdim.

— Tog‘ajon! Bor gap shu. Gunafshaga uylanaman, xolos.— Obbo jiyaney! Shaxsan men qarshi emasman. Muhabbat

shunday mo‘jizaki, boy yoki kambag‘allikni hisobga olmaydi. Axir seni onang bo‘lmish opam ham kambag‘al oiladan tug‘tarbiya va tarbiya olgan-ku. Shunga qaramay otang bilan shunday yaxshi yashamoqdaki odamlar havas qilmoqda.

Baxt qushiPo'lathoji aka va rafiqasi Guliruhaya o‘g‘limiz kimni xohlasa

o‘shani xotinlikka oladi deyishib rozilik berishdi. U to 'y tayyor- garligirii bo‘lajak kelinning qarovsiz yotgan xonadonini ta ’mir- lashdan boshladi. Uylar yangi palos, ko‘rpa, yostiq va ko‘rpachalar bilan yasatiidi. Kiyim-kechak va ro‘zg‘or buyumlari, oziq-ovqat mahsulotlarigacha berildi. Qarabsizki, ke'inning turar joyi va turmush tarzi tubdan o‘zgarib fayz-barakat ko‘zga tashlandi.

Po‘lathoji akaning qashshoq oiladan kelin olayotganligi haqidagi xabar tez orada shahar ahliga tarqalib turli mish-mish gaplar eshitildi. Ba’zi odamlar o‘g‘li qizni buzib qo‘ygan boMsa kerak desa, boshqa kimsalar katta ‘lathoji aka katta to‘y qilishdan qochib kambag‘alga quda bo'lyapti deyishibdi. Ayniqsa, qizini beraman deb turgan boylar achchiqlanib tuhm at so‘zlarini tarqatishibdi. Esli hushli kishilar esa Oytug‘dining peshonasiga otasiga o ‘xshab kambag^lga uylanish yozilgan deyishibdi. Bu haqiqa* ko‘pchilikka ma’qul tushibdi.

Nikoh kuni kuyovnikida ham kelinnikida ham turli nozi- ne’matlar bilan yasalgan dasturxon atrofida ko‘p odamlar hordiq chiqarishibdi. Kelinning sepi shu olibdikiboy buyumlarni ichiga olibd'ki, odamlar hayratlanishibdi. Ular Po‘lathoji aka tomonidan yuborilgan, albatta.

Kuyov Oytug'di har biri to ‘rttadan karnay, surnay, nog‘ora18

va childirmalar bilan kelinnikiga ko‘p odamlar kelishibdi. So‘ng dabdabali to ‘y kuyovnikida davom etadi.

Kelin salomi nihoyatda fayzli va barakali o‘tib, gilamlar, sarpolar va oltin taqinchoqlar to'lib-toshibdi. Bir keksa ayol: - kelin poshsha, siz shunday bir tabarruk aziz va aziz joyga keldingizki, ta ’riflashga so‘z yetishmaydi, boshingizga baxt qushi qo‘ndi, uni hyech qachon uchirmang.

Gunafsha o ‘zida yo‘q xursand, goho tushimmi, yoki o‘ngimmi deb xayolidan o ‘tkazadi. Hozirda ota-onasinikidagi janjal va yo‘qchiliklar, azob-uqubatlardan asar qolmadi. Gilamlar to'shal- gan, duxobavaipak ko‘rpavako‘rpachalar, par yostiqlar bilan yasatilgan xonalarda yashamoqda. Oziq-ovqat, noz-ne’matlar istagancha bor. Qaynona Gulirux aya kelinga tansiq ovqatlami pishirishni, umuman ro‘zg‘or ishlarini sabr-toqat bilan o ‘rgatdi. Shuningdek, muomala, yurish-turish va mehmonlarni kutish tartiblarini ongiga singdirdi. Gunafshaning onasi va ukasidan ham ko'ngli to ‘q. Ular mo‘l-ko‘lchilikda yashab qo‘shnilar kimsan Po‘lathoji akadek obro‘li kishiga quda bo‘ldi deyishib, xabar olib turishdi. Gulirux aya kelinim zerikmasin deb to‘y va marosimlarga, lola va qovun sayillariga olib bordi.

Gunafsha onasidan ham xabar oiib turdi. Bir kuni onasi undan qalaysan deb so‘ragandajonim «jonim roxatda» deb javob berdi.

To‘g‘ri, — aytyapsan qizim dedi ona nafaqat - nafaqat sen bizlar ham bamisoli jannatda hayot kechirayotirmiz. Oytug‘di tufayli mana shunday baxtli kunlarga erishdik. Shuni bilginki, men o ‘z vaqtida birinchi erimni qadriga berilib janjalga berilib ro‘zg‘or ishlariga ahamiyat bermadim. Bu yomonliklarimning jazosini keyingi umr-yo‘ldoshim, otang vaqtida tortdimekan Nachora qaytar dunyo ekan. Bu baxtli kunlarni qadriga yetib va shukr qilib to‘g‘ri yo‘ldan adashmagin.

Onasi dil so‘zlarini izhor qilayotganida Gunafshaning xayoli tezroq uyga qaytib mehmonga borish taraddudini ko'rishda edi. Huni onasi sezib nasihatlarini qizining qulog'iga quyishga qancha harakat qilmasin, u shoshilib ketdi.

Gulirux ayaning yordami bilan Gunafsha erga muomala qilishni ham o‘zlashtirdi. U eri ishdan qaytganda ko‘cha eshigida kutib va

salomlashib hovliga kuzatib borgan. Qo‘liga suv quyib va sochiq tutib shirin so'zlarni izhor etgan. Uni dasturxonga o‘tkazib ta ’zim ila choyni tutib shirinliklarni tatib ko‘rishni taklif qilgan. Uni ertalab hurmat va izzat bilan ishga kuzatgan. Afsuski Gunafsha bir necha yil davomida tug‘madi. Qarindoshlar Oytug‘di akaga undan ajrashishni yoki ustiga xotin olishlikni taklif qildilar. Biroq u ko‘nmay tug‘masa bola asrayman deb javob beiganso'ngida Nihoyat so‘ngida bir qiz va o ‘g‘il ko‘rdi.

B oshga bitgan baloYillar o ‘tdi. PoMathoji aka va Gulrux aya vafot etdilar. Shu orada

Gunafshaning onasi ham dunyodan ko‘z yumdi. Bu vaqtga kelib Gunafshaning qarindoshlari orasida va mahallada obro'yi oshib odamlar uni «Doyvachcha xonim», «xonzoda» va «farishta» singari nomlar bilan atashdi. Ammo u keyinchalik katta gapirib odamlami mensimaydigan bo‘lib qoldi. Qaynota va qaynonaning vafotidan keyin o‘zini xonadonning hokimi sifatida his qilib xizmatkorlar yolladi. Oytug‘di akani jilovlab olish maqsadida bo‘yin egmay tikka olishishni odat tusiga aylantirdi. Uning yurish-turishi va daromadini bilishga intilib qo‘pollik va mensimaslikka yo‘l qo‘ydi. Qimmat va yaltiroq kiyimlarni kiyish va pardoz qilishga berildi. Hatto, yasanib qayoqlargadir bekitincha borib keladigan bo‘ldi. O 'zini tutishi va yurish turishi tamomila o‘zgarib, erining izmidan chiqib ketdi. To‘y va marosimlarda o‘tirganidan to ketgunicha gapirib mehmon- larning ensasini qotirdi. Gunafshaning yomon tomonga o"zgarishi obro‘yini to‘kdi. Jamoa ahlining hurmati va izzatidan mahrum bolib yakkalandi. Bundan uning qahr-g‘azabi qo‘zib ayollarni haqorat qilib sochlarini yulgan paytlari ham bo‘ldi. Farzandlarining sog‘lig‘ini va tarbiyasiga ahamiyat bermay o‘z holiga tashlab qo‘ydi. Natijada qizi dardga chalinib vafot etdi. Kunduz kunlari kim bilan uchrashsa uni dilini siyoh qila berdi. Kechqurun esa eriga tashlanib vabaqirib yarim kechagacha uxlamasdi. Oytug'di aka qo‘ni-qo'shnilar eshitmasin deb uning ovozini o ‘chirishga harakat qildi. Gunafshaning kuchiga-kuch qo‘shilib, choynak va piyolalarni, yostiqlarni va qo‘liga nima ilinsa shuni otdi. Mana shunday hollami birida Oytug‘di aka uni qo‘lini qayirganida itvachcha deb basharasiga tufladi. 0 'g ‘li

20

g‘azablanib onasini orqaga tortganda senmisan hali otangni yonini oladigan deb «Oq qildim» deb qarg‘adi. 0 ‘g'il onasining qarg‘ishi va kaltaklaridan bezib qarindoshlarinikiga borib tunaydigan bo‘ldi. Gunashfa ukasiga ham tashlanib: — men bo'lmaganda gadoychilik qilarding deb haqorat qilganligi uchun yuz ko‘rmas bo‘lib ketdi. Oytug‘di akaning opa-singillari ham qattiq ranjib bordi-keldini yo‘q qildilar. Ilgarilari Gunafshaning dovrug‘ini eshitgan, lekin keyin uning aynaganligini bilmagan ayol kelib erining ustidan shikoyat qildi. Gunafsha unga: — Ayol kishming aqllisi erini jilovlab xohlagan kuyiga soladi. 0 ‘zingiz o‘ylang, erkak xotinini atrofida girdi-kapalak bo‘lib nima deyilsa, shunga xo‘p desa bu ayol uchun katta rohatku. Masalan, mening hayotimni oling. Ilgarilari qaynonam va qaynotamga ko‘r-ko‘rona ergashib cho'ri sifatida xizmat qildim. Ularning vafotidan keyin ko‘zim ochilib, o‘zimga-o‘zim qachongacha mehnat qilaveraman, axir dunyoga bir marotaba kelaman- ku dedim. Qarasam katta xonadon va boyliklarning egasi bo‘lib turibman, erim esa tabiatan xushmuomalali bo‘lib janjalga tobi yo‘q. Shu bois uni bo‘ysundirish oson. Bum yaxshi anglab dodlashni va janjalni kasb qilib erimni ham o ‘g‘limni ham gah desa qo‘limga qo‘nadigan qildim Kechqurunlari o'zimni kasalga solib ularni rosa laqillatdim. 0 ‘ringa yotib: — Voydod, boshim og‘riyapti, bir ozdan keyin yuragim sanchiyapti, so‘ng boshim aylanayapti deb yarim kechagacha dardimni izhor etdim. Shu orada atrofimda achinib o‘tirgan erim va o‘g‘limga:

— Tabib dorisini olib kelinglar, kiyik o ‘tidan choy damlanglar, bir ozdan so‘ng anor sharbatini, ma’lum muddatdan so‘ng o‘rik damlamasini keltiringlar deb buyruq berardim. Erim va o‘g‘lim yugurishib aytganlarimni barchasini bajarganlar. Ulardan qovun va tarvuz keltirishlarini talab qilardim. Ular tinkasi qurib mudrab qolardilar. Men esa ко‘фаш ichidan mo'ralab va ishshayib xo‘p tazirLni berdimmi deb rohatlanardim. Bunday holat deyarli har kuni davom etib erim va o‘g‘lim kasalligimga chindan ishonib xi/.matdan bosh tortmadilar. Ular ko‘pincha uyquga to ‘ymay ishga kclardilar. Shuni bilginki, or-nomusli erkaklar dodlab janjal qilganingda qo'shnilar eshitmasin va obro‘yim to ‘kilmasin deb darhol yon bosadi. Yaxshi so‘zlar bilan tinchitishga harakat qilib

• . 21 . ш i»-

sovg‘alar berishni va’da beradi. H atto , boshini egib bizlar aybdormiz, deb kechirim so‘raydilar. Sen ham men aytgan tarzda ish ynritsang menga o‘xshab eringni jilovlab xonadonning hokimi bo‘lib olasan. Sodda ayol Gunafshaning so‘zlariga kirib uyida dodlab janjal qilganida eri shunday qattiq do‘pposlabdiki, o ‘lishiga ozgina qolibdi. Gunafsha bundan xabardor bo‘lib, uning zolim erini adabini beraman deb boigan ekan. 0 ‘sha ayolning opa-singillari va ovsinlar senmisan janjalga o‘rgatadigan deyishib olomon qilishibdi.

Gunashfa zo‘ig‘a qutulib va sharmanda bo‘lib uyga qaytdi. Shunda ham ko‘zi ochilmay qiliqlarini davom ettira berdi.

Oytug‘di akaning do‘sti Gunafshaning chidab bo'lmaydigan darajada avniganligini eshitib uning do‘koniga kelib hol-ahvol so‘rabdi.

— D o‘stim! Xotinim shu darajada haddidan oshdiki, hafa qilmagan odami qolmadi. Men va o‘g‘lim uygaborishga yuragimiz zirillaydi. Xotinim uy-ro‘zg‘or ishlariga qaramay yuz-qo‘lini yuvishga ham erinadi. Hatto, yotadigan o‘rinni tartibga solmay ko‘rpa-yostiqlar pala-partish yotaveradi. Faqat bizga emas xizmatkorlarni ham haqorat qilib va urib turadi. Ular qochib ketaverishi natijasida to ‘rt m arotaba almashtirdim . Xotinim kasalman, quwatim yo‘q deb ish qilishdan qochadi, lekin soatlab dodlash va janjaldan charchamaydi. Aksincha tetiklashib va baquwatlashib ketadi. Bir kuni otishga narsa yo‘qligidan sandiqni tepib sindirdi. 0 ‘g‘lim tinchitaman deb onasiga yopishganda osmonga ko‘tarib uloqtirdi. Men qo‘rqib darhol hovliga chiqib ketdim. U orqamdan «zolimlar dastidan dod, o‘zim ni-o‘zim osaman» deb qichqirdi. Haddan tashqari isrofgarchilikka berilib katta ziyon keltirdi. Hatto boshi va oyog‘ini yuvishga erinib, muhtoj ayollami chaqirib yuvdirdi. Bunday ayollardan xizmatkor yollab to‘y va marosimlarga borganda ular tog‘orasini ko‘tarib va kuzatib boradilar. Xullas, xotinim boshga bitgan balo bo‘ldi.

— Kishining g‘azabini qo‘zg‘otadigan so‘zlarni eshitib hayratlandim. Men xotiningizning ota-onasini yaxshi bilaman. Uning onasi tanishimga kelin bo'lib tushgan. Bu xonadonda mo‘l-ko‘lchilik va tinchlik hukm surib uning a’zolari tartibli va insofli odamlar edi. Ammo kelin noshukurlik va janjalga berilib ajrashishgan. Xotinin-

gizning otasi esa tepsa tebranmas, dangasa va tekinxo'r bo‘lgan. Mazmunan Gunafsha janjalni onasidan, dangasalik va tekinxo‘rlikni otasidan o‘zlashtirgan. Hyech kimga sir emaski, ba’zi odamlar mansabni egallagandan so‘ng keskin o‘zgarib qahr-g‘azabi va zulmi oshib odamlarning boshiga kulfatlar yog‘diradi. Shunga o‘xshash boylik ham ayrim kishilarda manmanlikni, g'o'davishni, mensimas- likni va janjalga moyillikni uyg‘otadi. Ular or-nomus va andishani yobqotadilar. Sizning xotiningiz shundaylardan biridir.

— Do‘stim gaplaring to ‘g‘ri, boylik xotinimni quturtirdi. Mana bir necha yil bo‘ldiki boshim janjaldan chiqmaydi. Ko‘p nasihat qildim, lekin foydasi bo'lmadi.

Qilmish qidirm ishOytug‘di aka ilgarigidek qaddini ko‘tarib va ochiq yuz bilan yura

olmay boshini egib ma'yus qadam tashlaydigan bo‘ldi. To'y va marosimlarga borishga uyalib ota-bola umrlarini ko‘proq do'konda o‘tkazadilar. Ular ishni bo'shashtirmay maxfiy ravishda shahar atrofida xorijiy mamlakatlarga savdo karvonini uyushtirish bilan shug‘ullandilar.

Ilgarilari 100 ta ot va tuyalarga vuk ortilgan bo'lsa bu gal ularning soni 300 yetkazildi. Ota-bola boshliq karvon erta tongda yo‘lga chiqib ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Kunduzi bilan yeb-ichib va uxlab kechqurungi janjalga tayyorlangan Gunafsha qorong‘i tushishiga qaramay eri kclmadi. Tun bo‘yi uxlamadi. Shu orada bir necha marotaba ko‘chaga chiqib xabar oldi. Tong otgandan so‘ng ota-bolaning karvon bilan xorijiy mamlakatga ketganligi ma’lum bo‘ldi.

Oytug‘di aka barcha boyliklarni olib va do‘konlarni sotib ketgan ekan. Hatto, xonadondagi sandiqlarda saqlanayotgan qimmatli buyumlar, tilla asbob va taqinchoqlar ham olinibdi. Gunafshaga laqat qoramol va qo‘ylar qolibdi, xolos.

Oylar o ‘tdi, lekin Oytug‘di akadan darak bo 'lm ay qaysi mamlakatga ketganligi noma’lumligicha qoldi. Jamoa ahli Oytug‘di aka Gunashfadan qochib qutildi, deyishdi. Gunafsha qoramol va qo'ylarni sotish hisobiga yashadi. Keyin uydagi gilamlarni sotib tiilKchilikni o‘tkazdi. Oxirida non-choy bilan kunni o'tkazishga lo'g'ri keldi. Shunday og‘ir paytda qattiq zilzila orqasida uylar

23

vayronaga aylanib qiyshaygan o txonada yashay boshladi. Gunafshadan hyech kim xabar olmay, odam lar ajab bo‘ldi, bundan battar bo'lsin, xudoni qarg‘ishiga uchradi deyishibdi.

Pirovardida Gunafshaga gadoycbilik qilishdan boshqa iloji qolmabdi. U mahalla guzarida o‘tirib va yurakni o‘rtovchi she’rlarni o‘qib sadaqa berishlarini so‘radi. Ayniqsa, uni tilla uzukli qo‘lini sadaqaga cho‘zishi odamlarni nihoyatda taajjublantirdi. Ular Gunafshaning atrofida to‘pi an ib tomosha qilishdi. U bir vaqtlar boyvachcha va dimog‘dor Gunafshaning gadoychilik qilishi va uning qo‘lidagi tilla uzuk ko‘z ko‘rmagan va quloq eshitmagan voqyea sifatida shahar bo‘ylab tarqaldi. Uzoq-yaqindan odamlar to ‘da- to ‘da bo'lib tomosha qilishib va hayratlanib turli fikrlarni izhor qildilar. Birovlar uzugini sotsa-ku ikki-uch yil bemalol yashaydi desa, boshqalar bu yerda bir sir borligini aytdilar.

Odamlar Gunafshani ilgarilari «boyvachcha xonim», «xonzoda» deyishgan bo‘lsa endilikda «tilla uzukli gadoy» deb yuritdilar. Undan o ‘ch oluvchilar ham topildi. Bir xotin unga qo'lini bigiz qilib: — «meni zoti past deb ko‘pchilikning orasida haqorat qilgan eding, endi kim bo‘lding, baxti qaro» deb baqirgan, boshqasi esa: — «meni gadoyvachcha degan eding, xudoga ming qatla rahmat, endi o ‘zing gadoychilik qilib o'tiribsan». Bir ayol tovoqda ovqat keltirib va yedirtirib dedi: — «sen hozir itimning tovog‘idan ortib qolgan ovqatni yeding, esingdami meni itvachcha deb haqorat qilganing». Gunafsha alamzadalarning shunga o‘xshash ta ’nalarini eshitib, titrab va qon yig‘lab o‘tirdi.

Gunafshaning erdan, o‘g‘ildan, ukadan, boylik, uy-joy, hurmat, izzat, qarindosh va mahalla ahlidan mahrum bo‘lib, gadoychilik qilish oxirida es-hushini joyiga tushirdi. Nihoyatda achinarli holatga tushib, qolishning sababchisi o‘zi ekanligini angladi. 0 ‘ziga o ‘zi gapirib: qani o ‘sha oliyjanob erim, qaynotam va qaynonam, jondan aziz o‘g‘lim, qani o‘sha ko‘zni qamashtiradigan boyliklar, hashamatli uylar va dabdabali to ‘ylar. Endi yo‘q, o ‘zimning aybim bilan barchasini yo‘qotdim. Itdan ham battar xor bo‘ldim, gunoh- larimni Olloh hyech kechirmaydi.

Gunafsha kunlaming birida masjidga juma namoz kuni hassaga tayangan, yuziga qora parda tushirgan holda kelib: - Jamoa ahli!

4 3 S o^ 2 4 ) 8 « : * ^

dildan va’da bergan edim. Uzukning men uchun qimmatligi va azizligi shundan iboratki, uni meni va oilamizni gullab-yashnatgan umr yoMdoshim Oytug‘di akamning sovg‘asidir. U erim bilan bir yostiqqa bosh qo‘yganimiz va baxtli hayotimizning ramzidir. Bir burda nonga zor bo‘lib och qolganirnda tilla uzukli barmog‘imni og‘zimga tiqib so‘iganimda qomim to'ygandek va quwatim oshgandek tuyulatdi.

Siz azizlardan iltimosim shuki, uylaringga borib xoh ayol xoh erkak bo‘lsin baribir aytinglar: — kimki tinch va to ‘qchilik kunlarning qadriga yetmay noshukurlik, manmanlikka va janjalga berilsa tilla uzukli gadoyning kunini ko‘radi. Gunafsha shu gaplar bilan yakun yasab masjiddan chiqib ketadi.

Besh mingdan oshiq to ‘plangan kishilar hayratlanib shov-shuv gaplar qizib ketdi.

Shu onda imom shunday dedi: — Birodarlar! Kutilmagan voqyea vuz berdi. Ayolning yuraklarni o‘rtovchi so‘zlari hammamiz uchun ibratli va foydali bo‘ldi. Bizlar Po‘lathoji va Oytug'di akalarning shahrimizning obodonchiligiga qilgan katta yordamini hyech qachon unutmaymiz. Ming afsuslar bo‘lsinki, bir ayolning kasri bilan mashhur xonadon barbod bo‘lib muruvvatli Oytug‘di akadan ayrildik. Bu jamoa ahli uchun katta yo‘qotishdir. 0 ‘ylaymanki, ayolning so‘zlaridan har bir kishi o ‘ziga tegishli xulosa chiqaradi.

Odatdagidek choyxona odamlar bilan liqto‘la. Masjiddagi voqyea hammaning og'zida. Shu paytda ular choyxonaning iti beshpanjali qo‘lni tishlab ini tomoniga ketayotganligini ko‘rdilar. Odamlar bir seskanib va hayratlanib uni itning og‘zidan tortib olishsa, gadoy Gunafshaning tilla uzukli qo‘li ekan. Ular nima qilishni bilmay turganlarida bir yigit chopib kelib shunday debdi: — men chakalak- zor atrofida mollarni boqib yonboshlab yotganimda ikki notanish kishi gadoyni yotqizib va oMdirib uzukni tortib ololmadi. Shundan keyin kaftini tepasidan bolta bilan chopishdi. Shu onda bir to‘da sang‘ib vuradigan itlar kelib o‘sha ikki kishiga tashlandilar. Ular o‘ljani ololmay qochishdi, choyxonachining iti esa kesilgan beshbar- moqli qo‘lni tishlab qochdi. Men uning orqasidan quvlab keldim.

Odamlar yo tavba, yo tavba deyishib va taajjublanib, tilla uzukli gadoyning tilka-pora qilingan tanasi va qo‘lini to‘plashib va qopga solishib ko‘mishdi. Tilla uzugini esa katta ariq suvga otishdi.

<Kac*9^26>$>ca3t>

Kishining do 'sti kim?Uzoq vaqtlardan buyon donishmandlar inson hayotiga tegishli

masalalarga bosh qotirib keladilar. Shu jumladan, insonning asl do'sti kim, degan savolga javob qidirishib, ko‘p fikrlar o‘rtaga tashlandi. Ayrim donishmandlar insonning do‘sti tili, xotini, farzandlari, qarindosh va og‘aynilari degan bo‘lsa, boshqa birovlar taxt va boylik haqida so‘z ochganlar. Xullas, uzoq bahslashuvda ko‘rsatilgan fikrlarga qo‘shiluvchilar yoki inkor qiluvchilar bo‘lgan. Har kim o‘z so‘zini quvvatlash uchun dalil-isbotlar keltirgan. Shu tariqa donishm andlar bir nuqtaga kela olmay qizishib turganlarida Rixsitilla aka so‘z olib:

— H ar bir kishining do‘sti ham dushm ani ham insonlar orasidadir. Biroq uni darrovbilish oson emas. Buning uchun vaqtga murojaat qilish kerak. Masalan, vaqti kelganda ota-ona uchun farzandlarning nechog‘li do‘stligi (oqibatligi, mehribonligi va himmatliligi) yoki mehrsizligi oilali bo‘lgandan so‘ng ma’lum bo‘ladi. Shunday farzandlar uchrab turadiki, ular bo‘ydoqlik paytida ota- onasiga mehribon bo‘ladi, biroq xotinli bo‘lganidan keyin ayniydi. Masalan, mening qarindoshimning ikki o ‘g‘li ota-onasiga shunday m ehribon ediki, ham m aning havasi kelardi. Shu bois ular farzandlariga boyliklarini ayamay sarfladilar. Savdo va uy-ro‘zg‘oi ishlarini ularga topshirdilar. Biroq uylanganlaridan keyin xotinlarining so‘ziga kirib ota-onani mensimay va so‘zlariga kirmay qo‘ydilar. Ular pirovardida ota-onani uylaridan siqib chiqardilar.

Menga tanish bir savdogarning omadi ketib boyliklaridan mahrum bo‘ldi. Xotini esa ajralib badavlat kishiga tegdi. Yana bir misol bir mayizni ikki bo‘lib yeydigan ikki do‘st bor edi. Ammo vaqti kelib ulardan biri mansabdan chetlashtirilgandan so‘ng do‘sti asta-sekin uzoqlashib ketdi.

Biroq hayotda metindek mehribon va g‘amxo‘r, har qanday sharoitda o‘zgarmaydigan kimsalar oz emas. Xususan, qo‘shnimizning oltita o‘g‘li va shunga yarasha kelinlari bo‘lib birgalikda yashaydilar. Ota-ona ularni to'ylarini nihoyatda achinarli holatda o'tkazgan. Shularga qaramay farzandlar oilali bo‘lganlaridan keyin ham ota-onasini kaftida ko‘tarib yurishmoqda. Eri-xotinning bir-

birlariga vafodorligi kulfat va yo‘qchilik boshga tushgan vaqtlarda bilinadi. Mahallamizdagi oyog‘i shol bo‘lib qolgan kishini yaxshi bilasizlar. Mana o‘n yildan buyon chiroyda tengi yo'q xotini tashlab ketgani yo‘q. Aksincha, otasi va aka-ukalaridan yordam olib parvarish qilmoqda. Hatto, uni yo‘ldan urib xotinlikka oladigan boylar topildi. Biroq u bunday takliflarni nafrat bilan rad etdi. Mingboshi bilan yuzboshi bir-birlari bilan juda do‘st edi, nimayam bo‘ldiki, hokim yuzboshining ustidan tuhm at uyushtirib ishdan bo‘shatdi. Mingboshi bunga chiday olmay hokimning adolatsizligini qoralab do‘sti uchun ixtiyoriy ravishda iste’foga chiqdi. Shuni aytadilarda «do‘sting uchun zaxar ich» deb.

Xullas, — deb so'/ini davom ettiribdi o‘sha keksa, vaqt vafodorlik va do‘st!ikni, vafosizlik yoki dushmanlikni aniqlovchi muhim omildir. U kezi kelganda oqni oqqa va qorani qoraga ajratadi. Shuning uchun kishining chinakam do‘sti vaqtdir.

Donishmandlar cholning so‘zini ma’qullab debdilarki, vaqtsiz do‘stlik va oqibatni bilib bo‘lmaydi, shu boisdan kishilarning asl do‘sti vaqtdir. Shuning uchun ham «Vaqt ko‘rsatadi» degan naql bekorga to‘qilmagan.

Aql va farosatBir viloyat hokimi charchagan va zerikkan kunlarida ko'ngliga

yaqin kishilarini to ‘plab ziyofat bergan. Bunda har bir kishi har xil voqyealar va hikoyalarni aytishgan. So‘z navbati uning o‘rinbosari Xanjarbekka kelganda: — ikkita aka-uka eshak bo‘lib, ularning biri tog‘ bag‘rida, ikkinchisi hokim saroyida yashar ekan. Kunlarning birida saroydagi ukasi eshak akasidan quyidagi m azm unda xat olibdi: -- «Ey ukajon, seni juda sog‘indim. Ahvolimni so‘rasang, mingboshi tog‘ga chiqqandagina meni minadi. Boshqa payt tog‘ bag‘ridagi maysazorda rohatda yashamoqaman. Biroq xayolim senda, xoynahoy ishlayverib azob-uqubatda yashayotgan bo’lsang kerak. Ilojini topib, huzurimga kelsang yaxshi bo‘lardi». Bunga javoban uka eshak unga yozibdi: — «Aziz akajonim va mehribonim, taklif uchun minnatdorman. Darhaqiqat o‘tin lashiyverib yelkamning yag‘iri chiqib ketdi. Biroq, katta umid bilan yashamoqdaman. Negaki shu kunlarda hokim xotinini «sen eshakka

•Х Ж & С 28j8fO »-4»

o‘xshaysan, lekin seni eshak ham olmaydi» deb urishayotgarimish. Xotini esa, — «Sizdan ko‘ra eshakka tekkanim ming marotaba yaxshi bo'lardi» — dermish. Buni eshitib sevinganimdan g‘ayra- timga-g‘ayrat qo‘shildi. Agar u xotinning gapiga shayton «omin» desa bormi, u vaqtda xotinlik bo‘lishim hyech gap emas. Ana shunda ko‘raman chinakam rohatni». Bu hikoyadan ta ’sirlangan ulfatlar birdaniga xoholab kulib yuborishdi. Lekin hokim qahr-g‘azabi qo‘zib o ‘rinbosarining yoqasidan ushlab va silkitib: — <Cho‘chqa, qaysi hokimning xotini o‘zini eshakkaravo koTadi, bu qip-qizil tuhmat-ku, jallod buni kallasini ol dedi». Bir zumda hammayoq ag‘dar to ‘ntar bo‘lib, odamlar tarqalishdi. OTinbosar ham qo- chishga ulgurdi. U hokimning piri Sayid Umar hoji huzuriga borib, yordam berishlikni so‘radi. «Men sizni, — debdi pir, — aqlli va ishbilarmon kishi sifatida yaxshi bilaman, lekin sizda farosatdan zarracha ham yo'q. Sir emaski, hokimlaming ko‘ngli nozik va terisi yupqa bo‘lib, sal narsani darhol o ‘ziga oladi. Shuning uchun farosatni ishlatib, hokim so‘zining o‘rniga savdogarni yoki birorta pastroq amaldorni otini aytganingizda, olam guliston edi. Meni o‘zim sizni befarosatligingizningguvohi bo‘lganman. Esingizda bo'lsa kerak, to ‘yda yonma-yon o ‘tirganimizda xizmatdagi bir yigitni taniganday bo‘lib: — «Ey haromi, sen ochko‘z Tesha to'ng'izni o'gMimisan» dedingiz. Yigit esa qattiq uyalib va norozi bo‘lib to‘ydan chiqib ketdi. Shundan keyin bumingizni sharaqlatib, dasturxondagi sochiqqa artib, so'ng nonni yoningizaagilarning oldiga ushatib qo’ydingiz. Bularkamdek, telpagingizni olib, boshingizni qashib, dasturxonga qarab, qarsillatib yo‘taldingiz. Boshqa to ‘yda o'tirganimizda, mehmonlar ovqat ichayotganlarida «Qaysi qo'ling singur ovqatni pishirgan, axlat hidi kelayotir» — deb odamlarning ishtahasini bo‘g‘dingiz. Befarosatligingizga yana misol: — Ziyofatda o'tirganimizda qo‘lingiz yetadigan joydagi noz-ne’matlarni rosa vedingiz, so‘ngra yoningizdagi kishiga: «Birodar dasturxonni shipirib tashladingiz-ku» — deb qo‘ydingiz. U odam qizarib- bo 'zarib turib ketdi. O dam lar sizning befarosatligingizdan achchialanadi, lekin mansabingiz hurmati yuzasidan jim o'tiradilar.

— Aziz pirimiz! — sizdan yashiradigan sirim yo‘q befarosatlikni beixliyor qilaman, u qon-qonimga singib ketgan. Uni qilmasam

. 29 - . ■ ,

ishtaham bo‘g‘ilib mehmonda o‘tirganday bo‘lrnayman. Bunday qiliqni uyimda ham qilaman. Kuyovlarim, kelinlarim va o‘g‘illarim bilan o'tirganimda xumori tutib bahona topolmay turganimda xotinim: - «Bolalarim yeb-ichib o ‘tiringlar» — deb qoldi. Shunda:— «xotin ahmoqmisan, odam hayvonmi hadeb ovqat yeyaveradi»— deganimni o‘zim bilmay qoldim. Xotinim nomusdan yig'lab yubordi, men esa o ‘zimni ancha yengil his qildim. Bir kuni yolg‘iz o ‘zim hovlida o‘tirganimda kuyovim o‘g‘li bilan keldi. Shunda nevaramni qo‘lga olib: «Itningbolasi meni sog‘indingmi» — debman. Shundan buyon kuyovim uyimizga qadam bosmay qo‘ydi.

Shunga taajjublanamanki, boshqa odam befarosatlik qilsa jonim chiqib ketadi. Bir kuni mehmondorchilikda bir notanish odam burnini kovlab non ushatdi, bir ozdan so‘ng shu qo‘li bilan lagandagi xasipni to bg‘rab, oldimga qo‘ydi. Jig‘i-biyron bo‘lib o‘tiraverdim. Bir vaqt qattiq yo‘talib balg‘amini dasturxondagi sochiqqa tuflab qo‘ydi, bunga chidolmay: — «Birodar cho‘chqadan tug‘ilganmisiz» - deganimda parvo qilmadi. Jahlim chiqib: — «Eshakka o‘xshab tepsa-tebranmas ekansan-ku» desam ham hyech narsa bilmaganday choyni ho‘rillatib ichaverdi. Chidolmay o‘mimdan turib ketdim. Keyin bilsam, u garang ekan.

Ayniqsa, yig'inlarda o ‘zimni ehtiyot qilib ninani ustida turgandek bo'laman. Xumorim tutib qolsa, bir narsani bahona qilib tashqariga chiqaman. Shunday kunlarning birida hokimning xotini va nevarasiga duch kelib qolsam bo‘ladimi. Bolani erkalab, «xo‘tikcha» o‘ynab yuribsanmi deganimda u xotin: — «basharangiz qursin, kimligingizni ko‘rsatdingiz» deb ketdi. Bir necha kun xavotirlikda yurdim, lekin u hokimga bildirmagan shekilli, hyech gap bo‘lmadi.

Befarosatligimning xumori tutganda hyech narsani anglamay qolaman. Shu boisdan hokim janoblarini behosdan ranjitdim. Sizdan iltimos shuki, o ‘rtaga tushib meni o ‘limdan saqlab qolsangiz. Shu vaqtda soqchilar kelib Hanjarbekni hokimning saroyiga olib ketishibdi. Pir Sayid Umar hoji ham u yerga borib, hokimga: — gunohkor o‘rinbosaringizda aql va notiqlik singari ikki xususiyat mavjud, lekin befarosatdir. Shunga o‘xshash har bir kishining o‘ziga xos bir kamchiligi bor. Chunonchi, lashkarboshingiz aqlli va jasoratli, lekin nutqi yo‘q bo‘lganligi tufayli ikki og‘iz gapini

bir-biriga ulolrnaydi. Shayxulislomda aql va farosat bor bo‘lganligi bilan jasorat va mardlik ko‘zga tashlanmaydi. Bilasizki, she’r yozishda va umuman qalam tebratishda shoir Nasimiyga teng keladigan yo‘q. Lekin nutqi va husni diqqatni jalb etmaydi. Mansabdorlaringizning orasidan faqat poytaxt shahaming hokimida to ‘rtta xususiyat: aql, farosat, jasorat va nutq bor. Shuning uchun ham shahar obod va tinchdir. Men savodsiz bir kosibni ko‘rganman. Shu darajada notiqki, oldiga tushadigan olim va shoir topilmasa kerak. Shunday qilib, hamma odamlarga bir xildagi nuqsonsiz fazilatlar berilmaydi.

Endi gunohkor o‘rinbosaringiz Hanjarbek masalasiga kelganda shuni aytmoqchimanki, u sizni sha’ningizga dog‘ tushirish niyatida hikoyasini qasddan aytgani yo'q. M a’lumki, u muhim choralarni ko'rib ko‘p yaxshi ishlarni amalga oshirdi. Ochko‘zni xazinaga, ziqnani harajatga, befarosatni jamoaga, dangasani ishga yo‘latma deganlaridek, uni yig‘inlarga qatnashtirmay o‘z amalida qoldirishin- gizni iltimos qilaman. U umuman olganda yomon odam emas faqat tabiatan befarosatdir. Hozir uning o‘rnini bosuvchi tajribali kishi topish qiyin. Hokim bu so‘rovni inobatga oldi.

Odamlarning orasida, — debdi Sayid Umarhoji, — aqli past lekin o ‘ta farosatli shaxslar uchraydi. Ular aql doirasida hal etiladigan muhim masalalarni o'zlaricha ko‘tarish va hayotga joriy etishga ojizlik qiladilar. Biroq, ular xushmuomalalikni, ziyraklikni, laganbardonlikni, o ‘zini tutishni, mansabdorlarga xizmat qilishni joyiga qo‘yadilar. Olta farosatli kishilarning yuqori mansablarni egallaganliklari ma’lum. Bir podshoh bir odamning farosatiga qoyil qolib, uni viloyat hokimligiga tayinlabdi. Ko‘p о Ч тау bu yerda ■sh o‘ngidan kelmay xazinaga katta ziyon yetkazilibdi. Shunda podshoh «quruq farosatga ishonib aldandim», deb peshonasiga bir urib qo‘ygan ekan. Shuni aytib o4ish lozimki, aql va farosat bir odamda birgalikda ko‘zga hadeb tashlanmaydi. Bordiyu boisa uning boshiga baxt qushi qo‘nadi. Umuman aytganda aql boshqa, farosat boshqa. Boshqacharoq aytganda kishi aqlli boisa, albatta farosatli bo‘ladi deyish xatodir, ularning orasida befarosat kimsalar Iihiii borligini к о ‘rib turibmiz.

P odsh ohning o'lim iKunlarning birida bozorda to ‘satdan podshoh paydo bo‘lib

«yengildim», «yengildim» deb ovozining boricha shovqin-suron qilib, u yoqdan bu yoqqa yurdi. Nihoyatda hayratlangan xaloyiq hyech narsaga tushunm ay podshohning ketidan ergashdi. Pirovardida, podshoh toliqib, choyxonaga kirib choy buyurdi. Shunda A’loxo‘ja degan keksa kishi undan so‘radi:

— Podshohimiz! Qarshingizda to ‘plangan xaloyiq taajjubda. Biz bilamizki, siz o‘ttiz yildirki taxtda o‘tirib, urushlarda biror marotaba yengilganingizni bilmaymiz. Aksincha, dushm anlarga qarshi kurashlarda g‘alabaga erishib ko‘p mamlakalarni egallab qudratli podshoh sifatida shuhrat qozongansiz. Buni hamma yaxshi biladi.

Xo'sh nimadan yengildingiz?— To‘g‘ri, janglarda hyech qachon mag‘lubiyatga uchramadim.

Bir necha bor yakka qilichbozlikda ham ustun kelganman. Biroq, keyingi vaqtlarda davlatni boshqarish o ‘rniga ichkilikka berilib ketibman. Natijada oilam va saroy ahlining joniga shu darajada tegibmanki ular bugun meni taxtdan maxrum qilishib, ko‘chaga xaydab yuborishdi. Shundagina ichkilik meni yenganini va sharmanda qilganini angladim. Uzoq vaqtlar davomida ne mashaqqat va kuch- g‘ayrat bilan qo‘lga kiritgan g‘alabalar va hokimiyat osonlikcha qo‘limdan chiqib ketdi. Ayniqsa xotinim va farzandlarim mendan yuz o‘girganligiga hyech chiday olmayman. Chuqunoq o‘ylasam, ularda ham ayb yo*q, hammasiga o ‘zim aybdorman. Kim menga ichmang, oqibati yaxshi bo‘lmaydi, deb maslahat qilsa, dush- manim deb bildim. Hatto bu ishda menga qat’iyatlik ko‘rsatgan xoh oila a’zolarim, xoh saroy amaldorlari b o ‘lsin, jazolayverdim. Bu ham mayliya, umrida sharobni og‘ziga olmagan kishilarni ichishga majbur qildim. Oqibatda atrofimga ichkilik va maishatga berilgan kishilar to‘planib qolishdi. Mamlakatda o'zboshimchalik va talon- taroj avjiga chiqdi. Hyech kim meni nazar-pisand qilmay qoldi. Shu tariqa ichkilik menday qudratli podshohni yengdi.

— Xo‘p, bo‘lar ish bo'libdi, n im a uchun siz bozorda o ‘z siringizni oshkor qilib yuribsiz?

— To‘g‘ri, bu ishim sharmandalik xolos. Lekin odamlar bilsinki,

mendek qanchadan-qancha qo‘shinga, mol-mulkka va taxtga ega bo‘lgan podshoh ichkilikdan yengilganidan keyin, oddiy odamlaming undan yengilishi xech gap emas. «Tuyani shamol uchirsa echkini osmonda ko‘n> degan maqol borligini bilasizlar. Odamlar meni ko‘rib ichkilikdan voz kechsinlar deb bozorga chiqdim.

Podshoh o‘rnidan turib yana ichkilikdan «yengildim», «yengildim» degan so‘zni baland ovoz bilan qaytarib to‘g‘ri daryo tomonga boraverdi. Uni orqasidan yuzlab odam lar ham yuraverishdi. Podshoh daryo labiga yetganda haloyiqqa qarab: — menday shon- shuhrati olamga taralgan hukmdorni ichkilik yengib va parchalab o‘limga mahkum etdi deb o‘zini suvga tashlab g‘arq qildi.

Shu vaqtda o‘sha A’lo Xo‘ja aka haloyiqqa:- Mana hammangiz ko‘rib turibsizlar, ichkilik shunday ko‘zga

ko‘rinmaydigan sirli kuch-qudratga egaki, hyech kimni ayamaydi va hyech kimdan yengilmaydi. Undan birorta odamning sog‘ qolganligini tarix bilmaydi. Podshohning bu qilmishlari uning o'zigagina emas, balki butun mamlakatimizga isnoddir. Ma’lumki, podshoh ham ichyapti deyishib, oddiy odamlarimizning orasida ichuvchilar ko‘payib ketdi, bozorlarda sharobxonalar soni ortdi. Shunga o‘xshash oila boshlig‘i mukkadan tushib ichaversa, — uning ketidan farzandlari ham ichkilikka o‘rganadi. Ular «Shogird ustozidan o‘tadi», deganlaridek, ichkilikning chinakam asiri bo‘lib qobdilar. Bunday kimsalaming fikri-zikri hamisha ichkilikda bo‘lib unp tinimsiz talpinadi, yalinadi va sig‘inadi. O'ziga o‘xshagan ieliilikka berilgan maslaksiz va tutiriqsiz kishilarga qo‘shilib ulfjtehilik qiladilar. Pirovardida ota-onasi, xotini, farzandlari, dostlari, boyligi, kasbi yoki mansabidan ayrilib bamisoli yoqishga yaoydigan quruq o‘tinga o‘xshab qoladilar. Hatto ichkilik zabardast polshohni ham halokatga uchratganligini ko‘rdik. 0 ‘ylaymanki, biijungi voqyea barcha fuqarolarga ibrat bo‘ladi.

Jaholat — dahshatdirOonishmandlar ne azob-uqubatlar va mashshaqatli mexnat

i 'iga erishilgan salomatlik hamda baxtni kezi kelganda tutday-• «'lilishining guvohi bo‘lganlar. Shu boisdan ular uni bartaraf qiish choralarini izlaganlar. Ular qizg‘in tortishuvlardan keyin

farovon hayot ichkilik bilan bir qator jabolat va ch'qishmovchiliklar avjiga minganda ham chilparchin bo'lishiga ishonch hosil qilganlar. Ular «jahl chiqqanda musulmon dinidan, ilon inidan chiqadi» degan maqolni bejiz emasligini ko‘rsatib o‘tganlar. Donishmandlar buni isbotlovchi misollami bayon qilishdi: — Savdogaming o‘g‘lini mehnatsevarligi va ishbilarmonligi tufayli boyligi ham oshib boraveribdi. Ammo u kekkayib o‘ziga zardani va jaholatni kasb qilib, hyech kimni mensimay qo'ygan. U dech kelgan odamni sapchib dilini tilka pora qila beribdi. Shuning uchun ham haloyiq unga «ко‘ррак» degan laqabni qo‘ygan. Oqibatda «ko‘ppak»dan hamkasblari va qarindosh-urug‘lari yuz o‘girishibdi. Shunda ham u bo‘sh kelmay odamlarni suyakka taqaladigan so‘zlar bilan haqoratlash va kamsitishni davom ettiraveribdi. Bundan sabr kosasi to'lib toshgan uch savdogar «ko‘ppak»dan o‘ch olishni rejalash- tiribdilar. Ular bir guruh hyech narsadan toymaydigan qaroqchi- larni qo‘lga olib «ko‘ppak»ning savdo karvonini talattirib o‘zini asr oldiribdilar. Qaroqchilar uni xorijiy mamlakatga olib borib qul sifatida sotibdilar. Mabodo, bunga ko‘nmay o'zining kimligini oshkora qilsa o‘ldirilishi ma’lum qilindi. Noilojlikda qolgan «ко‘ррак» o‘lishdan ko‘ra qul bo‘lishlikni afzal ko‘ribdi. 0 ‘sha uchta savdogarlar «ko‘ppak»ni yanada xoTlash maqsadida u yashayotgan xorijiy mamlakatga borishib uni xo‘kiz o ‘rniga omochga qo‘shib haydatti- rishga quldorni ko‘ndirishibdi. «Ко‘ррак» ingrab yer haydayotganida savdogarlar tepasiga kelishib rosa masxara qilishibdi. Ular «ko‘ppak»ning yelkasiga qamchi bilan urib: — Xo‘sh endi qalaysan, senlarni uyimdagi qulimga alishmayman deb bizni ko'pchilikning huzurida yerga urgan eding. Endilikda esa, sen odam bolasi bo‘la turib xo‘kizga aylanding.

— Meni, — debdi «ко‘ррак», — kechiringlar, tavba qildim. 0 ‘zlaring bilan olib ketinglar, uylaringizda qul bo‘lib ishlashga ham roziman. Shartimiz shuki, agar molni axlatini chaynab yut- sang so’rovingni inobatga olamiz. «Ко‘ррак» bajonidil bu ishni bajargandan keyin savdogarlar rosa kulishdi. Shundan keyin ular ertaga olib ketamiz deganlaricha qorasini ko'rsatmadilar. Shu ravishda jaholat va manmanlik fojia bilan tugallangan ekan. Bu borada donishmandlar yana shunday deyishdi: — Polvonto‘ra ismli boy

34

yigit bir qizga ko‘ngil qo‘yganda tanishlari qizning onasi shallaqi va urushqoq, nasl-nasabiga tortsa, umring hazon bo'ladi deyishlariga qaramay uylanibdi. Ikki yosh dastavval tinch yashashibdi. Biroq, kunlami birida Polvonto‘ra uyga kelsa «boyvachcha xotin» o'zicha kimnidir baland ovoz bilan qarg‘ab va yig‘lab yotgan ekan.

— Tinchlikmi, tag'in to ‘polonni boshladingm i?— Og‘zingizga qarab gapiring, meni o‘mimda bo‘lganingizda tomga

chiqib dodlagan bo‘lardingiz. Bir devor qo'shnimiznikiga to‘yga chiquvdim, hyech kim meni nazar-pisand qilmay to ‘rga taklif qilmadi. Biz kim-ku, ular kim, nahotki bez bo‘lib o‘tiraverishsa. Jonim jig‘ildonimga tiqilib mehmonlaming hamrnasini dilini siyoh qilib chiqdim. Lekin to‘y egasi tog‘oramni devordan irg‘itib yubordi. Buni hyech qachon kechirmayman, to‘yni azaga aylantiraman.

Polvonto‘ra xotinini ayblab shum niyatidan shu darajada qattiq g‘azablanibdiki, «eshakka o ‘xshab hangrayverasanmi» — degan.

— Hali men eshak bo‘ldimmi, deb xotini erining yoqasidan ushlab shovqin-suron ko‘tardi. To‘ydan odamlar chiqishibtinchitishga ko'p harakat qilishgan. Lekin janjalni davom ettiravergan. Polvonto‘ra xotinini uyga sudrab olib kirdi. U shunda ham tinchlanmay to‘yxonaga chiqib rosa to‘polon qildi. Xotinlar uni uyiga zo'rlab olib chiqishdi. Polvonto‘ra xotiniga nasihat qilayotganida, hamma ayb sizda, qo‘shnining ta ’zirini berish o‘miga meni haqorat qildingiz deb qaynoq choynakni yuziga otgan. Bunga javoban u bir shapaloqlabdi. Shundan keyin u men hali kaltak yeydigan xotin bo'ldimmi — deb yerto'laga kirib eshikni yopib oldi. Polvonto'ra yuz-qo‘lini yuvib va bir oz nafasini rostlab yerto‘laga kirsa xotini o‘zini o‘zi osib qo‘yganligini ko‘rdi. Biroq xall u tirik ekan. Bu voqyea bu tun sh ah a r b o ‘ylab ta rqa ld i. S h u ta rzd a ayol noshukurchiligi va jaholati bilan jamoa ahli oldida sharmanda bo‘ldi. Polvonto'ra esa undan ajralib azob-uqubatlardan qutuldi.

O'tmishda Tavakkalxon ismli boyvachcha yakkayu-yolg‘iz o‘g‘lini Mithi katta to ‘y bilan uylantirishni orzu qilib sh u kunga erishishni s;ibi\izlik bilan kutdi. Nihoyat vaqti soati kelib to‘y boshlandi. Ammo y«)/ paytiga qaramay favqulodda shu darajada jala quydiki, asli qo'yaverasiz. Shunda u jaholatga berilib ikki qo‘lini osmonga ko'targan holda bor ovozicha: — Ey xudo! B utun umrim bo'yi

besh vaqt namoz va ro‘zani kanda qilmadim. Hajga bordim va ko‘p marotaba xudoyilar o‘tkazdim. Nima sababdan bugun hayotimda bir marotaba bo‘ladigan to ‘yim «haromga» chiqdi. U bu so‘zlarni qattiq hayajon bilan qaytaraverib, shu darajada jaholatga berilib ketdiki, «Eh xudo axir insof bormi» degan so‘zni bexosdan og‘zidan chiqarib yubordi. Bu Allohi Taologa qarata aytilgan da’vo kishilarni nafratlantirdi. Hatto uni kofirlikda ayblovchilar bo‘ldi. U bunday ta ’naga bardosh berolmay qattiq dardga chalindi.

D onishm andlar, pirovardida shunday deyishdi: — Kimki salomatligini, tinchligini va umuman hayotini saqlayman desa, jaholatdan va o‘zaro to ‘qnashuvlardan hazar qilsinlar. Shunday odamlar borki, obro‘yi va boylikning qadri-qimmatiga yetish o‘miga manmanlik va mensimaslikka beriladilar. Bu jaholatni shu darajada qattiq alangaga aylantiradiki, borliq kulga aylanmagunga o‘chirib bo‘lmaydi. Shuboisdan xotiijamlik va mo‘l-ko‘lchilikda yashayotgan har bir kimsa doimo «Xudoga shukr» deb ahillik, kamtarlik va bag‘ri kenglikni qo‘ldan boy bermasligi lozim.

Tug'ma iste'dodning fazllati0 ‘tmish zamonlarda butun umrini ilm va madrasada dars berishga

bag‘ishlangan Sapoxon aka ismli olim yashagan ekan. U ko'ngli ochiq, bag‘ri keng va rahmdil odam hisoblanib barchaga barobar yordam berar ekan. Kuch-quwati kamayib va keksayib qolgandan keyin bosib o'tgan hayot yo‘lini, shu jumladan shogirdlarini eslab do‘stiga debdi: — Shogirdlarimning har biri o‘ziga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan ajralib turadi. Ulardan biri mulla Mullasayid to ‘ra butun o‘qishi mobaynida kishi yuragini eritadigan xushmuomalali va ishchan yigit edi. 0 ‘qishi tugallangandan keyin kunlarning birida zo‘rg‘a ozgina yemi chopayotganimni ko‘rib darhol o ‘zini kasallikka soldi. So‘ng uni ketayotganida to ‘xtatib: ertaga bozordan mardikorni olib kelib ishini nazorat qilib turishini so‘radim. Ammo kelmadi, uchrashganimda sababini so‘raganimda yodimdan ko‘tarilibdi deb javob berdi. Uni sinash maqsadida yana bir ishni qilishini buyurdim: — Bilasanki dastyorim yo‘q, shu bois bozorga borib ikkita qovun keltirsang xursand bo‘lardim deganim da: — Dom lajon, axir men xizm atkor emas balki

< * = » » 3 6 jg *3 0 C S f>

olimman-ku, desa bo‘ladimi. Vaholanki, ilgari sizning qulingizman va xizmat qilishga tayyorman derdi. Ilganlari biror marotaba ishdan bo'yin tovlaganini bilmayman, ishlari bitgandan keyin esa tamomila o‘zgardi.

Shunday odamlarni bilamanki, — dedi do'sti, — o‘zlarining shaxsiy manfaati uchun kerakli kishilarga jon jahdi bilan xizmat qiladilar. Ishlari bitib «eshaklari loydan o'tgandan» so‘ng esa o‘zlarini xo‘jayindek tutib birovlarga xizmat qilishni xayollariga ham keltirmaydilar. Bunday odamlar haqida shunday naql to'qilgan: «ishi tushganda qul kabi xizmat qiladi, keyin unga ishing tushsa xo‘ja boiib» oladi.

— Shogirdlarimning orasidan ziqna, ochko‘z va hasadgo'ylikka berilganlar chiqib qoldi. M ullabo‘riboy nochorligini aytib o‘rtoqlarining hisobiga ovqatlanib yurdi. To v va marosimlarga taklif qilinmaganligiga qaramay borib qornini to ‘yg‘izgan. Keyinchalik ma’lum boldiki, boshqa shaharda yashaydigan otasi juda katta boylikka ega ekan. U otasi yuborib turgan mablag‘ni sarflamay yostiq ichida saqlab yurgan. Bir kuni yostiq yo'qolganda mulla Bo‘riboydodlabo‘rtoqlarini o‘g‘rilikda aybladi. Bu tuhmat uchun kaltaklandi. Ko‘p o ‘tmay 0 ‘rmonbek do‘stini namuncha seni domlalar maqtayveradi deb mushtlashgan U kim yaxshi o ‘qisa hasadgo'yligi qaynab o‘zini qayoqqa qo‘yishini bilmay qolgan. Oilalik bo‘lganidan keyin ham ziqnalik va hasadgo‘ylikni tashlamagan. O'zining shahrida otasining yordami tufayli bozordagi raislik lavozimini egallab va boylik orttirishga mukkadan tushib savdo ahlini rosa shilgan. ObroMi va boy kishilarni ko‘rolmay har xil ig‘volarni uyushtirish bilan shug‘ullangan. Bundan xabardor bo‘!gan hokim uni lavozimidan bo‘shatish va ellik darra urish haqida ko‘rsatma bcrgan.

Shogirdlarning ba’zilari o ‘zlarining ojizligi, qo‘rqoqligi va umuman qul tabiatligi bilan ko‘nglimni ranjitgandi. Xususan, Xoluor ismli shogird madrasa hujrasida bir o‘zi yashashdan, tunda ko'chada chiqishdan qo‘rqib sherik topardi. Ayniqsa zo‘ravon va imishqoq odamlardan qo‘rqib ular nima ish buyursa shuni so'zsiz bajarardi. Uylangandan keyin ham qul tabiatligini davom ettirib iloimo vahimada yashab kunini o‘tkazmoqda.

Meni qarindoshim vazirlik lavozimidan bo‘shatilgandan keyin dushmanlari shodlanib vahimali mish-mishlarni tarqatdilar. Buni eshitgan Xoldor shogirdim bo‘lganligi uchun vahimaga tushib mendan uzoqlashdi. Bordiyu men bilan uchrashsa g o ‘y o podshoh xabar topib uni jazolarmish. To‘yda mansabdor kishi undan ustozingiz kim deb so‘raganda xavfsirab meni emas boshqa olimning ismini aytibdi.

M aqtanchoqligi, surbetligi va ahmoqligi uchun Ahmoqali laqabini olgan shogirdim o‘zini ko‘rsatish va chiranishga qattiq harakat qildi. U o'zini eng bilimdon olim sifatida hisoblab nufuzli kishilarni, shu jumladan meni ham qoralaydigan va kamsitadigan so‘zlarni gapirgan. Bundan sobiq shogirdim qozi g‘azablanib uni tergaganida debdi: — Bilasizki, «shogird ustozdan o‘tadi» — degan naql bor. Shunga rioya qilib o‘zimni ulug‘lash maqsadida xatoga yo‘l qo‘ydim. Aslida yana ming yil yashab ijod qilsam ham ustozga tenglasha olmayman, Qozi Ahmoqalining xatti-harakatini qoralab 300 tanga jarim a soldi. Bu katta hajmdagi mablag‘ni to ‘lay olmaganligi uchun yuz darra urish buyurildi. Otasi o ‘g‘lini o ‘lib qolishdan qo‘rqib ot va qoramollarini sotib jarim ani to ‘lab qashshoqlashdi.

Abdutolibjon ismli shogirdim mansabdor bo‘lgandan keyin manmanlik va g‘o‘ddayish dardiga uchrab bosar-tusarini bilmay qoldi. Meni shahar hokimi Murodbek o‘ziningbog‘iga mehmonga taklif etdi. Yo‘lda ketayotganimda otim qoqilib oyog‘i shikastlandi. Nima qilishni bilmay chanqab, qiynalib o‘tirganimda Abdutolibjon sheriklari bilan ro‘paramda to ‘xtab va biroz tikilib hyech narsa demay otini choptirib jo ‘nadi. Ko‘p o‘tmay hokimning o‘zi paydo bo‘lib va achinib bog‘iga olib bordi. Bu yerda maishat qilib o‘tirgan Abdutolib yugurib kelib: — Domla kechirasiz, shoshib turganligim uchun sizning oldingizdan zudlik bilan o‘tib ketdim dedi. Buni eshitib turgan hokim Murodbekning g‘azabi qo‘zib va o ‘shqirib:— Sen ablah jazirama oftob ostida azob chekib o ‘tirgan mashhur olim va ustozingni nazar-pisand qilmay o‘z holiga tashlab ketdingmi? Axir sen mana shu tabarruk zot tufayli odam bo‘lding, u kishining shogirdiligingni inobatga olib o'zimga yordamchi qilib tayinlagan edim. Sen esa manmanlik va gerdayishga berilib dilozorlik bilan

«tc«o<9^38^®oeot>

shug‘ullanayapsan. Bu to ‘g‘rida ustingdan ko‘p shikoyatlar tushayapti. Ustozga nisbatan qilingan vijdonsizlikni hyech kim kechirmaydi. Shu bugundan boshlab seni lavozimdan bo‘shatdim, bu yeraan yo‘qol, ko‘zimga ko‘rinma!

— Abdutolib xuddi suvga tushgan mushukka o‘xshab titrab o ‘rnidan turolmay qoldi. Ikki kishi uni ko'tarib ko'chaga irg‘itib yubordi. Unga rahmim kelib Nlurodbekdan kechirishini so'raganimda yo‘q deb javob berdi.

Bu juda ayanchli voqyea butun shahar bo‘ylab shamol kabi tez tarqalganligi uchun Abdutolibjon bosh ko‘tarib yurolmay oilasi bilan qo‘shni mamlakatga ko‘chib ketdi. Yaqinda quyidagi mazmundagi maktubni oldim: — Ustoz! Sizning mehribonligingiz va mashshaqatli mehnatingiz tufayli yorug1 dunyoni ko‘rgan edim. Ammo manmanlik va mensimaslik balosiga uchrab sizni ham boshqa odamlarni ham nazar-pisand qilmay qo‘ydim. Ko‘p kishilarning dilini og'ritdim. Shaxsan o'zimning aybim bilan sharmanda bo‘lib ona yuitidan mahrum etildim. Musofirchilikning nihoyatda og'ir azob-uqubatlarini ko'z yoshlarim bilan boshinidan kechirmoq- da man. Xotinimni ham mensimay haqorat qilgan!igim uchun bolasi bilan mendan voz kechib qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi. Hozirda bozordagi karvon saroyningtashlandiqjoyida og‘ir sharoitda yashamoqdaman. Duch kelgan ishlarni qilib kunlarni o‘tkazmoqdaman. Boshqa ko‘rishmaslikka ishonchim komil, xayr. Ushbu satrlarni o'qib unga juda achindim.

Shogirdimdan binning iste’dodi va bilimini o‘zlashtirish darajasi O'rlacha edi. Ammo, meni uning uyatchanligi, kamtarligi va muomalasining mayinligi lol qoldirardi. U bir amallab o‘qishni lugatgandan keyin mening hurmatim uchun madrasaga ishga qabul qilindi. Shundan keyin tanib bo‘lmaydigan darajada o‘zgarib hyech kimni mensimay qo‘ydi. Nuqul aql o'rgatadigan va maslahat bcradigan bo‘lib qoldi. Hatto odamlar bilan oddiy salomlashgisi li mi kclmadi. Men bilan bir joyda uchrashishga to ‘g‘ri kelsa v (qinlashmay uzoqroqda turib kallasini qimirlatib salomlashgandek bo'ladi llgari vaqtlarda esa yugurib kenb quchoqlashib xizmatga t.ivyoiligini izhor etardi. Bir kuni favqulodda undan so‘radim: -- Yoiiimdan ko'tarilibdi, ismingiz nimayidi?

39

— D om la qarib m iyangiz ch irib d i, m en m adrasaning ustunlaridan biri Zamir bo‘laman. Vaholanki, u madrasada «o‘pkasi yo‘q» odam degan nomni olib obro‘si to ‘kilgan edi.

— Siz aziz do'stimga ko‘nglimda yig‘ilib yotgan zardoblami to‘kib ancha yengillashdim . Ammo shuni ham aytishim kerakki shogirdlarimning orasida aql-idrokli, zehnli va farosatli kishilar oz emas. Ulardan biri yuqorida tilga olingan viloyat hokimi Murodbekdir. U nufuzli lavozimning sohibi boMishiga qaramay nihoyatda xushmuomalali, kamtar va insonparvardir. Shuning uchun ham dastavval yuzboshi, so‘ng mingboshi lavozimlaridan ko‘tarilib viloyat hokimi bo‘ldi. Shogirdlarim qozi, imom va madrasalarda muallimlik lavozimlarida sidqidillik bilan xizmat qilmoqdalar. Podshoh saroyida ishlayotganlar ham bor. Savdo bilan shug‘ullanayotgan Najm iddin ismli shogirdim masjid qurib shaharni obodonlashtirishga ham ulkan hissa qo‘shmoqda. Ilm sohasida qalam tebratayotgan shogirdlarim ham bor. Men ular bilan g‘ururlanib va faxrlanib yurmoqdaman.

Umumiy xulosa shuki meni huzurimga shogirdlikka kelgan odamlarni har birini surishtirmay va sinovdan o‘tkazmay qabul qilib katta xatoga yo‘l qo‘yganman. Natijada tabiatan oqibatsiz, qo‘rqoq, qultabiat, ziqna va hasadgo‘y, manmanlik va g‘o‘ddayisli singari xususiyatlarga ega bo‘lgan kimsalar bilimli bo‘lishdi. Ular mana shu bilimini shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holdau ishlatib o‘zlariga ham o ‘zgalarga ham katta ziyon keltirdilar. Boshqacharoq aytganda bilim odamlardagi o‘ta zararli shaxsiy* xususiyatlarini barq urib qaynashiga olib keldi. Masalan, ziqna va. hasadgo‘y yoki manmanlik va g‘o‘ddayishga berilgan kimsa bilimi olgani bilan tuzalmadi, aksincha uning qalbidagi mana shu salbiy xususiyatlari rivojlanib ketdi.

Aql-idrok, mehribon, oqibat, poklik, mehnatsevar va insonparvar singari oliy fazilatlarn i o ‘zlarida mujassamlashtirgar* shogirdlarim esa bilimli boMganlaridan keyin ularning ijobiy xususiyatlari takomillashib va barq urib yashnadi. Shu tariqa kamolott cho‘qqisiga ko‘tarilgan tug‘ma iste’dodli shogirdlar «zaming qadriga zargar yetadi» deyilganidek ustoz va boshqa hamkasblarning qadn, hurmati va izzatini o ‘rniga qo‘yishga qodir bo‘lar ekan.

Xushm uom alalik — yarim baxtO'tmishda donishmandlar to‘planishib, qanday odamlar baxtli

hayot kcchirishi mumkin, degan savolni o‘zaro muhokama qilishdi. I Urtrdan biri mansabdor va badavlat, ikkinchisi chiroyli vaxushovoz ik hinchisi shoir va olim kishilar baxt topadi, dcdilar. Shuningdek, .uy/ayratlik va mehnatsevarlik ham kishiga baxt keltirishini aytdilar. Siiuiiga o'xshash boshqa fikrlar ham o‘rtaga tashlanibdi. Nihoyat, m/(k| (ortishuvlardan keyin aytilibdiki, kishiJardagi bayon etilgan yusiisiyatlarning o‘zi hyech qachon baxt keltirgan emas. Hatto faqat mehnatsevarlik ham buni ro‘yobga chiqara olmagan. Odam mehnatkash I " i Isa -yu, lekin seijahl, g‘iybatchi yoki dimog‘dor va ginachi bo‘lsa ■liislnnan orttiradi, umri janjal bilan o‘tadi. Shuning uchun — debdi ilttmshmandlardan biri, — xushmuomala odam o‘z baxtini topadi,i liutiki uning dushmani bo‘lmay, do‘stlar davrasida yashaydi. Bu likmi donishmandlar yakdillik bilan quwatlanayotganlarida bir niiiomy keksa gapga aralashib shunday dedi:

Azizlarim! Xushmuomalalik yarim baxtdir, ya’ni u baxt ii^ini ochishi mumkin, xolos. Biroq bu bilan baxtni uzoq ushlab

i"i linaydi. 0 ‘zingiz o‘ylang, odam xushmuomalabo‘lsa-yu oqibat, пн hnhonlik va g‘amxo‘rlikni bilmasa, birovning mushkulini oson ■ lilmay, faqat o 'zining shaxsiy manfaati uchun ish yuritsa, Inn inatga sazovor bo‘lmaydi, yakkalanib qoladi. Hatto bu toifadagi I* i Jnlami «shayton odami» ham deyishadi. Xullas, — debdi notiq,

xushmuomalalik zaminida mehnatsevarlik bilan bir qatorda mdiiihonlik va g‘amxo‘rlik qaynab tursa, odam um rbod baxtli li'iyot gashtini suradi.

\ o ‘sh, mehribonlik va g‘amxo‘rlik nimadan boshlanadi? — so rashdi.

Bu assalomu allaykumdan boshlanadi — deb javob qildi ■inll'l. Masai an, xotin erining ishidan qaytishdan oldinroq iMiluluri bilan hovli va xonalarni tozalaydi, supaga ko‘rpacha va xitliqlarni to‘shaydi, dasturxon tuzaydi. Shuningdek, ayol o‘zini imi ill»)'» solib, yoqimli ko‘rinishda bo‘ladi. Ma’lumki, «onangni ■>i >шкка bepardoz ko‘rsatma», degan xalq maqoli bejiz aytilmagan. Минн, oila sultoni — ota kun bo‘yi ro‘zg‘or tashvishida o ‘zini yuz

yoqqa urib, charchab va toliqib uyiga keladiyu shu daqiqada ona bolalari bilan pcshvoz chiqib, otam xursandchilik bilan kutib olishadi. Oila mehri otani tetiklashtiradi, g‘ayratini oshiradi, zavqlantiradi va uyiga boigan muhabbatini mustahkamlaydi. Natijada ota hamtna vaqt uyiga shoshiladi, oilasi uchun tinimsiz mehnat qilgisi keladi. Mehribonlik iplari barcha oila a’zolarini bir-biriga chambarchas bog‘laydi. Bunday oilada farzandlar mehnatsevar, odobli, mehribon va farosatii boMib yetishadilar. Bu yerda «Qush uyasida ko‘rganini qiladi», degan maqolni keltirish o‘rinlidir.

Qars ikki qo‘ldan chiqadi. Ayolning mehribonligini nihoyatda qadrlash, unga sodiq bo'lish, ko‘nglini ovlash, vaqti bilan sovg‘alar qilish va uy-ro‘zg‘or ishlariga ko‘maklashish lozim. Erkak kishi mehnatsevarlik, mehribonlik, xushmuomalalik, saxiylik, mehmondo'stlik, mardlik va sodiqlik singari oliy xususiyatlarni o‘zida m ujassam lashtirm og‘i lozim. Bordi-yu, — xotin eri ishdan qaytganida boshini bog'lab, hadeb kasalman deb cho‘zilib yotaversa, hovli-uylar tozalanmay, bolalar qayerdadir sang‘ib yurishsa, uning kayfiyati buziladi, yanda charchaydi. Shuni unutmaslik kerakki, dangasa va beparvo xotinlar mehnat va mehribonlik qilishdan ko‘ra o'zlarini kasallikka solishni afzal ko‘radilar. Bundan holat davom etaversa, unga odatlanib qolinadi. Pirovardida, bunday ayollar chinakam kasallikka chalinadi. Chunki o‘zini urintirmaslik va ishyoqmaslik kasallik uyasidir. Ishyoqmas ayollarning kuch-quwati tilga to'planib, g‘iybat. haqorat va janjal qilishga berilib ketadilar. Andisha va hijolat ular uchun ahamiyatsiz bir narsa bo‘lib qoladi.

Oiladagi e’tiborsizlik erkakning ham xotinning ham ko‘nglini sovutadi. Erkak uyga shoshilmay choyxonadami, oshna-og‘aynisinikidami va boshqa joylarda sang'ib yurishga odatlanib qoladi, uyga uxlash uchungina keladigan bo‘lib qoladi. Shu tariqa ota, xotin va farzandlar bir-biridan uzoqlashib boradilar, beboshlik va oqibatsizlik yuzaga keladi. Bundan oiladagi farzandlar dangasa, tartibsiz va mug‘ombir bo‘lib yetishadilar. Pirovardida oilada kelishmovchilik va janjal bora-bora avjiga chiqib, odam baxtsiz hayot girdobida yashashga majbur bo‘lib qoladi. Donishmandlar uning so‘ziga qo‘shilishdi.

Inson zoti mehnatsevarlik, xushmuomalank, mehribonlik va g‘amxo‘rlikiplari bilan qattiq bog'lansa, toMabaxtgaerishishi mumkin.

Olgan tuprog'ing oltin bo'lsin, bolam

0 ‘tmish zamonlarda qishloq yo‘lidan ketayotgan ikki otliq yigitning ro‘parasidan bir chol chiqib: — Bolajonlarim, kelinimning dardi tutib juda og‘ir ahvolda yotibdi. Doya esa narigi qishloqda, meni o‘sha yerga eltib q o ‘y i s h la r in g iz n i iltimos qilaman. Kelinim va chaqaloqning tirik qolishiga sababchi bo‘lib qolasizlar. Buni biz hyech qachon unutmaymiz, — deb yolvordi.

Biroq yigitlardan biri:— Bizga buning nima daxli bor. Yo‘limizni to ‘smang, — deb

otini qamchi uribdi. Sherigi ham unga qo‘shilib jo ‘nab qolishdi.Birozdan keyin uning sherigi ko‘ngli bo‘lmay orqaga qaytibdi,

keksa chol ikki qo‘lini ochib, bor vujudi va ko‘z yoshlari bilan Xudodan madad so‘rab turgan emish. Hatto chol uning kelganini payqamay qoldi.

— Otajon, — dedi yigit, — Sizni ko‘zim qiymay, o ‘rtog‘imdan ajralib keldim, tezroq otimga mingashing, aytgan joyingizga olib boraman.

Yo‘lda chol:— 0 ‘g‘lim, o‘rtog‘ing juda yaxshi kiyingan ekan. U dimog‘i

baland boyvachchalardan bo£lsa kerak?— To‘g‘ri aytasiz, u katta boyning yakkayu yagona o‘g ii, erka

ho‘lib o ‘sgan, ichkilikka berilib ketgan. Hozir ham kayfi baland. Biz ikkimiz tengdoshmiz va birga o ‘sganmiz, ulaming uyida xizmat qilaman. Boy ota meni o‘z o'gMidek ко rib, uni Hasan, meni Husan deb chaqiradi. Bir haftadan keyin Hasanning nikoh to ‘yi bo'ladi, biz qarindoshlarni to'yga taklif qilgani ketayotgan edik.

IJlar qishloqqa kelib doyani topishibdi, lekin aravaga qo‘shila- dignn otni uning eri minib ketgan ekan. Husan darhol o ‘z otini ■rvaga qo‘shib, chol bilan doyani kelin yoniga olib keldi, yana

biror xizmat chiqib qolar deb, poylab turdi. Bir oz vaqtdan keyin chol to'lqinlangan va juda xursand holda kelinning o‘g‘il tuqqanligini ч ih:ir qilib Husanga chuqur minnatdorchilik bildirdi:

Nevaramning otini sening noming bilan Husan qo‘yamiz. U vngM o'xshab olijanob, insofli va yuksak axloq-odobli bo‘lib yursin.

Bizga bebaho yaxshilik qilding, seni qanday rozi qilsam ekan? Bir echkimiz bor, shuni senga hadya qilaman. Uojim bo‘lganda ustingdan tilla sochardim, nachora, kambag‘almiz.

— Otajon hyech narsa kerak emas. Meni ranjitmang ko‘rib furibman, hayotingiz juda achinarli. Yaxshisi mening xuijunimda 3-4 ta non va pishirilgan go‘sht bor, shuni sizga beraman. Hozir qahatchilik, hoynahoy keliningiz ham och bo‘lsa kerak.

Mening o‘g‘lim, biror narsa topish ilinjida shaharga ketgan, lekin bugun 3 kun bo‘ldi, daragi yo‘q.

Husan non va go‘shtni zo‘rlab cholning qo‘liga tutqazdi. So'ngra cholning hovlisidan irim uchun bir siqim tuproq olib, xutjuniga soiib qo‘ydi.

Shu daqiqada chol: — Olgan tuprog‘ing oltin bo‘lsin, bolam,— deb hayajon bilan dilidan o ‘tkazib shunday duo qilibdiki, bamisoli yer bilan osmon larzaga tushgandek bo'ldi.

Husan xursand bo'lib yo‘lga tushib, bir katta ariq bo‘yiga kelganda fojiali voqyeaning ustidan chiqdi. Ko‘p joyda bo‘lgani kabi bu ariqning ham ko‘prigi yo‘q ekan. Odamlar uning sayoz joyidan ehtiyotkorlik bilan o ‘tarkanlar. Biroq Hasan ana shu suvdan o ‘tayotganida to ‘lqinga duch kelib, kayf ustida o‘zin; tuta olmay halok bolibdi. Husan bu holatni ko‘rib dodlab va faryod ko‘tarib hushidan ketdi. U o‘ziga kelganda keyin Hasanning jasadini rosa qidirib, topa olmay, shaharga qaytdi. Bu yerda boy va uning qarindosh-urug‘lari mudhish voqyeadan larzaga tushdilar. Boy va uning xotini kasalga chalindi.

Yil oshi o ‘tgandan keyin, boy Husanni o ‘z huzuriga chaqirib:— 0 ‘g‘lim, ichkilik o‘rtog‘ingning boshiga yetdi: so‘zimga quloq

solmay o ‘zini ham, bizni ham ado qildi. Ayniqsa onasining ahvoli og‘ir, sog‘ayib ketishiga aqlim yetmaydi. Ichkilik xonadonimizga bale bo'ldi. Biz o‘g limizni erkalatib va cho‘ntagini pulga to‘ldirib xato qilgan ekanmiz, gunohkor bo‘lib qoldik, bilmadim, oxira- timiz nima bo‘ladi. Endi yakkayu yagona ishonchimiz va umidimiz sen o'zingsan. Shunday xulosaga keldimki, Hasanga mo‘ljallangan kelinni senga bersak, axir men seni asl farzandim deb hisoblayman.

— Katta rahmat, boy ota, bilasizki, men bir kambag‘al oiladanman, onamdan boshqa hyech kimim yo'q. Kelin esa shahar hokimining qizi.

— Buning ahamiyati yo‘q. Ko‘rib turibsan, gap boylikda emas, aql-idrokda va odobda. Bu xususiyatlaming hammasi senda mavjud. Shuning uchun ham men seni o‘g‘limga qo‘shib qo'ygan edim, zora u sendan ibrat olib yaxshi odam bo‘lsa deb, lekin u tuzalmadi. Ayb o‘zida. Bilasanki, hokim mening yaqin do‘stim, seni u hamma vaqt maqtab yuradi. Buning ustiga kelin ham senga turmushga chiqishga rozilik beribdi. U juda go'zal va odobli. Seni butun mahalla ahli mehnatkash, jasoratli, odobli, ichkilikni og‘ziga olmagan yigit sifatida hurmat qiladi. Farzandimiz Husanga o ‘xshasaydi degan kishilar oz emas.

Xullas, boy Husanni onasi bilan o‘z uyiga ko'chirib juda katta tantana bilan uylantirdi. Shahar hokimining shu qizidan boshqa farzandi bo‘lmaganligi uchun Husanni o 'z o ‘g‘lidek ko‘rib, uni o 'qitdi va tarbiyalab bordi. Pirovardida, Husan hokimning yordamchisi bo‘lib qoldi. Shundan keyin shaharda obodonchilik va tartib shu darajada yaxshilanib ketibdiki, kim bir ish bilan kelsa Husanga murojaat qiladigan bo‘libdi. Shu tariqa Husanning obro'si va mavqyei oshib boraverdi. U boyni ham, hokimni ham xuddi o'z otasidek hurmat qildi. Husan ikki o‘g‘il va ikki qiz ko‘rdi. Vaqti soati kelib boy ham, hokim ham vafot etdi. Har ikkalasi o'zlarining butun mol-mulklarini Husanga qoldirishdi. Husan 10 ta xumcha t ilia, minglab qo‘y, ot va qoramollar hamda bepoyon dalalarga ega bo'ldi. Bir oz vaqtdan so‘ng Husanni shahar hokimi qilib ko'tar- ililar. Husan duo qilgan cholni unutmay, uni butun oila a ’zolari bilan ko‘chirtirib kelib, bir katta bog‘da maxsus uy qurdirib berdi.

Kunlarning birida podshoh a ’yonlari bilan suhbat o'tkazib tnrgan vaqtida lashkarboshi kirdi:

Podshohimiz, ma’lumki o‘n oydan beri dushman qal’asini qamalda ushlab turibmiz. Siz uni tor-m or etish muddatini qat’iy bdt?ilangan edingiz. Biroq bundan bir hafta o'tib ketdi, farmo- nlrn’i/.ni uddalay olmadik, gunohimizni kechirishingizni so‘rayman.

Podshoh tutoqib, bir necha lashkarboshilarini oMimga rnahkum i|ikli Shunda majlisda o‘tirgan Husan hokim o‘rnidan turib:

Qudratli podshohimiz! Hozircha o‘lim hukmini to ‘xtatib imishiiigizni so'rayman. Agar ruxsat bersangiz, qal’ani tor-m or• I ishni o 'z zimmamga olishga tayyorman.

0 ‘tiiganlar bu gapdan hayratlanib, Husan hokim kallasidan judo bo'lishiga amin bo‘ldilar. Hatto podshoh ham taajjublandi. Lekin Husan yana iltimos qilib o‘z so‘zi ustidan chiqishligini bayon etdi. Ruxsat tekkandan keyin qal’aga borib sharoitni o‘rganib, aql-idrok bilan ish yuritdi. Chunonchi, qal’aga hujum qilish o‘miga har kuni oz-ozdan oziq-ovqat va suv, dori-darmon kirgizdi. Bu ochlikdan va tashnalikdan toliqib yotgan dushman askarlari joniga oro berdi, ularda Husanga nisbatan mehr-muhabbat tuyg‘ulari uyg‘ondi. Buning ustiga Husan urush tugagandan keyin birorta kishi jazoga tortilmasligi haqida farm on chiqardi. Shunda ularning Dovyurak ismli lashkaiboshisi qal’adan chiqib Husan hokim bilan uchrashish istagini bildirdi. U suhbatda Husan hokimga shunday debdi: «Ey olijanob inson, bizga g‘amxo‘rlik qilib tosh yuraklarimizni malhamdek eritib yubording, endi biz sening asiringizmiz».

Ikki tomon qo‘shinlar bir-birlari bilan quchoqlashib, do‘stlashib ketdilar. Husan hokim Dovyurakni o‘zining birinchi yordamchisi qilib tayinlab, dushman qo‘shinlarini ham o ‘z askarlaridek kiyintirib, poytaxtga kelib qal’a olinganligini podshohga ma’lum qildi. Bundan podshoh va saroy amaldorlariginamas, balki butun mamlakat aholisi hayratlanib, Husan hokimning aql-zakovatiga tan berdi, u vazirlik lavozimiga tayinlandi. Podshoh vafotidan so‘ng Husan podshoh bo‘lib qoldi. Uning podshohlik davrida urush bo‘lmay, aholi tinchlik-osoyishtalikda yashadi. Adolatli podshoh nomini oldi. Shu tariqa Husanning o‘sha choldan olgan «Tuprog‘ing oltin bo‘lsin, bolam» degan duosi shu tariqa amalga oshgan ekan.

Avval od ob ...Badavlat savdogar o‘g‘il ko‘rib, uning ismini Erkatoy qo‘ygan

ekan. Savdogar mening davrimda o ‘g‘il rohatlanib qolsin, deb uni juda erkalatib o‘z holiga tashlab qo‘ydi. Pirovardida Erkatoy shu darajada beadab bo‘libdiki, undan ranjimagan va shikast topmagan odam kamdan-kam qoldi. Hatto erkatoy ota-onasini ham haqorat qiladigan va turtkilaydigan bo‘ldi. Savdogar shundagina o‘z xatosini tushunib, qattiq pushaymon bo‘ldi, lekin o ‘g‘lini to ‘g‘ri yo‘lga sola olmadi. U bu tashvishni коЧага olmay, tez-tez yig‘laydigan bo‘lib, do‘stlaridan maslahat so4adi. Nihoyat bir kishi savdogarga:

— Erkatoyni bu yerdagi eng yaxshi domlalar ham tarbiyalay olmaydi, shahardan chetdagi qishloqda bir mulla bor, shunga topshiring, ajab emas, u tuzalsa.

Savdogar rozi bo'lib, o ‘g‘li bilan yo'lga chiqishdi. Bir kun yurgandan keyin bir xaroba qishloqqa kelib mullani topishdi. Mulla o‘z kampiri bilan yasharkan. Ularning bir echkisi va eski kulbasi bo lib, kambag‘allikda ungateng keladigan kishi yo‘q ekan. Mulla:

— Bolangiz necha yoshda?Savdogar: — 12 yoshda.Savdogar mullaning juda achinarli turmushini ko‘rib, o ‘g‘lini

bu yerga olib kelganiga ich-ichidan pushaymon boidi. Biroq rnerosxo‘ri — yolg‘iz o ‘g‘lining es-hushi o‘ziga kelishidan umid qilib, qoldirdi. Xizmatkorlariga aravalardagi qo‘y va oziq-ovqatlarni tushirishni buyurdi. Shunda mulla bunga rozilik bennadi. Savdogar o‘g‘lini qoldirib, alami ichida, shaharga qaytdi.

Kelishuvga muvofiq ikki yildan so‘ng savdogar qishloqqa keldi. Biroq Erkatoyni taniy olmadi. U juda ozgan, oyoq~qo‘llari yorilgan, isqirt va kiyim-kechaklari yamalgan edi. Savdogar o'g'lining ahvolini ko‘rib, mulla bolamni tamom qilibdiku, deb uni olib ketdi. Yigirma kunlar chamasi o‘tgach, savdogarning 4izmatkori qishloqqa kelib, mullani shaharga olib ketajagini aytdi.

Mulla xotiniga:— Ikki yil mobaynida Erkatoyni savodini chiqara olmadim, mana

nidi savdogar meni shaharga chaqiryapti, hoynahoy meni jazolasa kerak, yaxshisi kechasi qochib ketaylik, menga bir narsa bo‘lsa, sening ahvoling nima kechadi.

Qayoqqa ham qochardik, boy osmonga chiqsangiz oyog'in - С i/dan, yerga kirsangiz qulog‘ingizdan tortib oladi. Yaxshisi shaharga borib ko‘ring-chi, nima gap ekan.

To‘g‘ri gapirasan, xotin.Mulla qo‘rqa-pisa, ming xil xayollarga borib xizmatkor bilan

yo'lga chiqdi. Savdogarning ko‘chasiga kirib kelganida hayratda qoldi Ko'cha supurilib suv sepilgan, o‘nlab nufuzli kishilar qo‘1 qovush- tjnb turishibdi. Savdogar mullani ko‘rishi bilanoq, uni qo'ltiqlab iidamlarning salomi va izzat-ikromi ostida ichkariga olib kirdi. Bu vcula o'tirgan qanchadan-qancha mehmonlar o‘rinlaridanturishib,

mullani to ‘rga taklif qilishdi. Mulla savdogar meni to‘rga o'tqazib, hammaning oldida sharmanda qilsa kerak, degan fikrda:

— Bizga o‘xshagan mullai qashshoqlarga chetroq joy ham bo‘laveradi, urinmanglar.

Mehmonlar mullani zo‘rlab to ‘rga o‘tqazishdi, mehmondorchilik boshlanib hofizlar, qiziqchilar ishtirokida katta ziyofat bo‘ldi.

Mulla hyech narsaga tushunmay xavotirlanibdi. Bemalol yeb- icha olmadi. Ziyofat oxirida savdogar mullani o ‘rtaga taklif qildi, minnatdorchilik bildirib qimmatli sarpo kiygizmoqchi bo‘lganda, mulla dedi:

— Men sizning oldingizda uyatliman, hamma chorani ko‘rdim, lekin o‘g‘lingizning savodini chiqara olmadim. Buning uchun mehmonlar huzurida sizdan kechirim so‘rayman, sarpoyingizni ololmayman.

— Mulla aka, to‘g‘ri, o ‘g‘limning savdo chiqmabdi, lekin u nihoyatda mehnatkash, odobli va mehribon yigit sifatida tarbiyala- nibdi. Ilgari o ‘g‘limdan hamma bezor bo‘lsa, hozirda odamlarning hurmatiga sazovor bo‘lmoqda. 0 ‘g'lim shu darajaga siz tufayli erishdi. Shuning uchun ham ziyofatni sizning sharafingizga uyushtirdim.

Mulla kamtarlik qilib: — Bolaning tarbiyasida otasi va onasining xizmatini inkor qilib bo‘lmaydi.

— To‘g‘ri o ‘g'limiz boy oilada tug'ildi, o ‘sdi, lekin biz uni tarbiyalay olmadik. Sizning uyingizdagi sharoit va tarbiyangiz o‘g‘limni mehnatni sevishga, odamlami va har bir tiyinning qadriga yetishga o‘rgatgan, uning ko‘zi moshdek ochilib, o‘z xatosini anglagan.

Shu onda Erkatoy mullaning bo'ynidan quchoqlab o‘pib:— Menga ustozsiz, sizga katta rahmat, sizdan umrbod qarzdormiz.U mehmonlardan mulla haqiga duo qilishlarini so‘radi. Ular

mullaga ta’zim qilishib, uning mahorati va tarbiyasiga qoyil qolishdi.— Har holda, — dedi mulla, — Erkatoyning savodi chiqqanda

nur ustiga nur bo‘lardi, lekin og'ir sharoitim tufayli ko‘proq tirikchilik bilan band bo‘ldik.

— Mulla aka, eshitganmisiz, odob ilmdan afzaldir. Kishining ilmi bo‘lsa-yu, odobsiz va hasadgo‘y bo‘lsa, undan yomoni yo‘q,

bunday kishilar katta ziyon keltiradi. Bizning shahrimizdagi mingboshi juda savodli va notiq kishi edi, lekin axloqi yomonligi, g‘iybatchiligi va ochko‘zligi tufayli xalq uni olomon qilib o‘ldirdi.

M ehmonlarr orasida bir donishmand gapga aralashib:— Bilasizlarmi, odamning yaxshisi ham, eng yomoni ham savodli

kishilar orasidan ham chiqadi. Ma’lumki, qalamga teng keladigan kuch yo‘q. U shundayki, agar axloqsiz va hasadgo‘y qo‘Iida boisa, oqni qora, qorani oq, chivinni tuyadek, tuyani chivindek qilib ko‘rsatib, odamlarning yuragiga shubha, xavotirlik va nafrat soladi, tinchlik va do‘stlikni buzadi. Odobli va adolatli insonning qoiidagi qalam esa baxt-saodat uchun xizmat qilib kishilarni zavqlantiradi, bir-birlariga jipslashtirib do‘stlikni mustahkamlaydi, shu boisdan avval odob, so‘ng ilm degan hikmat bor.

— Mulla, ko‘rdingizmi, — siz mening o‘g‘limga eng muhimi, odobni berdingiz. Shuning uchun ham sizga rahmat. Siz o ‘g‘lim- gagina emas, balki menga va onasiga ham chinakam baxt keltirdingiz. Hiz sizdan umrbod minnatdormiz. Sizdan bizning xonadonda qolib o ‘g‘limning savodini chiqarishingizni iltimos qilaman.

Mulla bunga rozilik bildirdi. M a’lum vaqtdan keyin Erkatoyning savodi chiqib va madrasani ham bitirib, odob va ilmda tengi yo‘q odam bo‘lib yetishdi.

T engsizlik oqibatiBir to ‘da navqiron burgutlar sayohatga chiqishib, vodiylarni

lomosha qilishib o‘z makonlari — tog‘ cho'qqilariga qaytibdilar. liiroq burgutlardan biri muhabbat dardiga uchrab, kundan-kunga og'lig'i va kayfiyati yomonlashdi. M a’lum boMishicha, u vodiyda

musichani ko‘rib va sevib qolgan ekan. Bunga burgutlar musicha- uiug nimasi yaxshiki, uni sen yoqtirasan, — deb hayron bo‘ldilar.

O^hiq burgut musichani ixcham, mayin, yuvoshligini maqtadi. I Ivcch kimning gapiga quloq solmay oshiq burgut vodiyga uchib borib, musicha bilan turmush qurdi. Oradan bir necha oylar o'tgandun keyin tog'dagi burgutlar oshiq burgutdan xabar olish in him vodiyning tepasida u yoqdan-bu yoqda uchishib, uning osmonga ko4arilishini so‘rashibdi. Oshiq burgut do‘stlarini ko‘rib mlioyatda shodlandi, lekin qancha harakat qilsa ham parvoz qila

olmadi Burgutlar oshiq burgutni musichaga moslashib ketganligi tufayli ba!an(]ga parvoz qilishni unutganligi hamda u o‘zini burgutlik xususiyatlarnnj y0 ‘qotganligini angladilar. Oshiq burgut ovozi boricha baqirib:

— Do\i|arjm menj qanday boMmasin olib ketinglar, — deganda, musicha sakrat> unj boshiga qo‘nib ketma-ket cho‘qidi va dedi:

— Ovozingni o‘chir, meni tashlab ketmoqchimisan, nomard. 0 ‘zing kin-i|jgingnj unutdingmi, yaqindagina tog‘-toshlardagi bir vahshiy l|s|, eding, hozir bog‘-rog‘lar bag'rida va suvning bo‘yidasan Rohatda hayot kechirayapsan, esingdan chiqdimi, sen ко‘г1а п ,‘111т8|Ш2 ‘^ tirnoqlari jirkanch, badbashara bir maxluq eding. Men sening sirtingni tekislab va tarbiyalab yuzaga chiqardim. Vodiyda$enj odamlar, hayvonlar va qushlar tomosha qilishayapti. Bunday |2zat va maitabaga men tufayli erishding, oqibatsiz.

Borgan^pj musichaningta’nasi va dashnomi oshib boraverganligi sababli burgutning sabr kosasi to‘lib, musichaga dedi:

— ^^makonimga ketaman, aks holda bu yerda o‘lishim amq ®lsang o‘larsan, senga javob yo‘q vana qaytib shunday

desang,0‘zjmni_o‘zjrno‘idipaman yoki dod-faryod solib erimning burgutligj tutib meni yemoqchi deb, ustingdan ovchiga arz qiliboMdirtiratnan.

_ ^itna bo‘lsa ham ketaman; meni cho‘qiyverib boshimdagi sochirrinj qoldirmading, qanotlarim esa siyraklashib qoldi.

— 4ali shundaymi, men senga ko‘rsatib qo‘yaman, — deb musicha dod-faryod soldi.

?umda qushlarto‘planishdi. Nima bo‘ldi deb so‘rashganda, music!ia burgut ustiga tuhmatlarni yog‘dirdi. Qushlar hayron bo‘lib turish|ancjai chumchuq o‘rtaga tushib:

— Hozii gina men daraxt shoxida er-xotinning gaplarini eshitdim. Music^aning gaplari yolg‘on. Hammam iz yaxshi bilamizki, musics mening erim burgut — qushlarning sultoni, hyech kimdan ЧигЧП*у т а п , deb atrofdagilarni kamsitib va haqoratlab kekkayib ketdi, bosar-tusarini bilmay qoldi. U shu darajada haddidan oshdi^ unj deb o‘z makoni va qarindoshlaridan voz kechgan burgutnj sharmanda qilyapti.

Qu>hlarning burgutga rahmi kelib musichaga la’natlar o ‘qishib

undan yuz o ‘girishdi. Shu tariqa bir qarashda beozor ko‘ringan musichani sevib qolgan burgut hayot jarayonida unga moslashib o'zining jasorati, quw ati va parvoz qilishni yo‘qotib, bir ojiz va /.a if narsaga aylanib qoldi.

Ilgarilari burgutdan cho‘chib yurgan mushuklar endi voqyeadan xabar topib kechasi gerdaygan musichani tutishib bazm qilibdilar.

Burgut qushlarning yordamida asta-sekin sog‘ayib va quwatlanib o‘z makoniga otlanish oldidan qushlarga dedi:

— Do‘stlarim, boshimga tushgan azob-uqubatlami ko‘rdingiz, bunga o‘zim aybdorman. Yoshlik qilib, o ‘zimga mutlaqo tengiz musichaga o‘ylamay ko'ngil qo‘yib, urnrim xorlikda o‘tdi. Gapimriiig xulosasi shuki, mening achinarli hayotim boshqalarga ibrat bo‘lsin, hyech kim m uhabbatda, turm ushga qurishda nodonlik va yuzakilikka yo‘l qo‘ymasin. «Teng-tengi bilan» degan maqolni unutmaslik kerak ekan.

Q abristondagi suhbatO'tmishda Sayidikrom ismli donishmand kishi qabristonni ko‘p

/ivorat qilar ekan. Kunlarning birida go‘rkov unga shunday dedi: Odatda qabristonga ziyoratga keluvchilar bir go‘r yonida

ma’yus holda bir oz o‘tirib ketadi. Ammo siz farzandlaringiz va do'stlaringiz bilan bir nechta qabrlarni ziyorat qilasiz. 0 ‘zingiz ivs;i ulami silab-siypalaysiz va marhumlaiga minnatdorchilik so‘zlarini i/lmr qilasiz. Ayniqsa mana bu qabr yonida ko‘p o‘tirasiz. Sizning hunday qilishingiz hammani hayratda qoldiradi. Xo‘sh, aytingchi, bu go'rlarga kimlaringiz dafn qilingan?

Bu joyda mening ota-bobolarim ko‘milgan. Men bu olamdan o'lgan yetti pushtimning nomi, hunari va fe’l-atvorini bilaman. Ilu haqdagi ma’lumotlar buvamning buvasi tomonidan tuzilib, pirovardida ular menga o‘tgan. Siz ko‘rsatgan qabr buvamniki. U kishi menga va do‘stlarimga murabbiy va ustozlik qilgan. Bizlaming i.'irbiyamizga va kelajagimizga alohida ahamiyat berib, qanday I'Hilmasin ko'nglimizni olishgaharakat qilardi. Birmisol: 5-6 yoshlik .ujtimda ko‘chada o‘rtoqlarim saman otni maza qilib minganliklarini

min|lanib gapirishdi. Shunda meni ularga juda havasim kelib bu Illicit la buvamga gapirdim. Buvam boshimni silab va erkalab:

Qozichog im, hyech xafa bo'lmang, sizga hyech kimda yo‘q ° t topib beraman maza qilib minaverasiz.

mu kuni kechqurun buvam meni ustilariga mindirib, katta ayvonning u yog’idan bu yog'iga emakladilar va ora-chora kishnadilar. Ertasiga o ‘rtoqlarimga mening gapiradigan va soqolli °tim bor, deb maqtanganimda ular hayratlanib ko‘rsatishimni q^tadilar. Ularni uyga olib kirib, buvamdan ot bo‘lishlikni iltimos qildim. U kishi darhol bizlarni navbat bilan ustilariga mingazdilar va kishnab berdilar. 0 ‘sha paytdagi quvonchimizni ta’riflashga so‘z l«pa oimayman. Buvam bizlarga qiziq ertaklar aytar, meva va s^irinliklar bilan mehmon qilardilar. U kishi o‘zlarining xushmu- ornalaligi, y‘amxo‘r va mehribortligi bilan bizlarni o‘ziga shu darajada r°m qildiki, u nima desa shuni bajonidil bajarar edik. U qat’iylik, talabchanlik bilan ish yuritardi, intizomli va sabr toqatli bo‘lishga °'rgatardi. Uning bizlarga baxtli hayot haqidagi aytgan so‘zlari hamon esimda. Bu to ‘g‘rida shunday degan:

— Har bir inson mehnatsevar, adolatli, mard va oqibatli, ho‘igandagina obro‘-izzatga sazovor bo‘ladi. Bunday olijanob xususiyatlami o‘zida mujassamlashtirgan kishi baxtga erishadi.

Buvam men va uch o ‘rtog‘imni xuddi shu tarzda tarbiyaladi va ° ‘zi muallimlik qilib savodimizni chiqardi. So‘ngra u hammamizni 'ivadrasaga kirishimizga va uni tugatishimizga hartomonlama yordam berdi. Buvamning eng yaxshi fazilatlaridan yana biri shunda ediki,ii kelinlarga, xususan, mening onamga nihoyatda g‘amxo‘r va mehribon edi. U onamni xuddi o‘z farzandidek ko‘rardi. Buvamning onamga mehribonligi mening unga nisbatan e’tiqodimni yanada inustahkamladi...

— Buvangizga ming rah mat, chinakam inson bo‘lgan ekan. Sizlar tufayli uning qabri hamisha fayzli va ziyoratchilar diqqatini o‘ziga jalb etadi. Yaxshi odam larning qabri ham ko‘rkam bo‘ladi, yomonlamiki esa xarobaga aylanadi. Bu xususda men sizga 50 yil go'rkovlik qilgan marhurn otamning so‘zlarini aytib beraman. Kunlaming birida otam bir qariya murdasini ko‘mayotganda odatga ko‘ra:

— Xaloyiq bu odam qanday edi? — deb so‘rabdi. Biroq xaloyiq hu savolga javob bermay turaveribdi. Bundan otam uning kimligini

anglabdi-ku, lekin, nachora, uni ko‘mishga majbur bo‘libdi. Bir oz fursatdan keyin bir kishi otamga:

— Bu murda tirikligida qariligiga qaramay dilozor, g‘iybatchi, ishyoqmas va hasadguylikda nom chiqargan ekan.

Shu kechasi bundan qattiq nafratlangan otam uyqudan birdaniga cho‘chib turib, qabriston tomonga chopibdi, orqasidan akalarim:

— Sizga nima bo‘ldi, — deb yugurishibdi. Otam o‘sha dilozor go‘rining tepasiga borib, uni darhol ochishlikni buyuribdi. Sababini so‘rashganda, otam:

— Tushimda dilozorning murdasi yon-atrofdagi murdalarni kaltaklab va kafanlarini shilib yurgan emish. 0 ‘liklarning dod- laryodiga uyg‘onib ketdim.

Otamning qistovi bilan akalarim dilozorning murdasini qabris- lonning tashlandiq bir joyiga ko‘chirib ko‘mishibdi.

Men ham yomon odamning murdasi xor bo‘lganligining guvohi boMdim. Bir kishi kelib, keksa bir odamning o‘lganligini va go‘rni chuqurroq qazishni so‘radi. Ertasiga murdani aravada 3 tagina kishi olib kelishdi. Bundan juda hayratlandim. M a’lum bo‘lishicha, u qariya tirikligida ichkilik ichaverib kishilarga ko‘p yomonlik qilgan ekan. Bunday azob chekkanlardan biri — g‘assol, qariya murdasini yuvishdan, xaloyiq esa qabristonga olib borishdan bosh tortibdi.

Aytishlaricha, hatto murdani qabristonga emas, balki shaharning i hekkasidagi tashlandiq joyga ko‘mish haqida taklif bo‘lgan ekan. Iln yerda - ustida tikan o‘sib yotgan tashlandiq qabrlar ham bor. Mana bu yerga menga tanish er-xotin koTnilgan. Ular va beshta farzandlari juda ishyoqmas va isqirt kishilar bo‘lib uyiga kirgan odam darhol chiqib ketishga harakat qiladilar. Isqirtlikka o'rgangan lar/andlari bu yeiga ziyoratga kelganlarida go‘mi tozalamay va tartibga olmay ketaberadilar. Ko‘rib turibmizki kishilardagi ishyoqmaslik

v.i isqirtlik avlodga o‘tib tirikliklarida emas, balki o‘lganlarida ham siqlanar ekan.

Xullas, — debdi go'rkov, — yaxshi odamlarning fazilatlari v.i vomonning qilmishlari o‘lganlaridan so‘ng ham ko'zga tashlanib lurni'kan.

Bog'i borning dong'i borNavqiron podshoh, vazir va harbiy sarkardalar bilan shahar

atrofidagi yerda ketayotganida Ibrohim ota ismli keksa kishining ko‘chat ekayotganini ko‘rib:

— Otaxon terlab-pishib ketibsiz, oyog‘ingizning biri yerda, ikkinchisi go‘rda, o‘zingizga jabr qilmang. Bu ko‘chatlar hosil bergunga qadar yashashingizga umid yo‘q-ku.

— Ota-bobolarimizning bir vaqtlar ekkan ko'chatlari mevasini, debdi Ibrohim ota, — biz iste’mol qilayapmiz biz yaratgan bogMardan avlodlarimiz bahramand bo‘ladilar.

— Buni yaxshi bilaman, lekin sizning joningizga achinyapman. Bu yerni o ‘zlashtirishga yoshlar ham ojizlik qiladi. Mehnatingiz behuda ketib, odamlarning ta ’nasiga qolasiz.

— Bordi-yu, kuchim yetmasa siz hazratlaridan madad so‘rayman.— Davlat mablag‘ini suvga oqizishni o ‘zimga ep ko‘rmayman,

— deb podshoh yo‘lida davom etdi. Ibrohim ota esa o‘z ishi bilan shug‘ullanaverdi.

Oradan bir necha yillar o ‘tgach, o ‘sha podshoh yuqoridagi yo‘ldan ketayotganida ajoyib manzarali boqqa ko‘zi tushdi. U o‘z hamrohlari bilan bu yerga kirishsa, hovuz bo‘yida salqin supada bir keksa o‘tirganmish. Bu kishi mehmonlarni izzat-ikrom bilan kutib olibdi va bog‘ni tomosha qildiribdi.

Bog‘ podshohga shu darajada yoqibdiki, uch kun mehmon bo‘lib qolibdi.

Yo‘lga otlanish oldidan keksaga:— Men bog‘ingizdan rohatlandim. Uning ob-havosi musaffo va

mevalari shirin-shakardir. Uyqusizlik kasalim tuzaldi, kayfiyatim a’lo darajada. Hamrohlarim ham benihoya xursand, keyingi kelishimda sizga sovg‘a olib kelmoqchiman. Qani aytingchi, nimani istaysiz, bilasiz, men podshohman, og‘zingizga siqqanini ayta bering.

— Rahmat, menga hyech narsa kerak emas, sovg‘asiz kelave- ringlar. Eshigimiz mehmonlarga hamma vaqt ochiq.

— Aytmaguningizcha ketmaymiz.— Bo‘lmasam, iltimosim shuki, sovg‘a tariqasida menga shaftoli,

uzum va boshqa mevalardan olib kelsangizlar bas.— Otaxon, mening kimligimni bilib turib, sha’nimga nomunosib

< J e * 5 ^ 5 4 ^ c M >

narsalarni so‘raysiz. Axir buni eshitgan xaloyiq nima deydi. Darvoqye, bog‘ingizda mevalarning barcha turlarni g‘arq pishib yotibdi. Buning ustiga dasturxonga o'zingiz qo‘ygan mevalardan birortasidan yemadingiz. Buning sababi bormi?

— Ha, bor. Siz o ‘n ikki yil muqaddam shu yerga ko‘chat ckayotganimda bu ishning foydasi yo‘q degan edingiz. Nariroq borganingizda vazirlaringizga: agar shu keksa yashab, ekayotgan ko‘chatlarining mevasini yesa, xotinim taloq bo'lsin, deb qasam ichgan edingiz. Mana, bir necha yildirki podshohimizning xotinlari taloq bo‘lmasin deb, bog‘imning mevasini og‘zimga olganim yo‘q. Boshqacharoq aytganda, ko‘rmoq boru, yemoq yo'q.

— Voy-bo'y, o ‘sha keksa sizmisiz, esimga tushdi.— Meni Ibrohim ota deyishadi, o ‘sha vaqtda 85 yoshda edim,

hozir 97 ga kirdim.— Ofarin va yana ofarin, qoyilman, meni uyaltirdingiz, kechirim

so'rayman.Podshoh hamrohlari bilan maslahatlashib, bog‘da yana ikki kun

turishgaqaror qildi. U xotini va shayxulislomni keltirib, hamrohlari huzurida dasturxondagi mevalardan Ibrohim otaning og‘ziga soldi. Shu zahoti bayon etilgan qasamga ko‘ra podshohning xotini taloq bo'libdi. Shundan keyin Ibrohim otaning roziligi bilan shayxulislom podshohni xotini bilan qayta nikohlab qo‘yibdi.

Bu antiqa voqyeaning guvohi bo‘lib turgan saroy amaldorlari, olimlar, ulamolar va boshqa nufuzli kishilar Ibrohim otaning donoligiga tan berishdi.

Podshoh Ibrohim ota bilan ota-bola tutinib va bog' o'rtasidagi lepalikka hashamatli saroy qurib, unga sovg'a qildi.

Ibrohim otaning dong‘i butun mamlakatga yoyilib va odamlar undan saboq olib qanchadan-qancha yangi bog'lami barpo etdilar.

Qo y mijozlikMadrasada ta’lim olayotgan Ooraxo‘ja ismli mullavachcha g'oyatda

ivilgan va parishon holda keksa mudarrisga:Bilasizki, madrasada bir necha yillardan buyon o‘qib, fanlarni

y.ixshi o'zlashtirdim. Muallimlaming vaqti bo‘lmay qolganda ular о ifljga mullavachchalarga mashg'ulot o'tkazdim. Hatto, o'qishimiz

tugagandan keyin meni xon saroyiga ishga yuborish haqida gap ko‘tarildi. Ammo ham m a ishlarim yaxshi ketayotgan paytda bir sabab bilan butun hayotim ostin-ustun bo'lib ketdi.

Madrasaning oshxonasida uch kishilik palov tayyorladim. Lekin o‘rtoqlarim kelmaganlaridan keyin bir kosa palovni yeb, qotib uxlab qolibman. Bir vaqt ko‘zimni ochsam, tepamda yosh mudarris va ikki mirshab xumrayishib turishibdi. Yosh mudarris bir shapaloq urib:

— Sening kimligingni bilmas ekanmiz, madrasaning sha’niga dog‘ tushirding, iflos. Awal seni ovqatdan zaharlandimikan deb qozondagi oshni tekshirsak unga nasha qo‘shilgan ekan. Bu kamdek, xonangda nasha va qora dori ham topildi. Shunchalik uchiga chiqqan bangimisan.

— 0 ‘zimni oqlash uchun ko‘p urindim, lekin zarracha isho- nishmay dara bilan savalashdi. Tuhmatga chiday olmay tanishim- nikida bir haftadan buyon ko‘kragimni zaxga berib yotibman. Endi, qaysi yuz bilan ota-onam va qarindoshlarim ko‘ziga ko‘rinaman. Begona shaharga qochish yoki o 'zim ni suvga tashlab g 'arq bo‘lishlikni o‘ylab turibman. Biroq siz esimga tushib maslahatga keldim. Kunduzi yurishga andisha qilib yarim kechada yo‘lga chiqib, bog‘ingiz etagidagi pana joyda tong otguncha turdim. So'ngra bu yerga bir amallab kirdim. Menga yo‘l-yo‘riq ko‘rsating, andisha meni kundan-kunga sog‘ligimni yemirib bormoqda.

— Qoraxo‘ja, men sizni pok odam sifatida yaxshi bilaman, Biroq o‘ta qo‘rqoqligingizni ko‘rib hayratlanmoqdaman. Siz andisha haqida ko‘p gapirdingiz, lekin uning tom m a’nosini bilmas ekansiz. Siz birorta nojuya ish qilmasdan tuhmatga uchradingiz. Bunday jiddiy holatda ochiq kurashish o ‘rniga andishani bo‘yningizga sirtmoq qilib, o‘lishgacha rozi bo'lib turibsiz. Bu andishani emas, balki o‘ta qo‘rqoqlik va noshudlikni ko‘rsatadi.

— Xo‘sh, men nima qilishim kerak?— Tuhmatchini topib, jang qilishingiz lozim.— Kechirasiz, ustoz, jang so‘zini eshitib yuragim orqamga

tortyapti. Tuhmatchi qarindoshlarimdan bo‘lganda haddim sig‘ib ta’zirini berardim, begona odam bilan kurashish xatarli va mushkul. Tag'in boshimga yana bir falokat orttirmasdan «yopig'liq qozon yopiq», deb qo‘ya qolaylik.

— Shunchalik mo‘rt va vahimachimisiz, darhol o‘zingizni qo‘lga olib harakat qiling, sherga o‘xshab dovyurak bo‘lib ketasiz.

W = ^ 5 6 ) ® o >5{»

Q o r a x o ‘j a qanday bo‘lmasin tuhmatchi bilan to ‘qnashishdan holi bolish uchun o'ziga tegadigan gapni bexosdan gapirib yubordi:

— Meni beozor va yowoshligimdan odamlar «qo‘y mijoz» deyishadi. M a’lumki, qo‘y bilan sher orasida yer bilan osmoncha farq bor. Shuning uchun meni qo‘chqordek dovyurak» bo‘lasan desangiz yopishib tushardi.

— Barakalla, hali siz «qo‘y mijozman» deb faxrlanib yuribsizmi? Shuni bilib qo‘yingki, uy hayvonlarining orasida eng qo'rqog'i va cho‘chiydigani qo‘y hisoblanadi. 0 ‘n ming qo‘y bir bo‘rini ko‘rsa bas, oyoqlarini titroq bosib dovdirab qoladilar. Biroq, qo‘ylar o‘zaro boshlari yorilguncha suzishadilar, boshqa hayvonlardan birortasi salpal tiqilinch qilsa bas, tumtaraqaylab qochadilap. Shunga o‘xshash, siz ham qarindoshlaringiz bilan to‘qnashishga tayyorsiz, lekin begonaga qarshi kurashishga yuragingiz betlamaydi. Haqiqatan ham «qo‘y mijoz» ekansiz, qo‘ylarning xususiyatlari haqida bir hikoyani eshiting:

— Sang‘i bo‘ri o ‘z to ‘dasidan chiqib boshi oqqan tomonga ketaveribdi. Yo‘lda tulki bilan yaqinlashib tirikchiligini o ‘tkazibdi. Ular ancha yo‘l bosganlaridan keyin qo‘ylar o ‘tlab yurgan ajoyib manzarali vodiyni ko‘ribdilar. Tulki bo‘riga:

— Sen tabiatan vahshiy va ochko‘z boMganliging tufayli nojuya harakatlarni qilishing hyech gap emas. Agar, mening so‘zimga kirsang, rohatda yashaymiz.

— Mayli, sen nima desang, shunga roziman.— Bugun kechasi o ‘tovga sekingina kirib cho‘ponlarni o ‘ldirib

va ularning kiyimlarini kiyib, cho‘ponlik vazifasini o‘taymiz.— Basharamiz odamga o ‘xsharnaydi-ku, tag'in sirimiz ochilib

qolmasin.— Xotiijam bo‘l, qo‘ylar shunday sodda va anqov hayvonki,

ularni «oliy zot», «jafokash», «beozor» va boshqa so‘zlar bilan m aqtasang ham da silab-siypasang, taltayib hyech narsani anglamay qolishadi. Cho‘ponlikni qo‘lga olganimizdan keyin, kechqurun qo‘chqorlami urishtirishni tashkil etamiz. Shu ravishda sopini o‘zidan chiqarib, yengilib holdan toygan qo‘chqorni o‘tovga olib kelib iste’mol qilaveramiz.

— Qoyil, rejalaring juda zo‘r-ku. Tulki bilan bo‘ri cho‘ponlikni qo'lga olishib, yuqorida aytilgandek ish yuritishib jiqqa moyga botishdi.

Bir necha kundan keyin uzoqdan otliq odamlar ko‘rindi. TuJki va bo‘ri darhol o ‘z qiyofasiga kirishib baqiriq-chaqiriq bilan qo‘ylarni o ‘sha tomonga haydashdi. Hamma yog‘dan chang-to‘zon ko‘tarilib q o ‘ y la r otliq odamlar tomon chopaveribdi. Ular ham vahimaga tushib orqaga qochishdi. Tulki va bo ‘ ri qo ‘ylarni haydashni to ‘xtatmabdilar. Qo‘ylar bir katta jarlikka duch kelib, birin-ketin u yerga o ‘zlarini tashlay beribdi. Shu ravishda minglab qo‘ylar ikki vahshiy hayvonga bas kela olmay halok boMdilar.

Qoraxo‘ja, sizga o ‘xshagan yuzta «qo ‘y mijozli» odam ham bitta jasoratli odamga to‘qnasha olmasligi turgan gap. Shuning uchun ham «yuzta ojizdan bitta tez yaxshi» degan maqol bekorga avtilmagan. Endi, asosiy masalaga o ‘taylik. Aytingchi, tuhmatga uchraganingizdan keyin madrasadagilarniig sizga nisbatan munosabati qanday bo‘ldi?

— Madrasadagilardan faqat Boltabek ismli mullavachcha mendan tez-tez xabar olib turdi. Uning so‘zicha, meni zindonga tashlab, xonning o ‘zi hukm chiqarar emish. Shuning uchun u menga qochishni taklif qildi. U bilan ilgari shunchaki salomlashib yurardik, tuhmatga uchraganimdan keyin do‘stlashdik.

— Menimcha, tuhmatni Boltabek uyushtirganga o ‘xshaydi. Bu haqda qoziga aytishimiz kerak.

— Domlajon, aslo bu ishni qilmang, u qo‘njida katta pichoq olib yuradi.

Keksa mudarris Qoraxo‘ja bilan ish bitmasligimi anglab voqyeani qoziga o‘zi ma’lum qildi. Qattiq siquvdan keyin Boltabek Qoraxo‘jani badnorn qilib, uning o ‘ rniga saroyga ishga borish niyatida qozonga va xonaga nasha, qoradori qo'yganligini bo‘yniga olibdi.

Keksa mudarris madrasaga kelib yig‘ ilganlar huzurida Qoraxo‘jada ayb yo‘qligini bildirib:

— Madrasalar ma’ rifat va ilm o ‘chog‘ idir. Bu yerda sofdil, qobiliyatli, jasoratli va mard kishilar ta ’ lim olmog‘ i lozim. Shundagina ziyolilar ilm cho‘qqilarini egallash bilan bir qatorda o ‘z xalqi va vatani uchun jonini fido qila oladi.

Biroq, madrasalarda Boltabek va Q oraxo‘ja singari biri tuhniatchi, biri «qo ‘y mijoz» shaxslarning o ‘qishi juda achinarlidir. Bu toifadagi ziyolilardan ilmga ham, jamiyatga ham foyda yo‘q. Ular ziyolilar sha’niga dog‘ tushiradi, xolos.

58 J ^ - ' X . 4 >

Boqimandalikning fojiasiTog’ bag‘rida joylashgan qishloqda bir qassob har kuni ikki-uch

qo‘yni so‘yib tirikchilik qilar ekan. Kunlarning birida u xotiniga:— K o ‘ rib turibsanki, so‘yilgan qo‘ ylarning kalla-pochasi va

ichak-chavoqlariga xaridor deyarli yo‘q. Shu boisdan ulami uyimiz orqasidagi maydonga tashlasak yirtqich hayvonlar va qushlarga ozuqa bo‘ ladi. Bular ayniqsa, qish mavsumida ovqatdan qiynalishib, xonadondagi mollarga hujum qiladilar. Agar biz ulami to ‘ydirsak, qo‘ni-qo‘shnilarimiz bizdan minnatdor bo‘ lardilar.

Qassob xotini bilan maslahatlashgandan keyin kalla-pochalarni maydonga tashlayveribdi. K o ‘p o ‘tmay bo‘ ri, tulki, ayiq, burgut va boshqa qushlar maydondagi tayyor ovqatdan foydalanishib, bir necha yillar davomida huzur-halovatda hayot kechirishdi. Vaqti kelib qassob og‘ ir dardga chalinib yotib qoldi. Yirtqich hayvonlar va qushlar esa och qolishdi. Ular bunga chiday olmay qassobning qo'yxonasiga hujum qilib, bir qo‘yni yeyishibdi. Ikki kunlardan keyin ular maydonga kelishsa yana hyech narsa yo‘q. Shunda shovqin-suron ko‘tarib, qassob yotgan xonaga g ‘azab bilan bostirib kirishib va bo‘ri tilga kirib:

— Ey qassob, ko‘ p yillardan buyon sening qaramog‘ ingda yashadik. U vaqtlarda senga orqa qilib tirikchilik tashvishlarini o'ylamadik. Qiladigan ishimiz maydonga kelib-ketish va tayyor ovqatni yeyish bo‘ldi, xolos. Boshqa vaqtlarda esa jonimizni koyitmay yozda soya-salqin, qishda issiq joylarda taltayib yotib rosa uxladik. 0 ‘ zimizdan boshqa hayvonlarni va qushlarii nazar-pisand qilmay mag‘ rurlandik va katta gapirdik. Bugungi kunlarda esa ochlikdan o ‘ zimizni qayerga qo‘yishimizni bilmay qoldik. Hozir, biz shuni tushundikki, go ‘dak bola ona sutisiz yashay olmaganidek, biz ham scnsiz tura olmaymiz.

— Ishga yaramaydigan bo‘ lib qoldim. Menga umid bogMamay o 'z ovqatlaringni o ‘zlaring topinglar, boshqa iloji yo ‘q.

— Bunday qilishga qodir emasmiz, chunki biz butun a’zoyi badanimiz va ruhimiz bilan tekin ovqat yeyishga moslashib ketgan ckanmiz. Shu sababli, tez chopish, sakrash, chaqonlik va umuman ovqat topish usullarini unutibmiz. Bir misol: men, tulki va ayiq

yo‘lda kelayotganimizda to‘satdan oyog‘i shikastlangan quyon chiqib qoldi. Bunday o ‘ ljani ko‘ rganimizdan benihoya xursand boMdik, lekin uni tuta olmadik, chunki biz tez chopsak harsillaymiz, oyog'imiz esa sirqillab og‘ riydi. Ayniqsa, mana bu ayiqniig ahvoli achinarli. Arzimagan chuqur yoki kichkina ariqdan o ‘ ta oimay ko'zini jovdiratib turadi. Mustaqil ov qila olmaydigan bo‘lib qoldik.

Hozir tog'dagi hayvonlar bizning holimizni ko‘ rib masxara qilmoqdalar. Burgut ham gapga aralashib:

— Bo‘ rining gaplari to ‘g ‘ ri. Biz, qushlar ham tayyop ovqatga o ‘ rganib, balandga va uzoqroq masofaga uchishga qodir emasmiz. Mehnatsiz va mashaqqatsiz topilgan ovqatni yeb dam olib yotishimiz orqasida qanotlarimiz ancha qotibdi. Boshqa joylardagi qushlar o 'z mehnati bilan tirikchiligini o ‘tkazayotganligi tufayli osmonda bemalol parvoz qilmoqdalar. Ularga havasimiz keladi-yu, lekin tenglashishga ojizmiz.

— Men sizlarga yaxshilik va mehribonlik qilganimda buning oqibatini o'ylamagan ekanman.

-- Biz-ku, — dedi bo‘ ri, — hayvonmiz, sen odam bolasi bo‘ laturib, o ‘ ylamay ish qilishing uyat. Xo ‘p, mayli sen dardga chalinibsan, nima uchun ikki o ‘g ‘ ling qassobchilikni davom ettirmayaptilar.

— Ey hayvon va qushlar, — dedi qassobning xotini, — sizlar ochlikdan qanchalik qiynalayotgan boMsangizlar, bizlar ham ikki o ‘g ‘ limizning o'ta dangasaligidan va noshudligidan shunchalik azobdamiz. Erim, ikki o ‘g ‘ lini sizlarga o ‘xshab tekin ovqatga o ‘ rgatdi, erkaladi va mehnatga yoMatmadi. Sevimli farzandlarimiz bamisoli to ‘ nkaning o ‘ zi boMdi. lloji bo‘ lsa, ularga qo'ngan pashshani birov qo'risa, hatto qozondagi tayyor ovqatni suzishga va choy dambshga erinishadi. Biz, er-xotin, ulaiga emas, aksincha, ular bizlarga ish buyuradi. Bular ham mayliya, otasining dardiga malham bo‘ lish o ‘ rniga, bekitgan pullaringizni chiqaring, deb tiqilinch qiladilar, Vaholanki, biz mablag‘ jamg‘armaganmiz.

Ularning mehnatga hyech tobi yo‘q. Bordi-yu, biror ishni buyursak, jig ‘ i-biyron bo‘ lib bizga aql o ‘ rgatishadi. «Bersang yeymiz, bermasang o ‘ lamiz», deyishadi.

Shu paytda ikki o 'g ‘ il kirib:

•y.t»c>sr^o>5<*=*

— Otajon, hamon yotibsizmi, necha kunlardan buyon go'shtsiz qoldik, o ‘mingizdan turib ishingizni qiling, ajab emas tuzalsangiz.

Farzandlari, yirtqich hayvonlar va qushlar qurshovida qolgan qassob ular umriga zomin boiganligini anglab o ‘z qilmishlariga pushaymon bo‘ ldi. Xotini vaziyatni yumshatish maqsadida ikki bo‘lak tuzlangan go‘shtni maydonga otganida, hayvonlar va qushlar unga o ‘zlarini urdi. Ular orqasidan ikki o ‘g‘ il ham yugurayotganida onasi yo‘ lini to ‘sib, zo ‘ rg‘a qaytaribdi. Buning uchun o ‘g‘ illar onani rosa haqoratlashibdi. Farzandlari, vahshiy hayvonlar va qushlaming uyga kirib tiqilinch qila berishi yomon oqibatlarga olib kelishini anglagan qassob xotini bilan tunda uy-joy va farzandlarini lashlab qayoqqadir g ‘oyib boMdilar. Yirtqich hayvonlar va qushlar ochlikdan birin-ketin jon berdilar. Farzandlar esa uy-joyni sotib ayshu ishratga berildilar. Pirovardida, bor-yo‘qlarini o ‘rinsiz sarflab, gadoylik qilishdan boshqa ilojlari qolmadi.

Shu ravishda otaning nodonligi tufayli bir oila, boqimanda qush va hayvonlar yo‘q bo‘lib ketgan edi.

Qo'y og'zidan cho'p olmagan yigit

Bir badavlat kishining odob-axloqda va go‘zallikda tengi yo‘q qizi bor ekan. Qiz balog‘atga yetgach uylariga sovchilar yog‘ ilib keldi. Biroq qizning ota-onasiga birorta ham yigit yoqmadi. K.unlarning birida badavlat kishi kechqurun uyiga kelsa, xotini iiida ochiq chehra va yaxshi kayfiyat bilan kutib oldi:

Xudoga shukrki, men orzu qilgan kuyov topildi. Bugun men uning mahallasiga borib, rosa surishtirdim, odamlar uni juda vuvvosh, tortinchoq, birovga tik qaramaydigan, itoatkor va kim nima desa shuni qiladigan ajoyib yigit ekanligini aytishdi. U ichish- i liekish nimaligini ham bilmas hatto shunchaki ehtiyotkor ekanki, и (io‘ y og‘ zidan cho‘p olmagan ekan. Erjon, bunaqangi «xitoy qog'ozga» o ‘ ralgan yigitlar kam uchraydi. Tezroq unga qiziinizni imashliraylik, aks holda birov ilib ketadi.

Xo‘ p, sening aytganingdek uni kuyov qildik ham deylik,

ammo u qo‘ydek yuwosh bo‘ lsa, ro‘zg‘or ishlarini qanday qilib uddalaydi? Bizga dovyurak, g ‘ayratli va mard kuyov kerak.

— Toshmurod xizmatkorimiz bor-ku.— Kechasi uyda yoki ko‘chada bir hodisa ro‘y bersa bizga kim

tayanch bo‘ ladi.— Toshmurod.— Mehmonlarni kutish va muomala qilish nima bo‘ ladi?— Toshmurod bor-ku.— Bilasan, men savdo ishlari bilan 10— 15 kun uydan chiqib

ketaman. BoMajak kuyov bola o ‘zining soyasidan qo‘rqadigan odam ekan, sizlarni kim qo‘ riqlaydi?

— Toshmurod turibdi-yu.— Ko‘ rib turibsanki, hamma ishimizga balogardon Toshmurod

ekan uning o ‘zini kuyov qilib qo‘ya qolaylik.Ona bu mutlaqo xayoldagi yo ‘q gapdan bo‘shashib ketibdi.— Qizimni kelib-kelib xizmatkorga beramanmi, — deb titradi.Ammo ota o ‘z fikrida qat’ iyligini bildirdi. Ona qizini chaqirib,

o ‘zi tanlagan yigitning maqtovini keltirdi. Bunga javoban qiz:— Tanlagan yigitingizningning fe ’ l-atvori ojiz va qo ‘ rqoq

ayollamikiga o ‘xshaydi-ku.— Rozi bo‘ lmasang undan battariga uchraysan. Otang seni

Toshmurodga bermoqchi. Bilaman, otang qaysar, o ‘z aytganini qiladi.

Qiz xursand bo‘ lib onasini o ‘pib:— Otamlar aqlli va dono kishi.— Voy o ‘ lay, rozimisan?— Ha.Ikki o ‘t orasida qolgan ona ancha sovib o ‘ylabdi. «Aytgandek

Toshmurodni o ‘zim tarbiyaladim. U juda mehribon va odobli, kasalligimda qimirlamay yonimda yig‘ lab o ‘tirdi. Erim bilan qizimning gapida jon bor. Darvoqye, qanchadan-qancha yigitlami surishtirdim, birortasi Toshmuroddek emas...»

K o ‘p o ‘ tmay tantana bilan to ‘y o'tkazdilar. Har ikki yosh bir- biriga oshiq-ma’shuq bo‘lishib, serfarzand bo‘ lishib uzoq-umr ko‘ rdilar. Ota va ona umrlarining oxirigacha ularning haqqiga duo qilibdilar.

«Boniyati shifo»Qulbek aka qarindosh-urugMari orasida va mahallada nufuzli

kishilardan hisoblanib, manmanligi va qattiq qo‘ lligi bilan ajralib turgan.

U tabibga borib:— Qariyb bir oy bo‘ ldiki, ko‘ nglim g ‘ash, sal narsaga ham

tutaqib ketaman, ishtaham ham yaxshi emas. Hatto farzandlarim va xotinim ko‘zimga yomon ko‘ rinib ketyapti. Davolashingizni so'rayman.

— Tabib uning tomirini ushlab turib: - kasalingizni tuzatadirgan dori-darmon ko‘p, lekin ularning orasida tez foyda beradirgani sharobdir.

Hazillashayapsizmi, sharobni ichish u yoqda tursin, hatto ko'rish gunohdir. Uni ichganimdan ko‘ ra oMganim yaxshiroq.

- Ixtiyor o ‘zingizda, sizga boshqa dorining nafi yo‘q.Qulbek aka achchig‘ langan holda chiqib ketdi, lekin bir necha

kundan keyin tabibga yana uchrab:Sog‘ lig"im og‘ irlashdi, ajalim yetganga o ‘xshaydi, nima

ho'lsayam davolang.- Sizni darddan holi qilish uchun awalo ishtahangizni ochish

lo/iin. Shuning uchun ham sharob ichishni taklif etgan edim. Biz l.'biblar odamlarning kasaliga qarab sharob, cho‘chqa, it, eshak KO shti va yog‘ larini dori sifatida tavsiya etamiz. Vaholanki. ular *hariat bo'ycha harom hisoblanadi. Biroq, ular kasalni tuzatish inaqsadida iste’mol qilinsagunoh bo‘ lmaydi. Faqat «boniyati shifo», yani darddan holi bo‘ lish niyatida iste’mol qilyapman deyilsa, bas.

Sharob iste’mol qilishning sharti shuki, bemor tuzalguncha u hiladi. So‘ ngra undan darhol yuz o ‘girish lozim. Aks holda oqibati loii.i bilan tugallanadi. Agar shu shartga rozi bo'lsangiz sharobni In’ iainan.

Iloisiz qolgan Qulbek aka sharobni olib ketdi. U kechqurun xona■ shigining orqasiga tainba qo‘yib, ko‘zini chirt yumgan holda bir к ula piyolada sharobni «boniyati shifo» deb ichib yubordi. Bir oz Inrsatdan so‘ ng u o ‘z-o ‘zidan kulaverdi. Yana bir piyola ichganda kavll oshib:

■ fir. i 63

— Ey sharob! Jahonda tengi yo‘q mo‘jiza ekansan, seni yaratganning joyi jannatda bo‘ lsin. Sen bilan avvalroq uchrashganimda o ‘tgan umrimga achinmas edim. Hozir bamisoli buigutga o‘xshab osmonda parvoz qilib yuribman. Endi mening ham davrim keldi, odamlarga o ‘zimning kimligimni ko‘rsatib qo‘yaman. Sharob omon bo‘lsa, aqlimga aql qo‘shilib, hyech bo‘lmaganda shaharga hokim bo‘ laman. So‘ngra podshoh saroyiga yaqinlashib, u yerdagilamn ham ichishga o‘rgatib do'stlarni ko‘paytiraman. Ajab emas, taxtni ham qo‘ lga olsam.

Qulbek aka shu tariqa ichishga odatlandi. Unda manmanlik va maqtanchoqlik paydo bo‘ ldi. Hatto, kechani begona ayollar bilan o'tkazadigan bo‘ ldi. Shu ravishda sharob Qulbekni tirnog‘ idan to tepa sochigacha bo‘ lgan butun a’zoi badanini qoplabdi. U sharobni hayot ramzi hisoblab unga sig‘ indi. Uni ichish oldidan «boniyati shifo» deyishni hyech unutmadi. U bu iborani begona ayollar bilan muomala qilishdan oldin ham aytaberdi. Ayollardan biri — «boniyati shifo»ning ma’nosi nimada? — deb so‘raganida:

— Dardga chalinganimda, tabib «harom» narsalarni «boniyati sh ifo» deb iste’mol qilinsa, gunoh b o ‘ lmaydi degan edi. Ikkalamizning oramizdagi o ‘zaro aloqa nikohsiz va o ‘g ‘ rincha bo'lganligi uchun haromdir. Shuning uchun qo‘shilishimizdan oldin «boniyati shifo»ni aytishni unutmayman. Sen ham bu iborani ishlatishga odatlansang gunohlaring yuvilardi.

— Endi vaqt o'tdi. Harom yo'lga kirganimga 15 yildan oshdi. Kelajakni o'ylab vahimaga tushaman. Hyech kimim yo‘q, xaloyiq mendan hazar qiladi. Pirovardida xor-zor bo'lib o'lsam kerak.

— Mening ahvolim ham achinarli, bola-chaqam oldida yuzim qora bo‘ ldi, topish-tutishimning barakasi uchdi. Yaxshiyamki boyligimni senga asrashga berib qo‘ygan ekanman. Bo‘ lmasa «ikki barmog'imni burnimga tiq ib » qolardim. H ozir uni sendan olmoqchiman.

— Bergan omonatingizdan tonmayman, lekin u menga juda kerak. Men faqat uning ilinjida sizga o ‘ z ixtiyorimni bergan edim. Nahotki, buni anglamagan bo'lsangiz.

-- Menda anglash va uzoqni ko‘ rish qobiliyati bo‘ lganda ichkilik va buzuqchilik ko‘chasiga mukkamdan tushar edimmi?! Bu kamdek boyligimni xotinim va farzandlarimga ishonmay senga berardimmi?!

4сво<8С®в>0* :,*>

Men nodonlarning nodoni va ahmoqlarning ahmog‘ i bo‘ lib chiqdim.

«Boniyati shifo» degan hikmatli so‘ zning asl ma’ nosiga tushunishni istamay uni barcha nojo‘ya ishlanmda ishlatib gunohimga gunoh qo‘shdim. Mana endi ichkilik va buzuqchilik ikkalasi birgalashib meni jar yoqasiga keltirdi, obro'yim va boyligimdan ayrildim. Menga shafqat qilib, jilla bo'lmasa boyligimning yarmisini qaytarib ber.

— Ko ‘p boshimni qotirmang, baribir mendan hyech narsa ololmaysiz. Siz so‘ ragan boylikning yarmisini pul ilinjida ayollarga ilashadirgan yigitlarga sarflab va boshini aylantirib tegib olaman.

Men sening erga tegishing kafilini olgan emasman, o 'z haqimni talab qilyapman.

Yaxshilikcha bu yerdan qorangizni o ‘ chiring, boMmasa sliarmandangizni chiqaraman.

— Shundaymi?Shunday, qo ‘ lingizdan kelsa, osmonga olib chiqib tashlab

yuboring. Bu kutilmagan voqyeadan larzaga tushgan Qulbek akaning ko‘zi kosasidan chiqib va tutaqib uni bo‘g ‘ ib oMairdi bir ozdan keyin yuragi yorilib o ‘ zi ham bu dunyodan o ‘tdi.

Uchqundan alangaMahallalarda choyxona, nowoyxona, sartaroshxona va savdo

do'konlarini o ‘z ichiga olgan guzarlar bo'lgan. Bu yerlarda, ayniqsa, juma kunlari odamlar ko‘ p to'plangan. Shunday kunlarning blirida, ko‘ pchilikka tanish qassob boltani osmonga o ‘qtalib:

Ushlanglar, ushlanglar, yordam beringlar, — deb birovni quvlaganday guzarning o ‘ rtasidan chopib o ‘tdi.

Odamlar qassobning boshiga og ‘ ir musibat tushibdi deb o'ylashib, uning ketidan «ushlanglar, ushlanglar», — deb biiqirishib chopib ketisha berdi. Bu olomonga yo‘ l-yo‘ lakay boshqa odamlar ham qo shildi. Chopib ketayotgan qassob bir katta tol lagida turgan qo‘yning boshiga bolta bilan urib o'ldirdi. Shu daqiqada qo‘ y egasi kelib:

Qo'yimni nimaga o ‘ldirasan? — deb u bilan urishib va qassobni pnhoqlab tashladi. Yetib kelgan olomon qarashsaki, qassob

oMdirilgan. Quvgan kishisi shu bo‘ lsa kerak deb, uni urib oMdirishdi Bu voqyeadan xabardor bo‘ lgan qo ‘y egasining o ‘g llari va qo'shnilari kelishib, olomon bilan shu darajada urishdilarki, har ikki tomondan o ‘ nlab kishilar o ‘ ldirildi va qattiq yaralandi. Mirshablar bu fojiali to ‘ polonni zo ‘ rga tinchitib, urushning sababini surishtirganlarida hyech kim aniq javob bera olmadi.

— Qani qassobning uyiga boraylikchi, — deyishdi odamlar, — axir u kimni quvib chiqdiykin.

Ular qassobnikiga kelishsa, hovlida katta tana so‘yilgan va uning xotini ichak yuvib o ‘ tiribdi. U ayoldan uyingizda biror janjal bo‘ ldimi, qassob nima uchun uydan chiqib ketdi, — deb so‘ rashdi.

Ayol pinagini buzmay:— Ha, jaholat qursin, erim Senmisan meni chaqadirgan deb

bir arini quvlab ketganidi, shu paytgacha daragi yo‘q, tinchlikmi?Shundan keyin odamlar qassob aridan o ‘ch olish maqsadida

uni quvlab odamlarni yordamga chaqirgani, ari borib qo‘yning boshiga qo'nganida qassob bolta bilan urib uni va qo‘yni o'ldiiganini bilishibdi. Odamlar hang-mang bo ‘ lishib qanchadan-qancha kishilar bekordan-bekorga o ‘ lib ketganligidan qattiq larzaga tushibdilar, butun shahar motamxonaga aylanibdi. Ertasiga jurna namozida shayxulislom dedi:

— Hurmatli jamoa ahli, ko‘z o'ngimizda bekordan-bekorga odamlar o ‘ lib va jarohatlanib, isnod keltiruvchi fojia ro‘y berdi. Buning birorta arzigulik sababi boMganda ham kishi yuragi o'rtanmas edi. Bir odamning nodonligi va jizzakiligi orqasida qonlar to‘kildi, bolalar yetim, ayollar esa beva qoldilar. Afsuski, bunday noxush voqyealar o ‘tmishda ham bolganligi ma’lum. Bulaming hammasi hyech narsadan hyech narsa yo‘q; kek saqlash va o ‘ch olishdan yuzaga kelgan.

Bir kuni, — mening bog'imda ishlayotgan mardikor bilan suhbatlashib qoldim. M a’ lum bo'lishicha, u yigirma yil burun o ‘z uyidan bosh olib chiqib ketgan. T o ‘ rtta o 'g 'il-qizi bor ekan, bir kuni xotini bilan janjallashgan vaqtda uning yuziga bir shapaloq urgan. Xotin i bexosdan dod-faryod ko'taribdi, qo ‘ shnilar to'planishibdi, erkak sha’niga tegadirgan so'zlar aytilibdi. Er shu onda choponini yelkasiga tashlab boshi oqqan tomonga ketgan.

Shundan buyon 20 yil mobaynida shaharma-shahar kezib, mardikorlik bilan tirikchilik qilib yurarkan.

— Xotiniigizni qaysi gapidan qattiq ranjidingiz, — deb so‘ raganimda. Xotini ko‘pchilik oldida, haromdan bo‘lgan erkak xotin uradi, degan ekan. Bu gap yuragiga pichoqdek sanchilibdi. Lekin bolalaming hurmati yuzasidan uni chopib tashlashdan o ‘zini tiyibdi. Shuncha yillar o ‘tishiga qaramay, xotinining o'sha so‘zi hanuzgacha yuragini tirnar ekan. Shu tariqa bir og‘ iz so‘ z uchun uchun mardikor farzandlaridan voz kechgan. Axir bu be’manilik-ku.

Men madrasada ishlab yurgan kezlarimda oddiy muallim bir mullavachchaning o 'z holiga qo‘ymay, o ‘qishiga to ‘sqinlik qilishga va asabini buzishga harakat qilardi. Sababini surishtirsam, muallim madrasada o ‘sha mullavachchaning otasi qo‘lida o'qigan ekan. Bir kuni tartib-qoidani buzganligi uchun uni ko‘pchilik huzurida qattiq qizartiribdi. Garchand, bu o ‘ rinli bo‘ lsa-da, lekin «xap sanimi»,— deb qo‘ygan ekan. U odam vafotidan so‘ng uning o ‘g ‘ li, ya’ni o ‘sha mullavachcha shu muallim ishlayotgan madrasaga o ‘qishga kirgan. Shundan so‘ng mudarris otasidan ololmagan o ‘chini o ‘g ‘ lidan ola boshlabdi. Yigit bir-ikki yil chidab, azob chekib, lekin sir boy bermay sekingina boshqa madrasaga o ‘tib ketgan. U juda hushyor; aqlli va tadbirkor yigit ekan. Uning bu iste’dodi muallimning alamiga alam qo ‘shgan. Vaqti kelib u madrasani muvaffaqiyatli bitirgandan keyin xon saroyiga xizmatga olinib, obro‘si va martabasi tobora ko‘tarilib boribdi. Bunda albatta xonning qo‘ li borligini anglagan muallim, uning sha’niga tegadigan so‘zlami KapL.bdi. Buni eshitgan xon uni o ‘z huzuriga chaqirib, mullavachchaning yoqtinnaslikni sababini so‘ ragan. Bunga javoban muallim mullavachchaning otasidan o ‘chini ololmay dog‘da qolganini, endi I hi alamni o ‘g‘ lidan olayotganini aytgan. G ‘azablangan xon:

Sizning otangiz dushmanlarim tarafida turib menga qarshi kurashdi, so‘ ngra jazodan qochib xorijiy mamlakatga ketib o ‘ sha yerda vafot etdi. Men ham sizga o ‘xshab otaning aybi uchun 0‘ehimni o ‘g ‘ lidan, ya’ni sizdan olishni lozim topdim. Agar yaxshi i ><l:un bolganingizda bu ishni qilmagan bo‘lardim, — deb muallimni ct'limga hukm qildi.

Muhtaram jamoa! So‘zimni yakuni shundan iboratki, —

o ‘ ch olishning fojiali oqibatlarini yuqoridagi voqyealardan ko‘ rdingiz. Bunday misollar hayotda ko‘p uchraydi, uchqun alangaga aylanganidek o ’ch olish ko‘p hollarda og‘zidan otilib chiqqan ayrirn o ‘ rinsiz so‘zlar va ko‘z ilg'amaydigan nojo‘ya xatti- harakatlardan yuzaga kelib, kishi hayotini qo ‘porib tashlaydi. Behudaga kek saqlash va o ‘ch olish odamzod boshiga bitgan balodir. LI tarixda ko*p azob-uqubatlarni tug‘dirgan, qanchadan-qancha odamlar yostig‘ ini quritgan. Shu boisdan hissiyotga va jaholatga berilib tagini surishtirmay, favqulodda to‘polonlaiga aralashish ко p ziyon keltiradi.

Hasadguyning taqdiri0 ‘ rtahol oiladan chiqqan Asiljon aka o ‘zining aql-idroki va

ishbilarmonligi tufayli obro‘si va martabasi oshib bordi. U ellikboshi, so'rigra yuzboshi darajasiga ko‘tarildi. Hatto mingboshi lavozimiga nomzodi qo‘yildi. Biroq boshidan ko‘p tashvishlarni ham o ‘tkazdi. Ayniqsa, uning Qashqir aka laqabli bir devor qo‘shnisi ancha noma’qulchiliklarni ko‘ rsatdi. Chunonchi, bir ayol sochlari yoyilgan va yig‘ lagan holda qozining huzuriga kelib:

— Boshimga musibat tushdi. Uni hyech kimgagapiribbo‘ lmaydi, nachora, sizdan madad so‘ rab keldim. Bugun kechasi odamlar avliyo deb yurgan Asiljon qo ‘shnimiz uyimga bostirib kirib nomusimga tegdi. Endi nima degan odam bo‘ldim, bundan o‘ lganim afzalroq-ku.

— Juda xunuk voqyea ro‘y beribdi, guvohlar bormi?— O lzim ham guvoh, ham jabrlanuvchiman. Nahotki badav-

latlikda tengi yo ‘q Qashqir akaning xotini bo‘ laturib yolg‘on gapirsam. Biz tuhmat qilishdan, Xudodan qo'rqamiz.

Qozi hayron bo‘ lib Asiljon akani chaqirtirib so‘ raganda, nihoyatda g ‘azablanib aybni mutlaqo inkor etdi.

— Men Sizni yaxshi bilaman va juda hurmat qilaman. Biroq, bu sizni oqlashga asos bo‘ la olmaydi. Ayolning da’vosini dalil- ashyolar bilangina yo ‘qqa chiqarish mumkin. Shu boisdan men bir chorani o ‘ylab qo‘ydim. Avval bu xonaga siz, ketingizdan esa, ayolni kiritib, ustingizdan eshikni qulflayman. Siz ayolni bosqinchilik yo‘ li bilan bo‘ysundirishingiz lozim.

— Hazillashayapsizmi, axir bunday ish qilish jinoyatku. Buni qila olmayman!

— Faqat men aytgan tadbir sizning ustingizdagi tuhmatni fosh eta oladi. Agar siz bunga yurmasangiz, Qashqir aka sizni dorga ostirishga erishadi.

Ancha tortishuv va tushuntirishlardan so‘ng Asiljon akaning rozi bo‘ lishdan boshqa iloji qolmadi.

Qozi uni xonaga kiritgach, ayolni chaqirtirib:— Odatda erkak kishi bosqinchilik qilganda ayolning badanida

inomataloqlar hosil bo‘ ladi. Sizda esabulardan nom-nishon yo'q. Binobarin, da’ voingizni inobatga ololmayman. Ammo Qashqir akaga hunriatim yuzasidan sizga yordam bermoqchiman.

— Buning uchun men nima qilishim kerak?— Hozir mana bu xonaga kirasiz. Asiljon aka sizga bosqinchilik

qilganda imkoni boricha qarshilik ko‘ rsatasiz. Aks holda eringiz oldida hadnom bo‘ lasiz. Olishuv natijasida badaningizda momataloqlar yuzaga keladi. Muhokama vaqtida bu belgilami kecha uyimda Asiljon aka bosqinchilik qilganda paydo bo‘ lgan deb, qattiq turasiz. Bu menga Asiljon akani o'limga hukm qilish uchun asos bo‘ ladi.

— Baraka toping, qozi akajon, yaxshiliklaringizni unutmayman. I nm sizga atab katta sovg‘a tayyorlagan. Xotiijam bo‘ling, men bo‘sh keladigan ayollardan emasman, po'latdek mustahkam irodam bor.

Qozi ayolni xonaga kiritib ma’ lum vaqtdan keyin xonaga kirsa Asiljon aka sulayib yotgan emish. Ayol esa g‘olibona ohangda:

— Qozi akajon ko'rdingizmi, kuchi yetmay yerparchin boiib yotibdi.Barakallo, sizda beshta erkakning kuchi bor ekan-ku.Xohlasam, bunaqangi erkaklardan ikkitasini chilparchin

qilaman. Tag‘ in maqtanayapti demang, bu haqiqat.Aytingchi, kecha Asiljon aka uyingizga bostirib kirganda ham

olisluiv bo‘ lgan edimi?Ha, bundan ham qattiqroq kurashganman.Shunday ekan, nima uchun o ‘sha kuni badaningizda hozirgiga

i >' xsluib momataloqlar bo‘ lmadi. Balki unga xohish bildirgandirsiz. Ayai voqyea shunday sodir bo‘ lgan boisa, u vaqtda siz o ‘z eringizga viyonat qilganligingizda ayblanib jazoga tortilasiz. Ammo ishonchim kmnilki, siz benomus ayollardan emassiz. Bu xonada o'tkazilgan

^звсхЗСбЭ •

tajribadan yaqqol isbotlandiki, o ‘zingiz aytgandek «p o ‘ latdek mustahkam irodaga» egasiz. Hatto xohlasangiz «ikki erkakni ham chilparchin» qilib tashlashga qodirsiz. K o ‘ rinib turibdiki, ayolda xohish bo'lmasa, erkak zo'ravonlik bilan maqsadga erisha olmaydi. Shu boisdan Asiljon akaning bosqinchiligi haqidagi da’voingiz tuhmatdan boshqa narsa emas.

— Meni nihoyatda ustalik bilan tuzoqqa ilintirdingiz. Voqyeaning bu darajada gazak olishi xayolimga ham kelmagan. Vijdon azobidan qiynalayotganimning chegarasi yo‘q. Hammasiga erim Qashqir aka sababchi bo‘ ldi. U men turganda bir zoti past Asiljon mingboshi bo'ladimi deb, jinniga o'xshab qoldi. U doimo Asil akaning obro‘yi oshib borishidan tutaqib ketadi. Ish shu darajaga yetib bordiki, u menga nima sababdan Asiljon bog'idagi daraxtlar biznikiga nisbatan yaxshi hosil beradi, nima uchun uning oti va mollari semirib, yaltirab ketyapti, derdi. Bir kuni, uni, Asiljonning bog‘ iga kesak otayotganini ko‘ rib, sababini so'raganimda: — Bulbul bizning bog'imizga qo'nmay, hadeb unikida sayray beradimi, desa bo‘ ladimi. Ikki kun ilgari menga : - tuhmat bilan Asiljonning sharmandasini chiqaramiz. Shundagina yo‘ l ochilib, men mingboshi bo‘ laman. Bu ishni sen amalga oshirasan, deganida bosh tortdim. So‘zimga kirmasang o'zimni o ‘zim osaman, deb yerto'laga ketayotganda orqasidan borib rozilik berishga majbur bo'ldim.

Asiljon aka sofdil, halol va beozor odam. Bilaman, tuhmat qilganim uchun qattiq jazo olaman. Ammo, Asiljon aka haqida har xil gaplar ko‘payib mingboshilikka saylanmay qolishi mumkin. Bu erimga juda qo‘l keladi. Ikki o ‘ rtada men va Asiljon aka qurbon bo‘ lib ketmaylik. K o ‘ zim ochildi, nodonlik qilibman. Meni kechirishingizni iltimos qilaman.

Asiljon aka ayolning ahvoliga achinib qozidan uni jazolamaslikni so‘ raganida, ayol uning oyog‘ iga yiqilib uzr so'radi.

Qozi vaziyatni hisobga olgan holda, voqyeani oshkora qilmay uni yopib yubordi. Ayol vijdon azobida og‘ ir dardga chalinib, ko‘p o'tmay vafot etdi. Shundan keyin Qashqir akaning alamiga alam qo‘shilib ikki ko‘ zi qonga to‘ ldi. U shu darajada gangidiki, nima qilishini bilmay qoldi. 0 ‘zining uzoq yashamasligini sezib bekorga o ‘ lib ketgandan ko‘ra zahar ichishga va buni Asiljon akaga to‘ nkab

uni badnom qilishga qattiq qaror qildi. U Asiljon akaning uyiga kirib bir oz suhbatlashgandek bo‘ lib, og‘ ziga bir narsa solib, choy ichib yubordi. So‘ngra voydod, meni Asiljon zaharladi, deb baqiraverdi. Qashqir aka xirillagan ovoz bilan Asiljon akaga dedi:

— Endi mingboshilik amal u yoqda tursin, joningdan ham ayrilding. Seni qotil sifatida osishadi. Bunga o ‘zing sababchisan, «Faqir kishi panada» deb yuraberganingda yoki bo‘ lmasa mingboshilikka menga nisbatan aqlliroq Qashqir akam borlar, deganingda boshqacha bo‘ lardi. 0 ‘zing o'ylab ko‘r, otning o ‘ rnini eshak egallasa chidab bo‘ ladimi? Sen necha yildirki, yuqoriga intilib yuragimni lovullatib kelding. Buni aslo kechira olmayman. Narigi dunyoda ham sen bilan kurashni davom ettirib, suyaklaringni kulini ko‘kka sovurmasam yurak o ‘ti o ‘chmaydi... Bir oz fursatdan so‘ ng u vafot etdi.

Tekshiruv ishlarida ma’lum bo‘ libdiki, Qashqu aka o ‘sha kuni labibdan zahar olib, Asiljon akani badnom qilaman deganini o'zi ham bilmay qolgan ekan.

Bu haqda tabibning o ‘zi guvohlik berdi. Asiljon aka esa mingboshi bo'lib saylandi.

U bir donishmand bilan suhbatda dedi:— Doimo qo‘ limdan kelganicha yaxshilik qildim, hyech kimning

ko'nglini ranjitmadim. Biroq Qashqir aka va uning sheriklari nima uchun sababsiz menga dushmanlik qildilar?

— Shuni yodda tutish lozimki, — debdi donishmand, — har 15—20 odam orasidan bitta, ikkita tug‘ma hasadgo‘y uchraydi. Bularni, mabodo, ranjitsangiz, kechirishlari mumkin. lekin ishbilarmon bo iib obro‘yingiz va mansabingiz ko‘tarilib borsa, u v;iqldako‘ raolmaslikdan yuraklari o ‘z-o ‘zidan qip-qizil cho‘g ‘ga ;iyl;mib ketaveradi.

I lasadgo‘ylar mansabparast va shuhratparast bo‘ lib. o ‘zlarini doimo oldingi safda va hammaning diqqat markazida bo‘ lishgah.iqqim bor deb hisoblaydilar. Bunga erishish uchun ular fisqu In sod urug'ini sepib, odamlarni bir-biriga to'qnashtirib qo‘yadilar. I l;isadgo‘ yning Qashqir akaga o lxshagan ashaddiylari o ‘ z nuqsndkrini ro‘yobga chiqarish uchun xotinini va hatto o ‘z jonini h itn qurbon qilishdan toymaydilar. Ular laganbardorlik, ikki vu/hmachilik va tuhmatni o ‘z o ‘ rniga qo‘yishga usta boMadilar.

Bir fojiali voqyeaning guvohi bo‘ lganman. Ot poygasida bir hasadgo'y marraga yaqinlashganda oti qoqilib chopa olmay qoladi. U darhol o'zini o‘nglab orqada oldingi safda kelayotgan poygachi otining oyog‘ i tagiga o ‘zini tashlaydi. Uni og‘ ir jarohatlangan holda olib chiqib, nima sababdan shunday qilganini so‘ rashganda:

— U odam birinchilikni olgandan ko‘ra, mening o ‘ lganim yaxshiroq, — deb jon berdi.

— Xulosa shuki, — debdi donishmand, — obro‘ qozongan, sofdil va mehnatkash odamlar hyech kimga ziyonimiz tegmay, aksincha, yaxshilik qilayotirmizku, degan fikr bilan dushmanimiz yo‘q deb xotiijam yurishadi. Vaholanki, ular orasida hasadgo‘ylar bor. Buni unutmay, chorasini ko‘ rgan odam qoqilmaydi.

Abu Ali Ibn Sino, qozi va MirshabMashhur shifokor Abu Ali ibn Sino og‘ ir dardga chalingan ikki

kishini davoladi. Buning uchun ular minnatdorchilik izhor qilib:— Tabiblar kasalimizga davo yo‘q, ko‘pi bilan bir oylik umrlaring

qoldi, degan edi. OMganimizda farzandlarimiz yetim qolardi, siz tufayli sog‘ayib ketdik, yaxshiligingizni umrbod esdan chiqarmaymiz. Nima xizmat buyursangiz bajonidil bajarishga tayyormiz, kichkina sovg‘a keltirganmiz, shuni Sizga topshirmoqchimiz.

— Sovg'angizni olmayman. Chunki men sizlar bilan hamkasbman.— Yo ‘g‘ -ye, biz mirshab va qozimiz, axir tabib siz-ku.— Awalo, shuni aytamanki o ‘z vaqtida sizlar menga yaxshilik

qilgansiz.— Kechirasiz, balki bizlarni kimgadir o ‘xshatayotgandirsiz.

Negaki siz bilan ilgarilari bevosita uchrashgan emasmiz, siz bizga dori-darmon berib, bir necha kun ovora bo‘ ldingiz.

— So'zlashmagan bo‘ lsam-da, sizlami yaxshi bilaman. Sizlaming biringiz qozi, ikkinchingiz mirshabsiz.

Bir vaqtlar qishloqqa mingboshinikiga bemomi davolashga borganimda bozorga ham kirdim. Bu yerda kayfi oshgan ikkita bezori meni urmoqchi bo‘lganda, bir savdogar ulami rosa savalab, so‘ngra uning o ‘zi qayoqqadir g‘oyib bo‘ ldi. Hatto unga minnatdorchilik izhor etishga ulgura olmadim. Shu payt mingboshi kelib noxush voqyea ro‘y beribdi, deb uzr so‘ radi. Uning aytishicha, bezorilarni

urgan savdogar aslida Botir ismli mirshab, ya’ ni siz b o iib chiqdingiz. Siz maxsus topshiriq bilan xavfli jinoyatchini tutish maqsadida savdogar qiyofasida yurgan ekansiz.

Ikkinchi voqyeani eslataman:Bemorni davolash niyatida Samarqandga ketayotganimda yo'lda

ikki darvishning meni zimdan kuzatayotganini payqadim. Bir vaqt olim dardga chalinib yura olmay qoldi. Shunda o ‘sha darvishning biri qayoqqadir g ‘oyib boid i. M aium vaktdan keyin atrofdagi qishloq oqsoqoli uning kuzatuvida ot, suv, va oziq-ovqat keltirdi. Maium boiishicha, bu darvish ham siz ekansiz.

— T o ‘g ‘ ri, xonning ko‘ rsatmasiga muvofiq men va sherigim sizning xavfsizligingizni muhofaza qilishga safarbar etilgan edik.

— Yuqorida qayd qilganimdek, men so‘zni ikki holatda, ya’ni savdogar va darvish qiyofasida uchratdim, sizni elchining yordamchisi sifatida chet mamlakatga borganingizni ham eshitganman.

— Bizning kasbimiz shundayki, zarurat tugilsa savdogar, dchqon, mardikor, hammol va boshqa kishilar qiyofasida ish yuritamiz. Biroq, bizlar o ‘z xizmatlarimizni nihoyatda sir tutamiz.

— Botirjon, badaningizdagi dogiar nimaning asorati?Kechasi sheriklarim bilan ko‘chada burchimizni ado etayotgan

pnytimizda bir xonadondan olov alangasi ko‘zga tashlandi. Men ilarhol yonayotgan eshikni ochib va xonaga kirib ikki bolani qutqardim. Shunda kuyganman.

Barakalla, tom ma’nosi bilan Botir ekansiz. Bunaqangi ismi jismiga to ‘g‘ ri keladigan odamlar ko‘ p emas. Men saroyda amaldorlar bilan suhbatda boiganimda mirshablar haqida so‘ z ochilib vazir dedi: «Mirshablar davlatimizning ko‘z-qulog‘ i va ч >lq osoyishtaligining posbonlaridir. Ular orasida sofdil, irodali va •ivgir kishilar bor. Masalan, Botir ismli mirshab shular jumlasi- ilandir. Bu mirshab nihoyatda jasoratli va mard. U o ‘z kasbining .1 иi darajada bilimdoniki, jinoyatchilami xamirdan qil sug‘urgandek qo'lga tushiradi. U bor joyda jinoyatchilar o ‘ z-o ‘zidan g‘oyib lx> lishadi. Shuning uchun xaloyiq Botir mirshab xizmatdaligida ko'chada bemalol yurish, eshikka tamba qo‘yilmasa ham bexavotir yolisli mumkinligi haqida gapiradi. Mirshablarda bir xususiyat hOiki, jinoyatchilar bilan olishuvda o ‘ z hayotlarini qurbon

<Jc<0<S^73^e>c*=f>

qilishgacha boradilar. Masalan, keyingi to ‘ rt yilda o ‘nta mirshab halok bo'ldi. Qani aytinglarchi, davlatning qaysi xizmatchilari bu ishni qila oladi. Aksincha, ular jinoyatchilarga duch kelib qolsalar, bor narsalarini topshirib, oMdirmasanglar bo'ldi, deb tiz cho‘ka- dilar. Bunday holatda bir amaldorning o ‘ z xotinini tashlab qochganini eshitganman.

Shu tarzda mashhur tabib Abu Ali ibn Sino so‘zlarini tugatib:— Mirshablar odamlarning jonini, nomusini va mol-mulkini

ko‘z qorachig'idek muhofaza qiladilar. Ular qozilar bilan birgalikda jamiyatni jinoyatchilardan tozalab, uni sog‘ lomlashtiradilar. Shu boisdan men mirshab va qozilami jamiyat tabiblari deb hisoblayman. Qozi va mirshablarning o ‘ta mas’uliyatli va mashaqqatli mehnati tufayli jamiyatda tinchlik, osoyishtalik va xotirjamlik hukm suradi. Agar tabiblar jamoa ahlining ma’lum qismini davolash bilan shug‘ullansalar, qozi va mirshablar butun mamlakat va xalqning muhofaza qilish, ya’ni jamiyatni sogMomlashtirish uchun tinimsiz kurashadilar. Hatto buning uchun jonlarini ham tikadilar. Ko‘ rdingizmi, azizlarim uchchalamiz hamkasbmiz.

Botirion va Muxtor ismli qozi bayon etilgan so‘zlarni eshitib, o ‘zlarining ko‘p yillar davomida chekkan azob-uqubatlarining bekorga ketmaganligini yanada chuqurroq angladilar.

Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinodek buyuk kishining bahosi ularning qalbini to ‘ lqinlantirib va kuchiga kuch qo‘shib, o ‘zlarining sharafli kasbi bilan faxrlandilar.

Sun'iy kayfiyatMen Hamid Ziyoyevning Mullaziyo ismli marhum otam umrida

ichish va chekish nimaligini bilmay hayot kechirdi. Kunlarning birida yangi yilni kutish kechasi otamni xonamizga taklif qilib va shirin su'nbatlashib, oldilariga sharob qo ‘ydim.

— Mayli, ichsak, ichaylik, — dedilar.Men otamning juda osonlik bilan rozilik bildirganliklariga

ichimdan hayron bo‘ldim. Otam qo‘ llariga piyolani olgach:— Sizga bir savol beraman, agar javob meni qoniqtirsa, sharobni

ichishga tayyorman. Xo'sh, aytingchi o ‘g ‘lim, ichgandan keyin kishi qanday holatga tushadi?

— Ichkilik kishiga kayf baxsh etib zavqlantiradi va ruhlantiradi.— Shundaymi, shuni unutmangki, ichkilik a’ zoi badanni

zo'ravonlik bilan qo‘zg‘atib, sun’ iy kayfiyat yaratadi. U kishida ko'pincha sergaplik va manmanlik, zo'ravonlik va maqtanchoqlikni rivojlantiradi.

Bu xususda ko‘pchilikka ma’lum bir hikoya bor. Qadim zamonda sharobni bir tabib ixtiro qilib, podshoh huzuriga kelib: «Men shunday bir ajoyib dorini topdimki; u ko‘ rning ko‘zini ochadi, sholning oyog‘ ini tuzatadi va gadoni boy qiladi», — debdi. I layratlangan podshoh shunday kishilarni (ko‘ r, shol va gadoylarni) saroyga olib kelib tajriba o ‘tkazdi. Tabib ularga bir piyoladan sharob ichirdi. Ular kayf qila boshlagandan keyin yana sharob solingan piyolani ko‘ rga tutishdi. Bu ikki ko‘zi ko‘ r kishi piyolani qo'lida ehtiyotkorlik bilan ushlab:

— Bay-bay ranging buncha ham toza va go‘zalsan, — deb sharobni tinimsiz maqtayverdi. Shunda zambilda ikki oyog‘ ini qimirlata olmayottan shol:

— Ey ko‘ r, tezroq piyolani bo‘shat, hozir qorningga bir tepib a’zoi badaningni parchalab tashlayman.

Kayfi oshgan gadoy esa:— Ey shol, ko‘m i tezroq tepib o ‘ ldir, uning xunini o ‘zim

i o 'layman.Bu hodisani kuzatib turgan saroy ahli hayratlanib, birdaniga

kulib yuborishibdi. Podshoh ko‘ ribdiki, sharob kishida sun’ iy kayfiyatni paydo qiladi, janjal chiqaradi. Shuning uchun podshoh labibga sharob tayyorlash sirini hyech kimga aytmaslikni buyuribdi. Biroq podshoh tabibning qulog‘ iga shivirlab:

— Bu sharobdan bizga bekitiqcha keltirib turing, ichib turaylik,debdi. Keyinchalik sharob podshoh saroyidan butun mamlakatga

inrqalib ko‘ngilsiz va fojiali voqyealar ko‘payibdi.Ma’ lumki, qora niyatli va hasadgo‘y odamlar ichkilik vositasi

bilan yaxshi kishilarning tagiga suv quygan, ayollarni badnom va yoshlar umrini hazon qilgan. Hatto jasoratlilik, xiylakorlik va hiivotkorlikning ham ichkilik qarshisida tiz cho‘kkan vaqtlari

bo’ lgan. 0 ‘tmishda tog‘ bag‘ ridagi vodiyda bo'ri va tulki ko‘payib ili hqonlarga katta zarar keltiribdi. Dono kishilarning maslahati bilan

<ja

dehqonlar hayvonlarga sharob aralashtirilgan ovqatlarni idishlarga solishib bir necha joyga qo‘yishibdi. Shu kechasi ko'plab och tulkilar ovqatni yeb, rosa bazm qilishib va baqirishib butun tog‘ hayvonlarini o'zlariga tobe qilish harakatiga tushishibdi. Ular awalo bo‘ rilarni jangga chaqiribdi. Shu daqiqada bo‘ rilar yetib kelib mast tulkilami bir zumda tilka-pora qilishibdi. So‘ngra bo'rilaming o ‘zlari ham idishdagi ovqatlardan yeb, mast bo‘ lib uxlab qolibdi. Shunda dehqonlar ulami qirib tashlashibdi. Shu tariqa ichkilik vositasi bilan jasoratli bo‘ rilar va xiylakor tulkilar ham osongina yo‘q qilingan ekan.

— Tarixda ichkilik tufayli, — deb davom etdi o ‘z so‘zida otam,— oilalar, ayrim kishilarning sirlari va hatto maxfiy ishlar ham oshkora boMgan. Shuningdek, ichkilik orqasida qo'shinlarning tor- mor etilganligi ma’lum. Bir podshoh hokimligining dastlabki yillarida sharob ichish qattiq nazorat qilinmagan ekan. Shuning uchun askarlar uni iste’mol qilaverishar ekan. Ayniqsa, jang oldidan askarlarning jasoratini uyg‘otish uchun ko‘proq sharob berilar ekan. Bundan xabardor boMgan dushman ayg‘oqchilari sharobga uxlatadigan dori solib qo ‘yganlar. Uni to‘ yib ichgan askarlar uxlab qolgan va dushman tomonidan qirib tashlangan. Shundan so‘ng podshoh ichkilik ichmaslik chorasini izlabdi. U keyinroq dushman ustidan qozonilgan bir g'alaba sharafiga kechqurun ziyofat uyushtirib, ularga xohlagancha ichishga ruxsat beribdi. Askarlar shu darajada ichishibdiki, ularning deyarli hammasi maydonda qotib uxlab qolishibdi. Podshoh ko‘ rsatmasiga binoan mast holda behush yotgan askarlarning hammasini yechintirishib va kiyim-kechaklarini yoqib yuborishibdi. Erta tongda shahar aholisi yalang‘och yotgan askarlarni goh kulgi, goh nafrat va uyaltirish bilan tomosha qilishibdi. Askarlar hushiga kelganidan keyin oilasi huzuriga shahar bo‘ylab yalang‘och borishga majbur bo‘lishibdi. Bu voqyea butun mamlakatda ichkilikka nisbatan g‘oyatda kuchii nafrat uyg‘otibdi. Podshoh shu tariqa sharobning jirkanch oqibatini xaloyiqqa namoyish qilib, uni taqiqlash haqida farmon chiqargan ekan. Farmonga binoan ichkilikni ichib, birinchi marotaba qo ‘ lga tushgan kishilarni o ‘ n darra urish, bordi-yu, uning surunkasiga ichganligi ma’ lum boisa, dorga osiladigan bo‘ libdi.

Mana, ko'rdingizmi o ‘g ‘lim, ichkilik kishi boshiga bitgan bir halodir. Shuning uchun men ichkilikdan olinadigan sun’iy kayfni0 /imga ep ko‘rmayman, hamma vaqt tabiiy kayfga intilaman.

— Tabiiy kayf deganda nimani tushunamiz, -- deb so'radim.— Ota-ona roziligi, halol mehnatning gashti, orzu-havas va

rcjalarning amalga oshishi, farzandlarning qobilligi, do‘stlarning inuvaffaqiyatlari, o ‘zgalarning mushkulini oson qilish, yaxshi odamlar bilan suhbat qurish, mazali ovqatlar yeyish, manzarali joylami ko‘rish kishida chinakam zavq va kayf uyg‘otadi. Bu, o ‘z navbatida, salomatlik, tinch-totuvlik va obro‘ni yuzaga keltiradi.

— Ko'rdingizmi, o ‘g ‘ lim, shu boisdan men ichkilikni og'zimga olgan emasman. Uzr, ichkilikni qaytarib shishaga solib qo‘ying.

Men xuddi shaxmatda mot bo'lgandek, hyech narsa deya olmay, so'rovlarini darhol bajardim.

Nahorgi oshning fazilatlariToshkent shahrining hokimi 115 yoshli Ahmad buvaning

hiiziiriga kirib:Padari buzrukimiz, Sizni xaloyiq mehnatsevar, eng tabarruk

v;i ohroMi kishi sifatida juda qadrlaydilar. Sizni ziyorat qiluvchilaming kdi uzilmaydi. Hatto, xotiningiz va farzandlaringiz ham 80—90 yoshda hayot kechirmoqdalar. Aytingchi, shuncha uiug‘ yoshga kuishingizning siri nimada?

Avvalo shuni aytib o ‘tish lozimki, uzoq umr ko‘ rish asosan har bir odamning o ‘ziga bog‘ liq. Buning uchun yoshlik vaqtidanoqi.pil ly tartib va reja bilan hayot kechirishga odatlanish lozim. Ota-1 >na laming ko‘pchiligi tirikchilik va farzandlar tashvishlarining asiriga aylanib, uning botqog‘ iga botadilar. O'zlarini parvarish qilishga yet a if i ahamiyat bermaydilar. Men esa tarozining bir pallasiga meluiat va tashvishlarni, ikkinchisiga esa salomatlik va xursand- i hilikni qo'yib, uning muvozanatini saqlab keldim. Bu holat meni и voki bu tomonga og ‘ ib ketmaslikni ta’minladi. Umuman liayotimni bir me’yorda o ‘tkazdim. Men ovqatlanish qoidalariga■ latiiq rioya qildim. Har mavsumda yetishtirgan barcha nozu-iii inallardan to‘yib yedim. Bu mevalar, garchand odamning li.inuna a’zolariga foydali hisoblansada, lekin ularning har biri

o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, uzum va o ‘ rik yurak va qon- tomirlarga, tarvuz va bodring buyrakka, olma va nok oshqozon va ichakka ko‘proq ta’sir etadi. Qovun va shaftolidan suyak namlanadi. Anor, olcha boshqa burishtiruvchi mevalarbadanni taranglashtiradi.

Oltmish yoshdan so‘ ng oshqozonki toliqtirmaslik uchun xo‘ l va quruq mevalaming sharbati yoki damlamasini ichib kelmoqdaman.

Salomatlikni saqlashda go ‘shtlarning ahamiyati beqiyosdir. Ma’ lumki u qo‘y, qoramol, ot, xo‘roz, bedana, kaklik, chumchuq va baliq go‘shtlarini o ‘z ichiga oladi.

Bu go‘shtlar mevalarga o ‘xshash odamning barcha a’zolariga naf keltirsa-da, lekin har birining o ‘ziga xos xususiyatlari bor. Masalan, parranda go'shti va baliq ko‘proq ko‘krak va bosh tomonlarga, qo‘y, qoramol va chumchuq go‘shtlari esa kindikdan pastdagi a’zolarga ko‘proq foydalidir. Toy go'shti qish va ertabahorda me’yorida iste’mol qilinsa, tirnoqdan boshlab tepa sochgacha bo'lgan hamma a’zolami kuchaytiradi. Bayon etilgan go'shtlarning birontasi iste’mol qilinmasa, u vaqtda undan oziqlanadigan a’zo susayadi. Masalan, parranda go'shtlari va baliqni muntazam iste’mol qilmaydigan kishilarda xotira susavib boradi hamda ko'krak qafasida, bosh va yuzda salbiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Shu boisdan barcha go'sht turlarini navbati bilan tanovvul qilib kelmoqdaman.

Men butun umrim mobaynida vaqtni qat’ iy belgilab unga rioya qildim. M a’lumki, odam kun bo‘yi mehnatda va turli-tuman tashvishlarda bo'lib kechqurun charchaydi va badani bamisoli suvga o'xshab loyqalanadi. Shuning uchun kechqurungi ovqat badanga yaxshi singimaydi. Ovqatlanishning eng yaxshi vaqti erta tongdir. Uyqudan so‘ ng kishining badani bamisoli zilol suvga o ‘xshab tiniydi, oshqozon va ichaklar bo'shaladi. Shu boisdan men 25 yoshimdan to shu kungacha har kuni erta tongda palovni iste’mol qilib kelmoqdaman. Palovga navbati bilan qo‘y, qoramol, xo‘ roz, bedana, kaklik va chumchuq go‘ shtlari solinadi. Shu tarzda bir haftada go‘shtlaming hamma turlari navbati bilan qozonga solinadi. Har haftada bir marotaba baliq yeyman. Palov tayyorlashda turli yog'larni ishlatamiz. Z ig ‘ ir yog\ mol yog‘ i, qo ‘y yog‘ i shular jumlasidandir. Palovning mazali va foydali bo‘ lishida sabzining ahamiyati kattadir. Uni tayyorlashda sabzining o ‘mini hyech narsa

Ixfrvi olmaydi. Bu haqda bir ma’lumotni diqqatingizga havola qilaman. Miioddan avvalgi asrlarda makedoniyalik Aleksandr (lskandar /.ulqarnay) Samarqandni bosib olib, kechqurun dam olayotganida I >11 lashkarboshisi nihoyatda mazali va quvvatli ovqat yeganligini aytibdi.

Xo‘sh, debdi lskandar, — u ovqat nimalardan tayyorlangan ekan?

— Bu ovqat guruch, go‘sht, va yog‘dan iborat.Shunda Iskandarning ustozi Aristotel: - lashkarboshiga yoqqan

ovqatda sabzi degan narsa bo‘ lmasa, uning mazali bo‘lishi va hazm (|ilish imkoni tug‘ ilmaydi.

lskandar oshpazni chaqirtirib «sen tayyorlagan ovqatga nimalar /arur boMadi».

Birinchi galda sabzi kerak. Agar sabzi ko‘p qaynatilib vaiv i iti rib yuborilsa, u vaqt da palovning mazasi bo‘ lmaydi. Umuman, palov ko‘Di bilan bir soat ichida tayyorlansagina maromiga yetadi.

lskandar ko‘rmasdan turib palovga sabzi solishlikni bilganligi uchun ustoziga bir xumcha tilla sovg‘a qilgan ekan.

Yana bir nozik masala bor. Kishi salomatligini ta’minlashda ashula va kuylarning ahamiyati kattadir. Shu bois nahorgi palovni Mi/.ishdan oldin hofizlarning ashulalari va musiqa kuylarini butun vuiudim bilan berilib tinglab rohatlanaman. Shu darajada /avqlanamanki bamisoli yer bilan osmon o'rtasidagi havoda mrgandek bo‘laman. Shu onda palovni keltirishadi. Shu dalgqalarda ham qo‘ lim oshda, xayolim va butun vujudim ashula va kuyda bo'lib, ularni bir-birlariga chambarchas bog‘ langan holda ovqatlanaman, qo ‘shni xonada xuddi shu tarzda xotinim va lar/.andlarim ham ovqatlanishadi.

Nahorda sifatli ovqatni yeyishning fazilati kun bo‘yi qilinadigan nlchnatta yaxshi kayfiyat va quwat hosil qilishdan iboratdir. Xullas, avval quwat to ‘plab keyin mehnat qilish o ‘ta foydalidir. Nahorgi oslldan bir soat o ‘tgandan keyin o 'z ishlarim bilan shug‘ullan- K.anman. Kuchim yetganicha yuk ko‘tarishni, o‘tin yorishni va otda sayr ctishni tark etganim yo‘q. Shuning uchun belim va qoMlarimni liamon baquwat sezaman. Har yili bir-ikki marotaba tog‘ etaklariga jyohfltga boraman, manzarali joylaiga to‘yib-to‘yib boqaman. Soyda

sharaqlab oqayotgan zilo l suvni maroq bilan ichaman va

cho‘milaman. So‘ngra ikki qo‘limni yuqoriga ko‘taigan holda osmoni falakka va tog‘ cho'qqilariga qarab xudoyi taolodan barcha jumlai mo‘ minlar qatori salomat yurishlikni, tuhmat va falokatlardan asrashni, orzu-havaslarimni ro‘yobga chiqishini iltijo qilaman.

— Bilamiz, — debdi hokim, — Siz badavlat odamsiz, qo'lingizni qayerga cho'zsangiz yetadi, oddiy kishilar esa sizdek yashashga qurblari yetmaydi-ku.

— T o ‘g ‘ri aytasiz, maslahat shuki, nikoh va sunnat to ‘ylarida nahorda palov tayyorlansa, ashula va kuylar jaranglab tursa, undan ko‘pchilik bahramand boiardi.

Shahar hokimi Ahmad buvaning so‘z!arini hayajon bilan tinglabdi va uning taklifini inobatga olib farmon beribdi. Endilikda nikoh va sunnat to ‘ylarida erta tongda mehmonlarga palov tortish, ashula aytish va kuylar chalish joriy etilsin. Dasturxonlarga barcha nozu-ne’mat va shirinliklar qo‘yil sin. Mehmonlar bir-ikki ashula va kuyni eshitgandan keyingina palov tortilsin. Xohlovchilar marosimni boshidan oxirigacha o ‘ tirishlari mumkin. Bundan maqsad, — debdi hokim, — xaloyiq ham Ahmad buvaga o ‘xshab uzoq va barakali umr ko‘rsinlar. Shundan keyin Toshkent shahrida nahorga palov tayyorlash rasm bo‘ lib qolgan ekan.

Umr tarozisiQadimgi vaqtlarda Shorasul degan kishi 70 yillik yoshini nishonlash

arafasida o ‘zi bosib o‘tgan hayot bosqichlarini cho'tga solib hisoblasa, undan 30 yili uyquga, 20 yili yoshlik davriga, 7 yil ovqatlanishga, 6 yili betoblik va xafagarchilikka, 4 yili xotin bilan bo ‘1gan chiqishmovchilikkasarflanibdi.Jamlanganda70 dan 67 yili chippakka chiqib, xursandchilik faqat uch yilni tashkil qilibdi, xolos.

— Buni qarang do'stim, — Muborak aka, — agar inson umri cho'tgasolinsa, uning asosiy qismi chi ppakkachiqib ketar ekan.

Bunga javoban do‘ sti dedi:— Inson hayoti qisqa, lekin uning yo‘ li uzoq va porloqdir. Bu

yo‘ lda odamlar vaqtlarining qanchalik o ‘tishi bilan shunchalik narigi dunyoga yaqinlashib boradilar. Biroq ularning odob-axloqi va mehnat mevalari ortda qolib, bamisoli zanjir tizimlari singari bir- birlariga ulanib avloddan-avlodga o ‘tib boradi. Bu merosdan har

bir avlod bahramand bo‘ lish bilan bir qatorda uni boyitib boradi. Shu tufayli yuz yillar mobaynida jamoa hayoti takomillashib kelmoqda. Bunda yuz minglab kishilaming hissasi bor. Bu ishda unumli mehnat bilan, yuksak axloq-odob bir-birlarini to ‘ ldirishi lozim. Bordi-yu, bir odam mehnatkash bo‘ lsa-yu, lekin dilozor, hasadgo‘y, ochko‘z va boshqa yomon xususiyatlarga ega bo‘ lsa, u vaqtda hayotga putur yetkazadi.

Kishi umrini cho‘tga solib hisoblaganda, awalo, odob-axloqni, qilgan ishlarini va farzandlarning tarbiyasini e ’tiborga olish lozim.

Siz izzat-ikromda yashab, odamlarga ko‘p yaxshilik qildingiz. Hatto ichi qora odamlar mushkulini oson qilishga ham tayyor turdingiz. 0 ‘ttiz yil mansab otini minib sidqidillik bilan xizmat qilib mahallalarda hovuzlaming qurilishiga, ko‘chalarni obodon ■ lashtirishga, bozorlami tartibga solishga bilimdonlik bilan boshchilik qildingiz. Kambag‘allarga doimo yordam berib yetimlarni boshini siladingiz. Sizning panohingizda jamoa ahli tinch va ahillik bilan hayot kechirdilar. Hanuzgacha odamlar sizning haqqingizga duolami va minnatdorchiliklarini izhor etmoqdalar.

Kishi hayoti farzandlar ko‘rish va ulami oyoqqa turg‘ izish ham g'oyatda muhim o ‘ rin egallaydi. Siz sakkizta o ‘g‘ il-qizlami kishini havasini keltiradigan darajada tarbiyalab baxtli-saodatli hayot kcchirishini ta’minladingiz.

Bayon etilgan ishlaringiz butun 70 yillik umringiz mobaynida qilingan mehnatingiz samarasidir. Shu boisdan sizning hayot yoMingiz barakali va ibratlidir. Xullas, sizga o ‘xshash kishilar tufayli hayotimiz bu dunyoning ziynati bo‘ lib turibdi. Bu ziynat solingan «umr tarozisi» chinakam baxt-saodatning ramzidir.

Bordiyu, u yoki bu odamning «umr tarozisi»ning pallasida yomon odatlar va ishlar o ‘z aksini topgan bo‘ lsa, u vaqtda u 100 yil va undan ortiq yashasa-da, nafratdan boshqa hyech narsaga sazovor bo‘ la olmaydi. Oxirgi so‘zim shundan iboratki men xotinim bilan qirq yildan buyon janjallashib kelmoqda. Ammo, hali uni kid ko‘ rinmayotir. Siz esa 70 yil umringiz mobaynida xotingiz bil;m chiqisha olmaganingizga atigi to ‘ rt yil sarflabsiz, xolos. Bu к:iИ a baxt-ku. Shuni hisobga olish kerakki, erkakning baxtli hayoti birinchi navbatda xotini bilan munosabati qanday kechayotganligi

bilan belgilanadi. Eri-xotin bir-birini sevishib va hurmat qilib yashasalar, tinchlik va ahlchilik hukm sursa oila gullab yashnay beradi. Bu borada ham siz ko‘p ibratli ishlarni qilib oilangizning dovrug'ini taratdingiz.

Tog' malikasiBir navqirori kishi harnrohi bilan ovga chiqib, kiyikni tirik holda

ushlayman deb, ketidan poylab ketaveribdi. Biroq, kiyikni ushlasli u yoqda tursin, yo‘ ldan adashib, qayoqqa borishini bilmabdi. Pirovardida, holdan toyib, behush yiqilibdi. Bir vaqt ko‘zini ochsa begona uyda yotganmish, atrofida chol, kampir va bir ф o'tirganmish. Bu yerda o ‘n kun davomida yashab davolanibdi. Cholning qizi unga nihoyatda mehribonlik qilibdi, giyoh-o‘tlardan o ‘zi tayyorlagan dorilar bilan uni oyoqqa turg‘ izibdi.

— Adashganimda, — debdi u, — jonimdan umidimni uzgan edim. Biroq sizlar tufayli tirik qoldim. Buning uchun sizlarga katta rahmat. Lekin bir narsaga hayronman, nima uchun sizlar inson qadami yetmagan bu jovda yashaysizlar?

— Oilam bilan, — debdi chol, — har yili bahordan to fech kuzgacha shu yerda yashab g iyo h -o ‘tlarni to ‘ plash bilan

shug'ullanamiz. So‘ngra bulami tabiblaiga sotib, tirikchilik o‘tkazainiz.— Qizingiz juda aqlli ekan, uning ismi nima va necha yoshda?— Uning asl ismi To4ixon, lekin shaharda mahallamiz aholisi

uni «T og1 malikasi» deb yurishadi. Chunki u besh yoshidan boshlab toqqa qatnaydi. Hozir 23 yoshga toMdi 0 ‘zining dovyurakiiej va mehribonligi tufayli yirtqich hayvonlar va qushlar bilan do‘stona aloqa o ‘matgan. Sizga bir voqyeani aytib beray. Kunlarning birida qizim giyoh o ‘ tlarni qidirib bo‘rilar iniga yaqinlashganini sezmay qolibdi. Bu yerda u bo‘ rining ingragan ovozini eshitibdi. Qarasa, ikki tosh orasida ona bo‘ ri oyog‘ i qonga belangan holda yotgan ekan, bolalari esa ochlikdan sulayib qolibdi. Darhol uning oyog'ini tozaladi. Bir mecha kun davomida uning yarasiga dori qo‘yib tuzatdi. 0 ‘zini va bolalarini boqib, qo‘yib yubordi.

Buni qarangki, yirtqich hayvonlar ham yaxshilikni bilarekan, o‘sha bo'rilar qizimga duch kelib qolishsa bamisoli salom bergandek dumlarini likillatib turishadi.

Qizim bir kuni soy bo‘yida bir ovchining ikkita bo‘ ri bolasini ko‘tarib ketayotganligini ko'ribdi. Bundan g ‘azablangan qizim:

— Amakijon, ularning onasini oMdirganingiz kammi, endi bolalarini qafasga solishga olib ketayapsiz. Bu shafqatsizlikku! Kechirasiz, yuzingizning bir yog‘i va labingiz qiyshayibdi, nima qilgan?

— Og‘ ir kasallikdan so‘ng shunaqa bo‘ ldim.— Agar qo ‘ lingizdagi bo‘ ri bolalarini bersangiz, u vaqtda sizga

dori beraman, tuzalasiz.Ovchi tuzalganidan keyin bo‘ ri bolalarini tashlab ketibdi. Qizim

ularni to o ‘zlarini eplaguncha uyda boqdi.U ayiqlami asal bilan mehmon qilib, ular bilan ham do'stlashib

olgan. Goho u yoki bu ayiq asalni qo‘msaganda uyimiz qarshisida qizimiz chiqishini kutadi.

Bir kuni qizim daraxt tagida bemor burgutni ko‘ rib va uyga olib kelib bir necha kunlarda tuzatib uchirib yubordi. Bu burgut osmonga parvoz etganda, uyimiz tepasidan bir-ikki aylanib, so‘ng yo‘ lini davom ettiradi.

O lsha kishi chol so‘zlarini hayajon bilan eshitib:— Awalo, o ‘ zimni kimligimni aytay. Men qo‘shni mamlakat-

iiing podshohiman. Shaharga borganimda tog‘ larda ov qilishni laqiqlash haqida farmon chiqaraman. Qizingiz tom ma’nosi bilan

I og‘ malikasi» ekan.IJ chol-kampir va «Tog ' malikasi»ni shaharga olib kelibdi Bu

v id;i ularga zo‘ r mehribonlik va g ‘amxo‘rlik ko‘ rsatibdi.Bir kuni podshoh onasiga xotinimning vafotiga bir yil bo‘ ldi,

nylanish niyatidaman.0 ‘ nlab go‘zal qizlar sening taklifmgga intizor bo‘ lib turishibdi.

Hi.... tanlasang, to'yni boshlaymiz.Onajon, men «Tog" malikasi»ga uylanishga qaror qildim.

Iti ni cshittan onaning oyoq-qo‘liga titroq kirib, dovdirab qolibdi. Iiii o/dan keyin:

Sen jinni bo‘ ldingmi yoki o ‘zingning kimligingni unutdingmi. \ ilo «Tog‘ malikasi», zoti zurriyoti bo‘yicha bizdek taxt egalariga.... il.'iqn to‘g‘ r> kelmaydi. U hatto saroyimizdagi oddiy xizmatkorga■ 1 11 11к>sib emas. Uning yuzi shu darajada xunukki, ko'rgan odam < tkiiumli U bilan qanday qilib bir yostiqqa bosh qo ‘yasan,

tabiating shunchalik pastmi? Agar so‘zimga kirmasang, nikoh kuni hammaning ko‘z o ‘ngida boshqa mamlakatga chiqib ketaman. Hatto seni taxtdan ham mahrum qilish masalasini qo‘yaman. Shunda ko‘ rasan sharmandagarchilikni.

— Onajon, bilmasdan uning sha’ niga haqorat so‘ zlarini aytmang, garchand u xunuk qiz bo‘ lsada, lekin men uchun juda go‘zaldir. Sizdan iltimosim shuki, u bilan 10— 15 kun birga yashab sinovdan o ‘tkazsangiz, so‘ngra nima desangiz roziman.

— Nima, menda qasding bormi bolam, u bilan birga turishga hazar qilaman.

— Men sizning yakkayu yagona o ‘giingizman, agar farzand sifatida chin yurakdan sevsangiz, iltimosimni inobatga oling.

Noiloj ona «Tog‘ malikasi» bilan ikki hafta birgalikda yashagandan keyin o ‘g ‘ liga: « 0 ‘g ‘ lim, hali ko‘p narsalarni bilmas ekanmiz. Shu kungacha odamlarni sirtqi qiyofasiga aarab baho berib kelgan ekanman. «T og ‘ malikasi» bilan birga turish fikrimni tubdan o'zgartirdi. Xotin tanlashda adashmabsan. U nihoyatda aqlli, farosatli, andishali va chaqqon qiz ekan. Uning bir kunda qilgan ishini kanizaklar bir oyda ham qila olmaydilar. U tayyorlagan taomlar shu darajada xilma-xil va shirinki, uni ta’ riflashga so‘z ojizlik qiladi. Uning xushmuomalaligi, ovozining tiniqligi va yoqimliligi meni rom qildi. Bular ham mayli-ya, u tabiblikda ham zo ‘ r ekan. U giyoh-o‘tlardan o ‘ zi tayyorlagan dorilar berib kasallarimni tuzatdi. Endi 20 yoshga yasharganga o ‘xshayman. U bilan suhbatlashish va ovqatlanish menga rohat baxsh etayapti. «T o g ‘ malikasi» fazilatlarining asiri bo‘ lib qoldim. 0 ‘g ‘ lim, boshingga baxt qushi qo‘nibdi, to'yni tezroq boshlaylik».

Nikoh to ‘yida mehmonlar orasida g ‘ovur-g‘ uvur avj olib, kelinning xunukligi haqidagi gaplar qizib ketdi. Hatto «Podshohning ishqi qurbaqaga tushibdi» — degan iboralar aytildi.

Podshoh kunlarning birida amaldorlar, olimlar, ulamolar va umuman nufuzli kishilar qatnashuvida ziyofat o ‘tkazdi. Shunda «Tog‘ malikasi» o ‘ rtaga tushib kishi qalbini toiqinlantiradigan nutq so‘zladi. 0 ‘ zi yozgan ikki she’rini o ‘qidi. She’ming biri mehmonlarni yigMatgan bo Isa, ikkinchisi rosa kuldirdi. Bundan mehmonlar hayratlanib, ayol qobiliyatiga tan berdilar va uni olqishladilar.

Vaqt o ‘tishi bilan «Tog ‘ malikasi»ning oliy fazilatlari xaloyiqqa ayon bo‘ la borib, katta izzat-ikromga sazovor bo‘ ldi. Hatto podshoh davlat ishlarini ham uning maslahatisiz yurgizmaydigan bo‘ ldi. U go'zallikda tengi yo ‘q farzandlar tug‘ ib va uzoq umr ko‘ rib vafot etibdi.

Aqlli va farosatlt baliqchiBu dunyodan ko‘pdan-ko‘p podshohlar o ‘tib, har birining

o ‘ziga xos xususiyatlari bo‘ lgan. Ulardan biri nihoyatda chapani va dangalchi bo‘ lib bir narsadan xursand bo‘ lsa saxiyligi tutib ketar edi. Uning huzuriga tashrif buyurgan elchilardan biri taxtning tepasiga quyidagi mazmunda yozilgan so‘zlarni o ‘qibdi: «Kimki hadeb xotinining so‘ziga kirabersa yutqizadi».

— Podshoh hazratlari, — debdi elchi, — mening hukmdorim borgan joyingda nimani ko‘ rsang shuning tafsilotini aytasan degan edi. Shu bois men o ‘qigan so‘zlarning ma’nosini tushuntirishingizni iltijo qilaman.

-- Mening huzurimga qaddi-qomati kelishgan va istarasi issiq yigit kelib, baliqchilik bilan shug‘ ullanishini aytdi. So‘ ng dedi:

— T o ‘ rni suvdan ko‘targanimda atrofga nur sochayotgan ajoyib baliqqa ko‘zim tushdiyu, o ‘zimni yo‘qotdim. Bir ozdan keyin hnliqni qolimga olganimda jilmaygandek ko‘ rindi. Uni darhol toza suv bilan to ‘ ldirilgan maxsus idishga soldim. Bir vaqt qarasam; lining nuridan suv yaltirab turibdi. Bunday go‘ zallikda tengi yo‘q baliq faqat siz podshohimizga sovg‘aga loyiq deb keltirdim.

Uni ko‘ rganimda birdaniga ko‘ nglim ravshanlashib va kayllyatim yaxshilanib ketdi. Charchog‘ im ham bir zumda yo‘q bo'liii. Shu bois baliqchiga tilla tanga to‘ ldirilgan xumchani sovg‘a ■.natida oerdirdim. Bundan xabar topgan xotinim:

11 ukmdorim! Bir baliqqa bir xumcha tillani berishingiz hyech • l uulay aqlga sig‘maydi. Axir unga juda ko‘p ot va qo‘y beradi-ku.■ Imiulay katta boylikni behudaga sarflash aqldan emas. Jamoa

•ihlining ta’nasiga qolishimiz tuigan gap. Nima bo‘ lsa ham xumchani ■ iHyiahb olish lozim.

I v xotin shuni bilgilki podshohlar har qanday sharoitda■ ■ к Ian qaytmasligi shart. Aks holda obro‘yi to ‘kilib betayinlikda

ayblanadi. Xumchadagi tilla unga nasib etgan ekanki, berdim. U mening so‘zimga kirmay: -Hozir baliqchi xumchadan to ‘kilgan bitta tangani topish uchun tuproqni titayotgan emish. Uni chaqirib: tangani gadoymi yoki nochor kishi topib olsa savob bo‘ larda. Seni bunchalik xasis va ochko‘zligingni bilmagan ekanman deb do‘q po‘pisa bilan xumchani qaytarib oling.

Y o ‘q desam ham ko‘nmagach, baliqchini chaqirib xotinimning so‘zlarini aytdim.

— Podshohim, men bir tanga uchun emas, unda siz oliy hazratining surati borligi uchun og‘zi-bumimni va qo'limni tuproqqa bulg‘alab topishga harakat qildim. 0 ‘ zingiz o ‘ ylang, suratingizni ko‘chadan o'tadigan it, eshak, yoki ayrim порок odamlar bossa yaxshimi? Albatta yo‘q. Bu yerga kelishimdan oldin tanga tushgan joy ustiga to‘nimni yopib va ikki kishini soqchilikka tayinlab, odamni ham, hayvonni ham qo ‘ ymaslikni buyurdim. Tangani topib suratingizni tozalab va ko‘zimga suitib olmagunimcha hyech qayoqqa siljimayman. Men sizning oldingizda gunohkorman, chunki siz oliy hazratning sahiyligingizdan suyunib o ‘ zimni yo ‘qotib bir tangani yerga tushganligini bilmay qoldim. Bunday qilmishimning jazosiga xumchani qaytarishga tayyorman.

Men oddiy bir baliqchining o ‘ta oqilona javoblariga va xumchani qaytarib berish haqidagi oliyjanobliligini ko‘ rib yana bir xumchani mukofotga berdim. Bundan xotinim jig ‘ ibiyron bo‘ lib:

— Hukmdorim uni chaqirib, baliq erkakmi yoki urg‘ochimi?— deb so‘ raysiz. Bordiyu erkak desa, urg‘ochisi kerak deysiz, bordiyu ищьосЫ desa erkagi kerak deb turib olasiz. Bundan savolga manman degan olim ham javob bera olmaydi, yutqazadi. Shu tariqa baliqchini tuzoqqa ilintirib, osonlik bilan ikki xumcha tillani qaytarib olamiz. Xotinimga bunday ishni qilmaslikni ko‘p gapirsam ham rozi bo‘ lmay tiqilinch qilaverdi. Baliqchi keltirilganda, xotinim:

— Erim baliqni olayotganida jinsini surishtirmabdi. Aytchi, u erkakmi yoki urg‘ochimi?

LI javob berishga shoshilmay turganida xotinim hovliqib:— Men yutdim, — deb shovqin-suron ko‘tarayotganida, baliqchi:— Onajon, baliq erkak ham, urg‘ochi ham emas, balki xunasa,

desa bo‘ladimi?!

< *= *o < 3 ^ 8 6 ^ 0 > a fc *»

Hammamiz javob topolmay qotib qoldik. Ayniqsa, xotinim shamianda bo'lganidan boshini ko‘tara olmay qoldi. Baliqchining unga rahmi keldi shekilli, ikki xumchani uni qoMiga tutdi. Ammo xotinim ulami bekordan bekoiga olishga yuzi chidamadi. Men esa baliqchining f'arosatidan zavqlanib uchinchi xumcha bilan taqdirladim.

— Hukmdorim, — dedi xotinim, — oxirgi iltimosim shuki, saroyimizda aqlli-hushli odamlar ko‘p. Ularni to‘plab baliqchi bilan savol-javob o ‘tkazaylik. Mag‘lubiyatga uchrashi aniq. Yo ‘q desam ham ko'nmay iltimos qilaverdi. Kasalga chalinmasin deb rozilik bildirdim.

Vazir so‘z olib: Baliqchi! Savol shuki bu dunyoda odam nima uchun yaratilgan?

— Bunga olimu-fozillar ham javob berolmasligi ani?, - dedi baliqchilar. Vazir janoblari! Aytingchi nima uchun hayvonlar dunyo yuzini ko‘ rganlar.

— Ular insonlarning rizqi va ovqati sifatida yaratilgan.— Shunday ekan u vaqtda odamlar ularning yeyish uchun

yaratilgan. 0 ‘tirganlarning orasidan baliqchining javobini to ‘g ’ri degan so‘ zlar eshitilibdi.

- Baliqchi! Yana bir savol bor. Qanday hikmatli so‘ zlami bilasan?— Men dunyoning uzoq va qoloq joyida tug’ulib voyaga

yetganman. Shu bois sizning savolingiz soqovdan ashula aytishni so'rgancha o ‘xshab ketadi.

Qoyilmiz degan ovozlar quloqqa chalinibdi.Baliqchi! — deb savol beribdi. Lashkarboshi, - o ‘q-yoyni kim

o'ylab topgan, uni otishni bilasanmi?Bunga ham javob topish amri maqol, lekin menimcha u dastawal

qadimiy odamlar ovchilik bilan shug’ullanganlarida qoMlanilgan ho'lishi ehtimoldan holi emas. Men yoy otishni bilaman. U bir kichik teshikdan yoy o‘qini o ‘tkazganda va osmondagi qushni urganda s.iuoy ahli hayratlanib qoyil qolishibdi.

Savol berish navbati baliqchiga keldi muhtaram saroy ahillari.Bilamizki ayollar farzand tug‘ ishi, uzun sochi va ko'krak

Im/iIi ,hi bilan erkaklardan ajralib turadi. Ularning jismoniy jihatdanv ma bir farqi bor, bu nimadan iborat?

Saroy ahli orasida g‘ovur-g‘uvur boshlanib bir-birlari bilan uzoq llkrlnshib topolmadilar.

— Erkaklarda, — dedi baliqchi, — dahandan bir-ikki barmoq pastda danakdan kattaroq kekirdak bor, ayoliarda esa yo‘q.

Shu onda men xotinimning o ‘sha joyiga qo‘ limni tekkizganimda kekirdakni yo‘qligiga ishonch hosil qildim. Buni qarangki, uni tamomila xayolimizga keltirmay yuravergan ekanmiz. Men va saroy ahli baliqchining bilimdonligiga qoyil koldik. Buning uchun unga to‘ rtinchi xumchani berish haqida farmon berdim.

Aytinglarchi, — dedi baliqchi, — odamlar aql-idroki, nutqi, turmush tarzi va boshqa sliunga okxshash tomonlari bo‘yicha hayvonlardan ajralib turadi. Bundan tashqari yana bir katta farqi bor, u nimadan iborat?

— Biz hammamiz ko‘p o'yladik, lekin javob berishni iloji topilmadi.

— Podshohimiz, — dedi baliqchi, — hayvonlarda kiyim-bosh kiyim-bosh va qarindosh-urug’chilik bo‘ lmaydi, nahotki saroy ahli shuni ham bilmasalar. Bu o ‘ rinli javob uchun uni beshinchi xumcha bilan mukofotladim.

— Shunday ajoyib mo‘jiza borki, — dedi baliqchi, — ko‘ zga ko‘ rinmaydi, qo‘ l bilan ushlab bo'lmaydi, lekin odam bir daqiqa ham undan ayrilmay hayot kechiradi. Bu savolga ham javob bera olmadik. Shunday oddiy savolga, — dedi u, — javob topa olmaganlaringizga hayronman. Axir o ‘sha mo‘jiza deganim ko‘z o ‘ngingizda turgan havo-ku.

Shundan keyin u quyidagi savolni berdi:Qanday odamni tengi yo‘q sabr-qanoatli. Iroda*'. matonatli va

pahlavon desa bo'ladi?Bunga og‘ ir yuklami ko‘targan va kurashlarda yengilmagan

pahlavon deb javob berildi.— Y o ‘q, — dedi baliqchi — kimki jahli chiqqanda tili va qo‘ lini

tiya olsa o'sha eng chinakam va mashhur pahlavon hisoblanadi. Bilasizlarki og‘ ir yuk ko'tarish va kurash bo'yicha musobaqalarda hyech yengilmagan Shermat ismli kishi sal bahona topilsa bas jahli chiqib va tutoqib hamda o ‘zini tutib tuta olmay odamni haqorat qilib va urib sulaytiradi. Shu tariqa mashhur polvon bo‘ lishiga qaramay tili va qo‘hni tiyishga kuchi yetmay ojizlik qilaberadi.

— Aytinglarchi, — dedi baliqchi. — Bu dunyoda shunday bir mo'jiza borki ular hayotni gullatadi va yashnatadi.

Y ig ’ ilganlar savolga javob beraolmay baqrayib turishaberdi— Kechirasizlar, — dedi baliqchi, — yomg’ir qor va suv bor

ekan, hayot bor. Bu javob uchun ham unga oltinchi xurncha berildi. Shundan keyin xotinim hushidan ketib, uyga olib ketildi. Xazinachi zsa tilla tangalami barakasi uchayotganligi haqida nolib gapirdi. Saroy ahli ham ko‘rdiki, baliqchini yengishning iloji yo ‘q. Bunga o ‘zim ham ishonch hosil qildim. Shu orada xotinim bir oz o ‘ziga kelib va huzurimga tashrif buyurib:

— Hukmdorim, baliqchining shuncha katta boylik bilan jo ‘nab ketishiga chidayolmayman. Hozir unga shunday qiyin savol beramanki, javob berolmay oltita xumchani tashlab ketishga majbur boMadi.

Mabodo yutsam, — dedi baliqchi, — qo’shimcha oltita xumchani birdan olishini so‘radi. Shunda olgan xo‘mchalarim soni 12 taga yetadi.

Xotinim yutishimga ishonib rozilik bildirdi.— Baliqchi yigit, — deb savol berdi xotinim. — Keltirilgan

balig‘ ing sirtdan qaraganda haqiqatan ham kishini maftun etadi. Ammo u bundan boshqa hyech narsaga yaramaydigan ojiz maxluqdir. Mana shunday salmog‘ i va foydasi yo ‘q narsaga juda katta boylikni olishing insofdan emas.

— Baliq, — dedi yigit, — oddiy baliq bo‘lmay, o ‘z sehri bilan dardlarni davolash qobiliyatiga ega. Hoziroq siz o ‘ sha baliq joylashtirilgan idishdagi suvni sochingizga sursangiz darhol qoraytiradi. Buni xotinim qilishi bilanoq sochi qoraysa bo'ladimi. 0 ‘tirganlarning barchasi hayron bo‘lishib, qichqirib yuborishdi. Kelishuvga muvofiq baliqchi oltita xumcha tillani yutib oldi. Shundan keyin u oltin to‘ la 12 ta xumchani yoniga qatorlashtirib o ‘tirdi. Endilikda u mamlakatning eng boy kishisiga aylandi. Ammo u xazinaning bir tomonini o ‘pirib qo‘ydi. Shu tariqa xotinimning so‘ziga kiraverib, beqiyos katta talafot ko‘rdim. Boshqa odamlar mening xatolarimni qaytarmasin va ibrat bo‘ lsin degan niyatda kimki hadeb xotinining so‘ziga kiraversa yutqizadi deb, yozdirib qo‘ydim.

Ammo, baliqchi faqat qizimga taslim bo‘ldi. Mening bu yagona larzandim o ‘zining aql-idroki va chiroyi bilan shuhrat qozongan edi. U baliqchining so‘zlarini eshitib va odob-axloqini ko‘ rib: — Otajon! Ruxsat bersangiz, men baliqchi bilan uchrashib, saroyda qolishini taklif etaman. Men darhol rozi bo’ldim.

Baliqchi birinchi uchrashishdayoq unga ishqi tushdi. Qizim ham uni yaxshi ko‘rib, turmushga chiqishga moyillik bildirdi. Katta to‘y- tomosha bilan ikki yosh bir yostiqqa bosh qo‘yishib, baxtli hayot kechirmoqdalar. Kuyovim shu darajada aqlli, jasoratli va odobliki, bunaqa kuyov kamdan-kam uchraydi. Bir baliq tufayli yigit ham, qizim ham o'zlarining baxtini topdi. Buni zvaziga baliq qayta daryoga qo‘yib yuborildi. Podshoh qizi tufayli kuyovli bo'lib, xumchadagi tangalami xazinaga qaytarishga muvaffaq bo‘ ldi.

Shunday qilib baliqchi o ‘zining aql-idroki va farosati bilan hayot cho'qqisiga ko‘tarilishga muyassar boMgan ekan.

Laqma odamJumaboy ismli kishi eshakda ketayotganida odamlar:— Siz mehrsiz ota ekansiz, o ‘z huzuringizni o ‘ylab o ‘zingiz

eshakni minib o 'g ‘ lingizni esa piyoda qo'yibsiz.Jumaboy xijolat bo‘ lib o ‘g ‘ lini eshakka mindirib, o ‘zi piyoda

yoin i davom ettirdi. Buni ko‘ rganlar:— Hoy bola, otadan aziz kishi bolmaydi, pastga tushib o ‘mingga

uni mindir.— 0 ‘g ‘ lim, — debdi Jumaboy, — yaxshisi ikkalamiz eshakka

minsak odamlar hyech narsa deya olmaydi.Ular shu yo ‘sinda ketayotganlarida odamlar yana e ’tiroz

bildirishdi:— Axir sizlarda insof va shafqat bormi? Ikki kishi bir eshakka

minib belini bukchaytirib qo‘yibsizlar-ku.Shundan keyin ota-bola eshakni orqasidan haydab piyoda

ketishayotganlarida odamlar:— Ahmoqlik shunchalik bo'ladimi, tayyor eshak to‘ rganda sizlar

tuproqqa qorilib yayov yuryapsizlar.Jumaboyning fig‘oni oshib, shu eshakdan qutulsam tinchiy-

manmi deb uni haydab yubordi. Buni ko'rib turgan odamlar: - buni qaranglar, tayyor eshakni haydab egalari piyoda ketishayapti. ahmoqlik shunchalik bo‘ ladimi, axir.

Shu orada Jumaboy favqulodda bir donishmand kishi bilan uchrashib boshidan o ‘tgan hodisalarni aytdi.

Jumaboy, — dedi u kishi, — sizga o ‘xshaganlarni sodda, ojiz <*э*»6Г 90

va laqma insonlar deyiladi. Bu xildagi kimsalarda jur’at va jasorat bo‘ lmay, novdaga o ‘xshab u yoqdan bu yoqqa egila beradi. Ulami ko‘proq hazil va mazax qilishni yaxshi ko‘radigan kimsalar laqillatib huzur qiladilar. K im bo‘ lishidan qat’ iy nazar har bir kishi mustaqil fikr yuritadigan bo‘lgandagina birovlaming so‘zlariga ko‘r- ko‘rona eigashmaydi. Fojia yana shundaki, o‘g‘lingizni ham o‘zingizga o ‘xshatib laqma qilib qo ‘yibsiz. Nahotki u biror marotaba sizni noto‘g ‘ ri yo ‘ ldan qaytarishga harakat qilmagan bo‘ lsa. Aksincha nima desangiz oqibatini o ‘ylamay, shuni so‘zsiz ado etavergan.

Aslini olganda, soddalik va laqmalik tug‘ma yoki kasallikning alomatidir. Otangiz nihoyatda jasoratli kishi edi. Sizdagi kamchilik dardga chalinishning mahsulidir. Mana bu dorini bir oy mobaynida ota-bola ichinglar, ajab emaski, foydasi tegsa. Jumaboy aka va o ‘g‘ li dorini ichib, jasorat va mard kishilar boMishibdi. Odamlar hayratlanib va cho‘chib unga tegajaklik qilishga botinmabdilar.

Vazirning farosatfPodshoh bir guruh safdoshlari bilan cho‘ lda yo‘ l yursa ham

mo‘ l yurib suvsizlik va jazirama issiqdan ko‘p azob chekibdi. U vazirga:

— Ko ‘ rdingizki juda qiynaldik. Siz oldinroq borib birinchi duch kelgan qishloqda miriqib dam oladigan xonadonni toping. Oziq- ovqat va boshqa narsalarni tayyorlang, orqangizdan yetib boramiz.

Vazir xizmatkorlar bilan otni qamchilab qishloqqa kelishib tayyorgarchilik ishlarini nihoyasiga yetkazdi. Podshoh hamrohlari bilan yetib kelib, vazir tayyorlagan joyda miriqib damolib, uzoq uxladi. So‘ng o ‘ rnidan tetik va yaxshi kayfiyat bilan turib va xonadonni ko‘zdan kechirib mamnun bo‘ldi. Unda tiniq suv bilan toldirilgan va atrofiga sada daraxtlari ekilgan hovuz va ajoyib bog‘ , ozodagarchilik, saranjom-sarishtalik yaxshi taassurot qoldirdi.

— Vazir bunday fayzli xonadonni qanday topdingiz?— Podshohim, bu yerga kelganimda ko‘chalarni aylandim.

Qarasam; sigir, ot va boshqa hayvonlar xonadonlarning darvozasi yoniga bog‘langan. Ulami ko'rganimda ikki xil manzaraning guvohi boMdim. Aksariyat xonadonlarda hayvonlarning badanlari iflos va ko‘ngilni g‘ash qiladigan holatda edi. Bu xonadon hayvonlarining

tozaligi, ko‘rkamligi va yaltirab turishini ko‘rib kayfiyatim ko‘tarildi. Mana shunday kishining havasini uyg‘otadigan hayvonlaming egasi yetuk va ozoda kimsa bo'lishi kerak degan fikr tug‘ ildi. Buni qarangki yanglishmagan ekanman.

Podshoh vazirning so‘zlarini tinglagandan keyin qishloqdagi xonadonlar bilan tanishib, haqiqatdan ham hayvonlaming holati va ko‘rinishiga qarab egalarining fe’ l-atvorlariga baho bersa bo‘ lar ekan debdi. Zero, isqirt hayvonlaming egalarini yurish-turishi, kiyinishi va turmush tarzi ham ko‘ngilni g‘ash qiladigan darajada ekan.

— Vazirimiz, — deb so‘zini davom ettiribdi podshoh, — o ‘zining bilimdonligi va farosatini yana bir bor namoyish etdi. Buning uchun unga rninnatdorchiligimizni izhor etamiz.

Xulosa shuki, tabiati nozik, farosatli va ozodagarchilikni sevgan kishilarning hayvonlari ham toza va ko‘ rkam bo‘ lar ekan. Shu bois: «M ol egasiga o ‘xshamasa, harom o ‘ ladi» degan naql tarix sahifalariga bitilgan ekan.

Nuqul olishlikka odatlantirishning oqibatiMallabek va Teshaboy o ‘g ‘ illarini uylantirib, qizlarini uzatib,

tinch va xotiijamlik bilan kunlarini o ‘tkazib turisharkan. Kunlarning birida Teshaboy:

— Mallabek do‘stim, qo‘shni boMganligimiz tufayli bir-birimizni yaxshi bilamiz. Senga sir emaski, men farzandlarim, kuyovlarim va nevaralarimni erkalatib, bamisoli yelkamda ko‘tarib katta qilganman. Ular uchun kuch-quvvatim va boyligimni ayamay sarfladim. Bunday mehribonligim va g ‘amxo‘ rligimni qadrlashib, men bilan quchoqlashib va o ‘pishib ko'rishganlarida nihoyatda rohatlanar edim. Mana ko‘ rib turibsan, kuch-quwat va topish- tutishdan qolib ancha yoshga kirdim. Ammo, sevimli farzandlarim, kuyovlarim va nevaralarim ahvolimdan xabar olmay qo‘yishdi. T o ‘g ‘ ri, ba'zida ulardan ayrimlari ko‘ rinadi, lekin bir narsani olish ilinjida kelishadi. Yaqinda 25 yoshli nevaram kelib, buvajon bir dona echkingiz qolibdi, uni ham yaxshi boqolmayapsiz. Echkini menga bering, aks holda harom o ‘ lishi mumkin, dedi. YO tavba, yo tavba, yigit kishi shunchalik yulg'ich bo‘ ladimi, deb yoqamni

ushlagancha q^laverdim. Echkining sutini ichib turibman, deb so‘ rovini qayt^,ganimda, eshikni zarda bilan yopib chiqib ketdi. 0 ‘g‘ illarim esa otajon bekitib qo‘ygan boyliklaringizni chiqaring, to‘satdan o ‘ lib qolsangiz bilmay qolmaylik, deyishsa bo‘ ladimi?!

Axir bunday da’voga chidab bo‘ ladimi? Nachora, yig'ladim va o ‘ zimni ayblydim. Chunki boyligim ning ma’ lum qismini qariganimda Цегак bolad i deb saqlaganimda hozirgi ahvolga tushmagan bo‘ i^rmidim.

Do‘stim, seq menga o ‘xshab farzandlaring va nevaralaringga bor- yo‘g‘ ingni sarfl3mading va mukkadan ketib erkalatmading. Shunga qaramay hozir^ja ular senga shunday mehribonchilik qilmoqdalarki. havasim keladi Ular o ‘zaro maslahatlashib senga sigir va qo‘y berib ketdilar. YemKxashaklar bilan ham ta’minlab turishibdi. Qaniydi farzandlarim, kuyovlarim va nevaralarim qovun va tarvuz bilan bo‘lsada, mendan x^bar olganlarida, ko‘p quvonar edim. Doimo ikki ko‘zim eshikd<(< tiq etsa yugurib chiqaman, lekin ular ko‘ rinmaydi.

— D o‘stim^ — debdi Mallabek, — hamma gaplaring to ‘g‘ ri. Haqiqatan hatvi senga o ‘xshab farzandlari, kuyovlari va nevaralari uchun jonini b,am ayamay g ‘amxo‘ rlik ko‘ rsatgan kimsani topish qiyin. Ammo f'0jia shundan iboratki, sen ulami yoshligidan boshlab olishga o ‘rgatdjng. Boshqacharoq aytganda, ularni kiyim-kechaklar va ovqatlar bjjan ta’minlayverib, ongida nuqul olish tuyg‘usini shakllantirdin^. Ular senga hyech narsan bermasligi orqasidan o ‘ zgalarga h^,n berishga odat'anmadilar. Ammo ular sening saxiyliging tufayli olishni qon-qoniga singdirib yubordilar. Bu bilan udarni saxiyljjcka, ya’ ni berishga emas, balki ochko'zlik va yulg'ichlikka 0‘ rgatding. Shuni unutmaslik kerakki, olish bilan berish mutanosjb ravishda olib borilgandagina oqibati yaxshilik bilan lugaydi. Men jcuddi shu yo‘sinda farzandlarim va ncvaralarimni tarbiyaladim. Ularni avvalambor berishga; xususan sahiylikka o'rgatdim. X Dtinimga kechki ovqatni bir-ikki tovoq ortiqcha pishirishni buyurdim. Farzandlarim va nevaralarim orqali navbati bilan uni noc^or qo ‘shnilarga berdirdim. Shu ravishda bir oyda 30-40 tovoq bir yilda esa 300-400 tovoq ovqat ulashildi. Bog'imizdagi ,nevalarning ma’lum qismini ham nochor oilalarga !x:rdirdim. Gaqpylaiga va yetim bolalarga sadaqa uchun farzandlarimga

з<Э^93Д£><=есЧ>

pul berib turdim. Shuningdek, bayramlarda ota-onasi, tog‘asi, aka- ukalari va opa-singillariga sovg‘alar berishga odatlantirdim. Oramizda shunday kishilar borki, birovlar mehnatidan foydalanadi, ammo o ‘zlari ularga xizmat qilishdan kochadi. Buni anglab, farzand va nevaralarimni mahalladagi hasharlar, to'ylar, marosimlar va obodonchilik ishlariga qatnashtirdim. Shunday qilib, ular mol- mulkining va kuch-quwatining ma’lum qismini o ‘zgalarga berishga, ya’ni sahiylikka o ‘rgatildi. Bordi-yu, u yoki bu kimsa nukul saxiylik qilib, olishni bilmasa, bu ham yaxshilikka olib kelmaydi. Shu bois ularni me’yorida olishga ham o ‘ igatdim. Awalambor o ‘zim ularga sovg‘alar berib xursand qilardim. Bog‘ imdagi mevalaming narxini belgilab sottirardim. Bundan ortiq pullaganing o ‘zlaringniki derdim. Ular shu yo‘ l bilan daromad olishni o ‘zlashtirdilar. 0 ‘g ‘ illarim aravakashlikdan ham daromad olardilar. Ularga qoramol va qo‘ylami olib berib boqtirardim. Yaxshilab semirtirsang foydasi seniki derdim. Bunday misollami ko‘plab keltirishim mumkin. Umuman men farzandlarim va nevaralarimda mehnat va peshona teri bilan olishlik tuyg‘ularini rivojlantirdim. Sen esa farzandlaring va nevaralaringni faqat olishga o ‘igatib, tekinxo‘r kishilarga aylantirib qo‘yding. Do‘stim, farzandlaring va nevaralaringga berishni o ‘rgatmay; saxiylikdan mahrum etding. Vaholanki, saxiy kishilarga barcha eshiklar ochiq bo‘lib, baxtli hayot kechiradilar. Sen ham saxiy eding, lekin begonalaiga emas. Bu bilan saxiylikning tor va boshi berk ko‘chasidan yurib farzandlar va nevaralar tarbiyasiga katta ziyon keltirding.

Faqat olishga odatlangan inson ziqnalik va olg‘ irlik singari zararli odatlami o ‘zlashtirib, begonalar u yoqda tursin ota-onasini ham shilishga harakat qiladilar. Demak, hozirgi sening achinarli ahvolingga o ‘zing sababchi bo‘ lding. Endi o ‘ zing pishirgan oshni o ‘zing yeyishga majbursan.

Nuqsonsiz xotin va do'st qidirsang...0 ‘tkir aka shahardagi eng badavlat va obroMi kishilardan biri

hisoblangan. U o ‘zining boyligi va mavqyeiga mos tushadigan xotinga uylanish maqsadida qiz tanlashga alohida ahamiyat berdi. Biroq ko‘ngildagidek xotinni topolmay, birin-ketin uylanaverdi. U diqqati oshib o ‘qimishli va ko‘pni ko‘ rgan Tolib akaning huzuriga kelib:

— Umumlashtirganda to ‘qqiz marotaba uylanib, ko‘p azob- uqubatlami boshimdan kechirdim. Birinchi xotinim go‘zal bo‘ lsada, g‘o"daygan va hyech kimni hurmat qilmaydigan boLlib chiqdi. Ikkinchisi uyquni yaxshi ko‘ rib, pishirgan ovqatini yeb bo‘ lmasdi, uchinchisi isqirt va shaltoq bo‘ lib, kir yuvish, ozodalik nimaligini bilmasdi, hatto boshiga bit tushsa ham parvo qilmasdi, to‘ rtinchisirii tili shirin, biroq qo‘shni xotinlar bilan gaplashib o ‘ tiraverardi, uy-ro‘zg‘or ishlari esa qarovsiz qoldi, beshinchisi janjal va to‘s- to‘polon ustas.i edi, oltinchisi meni jilovlab, ketidan ergashtirib yurishga harakat qildi, yettinchisining tutqanoq kasali bor ekan, sakkizinchisini qo‘ li egri bo‘ lib, mol-mulkimni onasinikiga tashidi, lo'qqizinchisi dastavval ko‘zimga xudojo'y bo‘ lib ko‘ ringan edi, lekin keyinchalik buzuq ayolligi ma’lum boMdi.

Shunday qilib, men orzu qilgan har jihatdan mukammal xotin uchramadi. Aytingchi, shirinsuxan, pazanda, ozoda, mehnatsevar, pok, chiroyli va boshqa yaxshi fazilatlami o ‘zida mujassamlashtiigan ayolni topish mumkinmi?

— Barakallo, siz juda sodda ekansiz-ku? Inson farishta emaski, nuqsonsiz xususiyatlarga ega bo‘lsa. Faqat Ollohning o ‘zi beaybligini tmiitmang. Siz orzu qilgan benuqson ayollar onda-sonda tug‘ ilib, ularni qaysi erkakka nasib etishi Ollohga ayondir. Agarda siz istagan ;ivollar ko‘p bo‘ lganda uylangan to ‘qqiz xotiningizning orasida иlla boMmasa bittasi yaxshi chiqardi. Afsuski bunga erishmabsiz. Sluinday bo‘ lgandan keyin ikki yoki uchta fazilatlarga ega bo‘ lgan xotin bilan turmush qurishdan boshqa iloj yo‘q. Olaylik bir xot inning tili achchiq, lekin pazandalik va ozodalikni o'rniga qo'yadi. Ko‘ rinishi ham yoqimli. Ikkinchisi shirinsuxan, biroq pishirgan laomini yeb bo'lmaydi va dangasaroq, uchinchisini nutqi va ko'rinishi yaxshi bo‘lmay, uy-joyni ozoda tutadi? Koidingizm i, li.ir bir ayolning o ‘ziga yarasha ijobiy va salbiy tomonlari bor. Shu bois u yoki bu ayolni faqat nuqsonlariga urg‘u berib munosabatda bo' I ish yaxshilikka olib kelmaydi. Ularning yaxshi fazilatiarini ham mobatga olib ish yuritilsa foydadan xoli boMmaydi. Bunday holatda ayolning ayrim nuqsonlaridan ko‘z yumiladi. Aks holda xotin zotiga yolchimay o ‘tiladi. «Nuqsonsiz xotin qidirsang xotinsiz qolursan; nuqsonsiz do‘st qidirsang do‘stsiz qolursan» — degan naqlni

hamisha esda tutish lozim. Faqat urushqoq, buzuq va qo‘ li egri xotinlardan saqlanish kerak.

— Sizning so‘zlaringizni, — dedi 0 ‘tkir aka, — mag‘zini chaqib va yaxshi tushunib oldim. So‘z orasida do'stlik xususida gapirdingiz. Bu borada ham qiyinchiliklaiga duch keldim. K o ‘p yillar mobaynida chinakam do‘st orttirishga qattiq harakat qildim. Ammo maqsadim ro‘yobga chiqmadi. Menga do‘stlik izhor etganlardan biri xasis va ochko‘z, ikkinchisi boyligim va obro‘yimdan foydalanishga urindi, uchinchisi oldimda meni maqtaydi, ketimdan esa bisotidagi yomon so‘zlar bilan qoralaydi. Tuhmatchilarni ham ko‘ rdim.

— Shuni yodda tutish kerakki, do‘st besh xil bo‘ ladi. D o ‘sti metin — har qanday sharoitda yoningizda ikkilanmay turadi. Siz uchun zahar ichishga ham tayyor turadi. Do‘sti mansab — sizning lavozimingizdan shaxsiy manfaatlari uchun foydalanadi, Do‘sti mo'rt — sal narsadan arazlab yoki gina qilib goh yaqinlashadi, goh uzoqlashadi. Do‘sti boylik — sizning boyliklaringizdan foydalanishga harakat qiladi. D o ‘sti xotin — o ‘zi buzuq boMganligi uchun rafiqangizni ham noto‘g‘ri yo‘ lga boshlashga harakat qiladi. Eng xavflisi do‘sti mo‘rt va do‘sti xotindir. Ular orasidan tuhmatchi va sotqinlar chiqadi. 0 ‘zlarining do‘stligini izhor etgan ayrim zararsiz nuqsonli kishilar bilan til topilsa yomon bo‘ lmaydi. Hatto «do ‘sti metinda» ham ba’ zi kamchiliklar uchraydi. Demak nuqsonsiz kishini topishning iloji yo‘q. Shuning uchun ham «nuqsonsiz do‘st qidirsang do‘stsiz qolursan», degan hikmat mavjud.

Qolgan ishga qor yog'arJamoa ahli orasida shunday odamlar uchraydiki, nimaga odatlangan

boMsalar, shuni foydasi va ziyoniii surishtirmay o ‘ z -o ‘zidan qilaveradilar. Qilmasalar bir narsasini yo‘qotgandek bo‘lib xumori tutadi. Hatto bo'shashib va asabi buzilib hyech narsa yoqmay qoladi. Masalan, bir xil odamlar baqirib so‘ zlash va so‘kimshni yaxshi ko‘ radi. Boshqalar chaqimchilik, hasadgo‘ylik, tuhmat va tili achchiqlik kilmasalar turn olmaydilar. Yana shunday odamlar borki, ishyoqinaslikka o ‘ rgangan bo‘lib, bir ish buyurilsa ertaga qilinar, deb hyech ertasi tamom bo‘ lmaydi. Berdiqul shunday kimsalardan biri hisoblangan. Uning bu odati ota-onasiningbag‘ridaboshlangan

edi. Otasi sochini oldirish uchun pul berganda ertaga oldirarman deb 15 kun mobaynida sochini oldirmagan. Shu orada pulini yo‘qotib otasidan qattiq tanbeh eshitgan. Maktabga ham kechikib boraverib o ‘qituvchining kaltagi «mazasi»ni ko‘p totgan. Darslami ham ertaga bo‘ lar deb yuravergan. 0 ‘qituvchi jazo sifatida Berdiqulga g ‘ isht ko‘tartirib sinf xonaning burchagida turg'izmoqchi bo‘lganida:

— Ertaga ko‘tarsam maylimi? — deb so‘ ragan.Hyech qanday jazo ta’sir qilmagach, maktabdan haydalgan.U bir hunar o ‘rganay deb duradgor ustaga shogird bo‘ldi va

birinchi kunlari g‘ayratini ko‘rsatishga harakat qildi. Odamlar uning yomon odatlarini ustaga aytishganda:

— Aralashmanglar, uning ta’zirini berib terisini shilaman, deb javob qildi.

Usta tomning tepasida turib Berdiquldan sirpanmasligi uchun uarvonning tagiga biror narsani qistirib qo‘yishni so‘ radi. Ammo uni «ertaga bo‘ lar»i qo ‘zib parvo qilmadi. Usta bundan bexabar tushayotganda narvon sirg‘anib oyog‘ i sindi.

— Hoy yaramas, — deb baqiribdi usta, — nima qilib qo‘yding, ahmoq bo‘ lmasam bilib turib seni shogirdlikka olamanmi. Uyimga xabar ber, o ‘g ‘ lim arava bilan kelib darhol olib ketsin. Berdiqui, xo‘p bo‘ladi dedi, lekin pisand qilmay uyiga borib uyquni urdi.

Kechqurunga yaqin arava topilib usta uyiga borsa, o ‘g ‘ li bexabar ekanligini bildi. Usta fig‘oni chiqib, men uni emas u mening terimni shilib ketdi, deb rosa so‘kindi.

Berdiqulning qilmishlari avj olsa olibdiki, kamaymadi. Uning otasi da’vogarlarning zararini to ‘ lab o ‘g ‘ lini jazodan qutqarib charchadi va donishmandga yo‘ liqib arzi xol qildi.

— 0 ‘g ‘ lingizning fe ’ lini tuzatishning bir yo ‘ li bor, - dedi donishmand. — Aiab emaski undan shifo topsa. Uni darhol uvlantiring. Ammo kelin uni o ‘ziga bir oy mobaynida yaqinlash- l irmasin. 0 ‘g‘ lingiz unga intiladi va yalinadi, lekin kelin ertaga bo‘lar dcyishdan zerikmay bo‘sh kelmasin. 0 ‘g ‘ lingiz bu bilan ertaga bo'lar, deyishning nechog'li yaxshi emasligini anglab boradi. Ninoyat, u bu odatni qilmaslikka va’da bergandan keyingina kelin unga yaqinlashadi. Shu onda cho‘qqiga ko‘tarilgan sevgi o ‘g‘ lingizni yomon odatlaridan xoli etishi mumkin.

Ota Berdiqulni uylantirdi, kelin esa uni bir oy mobaynida uni o'ziga yaqinlashtirmabdi. So‘ng u o ‘zining kamchiligini anglab va undan voz kechib tirikchilik dardida tinimsiz mehnat bilan shug‘ullandi.

Jasorat va mardlik namunasiQadim zamonlarda qishloqlaming aholisi qaroqchi va boshqa

bosqinchilar tajovuzlariga qarshi o ‘ zlarining kuchlari bilan kurashganlar. Shu bois ular qilichbozlik, o ‘q-yoy otish va nayza sanchishni o ‘zlashtirganlar. Har bir xonadon a’zolari janglarda qatnashishni muqaddas burch deb bilganlar. Soqchilar qishloqning chekka joyidan atrofni kuzatib tuiganlar. Begona odamlarning sharpasi ko'rmishi bilan aholini jangga tayyorlanishga chaqirganlar. Kunlarning birida uzoqdan otliqlar kelayotganligini sezgan soqchilar aholini oyoqqa turg‘ izgan. Bir vaqt qarashsaki, mamlakat podshohi qo'shin bilan kirib kelayotir. Nufuzli kishilar mehmonlarni hurmat bilan kutib olib ziyofat berishayotganda podshoh debdi:

— Bu yerda ko‘chalarni aylanayotganimizda ikki xil manzarani ko‘ rdik. Bir xil xonadonlarda farzandlar oldingi safda, ota-onalari esa ularning orqasida jangga tayyor turishibdi. Boshqa xonadonlarda ota-ona oldingi safda, farzandlar esa ularning orqasiga o ‘ rnashishibdi. Bu holatni qanday izohlasa bo‘ladi?

— Podshohi olam, — debdi vazir, — menimcha oldingi qatorda farzandlariga qalqon boiib turgan ota-ona bolalari uchun jonini ayamaydigan kishilardir. Ular chinakam ota-onalardir. Farzand- larining orqa tomonida turgan ota-onalar esa ko‘proq o ‘ zlarini jonini o ‘ ylaydigan kimsalardir. Ular farzandlar halok boisa boiaversin, lekin o ‘zimiz tirik qolsakbas, degan bevafo odamlardir.

Bu fikrni ko‘pchilik ma’qullayotgan bir paytda podshoh:— Yaxshisi bu yerdan ketganimizdan ikki-uch kundan keyin

bir guruh askarlarni qaroqch ilar n iqobida hyech kimni oidirmaslik sharti bilan qishloqqa yuboraylik. Jang kim haq, kim nohaqligini ko‘ rsatadi.

«Qaroqchilar» qishloqqa bostirib kirib jangni boshlab yubordilar. Oldingi safda turgan Q o‘chqor aka va xotini imkoni boricha kurashdi, biroq kuchi yetmay asirlikka tushdi. Ota-onaga qattiq

ishonib juda sust harakat qilgan farzandlar joni shirinlik qilib darhol uyning ichiga qochishib eshikni berkitishdi. Oldingi safda turgan farzandlar shu darajada mohirona jang qilibdilarki «qaroqchilar» chekindilar. Bu vaqtda ota-ona Hakim aka va rafiqasi orqada turib jangga mardonavor qo‘mondonlik qilishib g‘alabani qo‘ lga kiritishdi.

«Qaroqchilar» ko‘ rganlarini podshohga ma’lum qilishganda, ularni keltirish haqida ko‘ rsatma berdi. So‘zni farzandlari orqasida turgan Hakim aka boshladi:

— Men va xotinim sharoitdan kelib chiqqan holda o ‘g ‘ il- qizlarimizning harbiy mahoratini oshirishga, jasoratli va mard kishilar bo'lib yetishishlariga alohida ahamiyat berdik. Ularni o ‘zlarining aql- idroki va kuchiga tayanishiga o ‘igatdik. M a’lumki, kechasi ko‘chada yurishdan qo‘rqadigan odamlar yo‘q emas. Buning zararini anglab, i ilami tunda safaiga yuborib turdik. Me’yorida sho‘xlik va hazillashishlariga yo‘ l berdik. Axir «bola bo‘ lsang sho‘x bo‘l, bo'lmasa yo‘q bo‘ l» — degan hikmatli so‘z bekordan-bekorga aytilmagan.

Xullas, biz farzandlarimizni odobli va jangchi, mustaqil va sog‘ lom likrli kishilar bo‘ lib yetishishlariga ko‘p harakat qildik. Biz ularning yoshiigidan xavf-xatar kezlarida oldingi safda qalqon bo‘ lib turdik Ammo, ular kuch-quwatga to ‘ lib, mustaqil ish yuritishga qodir bo‘ lganlarida orqaga o ‘tadigan bo‘ ldik. Chunki ota-ona qarib / iiflashganda oldingi qatorda turib jang qilishi magMubiyatga uchratadi. Bu farzandlarning hayotini ham xavf ostida qoldiradi. (Qalqon mustahkam bo‘lgandagina dushmanga zarba berish mumkin. Buni yaxshi anglamay oldingi safda turgan qo ‘shnim Qo‘chqor akaning taslim bo‘ lishdan o ‘zga iloji qolmadi. Chunki uning yoshlikdagi kuch-quwati allaqachonlar o'tib ketgan edi. Bundan lovdalangan «qaroqchilar» qatorni osonlik bilan yorib g ‘alabaga rrishdilar. Ota-onaning asirlikka tushganini ko‘rgan farzandlar iiilisizlanibvavahimagatushibqochdilar. Bunga birinchi navbatda ularning ota-onasi sababchi bo‘ ldilar. Oila boshlig‘ i Qo‘chqor aka laizandlarini yoshligidan to shu paytgacha bag‘riga bosib, ruxsatsiz biror ishga qo‘ l urdirmaydi. Ularning yiqiladi deb choptirmaydi, i»l mindirmaydi va o ‘smay qoladi deb yuk ko‘tartirrnaydi. Qo'shni bolalar bilan o ‘ ynashga ruxsat bermaydi, qorong‘u tushishi bilan ko'chaga chiqarmaydi. Mahalla va qarindosh-urug'lardagi to‘y va

boshqa marosimlarda xizmat qildirmaydi. Bu xususda so‘z yuritilsa— «bolalarim malay emas» deydi. Uyida harbiy aslahalar bo‘lsada, shikastlantirib qo ‘yadi, deb farzandlariga bermaydi. Natijada farzandlar mustaqil ish va fikr yuritolmaydigan, qo ‘ rqoq va vahimachi, ojiz odamlar bo iib yetishishdi. Ular uchun yagona umid va tayanch ota-ona bo iib qoldi. Ularning ojizligi bugungi jangda ham yaqqol ko'zga tashlandi. Ular ota-onasi asirga tushishi bilanoq qutqarishga harakat kilish o ‘miga dodlashib uyga qochdilar. Agar hozir u yerga odam yuborilsa, farzandlarning hamon yashirinib yotganligini ko‘ rish mumkin.

Haqiqatan ham bir nechta askarlar Qo'chqor akaning xonadoniga kelishganda uning farzandlari taxmonda, otxonaning oxurida va yerto'lada titragan holda biqinib yotganliklarining guvohi boidilar.

— Podshohim, — debdi Hakim aka, — men farzandlarim panohida turishimning sababini tushuntirdim. 0 ‘zingiz o ‘ y lang, kuch-quwatdan kolgan ota-ona qanday qilib oldingi safda qalqon boiib tura oladi? Bu nodonlik va sharmandalikdan boshqa hyech narsa emas. Buni bugungi jang yaqqol ko'rsatdi. Men ham Qo‘chqor akaga o ‘xshab farzandlarga qalqon boiaman deganimda qariligim tufayli yengilishim turgan gap edi.

Qo'chqor aka aytilgan barcha so‘zlardan va jangdan xulosa chiqarib o 'z xatosini angladi. Bolalarni tarbiyalashda noto‘g ‘ ri yoidan borganligini tushunib podshohdan uzr so'radi.

Manmanlik va g'o'ddayish fojiasiMadrasaning bitiruvchilari sharafiga uyushtirilgan ziyofatda ularni

halol mehnat va yaxshilikka chorlovchi tilaklar bayon etildi. 0 ‘qish jarayonida va yurish-turishda namuna ko‘ rsatgan talabalarga (mullavachchalarga) to'nlar kiygizildi. Bitiruvchilardan biri — Sulton xo'jabek mudarrislaming takliflariga binoan xon saroyiga xizmatga jalb etildi. U bu daigohda dastawal tirishqoqlik bilan ish yuritib, tez orada hurmatga sazovor bo'ldi. Biroq Sulton xo‘jabek dastlabki yutuqlaridan gerdayib, saroyda menchalik o ‘z vazifasini ado etadigan kimsa yo‘q, degan his bilan yashadi. Biroq madrasada o‘zlashtiigan bilimi doirasida ishni yuritaverishi orqasidan katta hajmdagi muhim topshiriqlami bajarishga kuchi yetmay qoldi. Pirovardida saroy xizmatidan chetlatildi.

<)cecxeCl??)&a*D<*

Sulton x o ‘jabek o y o q -q o ‘ li b o ‘ shashgan holda ustori mudarrisning huzuriga keldi. Ustoz uning hasratini tinglab:

— B o ‘ tam, madrasada niniaiki o ‘ rgangan bo‘ lsang ular bilimning boshlang‘ ichi, ya’ni ildizidir. Men buni daraxt ko‘chaliga o ‘xshataman. Uni suv va parvarish bilan o ‘stirib mo‘l-ko‘ l kiosil beradigan katta daraxt holatiga keltiriladi. Xuddi shunga oxshasli madrasada olingan bilimning niholi ko‘p kitoblarni tahlil qilish. bilmaganni so‘rab bilish va tajribali kishilarning maslabatiga aiual qilish hisobiga o ‘ sadi, boyidi va takomillashadi.

Sen mana shu yo‘lni tutib madrasa bilimini rivojlantirib borganiiiKila mas’uliyatli masalalarni hal etishga qodir bo‘larding. Ammo sc ii

madrasa bilimi bilan chegaralanding. U qo‘shimeha bilim bilan boyitihnagandan keyin hadeb sarflanishi orqasidan zaiflashib keldi. Bu yerda daromadga nisbatan harajatning ko‘pavishi sahabli pul kamayganga o ‘xshagan holat yuz berdi. Senda bilim va tajriba qashshoqlashdi. Seni dastlabki yutuqlaring puch yong‘oqqa aylanib bordi. Ma’suliyatli vazifangni uddalashgabilimingyetmay, do‘q-po‘pisa va qo‘rqitish usulini qoilashga majburbo‘lding. Ayni paytda manmanlik vag‘o‘dayishkasaliga mubtalo boiding. Bularbilimsizlikning mcvasi edi, xolos. Vaholanki, davlat xizmati har bir mansabdorning boy bilim va tajribaga ega bo‘ lishini taqozo etadi. Shundagina u o ‘ziniiig rnavqyeini mustahkamlab, ko‘tarilaveradi. Buni sen bilan birga saroyga isliga olingan talaba Turdibekning misolida ko‘rish mumkin. U madrasada olgan bilimi bilan qotib qolmay, kitoblarni o'qib saboq oldi. Ko‘pni ko‘rgan kishilarning maslahatiga quloq soldi. Men va boshqa inudarrislar bilan suhbatlashib ko‘p narsalami bilib oldi. Mensimaslik, hamma narsani o ‘zim bilaman deyishlik va boshqa zararli odiitlardan hazar qildi. Sen bo'lsang qorangni ko‘rsatmay o ‘zingni qozoningda o'/.ing qovrilib yotding. Pirovardida Turdibek vazirning muovini lavozimiga ko‘tari]di, sen esa ishdan chetlatilding. Chunki scnmg biluningning zaiflashishi, birovdan o ‘rganishni or deb bilishing a’zoi badaningni zanglatib qo‘ydi. Bujaholat va ko‘pollikni tug'dirib, sem у ikkalanib qolishingga olib keldi.

venga ma’lumki sobiq mingboshi ilmsiz va chala savod bo'lishiga i|.namay pora berish yo‘ li bilan mansabni egallagan edi. I) kallasi puch bo'lganligidan qilichini yalang‘ochlab odamlarga:

«Ja*o<g^ 1 0 Г^саз{>

— Yaxshi ishlamasalaring kallalaringni shu qilich bilan kesib tashlayman yoki o ‘tda kuydiraman, — derdi.

IJ bir necha amaldorlarning kallasini tanasidan judo ham etdi. Bundan g ‘azablangan podshoh mingboshini huzuriga chaqirib va qilichini olib:

— 0 ‘ n kun ichida 100 ming tanga va 1000 askami shaylab ixtiyorimizga keltirasan. Aks holda mana shu qiliching bilan kallangni olaman.

— Podshohim, topshirig‘ ingizni qanday qilib bajo keltirish yo‘ lini tushuntirishingizni so‘ rayman.

— H ali shundaymi, sen odam laringga aql-idrok bilan tushuntirish va y o ‘ l-y o ‘ riq ko ‘ rsatish o ‘ rniga qilich ingni o ‘qtalgansan hamda bir nechta begunoh kishilarni o ‘ ldirgansan. Bilaman, mening topshirig'imni qilolmaysan. Bunga sening biliming ham, qobiliyating ham yetishmaydi. Shuning uchun ham zo ‘ ravonlik bilan ish yuritgansan. Men seni zolim liging va qotilligingni qoralab o ‘limga mahkum etaman. Jallod, mingboshini o ‘z qilichi bilan kallasini kesib tashla, — deb buyurdi. Farmon darhol ijro etilibdi.

K o ‘ rdingmi, o ‘quvsizlik fojia bilan tugallandi.— Men nima qilishim kerak.— Hozircha bir narsa deyishim qiyin.O lz xatosini tushunib noqulay ahvolga tushgan Sulton xo‘ja

uzr so‘ rab chiqib ketdi. Oddiy kishilar qatori kun kechirib, baxt qushini qo‘ ldan boy berganligidan pushaymon bo‘ ldi.

Uzoq umr ko'rish sirlariMashhur tabib Abu Ali ibn Sino uzoq umr ko‘ rgan sogMom

kishilarni topib suhbatlashar ekan. Bundan maqsad ularning turmush tarzini o‘rganib dardga chalinmaslikning sabablarini aniqlashdan iborat bo‘lgan. U uzoq umr ko‘rgan Murod ismli keksaning xonadoniga tashrif buyurdi. Bu yeiga kirishi bilanoq tartib bilan ekilgan daraxtlami, gullami va saranjom-sarishtalikni ko‘ rib ko‘ngli ravshan bo‘ ldi. Ko‘ rkam shiyponda tik o ‘tirgan keksa darhol o ‘midan turib Abu Ali ibn Sino bilan quchoq ochib ko‘rishdi. Samimiy salom-alikdan so‘ng Ibn Sino Murod akani zimdan kuzatib:

<*e*c«<3Clo2X$<*st»

— Otaxon! Yoshingiz nechada, farzandlaringiz ko‘pmi?— Sizdek tabarruk zot bilan ko‘rishganimdan behad xursandman.

Iki yil 120 bahorni qarshi oldim. Eshitishim, ko‘ rishim, uyqim va ishtaham yaxshi. Hanuzgacha ot minaman, 4—5 chaqirim piyoda yuraman. 0 ‘zimga yarasha mehnat bilan shug‘ullanaman. Sakkizta o ‘g‘ il va ikkita qizim bor. Xotinim 100 yoshga to‘ ldi.

— Men juda ko‘p odamlar bilan suhbatlashganman. Biroq .izlarga o ‘xshab katta yoshga kirib, ko‘zi va yuzidan nur yog'ilib lurgan tetik keksalarni uchratmaganman. Sizlarni ko'rganlar 70— 80 yoshni beradi. Qanday qilib uzoq umr kurishga erishdingiz?

— Nikoh kuni go‘shanga (chodir)da o4irganimda kelin shunday dedi: Sizga yoqish va ko‘nglingizni olish uchun nima qilishim kerak.

— Menga shirin so‘z, shirin ovqat, tinchlik, ozodalik va inchmondo‘stlik bo‘ lsa bas deb javob berdim.

Shu onda kelin:— Sizning beshta istagingizni darhol ko‘nglimga joylab oldim.

IJlarni amalga oshirishga va’da beraman. Mening onam «er nm ol rozi» degan hikmatni qayta-qayta qulog‘ imga qo'ygan. Onam otamning izmidan chiqib gap qaytarganini, o ‘ zboshimchalik qilganini, shovqin-suron ko‘ targanini va shallaqilik qilganini hilmayman. Otam nikohdan uch-to‘ rt kun o ‘tgach onamga:

— Bir erkak ko‘chada, aytganimni qiladi, aytmaganimni qilmaydi, deb xotinini uraveribdi. To'plangan kishilar, axir aytganingni qilsa nima uchun urasan? — deb so'rashsa:

— Qachongacha uni qil, buni qil deb aytaman. Aytmasam qo‘lini ninaga ham urmay, bez bo‘ lib turaveradi, — debdi. Otam so‘zini davorn ettirib: — Xotin, bir yostiqqa bosh qo‘yib butun hayo- tiinizni bir-birimizga bag‘ ishladik. Endilikda bir tan bir jon bo‘ lib qoldik. Inson dunyoga bir marotaba keladi. Erkak kishi qiladiganini men, ayollarga tegishlisini sen o ‘ rinlatasan. Oramizda ahillik hukm sursa, shodu-xurramlikda yashaymiz. Shundagina farzandlarimiz ham baxt-saodatga erishadilar.

Onarn otamning bu so‘zlarini diqqat bilan tinglab, ularni bir tlaqiqa ham unutmadi. 0 ‘zining eriga, farzandlariga sodiqligi, mehnatsevarligi va odob-ahloqi bilan elning og‘ziga tushdi.

— Men kelinning so'zlarini maroq bilan eshitib, dono xotin

nasib etganligidan ich-ichimdan to‘ lqinlanib va sevinib ketdim. 0 ‘shandan buyon xotinim va’dasini ado etib xonadonimizda shirinso‘zlik, shirin ovqat, tinchlik, ozodalik va mehmondo‘stlik hukm surmoqda. Bu mening kuchimga kuch, umrimga umr qo‘shdi.

lbn Sino Murod akaning so‘zlarini maroq bilan eshitib:— Qoyilman. Siz yuqorida aytgan beshta omilda kishi sog‘lig‘i va

kayfiyatini ta’minlaydigan shunday dori-darmonlar mujassam- lashganki, ulami ta’riflashga o ‘taman. Birinchi navbatda shirinso‘z- likning ahamiyatiga e ’tibor beraylik. U shunday narsaki, nafaqat insonni, balki hayvon va qushlarni ham o ‘ziga rom etadi, kishini ruhlantiradi va zavqlantiradi. Aql-idrokni peshlab, mehnatning samaradorligini ta’minlaydi. Shirin so‘ z dardlami davolashda ham katta ahamiyat kasb etadi. U qahr-g‘azab va vahshiyona harakat- larning oldini oladi. Hatto, shirin so‘z «o ‘ likni ham tiriltiradi» degan afsonaviy naqlda jon bor.

Shirin ovqatlarda kishi salomatligi uchun zarur boMgan barcha tabiiy dori-darmonlar mavjud. Ammo ulami maromida tayyorlash har kimning qo‘ lidan kelavermaydi. Zargar oltindan go‘zallikda tengi yo‘q taqinchoqlar tayyorlagandek, mohir pazanda ham oddiy mahsulotlardan shunday shirin, ko‘ rkam va yoqimli hidli ajoyib ovqatlami tayyorlaydiki ularni iste’mol qilgan odam zavqlanadi va sog‘ lig‘ i mustahkamlanadi.

Inson hayoti uchun shirin so‘z ruhiy, shirin ovqat moddiy ozuqadir, ikkalasi bir-birini to ‘ldirib, salomatlikning asosini tashkil etadi. Ularning biri bo‘ lib, ikkinchisi bo‘ lmasa foydasi bo‘ lmaydi.

Ma'lumki, kayfiyatni buzadigan va kasallikni tarqatadigan ofat isqirtlikdir. Oramizda bunga e ’tibor bermaydigan odamlar oz emas. Mening huzurimga davolanishga keladiganlarning ko‘pchiligi ozodalikka e ’ tibor qilmaydigan kishilardir. Shu bois sizni ozodalikning ahamiyatini yaxshi tushunganligingiz bejiz bo‘ lmagan.

Inson hayotida mehmondorchilikning tutgan o ‘ rni kattadir. U kishini bag‘ ri kenglikka, sahiylikka va xushchaqchaqlikka chorlaydi. Quvvatiga quwat qo ‘shilib dil yayraydi. D o ‘stlar diydori va dasturxondagi noz-ne’matlar ko‘zni quvontiradi. Mehmondo'st odamlarda kasallik kam uchraydi, ularni davolash oson kechadi.

Tinchlik haqida gapiradigan boMsam, uning ahamiyatini

anglamaydigan inson bo‘ lmasa kerak. Ammo jaholat asiriga aylangan odamlar borki, tinchlik buziladi. Vaholanki, tinchlik va ahillik salomatlik va uzoq umr ko‘rishlikning asoslaridan biridir.

— Otaxon, — deb so‘zini yakunlabdi Ibn Sino, — sizning hayotingiz shirin so‘ z, shirin ovqat, tinchlik, ozodalik va mehmondo‘stlikning mahsulidir. Qani endi boshqa xonadonlarda ham mana shu beshta omilga rioya qilinsa bormi, sizlarga o ‘xshab uzoq umr ko‘ rishlariga kafolat berardim.

Buvajon, savob nima?Buva kenja nevarasining ushbu savoliga javobni amalda ko‘ rsatish

maqsadida u bilan safarga chiqdi. U yo‘ lda oyoq ostida yotgan toshlami yig‘ ishtirib va chetga olib qo‘ydi. Nevarasi nima uchun bunday qildingiz deb so‘ raganida, buva:

— 0 ‘g ‘ lim, senga o ‘xshab chopib yuradigan bolalar va boshqa odamlar bexosdan toshlarga qoqilib shikastlanishlari mumkin. Buni oldini olish uchun toshlami yo‘ ldan chetga surib qo‘ydim. Bu ishni savob deyishadi, tushundingmi?

— Tushundim, buvajon.Ular yo ‘ lda ketayotib bir to ‘ da bolalar qushning bolasini

o ‘ynayotganliklarining ustidan chiqishdi. Buva ularni shirin so‘zlar bilan erkalatib qushni daraxtdagi iniga qo‘yishga ko‘ndirdi.

— K o ‘ rdingmi o ‘g‘ lim, sayroqi qushning bolasini halokatdan qutqarib savobli ishni bajo keltirdik.

— Bilib oldim, buvajon.Bir qishloqqa kelishganda Hasan va Husan ismli bolalar ochlikdan

linkasi qurib o ‘tirganligini ko‘ rishdi. Buva ularni og‘ ir ahvoliga achinib birgalikda ovqatlanishdi. Shundan keyin buva:

— Sizlar o ‘ynab kelinglar, men mana shu suv bo‘yida bir oz dam olaman.

— Bolalar quvlashib va cho‘milishib maza qilishdi.— Buvajon, Hasan va Husanlar yaxshi bolalar ekan. Uyimizga

olib ketaylik savob bo‘ ladi.Buva nevarasining savobni darhol tushunib, amal qilganligidan

siiyunib rozilik bildirdi.Ular ko‘chada yuki og‘ irlik qilib yotib qolgan eshakni o ‘ rnidan

4eecx$<l0jpe>c«Dt>

turg‘ izishib, uning keksa egasining hojatini chiqarishdi hamda yukni ko‘tarib bozorgacha olib borishdi. Buva bu ishni ham savobligim bolalarga anglatdi.

Bozorga kirishganda bir kampir mevalarini sota olmay juda xafa bo‘ lib o'tirganligini ko‘rishdi. Buva buni sezib, uning mevalarini sotib olib mushkulini oson qildi. Bunchalik bo'lishini o ‘ylamagan kampir:

— Yolg‘ iz bechoralarga rahm-shafqat qiladigan kishilar bor ekanku, — deb rosa duo qildi.

Buva buni ham savobligini bolalarga ma’lum qilganda, ular:— Buvajon, ko‘ rdik va tushundik deyishdi.Ular yo‘lni davom ettirib, katta qishloqqa kelishganda ikkita yigit

bir tengdoshini uraverib hushidan ketkazganligining guvohi bo‘ lishibdi. Bu bola qimorda yutqazib pulni bera olmagan ekan. Buva pulni yonidan to‘ lab, bolani uyiga olib bordi. U qishloq oqsoqolining o ‘g'li ekan.

Buva tibbiyotdan xabardorligi uchun yigitni davoladi. Juda xursand bo'lgan oqsoqol buvaga ot va eshak sovg‘a qildi. Chunki ular piyoda yuraverib juda charchashgan ekan. Bu vaqtga kelib nevara, Hasan va Xusanlar savobni yaxshi tushunishgan ekan.

Tog‘ bag'ri bo‘ylab ketishayotganlarida podachining tepasida xotini va bolalari yig‘ lab o ‘tirganini ko‘ rishdi. U tunda bo‘ rilar bilan to‘qnashib, besh kundan buyon o ‘ lim to‘shagida yotgan ekai. Buva Dolalarga to‘zib ketgan qo‘ylarni to'plash va itlarni ovqatlantirishni buyurib, bemorni davolashga kirishdi. Xotini va bolalariga mehribonlik qildi. Podachi o ‘limdan omon qolganligidan boshi osmonga yetib buvaga 50 ta qo'yni olib ketishni iltimos qildi. Ammo u bu taklifga rozi bo‘ lmay yo‘ lga otlandi. Ular bir-ikki kundan keyin katta qishloqqa kirishganda to‘s-to‘polonning ustidan chiqishdi. Bu yerda bir bola otgan tosh badavlat kishini o ‘g ‘ lining otini ko‘ziga tegibdi. Bu o 'g ‘ il o ‘ rtoqlari bilan tosh otgan bolani urayotgan ekan. Buva darhol o ‘ rtaga tushib bolani qutqardi. Buni eshitgan bolaning otasi kelib buva va bolalarni uyiga mehmonga olib ketdi. Bu yerda xonadon sohibasining ovozi bo‘g ‘ ilib gapira olmayotganligi ma’ lum bo‘ldi. Buva dori-darmon qilib davoladi. Buning evaziga o ‘sha yigitning otasi qo‘yarda-qo‘ymay bir ot berdi.

Buva va bolalar yo‘lda ketayotib karvonga duch kelishdi. ChoMda qum aralash shamolning tinimsiz davom etishi natijasida karvonboshi va boshqa kishilar og'ir ahvolga tushib qolishgan ekan. Ularni, ayniqsa suvsizlik holdan toydirgan. Buva va bolalar besh cnaqirim naridagi daryodan suv keltirib, karvondagi kishilarning jonlarini saqlab qolishdi. Buva buning eng katta savobligini bolalarga tushuntirdi.

Ular o ‘ sha daryo bo‘yida suv toshqinidan behush yotgan odamlami kuruqlikka olishdi. Ular orasida podshohning o ‘g ‘ li nahzoda ham bor ekan. Buva uni otga mindirib shahaiga jo ‘natdi.

Shu tariqa buva nevarasi va egizaklarga savobning nimaligini amalda ko'nsatibdi. Ular uylariga omon-eson qaytishdi. Bir necha kunlardan keyin buvaning uyiga saroy odami va karvonboshi kelishib uni va bolalarni podshoh huzuriga olib borishdi. Podshoh saroy ahli huzurida buvaning aql-idroki va savobli ishlarini maqtab, rahmatlar aytdi. Shahzoda va karvondagi kishilarni o'limdan qutqarganligi uchun bir xumcha tilla bilan mukofotladi. Podachi tunda kelib, bildirmay buvaning uyiga ellikta qo‘yni kiritib ketdi. Buva savobdan lopgan boyliklami madrasa va ko‘prik qurishga, obodonchilik ishlariga va kambag‘allami uylantirishga, beva va yetimlarga sarflab savobni keng ko‘lamda davom ettirdi.

Pushaymon erHosil akaning o ‘g‘ li Qudratilla muhtojlik va qiyinchilik ko‘rmay

voyaga yetdi. Onasi qizlarning o ‘ndan birini tanlab Qudratillaning boshini ikki qildi. Muhayyo ismli kelin qaynona va qaynota orzu qilgandek mehnatsevar, xushmuomala va gbayratli bo‘ lib chiqdi. Uning ko‘ rinishi ham yoqimli bo‘ lib, uyim-joyim deb tinib-■ mchimaydiganlardan ekan. U xonadonga kelin bo‘lib tushgandan keyin hovli va uylar, molxonalar va boshqa joylar kishi havasi kcladigan darajada tozalandi. Muhayyo supurish-sidirish, non yopish, ovqat pishirish, sigir sog‘ ish va boshqa ishlarni bekamu- ko'st bajardi. U eriga ham mexribonchilik qilishda o ‘ rnak bo‘ lib, Inn matini joyiga qo‘ydi. Biroq Qudratilla tepsa-tebranmas, pismiq, qo'rs va durustroq gapira olmaydigan, hyech kimga aralash- maydigan yigit ekan.

Muhayyo u bilan miriqib suhbatlashish va dilini yozishni istab unn o ‘ziga yaqinlashtirishga ko‘p urindi. Ammo bunga erisha olmadi. Shunga qaramay, sabr-toqatni qo‘ ldan bermay xushmuomalalikni to‘xtatmadi. U andishali ayolligi tufayli erining yomon odatlarini ota-onasi va boshqa kishilarga bildirmadi.

Muhayyo, ayniqsa, homiladorligi va tuqqan vaqtida dili vayron bo'lib, eridan ikki og‘ iz shirin so‘ z eshitgisi kelar, lekin unga erishishining iloji yo‘q edi. Chunki Qudratilla na suyunish, na hol-ahvol so‘ rashni bilardi, do‘q urib gapirishdan nariga olmasdi. Muhayyo omon-eson ko‘zi yoriganda Qudratilla bilinar-bilinmas jilmaygandek bo‘ lib chiqib ketdi. Uyda yoki ko‘chada odamlar farzand ko‘ rishi bilan tabriklashganda boshini bir oz silkitish bilan javob berdi. Ba’zi kishilar uning orqasidan:

— Turqi qursin, hayvon ekan-ku, — deyishardi. Muhayyo ikkinchi farzandiga homiladorligida va tuqqanda ham erining yaramas qiliqlarini boshidan kechirdi. Bundan uni butun a’zoi-badani qayg‘u-alamga to'ldi. Vaqtlar o ‘tishi bilan qaynona, qaynota va o ‘zining ota-onasi dunyodan ko‘z yumishdi. Oqibatda Muhayyo eri bilan yakkama-yakka qolib, azob-uqubatlar uchiga chiqibdi. Erining ziqnaligi avjiga minib, yemoq-ichmoqdan ham oila qisildi. Muhayyo va farzandlari quwatsizlanib nochor ahvolga tushdilar. Yosh bolalar darmonsizlanib og‘ ir kasallikka chalindi. Pirovardida, Muhayyo shirin so‘z va rohat nimaligini bilmay, umri mehnatda va azob-uqubatlarda o ‘tib vafot etdi.

Xudoi taoloning qudrati ila Qudratilla favqulodda o ‘zgara boshlabdi. U o ‘zining aybiga iqror bo‘ lib yig‘ lashdan to ‘xtamadi. Kech bo‘ lsada, ajoyib xotinini qadriga yetib alam va pushaymon bilan yashadi. Uning qabriga har kuni borib yig‘lab, dodlab kechirim so‘ radi. Xotini va farzandlarining o ‘ limiga sababchi bo‘ lganligini anglab o ‘zini-o‘zi urishga odatlandi. Bu achinarli holat surunkasiga bir necha kun davom etdi. Qudratilla go‘ rkovga:

— Xotinimning qadriga yetmay Ollohning qabriga duchor etildim va do‘zaxi bo‘ldim, degan so‘zlarni takrorlayverdi. Go‘rkov bir-ikki kundan keyin Qudratillani xotinining go‘ri tepasida qonga heianib yotganligini ko‘rdi. U qorniga pichoq urib, o ‘zini o ‘zi nobud qilgan ekan.

Kumush sichqonHanifa opa qopqonning taqillagan ovozini eshitib borsa kumush

rangli sichqon tipirchilab, chiyillab yotgan ekan. U ko'zni qamashtiradigan darajada rangi toza bo‘ lib, oddiy sichqonlardan farqli ekan. Hanifa opa shunday ajoyib sichqonni mushukka berishni lozim topmay, silab-siypab qo‘yib yuboribdi. Bir necha kunlardan keyin kumush rangli sichqon Hanifa opaning ro'parasida paydo bo‘ lib:

— Ey oliy zot! Men sichqonlar saltanatining podshohirnan. Sizning yaxshiligingizni esdan chiqarmayrnan, nimani so‘ rasangiz darhol bajo keltirishga qodirman.

— Rahmat, menga hyech narsa kerak emas. Ollohga shukr, bir kunimiz o'tib turibdi. Sen o ‘ zingga ehtiyot b o iib qopqonga yaqinlashma. Huv anavi burchakka non va boshqa narsalarni qo‘yaman, ovqatlanib ketaver.

— Siz nihoyatda kamtar va halol ayol ekansiz. Mendan ahvolingizni yashirmay so‘zlang. Keyingi kunlarda menga ma’ lum boMishicha, eringiz YoMchiboy akaning ishlari yurishmay, ancha nochor ahvolga tushibdi. Bundan avval shahardagi eng yirik savdogarlardan biri ekan.

— To ‘g‘ri aytasan, erim o‘zining yomon fe’li orqasida dushmanlami ko‘paytirib, mol-mulkidan ayrildi. Hozirda qurt, saqich va boshqa mayda-chuyda narsalarni sotish bilan shug‘ullanib yuribdi.

— Xo ‘sh, shunday boMgandan keyin nima uchun mendan loydalanishni istamaysiz. Kamtarlikning chegarasi borligini hisobga oling, nimani so‘ rasangiz o'shani amalga oshiraman.

— X o ‘p mayli, erimning ishlari yurishib ketishiga yordam bersang xursand bo‘ lardim.

— Bu boshqa gap. Bugun yarim kechada YoMchiboy aka shaharning biqinidagi archazorning o'rtasida joylashgan terakning lagini qazisin. Bu yerdan tilla to ‘ ldirilgan xumchani olib savdogarchilikni boshlab yuborsin. Bu simi eringizga tushimda ayon bo‘ ldi, deb ayting. Meni tilingizga ham olmang.

I lanifa opa erini o‘shajoyga yuborganda, ikkita tilla solingan xumcha i hiqibdi.

YoMchiboy aka o‘zida yo‘q xursand boMib, hayajonlanib qaytibdi.

Tushingdan aylanay, deb xotiniga minnatdorchilik bildiribdi. Xullas, ertalabki nonushta shodu xurramlik bilan o ‘tgandan so‘ng, Y o ‘ lchiboy aka bozorga yo‘l oldi. Savdo do‘konlari qurdiribdi, chet mamlakatlaiga karvonlar uyushtirdi. Uning boyligiga boylik qo‘shihb eng yirik savdogarga aylandi. Am m o uni boylik quturtirib, maishatbozlikka berilib ketdi. Dang‘ illama uy qurib, qayta-qayta uylandi. Hanifa opadan esa xabar olmay, unutib yubordi.

Hanifa opa erining vafosizligidan kuyib-yonibdi, lekin sir boy bermay yuraverdi. Ko‘p o'tmay sichqon kelib, opajon, sog‘lig‘ ingiz ancha yomonlashibdi. Buni sababi bormi? Ayting, chorasini ko‘ raman.

— Endi o ‘ rik bilan olma bo‘ larmidim, yoshim ulg‘aygan sari mazam qochayotganga o ‘xshaydi, — deb erining aybini yashirdi.

— Bilaman, eringizga shunchalik sadoqatlisizki, uning qilmishlari orqasida sog‘ lig‘ ingiz yomonlashganligini bekitasiz. Ammo men eringizning uyiga borib ko'p narsalarni bilib g ‘azabim qo‘zidi. Lining ko'ziga ikki xotinini shayton qiyofasida ko‘rsatganimda hushidan ketib, o ‘zini yerga tashlab yubordi. Hozir dardga chalinib yotibdi.

Shu zahotiyoq Hanifa opani titroq bosib:— Erimni tuzatishingni iltimos qilaman, ko‘z o ‘ngimda tirik

yursa bas. Axir u birinchi va oxirgi erim va farzandlarimning otasi.— Sizga o ‘xshagan har qanday sharoitda eriga vafodor ayolni

ko‘rmaganman. Siz bag‘ rikeng, saxiy va pok kimsasiz Y o ‘lchiboy aka sizni unutgan bo‘ lsa ham sog‘ -salomat yursin deysiz-a! — Meni ota- onam hyech kimga yomonlik qilma va diliga ozor berma, deb tarbiyalagan.

— X o ‘p mayli, sizningcha YoMchiboy akaga nisbatan qanday chorani qo‘ llashim kerak? Men uni olovda yondirishim yoki ikki oyog‘ ini shol qilishim mumkin.

— Erim sen aytgan jazoga loyiq kishi, lekin buni istamayman. Utimosim shuki, uni sog‘aytirib huzurimga keltir. U insofli va xushmuomala boiib, men va farzandlarimga muhabbat bilan qarasin.

— Tushundim, ishni siz aytgandek ado etaman. Eringiz uch kundan keyin bu yerga keltirilib oyog‘ ingizni tagiga tashlanadi. So'ngra u ayblarini bo'yniga olib sizga yalinadi-yolvoradi va uzr so‘ raydi. Uni shu ravishda bir kecha-kunduz boshini eggan va tizzada o'tirgan holda ushlab turiladi. Non va suv so‘raydi, dodlaydi, biroq siz javob bermay turaverasiz.

— Ey ejjon, — deysiz unga, — meni tushim tufayli boylik orttirib elga tanildingiz, lekin qadrimga yetmay xo‘ rladingiz. Otalik va erlik burchingizni bajarmay gunohga botdingiz. Bugun sizni jazolash vaqti keldi, — deysiz.

Uch kun o ‘tgach, Hanifa opaning erini keltirishibdi, Hanifa o ‘zini sichqon aytganday tutib o ‘ rgatgan gaplarni so‘zladi. Shu zahoti kumush sichqonning sehri bilan Y o ‘ lchiboyning bo'yniga arqon o ‘ ralib yuqoriga tortila boshladi.

Hanifa opa sichqonning ishorasi bilan arqonni tortib olib, erini o ‘ limdan saqlab qoldi. U buning uchun Hanifa opaga yig'lab o ‘z minnatdorchiligini izhor etdi. Shundan keyin sichqon eru xotinni uxlatib g ‘oyib bo‘ ldi. Ular erta tongda uyg‘onishganda o ‘zlarini tamomila boshqacha sezishdi. Uzoq umr ko‘ rishib kuyov va kelinlar, nevara va chevaralar ko‘ rishib, rohat-farog‘atda hayot kechirishdi.

Iste'dod bor, lekin...She’ riyat bo‘ stonida shuhrat qozongan ikki shoir yashab,

ulardan birining adabiy taxallusi Qaynar buloq, ikkinchisiniki esa Rayhoniy ekan. Garchand, ular she’ r yozishda bir-birlaridan qolishmasalarda, lekin odob-axloq jihatidan katta farqi bor ekan. Qaynar buloq aql-idrokli, sofdil va saxiy, Rayhoniy esa g‘ iybatchi, hasadgo‘y, xasis va badjahl ekan. Shunday katta hayotiy tafovutga qaramay, Qaynar buloq Rayhoniy bilan do‘stlashgan. U qayerda bo'lmasin, Rayhoniy she’ rlarini targ‘ ibot qilib, uning obro‘sini ko‘ tarishga uringan. U o ‘zining mavqyeidan foydalanib, Rayhoniyni nufuzli davralargajalb qilgan. Ammo Rayhoniy tabiatan mehribonlikni bilmasligi natijasida do‘stining g ‘amxo‘ rligiga ahamiyat bermagan. Aksincha, u do‘stining obro‘sini tobora ko‘tarilib burayotganligiga hasadi kelib, uning sha’niga tegadigan so'zlarni orqasidan gapirib yurgan. Shunda ham Qaynar buloq do‘stiga bir og'iz nojo‘ya gap gapirmay, u bilan aloqani uzmagan. Jamoa ahli Kayhoniyningbema’niligini hisobga olib, Qaynar buloqning undan vo/ kechishini bir necha marotaba so‘ ragan, lekin u ko‘ nmay Kayhoniy sha’ niga yaxshi so'zlarni gapiravergan. Hatto, ayrim■ nJamlar Qaynar buloqning «tili qisiq»joyi bo‘ lsa kerakki, o ‘zidan

I l as t » kishi bilan do‘stlashib yuribdi, deyisharkan.

• ■ i n — —

Ular Rayhoniyda iste’dod bilan odob-axloq mos tushmagan- ligidan hayratlanib yurganlar. Vaqti kelib Rayhoniy kasal bo‘ lib yotib qoldi. U Qaynar buloqqa dedi:

— Mehribonim, 60 yildan buyon oshna-og‘aynigarchilik qildik, ko^nglingizni ranjitganman, lekin siz bilib-bilmaslikka olgansiz. O'zimning aybim bilan hamrohlarim mendan yuz o ‘girishdi. Shaxsan sizning va boshqalarning oldida gunohkorman. Meni kechirishingizni o'tinib so‘rayman. Xudoi taolo sizga oliy fazilatlami in’om qilgan bo‘ lsa, menga ularning aksini bergan ekan. Xasislik qursin, bekitib qo‘ygan boyligim yo‘qolibdi. Hozir yurak-bag‘ rim yonyapti, oilamni ham xonavayron qildim, Oxirgi gapim shuki, menga ko‘ rsatgan mehribonliklaringiz va g ‘amxo‘rliklaringizning qadriga yetmadim, sizning ibratli hayotingizdan saboq olmadim, johillik va nodonlik botqog'iga botib, umrim xazonga aylandi. Oilamdan xabar olib turishingizni iltijo qilaman. Shundan keyin Rayhoniy ketma-ket kechirim so‘ rab, Qaynar buloq qoiida jon berdi.

Bu holat Qaynar buloqni qattiq qayg‘ uga soldi. U o ‘zini tutolmay yig‘ layverdi. K o ‘mish marosimida, u to ‘n kiyib, belbog1 bog‘ lab, tobutning oldiga tushib, «ustozimdan ayrildim» deb yig‘lab bordi. Odamlar uning bunday qilishidan hayratda qolishdi. U otasi vafotidan ham bunchalik qattiq qayg‘urmagan deyishdi. Oradan bir necha yillar o ‘tgandan keyin, Qaynar buloq ham kasalga chalinibdi. 0 ‘ lim arafasida bir guruh shoirlar, din peshvolari uni ko‘ rishga kirganlarida ulardan biri Qaynar buloqning Rayhoniyga bo‘lgan munosabatini eslatibdi. Shunda Qaynar buloq:

— Bilaman, ko‘pchilikni bu masala qiziqtiradi. Umrimning oxiigi daqiqalarida rost gapni aytishim lozim. Men, awalo Rayhoniyning ajoyib she’ rlarining muxlisi edim, uning iste’dodi bor edi-ku, lekin odob-axloqi past edi. Shuning uchun ham o ‘smirlik vaqtida undan aloqani uzishni otamga bildirganimda, u kishi bu ishni qilmay, uning qilmishlarini doimo kuzatib yurishni va ularning teskarisini qilishni topshirdilar. Bu maslahat ma’qul tushib do“stim misolida ahmoqona xatti-harakatlarining yomon oqibatlarini ko‘ rdim va ichimdan nafratlandim. U o ‘ta jahldor bo‘lib, odamlami bo‘ lar-bo‘ lmasga haqorat qilib, dilozorlikda nom chiqargan edi. Jahldorlik qo lin i yugurdaklikka olib kelib, xotinini, farzandlarini

va hatto shogirdlarini urishdan toymas edi. Shu boisdan u o ‘zidan oiJasini va shogirdlarini bezdirib qo‘ygan edi. Bularni yaxshi anglab, hayotimda jahldorlikka yo‘l qo‘ymadim. Do'stimning vujudida g‘ iybatchilik va chaqimchilik ham bo‘lib, odamlami bir-birlari bilan to'qnashtirib, tomosha qilishni yaxshi ko‘ rardi. Buning fojiali natijalarini ko‘ rib, o ‘zimni unday jirkanch odatlardan xoli qildim. D o ‘stimning illatlaridan biri xasislik edi. U topgan mablag‘ ining salmoqli qismini yig‘ ib, oilasini ko'proq go‘shtsiz ovqat va non- choy bilan boqardi. Shuning uchun ham uning farzandlari nimjon va ko‘ rimsiz bo‘ lib qolgan. U birovlamikiga ziyofatga boraverardi. Lekin o ‘ zi biror marotaba odamlarni mehmon qilganligini bilmayman. Men u bilan shuncha yil birga bo‘ lib, uning uyida biror marotaba issiq ovqat yegan emasman. Shuningdek, u butun umri bo‘yi birorta xayrli ish qilmadi. Shu ravishda, men xasislikning yomonligini anglab, undan o ‘zimni ehtiyot qildim.

D o ‘ stimda hasadgo‘ylik ham avjiga chiqqan edi. U o ‘ z hamkasblarini, jumladan meni va boshqa nufiizli kishilarni maqtaganini hyech eshitmaganman. Aksincha, ularning obro‘sini to‘kishga va o ‘zini maqtashga jon-jahdi bilan harakat qilardi. U dimog‘dor bo‘lib, hammadan o ‘zini baland qo‘yardi. Men uning hasadgo‘yligi va dimog‘dorligidan nafratlanib, ulardan o ‘zimni uzoq tutdim.

Rayhoniy hayoti men uchun katta maktab bo ‘ lib odob- ahloqimning shakllanishida muhim o ‘rin egalladi. U qilgan ahmoqona ishlarning teskarisini qilganligim orqasidan obro‘ qozondim. Bu sohada, men Rayhoniyni ustozim deb bilaman. Uning vafotida «ustozimdan ayrildim» deb yig‘ lashimni sababi shundadir.

Shundan keyingina jamoa ahli uzoq vaqtlardan buyon jumboq bo'lib kelayotgan voqyeaning mohiyatini tushundi. Ular Qaynar buloqning irodasiga va aqliga yana bir bor tan berishib, «Aqlni iilunoqdan o ‘ rganing», degan iborani qo'llaydigan bo‘ lishdi.

Qaniydi erimga o'zim shirin ovqatlarni pishirib yedirsam

Shahzoda o ‘ rtahol oilaning Nuriniso ismli qizini sevib qoldi. Ammo ota-onasi qizni «tengimiz emas» deb uylanishiga qarshilik ко rsatdi. Nihoyat shahzoda o ‘z mahoratini ustalik bilan ishlatib, ■.I'vg’lisiga uylandi.

Nuriniso tabiatan aql-idrokli. xushbichim va mehnatsevarligi bilan hurmatga sazovor bo‘ ldi. Shahzoda otasining vafotidan keyin taxtga o ‘tirdi. Shundan keyin ham Nurinisoga bo‘ lgan sodiqligini bir daqiqaga ham unutmadi. Kunlaming birida dugonasi Nurinisoga «sen baxtlilarning baxtlisisan, zero ering seni shu darajada qattiq sevadiki, haramidagi ayollarm o ‘ylamay faqat seni deb yashaydi. Vaholanki, u singarilarning hyech qaysisi bunday ishni qilmay, maishatbozlikka mukkasidan ketganliklari hyech kimga sir emas. Seni ering esa o 'z xotinining qadr-qimmatini o ‘rniga qo‘yishda va vafodorlikda tengi yo‘q insondir».

— Dugonajon! Hamma gaplaring to ‘g ‘ri. Haqiqatan ham baxtliman, erim bilan g ‘ururlanaman va faxrlanaman. Ammo bir orzu-niyatim amalga oshmay meni qiynamoqda. Bilasanki, farzandlarni yuvib-tarash va uy ro ‘zg ‘or ishlarini qilish Ollohning ayollarga bergan oliy ne’matidir. Bular sevimli kasb va muqaddas burch hisoblanib, ularsiz ayol zotini tasawur etib bo‘ lmaydi. Men mana shunday lazzatdan mahrum etilganman. Xonadonimizdagi barcha ishlar, xususan, farzandlarni yuvib-tarashdan to ovqatlarii tayyorlashgacha xizmatkorlar qiladilar. Erim urinasan va charchaysan deb uy ishlari bilan shug‘ullanishga ruxsat bermaydi. Hozirda harakat qilmay «tayyorga ayyor» bo‘lib qolganligim uchun barmoqlarim va umuman qo‘ liarim zaiflashib bir kosa ovqatni ko‘tarish malol kelyapti. Ilgarigi vaqtlarda oshxonada soatlab tik turardim, endilikda bunday qilsam xoldan toyaman. Eshitishimga qaraganda narigi boqiy dunyoda u yoki bu kishiga kasbing nima va uni qaysi darajada ado etding, degan savol berilar emish. Shunda kiinki o ‘z kasbini qilmay, tashlagan bo‘lsa, gunohkor deb baholanar emish. Demak, Ollohning marhamati ila u yoki bu kishining peshonasiga muhrlangan kasbga sodiqlik bu dunyoni ham, u dunyoni ham ziynatidir. Qani endi men ham o ‘z qo‘ lim bilan shirin-shakar ovqatlar pishirib erimdan rahmat so‘zlarini eshitsam, o ‘z qo‘ lim bilan yuvilgan kiyimlarni erimga kiygizib sevinsam, qaniydi bolalarimni o ‘zim yuvintirsam. Shundagina zavq-shavqqa chulg‘anib va yuragimdan sevinib ruhimga ruh va kuchimga kuch qo‘shilardi. ( ) ‘zimning ayollik burchimni ado etib ko‘nglim xushnud va yuzim yorug‘ boiardi.

с* - 1 1 4

Nurinisoning yurak so‘zlari erining qulog‘ iga borib yetdi. U xotinining orzusi va dardini tushunib unga uy-ro‘zg‘or ishlarini va bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanishga ruxsat berdi. U lazzatli ovqatlami iste’mol qilib Nurinisoga seni tarbiyalagan ota-onangga ming rahmat, bunday yeb to‘ymaydigan ovqatlami koimagan edim. Ular kayfiyatimni ko‘tarib va quwatimni oshirib yubordi. Seni mehr bilan yuvgan kiyimlaring a’zoi badanimga rohat baxsh etmoqda. Farzandlarimiz ham ona mehriga to‘yib tetiklashdilar. Shu tariqa Nuriniso murodi maqsadiga erishib eri bilan uzoq va baxtli hayot kechiribdi.

Qanday qilsa boylikning gashti suriladi?Boylikni ko‘p hollarda aql-idrokli, tadbirkor va uddaburon

kisnilaigina qo‘ lga kiritadilar. Ammo undan hamma vaqt samarali foydalanilmaydi. Ayrim puldor kishilar boylikka ega bo‘ lganlaridan so'ng hovliqib daromadga nisbatan harajatni ko‘paytiradi. Nom chiqarish uchun dabdabali to ‘ylar qiladi, manmanlik va isrofgarchilikka yo‘l qo‘yadi. Behuda maishatga va ichkilikka berilib mablag‘ ini sovuradi. Bunday holat ko‘proq otadan meros qolgan boylikka ega bo‘lgan farzandlaming faoliyatida sodir bo‘ladi. Oqibatda bu holdagi farzandlar boylikdan mahrum bo‘ lib bamisoli quruq jomashovda o ‘tirib qoladilar.

Bir badavlat kishi tabibni o ‘z xonadoniga mehmonga taklif etib hasrat qildi:

— Hazrat! Xonadonimda 20 kishi yashaydi, boyligimning son- sanog‘ i yo ‘q. Biroq ularning har birining kasali bor. Shunga hayronmanki mahallamizda zo‘ rg‘a tirikchiligini o ‘tkazayotgan kishilar baquwat va tetik yurishibdi. Ular mardikorchilik, ham- molchilik va boshqa og‘ ir ishlarni bemalol qilaveradilar, Mening xotinim, farzandlarim va kelinlarim esa sal-pal ish qilsalar holdan toyadilar, jonim uzilayapti deb noliydilar. Hazrat! Aytingchi, nima uchun meni shunday boy xonadonimda kasallik hukm surmoqda?

— K o ‘ rib turibmanki, xonadoningizda bir emas beshta xizmatkor uy ishlari bilan shug‘ullanmoqda. Shu bois oila a’zola- lingizning hammasi mehnatdan mahrum etilib ishyoqmas bo‘ lib tiolganlar. Ular yaxshi kiyinish, o ‘ynab-kulish va lazzatli ovqatlami

iste’mol qilishga mukkasidan tushib ketganlar. Ayollar atlas va boshqa shoyi gazmollardan tikilgan yaltiroq kiyim, oltin taqinchoqlar va amrikon kovushlarda qo‘Uarini suvga urmay yurishibdi. Ularning ba’zilari haddan tashqari semiz va boshqalari dard tufayli oriq va rangi za’faron ko‘rinadilar. Qiz va kelinlaringiz yosh bo‘lishiga qaramay qadamlarini zo‘rg‘a bosmoqdalar.

Oila a ’zolaringiz shunday bir dardga chalinganlarki, uni dori- darrnon bilan davolab bo ‘lmaydi. C hunki ular yalqovlik, ishyoqmaslik, bekorchilik va «tayyorga ayyorlik» orqasida kasallikni orttirganlar. Harakat va mehnat qilmay surunkasiga kuchli ovqatlami iste’mol qilaverish a’zoi badanni zararli moddalar bilan to'ldiradi. Muskullar qotadi, qon tomirlari toryadi va yurak siqiladi. Mening tavsiyam shuki, o'gillaringiz ketmon chopishsin, yuk ko‘tarishsin va boshqa og'ir ishlarni ado etishsin. Ayollar yaltiroq liboslarni o‘rniga oddiy gazlamalardan tikilgan kiyimlarni kiyib va oltin taqinchoqlarni uloqtirib bilaklarini shimargan holda kun bo‘yi ish bilan shug‘ullansinlar. Ular yoz fasli bo‘lganligi uchun oyoq yalang ish qilsinlar. Negaki yer oyoq orqali badan zaharini so‘rib oladi. Asta-sekin qo‘llari qadoq boMguncha ishlasalar salomatlik tiklanib yuzlaridan nur yog‘adi. Bordi-yu, mening tavsiyalarim inobatga olinmasa u vaqtda oila a’zolarining barchasi parhyezga o‘tib «ko'rmoq boru yemoq yo‘q» deyilganidek boylikning gashtini sura olmaydilar. Mahallangizdagi kambag‘allarning baquvvatligi va og‘ir ishlarni qilishga qodirligining sababi mehnatsevarligidadir.

Oilada kelishmovchilik va janjal hukm surganda ham boylik tatimaydi. Boylikni коЧага olmay kekkayib ketgan, o ‘zgalarni mensimaydigan va «quturgan» kishilar uchrab turadi. Bir misol, badavlat kishining xotini tabiatan janjalga moyil ekan. U oilaning nochorlik vaqtida unchalik shovqin-suron коЧаппау ko‘proq tirikchilik tashvishlari bilan o ‘ralashib yurgan. Biroq boylik qo‘lga kiritilgach, mehnat qilishdan bo‘yin tovlab borgan sari haddidan oshgan. Boylik qalbidagi janjalga moyillikni jo‘sh urdirgan. Ayolining dimog‘i shishib hyech kimni nazar-pisand qilmagan. Hatto boylikni bunyod etgan eriga o‘shqiradigan va aql o ‘rgatadigan bo‘lib mensimagan. Ayolning ko‘zi ochlik qilib оЧа qimmatli liboslar, oltin taqinchoqlarni to‘plashga qattiq kirishgan. Ularni kiyib va

taqib to'ylarda va mehmon la rga maqtanishga juda berilgan. Hatto libos va taqinchoqlarni yangisini birin-ketin olib berishlikni eridan talab qilgan. Kunlarning birida o ‘zini ko‘z-ko‘z qilish dardiga uchragan o‘sha xotin, eri kechqurun ishdan holdan toyib kelganda men aytgan durlarni olib kelmadingizmi, deb so‘ragan. Yo‘q javobini olishi bilanoq yonib turgan shamni eriga olib otgan. Shu onda erining ko‘ziga hyech narsa ko‘rinmay xotiniga tashlanganda qo‘shninikiga qochgan. Er orqasidan quvlab urmoqchi bo‘lganida qo‘shnisi ajratgan. Shu orada otilgan shamdan uyga o‘t tushib va barcha narsalar yonib Ketgan. Xotin esa boyliklardan mahrum bo‘lib, qashshoqlashgan.

Boylikni saxiylik va xayri-ehsonni bilmaydigan kishilarning qo'lidan chiqib ketganligi ma’lumdir. Favqulodda boyib ketgan ziqna kishi boylikni to‘plashga berilib ro‘zg'omi shu darajada qisibdiki, o‘g‘illarini, hatto och qolgan kunlari ham bo‘lgan. 0 ‘g‘illar balog‘atga yetganlaridan so‘ng otasining boyligini olib onasi bilan birgalikcha bir kechada yo‘q boMishgan. Shu tariqa xotini, o‘g‘illari va boyliklaridan ajralgan boyvachcha alamiga chidolmay jinnilik kasaliga chalingan.

Shunday hikoya qiladilarki, qo‘lida bir necha ming qo‘yi bor kimsa cho‘ponlariga:

— Bu yil o ‘t serob bo‘lib q o ‘y la m in g suti juda quyilib, qaymoqqa o‘xshab ketdi. Shu bois sutga suv qo‘shib olovda salpal qaynatib so‘ng sotinglar. Ko‘p foyda ko‘riladi.

Cho‘ponlar yo‘q deyishsa ham boy zo'rlagan. Haqiqatan ham, sutni xarid qilishdan salmoqli daromad olingan. Boy bu qo‘shimcha daromad hisobiga yaylovda yaxshigina imorat qurdirgan. Biroq bahorda tog1 bag‘ridagi yaylovda kuchli sel yog‘ishi va suv toshqini orqasida minglab qo‘ylar daryoga surib tashlangan, cho‘ponlar ham halok bo‘lishgan. O'sha imoratga yashin, tegib yonib tushgan. Boy hamma boyligidan ayrilib «ikki barmog‘ini burniga tiqib» qolgan. Shundan keyin boy sutga suv qo‘shib va uni o‘tda qaynatib katta talafot ko‘rgani uchun jamoa ahli orasida «suvniki suvga, o‘tniki o‘tga ketdi» degan naql ishlatadigan bo‘libdi.

Boylikni qo‘lga kiritib o ‘ziga ham boshqalarga ham rohat baxsh etgan kimsalar oz emas. Bir misol, kunlarning birida o‘rtahol oilada shunday o ‘g‘il tug‘ilibdiki, bamisoli xonadonda oftob chiqqandek boigan. Bu Muhiddin ismli bola yoshligidan boshlab

aql-idrokli va kelajagi porloq inson sifatida kishilar diqqatiga sazovor bo‘lgan. U mehnatsevar va tinib-tinchimas, har bir ishni o‘miga qo‘yib ado etgan. Ayniqsa, uning ota-onasiga mehri va g‘amxo‘rligi hamishajo‘sh urib tuigan. Otaning topish-tutishi qozonni qaynatishga yetib doimo pulga muhtojlikda hayot kechirardi. Ma’lum vaqtlar o‘tishi bilan Muhiddin shahaming nufuzli kishisi sifatida tilga olinadigan bo'ldi. Muhiddin aka uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tib katta boylikni qo‘lga kiritdi. Uning boyligi oliy fazilatlari, ya’ni saxiyligi, xayr-ehson qilishi va m a’rifatparvarligi tufayli ko‘payib bordi. Kambag'allarga, yetim va bevalarga, nogironlarga, olim va shoirlaiga yordam qolLni cho‘zdi. Aka-uka va opa-singillari hamda qarindoshlarini bag‘riga tortib oyoqqa tuig'izdi. Muhiddin aka o‘zining bag‘rikengligi va insonparvarligi tufayli elning hurmati va izzatiga sazovor bo‘lib ko‘plab do‘stlar orttiradi. Uning bu darajaga yetishishida ota duosining ahamiyati katta bo‘ldi. Otasi o‘zining eng yaqin do‘stlaridan biriga: «Birodar! 0 ‘g‘lim meni va oila a’zolarining barchasini umidi va tayanchi bo‘lib qoldi. U bizlarni hurmat qilishga va ko‘nglimizni olishga qattiq harakat qilmoqda. Yaxshiyamki Olloh shu o‘g‘ilni bergan ekanki, bu dunyoda rohatda yashamoqdamiz. Men Muhiddin o‘g‘limdan mingdan ming roziman. 0 ‘g‘limning umri uzoq bo‘lsin, elning eng badavlat va obroli kishisi sifatida shuhrat qozonsin».

Buni qarangki otaning duosi vojib bo‘lib Muhiddin akani boy, sahiy va insonparvar kishi sifatida tanimagan va siylamagan odam qolmadi.

Boylik shunday bir m o‘jizaki faqat Muhiddin akaga o‘xshagan kishilarga vafolik qiladi. Bunday kimsalar uning gashtini ham suradilar.

Qarilikdaqi fojia va baxtDavrada o‘tirgan Saidabror ismli kishi dedi: Kuzatishlarim shuni

ko‘rsatadiki, inson zotining um rini yakunlovchi bosqichi — keksalikdagi hayot ekan. Bu o‘ta nozik va ma’suliyatli hisoblanib uning qanday tarzda kechishiga qarab har bir kishining bu dunyodan roziligi yoki noroziligini belgilar ekan.

Kunlarning birida salqin joyda o ‘tirishgan yoshi ulug‘ odamlar bilan suhbatlashdim.

Ulardan biriga: — aytingchi, necha yoshdasiz, yana yashashni istaysizm i, hayotingizdan rozimisiz deb savol berdim.

- Men, — dedi ulardan biri, — 70 bahorni ko‘rdim, lekin ko‘p qiyinchiliklarni boshimdan kechirmoqdaman. Sakkizta o‘g‘limni uylantirib hammasini bir xonadonda bag‘rimda ushlab katta qozondan ovqatlanmoqdamiz. 0 ‘ttiz kishilik oiladagilarning muomalasi va fe i — atvori, yurish-turishi har xil boiib, har biri o ‘zini aqlli va bilimdon deb biladi. Hozir o ‘ylasam ularning tarbiyasiga ahamiyat bermay yaxshi ovqatlantirsam va kiyintirsam bas, o ‘zaro hurmat va izzat hukm suradi, deb katta xatoga y o i qo‘ygan ekanman. 0 ‘g‘illar, ovsinlar va nevaralar birdaniga shovqin-suron ko'tarishib bir-birlarini urishgacha boradilar. Bu yoki u o‘giim xotinini yonini olishib bir-birlari bilan janjallashadilar. Kelinlarning chaqimchiligi va fitnalari qaynab turadi. Tinchitish maqsadida nasihat qilsam «siz miyasi chirigan chol, aralashmasdan turing» — deyishadi. Ular o ‘zlari xohlagan ovqatni tayyorlashadi, lekin meningdek qariga u ogirlik qiladi. Yemasam och qolaman, bordi-yu yesam hazm qilolmay qiynalaman. Ko‘chada ovqatlanishga pulim yo‘q. Chunki ilgarilari boyligimning barini farzandlarimga sarflab cho‘ntagimni quritganman. Bu meni farzand va kelinlarga qaram qilib qo‘ydi. 0 ‘g‘illarim arzimagan sartarosh pulini zo‘rg‘a berishadi. Qaramlik shunday yomon ekanki, kishi bo‘ysunadigan, achchiqgaplarga chidaydigan, yolvoradigan, ko‘pincha qulga o‘xshab qolarkan. Ayniqsa, xotinimga kasalga chalinganligi uchun qivin boldi. 0 ‘zimning hayotimdan shunday fikrga keldimki, “janjalning uyasi katta oilada” degan hikmat haqiqatni aks ettirar ekan. Aslida oilada ko‘pchilik bilan yashamaslik kerak ekan. Men awalambor, yoshlik vaqtlarda qarilikni o ‘ylam ay boyligim ni sarflayveribm an. Farzandlarimga mustaqil yashashlariga yoi bermay boshimga kulfatlar yog‘diribman. Biz eru-xotin shunday bir og‘ir ahvolga tushib qoldikki, tezroq bu dunyodan ko‘z yumishni orziqib kutyapmiz.

So‘zni yonidagi kishi olib: aslida 50-yoshdaman, lekin ko‘rganlar 60-70 yoshni bermoqdalar. Bunday juda qari ko‘rinishimga o‘zim aybdorman. Uylanganligimning dastlabki yillarida juda sharm hayoli va tartibli odam edim. Keyin favqulodda yomon ulfatlarga qo‘shilib qnnor o ‘ynash, nasha va chilim chekishga berildim. 0 ‘g‘illarim ham mening yoiim dan borib buzildilar. Vaqti kelganda uyimda o‘g‘illarim bilan qimor o‘ynadim. Ular mening qimorda qoiga

kiritgan pullarimni yutib, yalinsam ham qaytarib berishmadi. Ammo ular choyxonada nomi chiqqan qimorbozlarga barcha boyliklarini yutqazib va qashshoq bo'lishib nima qilishlarini bilmay yuribdilar. H am m am izning xotinlarim iz norozi bo‘lishib va nafratlanib ota-onasinikiga ketishdi. Ko‘p o‘tmay o ‘g‘limning ikkalasi ham g‘oyib bo‘ldi. Mening yoshlik vaqtimda odobsizlik va o‘ta zarali odatlatga mukkadan tushishim, pirovardida fojiali ahvolga giriftor qildi. Endi nochorlikdan choyxonada va boshqa joylarda favqulodda uchragan ovqatlardan foydalanmoqdaman. Bundan ko‘ra tezroq o‘lganim ming karra yaxshiroqdir.

Shundan keyin 75 yoshli qariya dedi: - Men ham o‘z vaqtida odob-axloqning aham iyatini anglamaganim uchun xo‘rlikda yashamoqdaman. Ayniqsa xotinim farzandlarning tarbiyasiga yomon ta’sir ko‘rsatdi. Uning o ‘zi shallaqi, isqirt va andishasiz bo‘lganligi orqasida farzandlar jaholatga berilgan. Ular meni va onasini mensimay va hamma narsani o‘zimiz bilamiz, deyishib tinchlik bermaydilar. Ular bir-birlari bilan ham mushtlashib turadilar. Oxirida ular ichkuyov bo‘lib bizlardan xabar olmay qo‘ydilar. Eru-xotin nochorlikdan uyimizning b ir xonasini o ‘zimizga qoldirib, qolganlarini sotib qora qozonni qaynatdik. Vaqti kelib pul tamomlanganidan keyin yashashdan umidimizni uzib xudodan oMimimizni iltijo qilmoqdamiz.

Keksalardan yana biri shunday gaplami aytdi: men 90 yoshga kirdim. Biroq butun um r bo‘yi jiddiy xafagarchilik va qiyinch ik ko'rmadim. Oilada jaholat va manmanlikka berilmay xushmuomalali va oqibatli bo‘lishga harakat qildim. Oilamda tartib va intizomni o‘rnatib farzandlarning tarbiyasiga e’tibor berdim. Bilasizki, boylik ham kishining kelajagi va baxtini ta ’minlovchi muhim omillardan biridir. Shu bois uni bilimdonlik bilan harajat qilishning ahamiyati ka tta K eksayganim da to p ish -tu tish d an qolishlikni o ‘ylab yoshligimdan boshlab har kungi daromadimning to ‘rtdan bir qismini g‘amlayverdim. Qariganimda yig‘ilgan oltin va kumush tangalami sanasam biz eru-xotinni o‘lgunimizgacha yetishi ma’lum bo‘ldi. Bu dunyoda pulsizlikdan yomon narsa yo‘q. Bunday achinarli ahvolga tushib qolgan qariya kirn bo‘lishidan qat’iy nazar qaramlik sirtmog‘iga tushib, ko‘ngli xohlagan ishni qila olmaydigan va ovqatni

yeyolmaydigan odarnga aylanadi. Qaram girdobidagi odamlar kim uni boqayotgan boisa o ‘shaning chalgan nog‘orasiga o‘ynashga majbur bo‘lib, kamsitiladi va xo‘rlanadi. Mana men yoshligimdanoq kelajagimni nazarda tutib ish yuritganligim uchun badavlat, erkin va ozod keksa sifatida yashab yana 15-20 yil umr berishini Ollohdan so‘rayotirman. Boyligim borligi uchun ham atrofimda farzandlarim girdi-kapalak bo‘lishib yurishibdi.

Men, - dedi uning safdoshi,- ota-boboning kasbi baqqolchilikni davom ettirib 80-yoshni qarshi oldim. Yoshlik vaqtlarimda ayrim keksalaming og‘ir ahvolini ko‘rib kelajagimni o ‘ylaydigan bo‘ldim. Garchand daromadim ko‘p bo'lmasada, uning m a’lum qismini mahfiy ravishda xumga solaverdim. Qariganda mana shu g‘amlagan mablag‘im biz eru-xotinning kuniga yarab turibdi. Farzandalarimizga og‘irligimiz tushm ay o‘zimizning aravamizni o ‘zimiz tortib yuribmiz. Buni katta baxt ekanligini ko‘rmoqdaman. Bunday hayotimdan juda mamnunman, yana 100 yil yashagim keladi.

Umumiy xulosa sbuki — dedi Sayidabror aka: - inson zoti birinchi marotaba uylanganida, so‘ng farzand, kelin va kuyov, nevara va evara ko‘rganida chinakam omad va baxt gashtini suradi. Bordi- yu, qariganda ham nochor va qaramlik girdobiga uchramay baxtli hayotga erishsa u vaqtda bu dunyodan rozi bo‘lib jon beradi. Chunki, bu so‘nggi baxt oldingi yillardagi chinakam baxt bilan uyg‘unlashib va chatishib ko‘ngilni yashnatadi. Bordi-yu, qarilikda baxtsizlik hukm sursa u vaqtda ilgarigi chinakam baxtlar qora ho‘yoqlarga bo‘yaladi. Inson o‘zini butun umr bo‘yi azoblangandek his etadi. Shuning uchun har bir kishi qarilikni qariganda emas, balki yoshlikdan o‘ylab chora ko‘rilsa, baxtni boy bermaydi.

Baxt qushiLochinbek aka bilan Oltinbibining oilasida shunday ajoyib

farzandlar yetilibdiki, dovrug‘i a tro f joylargacha taralibdi. Kunlarning birida shahar hokimi o‘z huzuriga shayxulislom va qozi kalonni chaqirib:

— Men ko‘p kishilar bilan muloqotda bo‘lganman. Ammo Lochinbek akaga va farzandlariga o‘xshagan ko‘zidan va chehrasidan nur yog‘ib, tilidan bol tom adigan odam larni uchratm adim .

Uchalamiz o‘g‘illarimizni uylantiradigan vaqti keldi. Maslahat shuki Lochinbek akanikiga sovchilar yuborib qizlarini kelin qilsak baxtga botgan bo‘lur edik.

— Juda yaxshi o’ylabsiz, — debdi shayxulislom.— Lochinbek akaning 5 o‘g‘il va 5 qizi bo‘lib bir-birlaridan yaxshi. Awalo, uni va xotinining nasl-nasabi har jihatdan maqtovga sazovordir. Ulardan olimlar, shoirlar, yirik savdogarlar va boshqa mohir hunar egalari yetishib chiqqanlar.

— Mening ko‘nglimdagini gapirdingizlar, — dedi qozi kalon, — Bilasizlarki, Lochinbek akaning oilasi o'rtahol toifaga mansubdir. Bordiyu, xotinlarimizni sovchilikka yuborsak, «bizning tengimiz emas» deyishib jo‘rttaga ishni buzib qo‘yishlari mumkin. Shu boisdan, garchand g‘ayritabiiy bo‘lsada, uchalamiz sovchilikka borsak ayni muddao bo‘lardi. Bir oz munozaradan keyin uchala shahar kattalari o‘zIari sovchilikka borishga jazm etdilar. Ertasi kuni ular Lochinbek akaning eshigi tagida paydo bolishibdi. Shu paytda hokim:

— Nima uchundir oyog‘imni titroq bosyapti, sovchilik oson ishga o‘xshamaydi. Maboda so‘rovimiz mobatga olinmasa, u vaqtda xaloyiq oldida nima degan odam bo‘lamiz.

— Endi kelishga keldik, — dedi Qozi kalon, — eshikni taqillating, men ham o‘zimni g'alatiroq sezayotirman.

Farzandlarining dardida umrida qo‘l urmagan ishga kirishgan shahar kattalari qoMlarini ko‘ksilariga qo‘yib Lochinbek aka bilan ko‘rishishdi. Lochinbek aka va rafiqasi mutlaqo xayolda yo‘q tashrifdan sarosimaga tushishib dovdirab qolishdi. Shayxulislom vaziyatni yumshatish uchun sovchilikka kelganliklarini bildirdi.

— Farzandlar bor ekan «katta boshinglarni kichik» qilib kelibsizlar. Buning uchun benihoya xursandmiz, 5-10 kunda iavobinn yetkazamiz, — debdi Lochinbek. Rozilik bildinlgandan keyin to‘y taraddudlari ko‘rilibdi, so‘ngra katta dabdaba va tantana bilan uchala shahar kattalari o ‘g‘illarini uylantirib m urod- maqsadlariga yetishdilar.

Vaqti kelib Lochinbek akaning boshqa farzandlarining to‘ylari ham birin-ketin o‘tdi. Hatto vazir va lashkarboshi ham Lochinbek akaga quda boMishdi. Qudalaming hammasi Lochinbek akaning farzandlari tarbiyasiga tan berishibdi.

<$=вю<9£ i •

Podshoh xabar topib: — Attang, uylantiradigan o‘g‘lim va chiqartiradigan qizim bo‘lganda Lochinbek akaga quda bo‘!ardim.

Shundan keyin podshoh, Lochinbek akaning bola tarbiyasi barchaga saboq bo‘lishini o‘ylab uni saroy ahli yig‘iniga taklif qilib:

— Qani aytingchi, siz er-xotin farzandlaringizni qay tarzda tarbiyaladingizlar?

— Biz er-xotin inson hayotiga suv bilan havo qanchalik zarur bo‘lsa, odob-axloq shunchalik kerakligini anglab ish yuritdik. Bola tarbiyasini ikki o‘chog‘i bo‘lib biri xonadon, ikkinchisi mahalladir. Xonadon bola tarbiyasida asosiy o ‘rinni egallashini anglab unga alohida e’tibor berdik. Shuni unutmaslik kerakki, bola so‘zlashishni ham, tarbiyani ham birinchi navbatda ota-onadan o ‘rganadi. Shu boisdan, awalo biz er-xotin barcha sohada o‘mak bo‘ladigan darajada o ‘z im izni tu td ik . F a rzan d la r h u zu rid a b ir-b irim iz b ilan baqirishmadik, janjallashmadik va olishmadik. 0 ‘zaro samimiylikni, mehribonlikni, g‘amxo‘rlikni va xushmuomalalikni namoyish qildik. Oilada birovlami qoralashga, kamsitishga va masxara qilishga yo‘l qo‘ymadik. Farzandlarda notiqlik qobiliyatini o'stirishga e’tibor berib, gapni saralab va chertib so‘zlashdik. Shuningdek., bachkanalik va sergaplik taqiqlandi. 0 ‘g‘illarimni so‘z ustasi va maddohlik bilan shug‘ullanuvchi qarindoshimga navbati bilan ma’lum vaqtga qo‘shib qo'ydik. Meni o‘zim ham yoshligimda o‘sha maddohning otasidan saboq olib ko 'p foyda ko‘rdim . U larn i ozodagarchilikka, saranjomlikka, pazandachilikka va kiyinish tartiblariga o ‘rgatdik.

Farzandlarni turli tum an ishlar bilan band qilib sang‘ib yurishlariga imkon bermadik. Ularning suyagi qotib qo‘llaridan sal ish kelishi bilanoq alohida yer, bir toycha, ikki qo‘y, bir g‘o‘najin, ketmon, belkurak va o‘roq berib mulk egasi qilib qo‘ydik. Lflarga dehqonchilik, chorvachilik va samarali mehnat sirlarini o‘rgatdik. Bu farzandlarda o‘ziga yarasha mulkka ega bo‘lish, m an faa td o rlik va m eh n a tsev arlik tu y g ‘u la rin i uyg‘o td i. Farzandlarning yoshiga qarab o‘z yeridan va chorvasidan oladigan yillik daromadini belgiladik. «Hisobli do‘st ayrilmas» deganlaridek aka-ukalarining haqlarini bir-biriga behudaga o‘tib ketishiga qarshi turdik. Ular daromad qila boshlashidanoq «ona suti» sifatida uni o‘ndan bir qismini nafaqa sifatida xotinirnga berib turishlarini talab

4oto< ^123)g> car4>

qildim. Buni mabodo men to‘satdan vafot etsam xotinim kelinlariga qaram bo‘lmasin deb qildim. Biz, ayrim ota-onalarga o‘xshab farzandlami yeb-ichishdan va kiyinishdan qismadik. Ovqatlar va noz- ne’matlami barcha turlari bilan ularni boqib salomatligi va tetikligini ta’minladik. Me’yoridan ortiq ovqatlanish va uxlashni taqiqladik. Oshiq o'ynash, chilim chekish. nos otish va boshqa o‘ta zararli odatlarga o‘rganishga yo‘l bermadik. Qizlarimizni ham mehnatsevar, mohir pazanda, ozoda, saranjom-sarishta, tikuvchi, tabiati nozik va xushmuomalali qilib tarbiyaladik. Ularni boMajak eri, qaynota, qaynona, qaynisingil, qaynog'aga, qarindoshlari va qo‘shnilarga qanday muomalada bo‘lishlikni o‘rgatdik. Oilaga sodiqlikni va jonkuyarlikni ulami qon-qoniga singdirdik. Farzandlami yomonlardan nafratlanishga yaxshilardan ibrat olishga odatlantirdik. Ulami ziqnalik, ochko'zlik va pastkashlikdan xoli qilish niyatida saxiylikka va mehmondo'stlikka keng yo‘l ochdik. Bolalami 7-8 yoshidan boshlab tengqurlari bilan bordi-keldi qilish va vaqti-vaqtida mehmonga chaqirishga sharoit yaratdik. Ulami har biriga 5-10 ta sodiq do‘st orttirishlarini topshirdik, mana oradan ko‘p yillar o‘tishiga qaramay, yoshlikda boshlangan ulfatchilik hamon davom etmoqda. Hozirda, farzandlarimiz do‘stlar doirasida yashamoqdalar. Bu katta baxtdir, negaki do‘stsiz kishi qanotsiz qushga o'xshab qoladi.

M ehm ondo‘stlik xushm uom alalikni, pazandachilikni va ozodagarchilikni ta'minlaydi. Bilasizlarki, mehmon kelishi arafasida hovli, uylar va ko‘chalar tozalanadi va tartibga solinadi. Dasturxonga kabob, manti, xasip, norin vaboshqatansiq ovqatlar tortiladi.Bu ishlarni bajarish jarayonida bolalar mehmon kutish tartiblarini va tansiq ovqatlar tayyorlashni o ‘zlashtirib boradilar, shuningdek, ular dasturxonni yasatish va muomalani takomillashtiradilar. Mehmonlar xonadonga xursandchilik va fayz kiritib kayflyatni yanada yaxshilaydi, g‘am-g‘ussa va dilxiralikni bartaraf qiladi.

Farzandlarda rahm-shavqat, xayriya, saxiylik singari fazilatlami kuchaytirish uchun nogironlarga, beva xotinlarga, yetimlarga nochor kishilarga yordam berishga o ‘rgatdik. Farzandlami o ‘zaro munosabatlarini yaxshilash vabir-birlarigajipslashtirish xususida ham choralar ko‘rdik. Awalo, kichiklarni akalariga va opalariga hurmat va mehribonlik bilan qarashga chorladik.

124. ' . '

Qish faslida farzandlarim izning savodini chiqarishga va savdogarchilikni o ‘rganishga jalb etdik. «Musofir bo‘lmasang, musulmon bo‘lmaysan» degan maqolni inobatga olib o‘g'il!arimni savdo karvonlariga qo‘shib xorijiy mamlakatlarga yuborib turdik. Hozir, o ‘g‘illarim savdogarchilik hunarini ham yaxshi biladilar. Farzandlar birin-ketin katta bo‘lgan sari daromadimiz ko'payib bordi. 0 ‘zimizning kuchimiz va mablag‘imiz bilan har bir o ‘g‘ilga o‘ziga ajratilgan yerda ikki xonali uy, ayvon va dahlizdan iborat uy qurib so‘ngra uylantirdik. To‘ydan 3 oy o‘tishi bilan «o‘zingni aravangni o ‘zing tort» dsyilganidek ro‘zg‘orini alohida qildik.

Bordi-yu, farzandlar mehnatsevar va odobli bo‘lsa-yu, lekin qo‘rqoq va nomard bo‘lsa butun umri ojizlik va xo‘rlikda o’tadi. Shuning uchun farzandlarimizni dovyurak vajasoratli bo'lishlariga e’tibor berdik. Ularni vaqt- vaqti bilan kechasi to ‘satdan uyg‘otib mashq o'tkazdim. Chunonchi yarim kechada otni bildirmay yechib yuborib va ko‘chaga haydab: — 0 ‘g‘illarim, tez turinglar, ot yechilib ketibdi, — deb uyg'otdim. Ular sapchib turib otning ketidan chopib ertalabga yaqin tutib kelishdi. Shu tarzda goh qo‘yni, goh buzoqni tunda qochirib, o ‘g‘illarimni tutib kelishga da’vat etdim. Xotinim mening so‘rovimga binoan yarim kechada birdaniga uyg‘onib: — 0 ‘g‘illarim, tez turinglar, tushimda buvingni yomon ahvolda ko‘rdim, tez xabar olinglar, — deb baqirdi. Shu onda o‘g‘illarim darhol turishib uzoq masofadagi buvisinikiga qarab chopib ketishdi. Men kechasi hovliga bildirmay tosh otib: — 0 ‘g‘illarim, turinglar, mollaiga o ‘g‘ri kelganga o‘xshaydi, — deb baqirganimda qo‘llariga pichoqlarini olib bog‘ tomonga chopdilar. Bir kuni yarim kechada ko‘chadan dod-faryod eshitildi. Jo‘rttaga eshitmaganga o‘xshab yota berdim. Ammo, o ‘g‘illarim sapchib turishib, birin-ketin ovoz kelgan tomonga chopishib ketishdi. Orqalaridan borsam, o‘g‘rini ushlab daraxtga bog‘lashibdi. Ammo o‘g‘ri tushgan xonadon qo‘shnilarining o‘g‘illaridan birortasi yordamga chiqimabdi. 0 ‘tgan yili savdogarlardan birining bevasi kechasi eshigimizni taqillatib, uyidan y ilq ilarn i o ‘g‘rilar olib ketganligini aytib yordam berishimizni iltimos qildi. 0 ‘g‘illarim darhol otga mimshib o‘g‘rilarni iziga tushib yilqilarni topishib egasiga topshirishdi. 0 ‘g‘illarim mahalladagi va atrof joylardagi bezorilarni va dilozorlarni ham

ta’zirini berib turadilar. Farzandlami dovyurak tarzda tarbiyalashda ona-yurt himoyasi uchun kurashgan qahramonlar va afsonaviy polvonlar haqidagi hikoyalarni ahamiyati kattadir. Biz er-xotin uzoq qish kechalarida shunday hikoyalarni farzandlarning qulog‘iga quydik. Biz o ‘g‘illarimizga jangovarlik qobiliyatini uyg‘otish maqsadida qilich, nayza, o‘q-yoy va xanjar bilan muomala qilishni o‘rgatdik. Bu ishda ularning harbiy xizmatdagi tog‘alari ko‘p yordam berdi. Meni o'zim mohir chavandoz bo‘lganligim uchun ham o ‘g‘illarim uni mukammal egalladilar. Ular poygalarga qatnashib bir necha bor g‘olib keldilar. Mahalladagi tarbiyaning ham o ‘ziga yarasha foydasi ko‘pdir. Biz farzandlam i zarur paytlardagina ko‘chaga chiqishlariga ruxsat berdik. Ularni ko‘chalarni, hovuz va ariqlarni tozalashga jalb qildik. Ulardan har biriga ko‘chada ko‘chat ekishlarini talab qildik. Hozir ko‘chada o‘g‘illarimiz ekkan 40 to ‘p rnevali daraxt hosilga kirdi. Bulaming tagiga keksalar uchun supa qurib namat va ko‘rpacha solib qo'ydilar. Bu yerga o‘g‘illarim choy tashib turishadi. Farzandlami ko‘chada va q o 'sh n ila rn i x o nadon ida xashar ish la rid a , t o ‘y larda, marosimlarda faol qatnashtirdik. Ularga ko'chada yuk bilan ketayotgan kishilarga ko‘maklashishni topshirdik, kimki, qarz so'rasa darhol berishlikni tayinladik. Ularga bezori va bekorchi bolalarga qo ‘shilm aslikni, hyech kim bilan olishm aslik va urishmaslikni, chaqimchilik qilmaslikni va chiranmaslikni uqtirdik.

Kechqurungi ovqatdan so‘ng farzandlarimdan ko‘chada yoki bozorda kanday savobli va xayrli ish qilganliklari haqida hisobotlarini olib turdim. Ular mening oldimda qizarib qolmasliklari uchun savobli ishni qidirib yurishadigan bo‘lishdi. Ularga bozorda bog‘imizdagi mevalami sotayotganda baland narx qo‘ymaslikni va umuman insof bilan ish yuritishga da’vat etdik. Savdo-sotiq tamom bo‘lgandan keyin o‘tirgan joyni supurib tozalashni tayinladik. Ularga bozorga tushganda bizga yoki opa-singillariga atab yaxshi pishgan qovunmi, shirinlikmi va boshqa narsani olishni so'radik. Umuman, erkakning bozordan uyiga qumq qo‘l bilan kelishi befayz bo‘lishini tushuntirdik.

Xullas, biz er-xotin farzandlarimizga barcha oliy fazilatlami singdirishga harakat qildik. Bu o‘ta mashaqqatli va murakkab tarbiyada

rafiqamningbama’niligi, mehnatsevarligi, odobliligi, pazandaligi, saranjomligi, sofdilligi va sodiqligi muhim o‘rin egalladi. Kamina ham qoiim dan kelganicha otalik vazifasini bajarishga kuchimni ayamadim. Gap shu yerga kelganda yig‘inda o‘tirganlarni biri savol berdi:

— Lochinbek aka, bolalami qo‘rqitish yoki kaltaklash vositasi bilan tarbiyalashga qanday qaraysiz?

— Bu usulni ayrim hollarda ma’lum darajada nafi bo‘lishi inumkin. Ammo, u tez-tez qaytarilib turilsa foydadan ko‘ra ziyoni ko‘proq deb o ‘ylayman. Fojia shundaki, bolalar ota-onasi tomonidan qilingan zo‘ravonlikni o‘zlashtirib olishlari turgan gap. IJIar pirovardida o‘z bolalarini ham sal narsaga kaltaklaydigan boiadi. Ota-onaning johilligi va zo‘ravonligi bolalarda shafqatsizlikni, urishqoqlikni va qoi'slikni yuzaga keltiradi. Bu holat o‘z navbatida ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi «andisha pardasini» yirtib tashlaydi. Iki yerda shuni aytib o ‘tish lozimki, hayotda «andisha pardasini» snqlash tarbiyaning asoslaridan biri hisoblanadi. Chunonchi, I'irzandlar muoinalada, kiyinishda, ovqatlanishda va umuman barcha xatti-harakatlarda faqat ota-onanigina emas, balki boshqa kishilarning oldida ham andisha qoidalariga qattiq rioya qilishlari lozim. Aks holda, bir og‘iz nobop so‘z yoki qiliq bilan obro‘ning Io‘ kilishi hyech gap emas. Bundan xoli bo‘lish uchun farzandlarga Ihrosat va ziyraklikni singdirish o‘ta foydalidir. Ma’lumki, kishini ■ duo ko‘kartiradi» degan maqol bor. Buni hisobga olgan holda, biz cr-xotin farzandlarim iz haqiga doim o duolar o ‘qidik. Nochorlikda va yetimlikda yashayotgan kishilarni duosini va m innatdorchiligini olish zarurligini farzandlarga uqtirdik. I nrzandlarning tarbiyasiga doir yuqorida sharhlangan choralar ii/luksiz va qat’iyatlik bilan amalga oshirilishi odat tusiga kirib, uLirtiing qon-qoniga singib ketdi.

Farzandlarimiz tufayli elga tanildik, liamda atoqli kishilarga <|iida bo‘ldik. Ayniqsa, sizdek zabardast hukmdorning nazariga lusliish sharafiga muyassar boMishdan boshimiz osmonga yctdi. I iir/andlarimiz tufayli boshimizga baxt qushi qo‘ndi.

<iceo<S®38>c»=t»

Murosa tlmiKeksalar o'zaro ko‘rgan bilganlarini suhbatlashayotganlarida

ulardan biri — Qozi Kalon: — Men o‘zimning ko‘p yillik faoliyatimda janjallashish, mushtlashish va qotillikka doir ishlarni ko‘rib hukm chiqaiganman. Hozir bular haqida gapirib ko‘nglimni yozmoqchiman.

Awalo ayrim odamlar qalbida g‘amxo‘rlik, inehribonlik va saxiylikning yo‘qligini ko‘rib hayratlanganman. Mirza quruq laqabli kishi ko‘cha-kuyda o‘zining maishati va huzurini o ‘ylab umrini o‘tkaza bergan. Uyiga kech kelib erta tongda ketganligi uchun uni farzandlari deyarli ko‘rrnaganlar. Bechora xotini uy ishlaridan tashqari bozor xarajatlarini ham qilgan. Mirza quruq topgan- tutganidan oz qismini xotiniga berib qolganini o‘zi uchun sarflagan. Bolalarini tarbiyalash va birorta hunarga o ‘rgatish xayoliga ham kelmagan. Xotini farzandlarim och qolmasin deb boylarning xonadonida xizmatkorlik qilgan. Otaning xotiniga va farzandlariga mehrsizligi va ularning o‘z holiga tashlab qo‘yishi «kosa kundamas kunida sinadi» devilgandek norozilik va qarshilikka uchradi. Undan oila a’zolarining ko‘ngli sovib mensimay va hurmat qilmay qo'ydilar. U alamiga chiday olmay xotini va farzandlarini kaltaklab jarohat yetkazgan. Shu munosabat xotini menga murojaat qilganida Mirzaquruqni so‘roq qildim:

— Men, dedi u — boshida do'ppisi va belida belbog‘i bor erkakman. Sizga o ‘xshab xotinlarning so‘ziga kirib erkaklarni tergaydigan xotinchalish odam emasman.

— Chinakam erkak, — dedim men, — uylanishni va farzand ko‘rishni bo‘yniga olgandan keyin ulami boqishi va tarbiyalashi shart.

Ayni paytda oilaga nisbatan g‘amxo‘r va mehribon bo‘lishlikka chaqirdim. Biroq u qaysarlik qilib va haqorat so‘zlarini yog‘dirib o‘z yo‘lidan qaytmaslikni zarda bilan bildirdi.

Meni haqorat qilganligi va oila a’zolarining bekordan-bekorga uiganligi uchun oyoq-qo‘lini bog‘latib 15 darra urdirdim. Uni xotini va farzandlari uyga kiritishmadi. Shundan keyin musofirga o‘xshab choyxonada tunab yuribdi. U yakkalanib qolganligi uchun odamlar qurigan daraxtga o‘xshatib «Mirza quruq» deb laqab qo‘yishibdi. Bilasizlarki «ko‘cha xandon uy zindon» degan naql bor. Xuddi

mana shunday tarzda o ‘zini tutadigan Suyarxon ismli kishini ko‘rganman. U choyxona, to ‘y va boshqa joylarda shunday hazilkash va xushchaqchaq bo‘lganki odamlar huzur qilganlar. Biroq u uyiga kelishi bilanoq o ‘zidan o ‘zi qovog‘ini solib va xo'mrayib unar-unmasga achirkan, ovozi boricha baqirib so‘kish va umuman haqorat qilishga mukkadan tushib ketibdi. Xotini va farzandlarining sabr kosasi toshib va uyni tashlab qarindoshlarinikiga ko‘chib ketganlar. Suyarxon senmisanlar meni tashlab ketadigan deb uyini sotib va ichkuyov bo‘lib farzandlaridan ham voz kechibdi. Uning til achchiqligiga chiday olmagan ikkinchi xotin ham uyidan haydaganida jaholatga berilib uning soniga pichoq tiqib jarohatlagan. Bir necha kundan keyin ayolning oyog‘i qorayib vafot etgan. Uning qotilligi uchun umrbod zindonga tashlash haqida hukm chiqardim. Shu tariqa Suyarxon tili achchiqligidan jazolandi. Bu xususda yana bir voqyeani eshitinglar yirik amaldorlardan biri — Xo‘ja Kalon dimog‘i shishib va kekkayib odamlarni cho‘chqa, itvachcha, eshak, haromi, to‘ng‘iz va boshqa haqoratli so'zlar bilan qoralagan. Kishini bunday kamsitadigan va oyoq osti qiladigan xaqoratdan bezimagan odam qolmabdi. Bir kuni uning haqoratlash xumorisi tutib turganida ikki kishi uning huzuriga arz bilan kelishgan. Xo‘ja Kalon gapni so‘kishdan boshlaganida ularning jahli chiqib: — Sizning ustingizdan podshoh hazratlariga shikoyat qilamiz deganlarida u: - o ‘sha siz ishongan podshohni uch pulga olmayman. Uning qoiidan kelsa meni osmonga olib chiqib tashlab yuborsin, qo‘rqadigan joyim yo‘q deganini bilmay qolgan. Bu jinoyati uchun tilini qirqishni buyurdim.

Oqibatsizlikning ham fojealigini ko'rdim. Salohiyatli Abdunazr ismli mudarris qarindoshini o ‘g‘il qilib va tarbiyalab, uy-joy bilan ta’minlab uylantirgar Uning obro‘yi tufayli asrandi o ‘g‘ilni.ng omadi yurishib boyib ketgan. Bosar-tusarini bilmay Abdunazr ;ikadan aloqani uzibdi. Uning vafotidan keyin o‘g‘il boiganligim uchun merosning asosiy qismini olaman deb davogar bo‘lgan. Marhumning qizlari qarshilik ko'rsatganlarida ulami erkakcha so‘kib hujum qilgan. Kuyovlar uni bo‘g‘ib o‘ldirishga majbur boMganlar ularning xaqliligi uchun javobgarlikka tortmadim.

Oqibatsizlikni ko‘rsatuvchi ikkinchi misolga diqqatinglarni jalb qilaman. Savdogar Vosiq aka dardga chalinganida do‘konlarini

<]q>x 8 C '^ & 0w >

boshqarishni vaqtinchalik qarindoshlariga ishonib topshirgan. Biroq bular uning tuzalayotganligini sezishib olayotgan foydadan ayrilmaslik maqsadida unga ustalik bilan zahar ichirishgan. Biroq Vosiq aka dori-darm on ichib tuzalgandan so‘ng sir fosh etilgan. Men qarindoshlarining har biriga o ‘n darradan urish va o‘n yil mobaynida zindonda ushlab turilishi haqida ko‘rsatma berdim. Ochko‘zlik va ziqnalikning ayanchli oqibatlarini ham guvohiman. Dodaxo'jabek o‘ziga ancha to‘qligiga qaramay bir tiyin uchun tishini sindiradigan kimsa ekan. Uning pul xarajat qilganini hyech kim ko‘rmagan va eshitmagan. To‘y, Xudoyi va boshqa marosimlar haqida eshitsa bas taklif qilmasa ham borib qorni yorilguncha ovqatlanib yurgan. Puldorlardan biri kimki Dodaxo‘jabekning pul xarajat qilganligini ko‘rsa yuz tanga mukofot berishini vada qilgan. Ikki kishi bunga qiziqib ikki oy mobaynida Dodaxo‘jabekni bildirmay kuzatib xarajat qilganini ko'rmay juda jig‘i-biyron bo‘lganlar. Bir kuni Dodaxo‘jabek o‘sha ikki kishiga choyxonada birgalikda oshxo‘rlik qilish taklifi bilan murojat qilgan. Ular uni qo‘lga tushiramiz deyishib va suyunishib darhol rozilik bildirishgan. Dodaxo‘jabek osh va go‘shtini katta-katta olib birdan o ‘rnidan turib: pulim uyda qolgan ekan, olib kelaman deb chiqib ketganida ulfatlari ishonmay quvlaganlarida qochayotgan Dodaxo‘jabek otliq aravaga urilib o‘lgan. Mana shunday tarzda ochko‘zlik va ziqnalikda nom chiqargan odam jonidan ayrilgan edi.

0 ‘zaro chiqishmovchilik va to‘qnashish orqasida eri-xotinlarning ajralishayotganliklari haqida ham ma’lumotlar oz emas. Ularning orasida ikkita-uchta va undan ortiq farzandlilaming borligi achinarli holdir.

Azizlar! — deb so‘zini davom etdiribdi Qozi - Kalon, — shuni ko‘p o‘ylaymanki hamma odamlar tinchlik, ahilchilik, do‘stlik va hamkorlikda yashashni orzu qiladi. Ammo bunga erisha olmagan- larning soni uyilib yotibdi. Aytinglarchi tinchlik va ahilchilikni ta ’minlash uchun nirnalarni qilish lozim?

Qozi - Kalon janoblari, — debdi suhbatdoshlardan biri, — fojiali voqyealami bartaraf qiladigan shunday bir mo‘jiza borki uni murosa ilmi deydilar. Xo‘sh bu ilm nimalardan iborat degan savol tug‘iladi. Javob shuki, murosa ilmining negizini sabr-qanoat va iroda tashkil etadi. Bunga tayangan odam unar-unmasga nafrat va jaholatga

berilmay o‘zini bosib o‘tiradi. Ayni paytda haqorat qilishdan tilini liyadi, urmaslik uchun qo‘lini ushlab turadi. Bordiyu bunday qilinmasa jaholatga jaholat bilan javob olinib jinoyat ro‘y beradi. Murosaqilishda oqibatlilik, rahmdillik, mehnatsevarlik, adolatlilik m uruwatlilik, saranjom-sarishtalik, kamtarlik va boshqa oliy fazilatlaming ahamiyati kattadir. Shuningdek, isqirtlik, tuhmatchilik, chaqimchilik, ikki yuzlamachilik, maqtanchoqlikka berilmaslik shart. Odamlaiga g‘arnxo‘rlik, mehribonlik va saxiylik qilish bilan bir qatorda ularning g‘amini yeyish va mushkulini oson qilish murosa ilmini yashnatadi. Shunday qilinsa odamlaming bir-birlariga bo‘lgan mehri va g‘arnxo‘rligi, ishonchi, hurmati va do‘stligi mustahkamlanadi. Hadeb mahmadonagarchilik qilish va vaysash ham murosaga salbiy ta’sir qiladi. Bu borada «ko‘p gapirsang ko‘p xato qilursan» degan naqlni hamisha yodda tutilsa kishining obro‘yi saqlanadi.

Qozi - Kalon: — Bordiyu u yoki bu kishi jaholatga berilib murosaga ko‘nmasa u vaqtda nima qilish darkor?

— Menimcha bunday odam bilan hamkorlik va ulfatchilik qilmay uzoqlashish kerak. Oila a’zolarida ham murosaga ko‘nmaydiganlar topiladi. Bu borada ham ular bilan to ‘qnashmaslik va ko‘p gapirmaslik foyda keltiradi. Bordi-yu er-xotin o‘rtasida murosaga o 'rin qolmay janjalning oxiri ko‘rinmasa u vaqtda nikohni buzib ajralishga to‘g‘ri keladi. Odamga havodan nafas olish qanchalik zarur bo‘lsa murosa ilmi hayotni yaslmatishda shunchalik katta ahamiyatga ega. Hatto o‘lim to‘shagida yotgan odam oilada murosa yaxshi yo‘lga qo'yilgan bo‘lsa chin yurakdan: — Azizlarim! Sizlar va hayotimdan mingdan ming roziman deb jon beradi. Afsuski jamiyatda murosa ilmi maxsus ta’lim tarbiya sifatida o‘iganilmay va targ‘ibot qilinmayotir. Ajab emaski, bugungi fikr-mulohazalarimiz foyda keltirsa.

Amir Temurning tadbiriSohibqiron amaldorlarning faoliyatini qattiq nazorat ostiga tutgan.

O 'z burchini bajarishda manmanlik, beparvolik, maqtanchoqlik va shaxsiyatparastlikka berilgan amaldorlarga qarshi qattiq choralar ko'rgan. Kunlarning birida Amir Temur barcha amaldorlarning qatnashuvida Haqqul ismli kishiga: Siz shu bugundan boshlab mansabdan mahrum etildingiz.

— Podshohi olam, hamma vaqt mening qilgan ishlarimdan mamnun bo'lib, bir necha bor maqtagansiz-ku.

— G apingiz to ‘g‘ri, lekin sizning yurish-turish ingiz va so‘zlaringiz egallab turgan mansabingiz doirasidan oshib ketdi. Siz bosar-to'saringizni bilmay haddingizdan oshib ketdingiz. Arzimagan narsaga ham odamlarga qamchi ko‘tarayotganligingiz haqida ma’lumotlar kelib turibdi. To‘y va marosimlarga qariyalardan oldin to‘rga o‘tirib dasturxonga birinchi qo'l uzatadi va hyech kimni mensimaydi, deyishayapti. Bular kamdek, o'tgan jum ada masjid oldida o‘tirgan qariyalar ro'parasidan otdan tushmay, gerdayib o‘tib ketibsiz. Shu tarzda qabristonni ham bosib o‘tibsiz. Bizga tirikni ham, o'likni ham oyoq osti qiluvchi amaldorning keragi yo'q.

Amir Temur o ‘sha yig‘ilishda ikkinchi bir amaldorlami sustlikda ayblab: Sizning so‘zlaringiz, o ‘zingizni tutishingiz, yurish- turishingiz va qilayotgan ishlaringiz egallab turgan mansabingiz doirasidan pasayib ketdi, siz ham ishdan olindingiz.

Shu tariqa sohibqiron mansabdorning birini haddidan oshganligi, ikkinchisini sustligi uchun mansabdan chetlatgan.

Samarqand atrofidagi bir qishloq aholisining vakillari Amir Temurga shunday deyishibdi: — «Podshohi olam! Biz suv yetishmasligi orqasida ko‘p yillardan beri qiynalamiz. Siz uni hisobga olib, mingboshiga yangi ariq qazib suvni ko‘paytirish haqida ko ‘rsatm a bergan edingiz. Am m o siz xorijiy m am lakatga ketganingizdan keyin, mingboshi ariq qazishni to ‘xtatib qo‘ydi. Natijada bu yil ham yaxshi hosil oiolmay, og‘ir ahvolga tushib qoldik. Bizni soliqlardan ozod qilishingizni o‘tinib so‘raymiz».

G ‘azablangan Amir Temur qishloqqa borib va vaziyatni o‘rganib, 30 kun ichida ariqni qazib bitirishni buyuribdi. Mingboshi bu vaqtda uzoq joyga mehmonga ketgan ekan. U kelgandan keyin hamma ishga bosh-qosh bo'lib, hashar yo‘li bilan topshiriqni 20 kunda bitkazib xabar qilish uchun saroyga kelibdi. Bu yerdagi amaldorlar o'zida yo 'q xursand mingboshini ishni m uddatdan oldin do 'ndirib bajarganligi bilan tabriklashib amirdan sovg'a olishini bildirishibdi.

Bunga javoban mingboshi ularga katta ziyofat berishni va’da qilibdi. Ma’lum fursatdan keyin Amir Temur uni qabul qilib mingboshiga:

— Qanday qilib topshiriqni muddatdan oldin bajardingiz?

— Olam panohimiz, katta g‘ayrat va shijoat bilan ishladik.— Juda yaxshi, lekin nima uchun siz bu ishni o ‘zingizcha

qilabermay, men aralashgandan keyingina kirishdingiz.— Uzr so‘rayman, beparvolik qilibman.— Bilasizmi, bu beparvolik dehqonlarga qanchadan-qancha ziyon

keltirdi. Buning ustiga siz davlatimizning obro‘yiga ham putur yetkazdingiz.

— Nima bo‘lsayam ish bitib qishloqqa suv keltirildi, haloyiq benihoyat xursand.

— Agarda bu ishni o‘zingizcha qilganingizda, taqdirlagan bo‘lar edim. Shuni unutmaslik kerakki, u yoki bu amaldor imkoni va sharoiti bo'laturib topshirilgan ishni xaloyiqning shikoyati va hukm dorning aralashuvidan keyin amalga oshirsa, hisobga olinmaydi hamda gunohi kechirilmaydi.

Shu boisdan, — debdi Amir Temur, — mingboshiga darra urilsin, mol-mulki musodara qilinib qishloq aholisi foydasiga musodara qilinsin. Bu voqyeadan keyin amaldorlar o ‘z vazifalariga juda ma’suliyat bilan qaraydigan bo‘lishibdi. Podshoh saroyiga aholi tomonidan tushadigan shikoyatlar ancha kamayibdi.

A dolatli hukmAmir Temur birorta shahar yoki qishloqqa borsa bozordagi

sharoit va narx-navoni ko ‘zdan k ech irar ekan. Bir kuni Samarqanddagi bozorga kirsa qassob go‘shtga me’yoridan ortiq narx qo'yibdi. Amir Temur uni ochko‘zlik va insofsizlikda ayblab darra nrdiribdi. Shundan keyin bozorda mollaming narxini oshirib sotishga hyech kim ju r’at qilolmabdi.

Amir Temur shaxsiy manfaatlarini o‘ylab soxta obro‘ orttirishga harakat qilgan amaldorlarni ham jazolagan. U mamlakatning bir katta qishlog‘ida bozorni chekkasida kasalga chalingan va holdan loygan eshakka achinib bir oz tikilib turgan. U ketgandan keyin mingboshi bu eshak podshohimizning nazarlariga tushdi deb rosa parvarish qiladi. Ma’lum vaqtdan keyin eshak semirib va yiltillab ketdi. Mingboshi odamlarga: — bu eshakda bir sir va xislat borki sohibqironning diqqatini jalb qilib nazariga tushdi. Shu bois uni /iyorat qilish har bir fuqaroning muqaddas burchidir.

3 3 f£<aer>>

Bunga ishongan amaldorlar va odamlar eshakni ziyorat qiladigan boiishibdi. Amaldorlardan biri mingboshiga:

Taqsir! Aql-idrokingizga qoyilmiz. Podshohimizning nazarlarini qadr-qimmatini o'miga qo‘ydingiz. Ajab emaski martabangiz bundan ham ziyoda bo‘lsa. U bunday so‘zlardan xursand bo‘lib martabasini oshishiga umid bog‘ladi. Hatto qilgan ishini Amir Temurga ma’lum qilish uchun Samarqandga bordi. Bu yerdan Amir Temur uni qabul qilib: — Men qishloqda kambag‘al va yetimlarni boshini si lab va tangalar berib xursand qilganman. Shu tariqa ular meni nazarimga tushib behad xursand boidilar. Biroq siz buni hisobga olib ulaiga mehribonlik va g‘amxo‘rlik qilish o‘miga dardga chalingan eshakni boqib va parvarish qilib odamlarni uni ziyorat qilishlariga majbur qilibsiz. Axir hayvonni emas balki kambag‘al va yetimlarni ta ’minlab turish lozim edi-ku. Nahotki insonni eshakdan farqi borligini anglamaslik shunchalik qiyin boisa. Siz nodonlik va farosatsizlik qilib soxta obro‘ orttirish va o ‘rinsiz maqtanishga berilib kechirilmaydigan xatoga yo i qo‘ydingiz. Shu bois sizni lavozimdan bo‘shatish va darra urish jazosiga tortish haqida farmon berdik.

Vaqt oltindan ham ...Buyuk Arnir Tem ur o‘zining eng yaqin safdoshlari bilan

samimiy suhbatlashib o ‘tirganda ulardan biri:— Podshohi olam! Bilasizki ko‘pdan-ko‘p azob-uqubatlar va xatarli

kunlarni birgalikda boshimizdan kechiigan edik. Hatto xalqimizning bir burda nonga zor bo‘lgan vaqtlarini ko‘rganmiz. Ollohga ming qatla shukrlar boisinki, taxt qo‘lga kiritilgach tinchlik va farovonlikda yashamoqdamiz. Hyech bir narsaga muhtojligimiz yo‘q.

- - To‘g‘ri aytasizlar, yurtimizda insonga nimaiki zarur boisa barchasi mavjud. Ammo shaxsan menda bir yetishmovchilik bor. U ham boisa vaqtdir. Qilishimiz lozim boigan ishlar shu darajada ko‘pki ulami amalga oshirishga vaqt ozlik qilyapti. Bamisoli kishi sahroda suvga qanchalik chanqoq boisa men ham vaqtga shunchalik ko‘p tashna b o iib yuraman. Hyech kimga sir emaski vaqtni sotib olish yoki o‘rnini bosadiganni topishni hyech iloji yo‘q. U bir marotaba о‘/ini ko‘rsatadiyu, so‘ng o‘z-o‘zidan g‘oyib boiadi. Masalan, bugungi soat va kunni ertaga topib bo‘lmaydi. Shu

hois mening uchun vaqtning har bir daqiqasi oltindan ham qimmatlidir. Shu onda suhbatdoshlar: Ey Olloh podshohimizga vaqtni bergin deyishib duoga qo‘l ko‘tarishibdi hamda uni sha’niga uzundan-uzoq duo va maqtov so‘zlarini takrorlay berishibdi.

— To‘xtatinglar, Sizlar meni hadeb maqtay berib vaqtimni olyapsizlar. Vaqt Ollohning ne’mati, albatta. Ammo uni tejash va undan samarali foydalanish siz va boshqa mansabdorlarga bog‘liq. Bilasizlarki mening farmonlarim yoki topshiriqlarimni hamma vaqt ko'ngildagidek amalga oshirmasligi orqasida aralshib ortiqcha vaqtni sarflashga to ‘g‘ri kelyapti. Agar mansabdorlar o‘z zimmalaridagi vazifalami doimo ko‘ngildagidek ado etganlarida ortiqcha tekshirish va vig'ilishlarga o‘rin qolmas edi. Bu bilan hammamizning vaqtimiz tejalib ko‘p ishlarni qilish imkoni tug‘ilardi. M a’lumki, saroyda va boshqa joylarda yig‘ilish o‘tkazganimda har bir kishi navbati bilan meni duo qilish va maqtash bilan shug'ullanadi. Shu paytda vaqtni bekorga sarflanayotganligidan yuragim achib xuddi ninani ustida o‘tiigandek bolaman. Gap shuki bundan buyon har bir kishi salom-alikdan so'ng bevosita ishga taalluqli fikr-mulohazalarini qisqa bayon etsin.

Demak, mening vaqtimni tejash mansabdorlaming qo‘lida. Ular har bir ishni o ‘z vaqtida bilimdonlik bilan bajarsa vaqtni tejash imkoni tug‘ilardi. Xullas oltin va durlardan ham qimmatli vaqtni qat’iy ravishda tejash har bir mansabdorning muqaddas burchidir.

Vatan ziynati va faxriUlug‘bek davrida sharob ichish ta ’qiqlangan bo‘lib tartibni

buzuvchilar kim bo‘lishlaridan qat’iy nazar jazoga tortilgan. Shunga binoan kunlarning birida qozikalon ichuvchilarning har biriga o‘n darra urish haqida hukm chiqardi. Bundan xabar topgan Ulug‘bek saroy amaldorlari huzurida dedi:

— Ichganlaming biri lashkarboshi, ikkinchisi esa olim ekan. l.ashkarboshiga darra urilsin, lekin olimga nisbatan bunday jazo < |oMlanilmasin. Buning o'miga olimni bir xonaga taklif qilib sekingina

«Sizdek kimsaga ichish munosib emas», deb ta’na qilinsa bas.Bundan taajjublangan vazir:— Awalo, botinib so‘z so‘raganimga uzr so‘rayman. Nima uchun

bir xil jinoyatga ikki xil hukm qabul qilindi?

lIJ1 iuman harbiy kishilarning faoliyati tartib— Lashkarboshi va shuning uchun ular qonunni buzishga

intizomga asoslanga | г|1с|1а|||с hukm surib harbiy quvvatimiz odatlansalar, о z b o s ^ ^ ^ yana shuni hisobga olish kerakki zaiflashadi. Bundan _jnan jQ_jg ming kisbidan bitta, olim esa mohir lashkarboshi a tugîlishi mumkin. Olimlar ziyolilarning 30-40 ming odanidan ^ 0\\ so‘zini ma’nosi nur taratuvchidir. Bu sarasidir. M a lumki, va madaniyat yaratuvchilaridir. Ammo oliy nom egalari 1 j,enuqson va har tamonlama mukammal ziyolilarning hamma>^ xatodir. Oddiy odamlarda uchraydigan yetilgan kishilar ^ ^ o l ik , hasadgo‘ylik yoki ziqnalik, johillik dangasalik yoki ”ePr^parastlik singari xususiyatga ega bo‘lgan yoki qo‘rqoqlik, mai sida ham uchraydi. Biroq bu toifadagi kishilarning ziyolilar |jm |ik is t e ’dodi hamma odam larda kishilarni tug m ^ uchun hukm dor m ana shu noyob bo‘laberm aydi. b lU^ a tutgan holda, u yoki bu ziyolini nuqsoni iste’dodni qattiq «nog‘ora» qilib chalmasligi, izzat-nafsigayoki xatosini ro âC,*4.n qjlmasligi lozim. Bir bahona topib olimga tegmasligi yoki quvg qamchisini urish u yoqda tursin, hattobekordan-bekorga davo‘qtalish gunohdir. ^ debdi vazir, — nojo‘ya ishlami qilaberib

Z iy o lila r d a n b ir o ita S i^ c h .?

haddidan oshib keta kimsa o ‘zin i-o‘zi sharm anda qilib— A w alam bor qo‘yadi. Ayni paytda u hukumatning

ziyolilar uni yakka a ^ .,yzidan mahrum boiib qoladi. Bu uningnazari v a hurmatiaan^^ârnjng ога8^ а hokimiyatga o ‘rinsiz tiluchun oliy jazodl1, _j[toshini otadigan kimsalar topiladi. Bundaytegizadigan yoki tuhnw ^ .nsh ,ozimkishilarga qarshi с or ^ Ulug‘bek, — hukumat bilan ziyolilar

— Xulosa sh u k i,^ ^ nozjj( va mas’uliyatli ishdir. Amaldor o ‘rtasidagi munosa * ravishda ziyolilarni boshqarsa nur ustiga sabr-qanoat va oqi ^ m iy a t quyosh nurini ko‘rmagan daraxt nur yogiladi. Ziyoli ^ njmjon va za’faron b o iib qoladi. Shuni yoki o‘simlikka о xsn'v0|i ahli vatan ziynati va faxridir. unutmaslik kerakki ^ ^ vazir yigilganlarga:

Ulug‘bek chiqi planning dono so‘zlarini eshitdingiz. U- Ulug‘bek. oliy

kishi ziyoli ahlini rag‘batlantirish va bilimini boyitish maqsadida madrasalarda mashg‘ulot o ‘tkazadilar. Bu yerga qadam ranjida qilganlarida mudarris va talaba (mullavachcha)larga birinchi bo‘lib Assalomu alaykum deb so‘rashadi. Qani aytinglarchi, tarixda qaysi podshoh aw al salom berib so‘ng alik olgan. Qaysi podshoh madrasada dars berishga qodir bo‘lgan?

Oliy hazrat tomonidan xazina hisobidan olimlarga berilayotgan katta imtiyozlar ularning farovon hayotini to ‘la ta ’minlab turibdi. Uning ziyoli ahliga nihoyatda mehribonligi va g‘amxo‘rligi tufayli Samarqand shahrining ilm-fan maskani sifatida shuhrati olam uzra taraldi.

Kunimiz shunga qold im i...Sulton Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni huzuriga chaqirib:

sizga m a’lumki, Astroboddan ko‘p shikoyatlar kelib turibdi. Shuning uchun siz ikki-uch kishi bilan u yerga borib, taftish o ‘tka/ib kelsangiz yaxshi bo‘lardi.

Alisher Navoiy bunga rozi bo‘lib Astrobodga keldi. U bir necha kun davomida odamlar bilan suhbatlashib hokimning ishlarini tekshirdi. U Hirotga qaytganida Husayn Boyqaroga hisobot tariqasida bir varaq qog‘oz berdi. U bu qog‘ozni ochib qarasa, bir gerdaygan eshakning surati solinib, uning dumiga ko‘p otlar boylab qo‘yilgan emish. U bundan taajjublanib, uning m a’nosini yechib berishni so‘radi. Buning izohi shuki, — dedi Alisher Navoiy, — Astrobod hokimi aqlsiz, surbet, tepsa tebranmas va farosatsiz odam ekan. U o‘zining barcha xususiyatlari bilan bamisoli eshakning o‘zi ekan. Shuning uchun aholi uni «eshak hokim» deb yuritishar ekan. Shu toifadagi odamni hokimlik mansabiga tayinlab unga aql-idrokli amaldorlar va butun aholi bo‘ysundirilgan. Shu boisdan Astrobodda eshak dumiga otlar bog‘langan, degan ibora tarqalibdi. Suratda eshak dumiga bog‘langan otlarning xo‘rligi kelib, kunimiz shu eshak hokimga qoldimi, deb tumshug‘larini yerga tirab turishibdi.

— Qoyil bu suratda olamga teng ma’no o‘z aksini topibdi, «Eshak hokim» darhol ishdan bo‘shatilsin.

Mansabdan tushsangiz ham ...Navoiy Astrobodda hokim lavozimida ishlayotganida toshkentlik

savdogar Xayriddin aka Xirotga, so‘ng Astrobodga keladi. U Toshkent va Xirot o‘rtasida savdo va adabiy aloqalarda vositachilik qilib, Navoiy bilan juda do‘stlashgan ekan. U Navoiyni xavolga cho‘mgan va kayfiyati past holda uchratib:

— Hazrat, sizni chin dildan tabriklayman, muborak bo‘lsin, deb quchoqlashib ko‘rishayotganda u hayratlanib bir oz orqaga tislanib: - Nechuk meni tabriklaysiz? Axir men poytaxt va saroydan uzoqlashdim-ku.

— Men Xirotda shuning guvohi bo‘ldimki, odamlar g‘amxo‘- rim izdan va adolatdan m ahrum bo ‘ldik, deb kuyib-pishib vurishibdi. Sizni zo‘r hurmat va minnatdorchilik bilan tilga olishib, tezroq poytaxtga qaytishingizni orzu qilm oqdalar. Hazrat! Mansabdan tushsangiz ham xalqning nazaridan tushmabsiz. Bunday bebaho baxtga kamdan-kam mansab egalari muvaffaq boMadilar.

— Ming rahmat, aziz do‘stim, bu xushxabar menga kuch- quvvat va ilhom baxsh etadi, deb quchoqlashib ko‘rishdi.

Itni it ta lasa ...Alisher Navoiy hamrohlari bilan ketayotganida ko‘cha yoqasida

turgan ikki itningbiri unga qarab irrilabdi. Bundan yonidagi ikkinchi it bezovta bo‘lib: — Esingni yedingmi, u kishi hazrat Alisher Navoiy bo ‘ladilar-ku. Agar irrilaganingni odam lar eshitsa, dumimizga chelak bog‘lab shahardan badarg‘a qiladi. Shuning uchun ovozingni tezroq o‘chir, oyog‘imga titroq kirdi.

— Yaxshi bilaman, hazrat Alisher Navoiy juda tabarruk zot, lekin o‘zing o‘yla, u kishi indamay o‘tib keta beradilarmi, itligimizni bilib qo‘ysinlar, deyapman. Qani endi hazrat biz bilan o‘chakishsa, shovqin-suron qilib o‘zimizning kimligimizni koTsatib qo‘ygan boiar cdik. Ma’lumki, mashhur odamlarga yopishish haloyiq orasida shov-shuvni koHaradi va nomimiz og‘izdan-og‘izga o4adi. Hatto «it fe'lli» odamlar topilib kuchimizga kuch qo‘shiladi.

Shunda ko‘rasan, janjalning avjiga chiqishini. Bundan biz shu darajada rohatlanamizki, uni ta’riflashga so‘z topilmaydi.

Alisher Navoiy «it akillar, karvon o‘tar» deganlaridek, parvo qilmay o‘z yo‘lida davom etibdi. Bu hodisa Navoiyning ashaddiy dushmani- amaldorlardanbirining qulog‘iga borib yetdi. Bu kishi qanday bo‘lmasin uning sha’niga dog‘ tushirishga qattiq harakat qilar ekan. U payt poylab Sulton Husayn Boyqaroga: — podshoh hazratlari eshitdingizmi yoki yo‘qmi bilmadim. Alisher Navoiy janoblari ko'chada quturgan itlar bilan o ‘chakishibdi, odamlar tomosha qilishibdi. Axir Alisher Navoiydek martabali kimsaga shunday qilish munosibmi? Sulton Husayn Boyqaro uning g‘arazgo‘yligini sezib, gapini inobatga olmadi.

Bir necha kunlardan keyin hazrat Alisher Navoiy, Sulton Husayn Boyqaro, o‘sha amaldor va boshqa nufuzli kishilar juma namozini o‘qish uchun masjidga ketayotganlarida o ‘sha it ularga qarab irillayveribdi. Orqada kelayotgan o‘sha amaldorning g‘ururi va jazavasi tutib, itga tosh otibdi. It sheriklari bilan amaldorni rosa talashib shovqin-suron ko‘tarildi. Kayfiyati buzilgan Sulton Husayn Boyqaro: - amaldorning itlar bilan teng kelishi hammamizni noqulay ahvolga solib qo'ydi. Bunga javoban Alisher Navoiy unga shivirladi:— Podshoh hazratlari, xijolat tortmang, itni it talasa aybi yo‘q.

Ofarin, juda o'rinli gapirdingiz. Buni qarangki, amaldor Sizga qazigan o'raga o‘zi yiqildi.

Tuhmatning umri q isqa, lek in ...Mansabparastlik va nayrangbozlikda tengi yo‘q bir amaldor

ma’rifatparvar va ilg‘or fikrdagi odamlami ko‘ra olmagan. Shuning uchun Alisher Navoiy bilan munosabati juda keskinlashgan. Kunlarning birida Alisher Navoiy uni halollik va adolat bilan ish yuritishini so‘rabdi. U esa rozi bo‘lmay: — Har bir kishi yoshligidan boshlab birorta kasbni egallab tirikchiligini yurgizadi. Masalan, sizga o‘xshash shoirlar yoki olimlar insonga berilgan eng yaxshi fazilatlar vositasida obro‘ qozonib hayot gashtini suradilar. Biroq shunday kasbdagi odamlar borki, ular xiyla- nayrang. Zo‘rovonlik va tuhm at qilish orqali hayot kechiradilar. Hatto ularning sarasi katta mansablami egallaydi. Men xuddi shu

toifadagi kishilardanman. Men o‘z qilmishlarimni shunday niqobla- ganmanki, sizga o'xshagan uni sezadigan ziyrak kishilar juda oz. Hatto podshohimiz ham mening ishlarimning tagiga yetganicha yo‘q. Sizning so‘zingizga kirib o‘z kasbimdan voz kechsam hamma narsadan mahrum boiib, halokatga uchrayman. Baliq suvsiz yashay olmaganidek, men ham hiyla-nayrangsiz va tuhmatsiz ish yurita olmayman.

— Tuhmatning umri, qisqa, piravordida, sharmanda bo‘lasiz.— To‘g‘ri, tuhmatning umri qisqa, lekin uning jarohati abadiy-

dir. Garchand tuhmat fosh etilsada, uning alami va dardi kishini umrining oxirigacha ezadi. Hatto u farzandlari va do‘stlarining yuragini larzaga soladi. Tuhmatga uchragan kishi chiday olmay o‘lishi ham hyech gap emas. Ko‘rdingizmi, hazrat, mening kasbim qanchalik o'tkir va zarbali.

Suhbatdan qattiq g‘azablangan Alisher Navoiy: — Siz, jirkanch va razil odam ekansiz, — dedi.

Navro'z — «shodlik dengizi»dirNavruz bayramlaming birida shiyponda Alisher Navoiy va boshqa

mashhur kishilar qatorida o‘tirgan bir shayx shunday debdi: — U bayramdan bu bayramgacha har biri kishi bir yoshga qarib va tobora umri qisqarib narigi dunyoga yaqinlashib boradi. Lekin odamlarga hayronman, bunga qayg‘urish o ‘rniga o ‘yin-kulgiga berilmoqdalar.

Alisher Navoiy bunga javoban: — Darhaqiqat, yil sayin odamlar umri qisqaradi, lekin unga Navro‘z bayramining daxli yo‘q. Hammaga ayonki, o'tgan bayramdan to bugungi bayramgacha ancha-muncha kishilar olamdan ko‘z yumdi. Shular qatori o ‘tgan yilgi bayramda shu yerda biz bilan o‘tirganlardan olti kishi vafot etdi. Shu boisdan odamlar bugungi bayramga salomat yetib kelganlariga ming qatla shukur qilib, xursandchilik qilmoqdalar. Bundan tashqari, o ‘yin- kulgi kishilarda tetiklik, orzu-havas, umid va ahillik tuyg‘ularini mustahkamlaydi. Mashhur tabibimiz Abu Ali ibn Sino aytgan- laridek, agar har bir kishi har kuni hyech bo‘lmasa yarim soat xursand bo‘lsa, charchog'i ketadi. Navro‘z bayramida esa «shodlik dengizi» barq urib minglab kishilarni o‘z bag'.iga tortadi.

' И 0 -

Kech kuzda yuqorida qayd qilingan shayxning tobi qochib uzoq yotib qolibdi. Alisher Navoiy yo‘qlab kirganda, u debdi: — Ko‘rib turibsiz, ahvolim juda og‘ir, navbatdagi Navro‘z bayramini ko‘rish menga nasib boMmasa kerak, bordiyu tuzalsam bayram kuni o ‘rtaga tushib o‘yin-kulgiga bosh-qosh boMardim.

Siz, — debdi Alisher Navoiy, — hamma vaqt o'yin-kulgidan nafratlanib, bu dunyo foniy, narigi dunyo boqiy deb yurgansiz. Shuning uchun sizni gapingiz meni taajjublantirdi.

— Sizdan boshqa odamga hazillashdim deb qutiJishim hyech gap emas, lekin Sizdek ulug‘ zot huzurida labzsizlik qilish gunohdir.

— Mening ishonchim komil, siz bayramda qatnashib hyech narsani ko‘rmagandek bo‘lib ketasiz.

— Ming xazor tashakkur. Sizdek kimsaning tilagi menga umid bag‘ishlaydi.

Buni qarangki, shayxning sog'ligi borgan sari yaxshi bo‘lib, Navruz bayrami boshlanganda uni zambilda shiyponga olib borishibdi. Bu yerda shayxga zo‘r hurmat va izzat ko‘rsatdilar. Ashula va raqslar uning kayfiyatini yanada ko‘tardi, u asta-sekin o ‘rnidan turib qadam tashlab o‘yin-kulgi doirasiga intilayotganida uni Alisher Navoiy uzilib qolasiz deb to ‘xtatibdi.

Keyin Shayx sog‘ayib ketib o‘n yil davomida navruz bayramining uyushtirUvchilaridan biri sifatida qatnashibdi. Uning tashabbusi tufayli bemorlarni ham bayramga olib chiqish rasm bo'lgan ekan. Shayx to umrining oxirigacha Alisher Navoiy haqqiga duolar o'qibdi.

Ayolning qadri-qimmatiBuyuk Boburning sevimli qizi Gulbadanbegim bo‘lajak kuyov

bilan uchrashuvda: — Taklifingizga javob shuki, sizga turmushga chiqishga roziman. Oilada xotin kishi qilishi lozim bo‘lgan barcha ishlarni bajonidil ado etaman. Shartim shuki, men sizning to'pig‘in- gizgacha engashib ta’zim qilgan holda yashashni lozim ko'rmayman.

Xonim, rozilik bildirganligingiz uchun minnatdorman, lekin shartingizning m a’nosini tushuntirishingizni so‘rayman.

— Odatda, — deb javob qildi Gulbadanbegim, — Sizga o‘xshash shahzodalarning aksariyati o ‘z xotinlarini ko‘r-ko‘rona itoatkor va bo‘yinlari egik holda yurishlarini xohlavdilar. Vaholanki, bunday

«»е»>ф^Т4Т5^са£сх

holat davom eta versa ayollar jasoratsiz va mustaqil fikr yuritolmaydigan bo‘lib qoladilar. Bunday ayollarda qiziqish, zavqlanish va yashnab yashash xususiyatlari yo‘qolib qul tabiatli bo‘lishlari turgan gap. Shu ravishda ular o‘zlarining insoniy qadru-qiymatini va g‘ururini yo‘qotib qo‘rqoq va ojiz kimsalarga aylanadilar. Qul tabiatli onalardan esa qul sifatli farzandlar tug‘iladi. Chunki bolaning xususiyatlari onanikiga mos ravishda uning qornida shakllanadi.

Agar ayollar o‘z qadri-qimmati va hurmatini saqlab jasorat, farosat, andisha, sabr-qanoat va muloyimlik bilan ish yuritsalar ularda shunday bir mo‘jiza kuch paydo bo‘ladiki, u bilan hisoblashmaydigan erkak qolmaydi. Ulardan aqlli va iste’dodli farzandlar tug‘iladi.

Shundagina ayollarning o ‘zlari va zoti-zurriyoti baxtli hayot kechiradilar. Ayollarda qadr-qimmat va g‘uruming saqlanishi, ayniqsa bizga o‘xshash taxt merosxoilariga nihoyatda zarurdir. Aks holda taxtdan mahrum bo‘linadi.

Ayrim ayollar shovqin-suron va haqoratlashlarga berilib erlarini o‘zlarigabo‘ysundiribjilovlashga harakat qiladilar. Natijada oilada ularning obro'yi to'kilib hurmat va izzati yo‘qoladi. Eri-xotinning bir-birlaridan ko‘ngli sovib shodi-hurramlik va ahilchilik bilan yashash imkoni qolmaydi. M ana shunday noxush sharoitda yashayotgan onadan nuqsonli farzandlar dunyoga keladi.

Kuyov Gulbadanbegimning aql-zakovatiga tan berib unga nisbatan mehr-muhabbati yanada jo ‘sh urdi.

Farishta qizlarYoshlikdan birga o ‘sgan Mahkam va Nurmat ismli ikki do‘st

suhbatlashib turar ekanlar. Kunlarning birida N urm at aka: - Q adrdonim M ahkamjon! Xudoga shukr ikkalam iz qizlarni tarbiyalab va uzatib o‘z vaqtida qutuldik. Ular bola-chaqalik bo‘lishib yaxshi yashashyapti. Ota-ona uchun farzandlarning tinchligi va muhtojsizligidek qimmatli narsa yo‘q. Qizlarim biz eri-xotindan xabar olishib turadi. Ammo ko‘ngilda bir g‘ashlik bor, uni senga aytib yuragimni bo‘shatmasam siqilaman.

Xotinim va kelinim ozodagarchilikka ahamiyat bermasliklari orqasida xonadonimiz qarovsiz va iflos bo‘lib yotadi. Kelin tushirsak yaxshi bo‘lar deb o‘ylagan edim, aksincha u ham xotinimga o‘xshagan isqirt

ekan. Shunday qilib ikki isqirtning o‘rtasida qolib azob chekmoqdaman. Bir kuni kelinimga idish-tovoqlarni yig‘ib qo‘ymay o‘z vaqtida yuvib qo'ying desam, «men isqirtman» desabo‘ladimi. Keyingi kunda xonalar juda iflos bo‘lib ketdi, supursangiz yaxshi bo‘lardi desam «o‘g‘lingizga boshqa xotin olib bering» deb javob berdi. Shundan keyin unga ish buyurishni to‘xtatdim. Qizlarim va onasi kelinimdan qolishmaydi. Ular kelishganda salom-alikdan keyin onasi bilan uzluksiz so‘zlashib va kulishib o'tirishadi. Shu paytda «qaniydi qizlarim uylarni tozalashsa rohatlanardim» degan fikr xayolimdan o‘tadi. Ularni oldiga borib buni aytganimda onasi sapchib: — «Dadasi qizlaringiz mehmon, dam olishga kelishgan, bezovta qilmang» deydi.

Qizlarim esa: «bizlar kelin sifatida o‘z uyimizda xizmat qilamiz, shunga o‘xshash keliningiz ishlarni qilaversin, nimaga uni ayaysiz?». Xotinim yana aralashib: - «adangiz kelinidan qo‘rqadi shekilli. Menga nuqul uni qil buni qil deyaveradi, o ‘z vaqtida xo‘p ishlaganman, endi holim yo‘q.

— Adasi undan ko‘ra guzarga chiqib somsa va kabob keltiring, qizlaringiz ancha toliqib qolishibdi».

«Qizlarim, — dedim, — isqirt joylarni ko‘rsam, kayfiyatim buziladi va ishtaham bo‘g‘iladi. Mana deyarli 30 yildan buyon onangizni ozodagarchilikka rioya qilishga da’vat qilaman. Biroq boshim og‘riyapti yo oyog‘im og‘riyapti deb o‘zini kasallikka solib, xo'p demaydi. Onam ozodagarchilikning xosiyati bo‘lmaydi, deganlar, deb javob beradi». Shunda ham qizlar o‘tiraveradilar. Hafsalam pir bo‘lib, choyxonaga chiqib ketaman.

— Do‘stim Nurmatjon! Ko‘rinib turibdiki, senga tishni-tishga qo'yib chidashingdan boshqa iloji yo‘q.

Bilasanki, mening senga o ‘xshash uchta qizim bor. Ular kelishganda biroz o'tirishib va hol-ahvol so‘rashib, kiyimlarini o ‘zgarti- radilar. Ham jihatlik bilan eshiklar va derazalarni artishadi, oshxonalami tozalab idish-tovoqlarni yuvishadi. Ularga, axir ikkala kclinimiz hamma yoqni tozalaganlar desam, ular hali yosh va (ajribasiz, ishni ko'ngildagidek qilisha olmaydi, deyishadi. Paioslarni oftobga yoyishadi, ko‘rpa-yostiqlar va ko‘rpachalarni yaxshilab taxlashadi. Etikva kavushlami artishadi. Onasining boshini yuvishib va tirnoqlarini olishib, qaytadan kiyintiradilar.

< *c *o ^ T 4 3 ^ c *o t»

Qizlarimga dam olinglar desam onasi: — unaqa demang, ular yosh charchamaydilar. Hozir meni va sizning xizmatingizni qilishmasa, qachon qilishadi. O ta-onaning ko 'nglini olgan farzandlaming bu dunyosi ham u dunyosi ham oboddir. Men kelinlarning xizmatini kamsitmoqchi emasman, u o ‘z yo‘liga, lekin qizlamiki ota-onaga boshqacha tuyuladi. Ularning xizmatlari va pishirgan ovqatlari ota-onaga nisbatan bo‘lgan muhabbat, hurmatning mevasidir. Bu ota-onani ich-ichidan suyuntiradi va qizlariga nisbatan mehrini yanada oshiradi. Adasi o‘zingizni misolga oling. Qizlaringizning mehnatsevarligi va g‘amxo‘rligidan boshingiz osmonga yetib, minnatdorchilikni izhor qilasiz-ku.

— D o‘stim! Xotiningga ming rahmat, juda aqlli ekan.— Nurmatjon, endi bunday qilaylik. Qizlarim har oyda kelishadi.

Shu paytda siz xotingiz va qizlaringiz bilan mehmon bo‘lib kelasizlar. Ajab emaski ular qizlarimdan ibrat olib ish yuritsalar yomon bo‘lmas edi. Nurmat aka rozi bo‘lib m a’lum vaqtdan so‘ng xotini va qizlari bilan do‘stinikiga kelishibdi. Shu paytda uning qizlari somsa, shirmoy non va mevalar bilan kelishib ota-onasi va mehmonlar bilan samimiy ravishda ko‘rishdilar. Darhol uy ishlarini bajarishga kirishib ketdilar. Shu orada m ehm onlarning yechgan oyoq kiyimlarini artib va tartibga solib qo‘ydilar. Ularning ota-onasiga mehribonligi va tinib-tinchimay qilgan ishlarini ko‘rgan Nurmat akaning qizlari hayratlanib va havas qilib qattiq ta ’sirlandilar. Bularning onasi esa bo‘zrayib va ensasi qotib o ‘tirdi. Mazmunan bu ayolga erining do‘stini qizlariga havas bilan qarashi yoqmadi. Ozodagarchilik va mehribonchilikni dil-dildan sevadigan Nurmat aka o‘zida yo‘q yayrab va mamnun bo‘lib o ‘tirdi. U pirovardida qo‘lini ko‘tarib: — shu xonadonning farishta qizlari! Baraka topinglar, ming rahmat deb duo qildi. Men, — deb so‘zini davom ettirdi. U — yoz jaziramasida odam suvga qanchalik tashna bo'lsa ozodagarchilik va mehrga shunchalik chanqab yuraman. Bu yerda meni chanqog‘im bosilib rohatlandim.

Nurmat aka uyiga qaytganida xotini rosa achib va jahli chiqib eriga ta ’na toshlarini otdi. Qizlari: — Onajon, janjal ko‘tarishning hyech hojati yo‘q. 0 ‘z vaqtida bizlarga ozodagarchilikni o‘rgatma- gansiz. Mahkam akaning fayzli va saranjom-sarishta xonadoni bizni

havasimizni keltirib hayratlantirdi. Ko‘zimiz ochildi va ko'p narsani o ‘rgandik. Keling, yaxshisi yo‘l qo‘ygan xatolarim iz uchun birgalikda otamizdan uzr so‘raylik. Otajon! Bizlarning aybimizni kechirishingizni iltimos qilamiz. Bugundan boshlab Mahkam akaning uyida ko‘rganlarni amalga oshiramiz.

Qizlar va’dasining ustidan chiqibdilar. N urm at aka suyunib Mahkam akaning xotini va qizlarini taklif qilib ziyofat beribdi.

Onasini ko'r...Bu ko‘hna dunyoda yoshligida ham, qarilik chog'ida ham yaxshi

kunlami boshidan kechirgan kimsalar oz emas. Ulardan biri Mehri ismli ayol o ‘g‘il va qizlarni tarbiyalab, kuyovli va kelinli bo‘lib shodi-hurramlikda hayot kechirdi. U 80 yoshdan oshganligiga qaramay odamlar uni baxtli kelin deb atashgan. Bunday ajoyib ayolga xotinlardan biri qanday qilib hurmat va izzatga sazovor bo‘ldingiz deb so‘radi.

— Men, ikki kelini bor xonadonga uzatilgan edim. Bu yerda awalo oila a ’zolari va ovsinlarimning fe’l-atvorini zimdan o'rganib har jihatdan ularga moslashdim. Shu bois ular bilan umumiy til topishga erishdim. Qaynotam, qaynonam va erimni hurmatini o‘rniga qo‘yib, kuchimni ayamay xizmat qildim. Achchiq gaplarni eshitmaslikka va nomaqul xatti-harakatlarni ko‘rmaslikka olib asabimni saqladim. Ovsinlarim bilan ehtiyotlik bilan muomala qilib lo‘qnashishning oldini oldim. Qaynim va qaynisingillarga nisbatan mehribonlik va g‘amxo‘rlikni ayamadim. Hyech kimga sir emaski, oilada xotinlarning ozodaligi va pazandaligi muhim o‘rin egallaydi. Buni hisobga olib xilma-xil va shirin ovqatlami tayyorlab supurish- sidirishni unutmadim. Uy-ro‘zg‘or buyumlari va boshqa narsalarni o'z joyiga qo‘yib pala-partishlik va tartibsizliklarga yo‘l qo‘ymadim.I rimni asrash va parvarish qilishga alohida ahamiyat berib kayfiyati va ruhini ko‘tarishga harakat qildim. Qo‘shnilaming birortasi bilan janjallashmay imkoni boricha ko‘ngillarini oldim. Ruxsat tekkan- ilagina ota-onamnikiga borib qaynota, qaynona va erimni yaxshi tomonini oshirib, noxush tom onini yashirib har ikki tom on o'rtasidagi aloqani mustahkamladim. Ovsinlarim menga o‘xshab oiladagi ko‘pchilikka moslashishni istamay g‘o‘dayib va yakkalanib

«!ОС<Я^ М ^ с»з{»

qolishdi. LJlar mening xohlaganim bo‘lishi kerak deb turib oldilar. Arzimagan gapni bahona qilib va arazlab ota-onasinikiga ketib erlari, qaynota va qaynonanamni rosa yomonladilar. Uning onalari esa qizlarining yonini olib va gij-gijlatib o 'zaro munosabatlarni og‘irlashtirdilar. Pirovardida ular o ‘rtasida bordi-keldi yo‘q bo‘lib dushmanlik avjiga mindi. Aloqa shu darajada keskinlashdiki, qaynog‘alarim ovsinlarimni haydab, ajrashishdi, farzandlari tirik yetim bo‘lib qoldilar. Shundan keyin ovsinlarimning hayoti fojiali kechib baxtsizlikka uchraganliklarini onalaridan ko‘rib yuz ko‘ rmas bo1 Iganlar.

Oilada obro‘yim oshib qaynotam va qaynonam kimni ko‘rsa mendan roziliklarni izhor etgan. Fe’l-atvorimga va mehnatsevar- ligimga yarasha umrim bo‘yi baxtli kunlarni ко‘rib kelmoqdaman. Shu bois meni qarindoshlar va qo‘shnilar baxtli kelin deb atadilar. Bu atama kishilar ongiga shu darajada qattiq singgib ketganki, qariganimda ham tilga olishmoqda. Mening hayotimda rahmatli onamning xizmati beqiyos katta. Bu tabarruk zotning so‘zlaridan bol tomardi. Pokizaligi, saranjom — sarishtaligi va pazandaligidan el og‘ziga tushdi. Sabr-qanoati va ziyrakligi bilan ajralib turardi. Uning otamga nisbatan hurmati shu darajada baland ediki, biror marotaba urishganlarini ko'rmaganman. Vaholanki, otam ba’zi vaqtlarda qo'rslik qilardi. Onam esa shirin so‘zlar bilan uni yupatgan. Onam bizlarga: — Bolalarim! Ko‘rdinglarmi otarigning qo‘pol gaplariga yopishmay va janjallashmay barnisoli uchqunni suv bilan o‘chirdim. Sizniki ma’qul, kamchilik bizdan o‘tibdi, dedim.

Erkak bola-chaqasining dardida ishlab charchagan holda uyiga qaytadi. Bu yerda nimadir yoqmasa jahli chiqib qattiq gapirishi turgan gap. Shu onda uning holatini to‘g‘ri tushunib, yon bosilsa noxushlik bir pastda o‘tadi ketadi.

Onam qanday bo‘lmasin otamni ko'nglini olishga intilib derdi: — Ming rahmat dadasi. Siz tufayli tinchlik va farog‘atda yashayotirmiz. Hyech narsadan yetishmovchiligimiz yo‘q. Bunday baxtli hayotga ming qatla shukr. Sizni olloh hamisha yomon ko‘zlardan asrasin.

Iiammamiz birgalikda duoga qo‘l коЧагаг edik.Onam otamning yelkasi va oyoqlarini uqalab yordamga bizlami

ham chaqirardim. Otam bunday mehribonliklardan tetiklashib va ruhlanib ishga ketardi.

Bizlar uch qiz va beshta o ‘g‘il edik. Onamiz bizlarni yoshimizga yarasha vazifamiz va qiladigan ishlarni belgilardi. Mehnatga jalb qilib, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikka da’vat etardi. 0 ‘g‘illar va qizlarga bab- baravar ovqatlami pishirish, sigirlami sog‘ish, uylarni tozalash va ro‘zg‘or tutish tartiblarini o ‘rgatdi.

Dehqonchilik va hunrmandchilik kasblarini egalladik. Qizlar palak, do‘ppi va boshqa narsalarni tikishni o‘zlashtirdilar. Chaqim- chilik va g‘iybatchilik singari o ‘ta yomon illatlarga berilmashkni qulogMmizga quydi. 0 ‘yin-kulgiga bir soat vaqt ajratilib onamiz bilan birgalikda dam olar edik. U bizlarga turli qiziq hikoyalarni aytib va she’r to'qib juda xursand qilgan. Shuningdek bizlarga etagini ushatib hovlini aylantirganida rosa kulardik. Aziz bolalarim, — derdi. U, — meni etagimni ushlagandek ishim va nasihatlarimni qattiq ushlab ergashsanglar menga o‘xshab baxtli hayot kechirasizlar. Bizlar esa onajon sizning izingizdan boramiz, albatta, deb javob berganmiz.

Onamning qo‘shnilar va qarindoshlarning to ‘y va boshqa maro- simlarida xizmat qilishi, arazlagan va urishganlami yarashtirish- lari ham biz farzandlarga juda ibratli bo‘ldi. Voyaga yetganimizda qaynota, qaynona va er bilan qanday munosabatda bo‘lishlikni, sabr-qanoat va ziyraklikni, kamtarin va kam gapirishni ongimizga singdirgan.

Onamning kelinlarga munosabati ham kishini hayratlantiradi. Ularni xuddi o'zining qizidek ko‘rib shirin so‘zlar bilan erkalar edi. U larning yonini olib o ‘g‘illarni koyib turard i. Onam mehribonchilik va g‘amxo'rlik qilib kelinlarini o‘ziga rom qilib olgan edi. 0 ‘z navbatida kelinlar qaynonasini o‘z onasidek ко 'rib hurmati va qadri qimmatini o‘rniga qo‘ydilar.

So‘zimni onamning bir nasihati bilan tugallayman: - o‘g‘il va qi/larim! Shuni yodda tutinglarki, baxt qusbi faqat aqlli-hushli, odob-axloqli, sabr-qanoatli va andishali, insofli va mehnatsevar odamlarning boshiga qo‘nadi. Biz farzandlar m o‘tabar onamizning chizib bergan yo‘lidan chiqmay baxtli hayotga erishdik.

Mehri ayaning so‘zlarini qiziqish bilan tinglab o ‘tirgan ayollar: sluinga aytadilarda, onasini ko‘r qizini ol deb tarqalishdi.

Ona m erosChuchmo‘maxon mahalla ahli orasida o‘ta andishali va halol ayol

sifa tida hurm at b ilan tilga o lin a r ekan. U to ‘ylarda va mehmondorchiliklarda quyidagi tarzda gapirgan: — Xotin-qizlaming or-nomusi kosadagi suvga o'xshaydi, to ‘kilgandan keyin qayta o‘z o‘rniga solib bo‘lmaydi. Shu bois ular har qanday sharoitda, hatto boshiga qilich kelgan taqdirda ham o‘z iffatini saqlashi shart. Aks holda u badnom bo‘lib bu dunyosi ham, u dunyosi ham kuyadi. Agar qo‘limda hokimiyat bo‘lsa, yaramas ayollarning barini ildiz- pildizi bilan quritib yuborar edim. Qani aytinglarchi shahrimizda qaysi bir xotinning dili buzuq? Uni menga ko‘rsatinglar, Qur’oni karimni o ‘rtaga qo‘yib sharmandasini chiqaraman, hatto so‘yib tashlashga ham qurbim yetadi.

Hammangiz mening yo‘lim dan yurishinglarni so‘rayman. Bilasizlarki, men to‘ylaiga borganimda uyni ichkarisigacha paranjida kiraman va darhol derazalarning pardalarini tutdiraman. Qayerga borsam o'zimning piyolam va qoshig‘imdan foydalanaman. Chunki begona joylarda piyola va qoshiqlaiga erkaklaming labi tegadi. Bundan jirkanam an, erkak kishi yopgan nonni yemayman. Bozorga borganimda erkaklarning ko‘zi tushmasin deb qo‘limni dokaga o‘ralgan holda uzatib xarid qilaman. Bir kuni doka o‘rashni unutib qovun sotib olayotganimda bir yigitning qo‘limga tikilayotganini sezdimu birdaniga g‘alati bo‘lib ketdim. Darhol uyimga borib qo‘limni o ‘n marotaba yuvib tinchlandim. Ko‘chada yurganimda erkaklarning ko‘zi o'tkirligini nazarda tutib ikkita chachvonni ustma-ust yopinaman.

Ayollar bunday jo ‘shqin va ta ’sirchan so‘zlarni qunt bilan tinglashib, Chuchm o‘maxonni nozik tabiatligi va pokizaligiga tan berishib, uni osmonu falakdan tushgan farishta deyishdi. Uning shuhrati butun shaharga tarqalib choyxonalarda va to ‘yxonalarda tilga olindi. Erkaklar o‘z xotinlarini undan ibrat olishlikka chaqirdi, hatto uning qizi bo‘lsa kelin qilardim deyuvchilar topildi.

Ammo, vaqti kelib, bir sabab bilan Chuchmo‘maxonning hayoti ostin-ustun bo‘lib hamma odamlarning qalbini to‘lqinlantirib larzaga soldi. Bir kuni Chuchm o‘maxonning uyidan shovqin-suronni

eshitgan qo‘shinlar chiqishsa Chuchm o‘maxon Payshanbanazir ismli eriga: — Sizning kimligingizni xaloyiq bilib qo‘ysin, siz shilta va buzuqsiz deb boshiga mushtlayotgan ekan. Eri gapirmoqchi bo‘lsa og‘ziga sochiq tiqarmish. Q o‘shnilar nima sodir bo‘lganligini tushunmay tinchlantirishga ko‘p harakat qilsalar ham foyda bermadi.

U erining yoqasidan ushlab shovqin-suron bilan ko‘chaga chiqib qozixona tom on yurdi. Uning paranjasiz va oyoq yalang ketayotganligini ko‘rgan odamlar nihoyatda hayratlanib to‘da-to‘da bo‘lib unga ergashdilar. Ayrim qoni qaynagan kishilar Chuchm o1- maxonning yonini olib erini urishmoqchi bo‘lishdi. Qozi va uning yordamchilari bunday vahimali hodisani birinchi marotaba ko‘rganliklari orqasida cho‘chishib m irshablarni chaqirtirdi. Qozixonaning ichi va atrofi odamga liq to‘ldi. Ularning orasida ayollar ham ko‘p edi.

— Qozi aka, mening kimligimni xaloyiq yaxshi biladi. Ular mening hurmatim yuzasidan kelishgan. Agar, hozir ularga erimni olomon qilinglar desam bas, bir pastda oMdirishadi. Biroq, men adolat yuzasidan masalani shariat asosida hal qilinishi tarafdoriman. 0 ‘zim haqimda ikki og‘iz so‘z aytishga ruxsat bering. Men uyim- joyim degan xotinm an, kechasiyu kunduzi bilan tinim siz ishlayman hamda erimning xizmatidaman. Erim meni olgandan keyin ancha boyib ketdi. Ammo, u xudoga shukr qilish o‘rniga meni nazar-pisand qilmay xotinbozlikka berilib, kofir bo‘ldi. U bugun kechasi o ‘ynashinkida tunab uyga keldi. Bu vijdonsizlik va shariatga tuflashdan boshqa hyech narsa emas. Unga hozir shunday qattiq jazo beringki, boshqa erkaklarga ham o‘mak bo‘lsin.

Qozi: — Chuchmo‘maxon, — Siz ko‘p shallaqilik qilabermang, eringizni tergov qilib, uch kundan keyin ishini muhokama qilib hukm chiqaramiz.

— Qozi aka, shallaqi deb mening nafsimga tegdingiz, nima men ko‘chada sang‘ib yurgan buzuqmanmi, xudoga shukr timog‘imdan tcpa sochimgacha bo‘lgan tanam poklik suvlari bilan sug‘orilgan.

Belgilangan kuni qozixonaga ko‘p odamlar yig‘ildi.Qozi: — Chuchmo‘maxon, — Eringizning o‘ynashini ko‘rgan-

misiz, ismi nima va qayerda yashaydi?— Kundoshimni ko‘rgan emasman, basharasi qursin, yaxshisi

erimning o'zidan so‘rang. Uning kechasi uyga kelmaganligini o ‘zi buzuqligini isbotlaydi.

Qozi Paysbanbanazir akaga: — Kechasi qayerda edingiz?— Kechga yaqin ot-arava bilan ishdan qaytayotganimda yo‘lda

masjidning imomi bir musofir kishini juma namozini o‘qiyotganida vafot etganligini gapirib, uning murdasini turar joyi qishloqqa olib borishni so‘radi. U menga ikki kishini yordamga biriktirdi. Biz uch kishi yarim kechada qishloqqa borib, bir oz fursatdan keyin yo‘lga chiqib, erta tongda shahaiga keldik. Bor gap shu. Sizga shuni ma’lum qilamanki, xotinimning bu yerdagi so‘zlari hammasi yolg‘on. Uyda ish qilish o‘rniga o‘zini kasalga soladi va pardoz bilan ovora bo‘ladi. Haflada bir-ikki marotaba bahona topib ko‘chaga ketadi. Kelgandan keyin rosa uxlaydi va ovqat tayyorlashni talab qiladi. Qarasam, ahvolim og‘irlashib tirikchilik va uy-ro‘zg‘or islilarini qilishga kuchim yetmay qoldi. Shu boisdan xotinimni behudaga ko‘chaga chiqishini ta ’qiqladim. Shundan keyin u menga tuhmat qildi.

— Bu iflos, ayyorlik qilayapti, unga ishonmang.Shunda xaloyiq orasidan Chuchm o‘maxonimning o‘ta halolligi

va erini jazolash haqida ovozlar eshitildi.Qozi: — Sabr qilinglar, bilar-bilmas gapiravermanglar.— Xaloyiq! Menimcha qozi aka erimdan pora olganki uning

tarafmi olmoqchi, men yolg‘iz emasman, xalq tayanchimdir.— To‘g‘ri, biz Chuchm o‘maxonning so'zlarini quwatlaymiz,

degan ovozalar eshitildi.Qozi guvohlarga so‘z berganda masjid imomi, Payshanbanazir

akaga hamroh bo‘lgan kishilar va o ‘lgan odamning o ‘g‘illari uning so‘zlarini to ‘la tasdiqladilar. Shundan keyin so‘zga Chuchm o‘maxonning bir devor qo‘shnisi chiqib: — Men daraxt ustida olma terayotgan edim, bexosdan ko‘zim qo‘shnimnikida paranjili odamga tushdi. Bir vaqt qarasam paranjining ichidan bir barzangi yigit chiqib Chuchmo‘maxon bilan eri-xotindek ko‘rishdi. Ulami ikkalasi qo‘l ushlashib uy ichiga kirib ketishdi. Hayratlanganimdan daraxtdan yiqilishimga sal qoldi. Shunday keyin devordan kichkina teshik ochib ikki-uch oy davomida kuzatib bordim. Shu vaqt ichida ko‘p marotaba yigitlar paranjida kelib paranjida chiqib ketadilar. Ularni yaxshi taniyman. Shunday qilib Chuchm o‘maxonning eri emas,

uning o‘zi uchiga chiqqan buzuq. Men erini yoshligidan bilaman, u nihoyatda mehnatkash va sof odam, lekin peshonasi sho'r ekan, shu xotinning panjasiga tushib qoldi.

— Bu qo‘shnim menga tikilib qaraydi, u ham buzuq. U adovat- dan yolg‘on gapirayapti.

Qozi: — Biz qo‘shningiz aytgan yigitlarni, ya’ni o‘ynashlarin- gizni hammasini tergov qilib zindonga tashladik. Ular siz bilan bo‘lgan aloqalarini batafsil bayon etdilar. Uyingizda sharob bekitadigan joyingizni ma’lum qildilar. Shu narsa oshkora bo‘ldiki, siz yana ikkita ayol bilan birgalikda buzuqchilik qilgansizlar. Bu ayollar ham zindonga tashlandi. Hozir ularni bu yerga keltirib siz bilan yuzma-yuz qilamiz.

Chuchmo‘maxon birdaniga o‘zgarib oyoq-qo‘llari qalt-qalt titradi. U zindondagilar bilan uchrashtirmaslikni so‘rab va aybini bo‘yniga olib: — Butun umrim bo‘yi xavotirlikda yashab ich-ichimdan ko‘p azob chekdim. Sirimni fosh etmaslik uchun o ‘zimni o‘ta halol va pok ko‘rsatishga bor kuchim bilan harakat qildim. Ayollarning soddaligidan foydalanib ustalik bilan ish yuritib, ularning ko‘ziga farishta bo‘lib ko‘rindim.

Oilada bir farzand edim. Onam 8 yoshimdan boshlab o‘zi bilan ko‘chaga olib chiqadigan bo'ldi. Chunki otam uni yolg'iz chiqarishga yo‘l qo'ym as edi. Onam esa meni qarindoshlarinikida yoki tanishlarinikida qoldirib 3-4 soatdan keyin olib uyga kelardi. Mana, qizingizni o ‘ynatib keldim, charchaganimdan oyoqlarimda jon qolmadi, deb uxlashga yotardi. Otam u turguncha ovqat tayyorlab qo‘yardi. Balog‘atga yetganimda onamning mijozlari meni badnom qildi, lekin onam buni bilmadi. Keyinroq payqagan bo‘lsa-da, noilojlikdan dami ichidan chiqmadi. Onamni ko'chaga chiqish humori tutganda hyech qanday kuch ushlab tura olmas edi. Avvalo, u uy-ro‘zg‘or ishlarini qilmay urush qidirardi va otamga qitmirlik qilib jahlini chiqarardi. Otam bechoraning asabi buzilib ho‘mray- ganda onam: — Menga ko‘zingizni olaytirmang, urmoqchimisiz, mana uring deb ro‘parasida tik turib olardi. Otam ovozini chiqarmay o‘tiraverardi. Shunda onam: — Ko‘chaga chiqaman desam, uyingni tozala, kirlarni yuvgin deyaberasiz, nima ota-onam meni sizga qul qilib sotganmi, odamlarga o‘xshab o'zim cha kobchaga chiqa

olm aym an, bu qanaqasi. Faqat o ‘zi buzuq erkak xotiniga ishonmaydi, xolos. Xotiijam yurabering, yuzim yorug‘, narigi dunyoda jannatning to‘rida o ‘tiraman. Otam bu so‘zlaiga ishongan- day bo‘lib bo'shashib javob berardi. Shundan keyin onam otilib ko‘chaga chiqib tez yurardiki, yetolmay qolardim. Keyingi vaqtlarda onam otamning tilini shu darajada qisib qo‘ydiki, hayratda qoldim. Onam otamga: — Sizni ta ’qibingizning azobini chekkanimdan o'lganim yaxshi deb o‘ziga pichoqni urmoqchi bo‘lganda, otam uni qolidan tortib oldi. Bu ishni onam otamni qo‘rqitish maqsadida jo ‘rttaga qilgan edi.

Shundan keyin otam onamga «yaxshi bo'lsang oshingni, yomon bo‘lsang boshingni yersan» deb xohlagan paytida ko‘chaga chiqishiga ruxsat berdi. K o‘p o ‘tm ay onam moxov kasaliga uchradi. Mirshablar majburiy ravishda borsa -kelmas joyga jo ‘natdi. Ko‘p o‘tmay otam vafot etib, uyda bir o‘zim qoldim. Ishlarim juda yurishib ko‘p mijozlar va hamkasblar orttirdim. Hiyla-nayrang bilan mana bu kishiga xotin bo‘ldim, lekin humorim tutganda onamga o‘xshab jig'ibiyron bo'lib xayolim Ko'chaga chiqishda bo‘lardi. Onam qilganidek meni ishimga to ‘sqinlik qilayotgan erimning tilini qisib qo'ymoqchi edim, biroq uddalay oLmay sharmanda bo‘ldim.

Voqyeaning mohiyatiga tushungan xaloyiq qahr-g’azab va shovqin-suron bilan C h u ch m o ‘m axonni to sh b o 'ro n qilib oMdirishdi.

Qozi xaloyiqqa: — Azizlar, bugungi dahshatli voqyeadan ayonki, buzuqchilik oshkora bo‘lmay qolmaydi. Chuchm o‘maxon o‘zini qanchalik o ‘ta halol va pokiza ko‘rsatmasin baribir uning niqobi yirtilib halok bo'ldi. U shu darajada zo‘r firibgar va nayrangboz ekanki, butun shahar ahlini o ‘ziga rom qildi. Chuchm o‘maxon ayrim odamlarning soddaligidan foydalanib ba’zi ayollami yo‘ldan urishga muvaffaq bo‘lgan. Men o‘z tajribamda o‘zini o‘ta halol va pok qilib ko‘z-ko‘z qiluvchi kishilarni boshqa sohalarda ham ko'rganman. Begim ismli baqqol do‘konda guruch, mosh, bug‘doy, sabzi, olma va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qilgan. LI xaridorga: — Taroziga qarang, tag‘in menga haqqingiz ketmasin, aks holda oxiratim kuyadi, deyabergan. 0 ‘sha xaridor ertasiga ham kelganda: — Yaxshiyam keldingiz, kecha guruchni xaltangizga

solayotganimda 4-5 ta donasi yerga to‘kilgan ekan, shuni olib keting degan ekan. Xaridor o ‘zini noqulay sezib: — Qo‘ying unaqa demang, uyat bo‘ladi, axir 4-5 dona guruch to ‘kilsa-to‘kilibdida,— yo‘q, olabering, meni azobga qo‘ymang, deb qo‘ymagan. Baqqol xaridorlardan birining uyiga borib: — Bezovta qilganim uchun uzr so‘rayman, kecha do‘konimda xarid qilganingizda qaytimidan adashib bir tiyin kam beribman, shuni keltirdim. Uy egasi uning halolligiga qoyil qolib zo‘rlab uyga olib kiribdi. Bu yerdagi mehmonlar voqyeani bilib: — Bunday halol odamni ko‘rma- ganmiz, — deyishib baqqolni maqtashibdi.

Baqqol bayon etilgan tarzda ko‘p xaridorlar bilan muomalada bo‘lib birovning haqqidan qo‘rqadigan, o‘ta halol kishi sifatida xaloyiqning hurmatiga sazovor bo‘ldi. Kunlarning birida tarozilar va o‘lchov toshlarining nazoratchisi o ‘sha baqqolning do'konida dasturxondagi yong‘oqni o ‘lchov toshi bilan chaqaman desa, yengilroq tuyulibdi. Shubhalanib tekshirsa, turli og‘irlikdagi toshlaming ichi o‘yilgan. Baqqol tergov qilinganda, u har kuni o ‘rta hisobda 5-10 qadoq atrofida mahsulotni tarozidan urib qolganligi aniqlandi.

Xon farmoniga muvofiq baqqolga yigirma darra urilib mol-mulki davlat foydasiga musodara qilindi.

Mamlakat viloyatlaridan birining hokimi nihoyatda qattiqqo‘1 bo‘lib, amaldorlarning o‘z vazifalarini suiste’mol qilishlariga yo‘l qo‘ymagan. Soliq yig‘uvchilarga belgilangandan ortiq pul olishni va xonadonlarda mehmon bo‘lishni m a’n qilibdi. Shuningdek, u ma’muriyat vakillariga katta to‘y va mehmondorchilik qilishga ruxsat bermagan ekan. Ayniqsa sharob ichuvchilarga qarshi shafqatsiz kurashgan. Buzuq ayollami esa xaloyiq ko'z o‘ngida osgan. Mahkama qarshisidagi bog‘laming mevasini sottirib pulini podshoh xazinasiga yuborgan. Vaholanki, bu ishni boshqa viloyat hokimlari qilmay, o ‘zlarining shaxsiy manfaatlariga ishlatgan.

Hokim rasmiy yig‘inlarda va xaloyiq orasida birovlarni boyligiga ko'z olaytirish gunoh deb tashviqot yurgizgan.

Podshoh o‘sha viloyat hokimini mamlakatdagi eng insofli, halol va adolatli shaxs sifatida juda maqtagan. Ammo, vaqti kelib uning «misi chiqib» qoldi. Tekshiruvga ko‘ra hokim o‘ziga yaqin bir guruh

odamlar bilan sharob ichishib, maishat qilar ekan. Bu ziyofatga go'zal ayollar ham jalb qilingan. 0 ‘zining qarindoshlariga va do‘stlariga xazina hisobidan uy-joylar qurib bergan. Qalbaki hujjatlar tuzib ancha mablag‘ni o‘zlashtirgan. Sir ochilmaslik uchun xazinachini o‘z qo ii bilan bo‘g‘ib oMdirgan. Xorijiy mamlakat savdogarlari bilan til biriktirib, bojlaming yarmisini o‘z cho‘ntagiga solgan.

Hokim o‘z qilmishiga yarasha jazosini tortib, tiriklayin ko‘milgan. Biroq uning «o‘ta halollik va poklik» niqobi yirtilguncha katta ziyon ko‘rilgan.

Chiyriqdan o'tkazilgan m ansabdorlarZabardast podshoh mansabdorlarning faoliyatini baholashda

antiqa usulni qoilagan. Ularni ish jarayonida sarasini saragi va puchini puchga ajratib bamisoli chiyriqdan o4kazgan. Agar ularni ishdan ozod etish zaruriyati tug‘ilsa quyidagi tartibni joriy etgan: Saroy darvozasidan biri otga, ikkinchsi eshakka mindirilgan holda xaloyiq huzuriga chiqarilgan. Uchinchisi esa qorniga tugun bog‘lagan va boshiga bo‘xcha qo‘ygan tarzda ko‘ringan. To‘rtinchisi ikki barmogini burniga tiqib yarim yalang‘och bo‘lib chiqqan. Otni ustidagi mansabdor aql-idrok bilan ishni do‘ndirib, hukmdorning rahmati va mukofotiga sazovor bo‘lgan kimsani anglatgan. U ma’suliyatli lavozimlarni egallashga loyiq, deb hisoblangan. Eshak minib chiqqani dangasa va farosatsiz, tepsa-tebranmas va isqirt kishi hisoblangan. Qornini do‘ppaytirib va boshiga bo‘xcha bilan ko‘ringani mansabidan faqat o‘z manfaatini ta’minlash va boylik orttirish bilan shug‘ullanganligini bildirgan. Ikki barmog‘ini burniga tiqib yarim yalang‘och holda darvozadan chiqqani davlatga ham, o ‘ziga ham hyech narsani yuqtirmagan «non yemas» kishi gavdalantirilgan. Boshqacharoq aytganda u «Suvdan quruq» chiqqan. Janjalkash va urushqoq amaldorlarga esa itni yetaklatib chiqarilgan. Mug‘ombir, pismiq va hiylakor kishi ichi somon bilan to‘ldirilgan tulkining shaklini qo‘ltiqlagan holda ko‘ringan. Saroy darvozasidan qo‘lida uzun langar ushlagan va asta-sekin qadam tashlayotgan kishi paydo bo‘lgan. U havodagi arqon ustidan yiqilishidan qo‘rqib va faqat oyog‘iga qarab ketayotgan dorbozchini anglatgan. Bu m ansabdor butun faoliyati davomida ishdan

bo‘shatilishidan xavfsirab dadillik bilan ish yuritishgajazm etmagan. Hamma vaqt gap tegib qoladi. deb pashshaga ham ozor bermay yoki birorta muhim ishga qo‘l urmay o‘ta ehtiyotkorlik va sustkashlikni kasb qilgan. Birovlardan hadiksirash va vahima boshini chulg ab olgan. Unda jasorat va mardlikning asorati ham ko‘rinmagan. Uni ketidan mansabdan haydalgan shayton ko‘rinishida shaxs ko‘ringan. U hasadgo‘y, yolg‘onchi va yulg‘ich odamni anglatgan.

Xaloyiq otni minib chiqqan amaldorlarning xizmatini taqdirlab olqishlar bilan kutib olgan. Boshqa amaldorlarga esa toshlar otilib sha’nilariga haqoratli so‘zlar yog'dirilgan.

Podshohning o‘z mansabdorlarini fuqarolar ko‘rigidan o‘tkazib turishi samarasini berib Saroy darvozasidan ot minib chiquvchi- laming soni ko‘payib boribdi.

Do'zaxga chorlovchi jazoOnaizor o ‘g‘lini uylantirish niyatida ko‘p qizlarning uyiga

sovchilikka bordi. Nihoyat, ancha xushbichim qiz tanladi. O ta-ona kelinga ko‘zni qamashtiradigan kiyimlar tiktirib, orzu—havasni o ‘rniga qo‘yishdi. Ona bo‘lajak kelinni ismi Rohat bo‘lganligini ro‘kach qilib, bizlarga tinchlik va xursandchilikni baxsh etadi, deb qo‘shnilarga rosa maqtandi. Tilga olsa arziydigan katta to ‘y- tomosha bilan kelin tushirildi. Kuyov M o‘minjon ismi jismiga mos tushadigan yigit bo‘lib, sabr-qanoatli va andishali edi. U xotinidan juda mamnun, onasi esa undan ham ortiq xursand. Chunki Rohat erta tongdan turib uy va ko‘chani supurib, suv sepadi, dasturxonni va choyni tayyorlab qo‘yadi. U shirin so‘zlar bilan erini erkalaydi, qaynota va qaynonani ham hurmatini joyiga qo‘yadi. Shu tarzda kun va oylar daryo suvi kabi oqib o ‘taverdi. Ammo Rohatning borgan sari «misi chiqib» xonadonda tinchlik va xotiijamlik yo‘qoldi. U tun bo‘yi eriga qaynona va qaynotasini yomonlab, alohida uyda yashash kerakligi haqida tiqilinch qilaveradi. Mo'minjon bunga ko‘nmay g‘iybatni to ‘xtatishni talab qilganda, u birdan o‘rnidan irg‘ib turib, M o‘minjonni xaqorat qila boshladi. Ertasi kundan boshlab supirish-sidirish va ovqatlami tayyorlash o‘lda-jo‘lda bo'lib qoldi. Qaynona kelinni nasihatlar bilan yo‘lga solishga ko‘p urindi, qimmatbaho sovg‘alar tortiq qildi. Ora—sira xizmatkomi uy ishlariga

jalb qilibtvirdi. Rohat esa shovqin-suron ko‘tarsam yaxshi bo‘lar ekan, c p uni davom ettiraverdi. Bunga chiday olm agan qaynorig^ng qattiq gapirishdan boshqa iloji qolmadi. Ikki tomon o'rtasidagj ziddiyat keskinlashib, shovqin-suron ko‘tarilib turdi. Bunday âvtlarda qo 'shnilar chiqishib tinchlanishga da’vat etganlarj^, Rohat ularni cho‘chqaga o‘xshaysizlar, deb haqorat qila bosj^di. Janjalning birida qaynona va Rohat bir-birlarini sochidat^prtishib va yumdalashib ketishdi. Mo‘minjon kechqurun uvga ke]^nda Rohat onasinikiga jo ‘nab ketganligini ko‘rib, ota- onasigq^ bilan ajrashmoqchi ekanligini aytdi. Biroq ular o‘rtada bolalarb^f-ku, esi -hushi kirib qolsa ajab emas, deyishib o‘g‘illarini sovutisl^j. Ikki-ueh oydan so‘ng Rohatning o ‘zi hyech narsa boMma^^dek aaynonaga salom berib uyga kirib keldi. Biroq bir oy o‘tar-o‘tnias to ‘polonni yana boshladi. Ammo u endi onasinikiga ketishnjt(Vxtatib, uyning ichiga qamalib o ‘tirishni odat qilib oldi. Shu ta r^ t yillar o‘tib o‘g‘il-qizlar balog‘atga yetishdi. Mo‘minjonni uydan l(0'ngli sovub, kech tunda keladigan bo‘ldi. U ayol kishi bilan te^g kelmayin deb, chidab yuraverdi. Ota-ona dardga chalinib d u n y o n i ko‘z yumdi, biroq Rohatning to ‘polonining keti koiinnw li. Xotin, — dedi M o‘minjon, — farzandlarimiz voyaga yetib, bjrj uylanadigan, boshqasi uzatiladigan bo‘lishdi. Shovqin— suroi} îlaverma, sovchilar surishtirganda aynib ketishadi. Rohat esa bo1 kelmay; — mening sovchilar bilan ishim yo‘q, nimani xohlasa)r) shuni qilaveraman. Hyech kimning oldida boshimni egm ay^n . Kimki meni yomonlasa dabdalasini chiqaraman. Qo‘shnj],,r va qarindoshlar Rohatni yomon odam sifatida baholab:— M oîinjonni joni tem irdan ekan-ki, chidab yuribdi, — deydig^n bo‘lishibdi. Bir amallab o ‘g‘il qizlarining to ‘ylarini o ‘tkaz<ij Biroq, xotinining yomonligidan u bechoraning sochi to‘kilib aftini ajin bosib, hassa bilan yuradigan darajaga tushib qoldi. (ôq va qo‘li zaiflashib titraydigan bo‘ldi. Kunlarning birida M o‘mihjon holdan toyib o‘g‘il-qizlari, kuyovlari va kelinlarini huzurj^chaqirib: — ko‘rib turibsizlar, o ‘lim to‘shagida umrimning oxirgi âqiqalarini o‘tkazmoqdaman. 0 ‘zim qattiq mehnat qildim. Ammo Rohatning «it fe’li» orqasida hayot gashtini surolmay bamiso|j do‘zaxda yashadim. Farzandlarimning sog‘ligi va taqdirini

o‘ylab Rohatning janjalini to ‘xtatishga harakat qildim. Bunga erishmoq uchun sen yaxshisan, mening o‘zim yomonman, deb boshimni egib ham turardim. Shunda yuragim tilka-pora bo‘lib ketganday tuyulardi. U pisand qilmay to ‘s-to‘polonni yanada kuchaytirardi. Meni haqoratlagandan so‘ng, farzandlarini ham yirtqich panjasidan o‘tkazardi. Mahalla ahli bezor bo‘lib uni Rohat shallaqi deb atashardi. Buning orqasidan shaharda bizga hyech kim qizini kelinlikka bermadi, qizlarimizni esa olishmadi. Shu bois kelinlarni uzoq qishloqlardan olishga va qizlarimizni musofirlarga xotinlikka berishga majbur bo‘ldik. Shunga qaramay, u to‘polonini to ‘xtatmadi. Uni ona degan ulug‘ nomini siylab solkmadim, urmadim. Biroq u buning qadriga yetmay onalik va xotinlik burchini ado etishni xayoliga ham keltirmadi.

Endi gapimning xulosasini eshitinglar, men ham odamlarga o‘xshab tinch-totuv, shodu-xurramlikda yashashni istardim. Ammo bir balo xotinga uchrab, bu ezgu orzuim ro‘yobga chiqmadi Do‘stu -dushmanlarim oldida hamisha xijolat va boshim egilgan holda yurdim. Ayniqsa, Rohatning dastidan kasalga chalingan ota-onamning vafoti yuragimni o‘rtab yubordi. Buni eslaganimda butun dunyo ko‘zimga qorong‘u ko‘rinadi. Hatto o‘zimni daryoga yoki jarliklarga tashlab o ‘lgim kelardi. Hyech kimga ozor bermaganman va harom yo‘lda yurmaganman, nechuk xotinga mubtalo bo‘ldim, deb o'zimga o‘zim savol beraman. Ammo javob topolmay ko‘p qiynalardim. Ayb o‘zimda bo‘lsa kerak, chunki sofdil va sodda onamga ishonib Rohatning zoti-zurriyodi va fe’l-atvorini surishtirmay xotinlikka oldim. Hayotga bunday sovuqqonlik bilan qarashning jazosini tortib, shovqin-suronlar va haqoratlaming achchiq zardobi butun a’zoi badanimni chulg‘ab oldi. Rohat shallaqiga eringga bo'sh kelma, oyoq osti boiasan, deb tarbiya bergan onasiga ming la’nat. Buni og‘ishmay ado etgan Rohat shallaqiga ham la’natlar yog‘ilsin. U qo‘shni xotinlarga: — men erimni qul kabi orqamdan ergashtirib yuraman. Uning ovozini o'chirib xohlasam yelkasiga minaman, sizlar esa jilovingizni erlaringizga berib xor bo‘lib yuribizlar, — debdi.

Bu bema’ni so‘ziga e’tiroz bildirib, xotin emi hurmat qilsa jannati boiadi, degan ayolning yuziga tupuribdi. Ayollar bo‘sh kelmay to‘ydan haydashibdi.

Eng so‘nggi so‘zim shuki, vaqti kelib Rohat shallaqi ham o‘lganda uning murdasini mening qabrim yoniga dafn etmanglar.

Uni bu huquqdan mahrum etaman, uni go‘rda ham shalaqillik qilishi aniq. Ollohdan uni do'zaxga tushishini iltijo qilaman. Bu Rohat shallaqiga bo‘lgan noroziligim, nafratim va jazolashimning belgisidir. Uning murdasini narigi mahalladagi qabristonga dafn etilishini sizlardan o ‘tinib so‘rayman.

Rohat shallaqi shunda ham bo‘sh kelmay o‘zini oqlashga harakat qilib shovqin-suron ko‘tardi. Ammo M o‘minjon akaning joni uzilganligini ko‘rib: — Voydod mening sho'rim quridi, deb dodlay boshladi.

Farzandlar otamizning oMimiga sababchi bo‘ldingiz, deyishib onalarini qoralashdi. U bunga chiday olmay xonadagi chinni idish va yostiqlami ota boshladi. Farzandlar uni hovliga olib chiqishadi. Bu yerda u xumchani yerga urish maqsadida osmonga ko'tarayotganida behosdan peshonasiga tegib va orqa miyasi bilan devorga urilib, hushidan ketadi so‘ngra bir qimirlab jon beradi.

Ertasiga xonadondan chiqarilgan ikki tobutning bbidagi Mo‘minjon akaning murdasini 400-500 kishi ko‘tarib o‘ng tomonga yo‘l oldi. Rohat shallaqining tobutini 10-15 kisbidan iborat qarindoshlar chap tomonga-uzoq qabristonga yurishdi. Shu tariqa M o‘minjon akaning antiqa vasiyati amalga oshirilgan edi. Mazkur voqyeani ko‘rgan yoki eshitgan kishilar M o‘minjon aka bosib o‘tgan mashaqqatli hayot yo‘liga achinishib, «joyi jannatda bo‘lsin» deyishdi.

Bir yig‘inda o ‘qimishli kishi dedi: — M o‘minjon akaning xotini ustidan chiqargan hukmiga kelganda aytish lozimki, u eng dahshatli jazodir. Er o ‘lim to ‘shagida xotiniga — «mendan rozi bo‘l, yomon— yaxshi gapirgan bo‘lsam kechir» deyish o‘miga uning murdasini yoniga dafn etish huquqidan mahrum qilishi ko‘z ko'rmagan va quloq eshitmagan fojiali voqyeadir. Bu murdani do‘zaxga chorlashga d a’vat etishni anglatib turibdi. Shuni aytadilarda: «Dilozor adamning bu dunyosi ham u dunyosi ham qorong' idir».

Bolani yuz - ko'zini ochm ang, uyatsizCharlar marosimi qizib turganda bir ayolning ko‘ylagiga ovqat

to ‘kilib, almashtirish zaruriyati tug‘ildi. U xonaga kirsa istarasi issiq ayol uch yoshli o‘g‘lini uxlatayotgan ekan. U bunga ahamiyat

bermay, ko‘ylagini yechayotganda o'sha ayol: — Siz qanday behayo xotinsiz, axir o ‘g‘limning ko‘z o ‘ngida yechinib badaningizni ko‘rsatasizmi. Bu bilan o‘g‘limni yuz-ko‘zini ochasiz ku, uyatsiz.

— Kechirasiz, o‘g‘lingiz hali juda yosh, aqli bir narsaga yetmaydi. Bekordan-bekorga haqorat qilmang.

— Hali shunaqami, charlar bo‘lganligi uchun siylab turibman. Boshqa joyda bo ‘lganda, sanmisan o‘g‘limni buzadigan deb sochingizni yulardim.

Ayol xijolat bo‘lib chiqib ketib dili ozor chekibdi. Charlar qanday o‘tganligini bilmay qolibdi. Uyida voqyeani eriga bildirganda, u: — xafa bo‘lma xotin, menimcha seni o‘rinsiz xafa qilgani uchun Xudodan jazo kelsa ajab emas.

D arhaqiqat bir oydan keyin butun shahar bo‘ylab ayolni o ‘ynashi bilan tutib olgan eri ikkalovini yotgan joyida o‘ldirganligi haqida gap tarqaldi.

Xasis va ziqnalarning taqdiriTopildijon ismli badavlat sudxo‘r xasislik va ziqnalikda dong‘i

chiqqan kimsalarni o ‘ziga jalb qilish maqsadida ularni ora-chora mehmon qilib turgan. Ulardan sharob ichasizlarmi deb so‘raganda:— bizlarga tekin bo‘lsa bas, odamlaming harom yoki gunoh bo‘ladi degan ta’nalarini pisand qilmaymiz. Ular dasturxonga och bo'ridek tashlanib qorinlari yorilguncha ovqatlanganlar. fchkilikdan kallalari qizigandan keyin mastlik rostlik deyilganidek hayotlariga tegishli bor gapni oqizmay-tomizmay bayon etganlar.

Birodarlar, — dedi xasislardan biri, — bizning kasbimiz nihoyatda mashaqqatli hisoblanib temirdek iroda va o ‘ta sabr-qanoatli bo‘lishlikni taqozo etadi. Xasislik kasbining sohibida andisha, tortinish, rahm-shafqat singari fazilatlar bo‘lmasligi kerak. Ularning laoliyatida yulug‘chilik, ochko‘zlik, pastkashlik, bezrayib tnrish hukm surib boylik orttirish asosiy vazifasidir. Bunga erishmoq uchun doimo xarajatlardan qochadi. Kimki ularni xarajatga chorlasa o'sha xasis va ziqnalarning ashaddiy dushmanidir. Ularga favqulodda xarajat qilish to ‘g‘ri kelsa, yuraklari yonadi va daxldor kishilarni g'ajib tashlashgacha boradilar. Esim-hushimni taniganimdan to shu payigacha bir chaqa pulni xarajat qilgan emasman. Tirikchiligim

T59j^oao<>

bozorda, to‘y va boshqa marosimlarda o‘tib doimo bir narsaga ega bo‘lish dardida yuraman. Bozorda qorovullik, supurish-sidirish, hammollik, dallollik, choy yoki suv tashish, qozonga o‘t yoqish va boshqa turli-tuman ishlar bilan shug‘ullanaman. Qassoblardan olingan suyak va go‘shtning qoldiqlarini uyga keltiraman. Bu yerda ular katta qozonda kuni bilan miltillab qaynaydi. Xotinim va bolalar xohlagan paytlarda ovqatlanadilar. Nonvoyxonalardan kuyganroq nonlami va qotgan burdalarini olib kelaman, bozorda o‘tmay qolgan qovun, tarvuz va boshqa dehqonchilik mahsulotlaridan bemalol foydalanamiz.

Boyvachchalaming eski kiyim-boshlarni kiyamiz. Yog‘ingarchilik vaqtlarda chelakka suvni to ‘ldirib, do‘kondorlarning oyoq kiyimlarini tozalayman. Ular menga ortib qolgan ovqatlar va eski kiyim- boshlarini beradilar.

Ko‘rib turibsizlarki, bir chaqa ham sarflamay oilamni boqib va kiyintirib turibman. Xasis va ziqnalar olaberadilar, lekin berishga kelganda tosh bo‘lib qotadilar. Shu ravishda topgan pullarimni yig'ib ancha boy bo‘lib qoldim. Ular mening ko‘z qorachig‘im va tayanchimdir. Shu bois kechqurun uyga kelib boyligimni sanaga- nimda, siypalaganimda, hidlaganimda, ko‘zimga surtganimda pul xumoridan shunday rohatlanamanki, ta ’riflashga ojizlik qilaman. Shundan keyin chuqur va miriqib uxlayman va tetiklashib ketaman. Mana shunday jonimdan aziz boyligimni xarajat qilish jinoyatdir.

Ey nodon — dedi ikkinchi xasis! — 0 ‘zingni mohir xasis deb ko‘rsatmoqchimisan? Sen bir umr xarajat qilmay xasislik asoslariga sodiqlik qildim deb ko‘p so‘zlading. Vaholanki oziq-ovqat va kiyim- boshlarni uyingga tashiding. Bunday xarajatlami qilmay ulami pullaganingda boyligingga boylik qo‘shilardi. Shunday qilganingda seni to ‘la qonli xasis deyishga asos bo‘lardi. Masalan, men shu xildaga atoqli xasisman. Chunonchi, uy-ro‘zg‘or xarajatlaridan holi bo‘lish uchun uylanish va farzandlardan voz kechdim. Buni hisobiga boyligim oshib boraberdi. Xasislik — bu xarajatga yo‘l bermay boylikni orttirish demakdir. Men bu asosiy omilni qattiq o‘ylab pul jamg'arish yo‘lida o ‘zimni suvga ham o‘tga ham urdim. Hatto, yuzimga soqol yopishtirib gadoychilik qildim. To‘ylar va choyxonalarda raqsga tushdim. Boyvachchalarga yollanib ularning dushm anlari ustidan turli tuhm atlarni uyushtirdim. Qozilar

huzurida vijdonimga qarshi noto‘g‘ri guvohlik berdim. Qo‘limga pul tiishsa bas deb shunday ishlaiga o‘zimni urdim. Shahrimizda bema’ni qiliqlardan huzur qiladigan kimsa yashaydi. Shuning uchun ham, uni Ahmoqboyvachcha deyishadi. U pulni qayoqqa qo‘yishni bilmay odamlarni xo‘rlaydi va oyoq osti qiladi. U bizga o'xshagan xasis va gadoylarni mehmon qilib turadi. Bu yerga bir marotaba kelgan odamning ikkinchi bor kelishi amri mahol. Ovqatning tekinligiga qaramay gadoy ham kelmay qo‘ydi. Ammo, meni xasisligim ustun kelib pul dardida Ahmoqboyvachchaning xo‘rlashiga chidadiin. U dasturxon ustiga qo‘yilgan bir lagan palovni o ‘z qo‘li bilan oshota beradi. Bo‘ldi deyishingga qaramay oshotishni to ‘xtatmaydi. Og‘zingizni ochmasangiz, yirib oshni tiqaberadi. Bunga ko‘nmasan- giz uradi. Og‘ir ahvolingizni ko‘rib xoholab kuladi va rohatlanadi. O 'mingizdan turolmasangiz xizmatkorlariga buvurib hovuzdagi suvga uloqtiradi. Egarsiz eshakka teskari mindirib choptiradi. Yiqilsangiz ham yiqilmasangiz ham maza qilib kula beradi. Bundan tashqari oshiq o‘ynashga majbur etib yutganda shart bo'yicna menga opichib tushishni o ‘ylamaydi. Omadim kelib bir m arotaba yutganimda opichasanmi yoki evaziga pul olasanmi deganda pulni so‘radim. Yuqorida ko‘rsatilgan xizmatlarim uchun kuniga bir tanga berib turadi. Kunlarning o ‘tishi bilan uning ahmoqona qiliqlariga o‘rganib va moslashib ketdim. Xo‘rlanishga xo‘rlandim, lekin uzluksiz qo‘limga pul tushib turishi meni maftun etdi. Pirovardida uning eng itoatli xizmatkori bo‘lib daromadim yomon bo‘lmadi.

So‘zni uchinchi xasis olib: — men sizlarga o'xshab boylik to‘plash dard ida ko ‘p h iy la-nayranglarn i ishlatdim . Bu xususidagi sizlarning, gaplaringizga tamomila qo‘shilaman. Ammo, men xasislar xotin va farzandlarga ega bo‘lmasligi kerak degan fikrga qarshiman. Shuni hisobga olish kerakki, bizlar bola-chaqa orttirmay dunyodan yolg‘iz o‘tib ketsak xasislar sulolasi yo‘qoladi-ku. Bunday fojiaga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Mening ikkita xotinim va o 'nta farzandlarim bor. Uylanganimda va farzandlarimni yoshligida ozgina xarajatga tushdim. Bundan ancha vaqtgacha qattiq ezilib vurdim. Biroq ular voyaga yetganlaridan keyin o ‘sha xarajatlarni yuz barobar qaytarib olmoqdaman. Barcha oila a ’zolarimni ishlatib topgan-tutganlarini shilib turibman. Xotinim va farzandlarimni to‘y

va boshqa marosimlarda, qo'yingchi qay yerda qorinni to‘yg‘azish- ning iloji topilsa o‘sha yerda hozir bo‘lishga o‘rgatganman. Ular ochko‘zlik va yo‘lg‘ichlikda ustasi faraiigdir. O'zim asosan savdo bilan shug‘ullanib boyligimni tobora ko‘paytirmoqdaman. Men birovlami haqqini yeyishlik gunoh bo‘ladi degan bema’ni gaplami tan olmayman. Birinchi navbatda tarozidan urish va hisobni adashtirishdan ancha foyda olaman. Xaridorlarga molning yaxshisini ko‘rsatib sifati pastini o‘rab beraman. Gazlamalami o‘lchashda ham ko‘zbo‘yamachilik qilaman. Poliz va sabzavot mahsulotlami nam yeiga qo‘yaman. shunda ularning og‘irligi oshadi. Sigirimizning sutiga suv qo'shib sotamiz. 0 ‘g‘lim va qizim o‘likni yuvish kasbini egallab vafot ettanlaming kiyim-boshlari va topgan pulni qo‘limga topshiradilar.

Xasislikni tug‘ib o‘stiigan ota-onamga ham qo‘lladim. Ma’lumki, ota-onadan ulug‘i yo‘q, buni yaxshi anglayman. Ammo xasisligim g‘olib kelib ulardan ham biror narsani undiigim kelaberadi. Otamni avrab pulining hammasini qo‘lga kiritishga erishdim. Kiyim- boshlarini ham olib bir ko‘ylak va lozim bilan qoldirdim. Onamga tog'amning bergan yordam pullarini ham turli bahonalar bilan oldim. Shu kunlarda otamni biror kishi tomonidan o‘ldirilishini orziqib kutmoqdaman. Chunki otamni o‘ldirganaan hunini olib jiqqa moyga botardim. Ota-onam dardga chalinganda nok yegisi kelibdi. Buni eshitib uch kun mobaynida ularning ko‘ziga ko‘rinmadim. So‘ng uyga kelsam ular vafot etishibdi. Gapning rostini aytsam ularni o‘lgani uchun emas dafn etish va keyingi marosimlarga sarflanadigan xarajatlami o‘ylab bamisoli o‘tindek yondim. Xarajatdan qochish maqsadida o‘zimni kasallikka solib behush yotdim. Mahalla oqsoqollari, qo‘ni-qo‘shnilaridan yordam pulini uyushtirib ota-onamni dafn etdilar. Ertasiga o‘rnimdan turib hyech narsa bo‘lmagandekfotihaga keluvchilarni kutib ola berdim.

Endi meni eshitinglar, — dedi to ‘rtinchi xasis: — oralaringizda yoshi va tajribasi kattasi bo‘laman. Bu yerda mendan ta ’lim olgan shogirdlarim ham o‘tirishibdi. Xudoga shukurlar boMsinki, hozirda xasislarning piri bo‘ldim. Siz qilgan ishlarni barchasini ado etib, xasislik va ziqnalikning dasturiga to la amal qilib katta boylik orttirdim. Uni to ‘plash uchun ko‘z ko‘rmagan va quloq eshitmagan ishlarni qildim. farzandlarimni yoshligadayoq qullikka sotib katta foyda oldim.

Xotinim ancha kelishgan va chiroyli bo‘lganligi uchun boyvachcha- larning diqqatini jalb etdi. Men bu qulay fursatni qo'ldan bermay qo‘shinachilik bilan shug‘ullanib ko‘p daromad oldim. Ammo kunlami birida fojia ro‘y berdi. Ikkita boyvachcha xotinimni talashib uni bo‘g‘ib o ‘ldirishdi. Ular behosdan qilgan jinoyatidan qo‘rqib titrayotganliklarini ko‘rdim. Gapni sirasini aytsam, boyligim yana ko‘payadi deb sevinib ketdim. Ularga xotirjam bo‘linglar, o‘n ming tanga bersangizlar bas, jinoyatning hidini chiqarmayman dedim. Boyvachchalar darhol rozi bo'lishgandan keyin xotinimning murdasini shipgaosib qo‘yishlarini buyurdim. Ertasiga xotinim o‘zini o‘zi osib qo‘yganligi haqida so‘z tarqatdim. Mahalla oqsoqollari uni ko'rishib tasdiqladilar. Xotinimni dafn etish va marosimlar xarajatini ham boyvachchalar zimmasiga yukladim. Shunday qilib baxtim chopib ko‘zni qamashtiradigan va hayratga soladigan katta boylik egasi bo‘ldim.

Boshimdan o‘tgan ikkinchi voqyeani eshitinglar. Og‘ir dardga chalinib tabibga bordim. U dedi: — kasalingiz ancha og‘irlashibdi. Mana bu dorini ichsangiz tuzalasiz. Narxi o’n tanga turadi. Buni cshitib birov boshimga gurzi bilan urgandek bo‘ldi. A’zoi badanimni titroq bosib ketdi. Axir o‘zlaringiz o‘ylang, meningdek umrida bir tiyin sarflamagan va uchiga chiqqan xasis o‘n tangaga dori oladimi. Tabibdan kafan necha pul turadi deganimda bir tangaga sotib olinadi dedi. Ey tabib, — dedim, — kafanni arzonligi juda yoqdi, o ‘n tanga qayoqda-yu, bir tanga qayoqda, buni yer bilan osmonchalik farqi bor. 0 ‘n tangani xarajat qilganimdan ko‘ra arzon kafanni olib o ‘lganim ming marotaba yaxshi-ku.

Tabib umnmdabunaqa odamni ko‘rmaganman, deb xasisligimga qoyil qoldi, albatta.

Yo‘lda qaytayotganimda kafanni pulini kimdan undirsamikin deb o‘ylaganimda yuqorida tilga olingan boyvachchalar esimga tushdi. Ularning huzuriga borib voqyeani aytganimda ikki kafanlik matoni olib berishdi. Shunday qilib, bir emas ikki kafanni qo‘lga kiritdim. Kafanni darhol sotib pulni cho‘ntakka soldim. Men hyech qachon xarajat qilmaslikhaqida qasam ichganman, meni o‘z kiyimimda, kafansiz dafn etinglar. Hatto go‘rkovga ham pul bermaslikning chorasini ko‘rganman. Eski qabristondagi tashlandiq lahadni kavlab

va tozalab qo‘yganman. Bugun ovqatni ko‘p yeb kasalim nihoyatda og‘irlashdi, o ‘ladiganga o‘xshayman. Meni o‘sha qabristonga olib borib ko‘minglar.

Xasislar ko‘z yoshlari bilan pirning so‘zlarini eshitishib qilgan ishlariga ofarinlar deyishibdi. Qani fotiha bering bizlar ham sizga o ‘xshagan xasislariing piri degan nomga muyassar bo‘laylik.

Xasis va ziqnalar qayg‘u-alam bilan uni juda og‘ir ahvolda qabristonga keltirdilar. Bu yerda uning o‘zi tayyorlab qo‘ygan go‘rga yaqinlashganlarida besh-oltita tangani sochilib yotganini ko‘rdilar. Pir qo‘rqinchili tusga kirib lahadga boyligimni yashirganman, o ‘g‘irlanganga o‘xshaydi dedi. Boylikning haqiqatan ham o‘g‘irlanganligini anglagan pir birdaniga shunday qattiq qichqirdiki ovozi yetti mahallaga eshitildi. Boyligimni o‘lganirnda ham bag‘rimga bosib yotmoqchi edim degan so‘zlami takrorlayverdi. Oxirida chala so‘yilgan qo‘ygao‘xshab tipirchilab joni uzildi.Pirning safdoshlari orasida kafanni sotib olish va go‘rkovga haq to ‘lashni zimmasiga oladigan mard topilmadi. Shu bois ular pimi kafansiz va go‘rkovsiz o‘z kiyimida ko‘mdilar. Ular bu masalada ham xasislikka sodiq qolganliklarini g‘urur bilan bayon etdilar.

Yuqorida tilga olingan o‘sha sudxo‘r Topildijon pirning oMimidan xabar topib xasis va ziqnalarning qatnashuvida motam marosimlarini o‘z hisobidan o‘tkazdi. Bu bilan u xasis va ziqnalarning yanada qattiqroq, ishonchini qozonib, hurmati va izzati oshdi. Sudxo‘r kunlami birida To‘qmoq ismli xasisni chaqirib va ot sovg‘a qilib: Boyligingni ko‘paytirib beraymi?

— Qanday qilib ko'paytirasan?— Bilasanki men pullarimni odamlarga berib sudxo‘rlik bilan

shug‘ullanaman. Buning orqasidan juda boyib ketdim. Endilikda ikkalamiz do‘st bo‘lib qoldik. Shuning uchun senga yordamim tegsin. Boyligingni menga bersang ikki barobar ko‘payadi. Xasis darhol rozilik bildirib va sevinib boyligini unga topshirdi. Haqiqatan ham To‘qmoqning boyligiga boylik qo‘shilib o ‘zida yo‘q xursand bo‘ldi. Uning hamkasblari xasislar unga: o ‘zi nima gap, kundan- kunga yashnab ketyapsan deyishdi.

— Ey birodarlar boyligimning hammasini sudxo‘r do‘stimiz Topildijonga foiz evaziga berib katta daromadga ega bo'ldim. Sizlar

ham unga boyliklaringizni bersangizlar menga o ‘xshab boyib ketasizlar. Bilasizlarki, sudxo‘r ancha vaqtlardan buyon bizlarni mehmon qilib va mehribonlik qilib kelmoqda. U juda saxiy, halol va adolatli odamligini bilamiz. Hatto pirimizning marosimlarini ham o‘z hisobidan o‘tkazdi. Bunday maqtov so‘zlarni ayrim xasislar qo‘llabdilar.

Shundan keyin xasislar hovliqishib boyliklarini yalinib sudhur Topildijonga topshirishdi.

Shu tariqa u shahardagi sudxo‘rlaming katta hajmdagi boyliklarini qo‘lga kiritibdi. U xuddi mana shu maqsadga erishish uchun sudxo‘rlami mehmon qilib ishonchini qozongan ekan. Xasislar bir haftadan keyin sudxo‘rning uyiga kelsalar uni qochib ketganligi ma’lum bo‘ldi. Ular birdaniga dodlashib va qo‘lga tushgan narsalami otishib o‘zlarini tutolmadilar. 0 ‘rtada turgan xasis To‘qmoqning badanini bolta bilan burdalab va tishlab g‘ajidilar. Ularning shovqin- suroni butun shahar bo‘ylab eshitilib odamlar to ‘da-to‘da bo‘lishib va kelishib g‘oyatda hayratlanishdilar. Sudxo‘rlar esa hamon dodlashib va duch kelgan kishilarni urishib, xaloyiq vahimaga tushdi. Askarlar ularni qurshab va oyoq-qo‘llarini bog‘lab zo‘rg‘a tinchitdi. Ularning orasida boyligidan ayrilganligiga chiday olmay o‘zini-o‘zi o'ldirganlar ham ko‘zga ko‘rindi. Oyoq-qoii ishlamay qolganlar ham bor edi. Oxirida qayg‘u-alam dan yurak-bag‘ri yongan xasislar birin-ketin vafot etdilar. Juda uzoqni o ‘ylab ish yuritgan sudxo‘r Topildijon esa katta boylikni qo'lga kiritib dom- daraksiz yo‘qoldi.

Kim tatxtni ega llash ga m unosibPodsho ko‘zi tirikligida taxtga o‘g‘illaridan birini o‘tkazishga qaror

qildi. U saroydagi nufuzli kishilar bilan maxfiy suhbatlashib maqsadini bayon etdi. So‘z olgan vazir dedi: «Podshohi olam, taxt egasi har jihatdan aql-idrokli, bilimli va yetuk kishi bo‘lgandagina hokimiyat mustahkamlanib ichki va tashqi dushmanlarga qarshi kurashish imkoni tug‘iladi. Shu nuqtai nazardan masalaga yondashilsa o‘g'lingiz Qodirbek akasi Oltinbekka nisbatan ustunlik qiladi. U jasoratli, g‘ayratli va uddaburondir Oltinbek esa yowosh, uyatchan va o‘z soyasidan ham cho‘chiydigan shahzodadir. 0 ‘g‘illa-

■+ж^Тб5® сл>{»

ringizni o ‘ziga xos xususiyatlarini ta ’riflaydigan dalillar ko‘p. Biroq «ko‘p gap eshakka yuk» deyilgandek ularning kimligini ko‘rsatuvchi bir misolni keltiraman. Bilasizki ular ot va it boqishga ishqibozdirlar. Shunisi qiziqki, o ‘g‘illaringiz shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ot va itlami tanlaganlar. Xususan, Oltinbek tabiatan ojiz bo'lganligi uchun juda yowosh otni minadi va laycha itni boqadi. Men undan nima uchun bunday ot va laycha itni yaxshi ko‘rasan deb savol berdim. «Taqsir — dedi u, — zo‘r ot va itni boshqarish xavflidir. Ular o ‘zimga ham hujum qilish lari mumkin. Ular qo‘rqoq va yowosh bo‘lganliklari uchun xohlagan kuyimga solaman».

Qodirbek esa nihoyatda zo‘r ot va bahaybat itni boqayotir. Men undan nima uchun xavfli hayvonlami tanlading deb so‘raganimda: «Taqsir! M ening u chun u lar xavfli em as. C hunki ularni boshqarish va bo‘ysindirishga qodirman. Ular dovyurak va kuchli bo'lganliklari uchun har qanday sharoitda og‘ishmay vafodorlik qiladi. Ayni paytda yonimda savlat to ‘kib mardonavor yuradilar». Ko‘rinib turibdiki, Qodirbek har jihatdan yetilgan shahzodadir.

Agar Oltinbek mabodo taxtga o‘tkazilsa u vaqtda yowosh ot va laychaga o‘xshagan ojiz va salohiyatsiz kimsalarni hokimiyat boshqaruviga jalb qilishi aniq. Bordiyu, Qodirbek o‘rningizga o‘tkazilsa jasoratli, mard, qalbi keng va bilimdon kishilar bilan ish yuritadi. Chunki u ot va itni tanlashda xatoga y o i qo‘ymaganidek, odamlarni saralashda ham adashmaydi. Raqobatdan qo‘rqmay kuchli shaxslarga tayanadi.

Podshoh ovga chiqishni rejalashtirib qo‘ygan ekan. 0 ‘sha suhbatning ertasiga toqqa o‘g‘illari bilan borganda bo‘rilarning hujumiga duchor bo‘lishdi. Oltinbek dodlab, ot va laychasi dumini qisib qochib qolishdi. Qodirbek oti va iti bilan jang qilib otasini ham o'zini ham o'limdan saqladi. Iti esa mardonavor urushib halok bo‘ldi.

Podshoh vazirning so‘zlarini am alda ishonch hosil qilib Qodirbekni taxtga o‘tkazdi. Qodirbek o‘ziga o ‘xshash kuchli shaxslarni atrofiga jipslashtirib davlatga kuch-qudrat vaxalqqa faro von hayotni baxsh etdi. Vazir kunlarning birida Qodirbekka dedi: -«Podshohi olam, ko‘pdan beri sizga aytadigan bir gapim bor. Odatda podshohlar atrofidagi mansabdorlarni tez o ‘zgaitirib

turadi. To‘g‘ri, ish jarayonida o‘zini ko‘rsata olmaganamaldorlardan qanchalik erta qutilsa shunchalik yaxshi. Biroq shunday hollar bo‘lganki u yoki bu podshoh har jihatdan kamolotga yetib kelayotgan vafodor va ishchan safdoshlarini turli lavozimlarga yuborib saroydan chetlatadi. Uning o‘rniga tayinlangan yangi odam bo‘shatilgan kishining darajasiga yetishguncha yana bir necha yil o‘tadi. Bunday holat davom etabersa podshohning atrofiga g‘o‘ra mansabdorlar kelib-ketib turaveradi. Buning orqasida hokimiyat- ning yuragi-saroy ishlariga katta ziyon yetkazilib turiladi. Umrining oxirigacha o‘z hukmdoriga sodiq bo‘lib halol mehnat qilgan kishilar bo‘lgan. Bu holdagi kishilarning qadri-qimmatini o ‘rniga qo‘yish va ko‘z qorachig‘idek saqlash zarur. Ammo shunday holatlar ham bo‘lganki u yoki bu yirik amaldor o ‘zining o‘ta hiylakorligi va uddaburonligi orqasida podshohning ishonchiga sazovor bo‘lgan. U bunday vaziyatdan foydalanib qarindoshlari va oshna- og‘aynilarini ma’suliyatli vazifalarga tayinlab, chuqur ildiz otishga va boylik orttirishga erishadi. Bunday ashaddiy mansabparastlami pirovardida taxtni egallaganliklari yoki hukm doriga xoinlik qilganliklari tarixda m a’lum. Ularni darhol ildizi bilan qo‘porib tashlash lozim. Podshohning xalq bilan aloqasida saroy amaldorlari bamisoli ko‘prikdir. Mana shu ko‘prikning holatiga qarab davlatning jamoa ahli bilan qaysi darajada aloqadaligi belgilanadi. Bordiyu podshoh raqobatdan cho‘chib atrofiga qul tabiat kishilarni jalb qilsa pirovardida uni taxtdan ayrilishiga shubha yo‘q. Ayniqsa bunday holat ichki va tashqi dushmanlaming tajovuzlari vaqtida ro'y beradi. Chunki qul tabiatli kimsalar vaziyat o ‘zgarishi bilanoq o ‘z hukmdoriga xoinlik qilib dushman tarafiga o‘tib ketadilar.

Saboq uchun bir hikoyani keltiraman: 0 ‘tmish zamonlarda bir podshohning saroyida oliy mansablarni ikkiyuz’.amachi, laganbardor va mansabparast kishilar egallabdi. Ular o ‘zaro til biriktirib qobiliyatli va bilimdon kishilarni turli yo‘llar bilan podshoh ko‘ziga yomon ko‘rsatib saroydan chetlatib yurganlar. Natijada podshoh o‘zi sezmagan holda bir guruh qirriq va hiylakor amaldorlarning qo‘rshovida qolgan. Bundan podshohning o‘g‘li tashvishlanib, unga bir necha bor atrofidagi kishilardan qutilish lozimligini aytgan. Biroq inobatga olinmagan. Kunlarning birida

bir guruh qaroqchilar podshoh am aldorlari bilan ziyofatda o'tirganida bostirib kiigan. Ular qilichini yalang‘ochlab amaldorlaiga podshohning qo‘l-oyog‘ini bog‘langlar, taxtga o‘tiiganimdan keyin hammangizni o‘z lavozimingizda qoldiraman degan. Amaldorlar podshohni qoralab va turtishib uning oyoq-qoiini bolaganlar. Buni uyushtirgan o‘g‘li ekan, u yuzidagi niqobni ochib: — Otajon meni bu qilgan ishim uchun kechiring, bunday qilishimdan maqsad atrofingizdagi siz ishongan kishilaming asl basharasini ko'rsatish va ulardan saroyni tozalashdan iborat edi. Ular doimo oyog'ingizni o‘pib va soyangizga ko‘rpacha solib yurgan edilar. Ammo vaqti kelib boshingizga kulfat tushganda xoinlik qildilar. Buni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rib turibsiz.

Podshoh o‘g‘lining tadbiriga qoyil qolib o ‘sha amaldorlami xalq huzurida o‘tga tashlab yondiigan ekan.

Q obiliyatsiz erJuda nochor oilada tug‘ilgan va yashagan Bo'stongul ismli ayol

o‘zining fe’l-atvori va yurish-turishi bilan boshqa ayolllardan ajralib turgan. Uning ovozi yo‘g‘onroq bo‘lib uzoq joygacha eshitilgan. U tabiatan janjallashish, qarg‘ash va saiga yigMashga moyil bo‘lgan. Arzimagan bahona topilishi bilan o‘sha zahoti hammayoqni alg‘ov- dalg‘ov qilgan. Uning ongi o‘zini ko'rsatish va maqtash tuyg‘ulari bilan sug‘orilgan edi. Bo‘stongul katta ketib va hyech kimni tnensimay og'ziga kelganini tortinmay so‘zlagan. U mening zoti- zuriyotim boy va saxiy bo‘lgan deb eri Otaxo‘ja aka va o‘g‘illarini topgan - tugganlarini me’yoridan ortiqcha sarflab isrofgarchilikka berildi. Ro‘zg‘or ishlarida, — dedi Otaxo‘ja aka,— saranjom-sarishta boMishning foydasi katta. Shundagina dasturxonimizga baraka va fayz kiradi. Salgina kasal bo‘lsang darrov tabibga chopasan. 0 ‘zingni ko‘rsatmagan tabib va ichmagan doring qolmadi, qanchadan- qanchadan mablag‘lar behuda sarflandi. Ammo, ularning foydasi ko‘rinmadi. Shunga qaramay, ertayu-kech darding dori ichishda bo‘lib qoldi. Kiyimlarni ham ulashasan, ovqatlar keragidan ortiq tayyorlanib, achib-sasib yotadi. Shuni bilginki isrofgarchilik saxiylikni anglatmaydi.

— Bilaman mening qilgan ishlarim sizga yoqmaydi. Aslida «zoti

zuriyoti past» avloddan uylanishingiz kerak edi, adashib sizga tekkanman. Xo‘p mayli bo‘lar ish bo‘ldi, baribir siz mening qadrimga yetmaysiz. OMganimdan keyin ko‘zingiz ochiladi, lekin kech bo‘ladi. Shu kunlarda ichim yonyapti. Dastlabki villarda janjailashib, kelinlarni jilovlab olgan edim. Ammo, hozirda ular o ‘zaro kelishib va birlashib kuchaydilar. Ayniqsa, kelinlarni maqtashingiz, ularni taltaytirib qo‘ydi. Menga vafosizlik qilib ularning yonini oldingiz, mening tarafimda turib va maqtab kelinlarni qoralaganingizda xursand bo‘lardim. Meni urushqoq deysiz, yo‘q unday emas, faqat haqiqatchiman. Men sizga o‘xshab ichimdagini top degan pismiq odam emasman, o ‘chakishganni g‘ajib tashlayman. Qattiq va kuyib-pishib, qarg‘ab va do‘q qilib gapirmasam yuragim siqiladi, dilim yallig‘lanadi.

— Xotin! Senga o ‘xshab janjallashish uchun urushqoqlik qobiliyatga ega bo‘lish lozim. Menda bunday qobiliyat yo‘qligidan urushishni o ‘rniga qo‘ya olmay qiynalaman. Bordiyu favqulodda kirn bilandir to ‘qnashishga to ‘g‘ri kelsa, senga o‘xshab dilim yozilmaydi, yurakbag‘rim zardobga to‘ladi.

— To‘g‘ri sizda bunday qobiliyat yo‘q. Hatto, erkaklaiga o‘xshab so‘kish, baqirish va zarda qilishni bilmaysiz.

Shu kunlarda xavf-xatar oldida turibmiz. Kelinlar haddidan oshib kechasi o‘g‘illarimizni aldab-suldab ko‘ngillarini biz ota-onadan sovutdilar. Buni o‘g‘illarimizning xotinlarini asalim va azizim deb erkalashidan ko‘rib turibman. Zudlik bilan harakat qilmasak o ‘g‘illardan ayrilib qolishimiz aniq.

— Xotin ko‘p tashvishlanma, o ‘g‘illarimiz aqlli-hushli, hyech qachon bizdan yuz o‘girmaydilar.

— Bekor aytibsiz kelinlarning ularni boshini aylantirishi hyech gap emas. Maqsadim shuki siz ota sifatida kelinlarning ovozini o‘chirib va ta’zirini berib jilovlaysiz. Baqiring, so‘king va do‘q qiling nima qilsangaz qiling, o‘zingizning kimligingizni ko‘rsating. IJyalish va andishaga o‘rin yo‘q.

— Xotin, aytdim-ku senga o ‘xshab baqirish-chaqirishga va to'polon qilishga qobiliyatim yo‘q.

— Og‘ir yuklarni ko‘tarasiz va ketmonni chopasiz, malol kdmaydi, oddiy til bilan qilinadigan ish shunchalik og‘irmi?

— Voy-bo‘y bilmaysanmi janjalning yuki shu darajada og'irki, uni fil ham ko‘tara olmaydi.

— Ha barakalla, janjal qilishlikni oson emasligim bilar ekansiz- ku. U har kimning qoiidan kela bermaydi. Shuning uchun qirq yildan buyon janjalning yukini yelkasida bemalol ko‘tarayotgan meni qadrimga yetib rahm at deng. Yaxshi bilaman siz men aytanlarni qilmaysiz.

«Qosh qo‘yaman deb ko‘z c h i q a r ib qo‘yishingiz» aniq. Maslahat shuki siz mana bir necha o‘n yiUar mobaynida janjallarimni ko‘rgansiz. Bulami qanday ko‘rgan bo'lsangiz shunday ijro qilasiz, xolos. Buni am alga oshirish uchun dastavval m ashq qilib tayyorgarlikni ko‘rish kerak.

— Hyech qo‘ymading, o‘ylab ko‘raman.— Yo‘q, kechiktirishni iloji yo‘q-— Qani sening so‘zingga kirsam kiraychi. Sen janjalni shunday

boshlaysan. Butun vajohatingni och bo‘riga o'xshatib, ko‘zlaringni olaytirib, tishlaringni g‘ichirlatib, ikki qo‘lingni belingga tirab hovli va uylami aylanib nimanidir qidirasan. Birdaniga tutoqib va baqirib goh o‘ng goh chap qo‘lingni bigiz qilib kelinlarga o‘qtalib, nima uchun chelak va sochiq o ‘z joyida emas. Qanchagacha uni va buni qilinglar deyaveraman, o ‘zlaringda farosat va vijdon bormi?

Sen ifloslar meni jig‘imga tegish uchun jo ‘rttaga shunday ishlarni qilgansanlar. Bilaman tillaring boshqa dillaring boshqa. Shuni ikki qulog‘ingiz bilan eshitinglarki meni hyech kim oyoq osti qila olmaydi. Keyingi vaqtlarda meni nazar-pisand qilmay qo‘ydilanng. Kecha menga ovqatni kosada emas tovoqda olib keldinglar, nima kosa mendan ham aziz bo‘ldimi.

Hay katta kelin! Onang kelganda to ‘rga o‘tkazib ta’zim qilding, biroq menga xushomad ko‘rsatmay bo‘zrayib o‘tiraverding. Nonni oldin meni oldimga ushatmading* axir meni yoshim onangga nisbatan katta-ku. Menga keltirgan ovqating onangnikiga nisbatan suyuqroq ko‘rindi, nim abu b i la n meni kamsitmoqchi bo‘ldingmi?

— Xotin! Qalay adashmadimnii, senga o‘xshadimmi?— Dadasi. hayratlandim, s o ‘zlarimni yodlabsiz. Biroq mening:

«menga qilgan yomonliklaringiz farzandlaringizdan qaytsin, basharalaringiz qursin, «zoti past» itvachchalarning urug‘i» degan

qai^ishlarimni unutibsiz. Erkakbo‘lganingiz uchun menga o‘xshab supurgi va chelakni emas, ketmonni otsangiz va baralla so‘ksangiz yaxshi bo'lardi.

— Xo‘p hisobga olaman, albatta.Bo‘stongul opa erini rozi qilganidan behad xursand. Kelinlarini

jilovlash va «og‘izlariga qulf solish»ga ishonchi komil. «Men, - dedi eriga, - uyning derazasidan mofalab turaman. Agar hovliga chiqsam janjalga men otlantirgan boMaman. Qani qoTqmasdan va shaxdam qadam bilan ishga kirishing.

Otaxo‘ja aka hovlida o‘zinioch bo'riga o ‘xshatib yurayotganida behosdan gandiraklay boshladi. Nanroqda manti uchun piyoz to‘g‘rab o‘tirishgan kelinlari o ‘zlaricha,qaynotamiz kasal bo‘libdilar, hozir yiqiladi deyishib qo‘llaridagi pichoqni yerga qo‘yishni unutishib uning tomoniga chopishdi. Otaxoja aka pichoqqa ko‘zi tushib va qo‘rqib uyni ichiga qochdi. Kelinlar eshikni itarishsa ochilmadi. Pichoqni sopi bilan eshikni taqillatishdi. Ular hyech narsaga tushunmay ishlarini davom ettirishdi. Otaxo‘ja aka bir ozdan keyin o'ziga kelib Bo‘stongul opani qidirsa yo‘q. U kelinlarning pichoq bilan chopib kelayotganligini ko'rishi bilanoq titrab uyining ko‘cha tomondagi derazasidan oshio daraxtni orqasiga berkingan ekan.

— Voy xotin bir o'limdan qoldim, kelinlar pichoq bilan quvdilar, chaqqonlik qilib qutuldim.

— Dadasi ko‘rdim, yaxshiyamki o‘zingizni darrov o ‘nglab va qochib o ‘limdan saqlandingiz. Eshikni qattiq bekitdingizmi? Bostirib kirishsa, birinchi galda mendan o‘chini olishadi.

— Xotinjon! Xudo meni asradi, aks holda hovlida qonga belanib yotardim. Katta kelinning otasini bir odam ni qo ‘y singari so'yganligini eshitgan edim. Shu bois uning qonida odam o‘ldirish qobiliyati bor, albatta.

— Shuni bilar ekansiz, nima uchun oldin menga aytmadingiz. Bilaman, dushmanchilik qilibjo‘rttaga bekitgansiz. Agar xabardor bo'lganimda jim yurgan bo‘lardim. Nuqul o‘ldirishni gapiraver- mang, yuragim o'rnidan ko'chib oyoq-qo‘limning titrog‘i bosil- mayapti. Eshikni o ‘g‘illarimiz kelguncha ochmang, tag‘in fojia ro‘y bcrmasin.

Eri-xotin uyning ichida bekinib o ‘tirishdi. Kelinlar oshxonada

ishlarini bitirganlaridan keyin eshikni taqillatishib manti pishgan- ligini ma’lum qilishibdi.

— Dadasi, eshikni ocha ko‘rmang, chunki ular pichoqni sopi bilan taqillatishyapti. Bugungi voqyeani o‘g‘illaringizga bildirmang. Negaki ular xotinlarini urishsa, janjal ko‘tarilib pichoqbozlik bo‘lishi mumkin. Voy xudoyim-yey! Bizlami panohingda asragin, kelinlar insofga kirsinlar. Erim juda qo‘rqoq va vahim achi, «chumchuq pir etsa, ichi shir» ketadigan odam. Biror ko‘ngilsiz hodisa ro‘y bersa to ‘qnashishdan qo‘rqib va orqamga o‘tib meni ro‘para qiladi. Uni darrov kelinlarim tarafiga o ‘tishiga ishonchim komil. Shunda sening ojiz bandang men yakkalanib bekordan- bekorga nobud bo‘ladi.

— Xoy xotin! Nimalar deb aliirayapsan. Sening o ‘zing shunday o‘ta qo‘rqoqsanki, qorong‘u tushishi bilan vahimaga tushib hovliga chiqm aysan-ku. M ening kelinlarga qarshi shaxsan o ‘zing otlantirding-ku.

— Erkak bo‘1 may sho‘ringiz qursin, birov nima desa oqibatini o ‘ylamay qilaverasizmi.

— Meni ayblashga o‘tdingmi! Unday bo‘lsa eshikni ochaman, o ‘lib sendan qutulaman.

Eijon! Aslo bunday qilmang, kelinlarimizning niyati yomon, ikkalamiz narigi dunyoga ravona bo‘lamiz.

Shu paytda o‘g‘illar kelganlarida er-xotin o ‘zlariga kelib hyech narsa bo'lmagandek hovliga sekin chiqdilar. 0 ‘g‘illari ularning rangini o‘chganligi va kayfiyatlarini pastligini ko‘rib sababini so‘rashganda bir oz tobimiz qochdi shekilli deb javob berishdi. Bo‘stongul opa bir haftadan keyin tuzalib kelinlarga nisbatan yaxshi muomalada bo‘lishdan boshqa iloji yo'qligini anglabdi. Kelinlar bundan suyunib, uni o‘zlarining onalaridekko‘rib hurmati va izzatini o‘miga qo‘yishdi.

Q abristondagi uchrashuvBu yerda Malohat opa yoshligidagi dugonasi Karomatxonni

uchratib o ‘zida yo‘q xursand bo‘ldi. Ular uzoq vaqtdan buyon ko‘rishmaganliklari uchun erlari, farzandlari, qaynona va qayno- talari to‘g‘risida dardlashdilar.

Karomatxon, — dedi Malohat opa, — erim, qaynonam va• i m 172

qaynotam esli-hushli, adolatli va xushmuomala kishilar ekan. Shu bois chiqishmovchilik va to ‘s-to‘polon nimaligini bilmadim. Bunda qaynonamning xizmati beqiyos katta. Unga nisbatan birinchi mehrim va hurmatim nikoh to ‘yi o‘tgandan keyin uyg‘ongan edi. Men erta tongda hovlini supurayotganimda U shunday dedi: — Qizim! To‘y taraddudi odamni charchatib, holdan toydiradi. Ko‘rib turibman, zo‘i^‘a turibsiz. Bir hafta mobaynida miriqib dam oling, ish qochib ketmaydi. Ko‘nglingiz istagan ovqatingizni tayyor- layman, birgalikda tamaddi qilamiz.

— Haqiqatdan ham ota-onamning yolg‘iz farzandi bo‘lganligim uchun to ‘yga tayyorgarlik ishlarining og‘irligi mening ham zimmamga tushib, ancha toliqqan edim. Qaynonam so‘zida qattiq turib va parvarish qilib dam olishimga barcha imkoniyatni yaratdi. Yosh boMganligim uchun ovqatni pishirish va umuman ro zg'or ishlarini yaxshi bilmas edim. Bu jiddiy kamchilik uchun qaynonam koyimay xushmuomalalik bilan yordamini ayamadi. Qizim, — derdi U, — ko‘p xijolat tortmay va xafa bo‘lmay sabr-qanoat bilan ishlarni o'rganib boring Hali shunday vaqtlar keladiki, juda pazanda va saranjom xotin bo‘lib ketasiz.

U hamma vaqt mening yonimni olib mehribonchiligini ayamadi. Bir kuni mehmonlar kelganda ovqatga tuzni me’yoridan ortiq solib sho‘r qilib q o ‘y ib m a n . Erim tutaqib turganda qaynonam: 0 ‘g‘lim! Qarilik qursin, ovqatga tuzni ortiqcha solibman, deb uni shaxtidan qaytardi. U kimi chala yuvganimda ham aybni bo‘yniga olgan edi. Qaynotam ham mening tarafimni olardi. Bir kuni o'gMimni bexosdan yiqitib yuborishim orqasida boshi yorildi. Erim kelib meni urishmoqchi boMganida qaynotam o‘g‘lingni yiqilishiga sababchi bo‘ldim, deb uning jahlini tushirdi. Qisqasini aytganda qaynonam ham qaynotam ham biz eru-xotinni o ‘zaro to'qnashi- shirnizga yo‘l bermaslikka qattiq harakat qildilar. Ular farzandlarimga nisbatan ham mehribon edilar. Erim tabiatan bir oz qo'pohoq bo‘lsa-da, lekin uyim-joyim va farzandim deb oilasiga jonini tikkan odam. Uning qo‘rsligini shirin so'zlar bilan qaytarib va nojo‘ya ish qilgan bo‘lsam darhol uzr so‘rab tinchitardim.

Qaynonam va qaynotam dunyodan ko‘z yumganlarida juda qattiq xafa bo'lib va yig‘lab yurdim. Uyimiz huvillab yolg'izlanib qoldik.

Sevimli kishilaridan ayrilish juda og‘ ir bo‘ lar ekan. Ulami sogMnib va qabristonga kelib go‘ rlarini tozalab va qur’on o ‘qib turaman.

— Malohatxon! Sening baxtli hayotingga havasim kelib ko‘p xursand bo‘ ldim. Endi boshimdan kechirgan azob-uqubatlarga quloq sol. Nikoh kuni sovuqdan shamollab, dardga chalindim. Erim qimirlamay yotib davolanishimni buyurdi. Biroq qaynonam jahl bilan eshikni taqillatib va xonaga shiddat bilan bostirib kirib: - Hoy kelinposhsha! o ‘rningizdan turib hovli va ko‘chalami tozalang. Nega andishasizlik qilib taltayib yotibsiz. Shuni aytadilar-da «Maza betamizniki» deb.

— Oyijon, isitmam baland, turishim qiyin dedim. U mug‘ombirlik qilmang, deb qo‘limdan tortib va hovliga olib chiqib supurgini tutqazdi. 0 ‘zimni eplolmay o ‘tirib qoldim. Qaynotam yetaklab va xonaga yetkazib shirin so‘zlar bilan ko‘nglimni ko‘tarishga harakat qildi. Qaynonam esa tutaqib va baqirib: Hoy esi yo‘q dadasi erkak kishining ayollaming ishiga aralashishi uyat. Kelinni hozir jilovlab olmasak keyin bo‘yin tovlaydi. Qaynotam esa jahl bilan: sendatimoqcha insof va adolat bormi, axir shafqatsizlikdan kishi do‘zaxi bo‘ ladi- ku. Qaynonam qizishib va qo‘ lini paxsa qilib: — Sizdaqangi emi yer yutsin, bir kunmas bir kun tilingizni sug‘urib olaman, desabo‘ ladimi. Qaynotam: — Seni jazoingni xudo bersin deb boqqa kirib ketdi.

Onam kelib va parvarish qilib meni oyoqqa turg‘ izdi. Shundan keyin qaynonam meni oshxonaga olib kirib: bugundan boshlab qozon-tovoqlami senga topshiraman, ovqatlami o ‘zing pishirasan. Men juda qo‘ rqib nima deyishni bilolmay qotib qoldim. Chunki endigina 16 yoshga kirib uy-ro‘zg ‘or ishlarini o ‘ rniga qo ‘yishga ishonchim yo'q edi. Birinchi pishirgan ovqatimning moshi yaxshi ochilmay tnaromiga yetmadi. Qaynonam bu ovqatni it ham ichmaydi deb o ‘midan turib ketdi. Qaynotam va erim esa indamay ovqatlanib: moshini uzoqroq qaynating, deyishdi, xolos.

Qaynonam har gal ovqat keltirilganda kamchilik topib hammamizni dilimizni ranjitardi. Yaxshiyamki, qaynonam qizlariniki yoki aka-ukalarinikida 5-10 kun turgan vaqtida qaynotam va erim ro‘zg‘or ishlarini o ‘ rgatishlari orqasida pazandalikni yaxshi egalla- dim. Qaynonam kuyovlarni ham ezib suvini ichganligi uchun ketishini orziqib kutadilar.

Qaynonamning juda yomon odati bo‘ lib, xumori tutganda janjal ko‘tarib yig‘ i-sig‘ i aralash dodlardi va va qaig‘ardi. To'rt-besh soai davom etgan janjal qaynonamni uyquga ketishi bilan tugallariardi. Shundan keyin u 2-3 kun qovog‘ ini solib va jerkib dilni xira qilardi. Qaynonamning changaliga goh qaynotam, goh erim, goh men ilinib qolib haqorat so‘zlarini eshitardik. U rush ish navbati erimga kelganda qaynonam derdi: -Hoy ona bezori o ‘g‘ il! Seni tug‘dim va boqdim, kiyintirdim va voyaga yetkazdirdim. Ammo sen vafosizlik qilib meni emas, otang bilan xotining tarafida turasan. Nima uchun men ularga tashlanganimda bir chetda bo‘zrayib tomosha qilasan. Haqiqiy o ‘g‘ il bo‘ lganingda menga qo‘shilishib ularni ta’zirini berarding.

Erim hurmat yuzasidan kechiring, aybdorman, Xom sut emgan bandamiz derdi. Qaynonam yanada qizishib: har gal kechirim so‘ rab laqillatasan, nima men senga yosh bolamanmi. Bergan sutimga rozi emasman.

Erim shunday haqorat so‘zlariga chidab va boshini egib uzr so‘rardi.

Qaynonamning changaliga tushgan har bir kishi baqiriq- chaqiriq va haqorat so‘zlaridan shu darajada azoblanar ediki, ta’nflashga so‘z yetishmaydi. Ammo, uni o ‘zi janjal qanchalik avjiga minsa va cho‘zilsa shunchalik ko‘p orom olib miriqib uxlardi.

U onaligini va qilgan ishlarini tinimsiz ro‘kach qilib; Men bo‘ lmaganda xarob bo‘ lardinglar, deyaverishdan to ‘xtamasdi vaholanki, uning o ‘zi o ‘ta ishyoqmas va isqirt edi.

Qaynonamning o ‘ n yillar mobaynida tinmay qilgan janjallari oxiri qaynotamning tuzalmaydigan dardga chalintirdi. U o ‘ lim to‘shagida yotganida farzandlari, og‘aynilari, qudalari va qo‘shnilari kelishib rozilik so‘ radilar. U hamma kelganlarga rozilik bildirib xayrlashdi. Shu orada qaynonam ham rozilik so‘ raganida qaynotam javob bermay va xo‘mrayib yotaverdi. Bir necha marotaba rozi boMishlikni so‘ rayverganidan keyin qaynotam dedi: «Sening janjallaring, to‘s-to‘polonlaring va qarg‘ ishlaring girdobida yashadim. Rohat nimaligini bilmay qayg'u-alamda umrim o'tdi. Faqat farzandlarim, kelinim va nevaralarimning mehribonchiligi va hurmati tufayli orom olgandek bo‘ ldim, xolos. Ammo ko‘p hollarda bu oromimni ham chippakkachiqarib turding.Shunday bo‘ lsa-da

men ham o ‘g ‘ ling ham seni so‘kmadik, urmadik, aksincha yalinib- yolvorib seni tinchlantirishga harakat qildik. Vaqti kelganda seni maqtadik, erkaladik va sovg‘alar berib turdik. Ajoyib bog‘ va tog‘laiga olib borib dam oldirdik va xizmatingda bo'ldik. Seni oilamizning tayanchi va faxri deb obro‘yingni ko‘klarga ko‘tardik. Biroq sen noshukurchilik qilib yaxshilikka yomonlik qilib turding. Q o‘shni- larmiz oldida uyalib bosh ko‘tarolmadik. Sendan qutilayotganimga xudoga ming qatla shukr».

Qaynotam shu oxirgi so‘zlaridan so‘ ng vafot etdi. Qaynonam ko'Dchilikning huzurida sharmanda bo‘ lganligini anglab meni kechiring, avbdorman va ko‘ rnamakman, deb murdani quchoqlab yig‘ lay berdi.

K o ‘p o ‘ tmay uning o ‘zi ham vafot etdi.— Men qaynotamning oliyjanobligini va yaxshiliklarini eslab

go‘ rini ziyorat qilishni kanda qilganim yo‘q.— Aziz dugonam! Boshingdan kechgan og'ir azob-uqubatlarni

eshitib nihoyatda xafa bo‘ ldim. Hozir ahvoling qanday?— Erimning yaxshiligidan qora kunlarga chidadim. Hozirda juda

ahillik va xursandchilikda yashab o‘g‘limizni uylantirish va qizimizni uzatish vaqti keldi.

Shu tariqa ikki dugona dardlashib xayrlashdi. Bir-birlarinikiga borishib va suhbatlashishib turadigan bo‘ lishdi. Hatto Karomatxon qizini Malohat opaning o ‘g ‘ liga xotinlikka berdi. Uning o ‘g ‘ li esa uning qiziga uylandi.

Yaxshilik nima otajon?0 ‘g‘ illarim! X o ‘p foydali savolni berdinglar! Yaxshilik shunday

bir mo'jizaki, ta’riflagan bilan tagiga yetib bo‘lmaydi. U odamlarning mushkulini oson, dil va kayfiyatini ravshan qiladi, o ‘zaro mehr- muhabbat va do‘stlikni mustahkamlaydi. Yaxshilik orqasida u yoki bu kishining hayotida tub o ‘zgarish sodir bo‘ lib obro'yi, mavqyei, va boyligi oshadi. Masalan mening hayot yo'limni olaylik. Men Berdiboy Sultonbek o ‘g‘ li aslida ro‘zg‘orni zo ‘ rg‘a tebratib turgan oilaning farzandi edim. Baxtimizga bir devor qo‘shnimiz yirik savdogar Mullajon aka olijanob kishi bo‘ lib chiqdi. U biz aka- ukalami panohiga olib yordamini ayamadi. Maktab va madrasada

o ‘qitib va tarbiyalab hayot sirlarini o ‘ rgatdi. Hatto bir qizini menga, ikkinchisini ukamga xotinlikka berdi, o ‘g ‘ lini singlimga uylantirdi. Shu tariqau tabarrukzot bilan qarindoshliki plan bog‘ lanib, o ‘zaro hurmat va izzat jo ‘sh urdi. Mullajon akaning yaxshiliklari orqasida biz aka-ukalar nufuzli lavozimlami egallab juda boyib ketdik. Unga nisbatan mehri-muhabbatimiz shu darajada kuchli ediki bir kun ko‘ rmasak sog‘ inib qolardik. U nihoyatda shirin so‘z, saxiy va mehmondo‘st odam bo‘lib, istarasi issiq edi. Kimga yaxshilik qilsa yuziga solmay hurmatini o ‘ rniga qo‘yardi. Mullajon aka kunlarni birida dardga chalindi. Tabib xorijiy mamlakatlardan dorini keltirishni buyurdi. Men uni olib kelish uchun Atg‘onistonga, ukalarim Badaxshonva Hindistongajo‘nadik. Dorini Badaxshondan topilib, Mullajon akaga berildi. U sog‘ayib savdoni davom ettirdi. U Hindistonga qarindoshlari va nevarasini karvonga qo ‘shib yuborgan ekan. Y o ‘ lda unga qaroqchilar hujum qilishib nevarasini garovga olib qolibdilar. Karvon shahrimizga kelib voqyeani ma’lum qilganda biz aka-ukalar zudlik bilan yo‘ lga chiqib qaroqchilar bilan uchrashdik. Bir xumcha tilla hisobiga nevarani qutqarib keldik.

K o ‘ rdinglarmi! Mullajon aka bizlarga bergan yaxshiliklarining hosilini terishga muvaffaq bo‘ ldi. O 'z navbatida bizlar ham boshqa kimsalaiga ko‘ ldan kelgancha yaxshilik qila berdik. Xususan, to‘rtta gadoychilik bilan shug‘ullanayotgan bolalarni qaramog'imizga olib tarbiyaladik va o ‘qitdik. Shu kunlarda ularni uylantirib va uy qurdirib berdik. Ular yaxshilikni bir daqiqa ham unutmay qanday bo‘ lmasin ko‘nglimizni olishga harakat qilmoqdalar.

Urushdan keyin mahallamizda beva va yetimlaming soni ancha oshdi. Bizlar ularni ham ta’minlab turibmiz. Shaharda ko‘priklar, hammom va choyxonalar qurdik. K o ‘chalami tozalash va obodonlashtirishga e’tiborbermoqdamiz. Xarobaga aylangan qabristonning atrofini o ‘ rab yon bag‘ irlariga daraxtlarni ekdik.

Hayotimda bir unutilmas voqyeaning guvohi bo‘ lganman. Uni ham aytib beraqolay. Jumaniyoz ismli odam qotillikda ayblanib zindonga tashlandi. Uning dushmanlari osib o ‘ ldirish haqida hukm chiqarishini talab qildilar. Qozi bu haqida hukmni o ‘qiyotganida Badrjon ismli yigit qotilligini izhor etgan. Qozi uni darhol zindonga tashladi. Teigovda shu narsa ma’lum bo‘ldiki. Badijon bog‘ ko‘chada

bir odamning qizini zo‘ rlayotganligini ustidan chiqib qolgan. Qattiq olishuv vaqtida Badmi o ‘sha qabih odamni pichoq urib o ‘ldirishdan boshqa iloji qolmagan.

Qozi uning bu ishini adolatli hisoblab ozodlikka chiqardi. Bu yerda shunisi diqqatga sazovorki, Badriddin bir tarafdan bosqin- chilikka qarshi kurashgan bo‘ lsa, ikkinchidan aybsiz odamni o ‘ lim jazosidan qutqardi. Bunday yaxshilikni, jasorat va mardlikni har kim qilavermaydi.

Ustozimiz Mullajon aka tomonidan yaxshilik qilgan kimsalaming orasidan yomonlik qilganlarini ham ko‘ rdim. Podshohning farmoniga binoan shaharda yangi bozor qurishga kirishildi. Uning markaziy va obod joyida do‘konlami qurish uchun savdogarlar o ‘ rtasida kurash boshlandi. Bunda Mullajon aka ham qatnashdi. Buni qarangki, uning bevosita yordami tufayli madrasani tugatib shahar hokimligiga ishga tayinlangan shogirdi xoinlik qildi. U qarindoshlariga joyni olib berish uchun Mullajon akaning ustiga tuhmatlami yog‘dirdi. Ammo haqiqat yuzaga chiqib va ishdan haydalib yuzi shuvut bo‘ldi.

Shuni bilinglarki, yaxshilik qilish o ‘z-o ‘zidan va osonlik bilan bo ‘ lmaydi. Unga qo ‘ l urgan kishi qimmatli vaqtini sarflab birovlarning mushkulini oson qiladi. Hatto belgilangan tartib nizomini buzishgacha borib qanday boMmasin ishni hal qilish uchun kurashadi. Ish bitmay qolsa, yuragi siqiladi va ruhan eziladi. Bordiyu, yaxshilik qilish o ‘ziga bog‘liq boMmasa, tanish-bilishlaiga borib va aziz boshini egib iltimos qiladi. Katta xarajatlar hisobiga qilinadigan yaxshiliklar ham bor. Ular ayniqsa, masjid va madrasalami, ko‘priklami va choyxonalami qurishda, obodonchilik ishlari va hayri-ehsonlarda ko‘ rish mumkin.

Ko‘rinib turibdiki, yaxshilik qilish surnaychiga o ‘xshab puf desa chalinaveradigan narsa emas, uning o ‘ziga yarasha qiyinchiliklari, tashvishlari, xarajatlari va ovoragarchilildari bor. Shu bois ulami qadriga yetish har bir kishining muqaddas burchidir. Buni anglamay oqibatsizlikka yo‘ l qo‘yish kishilarni nochorlikda va zulmatda yashashlariga olib keladi. Oqibatli odamlar esa tinchlik, do‘stlik, mo‘l-ko‘lchilik va umuman yaxshi kunlarning sharbatini ichib yuradi.

Shuni hisobga olginki, qalbi mehr-muhabbat va adolat singari fazilatlar bilan to‘lib-toshgan kimsalargina oqibatli bo‘ladilar.

Ustozimiz Mullajon aka butun umr bo‘yi odamlarga faqat yaxshilik qilib hurmat va izzatda hayot kechirib dunyodan ko‘z yumdi. Biz aka-ukalar uning qabrini ustiga hasharnatli maqbara qurib ziyoratgohga aylantirdik.

Otajon! So'zlaringizni maroq bilan tingladik. Umrimizning oxirigacha odamlaiga yaxshilik qilishga va’da beramiz.

«Yomg'irdan qutulib qorga duchor» bo'ldik...

Buxoro xonlaridan biri saroy amaldorlariga: — Uzoq vaqtlardan buyon fuqarolarimiz bo‘ lmish yahudiylardan soliqlar olinmaydi. Vaholanki, ularning daromadi va turmushi yomon emas. Farmon shuki ularga jon boshiga bir tanga (20 tiyin)dan soliq solinsin.

Shu bois yahudiylar xonni zolim va adolatsiz deyishib qarg‘ashar ekan. Garchand bundan xon xabardor bo‘lsada, lekin parvo qilmay soliqni bir tiyinini qoldirmay yig‘ ish haqida ko‘ rsatma berdi.

Vaqti kelib xon vafot etib o ‘ rniga o ‘g ‘li o ‘tirdi. Bu xon yahudiylardan soliq olinayotganda qo‘ shimcha bir shapaloq urib qo‘yish haqida farmon berdi. Shundan keyin yahudiylar qarasa, ahvol murakkablashmoqda, yosh xon otasiga nisbatan zolimroq bo‘ lib chiqdi. Ular bamisoli «yom g‘ irdan qutulib qorga duchor» boidik deyishib ancha azob chekishdi. Ular mantiqan yangi xonni yanada qattiqroq qoralash o ‘ rniga:

— Xon hazratlari adolatli ish yurityaptilar, bunaqa insofli hukmdor hali dunyoga tug‘ ilgan emas. Hamisha salomat va umrlari uzoq bo‘lsin deyishib ko‘chalarda va bozorlarda uning haqiga duolar o ‘qidilar. Hatto ular soliqni ortig‘ i bilan toMash istaklarini bildirishdi. Buni eshitgan xon: — Yahudiylar ilgari bir tanga soliq uchun otamni qarg‘ar edilar. Shuning uchun qo‘shimcha bir shapaloq urishni joriy etdim. Shunga qaramay meni maqtashayapti. Bunda bir sir bor. Ularning oqsoqollarini saroyga chaqirmglar, sababin bilaylik.

Bu yerda ularning bosh oqsoqoli debdi:— Xon hazratlari! Bir tomchi qonimizdan voz kechsangaz

gapning rostini aytardim.— Voz kechdim, to ‘g ‘ risini gapiring.

— Sizni har bir kishiga bir shapaloq urish haqidagi farmoningiz bizni chuqur o ‘ylashga rnajbur etdi. Shunday xulosaga keldikki, otangiz vaqtida bir tanga soliqqa qarshi turib noshukurchilik qilgan ekanmiz. Hozir bundan battarrog‘iga uchradik. Bu gal ham noshukurchilik qilsak, sizdan keyingi xon ikki shapaloq urishni joriy etsa holimiz nima kechadi. Haliyam bo‘ lsa xonimizning o ‘zlari taxtda quyoshga o ‘xshab porlab ming yil o'tirsinlar deb duolar o'qiyapmiz.

Javobdan zavqlangan xon: — Sizlami aqlli, sezgir va tadbirkor- ligingizni bilardim, bugun bunga to ‘ la ishonch hosil qildim. Qani endi boshqa odamlar ham xatosini anglab, darhol o ‘zlarini o ‘nglab olsaydi ko‘p foyda bo‘ lur edi. Bugundan boshlab shapaloq urishni bekor qilish haqida farmon beramiz.

Hikmat do'koniToshkent shahrida ilmi o ‘ tkir va hayotiy tajribasi boy Buzruk

ota Eski juva bozorida hikmat do‘konini ochib, odamlarning mushkulini onson qilish bilan shug‘ullandi.

Pirimiz, — debdi o ‘rta yoshli ayol, — men sovchilik kasbini zimmamga olganman, bu sohada savobli ishlarni qildim, lekin ayrim vaqtlarda keliulikka qiz tanlashda ojizligim sezilib turadi. Shu bois ota-onalardan ta’na so‘zlarini ham eshitishimga to ‘g ‘ri kelyapti. Menga shunday y o i ko‘rsatingki, sha’nimga hamisha rahmatlar yog‘ilsin.

— Qiz tanlashdek ma’suliyatli va murakkab masala bo‘lmasa kerak. Chunki «hayvonning aybi sirtida, odamniki ichidadir». Qizning qobiliyati va odob-ahloqini, muomalasi va qilgan ishlariga qarab aniqlasa bo‘ ladi. Sovchilikka borganingizda kuzatishni ko‘cha darvozaning atrofidagi joydan boshlang. Bu yerda daraxtlami tartibi bilan ekilganligi, yer va ariqning tozaligi ozodagarchilikning birinchi alomati hisoblanadi. So‘ng yo‘lak va hovlining tozaligiga e’tiborbering.

Uyni ichiga kiraverishdagi ostonada oyoq kiyimlari pala-partish va yoyilgan holatda yotgan bo‘lsa bilingki, ayollaming didi va farosati aricha pastdir. Hojatxonaning qay ahvoldagiligi ham ko‘p narsani anglatadi. Bu xususda bir voqyeani eshiting. Qozikalonning shogirdi katta qo‘chqomi so‘vib mehmonga taklif etadi. U zaruriyat tug‘ ilib to‘g‘ ri hojatxonaga kiigan. Bu joy shu darajada qarovsiz va ifloslangan

ekanki, kayfiyati buzilib xonadonni tashlab uyiga ketgan. Xonadon- ning egasi va mehmonlar qozikalonning ketishi sababini bilib hijolatda qoladilar. Mehmondorchilik juda sovuq holda va xafagarchilik bilan o‘tgan. Bu voqyea ayollaming aybi bilan yuz bergan, albatta. Qozikalonning kayfiyatini buzilishi bejiz bo'lmagan, hojatxona iflos bo‘lsa, qo‘lansa hidi butun hovlini qamrab oladi. Unga qo'ngan pashshalar ovqat va nozi-ne’matlarga yopishib kasal tarqatadi.

Sovchilar dasturxonning qanday yasatilganligi, choynak va piyolalaming tozaligi, ovqatning sifatiga qarab ona va qizning qanchalik mehmondo'stligi va pazandaligini aniqlashi mumkin. M ehm ondo‘stlikni o‘rniga qo‘yadigan ayollar dasturxonni bir zumda yozib ovqatni pishirishga ulguradi. Ammo shunday ayollar borki, dasturxonni yozish uchun ancha vaqtni sarflab pala-partish ish yuritadi. Hatto bolani non va boshqa narsa so'rab qo'shninikiga chiqaradi. Sovchilar ona va qizning yurish-turishi, kiyimiga e’tibor bersa yomon bo'lmaydi. Bu yerda gap ularning oliftagarchiligida emas, balki kiyimning ozodaligi va yarashib turishidadir. Uy jihozlarini, ko‘rpa-yostiqlarini o ‘z joyiga qo‘yilganligini ko‘zdan kechirish shart. Oshxona va molxonalarni ham ko‘rish foydadan holi bo'lmaydi. Xonadondagi hayvonlaming tozaligiga, bolalaming kiyinishi va xulqiga qarang.

Qizni gapga solish, quchoqlab ko‘rishayotganda sezdirmay hidlash lozim. Agar boshi va og‘zidan qo‘lansa hid kelsa shaxsiy ozodagarchilikka ahamiyat berilmaganligidan darak beradi. Ota- ona va qiz haqida qo‘shnilar va boshqa tanish-bilishlaming fikrlarini hisobga olish kerak. Nasldan-naslga o'tadigan xavfli kasalliklar mavjudligani inobatga olib, qizning zoti-zurriyodini surishtirish katta ahamiyatga ega. Bu xususda tabiblardan ma’lumot olsa bo‘ladi. Iloji boricha yaqin qarindoshlardan qiz olmaslik lozim. Aks holda farzandlar tuzatib bo‘lmaydigan kasalliklar bilan tug'ilishi ehtimoldan holi emas.

Qizlami uy-ro‘zg‘or ishlaridan tashqari do‘ppi, kiyim va palak tikish, palos to ‘qish va boshqa hunarlarni o ‘zlashtirganmi yoki yo‘qmi bilish kerak.

Ko'rdikki, qiz tanlashda ko‘p va xilma-xil narsalarni sinchikovlik bilan ko‘zdan kechirish va bilishga to ‘g‘ri keladi. Oila a’zolari,

jumladan qizlarning tabiati nozik, mehnatsevar, farosatli, chaqqon, ziyrak, uddaburon boMsalargina oilaga baxt kcltiradilar/

Sovchi Buzruk otaning so‘zlariga qattiq rioya qilib ko‘p yoshlarni baxtli hayot kechirishlariga sababchi bo‘ ldi.

Buzruk otaning huzuriga Normurod aka kelib:— Bizlar haj safariga boradigan bo‘ Idik. Bilasizki karvon xavfli

yo‘ llar bo‘yicha yurib, talofat ko‘ radi. Hamda odamlar halok boMadilar. Bunday bo‘lmasligi uchun nima qilish kerak?

— Siz tipratikan, quyon, it solingan qafasni tuyaga orting. Shuningdek, bir xumda sharob, ot va yarog‘ -aslahalami oling. Ulardan zaruriyat tug‘ ilganda foydalanasiz. Karvondagi odamlar Normurod akaning qilgan ishlarini ko‘ rib uni jinniga chiqarishib o ‘zlarini uzoqroq tutishibdi. U bunday ta’naga e ’tibor bermay yuraberibdi. Karvon bir joyga kelganda och bo‘rilaming hujumiga duch keldilar. Shu ondayoq Normurod aka qafasdagi it va quyonlami chiqarib yubordi. Bo‘ rilarning bir guruhi quyonlarni quvlashib, boshqalari it bilan urushish bilan ovora bo ‘ layotganlarida karvondagilar talofatsiz o ‘tib ketdilar. Karvon yo'lni davom ettirayotganida uni ilonlar to‘dasi to ‘ sdi, Normurod aka ularga qarshi qafasdagi tipratikanlami ro‘paraqilgandaikki tomon o ‘ rtasida jang bo‘ ldi. Bundan foydalangan karvondagilar zarar ko‘ rmay yo'lni davom ettirdilar. Bir necha kunlardan keyin karvonning qo ‘qqisidan qaroqchilar chiqdilar, Normurod aka ular bilan suhbatlashib sharobni, ot va yarog‘ -aslahalami berdi. Qaroqchilar ayniqsa sharobni ko'rganlarida ko‘zlari chaqnab juda xursand bo‘ ldilar.

Ular sovg‘alar evaziga karvonni kuzatib keyingi xavfli joylardan o ‘tkazib qo‘ydilar.

Shunday qilib Buzruk otaning dono maslahati bo‘yicha karvon Makkaga talofatsiz yetib bordi. U qaytishda ham o ‘sha usulni qoilanishi orqasida omon-eson Toshkentga kelishdi. Normurod aka Buzruk ota bilan uchrashib butun hojilar nomidan minnatdorchilik izhor etdi.

— Shuni unutmangki, — dedi u, — insonning kundalik hayotida ham bo‘ ri, ilon va qaroqchi singari dushmanlar uchrab turadi. Shu bois ularga qarshi choralami oldindan ko'rish ayni muddaodir.

Qurbon aka degan kishi: — Pirimiz! Umuman olganda xotinim yaxshi. Biroq qilgan ishlarini tinimsiz minnat qilaberadi. Uning fikricha u boMmaganda go‘yo men xor-zor bo‘ lib yurar ekanman, har bir ishda uni maqtashimni talab eta berib jonimga tegdi.

— Minnat qilish va izzatni talab qilaberish kasallikning bir ko‘rinishidir. Ammo masalaga chuqurroq yondashilsa xotiningizning da’vosida jon bor. Zero, u sizga o ‘g ‘ il va qizlarni tug‘ ib, siz ota degan sharafli nomga sazovor bo‘ ldingiz. Shu ravishda bir katta oila vuzaga kelib kuyovli ham bo‘ ldingiz. Xonadondagi barcha azob- uqubat va tashvishlarni birinchi navbatda xotinlarning tortishi hyech kimga sir emas. Ular biz erkaklarga nisbatan farzandlar va ro‘zg‘or ishlarini ko‘p o ‘ylaydilar. Ularning qiladirgan ishlari xilma-xildir. Farzand tug‘ ish va voyaga yetkazish, kir yuvish, supurish-sidirish, sigir sog‘ ish, ovqatlar pishirish, non yopish, kiyim tikish, choy qaynatish, mehmon va quda-andani kutish, to‘y va boshqa marosimlarni uyushtirish, nevaralarni boqish, kasalni parvarish qilish, qo'shnilar bilan muomalada bo‘ lish, o ‘tin va suv tashish va boshqa turli ishlar xotinlarning zimmasidadir. Bulardan tashqari ular mollaiga yem-xashak berish va dehqonchilik ishlari bilan ham shug‘ullanadilar. Siz esa do‘konda bemalol o ‘tirib ovqat yeb-ichib, bir xil ish turini ado etmoqdasiz, xolos. Oilaning butun og'irligi asosan xotinning zimmasiga tushgandan keyin unga ikki og‘ iz shirin gapirish va qadri-qimmatini o ‘ rniga qo‘yish har bir erkakning burchidir. Bunday qilishga jur’at qilmagan odamni tom ma’nodagi erkak deyishga til bormaydi.

Qurbon aka Buzruk otaning maslahatini inobatga olib xotining xizmatini qadrlab va ko‘nglini olib, baxtli hayot kechiribdi.

Buzruk ota huzuriga kelgan Nurbek ismli savdogar: — Pirimiz mollarimni sota olmay kasodga uchradim. Bu ketishda xonavayron bo‘ lishimga ko ‘ zim yetib turibdi. Sizning maslahatingizga muhtojman.

— Ishingizni yurishmay qolganiga birinchi navbatda o ‘zingiz aybdorsiz. Mollarga juda baland narx qo ‘yib, xohlasang ol, xohlamasang olma deb xaridorlarga qo‘pol muomala qilmoqdamiz. Yomon fe ’lingiz tufayli atrofingizda do‘stlaringiz yo‘q, aksincha odamlar sizga nafrat ko‘zi bilan qaraydilar. Siz yakkalanib qoldingiz,

«Yakka otni changi chiqsa ham dong‘ i chiqmaydi» deyilganidek hyech kim sizni qo‘llab-quwatlamaydi. 0 ‘tmishda bir saxiy va olijanob savdogaming karvonlari soqchilar tomonidan talangan ekan. 0 ‘a esa oilasi bilan asirlikka olingan. Qaroqchilar uni ozod etish uchun katta tovon talab etgan. Shunga qaramay do‘stlari tovon to‘plashib uni qutqargan hamda savdoni davom ettirishi uchun mablag‘ berishgan. Sizda esa bunday sodiq do‘stlar yo‘q. Topgan tutganingizni yig‘ ib hidini chiqarmaslikuchun harakat qilmoqdasiz. Hatto shariatga bo‘ysinmay zakot berishni to‘xtatdingiz. Sizdan kambag‘allar hyech naf ko‘ rmadilar. Vaholanki, sizga o ‘xshagan baquwat savdogarlar madrasa, masjid va boshqa inshootlar qurib xalqining duosini olmoqdalar. Siz esa ko‘chaga bir tup daraxt ekmadingiz. Axir kishi shunchalik bag‘ri tosh bo‘ladimi?

Hatto mol-mulkingiz va do‘konlami qizg'anib o ‘g‘ ilingizni chetga surib tashladingiz.

— Siz aytgan kamchiliklami o ‘zim ham bilaman, lekin bag‘ri kenglik va saxiylikni o ‘ylashim bilanoq o ‘zimdan o ‘zim olovda yongandekbo‘ laman. Menimcha tuzalishimning vaqti o ‘tdi.

— Sizga maslahat shuki, o ‘g‘ lingiz ancha esli-hushli yigit. Unga boylik va do‘konlarni topshirib qarilik gashtini surib yuring. Bo‘lmasa tamomila xonavayron bo‘ lib bor-yo‘g ‘ ingizdan ayrilasiz. Nurbek aka rozi bo'lib va o ‘g ‘lini o ‘rniga tayinlab ko‘rmayin ham kuymayin ham deb tog‘dagi uyiga ravona boMdi. Ikki yildan keyin shaharga kelsa o ‘g ‘ li eng obro‘li va boy savdogarlardan biriga aylanibdi. U g‘oyatda mamnun bo‘lib, Buzruk otaga ta’zim qilib minnatdorligini izhor etdi.

Kunlarning birida shahar bokimi: — Hazrat o ‘zingiz ko‘ rib turganingizdek gadoy va bekorchi klsbilarning soni tobora ko‘payib bormoqda. Provardida bu yaxshilikka olib kelmaydi. Bunga qarshi qanday choralarni tavsiya etasiz?

— Xazinangizda oltin va kumush zahiralari o ‘ lik mulk sifatida saqlanmoqda. Ulardan tangalar zarb ettirib muomalaga kiritsangiz odamlaming qo‘ liga pul tushadi. Shundan keyin savdoning keng ko‘lamda rivojlanishiga katta imkoniyatlar tug‘iladi. Shaharda ariqlar, ko'priklar va yo‘llar achinarli holatdaligini bilasiz, odamlami ularni yaxshilashga jalb qiling. Bu ishlarga bilagida kuchi bor, lekin

dangasalikdan gadoychilik bilan shug‘ullanayotgan kimsalami ham majburan jalb qiling. Shuningdek, kimki mehnatga yaroqli bo‘laturib bekor yurgan bo‘ lsa, o ‘n darra urilishi haqida farmon e ’lon qiling.

Ishga jalb qilinganlar odamlar pul olganidan keyin soliqlami darhol to‘laydilar. Ayni paytda hunarmand va dehqonlaming o ‘tmay taxlanib yotgan mahsulotlari xarid qilinadi. Bojlarning miqdori oshib xazinaga katta foyda keltiradi. Yirik savdogarlarga obodonchilik ishlariga jalb qilish lozim. Har yili shaharda minglab qo‘y, ot va qoramollar sotiladi, nima uchundir ulardan juda oz boj olinadi. Uni ikki barobar ko‘paytirilsa hyech kimga malol kelmaydi. Shahar xazinasining daromadi esa oshadi. Yolg ‘ iz qariya, nogiron kishilar va yetimlarga yordam berish kerak. Buning uchun «Savob puli» nomida mablag‘ni to ‘plash kerak. Jamoa ahli uni xayriya sifatida ixtiyoriy ravishda topshirib turadi. Bu mablag' kambag‘alliklaridan o'ylana olmay yuigan yigitlarni boshini ikkita qilishga ham sarflanadi. Shahar aholisining talay qismini hunarmandlar tashkil etadi. Ammo ular uchun sharoit yaratilmagan. Shuning uchun bozorda alohida hunarmandchilik rastasini qurish darkor. Ariqlar kengaytirilsa va tozalansa suv ko'payib va dehqonchilik rivojlanib narx-navo arzonlashadi.

Hokim ko‘rsatilgan maslahatlar asosida ish yurtishi orqasida shahar hayoti qaynab mo‘ l-ko‘ lchilik ta’minlandi.

Buzruk otaning dono maslahatlari tufayli shaharda sodir bo'lgan o'zgarishlar va obodonchilik butun mamlakat bo‘ylab tarqaldi. Podshoh uni huzuriga chaqirib va zar to ‘ n kiygizib o ‘ z minnatdorchiligini izhor etdi. U barcha shaharlarning hokimlarini chaqirib, Buzruk otaning maslahatini eshitish va rioya qilish haqida ko‘rsatma berdi.

Buzruk otaning huzuriga Bahrom degan yigit kelib:— Yetimlik bilan yashab, ko‘p qiyinchilik va azob-uqubatlarni

hoshimdan kechirdim. Bozorga kelib xizmat qilayottanimga o ‘n yil bo‘ ldi. Qorovullik, hammollik, aravakashlik, mardikorlik, qo‘yingchi, nimaki ish bo‘ lsa shuni qilaberdim. Hozir 30 yoshga kirdim, lekin uylanishga mablag4 to ‘plashning iloji topilmadi. Buning ustiga uy-joyim ham bo‘ lmay duch kelgan joyda tunayman.

Bu ketishda uinrim xotinsiz o ‘tadiganga o ‘xshaydi. Buni o ‘ylayverib yuragam zardobga to ‘ldi.

— 0 ‘g‘ lim, seni anchadan beri kuzatib yuribman. Mehnatsevar va halol yigitsan. Bo‘sh o ‘tirganingni va dangasalik qilganingni hyech qachon ko‘rmaganman. Mening do‘ konim atrofiga suv sepib va supurib, chinniday qilasan. Umuman bozorning qaysi yeri iflos bo‘ lsa, o'sha joyni o ‘zingcha borib tozalaysan. Savob bo‘ ladi deb hyech kimdan ish haqi so‘ ramaysan. Shuni hisobga olginki, bozor ko'pchilik kelib ketadigan dargohdir. Bugun kelgan kishi ertaga va undan keyin ko‘ rinmaslig:; rnumkin. Sening qilgan ishlaring ko‘pchilikning orasiga ko‘milib ko‘zga tashlanmaydi. Har kim o ‘ zining ishi bilan o ‘ ralashib, senga o ‘ xshaganlarga e ’tibor bermaydilar. Maslahat shuki, mahallaga borib jamoa ahlining xizmatini o ‘tasang tez orada ko‘zga ko‘rinasan. Ajab emas, omading kelib yelkangga oftob tegsa. Yaxshisi mening mahallamda qorovullik o'rni bo‘sh, shu yerga borgin.

Bahrom bu maslahatga darhol rozilik bildirib, uning mahallasiga bordi. Bu yerda u shunday yaxshi xizmat qildiki, xaloyiq hurmat ila tilga oladigan bo‘ libdi. K o ‘cha va ariqlarni tozalashni, to ‘y va boshqa marosimlardagi ishlami o ‘miga qo‘yib jamoa ahlining duosini olaverdi. Ayniqsa keksa, beva va yetimlarga xizmatini ayamadi. Nufuzli kishilaming ham xizmatini do‘ndirdi. Mahalla oqsoqollari mana shunday yaxshi yigitning umri bekorga o ‘tmasin deyishib, uylantirish harakatiga tushdilar. Mahallada keksayib va dardga chalinib qolgan sobiq mingboshining o ‘tirib qolgan qizi bor ekan. Bahrom u kishining ham duosini olib yurgan ekan. Oqsoqollar o ‘ rtaga tushishib Bahromni o ‘ sha qizga uylantirishdi. U ichkuyov sifatida mingboshi va xotinini xuddi o ‘zining ota-onasidek hurmat qildi. Vaqti soati kelib mingboshi, so‘ ngra xotini dunyodan ko‘z yumishdi. Ularning vasiyatiga ko‘ra, Bahrom 500 ta qo‘y, 200 ot, 50 sigir, 200 tanob yer va boshqa mol-mulklarning egasi bo‘ ldi. Mingboshi o ‘lmasdan oldin Bahromning savodini chiqargan ekan. U katta boylikni qo‘ lga kiritishiga qaramay, xalqqa xizmat qilishni tark etmadi. Unga nisbatan hurmat va izzat yanada oshib ketdi. Uning aql-idroki, insonparvarligi vakamtarinligi hisobga olinib yuzboshi lavozimiga tayinlandi. U Buzruk ota tufayli baxtga

erishganligini hyech qachon unutmadi. T o ‘ rt o ‘g ‘ il va uch qiz ko‘rib, kelinli va kuyovli bo‘ ldi.

Buzruk ota ayollarning ham dardi-alamiga quloq solib, maslahatini bergan. Bir kuni huzuriga nihoyatda semiz ayolni keltirishib davolashni iltimos qilishdi. Chunki u mohir tabib ham ekan. U ayolning qon tomirini ushlab birdaniga dedi: Attang, attang kasalingizni tuzatish vaqti o ‘tibdi, 30 kun deganda jon berasiz. Shu zahoti ayol qo‘ rqqanidan hushidan ketib yiqildi. U uyida g ‘amdan ishtahasi bo‘g ‘ ilib, ovqat yemay qo‘ydi. Nomiga biroz yengil-yelpi ovqatlanib, ozib boraverdi. Kunlar o ‘tgan sayin ayol o ‘ limi yaqinlashayottanligidan qayg‘urib, cho‘pdek ozib ketdi. Oyning 30-kunida, ya’ni jon berishi lozim bo‘ lgan kuni Buzruk ota kelib, ahvolini ko‘rib: — Qizim o ‘lmaysiz. Siz haddan tashqari semirib ketganligingiz tufayli harsangga o ‘xshab og‘ irlashib ketgan edingiz. Farzand ko‘rmasligmgiz sababi ham xuddi shunda bo‘lgan. Siz eringiz — hokimning panohida va kanizaklar qurshovida mehnat qilmay va ovqatdan o ‘zingizni tiymay, semirib ketgansiz. Bunday kishilarni parhyez yo‘li bilan ozdirish juda qiyin. Ulami qo'rqitish va g ‘am bilan ozdirish oson kechadi. Shuning uchun, men sizga nisbatan shu usulni qolladim. Endilikda kasallik yo‘qolib va yo‘llar ochilib, sog‘ lom yashash va farzand ko‘rishga imkon tug‘ ildi.

Darliaqiqat, ayol asli holiga qaytib va go‘ zalligi tiklanib eriga farzandlar tug‘ ib berdi. Hokim o ‘zida yo‘q xursand bo‘ lib, Buzruk otaning donishmandligiga qoyil qolib, uni qimmatli sovg'alar bilan taqdirladi.

Boyvachcha kishining Xatira ismli xotini kelib:— Pirimiz! Bisotimizda ikkita havas qiladigan qizimiz bor.

Ularning nevaralarigacha yetadigan darajada mollar yig‘dik. IVylarini mo‘ l-ko‘ lchilik va dabdaba bilan o ‘ tkazdiк. Ammo ikki marotaba erga tegib ham, ajralishdi. Hamma ayb, avvalambor qaynonalarda, ular ovqatni undoq qilding, mundoq qilding deyishib qitmirlik qilaberganlar. N o nni kuydiribsan, kirni chala yuvibsan deyishni qo ‘ymas ekanlar. Shunga o ‘xshash idish- tovoqlarni tozalab yuvish va uylarini tartibga solishni qayta-qayta ro‘kach qilishgan. Qaynona va qaynotalarga hayronman. Ularga ozodagarchilik va saranjomlik kerak bo‘ lsa, ishlarini o ‘zlari qilishsin.

Axir qizlarimiz hali yosh, biri 23, ikkinchisi 25 yoshga to ‘ ladi. Vaqti soati kelib hamma ishlarini qilishadigan bo‘ ladi. Bungacha sabr-toqatli bo‘ lishganlarida kimsan falonchi boyvachchaning qudasi deyishib yurishardi. Ular bunday baxtdan o ‘zlarini mahrum etdilar. Tavba odam shunchalik nodon boMadimi?

— Gaplaringizni yaxshilab tinglab, mag‘zini chaqdim. Hamma ayb quda-andalarda emas, siz bilan qizlaringizda. Shuni unutmangki erkak xotinni tomosha uchun olmaydi, balki hayotining azob- uqubatlari va tashvishlarini barobar tortish, uy ishlarini ado etish, mo‘ l-ko‘ lchilikka ham, yo‘qchilikka ham chidash, farzand ko‘rish va tarbiyalash uchun uylanadi. Gapingizga qaraganda qizlaringiz uy-ro‘zg‘or ishlaridan tamomila bexabardirlar. Bunaqa xotinlarni hyech kim yoqtirmaydi.

— Kuyovlarimning qizlarimga: — ovozingni o ‘ chir, tilingni sug‘uraman shallaqi, deb haqorat qilishlarini to‘g‘ri desa bo‘ ladimi? Biz boyvachchalar bunday haqoratni ko‘tara olmaymiz. Shuning uchun ham odam yollab kuyovlami urdirtirdim.

— Qizlaringizning tili achchiqdirki kuyovlar siz aytgan haqoratni qilishgacha boigandir.

— Nima ayol kishiman deb tilini tishlab o ‘tirishi kerakmi? Men qizlarimga: — Shallaqilik qilib bo‘ lsa ham haqqingizni olinglar. Erlaring xo‘mraysa xo‘mrayinglar, qo ‘ lini ko‘tarsa sizlar ham ko‘taringlar. Mabodo turtsalar uringlar deb ta’ lim berganman. K o ‘rdingizmi biz qizlarimizni oyoq osti qilinishini xohlamaymiz. Bu yo‘ lda hyech narsadan toymaymiz.

— Qizim, — debdi Buzruk ota, — siz o ‘z yo‘ lingizdan qaytmay- diganga o ‘xshaysiz. Shuning uchun sizga maslahat berishimning foydasi yo‘q.

Xatira opa joni chiqqandek bo‘lib ketibdi. Ikki kundan keyin uning eri — boyvachchaning o ‘zi kelib: — Pirimiz! Xotinim bilan qizlarim o ‘ rtasida chiqishmovchilik kundan-kunga zo ‘raymoqda. Tinchligim yo‘qolib boshim gangib qoldi. Nima qilishni bilmay huzuringizga yordam so‘ rab keldim. Qizlarimning tengqurlari 2-3 ta bolalik bo‘lishib, baxtli hayot kechirmoqdalar. Ular ikki marotaba erlaridan ajralganlaridan keyin sovchilar uyimizga qadambosmay qo ‘ydi. Ular ersiz va farzandsiz qolib ketadigan o ‘xshaymiz

deyishib, vahimaga tushmoqdalar. Xotinim esa «teshik munchoq ko‘chada qolmaydi» vaqti kelib baxtinglar ochiladi, — deganida qizlarim: — bunday bo‘ lishiga ishonmaymiz, chunki hayotni nimaligini endi tushunib pushaymondamiz. Bizni yoshligimizda taltaytirib va ayab uy-ro‘zg ‘ or ishlariga aralashtirmadingiz. Vaholanki, ayol kishining asosiy vazifasi uy ishlarini bajarishdan iborat ekan. Siz bo‘lsangiz bizlami mana shu taqdirimizni hal etuvchi omillardan mahrum etdingiz. Xotinim ta’na so‘zlariga chiday olmay qizlarimning sochini yula boshladi. Ular ham bo‘sh kelmay onasini bexosdan itarib yuborishdi. M en ularni tinchitishga harakat qilganimda xotinim: — Hali qizlarning tomonidasizmi deb maxsi bilan boshimga urdi. Qizlarim battarroq qizishib onasini taglariga bosib olishdi. Bundan g ‘azablangan xotinim ovozi boricha dodlay berdi. Q o‘shnilar yugurib chiqishib va hayratlanib yoqalarini ushlashdi. Ular oldida sharmanda bo‘ ldik. Shundan keyin xotinim onasinikiga arazlab ketdi.

— Shuni aytadilarda «jahl chiqsa musulmon dinidan, ilon inidari chiqadi» deb, juda hunuk voqyea ro‘y beribdi.

Xotiningiz qizlaringizning taqdiri va baxtini boylik hal etadi deb tarbiyasiga ahamiyat bermagan. Masalahat shuki siz savdo bilan Qoshg‘arga ketayotganingizda xotiningizni ham olib keting. Turli bahona topib uni ikki uch yil bu shaharga keltirmang. Chunki u qizlari bilan yarashib yana o ‘z yo‘ liga tortadi yoki ularni kechirmay shikastlantirib qo‘yishi ham mumkin. Negaki xotiningizda manmanlik va qasoskorlik xususiyati ancha baland. Buni suhbatlashganimizda sezganman. Qizlaringizga odam yollab uy-ro‘zg‘or ishlarini o ‘rgating. Shahrimizda odobli va serg‘ayrat, lekin kambag‘allikdan uylana olmay yurgan yigitlar ko‘p. Siz yoningizdan to ‘y qilib qizlaringizni ularga xotinlikka bering. Boyvachcha ko‘ rsatilgan maslahatlarni inobatga olib, qizlarini uzatibdi, so‘ ng ketma-ket nevaralar ko‘ rib o ‘zida yo‘q xursand bo‘ ldi. Xotini esa Qoshg‘ardan keltirilmabdi.

Zarifa ismli ayol Buzruk otaga yig‘i-sig‘ i bilan kelib: — Biz er-xotin qashshoqlashgan odamlarning farzandlari edik. Nikoh to‘yimiz bor-yo‘g ‘ i olti kishi bilan o ‘tgan edi. Mehmonlarga moshxo‘ rda va non tortilgani hamon esimda. Bola-chaqalik bo‘ lganimizdan keyin ham yo ‘ qchilikning azobini tortdik.

Farzandlar avji yeb-ichadigan paytlarida erim dardga chalinib uzoq yotib qoldi. R o ‘ zg ‘orni tebratish uchun tinimsiz ishladim. Boylarning kirini yuvdim, nonini yopdim, uylarini tozaladim, to‘ylarida dasturxonchilik qildim. Dehqonlamikida g ‘o ‘za chuvish vaip yigirish ishlaridaqatnashdim. Bir kecha-kunduzda4-5 soat uxlardim, xolos. Shu orada erimni parvarish qilganman. Uyimdan erta tongda chiqib kun qorayganida topgan tutganim bilan qaytar edim. Erim va bolalarim ikki ko‘zlari eshikda bo‘ lib, meni orziqib kutardilar. Erim mendan minnatdor bo‘ lib, ko‘z yoshlari bilan duo qilardi. Bolalarim ham unga qo‘shilib fotihaga qo‘ l коЧагаг edilar. Bundan men ich-ichimdan suyunib ancha yengillashardim.

Kunlaming birida uyimizga ancha yoshga kirgan va savlatli kishi kelib hammamiz bilan quchoqlashib ko‘ rishdi. U onamning tog‘asining o ‘g‘li bo‘lib chiqdi. Bolaligida ota-onasi bilan Makkaga borishib, o ‘sha yerda o ‘mashib qohshibdi. Vatani va qarindoshlarini qo ‘msab, ulardan faqat meni topishga muyassar boMibdi. U nihoyatda aql idrokli va tadbirkor kishi bo‘ lganligi uchun boyib ketgan ekan. Bizning holimizga shunday achindiki, o ‘zini tuta olmay ko‘zi yoshlandi.

— Zarifa qizim, — dedi u, — sen mening yakka-yagona zurriyo- dimsan. Boshqa qarindoshlarimni topa olmadim, zilziladan keyin turli joylarga tarqashibdi. Gaplarimga quloq sol, bugundan boshlab uyda qimirlamay eringni tuzatishga harakat qilasan. Mana bu pullaiga sigir, uy jihozlari va buyumlari sotib olgin. Ular bolalaringni kiyintirish va boqishga ham yetadi. Men bozoming qoq o ‘ rtasida katta do‘kon qurdirib eringning qo‘ liga topshiraman.

Buni qarangki, erim ruhlanib, tez orada sog‘ayib ketdi. Biz hammamiz mo‘l-ko‘ lchilikda yashay boshladik. Uyimizga fayz va baraka kirib yayrab kuladigan bo‘ldik. Qarindoshimiz bizni oyoqqa turg‘ izib o 'z yurtiga jo ‘nab ketdi. Erimning ishlari borgan sari yurishib, nufuzli kishilar qatoriga kirdi. Hashamatli uy qurib, farog‘atda hayot kechirmoqdamiz. Ammo erim bosar-tusarini bilmay, o4mishini unutib, ustimga xotin olish harakatida yuribdi. Uning fikricha, endi men qarib qolgan emishman. Bir «qari qiz» unga tegishga rozilik bildiribdi. Hozir to‘yning tayyorgarligini ko‘rishmoqda. Men esa nima qilishni bilmayapman. Otajon, yordam bering!

— Sizning eringizga o ‘xshab boylikni ko‘tarolmay manmanlik va haddan oshishga beriladigan erkaklar uchrab turadi. Ular xotinni to ‘ rtta qilaman deb chiranishadi. Sizning qarindoshingiz savdo buyumi va do‘konlami kimning nomiga rasmiylashtirgan? Ularning bevosita merosxo‘ ri kim?

— Ularning hammasi mening nomimda.— Juda yaxshi. Siz eringizning olib borayotgan ishlaridan

chetlatishni so‘rab qoziga ariza bering. Arizangiz inobatga olinib masala sizning foydangizga hal etishiga ishonaman. Arizani bugun bering, men qozi bilan gaplashib o ‘z hukmini ertaga aytishni so‘rayman. Shundan keyin eringiz o ‘z-o ‘zidan shalpayib, xotin olishlikka holi qolmaydi.

Zarifa opa Buzruk otaning ko‘rsatmasi bo‘yicha ish yuritib, erini savdodan chetlatishga va to ‘g ‘ri yo‘ lga solishga erishdi. Qozining hukmini eshitgan «qari q iz» darhol va’dasidan voz kechdi. Zarifa opa do‘kon va buyumlami o ‘g ‘ lining nomiga rasmiylashtirgandan keyin, erining uyda yoki choyxonada o ‘tirishdan boshqa ishi qolmabdi. Zarifa opa erining nojo‘ya qilmishlarini yuziga solmay hurmat va izzat ko‘rsataverdi. Er-xotin hajga borishib, qarindoshi- nikida mehmon bo‘ ldilar. Ular to‘ rt kelin, uchta kuyov ko‘p nevara va chevaralar ko‘rishdi. Oylar va yillar o ‘tib, eri yana dardga chalinidi. U: — Azizim! Oilamiz nimaga erishgan bo‘lsa barchasi sen tufayli sodir bo‘ldi. Sendaka mehnatkash, jafokash va eriga vafodor ayol onasidan kamdan-kam tug‘ iladi. Seni tarbiyalagan ota-onangga ming rahmat. Ammo men ko‘rnamaklik qilib ustinga xotin olmoqchi bo‘ldim. Shunda ham erimni shayton yo‘ldan uribdi deb falokatdan qutqarding. Keyin o ‘ylasam, uylanganimda sen va farzandlarimdan ayrilishim turgan gap ekan. Bu men uchun o ’ lim bilan barobar edi. Ammo sen olijanoblik bilan meni o ‘z bag‘ ringga tortib olding. 0 ‘ sha vaqtdan buyon ko‘p yillar o ‘tdi. Shu orada sening oldingda hamisha xijolat va gunohkorlikda yashadim. Nachora, bunga o ‘zim sababchi bo‘ ldim, sening yaxshiliklaring qadriga yetmadim. Am mo sen biror marotaba qilmishimni yuzimga solmading, aksincha mehr-muhabbatingni oshirding. Meni kechiri- shingni o ‘tinib so‘rayman. Sen farishtalaming farishtasisan. Mendan rozi bo‘ lsang bas Zarifa opa uni allaqachonlar kechirganligi va

roziligini bildirib yig‘layverdi. Shu onda eri vafot etdi. Zarifa opaning o ‘zi 90 yoshida dunyodan ko‘z yumdi.

Bir kun Buzruk ota huzuriga kelgan ayol o ‘zining mehnatsevarligi, mehribonligi, lekin eri va qo‘ shnilari bilan chiqisha olmasligi haqida ko‘pdan-ko‘p gaplarni aytdi. Shuningdek, u dedi:- Men boimasam erim xor-zor boiadi, ammo qadrimga yetmaydi. Boshqa er boiganda, meni boshiga ko‘tarib yurardi. U nuqul sergapsan va aljiraversan deb o ‘zini chetga olishga harakat qiladi. Buning chorasini topib berishingizni so‘ rayman.

Hozir, bir soatdan ortiq to‘xtovsiz gapirdingiz, uyingizda bundan ham ko'proq so‘zlasangiz kerak. Shunday ayollar borki, erini ne mashaqqatlar bilan topib kelgan mahsulotlaridan ovqat tayyorlasa yoki uy-ro‘zg‘or ishlarini qilsa minnat qilaveradi. Ular oilasi uchun xizmat qilishni o ‘zining muqaddas burchiligini hisobga olmaydi. Ular ish qilishga nisbatan ko‘proq javraydi va jig ‘i-biyron bo‘ladilar. Shu bois bunday ayollarning go‘zalligi ham mehnatsevarligi ham ko‘rinmaydi. Shuning uchun ayol, awalo tilini tiyib, shirin va mayin so‘zlami ishlatsa qadri-qimmati oshadi. Erkak va farzandlar uchun ayolning kamgapligi va xushmuomalaligi katta baxtdir. Buning ustiga u mehnatkash va ozoda bo‘lsa baxtiga-baxt qo‘shiladi.

Ayollarga tegishli bir hikoyani eshiting:— Podshohning o ‘g‘li qo‘shni mamlakat hukmdorining qiziga

uylanibdi. Qiz shu darajada go‘zal ekanki, unga ko‘zi tushgan odam hushidan ketib yiqilarkan. Xaloyiq uning go‘zalligini ta’riflab podshoh saroyiga osmondagi oy parchasi tushdi deyisharkan. Afsuski, qizning tili shu daraja o‘tkir va zahar ekanki, badanga xanjar sanchigandek tuyilgan. Buning orqasida shahzodaning va umuman podshoh oilasining dili qorong‘i bo‘lib, qo‘llari ishga bormabdi. Kelinning tilini tiyish uchun qilingan harakatlar bekor ketibdi. Oxiri kelinni o‘z vataniga qaytarishdan boshqa iloji qolmabdi. Podshohning ko‘rsatmasiga ko‘ra «Tili chiroylik» qizni topishib shahzodani uylantirishibdi. Ko‘rdingizmi, chiroylikman deb tilini qo‘yib yuborish yaxshilikka olib kelmaydi. Haqoratli so‘zlar va behuda javrayverish hayvonlarga ham yoqmaydi. Yaylovda eshaklardan biri sherigiga debdi: — Kechga borib, xo‘jayinimning dastidan holdan toyaman va ishtaham bo‘g‘ iladi, bu ahvolda ko‘pga bormasligim aniq. Bunga javoban sherigi dedi:

— Noshukursan, menga o'xshab, kun bo‘yi o'tin, bug'doy va boshqa og‘ ir yuklami emas, og‘ irligi atigi olti puddan oshmaydigan nimjon kishini tashiysan, xolos. Eshaklar maza qilib yuribdi, deb senga havaslari kehnoqda. Qaniydi men sening o ‘rningda bo'lsam, o ‘zimni baxtiyor his qilardim.

— Bo‘lmasa, — debdi o ‘z ahvolidan shikoyat qilayotgan eshak, -ikkalamiz har jihatdan bir-birimizga o ‘xshaymiz, ertalab ishga ketayotganda o ‘rin almashaylik.

Rostdanmi do‘stim, shunchalik bag"ring kengmi? Bu yaxshili- gingni hyech unutmayman. Shuni aytadilarda «Qorong'i tundan keyin yorug' kunlar keladi» deb.

Kelishuvga muvofiq eshaklar o ‘zaro o'rin almashishdi. Uch kundan keyin «baxti chopgan» eshak yaylovda tinkasi qurib yotgan emish. D o ‘ sti holinga nima bo‘ ldi deb so‘ raganda: — Dod deganingcha bor ekan. X o ‘jayining meni minganidan boshlab kechgacha ovozi boricha baqirar ekan. Tilf achchiqligi va uzunligi aytmaysanmi, bunaqasini umrimda ko'rmaganman. U yo‘ l ustida uchragan yo‘ lovchi yoki tanishi bilan so'zlashaveradi va birdaniga qizishadi, so‘ngra so‘kadi va urishadi. Ketayotganimizda odam ko‘ rinmasa, har xil bema’ni so'zlar bilan mening qulog'imni tinchitmaydi. E ’tibor bermasam tayoq bilan yelkamga uradi. U ko‘chadagi bolalarga ham tegajoqlik qilishi orqasida, ular otgan tosh ko‘pincha menga tegadi. Xo ‘jayiningni gaplarini eshitganirndan ko‘ ra og‘ ir yuklami tashishim ming marotaba yengilroq. Meni aslo unga yaqinlashtirma, basharasi qursin.

Shundan buyon «ko ‘p gap eshakka yuk» degan maqol yuzaga kelgan ekan.

Shunga o ‘xshab siz ham, — deb so‘zini davom ettiribdi, Buzruk ota, — eringizga o ‘ rinsiz va ta’na so‘zlarini aytaverib uni bezitib qo'ygansiz. Maslahat shuki, nihoyatdakamgapiribxushmuomalalik bilan eringizni o ‘zingizga og‘diring va mehnatdan qochmang, gapni asta-sekin kamaytiring. Chunki uni birdaniga to ‘xtatsangiz xumori tugab chiday olmay qiynalasiz. Eringiz hayratlanib bu nimaga o ‘zgarib qoldi deb, shubhalanadi. M e’yorida so‘zlashga o ‘ rganga - ningizdan keyin eringizga: -Sizning panohingizda shunchalik yayrab yuribmiz, ishongan tog‘ imizsiz va baxtimizga omon bo'ling degan

shirin so‘zlami mayin ovoz bilan aytasiz. «Er rozi el rozi» degan maqolni unutmang. Bordi-yu, eringiz sizning mehribonligingizni inobatga olmasa do‘zaxi bo‘ladi.

— Pirim, — debdi ayol, — erim aqlli, bag‘ ri keng va badavlat odam. Meni juda sevadi. Lekin men ham husnimga orqa qilib tilimni tiymagan ekanman. Buni hozir tushundim. Xudo xohlasa tavsiyalaringizni to ‘ la amalga oshirib hayotimni boshqatdan boshlayman. Sizga katta rahmat.

M a’lum vaqtlardan keyin o ‘sha ayol Buzruk otaga baxtli hayot kechirayotganini va dugonalarini ham to‘g‘ri yo‘ lga solayotganligini ma’lum qildi.

«Hikmat do‘koni»ga keluvchilarning kcti uzilmabdi. Ulardan biri dedi: — Pirimiz, men saroyda o ‘rta darajadagi amaldorman. Ko‘p vaqtlardan buyon boshliqlarimning ko‘nglini olishga nima lozim bo‘ Isa ortig‘ i bilan qildim, hatto oyoqlarini yalashga tayyor turdim. Ammo, ular meni yuqoriroq mansabga yaqinlashtirmaydilar. Alamga chiday olmay madad so‘rab keldim.

— 0 ‘g ‘ lim, — biror amaldagi shaxs o ‘z fikrini asosan yuqoriga ko'tarilishga sarflasa yutqazadi. Bunday odam sizga o ‘xshab o 'z- o ‘zidan laganbardorlik qilishga odatlanib qoladi. Ziyrak hukmdorlar bu xildagi odamni yuqori mansabga ko‘tarmaydilar. Amaldor o ‘z e ’tiborini asosan yuqoriga emas, pastga, ya’ni o ‘z qo‘ li ostidagi odamlami va ishni bilimdonlik bilan boshqarishga qaratmog‘i lozim. Shundagina u o ‘ziga puxta zamin yaratish va ildiz otish imkoniga ega bo‘ ladi. Biz amaldorlarni shu zaminga ekilgan ko‘chat deb, — faraz qilaylik. Bu ko‘chat yaxshi parvarish qilingan zaminda yuqoriga tobora o ‘sadi va yaxshi hosil beradi. Shunga o ‘xshash o ‘z qo ‘ li ostidagi zaminda ildiz otgan amaldor ko‘proq o ‘zining yaxshi xizmatlari va obro‘yi orqasida yuqori mansablarga o ‘sib boradi. Buni tabiiy ko‘tarilish deyiladi. 0 ‘g ‘ lim mana shu yo‘ ldan borsangiz martabangiz oshadi. Keyinchalik uni bir pog‘ona yuqori mansabga tayinlanganligi ma’lum bo ldi.

«Hikmat do‘koni»ga kelgan erkak kishi: — Pirimiz, xotin-bola- chaqamni tashlab qochmoqchi edim, lekin siz bilan maslahat- lashishni lozim topdim. Xotinimni hyech tushunib bo‘ lmaydirgan odati bor. Odamlar sharob ichganlarida urushishga tayyor tursalar,

xotinim kasal bo‘ lganda to‘polon ko'taradi. U yuragim urayapti, nafasim siqyapti deydi-da, meni va farzandlarini qoralashga tushadi. Bu kamdek, qizishib ketgandan choynak va piyolani yoki yostiqni otadi. Shunda qattiqroq gapirsangiz o ‘zini-o‘zi bo‘g‘ ishga yoki osishga harakat qiladi. Shuning uchun, hammamizning yuragimiz po‘killaydi. Uni tabiblarga ko‘rsatdik, lekin og‘ ir kasali yo‘q deyishdi. Gohi paytlarda bahona topolmasa, bundan o ‘n yoki yigirma yilgi gaplarni qo ‘zg‘ab achiyveradi. Shunisiga diqqatim yana oshadiki, xotinim boshqalami ahloq-odobli bo‘ lishga chaqiradi. Biroq, uning o ‘zi uyalishdan, tortinishdan va ma’suliyatni sezishdan chetda turadi. Hyech narsadan kamchiligimiz yo‘q, Xudoga shukr qilish kerak desam, hadeb shunaqa deyaverasiz, otingizni shukr qo'yaqolaylik deydi. Xotinim kimnidir yomonlashga odatlangan. Uning dangasaligi tutganda arzimagan ish buyursangiz, holim yo‘q deydi. Hatto yuz qo‘ lini yuvishga erinadi, lekin soatlab janjal qilganda charchash nimaligini bilmaydi.

Jiyanimning xotini esa kasal bo ‘ lsa, ham shirin so‘ z va minnatdorchilik bilan yordam so‘ raydi, unga joningizni fido qilgingiz keladi. Qani endi mening xotinim ham shirin kasal bo‘ lsa bu yerga kelmagan bo‘ lardim.

Buzruk ota: — Tabiatan urushqoq ayol yoki erkak sal kasal bo'lsa, yoki charchasa bas, to‘polon ko‘taradi. Bunday odamlarga kasallik bahona, xolos.

Xotiningiz kasal boMganda meni olib keting, uni davolayman. Bir haftadan keyin o ‘sha kishi uni Buzruk otaning uyiga olib keldi. U xotinning tomirini ushlab jinni bo‘ libdilar-ku, oyoq va qo‘llarini bog‘ langlar, jinnixonaga yuboramiz. Yaxshisi mirshablarni chaqiringiz, bu ishni ular amalga oshirishadi.

Xotin birdan o'zgarib, menga shafqat qilinglar, jinni emasman, erimga va bolalarimga haddim sig'ib erkalik qilardim, bundan buyon kasal bo‘ lsam, meni xudo ursin deb, ont ichdi. Buzruk ota uni qo'liga Qur’oni karimni tutib, ont ichirdi. Bir necha kundan keyin eri kelib, unga minnatdorchilik bildirib xotinining tuzlaganligini aytdi.

Buzruk ota o'zining «hikmat do‘koni»da 40 yil mobaynida ko‘pdan-ko‘p odamlarning mushkulini oson qilib, baxtli hayotga chorladi. Uni bilmagan va siylamagan odam qolmadi. U 100 yoshida

vafot etganda shahar aholisi motam tutdi. Afsuski shundan keyin uning o ‘ rnini bosadigan rnunosib kishi topilmay, «hikmat do‘koni» yopildi.

Kelinlar, qaynona va qudalarPodshoh vazirga dedi: - Bilasizki o ‘g ‘ limni uylantirganimda

kelinlik bo‘ ldim deb boshim osmonga yetgan edi. Kelinni o ‘z qizimizdek ko‘ rib, ko‘p iltifot va hurmatlar ko‘ rsatdik. U to‘y arafasida o ‘g ‘lim bilan uchrashuvda mehnatdan qochmayman, ota- onangizning xizmatini qilib duolarini olaman degan ekan. Ota- onasi esa, qizimizning go‘shti sizniki, suyagi esa bizniki deyishgan edi. Garchan uyimizda ishlarni kanizaklar qilishsada, lekin kelinning va ota-onasining iliq so‘zlaridan juda mamnun bo‘ lgan edik. Biroq, bir yildan keyin kelinim bosar-tusarini bilmay, nojo'ya gaplarni va xatti-harakatlarni qiladigan bo‘ lib qoldi. Mening jannatdek uyimda shunday hoi yuz berayotgan bo‘ lsa, fuqaro- larning oilalarida ahvol juda achinarli bo‘ lsa kerak. Bunga qarshi choralarni ko‘rish bizning vazifamizdir. Sizga topshiriq shuki, nufuzli 5-6 kishilar bilan hamkorlikda mahallalarga borib kelinlar hayotiga doir ma’lumotlarni to‘plasangiz yaxshi boMardi.

Vazir bir necha oylardan keyin topshiriqni ado etilganligini podshohga ma’lum qilganida u mansabdorlami, ruhoniylarni, savdogarlarni va boshqa toifalami qatnashuvida katta yig‘ in tashkil etibdi.

Bu yerda Vazir: — Shahanshohimiz, sizning fuqarolaringizning oilalarini ahilligini ta’minlash niyatida bizga yuklangan topshiri- g‘ingizni bajarish jarayonida ma’ lum bo‘ ldiki, oilaning tinch-totuv yashashida asosan, kelin, qaynona va qudalar muhim o ‘ rin egallar ekan. Biz ulardan bir nechtasini taklif etdik. Avvalo so‘zni kelinlaridan kuygan qaynonalarga berishga ruxsat etgaysiz.

Bulardan biri Oynisa xola: — «Kelin olsang pastdan ol, qiz bersang yuqoriga ber» — degan maqolga kattiq rioya qilib, uy- ro ‘zg‘ orini zo ‘rg ‘a tebratadigan nochor oiladagi qizga o ‘g ‘limni uylantirgan edim. Bundan qarindoshlarim va qo ‘shnilarim taajjublanib sababini bilishga qiziqdilar. Chunki erim taniqli savdogar, o ‘g ‘ lim esa aqlli, odobli va kelishgan yigit edi. Erim

qarshilik ko‘rsatgan bo‘ lsada, lekin o ‘g‘ lim ona hurmati yuzasidan so‘zimni qaytarmay unga uylandi. Men kelinni uyimizda mo‘l- ko‘lchilikda o ‘g ‘ lim bilan yashab o ‘zini baxtli his etsa kerak, deb o‘ylagan edim. Ammo umidim puch bo‘ lib chiqdi.

Nowotxon ismli kelmim nikoh kunidayoq o ‘ zini mag‘ rur va kekkaygan holda tutib hammaning ensasini qotirdi. Uning yuzidan shodlik nurlari emas, balki zahar yog'ardi. Ana shunda yuragim birzil ketgan edi-yu, nachora tishimni-tishimga qo‘ydim. To ‘yimiz juda dabdabali o ‘tdi, kunlar ketidan kunlar o ‘tib bordi. Kelin uy ishlarini chala pala-partish qilar ekan. Buning ustiga u ko‘proq gaplashishni yoki uyga kirib o ‘tirishni yaxshi ko‘rar ekan. Bu meni qattiq tashvishga solganligi uchun uni mehnatga jalb qilishga, shu jumladan ovqatlami pishirishni o'rgatishga harakat qildim. Biror marta uni urushmadim va hurmatsiziamadim. Kelin tushirganimizdan keyin bir yil o ‘ tar o ‘ tmas erimning ishlari yurishib boyligimizga boylik qo‘shildi, o ‘g‘lim esa saroyga xizmatga olindi. Biz nihoyatda shodlandik, lekin kelinimiz pisand qilmadi, aftidan suyinishni ham bilmaydi.

Vaqt o ‘tishi bilan kelinimning dimog‘ i — firog‘ i va chirsillashi oshib boraverdi. Kunlarniig birida unga: — Bolajonim, ko‘zim tirikligida bilmaganingizni o ‘rganib oling, keyinchalik shu uyning egasi bo‘ lib qolasiz. Bilasiz ro‘zg‘orimiz katta va keldi-ketdi ko‘p. Xudoga shukur hyech narsadan kamchiligimiz yo‘q. Bu ketishi- ngizda qoqilasiz, mehnat kishini yuzaga chiqaradi — dedimu baloga qoldim. Birdaniga kelinning basharasi xunuklashib ketdiki, esim chiqib ketdi. U zarda bilan o ‘ rnidan turib, ikki qo‘lini biqiniga tirab yig‘ i-sig‘ i aralash: — Bas, qiling, kambag‘alning qizini qomi to‘ysa va egni but bo‘lsa ishlayveradi deb o ‘ylasangiz kerak. Men qul emasman, nasihat qilaverib, jonimga tegdingiz, cho‘ ri bo‘lishni istayman — deb baqirib berdi. Shundan keyin yaqinimga keldida o ‘ng qo‘lini bigiz qilib, — endi man sanga ko‘ rsataman, jazoyingni tortasan — deb ko‘chaga chiqib ketdi.

Ikki kundan keyin Nowotxon onasi va xolasi bilan keldi. Onasi g ‘azab bilan: — Quda boyligingizga uchib, qizim izga zulm qilavermang. Aybimiz kambag'allik xolos, biz ham odammiz. Sizlardan balandroq joylardan sovchilar kelib turganda borib

boshirnni aylantirib qizimni oldingiz, endi ish bilmaydigan bo‘ lib qoldimi. Hadeb, qizirnga ish qilishni o ‘rganing dermishsiz, axir oshib-toshib yotibsizlar bittayu-bitta keliningizga xizmatkor olib beringlar. Ana shunda hamma sizlarga qoyil qolardi. Hali u yosh, endi 20 ga to'ldi, bir kun ammasinikiga, ikkinchi kuni xolasinikiga, 2-3 kun menikiga yuborib turing. Shunda chehrasi ochiladi va yayraydi. Shuni 6ilingki, «yalang‘och suvdan toymas» deganlaridek, biz hyech narsadan qo‘ rqmaymiz. Biz o ‘ lsak o ‘ lamizki, lekin birovlarga oyoq osti boMmaymiz va bosh egmaymiz.

Qudajon, — deb javob qildim men, — qizingizni hyech kim urushayotgani va xafa qilayotgani yo‘q, yolg‘on bo‘ lsa aytsin. Farzandlami ishlatish, pazanda qilish va muomilaga o ‘rgatish ota- onaning vazifasi hisoblanadi. Nahotki buni siz tushunmasangiz. Qizingizga men ham onaman, uni ishbilarmon va shirin so‘zli bo‘ lsin deyman, sizlar esa buni zulm deb baholamoqdasizlar. Qizingizning uy-ro‘zg‘or ishlarini bihshi va saranjom bo‘ lishi uni baxtli bo‘lishiga olib keladi-ku. Bo‘lmasa umri nochorlikda o ‘tadi.

— Hali shunday deng, — «X o ‘kizni shoxiga ursang tuyog‘ i zirqiraydi» deganlaridek, gaplaringiz badanimga ninadek sanchildi. Qizing ham senga o ‘xshab nochorlik hayotini ko‘ radi demoq- chimisiz, xudoga shukur bir burda nonni topib yeb yuribmiz. Biz har qanday sharoitda o ‘zimizni kamsitishga yo ‘ l qo‘ymaymiz. Birinchi erim maxsimni tortgin va kalishimni yuvib qo‘ygin deganda mani xo‘rlamoqchimisan deb basharasiga tuflaganman. 0 ‘ rnidan turib do‘q qilganda dod-faryod ko‘tarib, basharasini timdalab qonatganman. U mana 25 yildirki, hali qorasini ko‘rsatmaydi.

So‘ngra kelinning xolasi menga qarab: — Kim aytadi, sizlami boy va tushungan deb, opam haqiqatchi va o ‘z qadri-qimmatini biladigan ayol. Keliningizning so‘ziga qaraganda, u bechora xo‘ rlikda va zulmda yashayotgan ekan. Oxiratni o ‘ylamay birovning farzandini o ‘z xohishiga qo‘ymay, buni undoq, uni bundoq qilish kerak deyaverish, albatta jonga tegadi. Ish qochib ketmaydi, ko‘pchilik- sizlar, ishlarni o ‘zingiz, qizlaringiz, o ‘g ‘ lingiz va eringiz navbat bilan qilishaversinlar. Mana opamlardan, ya’ni qudangizdan so‘ rang, pochcham ovqatlarni pishiradi, supuradi va hatto kirni ham yuvaveradi, o ‘lib qolganlari yo‘q. Oxirgi gap shuki, kelinin-

gizni kaftingizda ko‘tarib yuring, uning husnini o ‘zi sizlar uchun katta baxt. Bo‘lmasa ora-ochiq.

Shu onda erim kelib ovqat tayyorlashni buyurdi. Biroq, qudam dedi: — Qaynata ham kelinning otasi hisoblanadi, lekin biz buni sezmayotirmiz. Xotiningiz qizimizni bezillatib qo‘yibdi. Qizim bu yerda turolmayman, meni zindondan qutqaringlar boMmasa o ‘ligim shu yerdan chiqadi deb yig‘layapti. Shartimiz shulki, keliningizga kunduzi 2-3 soatga uxlab olishga, qarindoshlarinikiga va dugonalamikiga borishga ijozat berilsin. Chunki qizim xuddi shunday tarzda yashagan. Shunga odatlanganligi uchun, sizlarning xonadoningiz ko‘ziga zindon bo‘ lib ko‘rinayapti.

Erim qudaning va xolasining be’maniligini anglab, hozir qizingiz bilan uyingizga ketaveringlar o ‘zim iz maslahatlashib javobini beramiz dedi. Kechqurun o ‘g ‘ lim kelgandan keyin voqyeani aytganimizda: Awalo, xotinimda andisha yo‘q va xijolat tortishni bilmaydi. Arzimagan gapni bahona qilib, kechasi bilan javraydi va tinchlik bermaydi. «Chiqisi kelsa egasi sababchi» bo‘ladi deganlaridek o ‘z oyog‘ i bilan ketgani yaxshi bo‘ libdi, uni uch taloq qo‘ydim.

Shundan keyin bir necha oydan keyin o ‘g ‘ limni uylantirdim. Xudoga shukur kelinim juda yaxshi, uch bolasi bor.

— Oynisa xola debdi podshoh — 0 ‘sha birinchi keliningizni taqdiri nima bo‘ lganligini bilasizmi?

— Xabarim yo‘q, boshqa uzoq mahallaga ko‘chib ketishgan deyishadi.

Shu paytda sochlari oqargan, qo ilari dag‘al va yupun kiyingan ayol o ‘ rtaga tushib o ‘ sha kelin N ow otxon men edim desa bo‘ladimi. 0 ‘tirganlar uni ko‘rib hayron bo‘lishdi. «M eni, — dedi u ayol, — kelin bo‘ lganimga 10 yildan oshdi, lekin uni hayotimning eng lazzatli kuni deb bilaman. 0 ‘sha vaqtdan buyon hali yaxshi kunlarni ko‘ rmay xor-zor bo‘ lib yuribman. Sobiq qaynonam Oynisa xolaning gaplarining hammasi to ‘g ‘ ri, u nihoyatda oliyjanob ayol va meni o ‘ z qizidek bilib tarbiyalashga harakat qildi. Biroq, men buni tushunmay beandishalik qildim. Bunda awalo, onam va xolamning aybi kattadir. Ular nikoh arafasida meni o ‘ rtaga olib, sen boy joyga borayotirsan, kamba- g‘alning qizi deb, xizmatkor qilishi aniq. U yerda chiroyli buyumlar

va xilma-xil ovqatlar serob, tag‘in bu kunlarga erishganimga xudogo shukur deb boshingni egib yurma. Bunday qilsang cho‘riga o ‘xshab qolasan deyishib qo ‘yishmadi. Men ham yoshlik qilib, yaxshi kiyimga, lazzatli ovqatlarga, hashamatli uylarga va hurmatga shukur qilmaslikka harakat qilaverdim. Shukur qilishni o ‘ zimga or deb bildim. Vaholanki, erim, qaynona, qaynotam, va qaynisingillarim atrofimda girdikapalak bo‘ lishib yurishardi, bularning qadriga yetmadim.

Erimdan ajralganimdan so‘ng bir necha oy o'tmasdan xolam ham eridan chiqib biznikida turib qoldi. Otam dardga chalinib vafot etdi. Yaxshiyaraki mana shu qaynonam saxiylik qilib, menga atab qilgan, kiyim kechaklarni, gilamlarni va boshqa narsalami beigan edi. Ularni sotib bir yil mobaynida ro‘zg‘omi tebratdik, kasal boqdim, va otamni ko‘mdim. Shundan keyin uch kishi bir burda nonga zor bo‘ldik. Musofirxonadagilarni va qo‘shnilami kirlarini yuvib tirikchilik qilishdan boshqa iloj qolmadi. Shundagina onam, xolam va men noshukurchilik fojiasini angladik. Onam ko‘p vaqt oyoq-qo‘ li shol bo‘ lib yotib o ‘ limi oldidan: Qizim, shunday achinarli kunlarga qoldikki, buning aybdori, men va xolang bo‘ldik.

Biz hammamiz erlarimiz, qaynonalarimiz va qudalarimiz oldida gunohkormiz, — deb jon berdi. K o ‘p o ‘tmay xolam ham o ‘z qilmishlariga ming karra pushaymon qilib va kasalga chalinib o'ldi. Uyimizni sudxo'rga garovga qo‘yib, ketma-ket ikki o ‘likni ko‘mdim va marosimlarini o ‘tkazdim. Kachasiyu-kunduzi meni kechirgin, deb xudoga nola qilaman, erta tongdan to kech tungacha kir yuvaman, gohi paytlarda holdan toyib yiqilib qolaman. Men onamni va xolamni kasalligida boqdim va o ‘ liklarini ko‘mdim. Qani aytinglarchi men mabodo o'lsam kim ko‘madi? Sudxo‘ rga qarzni berolmasligim aniq bu uyimdan mahrum bo‘ lish degan so‘ zdir. Nahotki, qilgan noshukurchiligim, shunchalik shafqatsiz bo‘ lsa, deb o'zini tutolmay yig‘ layverdi. Bu yurakni ezuvchi so‘zlardan odamlar qattiq hayajonga tushdilar. Hatto podshohning rahmi kelib:— Xaloyiq ko'rib turibsizlarki, ayb bu juvonda emas, balki bema’ni onasida. Mening farmonim shuki, sudxo‘rga qarz pulini xazina hisobidan berilsin va uy o ‘z egasida qoldirilsin.

Shu damda Oynisa xola: — Podshohimiz bir g ‘arib juvonga

ko‘rsatgan iltifotingiz uchun rahmat. Yaqinda shahar chetidagi bog‘ imizdagi xizmatkorimizning xotini o ‘ lgan. Bu juvonni yaxshi ko‘rib kelin qilgan edim. Gap shuki, uni o ‘ sha xizmatkorimga nikohlab qo‘yaman, uni biri qizim biri kuyovim bo‘ lsin. Y ig ‘ in- dagilar Oynisa xolaning olijanobligiga tan berdilar va olqishladilar. Sobiq qaynona va kelin quchoqlashib ko£rishdilar Nowotxon uning aytgan kishisiga turmushga chiqdi.

So‘ngra so‘z qaynona Zamira xolaga berildi:— Podshohimiz! M en kelinlardan kuyganlardan biriman.

0 ‘zimiz o ‘ rta oiladan boiib , farzandlarimiz bilan ahilchilikda yashayotgan edik. Vaqti kelib o ‘g ‘ limni uylantirish harakatiga tushib, bir uy va ayvon qurib kelinga tegishli mollarni taxt qildik. Mehnat qilaverib holdan toygan kezlarda erim: — Onasi, xuda hohlasa kelin tushirsak, og'iringni yengil qiladi, hamroh bo‘ ladi, to ‘y va marosimlarga bemalol boradirgan bo‘ lasan — deb yupatar edi. Bunday so‘zlarni qo‘shnilarimiz ham aytishib ko‘nglimni ko‘tarishardi.

Nihoyat orziqib kutgan nikoh kuni yetib keldi. Shu darajada quvondimki, a’ zoyi-badanimdagi mehnat va azob uqubatlar bamisoli havoga uchib ketganday bo’ ldi. To ‘yni eson-omon o ‘tkazib olgandan keyin kelinimni yon bag‘rimga olib, uyimiz sharoitini tushuntirib barcha ishlarga bosh-qosh bo‘ldim. Unga qo‘limizdan kelgancha yaxshi gaplar va g ‘amxo‘rlikni ayamadik. Shu tarzda 4 oy o ‘tdi, lekin kelinim mehribonlikni va shirin sobzlarni yaxshi singdira olmay g ‘ashi kelardi. Bundan taajjublanar edimku, lekin uni o ‘ ziga ko‘ngliga olmasin deb indamas edim.

Kunlaming birida peshin mahali biz er-xotin va farzandlarimiz dasturxon atrofida o ‘titgan vaqtimizda kelinim katta lagandagi oshni dasturxonga zarda bilan qo‘yib: buni kuydirginglarga yenglar, oyijon mana osh ham keldi, siz bo‘ lsangiz hali ovqat pishmadimi deb qozonning tepasida turib oldingiz. Men o ‘ynab yurgan edimmiki, piching qildingiz, oshxonadan qo‘ lim bo‘shamaydi, sizlar esa bez bo‘ lib o ‘tiraverasizlar.

— A w a lo oshni yeyaylik sovimasin, keyin nima gap bo'lsa so‘ zlashaveramiz.

— Bunaqasi ketmaydi, osh sovisa ham gap sovimasin, uni

maromiga yetkazmasam yuragim siqilib ketadi. Eshitmaganmisiz, «temimi qizig‘ ida ur» degan gapni.

Shu paytda kelinimning vajohati, xuddi bo‘ rini o ‘z o ‘ ljasiga tashlangani vaqtidagi holatiga o ‘xshardi. 0 ‘g‘ limning flg‘oni oshib o ‘rnidan turmoqchi bo‘ lganda, kelinim unga ovqatda zahar bor ekanmi, qoiingizni artdingiz?

— Zahar, — dedi o ‘g ‘lim, — oshda emas, balki sening tilingda.— Unaqa bo‘ lsa, noshkurchilik qilmasdan oshni yeb qo‘yinglar,

aks holda Xudoning qarg‘ ishiga uchraysizlar. Shunda dasturxonga zambarakni o ‘qi tushib portlaganday bo‘ ldi. Erim «yo tavba, yo tavba» deb ko‘chaga chiqib ketdi, bizlar ham zudlik bilan tarqaldik. Lekin kelinimning ishtahasi ochilib, chamasi ikki erkakni ovqatini yedi. Shundan keyin u hovliga chiqib hammangizning tumshu- g‘ ingizni yerga shunday ishqalaymanki, bu dunyoga kelganlaringizga pushaymon bo‘ lasizlar — dedi. 0 ‘gclim, — «kiradigan eshigingni qattiq bekitma», deganlaridek og‘ zingga qarab gapir, shunchalik beormisan — dedi. U bo‘ lsa, «nasihatni ota-onangga qil nomard»— dedi. Bunga o ‘g‘lim do‘q-po‘pisa qilganda kelinim: «Mana ursang ur, o ‘ ldir, ha xotinchalish, chinakam erkak so‘kadi va uradi» — deb baqirdi.

Odatda janjal odamning ishtahasini bo‘g‘adi va holdan toydirishga olib keladi, bu hyech kimga sir emas. Biroq, kelinimga janjal moydek yoqdi, kuchiga-kuch qo‘shildi va tetikJashdi. 0 ‘zidan- o ‘ zi ishga kirishib, molxonadagi go‘nglami olib o ‘raga tashladi, yem solingan og‘ ir qoplarni bir joydan ikkinchi joyga tartibi bilan qo‘ydi, hovliga chiqib ketgan bir oylik buzoqni ko‘tarib joyiga keltirib qo‘ydi. So‘ngra bolta bilan sarjinni yorib, o ‘tin tayyorladi. Tog‘aradagi xamimi ag‘darib non yasadi va yopdi. Yigirma chelak keladirgan axlatni ko‘chaga olib chiqib tashladi. Shundan keyin hyech gap bo‘ lmagandek ochiq chehra bilan «Oyijon manti qilsam yeysizlarmi» - deb so‘ radi. Javob olgandan keyin qovoqni qirishga va go‘shtni qiymalashga kirishdi. Kechqurun mantini pishirib dasturxonga qo‘yib o ‘zi xonasiga kirib uyquga ketdi. Biz uning shuncha ishni o ‘zi qilganligidan hayron qoldik.

Men uning bu harakatlaridan xavotirlanib erimga: «Adasi, tag‘ in kelinimiz jinni bo‘ lib qolgan bo‘lsaya, unda holimiz ne kechadi.

•зс«о$х!о<£е>свс*»

Tanish tabibingizga borib voqyeani ayting, nimaligini bilaylik. Erim:— Gaplaring to ‘g‘ ri, menimcha kelining soppa-sog‘ , bir o ‘zi ikki kishi i t ishini qilishga qodiru, lekin tiliga odam chiday olmaydi. Agar tabib bu kasalni tuzata olsa juda ulug‘ ish boMardi. Erim tabibga uchraganda u: - «D o ‘stim sizning aytganlaringizni mag‘zini chaqib, shunday xulosaga keldimki, keliningizda ruhiy kasallik yo‘q va har jihatdan salomatligi yaxshi. Lekin u andishaga, or- nomusga ahamiyat bermaydirgan oilada tarbiyalangan. Shunday ota-onalar borki, farzandlarini oldida bir-birlarini haqoratlaydilar va tez-tez janjallashib turadilar. Bunday odobsizlik farzandlarga ham o ‘tadi. Ota-ona va farzandlar bir-birlarini mensimaslikka moslashib ketadi. Ular arzimagan so‘zIar va ko‘z ilg‘amaydirgan xatti- harakatlarni qattiq ushlab janjal chiqaradilar. Bu holat oylab va yillab takrorlanavergandan keyin azoyi-badaniga singib, xumori tutadirgan bo‘ lib qoladi. Bu toifadagi odamlarning kayfiyati buziladi va ishyoqmas bo‘ lib qoladi. Qachonki haqoratli so‘zlar va janjal avjiga chiqsa, kuchga to ‘ lib va g ‘ayrati qo'zib tog‘ni ursa tolqon qiladi. Sizning keliningiz xuddi shu xildagi odamlardan ekan. Menimcha keliningizni 4-5 kunlardan keyin xumori tutsa kerak, siz o ‘ zingizni chetroqqa olib yuring.

Darhaqiqat, bir hafita o ‘tar-o‘tmas kelin boshim gangiyapti deb, uni ro ‘mol bilan bog‘ lagan holda nimanidir yo ‘qotgan kisliiday bezovtalandi, kayfiyati pasaydi va ishga qo‘li bormay qoldi. Biz hammamiz tag‘ in bir bahona topib urushni boshlab yubor- masin deyishib, unga gapirmay yurdik. Bir vaqt kelinim to ‘satdan, «Voy-dod soqov hayvonlarning orasida yashab, yurak bag'rim qonga to ‘ ldi, ey xudo, bu zolimlami jazosini o ‘zing bergin» — deb, sopol va chinni idishlami yerga uraverdi.

Men jonim achib, jinnilik qilmang, to ‘xtang, uyat bo‘ladi, desam — «basharangiz qursin, sizni ko'rgani ko‘zim yo‘q» — deb haqoratladi. 0 ‘g ‘lim kelinimni qo'lini orqasidan qilib bog‘ ladi va og‘ziga latta tiqib, xonasiga sudrab ketdi. Tuni bo‘yi ularning xonasidan haqorat so‘zlari eshitilib turdi. Erta tongda ular bir- birini urganki, ikkisining yuzi mamatoloq edi. 0 ‘g ‘ lim xotinini orqasidan itarib ko'chaga chiqarib, eshikni tambalab qo‘ydi.

Bir necha kunlardan keyin kelinimni xatti-harakatlarini ma’lum

4c*c*g^203)££c*o<>

qilish maqsadida qudaning uyiga bordim. Bir piyola choy ichilgandan keyin men umumiy tarzda voqyeani bayon etdim. Otasi dediki - aslini olganda sizlar bizlarga munosib kishilar emassizlar, lekin xudoning xohishi bilan o ‘g‘ lingizni kuyov qildik. Bizning tabiatimiz shundayki, hamma gapni ochiqchasiga aytaberamiz, ichimdagini top degan pismiq odamlarni yoqtirmaymiz. Mana bu nodon va ablah xotinimga, ko‘p hovliqma, rosa surishtirib, so‘ngra rozilik bildirish kerak deyishimga qaramay to ‘yni boshlab yubordi, endi azobini hammamiz tortayapmiz.

— Hamma ayb sizda, — dedi, eriga hotini, — sizdan boshqa odam bo'lganda qizini kaltak yedirtirib, tomosha qilarmidi, borib ularning hammasini dabdalasini chiqargan bo‘lardi. Siz xezalak va eshak tabiatli inson bo‘ lganingiz tufayli, beparvolik qilyapsiz.

Men qudalarning til-jag‘ i yo'qligini va tepsa-tebranmasligini qayoqdan bilay. Meni alamim kamday ezasiz. Siz xo‘kizdan battar odamsiz.

— Tilingni zaharligi ilonnikidan ham o'tkir, uni bir kunmas bir kun tagi bilan qirqib tashlayman dedi eri. Xotini tilini bir qarich qilib chiqarib, mana kesing, mana kesing deb ro'parasiga yaqinlashib turib oldi.

Tili shu darajada xunuk ekanki, badanim seskanib ketdi. Eri senga Xudo bas kelolmasa, hyech kim bas kelolmaydi, dedi.

Bir oz vaqt o ‘tgach eri-xotin go‘yo hyech gap bo‘ lmaganday bir-birlariga mehribonchilik bilan muomalada boiishdi. Eri ko'chaga chiqib, shirmoy non va pashmak keltirib, ochiq chehra bilan dasturxonga olinglar deb qo'ydi. Xotini esa eriga namuncha bozordan qaytgan «echkidek ishshayasiz» deb xoholab kuldi. Shunda kelinim gapga aralashib, adamlarni echkiga emas ho'kizga o ‘xshatsangiz mos tushadi, dedi. Uchovlari birgalashib rosa kulishdi.

— Kelinim ko‘tarinki ruhda, menga qarab: — Oyijon ular bir- birlari bilan it-mushukga o ‘xshab urushsalar ham hafa bo'lishmaydi.

— Kelinimning onasi: — Qudajon, shuni yaxshi tushunish kerakki odam og‘ziga kelgan gapni yaxshimi yoki yomonmi baribir ichiga yutabersa dardga chalinadi. Shuning uchun bizning xonadonimizda ko‘ngildagi gaplarni oshkora aytish rasm bo‘ lib qolgan. Biz bir pastda it-mushuk ham bo‘ laveramiz. Buni o ‘z

ko‘zingiz bilan ko‘ rdingiz. Sizlarga o ‘xshab or-nomus yuzasidan muomala qilishga sabr toqatimiz chidamaydi. Qizim ham shunaqa. Mahalla ahli bizlarni «shartaki» deb yuritishadi, bu bilan biz faxrlanamiz. El yurt ichida xoh erkak xoh xotin bizga teng keladigani yo‘q. Har qanday man-man deganlari haqorat qilsakda yengamiz. Bir kuni to ‘yda xotinlarning bittasi yengmoqchi bo‘ lib, menga gap otdi. Bahsning oxirida bir-birimizni qarg‘ashga o ‘tdik. U xotin juda qarg‘ ishga usta ekan, javob aytolmay qoldim. Shu ondayoq uni uyatli so‘zlar bilan erkakchasiga so'ka boshladim. Bunga chiday olmay xotinlarning hammasi hovliga chiqib ketdi, qarasam uyda bir o ‘zim qolibman. K o ‘ rdingizmi qudajon, — dedi u, — biz sharttalikdan o ‘ lib qolganimiz yo‘q. Sizlar ham yuraklaringizni siqmasdan qizimning so‘ zlariga etibor bermanglar. T o ‘g ‘ri, bunga odatlanmagan kishiga oson emas. Ilojini topsangizlar er-xotin biznikida vaqti bilan turib ketsangizlar ko‘p narsani o ‘ rganasizlar yoki bo‘lmasa biz er-xotin sizlamikiga borib ustozlik qilaylik. Qaysi biri qulay bo‘ lsa, shuni qilamiz. Qizim haqidagi gaplaringizga javob shuki, u ajab qilibdi, og‘ziga kelgan gaplami baralla aytib, yuragini bo‘shatib olibdi. Yaxshisi sizlar unga moslashingiz, shunda bizga o ‘xshab erkin hayot kechirasizlar.

Bu yerga kelganimga ming marotaba pushaymon qilib, nafratlangan holda qudamga: — uydagilar bilan maslahatlashib keyin bir fikrga kelarmiz» — deb ketdim. Keyin ajralish haqidagi fikrimizni ularga bildirganimizda, kelinim ota-onasi bilan kelib, bizlarni haqorat qilishib shovqin-suron ko‘tarishdi. Buni eshitgan qo‘shnilar uyimizga to ‘planishdi, bir devor qo‘shnimiz, shahar qozisi ham chiqdi. Ular qozi va boshqalami haqorat qildilar. Qozi mirshab chaqirib, hammamizni qozixonaga yubordi. Bu yerda kelinim ota-onasi bilan bizni va hatto qozini yana haqorat qilishdi. 0 ‘g‘ lim xotinini uch taloq qo ‘ydi. Qozi ularni har birini 5 darra urish haqida hukm chiqardi. Erim aralashib kelin bilan onasini jazodan qutqardi, eriga esa darra urildi.

Eshitishimcha u ota-onasi yo‘q yigitga turmushga chiqqan. Bu yigit ichkuyov sifatida ular bilan yashab, azob uqubatlami boshidan kechirdi. Otasi darrannng zarbidan kasalga chalinib vafot etdi. Kunlami birida ona-bola qishloqqa qarindoshlarinikiga to‘yga

kelishib, uch kundan keyin qaytishsa uyidagi hamma narsalarni kuyov shilib ketibdi. U ona-bolaga quyidagi mazmunda yozilgan bir parcha qog‘ozni qoldiribdi:

Hoy tilim, hoy tilim Sendan bo‘ ldi vayron uyim.Hoy tilim, hoy tilim,Sendan bo‘ldi barbod umrim.So‘zga chiqqan Oysha xola: — Podshohimiz, bu yerda gapirgan

qudalar, kelinlarni noshukurchiligi yoki tili acbchiqligidan kuygan bo‘lsalar men kelinimni qo ii qiyshiqligidan «jonim hiqqildog‘imga» kelgan. Kelinim g‘ayratli, lekin qilgan ishlarini ko‘rgan kishi «qaysi qo ‘ ling singur buni qildi» deb hayratlanadi. U sut pishirayotganida qozonga olov yoqish uchun qo‘ liga tushgan o ‘tinni o ‘choqqa qalayveradi. U puflayverib o ‘tni yoqolmaganligi natijasida hamma yoqni tutun bosadi. U olovni juda qiyinchilik bilan yondirganda keyin tutundan qizarib ketgan ikki ko‘zini kir qo‘li bilan ishqalaydi. Shundan bir necha marotaba ko‘z og‘ rig‘ iga uchradi. U sutni suzayotganda, uning ma’lum qismini yerga to ‘kib yuboradi yoki qo‘li tegib xurmachani ag‘daradi.

Ovqatni tayyorlash jarayonida ham kelinimning qo'lining «qiyishiqligi»ni ko‘ rish murnkin. LJ sabzini va piyozni yirik, mayda va to‘mtoq qilib to‘g ‘raydi. G o ‘shtni ham shu holda kesadi. Ularni qizib turgan qozonga irg‘ itib tashlashi natijasida yog‘ tomchilari sachrab uning yuziga yoki ko‘ziga tegadi. KeUnim oshxonadagi uy- ro‘zg ‘or asboblarini qo‘li to 'g ‘ ri kelgan joylarga qo‘yib ketaveradi. Pichoq, tesha, o ‘tin, idish-tovoq, yer yuzida yotib oyoq bosishga joy qolmaydi. Umuman aytganda, kelinim bir ish qilganda, uni yig‘ ishtirib va tartibga solish uchun bir kishini kuchi yetmay qoladi. Idish tovoqlami yuvish uchun ularni qozonga ustma-ust taxlaydi. Indamasang unga piyolalarni ham qo ‘shib qo‘yadi. Uni qo‘ li qovushmay yuvayotganda idishlar bir-biriga tegib sinadi yoki darz ketadi. Ular ko‘ pincha chala yuviladi. Kelinimni qo‘ li suvni, tuzni va sovunni me’yorida ishlatishda ham ojizlik qiladi. Kir yuvayotganda esa jamashov atrofi va kiyimlarini ko‘pik qoplaydi. Uning qo ‘li shunchalik aqlsizki, bir narsani olayotganda, q o ‘ y a y o t g a n d a ,

tortayotganda yoki ilayotganda yerga tushib ketish hollari uchrab

turadi. Ancha-muncha uy-ro‘zg‘or asboblari sindirildi. Hatto o ‘z bolasini ko‘tarayotganda va yerga qo‘yayotganda qo‘li qo‘pollik qilib uning bir joy in i og ‘ ritadi. Shuning uchun bola onasidan zirillaydigan bo‘ lib qoldi. Kelinim kiyim kechakni tartib bilan taxlash o ‘rniga ularni dumaloq ravishda o ‘ rab duch kelgan joyga tiqib qo‘yaveradi Uni uyida yerda turli buyumlarni sochilib yotishi orqasida qadam qo ‘yadirgan joy qolmaydi. Bolasini beshikka belayotganda ko‘pincha sumakni teskari qo‘yishi orqasidan u shiptirga bulg‘anib yotadi. Kelinimning qo ‘ li tikish-bichishga mutlaqo yaramaydi. Kelinning supurish-sidirishga kelganda shuni aytish kerakki, awalo uni qo‘ li supurgini to ‘g ‘ ri ushlashni va harakatga keltirishni o ‘ rniga qo ‘ya olmasligi orqasida chang ko‘tariladi va chala supuriladi. To ‘plangan axlatlar vaqtida olinmay yotaveradi. Shunisi ajablanarliki, uni qo‘ li u yoki bu narsani tartib bilan o ‘z joyiga qo‘ya olmaydi. Masalan, u choynakni, kosani va piyolani yiqiladigan holatda tokchani eng chetiga yoki notekis joyga shartta qo‘yaveradi. Ularni ustma-ust baland qilib taxlayveradi, natijada sal qimirlasa bas, ag‘darilib sinadi. Shu sababdan bizni uyda idish-tovoq chidamaydi. Qo‘lga tushgan narsani to‘g ‘ri kelgan joyga qo ‘yaverishi orqasidan hovlimizda va yo‘lakda tesha bolta, arra, o ‘tin, ketmon, bel, jomashov, chelak, qoplar va boshqa narsalar sochilib yotaveradi. Vaholanki ularni qo‘yadirgan maxsus xona bor. Kelinim eshikni ochayotgan va yopayotganda qo ‘pollik qiladi. Eshikni taraqlatganiga cho‘chib ketamiz.

Biz hafitasida ikki marotaba non yopamiz. Shu kunlari kelinim xamir qorish, nonni yasash va yopish bilan band bo‘ladi. U suvni ko‘p solib xamimi bo‘shashtiradi, xamirturushni esa me’yoridan ortiq tashlab achitib qo‘yadi. Yasagan nonining hajmi har xil yirik, kichik yoki yupqa bo‘ladi. Nonni tandirdan ko‘pincha kuydirib uzadi. Bir kun kelinimga non yopib qo‘ying kelganimdan keyin to'yga chiqaman deb, mehmonga ketdim. Qayta turib dasturxonga o ‘ralgan nonni olib, qo‘shnimnikiga to‘yga chiqdim.

Bir vaqt to ‘y egasi dasturxonga kuygan nonlarni qo'yib qarab turdi. Shunda yonidagi ayol nafratlanib: — «Qaysi qo‘ ling singur buni yopdi» — dedi. Men qattiq xijolat tortib sekingina kelinim yopgan, shoshganimdan dasturxonni ochmay olib keldim — dedim.

Bunga javoban o ‘sha ayol — «to ‘y egasida qasdingiz bormi shu ishni qilgansiz» deganda nomusdan o ‘ lishga rozi bo'ldim. Uyimga kelib dasturxonni ochsam, o ‘zim olib borgan kuygan nonlami qaytarishibdi. Alamiga chidayolmasdan kasal bo‘lib yotdim.

Kelinimning qo‘lidan choy olishga zirillab qolganmiz. Chunki u piyolani uzatayotganda qo‘lga tegishi bilan qo‘yib yuboradi va choy to'kiladi. Bundan ehtiyot bo‘ lish uchun bir kuni piyolani uzatib, choynakdan quyib yuboraqoling deganimda choyni piyola qolib, qo‘limga quysa bo‘ladimi. Qo‘lim kuyib ishga yaramadim. Pichoqni ushlashni va ishlatishni o ‘rgatayotganimda qoMimga tiqib jarohatlantirdi. Tandirda non yopishni o ‘ igatayotganimda tirsagi bilan bir ko'zimga og‘ ir jarohat yetkazdi. Kir yuvish tartibini o ‘rgatayotganimda, qo‘lini birdaniga jomashovga tiqqanda uch barmog‘ im qayrilib ketdi. Bir kuni kelinim oshxonadan turib — «voy dod yog‘ yonib ketdi» deb qichqirganda chopib borayotganimda, u oyoq ostiga tashlab ketgan supuigiga qoqilib, burnim bilan yiqildim. Shunday voqyea boshqa kunlaming birida ham yuz berdi. Kelinim beshik tebratayotganida ag‘darib yuboribdi. Shunda bolaning chirqillab yig‘lagan ovozini eshitib yugurdim. Dahlizda u yechib qo‘ygan kovushga qoqilib, oyog‘im shikastlandi. 0 ‘g‘ lim shamollab istma bilan yotganda isiriq solaman deb, hokandozdagi cho‘g ‘ni uni yuziga to‘kib yuborib kuydirib qo‘ ydi. Kelinimning qoMini tartibsiz ravishda ish qilishi orqasidan erim ham jafo chekdi. Erim xufton namozini o ‘qib masjiddan kelaturib, yo‘ lagimizda kelinim tomonidan qo‘yilgan axlat chelakka qoqilib, jarohatlandi.

Yarim kechada o ‘g ‘ limni uyidan dod-faryod ovozini eshitib borsak, tanchaning ko‘ rpasi yonayapti, o ‘g‘ lim uni o ‘chirish bilan ovora, kelinim bilan bolasi behush yotishibdi. 0 ‘g‘ limga bolasini olishni buyurib, biz er-xotin kelinni eshikdan tortib zo ‘ rg‘a chiqardik. Shunda u qo ‘ li bilan bo‘ynimdan ushlayman deb, qulog‘imni ushlab tortib yotibdi. Sal bo‘lmasa qulog'imni tagi bilan uzib olay dedi. 0 ‘tning alanga olishi orqasida, uy kul bo‘ lib tushdi, tanchaga hokandozdan cho‘g‘ solayotganda uni bittasi ko‘ rpachaga tushgan ekan. Shundan yong‘ in ko‘tarilgan.

Men sizlarga kelinimni qo‘ lini «qiyshiqligini» ko‘ rsatuvchi belgilami umumiy tarzda bayon etdim, xolos. Uni yonida yurib

qo ‘lni to ‘g ‘ ri ishlatishni ko‘p o ‘ rgatdim, lekin hyech foydasi bo‘lmadi. Uyni yolg‘ iz tashlashga qo‘ rqib, hamma vaqt xavotirlikda yashadik. Uni qo‘ lining nobopligi kelinimni o ‘ziga ham katta ziyon yetkazib, yuzida, qo‘ lida va oyog‘ ida jarohat belgilari xohlagancha topiladi. Kelinim: — «oyijon, dadajon va eijon sizlarga ko‘p tashvish va azob uqubatlarni keltirib gunohkor bo‘lib qoldim, meni kechiringlar, oyog‘ im qutlug‘ kelmadi.

— Qizim dedim men — sizning oyog‘ ingiz emas qo‘ lingiz qutlug1 kelmay, bundan uyimizda jabrlanmagan na odam, na hayvon, na uy-ro‘zg‘or asboblari qolmadi. Hatto uyimiz kul bo‘ lib tushdi.

— T o ‘g ‘ ri, — dedi kelinim, — bu qo‘ llarim kesib tashlashdan boshqa narsaga yaramas ekan. Buni kelin bo‘ lganimdan keyingina sezdim. Bilasizki, otam o ‘ lib ketgan. Men, onam va opam bilan birgalikda yashab, o ‘zimizni aybimizni sezgan emasmiz. Chunki onamni ham opamni ham qo‘ llari siz aytganday «qiyshiq». Biz bunday qo‘ llarga o ‘ rganib ketgan ekanmiz. Shu so‘ zlarni aytib kelinim bolasini ko‘tardida ho‘ng‘ illab yig‘ ladi va xayrlashdi. Biz hammamiz ham yuragimizdan achindik va yig‘ ladik.

— Podshohimiz — deb so‘zini davom ettiribi Oysha xola: — Kelinim odam sifatida yaxshi, qani uni qo‘lini «qiyshiqiigini» tuzattiradigan dori topishga yordam bersangiz ko‘p xursand bo‘ lardik.

Podshoh: — Saroy tabibi bor, u kishiga so‘z beraylikchi nima derkin. — Podshohi oliylari, — dedi tabib, — Odamning besh panjalari aql-idrokningbevosita nazoratida nimani ko‘proq mashq qilsa, o ‘ shani o ‘zlashtirib va takomillashtirib boradi. Shu tarzda kishilar to‘quvchilik, tikuvchilik, zargarlik, naqqoshlik, sozan- dalik, kulolchilik, kosibchilik va boshqa turli hunarlami o ‘ iganadilar. Hunarmandning ishining sifati aql-idrok bilan qo‘ l panjalarini o ‘ rtasidagi bog‘ lanishning darajasiga qarab belgilandi. Agar bogManish takomillashgan vaqtda qilingan ish havas qiladigan darajada ko‘ zga tashlansa shundagina «q o ‘ li gul» ekan deb maqtashadilar.

Pazandalik, non yopish, saramjon-sarishtalik, chevarlik, supurish-sidirish va boshqa xilma-xil uy ro‘zg ‘or ishlari ham hunar hisoblanadi. Bularga farzandlarning besh panjalarini yoshlik

vaqtida moslashtirilmasa, Oyshaxolaning keliniga o ‘xshab q o ii «qiyshiq» bo iib qoladi. Bu toifadagi odamlarning besh panjasi uy-ro‘zg‘or ishlarini chala va pala-partish qiladilar. Ularda ish jarayonida yetarli darajada mashq qilinmaganligi orqasida aql-idrok bilan q o i panjasining o ‘ rtasidagi aloqa uzviy va samarali bogianmaydi. Xuddi shu daqiqada chatoq ish qilinib qo‘yiladi. Shuning uchun ham q o i i «qiyshiqlar» bir ishni buzib qo‘ysalar «voy esim qo‘ rsin-yey» deyishadi. Bu holat takrorlanaverishi orqasidan tanaga singib ketadi va uning tuzalishi kamdan-kam voqyea hisoblanadi. Q o ii «qiyshiqlar»ning dahshatli oqibatlarini Oysha xoladan eshitdik. Bunday misollar hayotda uchraydi. Men bu xususida ayrim voqyealami bayon qilmoqchiman.

Qovun saylida Shahzoda o ‘zining ikki oylik sevimli xotiniga qovunni pichoqning uchida yediraman deb, uni og‘ziga emas, balki ko'ziga tiqib yuboribdi. Xotini esa «voy qo‘ lingiz sinsin» deb hushidan ketib yiqilibdi.

Tog ‘ bag‘ rida podshoh uxlab yotganida bir chivin uning bumi ustiga qo‘nibdi. Xizmatkori chivinni quvaman deb qo ii uning bumiga bexosdan qattiq tegib ketishi orqasida qon oqib ketibdi. Aksiga yurib podshoh burni qon oqishdan to‘xtamabdi. 0 ‘tirganlar bu qasddan qilingan ish deb xizmatkorning oyoq-qo‘ lini bogiashib daryoga cho‘ktirishibdi.

Otchoparda uloq musobaqasida ikki otliq oldingi safda yonma- yon chopayotganda, ulardan birining qo ‘ li «qiyshiqligidan» qamchini otga o ‘ raman deb sherigiga bexosdan urganda yiqilibdi. Olamon buni jo ‘ rtaga qilingan deyishib uni do'pposlashibdi.

Qo‘li «qiyshiqlar» o ‘q-yoy, qilich, nayza va boshqa harbiy hamda ish qurollarini moijalga urolmaydilar. Podshoh qurshovda qolganda soqchilardan birining dushmanga otgan o ‘q-yoyi o ‘zining odamiga tegib halok qiladi. Podshoh soqchini xoinlikda ayblab o ‘ limga mahkum etibdi.

Xullas, q o ii «qiyshiqlar» ish jarayonida bir narsani urishda, koiarishda, tortishda, yasashda, pishirishda, otishda, ochishda, yopishda, irg‘ itishda chatoqlik qilib qo ‘yadilar. Bular sirtdan qaraganda ahamiyatsiz b o iib ko'rinsada, lekin kishi bilmas shunday fojiali oqibatlar keltiradiki, uni to ‘g ‘ rilashning iloji

bo‘ lmay qoladi. Shu boisdan qo ‘li «qiyshiq» xotinga uchragan erkakning sho‘ ri quridi deyaveringlar. Farzandlarning besh panjasining mahoratini yoshligidan oshirish ko'p foyda keltiradi.

Qaynona Xosiyat xola so ‘ z olib: — hukmdorimiz, men yoshligimda onamdan eshitgan edimki, bir erkak kishi uyi eshigining tagida, ya’ni ko‘chada «aytganimni qiladi, aymaganimni qilmaydi» deb baqirib xotinini uraveribdi. Bundan taajjublangan odamlar, axir aytganingizni qilsa nimaga urasiz deb so‘ raganlarida — «Men qachongacha uni qil buni qil» - deb ketidan yuraveraman, o ‘zicha ham bir ishni qilsinda — degan ekan. Buni qarangki, menga shunday kelin tushib qolsa bo‘ladimi. 0 ‘z vaqtida o ‘sha onam aytgan voqyeaga ahamiyat bermay o ‘sha erkakdan nafratlangan edim. Endilikda esa boshimizga tushgandan keyin uning haqligini angladim.

Kelinim oyoq ostida nima uchrasa o bzicha chetga olib qo‘ymay bosib ketaveradi. Unga yotgan o ‘mingizni va uyingizni yig‘ ishtiring deyish shart. Aks holda ular sochilgan holda yotaveradi. Hovliga chiqqanda choy tayyorlang va dasturxonni yozing demasangiz yuraveradi. Qozonda ovqat qaynab turganda olovni pasaytirib qo‘ying demasangiz qaynayverib tamom bo‘ ladi. Kirlami dumaloq qilib, qo ‘ li to ‘g ‘ ri kelgan joyga qo ‘yaveradi, agar ularni yuving demasangiz yotaveradi. Unga ishonib necha marta xamir achib ketdi. Aytganingizdan keyin sigir sog‘adi. Lekin sutni pishirishni unutib bir joyga qo‘yib ketadi. 0 ‘g‘ limga nisbatan ham o ‘zicha mehribonlik qilmaydi. Hamma vaqt unga eringizga kelganda salom bering, qo‘ lidagi narsasini darhol oling, choy tayyorlang deyishni o ‘ rgata berib charchadim. Eri kirib kelganda salom bermay bezrayib turaveradi. Biz er-xotin mehmonga ketib ikki kun uyda bo‘ lmadik. Lekin xayolim uyda bo‘ lib xotiijam yura olmadik. Qaytib kelsak, hovli va uylaming iflosligiga qarab bo ‘ lmaydi. Oshxonaga-ku yaqinlashib boimaydi. Hatto sigirni sog‘mabdi, o ‘g‘ lim ishdan charchab kech keladi. Shunga qaramay kunduzi bilan och yotgan sigir va qo‘ylami ovqatlantiribdi. Fursat kelganda qudamga qizining aybini yotig'i bilan tushuntirganida dedi: «V oy quda, hozirgi kelinlar eri va qaynonalarini boshida yong‘oq chaqayapti, tili-jag‘ i yo'q kelinni oldingiz: ming marotaba shukur qiling».

Axiri boimaganidan o ‘g ‘ lim xotinini qo‘yishga majbur bo‘ ldi.

So‘z qaynona Mastura xolaga berilibdi: — Podshohimiz! — Gapni cho‘zib o ‘tirmay shuni ma’ lum qilamanki, kelinimni kechasiyu-kunduzi fikri-zikri kiyim-kechakda va pardoz qilishda.Yangi kiyimlarini kiyishi bilan bosar-tusarini bilmay g ‘o ‘dayib va shahdam qadam tashlab shunday yurish qiladiki hayron qolasiz. U to‘ylar va mehmonda o ‘zini ko‘z-ko‘z qilishni jonidan sevadi. Agar kimdir maqtov so‘zlarini aytsa, dimog‘i ko‘tarilib hyech kimni mensimay qoladi. U o ‘zining narxini oshirish uchun boshqa ayollarning chehrasi va kiyimini masxara qiladi. Ayniqsa, kelinim onasi bilan yonma-yon o ‘tirib qolishsa avjiga chiqishadi. Onasi yon- atroflardagiga: — Anavi kelinning burni puchuq va ko‘zi bitning ko‘ziga o ‘xshar ekan yoki kiyinishni bilmaydigan betamiz ekan, deydi. Gap orasida o ‘z qizini maqtab qo‘yadi.

Bir ayol: — «Usti yaltiroq va ichi qaltiroq» kelinlardan Xudoning o ‘ zi asrasin deganida, qudamni jon-poni chiqib: — hasadgo‘ylarni dastidan yaxshi kiyimda yurib bo‘ lmay qoldi — deb g ‘azablandi.

Kelinim bilan onasining dunyoqarashi bir xil, ikkovi quruq go‘zallikka qattiq intiladi va bu yoida hyech narsadan toymaydilar. Ular uchun uy-ro‘zg ‘or ishlari, odamgarchilik, kamtarlik, andisha va erga mehribonlikni ahamiyati yo‘q. Hozir shu tarzda yashab tudbmiz. Menimcha u bizga kelinlikka yaramasa kerak.

Nihoyat so‘z qaynonalardan kuygan kelinlarga beriladi. Ulardan biri Mazlumaxon: — Ulug‘ podshohimiz! — Men uch ovsinlar bilan bir xonadonda yashayman. Qaynonamiz hah baquwat va tetik. U bizlami tinimsiz ishlatadi. Lekin hyech mamnun boiib duo qilmaydi. Umuman, u yaxshi gaplarni va mehribonchilikni bilmaydi. Qaynonamning nazarida butun oila faqat uning ko‘rsatmalari asosida ish yuritish shart. Bolalar bilan band boiganimizda arzimagan ish qilsalar: «Voy-dod uchta kelinim turib hamma ish mening ustimda, holdan toydim» — deb ketma-ket jaranglatib qarg‘aydilar. Erta tongdan, to kech tungacha kelinlarni yomonlaydi, erlarimizga yolg‘on- yashiqlami aytib urishtiradi. Shunday kunlar boiadiki, qaynonam bir sababsiz o‘z-o‘zidan zarda qiladi va achiydi. Erlarimiz bizga birorta sovg'a keltirishdan onasidan qo‘rqadilar. Qaynatamiz bizlami maqtasa, mehribonchilik ko‘rsatsa qaynonamiz u kishini koyib: — kelinlarni suyiltirmang, taltaytirmang, namuncha haddan oshinasangiz — deydi.

Qaynonamning og ‘ zi koski bo ‘ lib, qarg‘ ashni ustasi. U qaynotamni, o ‘g iin i, kelinlarni va bolalarimizni shunday so'zlar bilan qarg‘aydilarki unga har qanday temir odam ham chiday olmaydi. Men onaman, nimaiki qilsam haqim bor deydilar. Men va ovsinlarim qaynotamning harakati tufayli uy-joy qilib chiqib ketdik. Bugungi so‘zga chiqishimdan maqsad shuki, bo‘ lajak qaynonalar kelinlarini o ‘z farzandlaridek ko‘rib ularga g‘amxo‘rlik, mehribonlik va muruwat ko‘ rsatib yaxshi tomonini oshirsa va yomonini yashirsa ko‘p ulug‘ ish bo ‘ lardi. T o ‘g ‘ ri, bunday munosabatni tushunmaydigan va qadriga yetmaydigan kelinlar bor. «Qarsak ikki qo‘ ldan chiqadi» — deganlaridek qaynona va kelin bir-birlari bilan murosa qilib, yashasalar baxtga erishadilar.

Kelin Oyparcha dedi: — Podshohimiz, men katta oilaga kelin bo‘lib, yaxshi hayot kechirmoqdaman. Qaynonam, qaynotam, erim va qaynisingillarim bilan umumiy til topganman. Ular ko‘pchiiik boMganligi uchun men har jihatdan ularning fe’ li va turmush tarziga moslashdim. Shu ravishda men ularning kelini emas, balki chinakam farzandi sifatida o ‘zimni his etdim. Qaynonam, qaynotam va erimni yomonlamadim. 0 ‘ zingiz bilasizlarki, mayda-chuyda gapsiz va kelishmovchiliksiz xonadon yo‘q. Odatda kelinlar bularni oshirib-toshirib, ota-onalariga yetkazib ularni qizdirib urishga otlantiradilar. Natijada uchqundan alanga chiqib, qudalar o ‘rtasida to‘qnashuv va sovuqchilik paydo bo‘ ladi. Bu o ‘zaro bordi-keldini va hurmatni yo‘qqa chiqaradi. Nodon ota-onalar o ‘ z qizlarining chaqimchiligiga ishonib, uni «zulm va adolatsizlik»dan qutqaramiz degan fikrda, uchqunga kerosin quyib alanga oldirtiradi. Vaholanki, kelinlar har ikki tomon ota-onalarining o ‘zaro yaxshi munosabatlarini ta’ ininlovchi asosiy kuchdir. Ular bamisoli daryoning ikki qirg‘og‘ ini bir-birlariga ulovchi ko‘prikdir.

Baxtli turmushimizda, ayniqsa onamizning xizmatlari katta. U bir gap boisa, bizni emas kuyovlarining yonini oladilar. Ularni o ‘z o ‘g ‘ illaridek ko‘rib, hurmat qilardilar. Onam bizga «Suvni tegirmon buzadi, qizni onabuzadi» degan maqolni ko‘p eslatadilar. Bu yerda, nodon onalar haqida gap ketayotir, albatta.

Bir kuni onamiz aka-ukalarimiz bilan o ‘tirganimizda: — Erkak bachkana va sergap yoki qo'rqoq va betamiz bo‘lsa, oila mustahkam

bo‘lmaydi. U o ‘zini shunday tutishi kerakki, ham m a undan uyaladigan va xijolat tortadigan bo‘lsin. Erkak bilan xotin va bolalar o‘rtasidagi andisha pardasi yirtilmasligi lozim. Buni har qanday sharoitda ko‘z qorachig‘iday saqlash kerak. Erkak faqat o ‘zining jasoratligi, qat’iyligi, saxiyligi va tadbirkorligi bilan o‘z xotinini qoMida qattiq ushlab turishi mumkin. «Erkak siyosatda, xotin odobda» degan maqolni unutmaslik kerak. Boshqacharoq aytganda, erkaklar mard, saxiy, halol, labzli singari xususiyatga ega boiishi shart. Shundagina ayollar va farzandlar ularga hurm at va umid bilan qarab o‘rnak oladilar.

Bir devor qo‘shnimizning qizi bilan birga o'sganmiz. Uni otasi badavlat savdogar bo‘lganligi uchun qizini uch kelinga yetadigan mol qilib, uzatdi. To‘y ham juda dabdabali o ‘tgan edi. Oradan ikki yil o ‘tar-o‘tmas savdogar meni otamga debdi: — Qo‘shni bilasizki, uch qizni qanchadan-qancha mollar bilan uzatdim, kuyovlarni ham hurmat-izzatini joyiga qo‘ydim. Biroq, kuvovlarim oqibatsiz chiqib, biznikiga deyarli qadam bosmaydigan bo‘lishdi. Hatto xo tin im og‘ir kasallig ida ham xabar o lishm adi. S izning kuyovlaringizga havasim keladi. Ular sizlarga juda g‘amxo‘r va mehribon. Vaholanki, siz qizlaringizga va kuyovlaringizga men qilgan buyum va yaxshiliklarning yuzdan birini ham qilmagansiz. Tag‘in, o‘ylamang ta ’na qilyaptilar deb, bilaman siz o ‘rta hoi darajada yashayotgan odamsiz. Meni qiziqtiradirgan narsa shuki, nima uchun biz achinarli ahvolga tushib qoldik?

— Qo'shni, — dedi otam, — biz ikkimiz aka-ukalarmiz, sizning qizlaringizni o‘z farzandimdek ko‘raman. Qulog‘imga chalingan gaplarga ko‘ra qizlaringizning uchalovi uy-ro‘zg‘or ishlarini yaxshi bilmasliklari orqasida erlaridan va qaynonalaridan ta ’na so‘zlarini eshitishar ekan. Biroq, ular buning sababini aytmay xotiningizga— erimiz va qaynonamiz zolim — qiynalib ketdik, deyishar ekan. Xotiningiz esa ularni har birinikiga ikki uch marotaba borib kuyov va qaynonalarini dilini siyoh qilib kelgan. Shundan keyin ham qizlaringiz pasaymay, chaqimchilikni avj oldirtirgan. Bu voqyealar siz xorijiy mamlakatga ketgan vaqtda sodir bo‘lgan edi. 0 ‘zingiz o‘ylang, shuncha sovuqchilikdan keyin kuyovlar qaysi ko‘zi bilan qaynonasiga qaraydi. Eshitishimga qaraganda xotiningiz ularni «zoti

pastlar» deb haqoratlagan. Savdogar bu so‘zlami eshitib fig‘oni chiqib uyiga kirib debdi:

— Oyisi, kelganimga ikki-uch oy bo'ldi, qudalar va kuyovlardan birortasi xabar olmadi. 0 ‘zi nima gap?

— Ikkimiz qizlami uzatishda adashdik. Ular nobop joyga tushib azob-uqubatda yashamoqdalar. Hatto, qizlaringiz, agar bizlarni zolimlaming panjasidan qutqarmasanglar o ‘zimizni-o‘zimiz halok qilamiz deyishganda qo'rqib qudalamikiga borishga va tanbeh berishga majbur bo‘ ldim. K o ‘ nglingiz ranjimasin deb, sizdan yashirib yurgan edim.

— Nahotki, — debdi savdogar, — qizlaringning ishyoqmasligini bila turib ularni himoya qilsang, kim aytadi seni musulmon deb. 0 ‘zing qizlaringni, hatto moshxo‘rdani pishirolmasligini va o ‘ta mahmadonaligini yaxshi bilasan-ku. Senga allaqachonlar qizlarni uy-ro‘zg‘or ishlariga o ‘rgat, deb aytgan edim. Kelining ishni o ‘miga qo‘ya olmasa jig ‘ ibiyron bo‘lib urishasan, qizlaringni aybini esa yashirib yonini olasan.

Shuncha gapdan keyin ham xotini bo‘sh kelmay qizlarini oqlayverganda savdogar o ‘zini tutolmay uni og‘ zi-bumiga urib yubordi. Ikki kundan keyin xotin o ‘ziga kelib eridan uzr o ‘ rabdi. Savdogar bilimdonlik bilan muomala qilib kuyovlari va qudalari bilan munosabatni tikladi. Uning xotini ham insofga kirib va aybni qizlariga qo ‘yib, ularni to ‘g ‘ri yo‘ lga soldi. Shundan keyin qizlar ham o ‘ zlarini o ‘ nglab baxtli hayot kechirdilar. Bu voqyealardan xabardor bo‘ lgan otam shunday dedi:

Suvni to ‘g‘ ri yo ‘ lga solar izi,Onasini yaxshi ko‘ rsatar qizi.Darhaqiqat, kelin qanchalik odobli-ahloqli bo‘ lsa, kuyovlarda

va boshqa odamlarda uni onasiga shunchalik hurmat-izzat oshadi.Vazir yig‘ inga yakun yasab:— Shahanshohimiz va jamoa ahli so‘ zga chiqqanlarning

ma’lumotiga ko‘ra oilaning barbod bo‘lishida ko‘pincha kelinlarning noshukurchiligi, tili achchiqligi, q o ii «qiyshiq»ligi, ishyoqmasligi, chaqimchiligi va boshqa salbiy xususiyatlari sabab bo‘ ladi. Bnnda kelinlarning onalari ularni to‘g ‘ ri yoiga solish o ‘miga ko‘ r-ko‘ rona yonini olib janjallami avj olishiga ko‘maklashadilar. Kelin va onalar

o ‘z nuqsonlarini tuzatishdek oson ish o ‘ rniga, qaysarlik qilib, o ‘ zlarin i o ‘ tga uradilar. O ilaning xonavayron b o ‘ lishida qaynonalarning ham katta hissasini alohida ta’kidlab o ‘tish lozim. Afsuski, hyech narsani tushunishni xohlamay «hamma narsani o ‘zim bilaman yoki boshimni egmayman» deydirgan qaynonalar bor. Bu haqida bizda ancha-muncha ma’lumotlar mavjud. Hatto o ‘zlarini qilgan ishlariga ming pushaymon bo‘ lgan qaynonalar bilan suhbatlashdik. Ularning orasida kelini bilan noilojdan murosa qilib yashayotganlar ham bor. Biz bir qaynona bilan uchrashganimizda kelinim bilan ahilman, dedi. Rostini ayting desak: — Kelinlik vaqtimda qaynonamga azob berganimda u «Menga qilgan yomonliklaring kelin ko‘ rganingda o ‘zingga qaytsin» deb ko‘p qarg‘agan. Kelinlik bo‘ lganimda qarasam u ta’sirimni beradigan. Qaynonamning qarg‘ ishi ro‘yobga chiqishidan qo‘rqib kelinim nima desa ko‘ nib yuribman. Bamisoli uning xizmatkori bo‘ lib qoldim. Eshitib qolmasin deb uni hyech kimga yomonlamay nuqul maqtayman. Vaholanki, ichim yonib yotibdi.

Hayot shuni ko‘rsatadiki, u yoki bu kelin borgan joyidagi odamlarning fe’l-atvoriga va turmush tarziga moslashishga va murosa qilishga harakat qilmog‘ i lozim. Shundagina tinch-totuv yashashni ta’minlash mumkin. Bu haqida bir hikoyani eshitinglar: — Shahar hokimining qizi uyiga kelgan mardikorni sevib, unga tegmoqchi bo'libdi. Bundan qattiq xafa bo‘ lgan ota-onasi uni qaytarishning iloji yo‘qligini anglab shahardan chiqib ketish sharti bilan rozilik bildiribdi. Bu ikki yosh er-xotin shahardan chiqishib qayerga borishini bilmay turishganda favqulodda mardikorning uzoq qarindoshiga duch kelibdi. Ular voqyeani tushuntirganda qarindoshi o'zining uyiga olib borib bir xona ajratishibdi. Bu yerda uchta katta oila istiqomat qilib kosibchilik bilan shug‘ullanar ekan. Hokimning qizi badavlat oiladan bo‘ lishiga qaramay og‘ ir sharoitda yashayotgan ko'pchilik odamlarning fe’l-atvoriga moslashib murosa qilibdi. Kelin ular bilan birga ishlab kosibchilikni o ‘ rganibdi, og‘ ir sharoitdan nolimay o ‘zining aql-idroki va kamtarligi bilan hurmatga sazovor bo‘ libdi. Shu tarzda u besh yil hayot kechiribdi. Eri goh kosibchilik, goh mardikorchilik bilan mashg‘ul boiibdi. Kunlarni birida kelin eridan qimmatli ziraklarini, bilakuzugini sotishni va bir savdo

do‘konini ochishni so'rabdi. Kosiblar ham o ‘z jamg‘armalarini berishibdi. Shundan keyin mardikor xotinini maslahatiga tayangan holda savdogarchilik bilan shug‘ullanib borgan sari boyib boribdi. Pirovardida u eng yirik savdogarga aylanib xotini bilan uning ota- onasinikiga borishibdi. Ota-onasi juda katta mamnuniyat va xursandchilik bilan ularni kutib olibdi, Uning otasi kuyovini mardikorlikdan shu darajaga yetganligiga qoyil qolib unga o ‘z xonadonidan joy beribdi. K o ‘ rdingizlarmi xotinning yaxshisi erkakni ko‘kartiradi, yomoni esa quritadi. Shuni aytib o ‘tish lozimki, oilaning barbod bo‘ lishini faqat ayollarga bogiasak adolatdan bo‘ lmaydi, albatta. Shunday erkaklarni ko‘rdikki, ular o ‘ zlarining ziqnaligi, qo‘ rsligi, mehribonsizligi, dangasaligi va boshqa yaramas xususiyatlari bilan gulday xotinlarini xo‘ rlaganlar.

Podshohi olam! Bu yerga ko‘proq kelinlardan, qaynona va ayrim ota-onalardan jabrlangan kimsalami boshqalarga saboq bo‘ lsin deb taklif etdik. Bu hamma oilalar chiqishmovchilik va janjallar girdobida yashamoqda degan so‘z emas albatta. Kishini havasini keltiradigan kelinlarni va kuyovlarni ota-onalarni, qaynota va qaynonalarning hayoti bilan tanishib mamnun boidik.

Podshoh ertasiga kengash o ‘tkazib: — Y ig ‘ inda shu paytgacha e’tibordan chetda qolgan muhim hayotiy masalalar haqida boy tushunchaga ega bo‘ ldik. 0 ‘ylasam fuqarolarga nisbatan menga eng yomon kelin uchragan ekan. K o ‘pchilik kelinlarda bitta yoki ikkita nuqson bo‘ lsa mening kelinimda noshukurchilik, tili achchiqlik, dangasalik, isqirtlik, hasadgo‘ylik va boshqa yaramas xususiyatlarning barchasi jamlangan ekan. Nachora, bilasizlarki kelinim qo‘shni mamlakat podshohining qizidir. Agar uni jo ‘natib yuborsak zolim otasi bizga qarshi urush ochishi hyech gap emas. Biz esa harbiy jihatdan zaifroqmiz. Shu tufayli boshim qotib nima qilishni bilmay qoldim. 0 ‘g ‘lim esa mamlakatimiz chetidagi viloyatda xizmatda. U turli bahona topib bu yerga kelishni orqaga suryapti.

K o ‘p o ‘tmay kelinning otasi vafot etganligi haqida xabar keldi. Podshoh darhol kelinni otasini ko‘mish marosimiga jo ‘natdi, maium vaqtlardan keyin uni qaytmasligi bildirildi.

Qaysi ota-ona aqlli...Jamoa ahli huzurida donishmandlardan biri debdi: — Oila

hayotning negizi va yaratuvchisi hisoblanib uning bag‘ rida farzandlar tug‘ iladi. U ta’lim-tarbiya va baxt-saodatning o ‘chog‘ i hisoblanib odamlarning shu kuninigina emas balki kelajagini ham ta'minlaydi. Jamiyatda kamolotga yetgan oilalar qanchalik ko‘p bo‘lsa davlatning kuch-qudrati va shon-shuhrati shunchalik oshadi. Shuning uchun har bir ota-ona o ‘ z oilasini kishi havasi keladigan darajada mavqyeini ko‘tarishi ham farz ham qarzdir.

Ollohga ming qatla shukurki oramizda maqtovlaiga sazovor oilalar oz emas. Biroq faqat qorinni to ‘yg‘azish, kiyinish, to ‘y qilish va marosimlarni o ‘tkazishga mukkadan tushib o ‘zlarini va farzandlarining tarbiyasiga ahamiyat bermaydigan oilalar yo‘q emas. Awalo ota-onani o ‘zi yuksak odob-ahloq sohibi bo‘ lgandagina ulardan farzandlari saboq olib baxtli hayotga erishadilar. Bordiyu ota-ona johil va umshqoq yoki xasis va yulg‘ ich, ishyoqmas, giyohvand va beparvo bo‘ lsa farzandlari ham mana shunday yaramas odatlami o'zlashtiradilar. 0 £tmishda tabiatan johil va zolim podshohlardan birining ikkita o 'g ‘ li va bir qizi b o iib ular vaqtlarini maishat, sayohat, chavandozlik va ovchilik bilan shug‘ullanishga sarflaganlar. Podshoh bolalarining tarbiyasi bilan shug‘ ullanib kelajagini o ‘ylashni hayoliga ham keltirmagan. Dimog‘lari shishib andisha va or-nomuslarini yo‘qotgan farzandlar odamlarning boshiga ko‘ p azob-uqubatlarni yog‘dirishgan. Vaqti soati kelib podshoh vafot etgandan keyin ikki o ‘g‘ il taxt talashib qilichbozlik qilishganda biri halok etildi, ikkinchisi esa uni egalladi. U umrida muomala qilish va tarbiyani ko‘ rmagan podshoh aql-idrok bilan ish yurita olmay shafqatsizlik va zo‘ravonlik bilan siyosat yurgizdi. Arzimagan sabab bilan odamlar dorga osildi. Mamlakatda qimmatchilik, yo‘qchilik va xavf-xatar zo ‘rayishi orqasida xalq olomoni saroyga bostirib kirib podshohni mamlakatdan haydadi. Uning singlisi ham tarbiyasizligidan buzuqchilikka berilgani uchun eri tomonidan o ‘ ldirildi.

Saroy ahli bir nufuzli lavozimida ishlab aql-idroki, jasorati va mardligi bilan hurmatga sazovor bo ‘ lgan Shoimardon ismli

navqiron yigitni taxtga o ‘tkazdi. U o ‘nta farzand ko‘ rgan ota- onaning o ‘g ‘ li ekan. Bu kanibag‘al oiladagilar asosan, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib ota-onasi topgan tutganini ko‘proq bolalarini o ‘qitish va tarbiyalashga sarflagan. Shoimardon kelib chiqishiga qarab «hunarmandlar sulolasi»ga asos soldi. U o ‘tkir siyosat yurgizib mamlakatda to‘qchilik va tinchlikni o ‘rnatib adolatli podshoh nomiga sazovor boidi. Shoimardon ota-onasining aqlligi va farzandlarini kelajagini o ‘ylab ish yuritganligi tufayligina taxt sohibi bo‘ lgan edi.

Men, — dedi yig‘ ilganlardan biri, — xorijga karvon bilan borayotganimda yo ida 6 ta tuya dardga chalinib joni uzildi. Og‘ ir ahvolda o'tirganimda ikki otliq kishi kelib ahvolimni ko‘rib va ro‘paramdagi bog‘ iga taklif qilishib mehmon qilishdi. Ularning qoiidagi qadoqlami ko‘rib mardikorlar boisa kerak deb xayolimdan o ‘tkazdim. Biroq ular ko‘p tuyalari, bogiari va do‘konlari bor katta boyning Aziz va Laziz ismli o ‘gillari bo iib chiqdi. Ularning otasi mardikorlami yollamay bog‘ larida o ‘sha ikki o ‘g iin i ishlatar ekan. Bundan tashqari ular mollar uchun qishki yem-xashaklami g‘amlash bilan shug‘ullanishgan. Ularning oyoq yalang holda ketmon bilan yerni chopayotganini ko‘zim bilan ko‘rib hayron qoldim. Meni ularning kamtarligi, xushmuomalaligi va mehnatsevarligi maftun etdi.

Aziz va Laziz bog‘dorchilik, chorvachilik va savdo-sotiq sirlarini o ‘ zlashtirishgan. Ular menga o ‘zlarining hisobidan tuyalarni berganlaridan keyin minnatdorchilik bildirib yo in i davom ettirdim. Ularni men yashayotgan shaharga karvon bilan borishlariga ko‘ndirgan edim. Qaytishitnda birgalikda kelib xonadonimga joylashtirdim. Meni va qarindoshlarimnikida mehmon bo iib do‘stlami ortirdi. Ular mamnun boiishib va savdo qilishib vataniga qaytdilar. M aium vaqtdan so‘ng Aziz va Lazizlaming otasi mening opa-singil qizlarimga sovchilikka kelganligini aytdi. Men rozilik bildirib to‘yni o ‘tkazdik. Mana bir necha yil boidiki kuyovlarim va qizlarim baxtli hayot kechirmoqdalar. K o ‘rdingizlarmi azizlar, — debdi donishmand, — ota-ona boymiz deb chiranmay va g‘aflatda qolmay Aziz va Lazizlarni oliy darajada tarbiyalab va mehnatga o‘ rgatib ularning kelajakda obro‘-e’tiborli va baxtli boiishlariga puxta

zaminni hozirlagan. Shuning uchun ham ular boylikda otadan ham o ‘zib ketdilar.

Farzandlarning kelajakda baxtli hayot kechirishlari uchun birinchi navbatda yuksak adob-axloq suv bilan havodek zarurdir. Jamoa ahli tarbiyasiz odamlardan g ‘azablanib «Padaringga ming la’nat» deyishsa, odob-axloqlilarga esa tarbiya bergan «Padaringga ming raxmat» so‘ zlarini izhor etadilar. K o ‘ rinib turibdiki, farzandlariga oliy fazilatlarni baxsh etib baxtli hayotga erishtirgan ota-ona aqllilarning aqllisidir.

Dardga chalinganda...Odamlar, — debdi tabib, — tug‘ ilganidan to o ‘lgunicha bir

necha marotaba kasalga yo‘ liqib va davolanib yashaydilar. Biroq u yoki bu kishi o ‘zining fe ’ l atvoriga yarasha dardni turli holatda boshidan kechiradi. Kimki johil va dilozor bo‘lsa dardga chalinganda ham janjalni avjiga mindiradi. Kunlaming birida mening huzurimga mulla Musabek aka kelib: — Taqsir! Tansiqoy ismli xotinim janjalkash bo‘lib dardga chalinganda xushmuloyimlik bilan yordam so‘ rash o ‘rniga meni va farzandlarimni shunday qattiq qarg‘aydiki jonimiz hiqildog‘ imizga kelib taqaladi. Voydod! — deydi u, — hammalaring xudoning qarg‘ ishiga uchrab qirilib ketinglar, erim va bolam deb kasalga yo'liqdim. Peshonam sho‘r ekanki zolim eming panjasiga tushib umrim chiriyapti. T o ‘ rt devor qurshovida yurak bag‘rim ezilgan va xo‘rlangan holda yashamoqdaman. Siz vijdonsiz erning so‘ziga kirib ikki bolani ketma-ket tug‘ ib va boqib tinkam quridi. 0 ‘g ‘ il o ‘pganniki, qiz quchoqlaganniki deyilganidek, farzandlari m oilali bo‘ lganlaridan keyin qoralarini ko‘ rsatmas- liklariga ishonaman. Shunday bo‘lgandan keyin ulardan nima karomat va rohat ko‘ raman. Ularni urishsam halitdan o ‘qrayib va nafratlanib qochadilar. Ulardan ko‘nglim shu darajada soviganki basharalarini ko‘rgim kelmaydi. Agar ayrim xotinlarga o ‘xshab tug‘may va qaddi-qomatimni buzmay yuzimga upa, qoshimga o‘sma va chakkamga gajak qo‘yib, yasanib xohlagan joyimga borganimda soppa-sog‘ bo‘ lib yurardim. Sizga qanchadan-qancha umidlar bilan tekkan edim. Panohingizda 10-15 yil mobaynida tug‘may va o ‘zimni urintirmay yoshlikning huzurini tortmoqchi edim. Hajga borib

olamni ko‘rishni yuragimga tukkandim. Afsuski barcha orzularim puchga chiqdi. Endi kim boidim ? Endi dunyoda meningdek oyoq osti qilingan xotin boidim .

— Tansiqoy, — dedim men, — behuda jigibiyron boiib o'zingni ham bizni ham qiynama. Ollohga shukurki m o i koichilikda yashab qarindoshlarnikiga, to ‘y va sayllarga, ajoyib manzarali joylarga birgalikda bormoqdamiz. Senga yana boshqa nima kerak? Ikkita bola tuqqaningdan doim noliysan. Bilasanki 4-5 va hatto 10 tagacha farzandli ayollar oz emas. Bular tuqqanlari va ularni boqqanlariga hyech achinmay g ‘ururlanib va faxrlanib yuribdilar-ku.

— Shundaymi? Yeb ichirganingizni minnat qilib uni tom ogim - dan sugirib olayapsiz.

— Unga ovozingni o ‘chir, tilingni tiy deganimda birdaniga dodlab va yostiqni otib shallaqilik qildi. Bunday fojiali voqyealar tez qaytarilib turadi. Bir kuni shovqin suron ko‘tarib ko‘nglim ayniyapti deganda ikkita anorning sharbatini kosada olib keldim. U men so‘ramagan narsani nimaga olib keldingiz deb uni otganda qizimga tegib jarohatlantirdi. U chirqillab yigiaganda ona achinmay ajab bo id i, dedi. U yagona qizining sochini yulgan vaqtlari boigan. Uning shafqatsizligi va zulmi bolalarning ko‘nglini ham sovitib yubordi. Xotinimning ko‘z ko‘ rmagan va quloq eshitmagan yana bir q ilig i borki aytsam ishonmasligingiz mumkin. Maiumki, har bir kishi to ‘y, hayit va shularga o ‘xshash orziqib kutgan yaxshi kunlarni zo ‘r xursandchilik bilan qarshi oladi. Xotinim esa bir necha yillardan buyon to ‘y, hayit va mehmondorchilikdan bir kun oldin tirnoq ichidan kir qidirib o ‘zidan-o‘zi y ig i-s ig i aralash shovqin suron koiarib qarg£ash va haqoratlashni uchiga chiqaradi. Kuchiga-kuch va chakagiga-chakak qo‘shilib soatlab janjalini davom ettirib kishi ko‘ nglini tilka pora qiladi. Shu tariqa u yaxshi kunlarni xafagarchilik bilan o ‘tkazadi. Xullas, xotinimning ichida bamisoli mushtumdek toshko‘mir boiib , uning zaharli tutuni hamisha og‘zidan bo‘rqirab chiqib turadi. Darrov uzoqlashmagan odamni dardga chahntiradi. Aytingchi, xotinimni davolashni iloji bormi?

— Buning imkoni yo‘q. Menimcha xotiningiz yomon odob- xulqi uchun xudoning qahriga uchraganki uni shodu-xurram kunlardan jazo sifatida mahrum etilgan.

Yaxshisi Tansiqoyni bu yerga olib keling. uni bir ko‘ raychi. Xotini xo'mraygan va g ‘o ‘daygan holda kelganda tabib qon tomirini ushlab dedi: — sizda og‘ ir va xavfli dard yo‘q, faqat ozgina asab kasalligiga uchrabsiz, xolos.

— Hali shundaymi? 0 ‘ylab gapiryapsizmi. Erim kasalimni yo‘q deyishingiz uchun omborday og‘zingizni moylaganga o ‘xshaydi. Bunaqa ish uni qo‘ lidan kelishini bilaman. Shunchalik pastkash- ligingizni bilganimda bu yerga qadam bosmas edim.

Umr bo‘yi haqoratli so‘zlarni eshitmagan tabib g ‘azablanib turganida boshqa eri-xotin kelishib dardlarini izhor etdilar. Tabib ulardan uy sharoiti va kasal i haqida so‘ raganda erkak: — Biz uy sharoitimizning yomonligidan emas balki qariganligimizdan dardga chalindik. Xonadonimizdagi barcha odamlar tinchlik va ahllikda yashamoqdalar. Bunda mana bu Fotiina ismli xotinimning xizmati juda katta bo‘ lib o ‘zining mehnatsevarligi, beozorligi va yoqimliligi bilan obro‘ -e ’tibor qozondi. K o ‘p ishlashini ko‘ rib va mehribonchilik qilib o ‘zingni ko‘p urintirmay dam olgin deganimda shunday dedi: Men erim va farzandlarim uchun jonimni tikkanman. Ularga qanchalik ko‘p xizmat qilsam shunchalik tetiklashaman va rohatlanaman. Xotin im mabodo dardga chalinsa yanada xushmuomalali va yoqimli bo‘lib hurmat va izzat oshadi. U azizlarim va mehribonlarim ko‘p ovora bo'lmanglar deb kishi ko‘ nglini quvontiradigan so‘zlami izhor etadi.

Bunday so‘zlardan zavqlangan tabib uning xotinini aql-idroki va odobiga qoyil qolib: — Siz er-xotin qon bosimiga uchrabsizlar. Faqat saroy amaldorlariga mo‘ljallangan mana bu dorini beraman, uch kunda tuzalasizlar. Er-xotin ta’zim ila minnatdorchilik bildirib va dorini olib ketishdi.

Voqyeaning guvohi bo‘ lib turgan mulla Musabek aka o ‘sha xotinning oliy fazilatlarini o ‘zining xotininikiga solishtirganda katta farq borligini anglab u bilan o ‘tgan umriga juda achinibdi. Tansiqoy esa o ‘sha xotindan juda nafratlandi.

Shu onda to‘satdan yer qimirlab va jala quyib tabibning hovlisidagi katta ariqning suvi toshib atrofni to‘ ldirdi. Tansiqoy vahimaga tushib birdanigao‘zini hovliga otib vasuv kechib daraxtning ustigalip etib chiqdi. Buni ko‘ rib turgan tabib va mulla Musabek aka hayrat-

lanib va kulishib nima deyishlarini bilishmadi. Bir soat o ‘tib suv kamaygandan keyin Tansiqoy daraxtdan pastga sakrab bemalol ko‘chaga chiqib ketdi.

Mulla Musabek aka, — dedi tabib, — xotiningizni joni shirinligi, baquwatligi va epchilligini ko‘rdingizmi?

— T o ‘g ‘ ri aytyapsiz shu paytgacha xotinimning ayyorligini bilmay yurgan ekanman.

— Sizga ayrim xotinlarning noma’qul odati haqida ham gapirmoqchiman. Bir kuni bir erkak xotini bilan kelib va meni chetga tortib uni dangasaligi va tepsa tebranmasligini, lekin ko‘pincha kasalman deb yotishini maiurn qildi. Xotinini ko‘ rib hyech qanday kasali yo‘qligi va baquvatligini aniqladim. Erini xoli joyga chaqirib dedim: - xotiningiz ishyoqmas bo‘ lganligi uchun o ‘zini kasallikka solib go‘yo mehnat qilishga qodir emasligini ko'rsatib turgan. Bu xildagi qalbaki dardni «mug‘ombirlik kasali» deyiladi. Ammo doimo o ‘zini kasallikka solaverish va mehnatdan qochish provardida chinakam kasallikka yo ‘ liqtiradi. Erkak so‘zlarimga ishonch hosil qilib mendan minnatdorligini bildirdi.

Shuni yana esda tutingki kasalni shovqin-suron va janjal bilan boshdan kechirilsa ham u vaqtda dard bamisoli ilon chaqqandek zaharlanadi. Shuning uchun uni «zaharli kasallik» deb atalib tuzatish juda qiyinlashadi.

Bordiyu odam hozir kelib ketgan xotin Fotimaxonga o ‘xshab hayoti va odamlardan nolimay, shovqin-suron qilmay va achib- bijimay xushmuomalalik va yoqimli ravishda o ‘zini tutsa bunday dardni «shirin kasallik» deb yuritiladi. Bu toifadagi kasallik bemorning atrofidagi odamlami bezitmay tinchlik va ahilchilikni ta’minlab sog‘ayishi osonlashadi.

Mulla Musabek aka tabibning juda ibratli so‘zlarini eshitib va rahmatlarni izhor etib uyiga kelsa Tansiqoyning bolalarini urayotganni ko‘ rib qiyinchilik bilan ajratdi. Buning uchun u erini tinimsiz qarg‘ayberdi. Nihoyat mulla Musabek akaga xotinidan ajralishdan boshqa iloji qolmadi.

Qozixonada Tansiqoy shallaqilikni davom ettirib erini yerga qorib qoraladi. Guvohlikka chaqirilgan qo ‘shnilar uning vijdoni va or- nomusi yo‘qligi haqida gapirib mulla Musabek akani olijanob odam

sifatida maqtadilar. Qozi ajralish haqidagi hukmni e ’ lon qilganida Tansiqoy shovqin suron ko4arib uni pora olganlikda aybladi. Bu haqorat va tuhmati uchun Tansiqoy jazoga tortilib xaloyiq huzurida 10 darra urildi.

Mulla Musabek aka esa bolalarini bag‘riga olib va yaxshi xotinga uylanib, hayotni yangidan boshladi.

Dono xotinMubor ismli ayolning o ‘nta bolasi b o iib butun umr bo‘yi

mehnat qildi. Biror marotaba hayotidan nolimay va jig ‘ ibiyron bo'lmay, uzoq umr ko‘ rdi. Ulug‘ yoshga kirishiga qaramay yuzida ajini va boshqa qarilik alomatlari ko‘ rinmagan. K o ‘zi va yuzidan esa nur yog‘ ib turgan.

Mubor aya to‘yda xotinlar davrasida o ‘tirganda ulardan biri so‘ radi: — siz hozir gullab-yashnab yuribsiz, aytingchi bunga qanday qilib erishdingiz?

— Bilasizlarki erkak oilaning tayanchi va sultonidir. Oilaning barcha og'irliklari uning zimmasida bo‘lib hammani boqadi va kiyintiradi, uy-joy bilan ta’minlaydi. Farzandlarni tarbiyalaydi va to ‘ylarini o ‘tkazadi. U o ‘ z burchini bajarish jarayonida ko‘p qiyinchilik va azob-uqubatlami boshidan kechiradi. Afsuski shunday ayollar borki erining katta xizmatlarini qardlamay va nazar-pisand qilmay jaholatga berilib va janjallashib tinchlik va ahllikni barbod qiladilar. Bundan ko‘ngli sovigan va nafratlangan er xotinini chin yurakdan hyech qachon sevmay va hurmat qilmay til uchidagina muomala qiladi. Hatto ajralishni xohlasada, lekin farzandlar xor- zor bo‘ lmasin deb «xo ‘ja ko‘ rsin»ga yashayberadi. Ba’zi erkaklar esa hyech narsa bilan hisoblashmay shartta ajralishadilar. Bu birinchi navbatda ayol va farzandlar uchun fojialidir.

Men esa erimning qilgan ishlarini juda taqdirlab imkoni boricha ko‘nglini olish uchun qattiq harakat qildim. Erimning mazali va xilma-xil ovqat turlarini yaxshi ko‘ rishini bilib pazandaligimni takomillashtirdim. Bundan mamnun boigan erim ko‘chada emas doimo uyda ovqatlanardi.

Qomi och holda uyga kelsa ovqat yo‘q demay darhol dasturxonni yasatib va to'ydirib tinchlantirdim. Uning mehmondo‘stligini hisobga

olib mehmonlami katta tayyorgarlik va xursandchilik bilan kutishni kanda qilmadim. U aytardiki farzandlar mehmon kelishidan oldin uy va hovlini tozalashda, dasturxon yozish va tansiqli ovqatlarni tayyorlashda qatnashib ozodagarchilikni, pazandachilikni va mehmon kutishni o ‘ rganadilar. Shuningdek, ularda xushmuomalalik, saxiylik va bag‘ ri kenglik singari fazilatlar shakllanadi. Buning to ‘g ‘ riligi hayotimda yaqqol ko‘zga ko‘ rindi.

Erim kasalligim vaqtida betob holda uyga kelsa o ‘mimdan turib va dardimni sezdirmay parvarish qilib tuzatdim.

Bordiyu kayfiyati past tarzda hozir bo‘ lsa shirin so‘zlar bilan ardoqlab va sabr toqat tilab tinchitishga kirishardim. Uning tizzasiga sevimli kenja qizimizni o ‘tkazganimda va otasini quchoqlab o ‘pganda jahli o ‘z-o ‘zidan tarqalardi. O'gillarimizdan biri childirma chalib, ikkinchisi raqsga tushganda erim zavqlanib va shodu-xurram boiib o ‘ynardi. U charchab va toliqib kelganida boshi, yelkasi va oyoq- qoilarini silab gul va rayhonlarni hidlatdim. Hovuzning bo‘ydagi supaga yotqizib va erkalab uxlatdim.

Erimning ozodagarchilikning shaydosiligini nazarda tutib hamisha uy va hovlini tozalab turdim. Bolalarni vaqtida yuvintirib va kiyintirib erimning ko‘ziga yaxshi ko‘rsatdim. 0 ‘zim ham ko‘ rkam ko‘ rinishda yurdim. Bundan uning juda mamnunligini sezardim. Erimning topish tutishi orqaga ketganda tomoshabin boim ay eski kasbim to‘n va do‘ppi tikish, ko‘ rpa va ko‘ rpachalar qovishni boshlab ro‘zg ‘om i tebratdim. Otam va akalarimdan yordam olib moi-koichilikda yashay berdik. Hatto erimning qarzini ham uzdik.

Uning ishlari yurishgan va daromadi ko‘paygan vaqtlarda topgan- tutganlarini saranjom-sarishtalik bilan tejab farzandlarimizning boiajak to‘ylariga kerakli buyum va boshqa narsalami tayyorladim. T o ‘y arafasida ularni ko‘ rgan erim mushkulimni oson qilding deb o ‘zida yo ‘q xursand boiardi.

Qarindoshlarimiz bilan samimiy aloqalar o ‘matib o'zaro mehr- muhabbat havas qiladigan darajada edi. Men erimning fe’ l-atvoriga moslashib va so‘z!ariga quloq solib hamda o ‘zimni uning ixtiyoriga topshirib katta foyda ko‘ rdim. U bilan to ‘qnashish va janjallashishga, o ‘zbilarmonlik va ishyoqmasiikka yo‘ i bermadim. Er- xotin o ‘rtasidagi hurmat va izzatni saqlaydigan andisha pardasini

yirtmay ko‘z qorachig‘ idek saqladim. Shu bois xonadonimizda biror marotaba shovqin-suron va haqoratli so‘zlar eshitilmadi. Tinchlik va ahlchilik va o ‘zaro hurmat qaynab turdi. Mana shunday sliaroitda farzandlarimiz ham rohatda yashab yuksak odob-ahloq sohibi boMdilar.

Erim xizmatlarimni juda qadrlab nimani so‘rasam shuni so‘zsiz amalga oshirardi. Senga kerak boMsa osmondagi yulduzni ham olib berishga tayyorman derdi. Chunki uning rayiga yurib va ko‘nglini olib o ‘zimga rom qilib olgandim. Men shirindan-shirin hayotimdan va erimni rozi qilganimdan zavqlanib va mhlanib bir necha yillarga yashardim. Hozirda 80 yoshda bo‘lishimga qaramay 50-60 yoshdasiz deyishadi.

Erim o ‘lim to‘shagida yotganda menga shunday dedi: rneni jonim, tayanchim va mehribonim Muborxon! — sendan ming karra roziman deb jon bergan edi.

Qattiq sovigan ko'ngil hyech isimas...K o‘pni ko‘ rgan va bilimdon bir kishi jamoa ahli huzurida hayotiy

voqyealarni gapirib ulardan saboq olishlikni so‘ radi. Oramizda, — deb so‘z boshlabdi u, — shunday odamlar borki og‘ izlariga nima kelsa tap tortmay nayza kabi otib dilni tilka-pora qiladilar. Ulaming so‘zlari shunchalik achchiqki kishini bamisoli ilon chaqqandek zaharlaydi. Mana shunday tarzda kishi qalbini dardga chalintir- ganlardan biri Johil opa laqabini olgan ayol bo‘ lib haqorat qilishlikning ustasi ekan. U timoq ichidan kir qidirib va o ‘z-o ‘zidan shovqin-suron ko‘tarib duch kelgan odamga tashlangan. Yagona o ‘g ‘ li kelini va nevaralarini yig‘ i-sig"i aralash qoralab: — sen cho‘chqa va ifloslar atrofimla girdi-kapalak bo‘ lib yurish o ‘ rniga o ‘zlaringning ishlaring bilan o ‘ralashib yurdinglar. Meni obro‘yim va qadr-qimmatim shu boidim i? Axir men onaman-ku, qosh- qovog‘ imga qarab va moslashib yurishlaring lozim edi. Sen vijdonsiz haromilar xudoning qargvishiga uchrab qirilib ketsalaring orom olgan boiardim. Meni kamsitgan va mensimaganlarga qarshi bir tomchi qonim qolguncha kurashaman. Johil opa javrab va charchab uxlagandan keyingina oila a’zolari o ‘ zlarini bir oz dam olgandek his qilganlar. Kunduz kunlari esa qosh-qovog‘ ini solib va zarda

bilan muomala qilib har daqiqada janjallashishga tayyor turgan. Uning jazavasi, ayniqsa birgalikda ovqatlanayotganida tutib: — hoy itvachchalar, hudoning qarg‘ ishiga uchraganlar! N ima uchun dasturxonda men yaxshi ko‘rgan narsalar ko‘rinmaydi? Bu bilan meni obro‘yimni to ‘kib yerga urmoqchi bo‘ lgansanlar, albatta. Bu ishni tulkiga o ‘xshagan mana bu baxti qaro kelinim qilgan. Sen yaramas bolalaringni o ‘ ligini ustida o ‘tirgin, shunda men tomosha qilib huzr qilaman.

Sen o ‘g ‘ lim shuni bilginki onaning qarg‘ ishi qilichdan ham o'tkir bo iib a’zoyi badaningni parchalab tashlaydi.

Joni hiqildog‘ iga kelgan o ‘g ‘ il, kelin va nevaralar tarqalayotganlarida Johil opaning jazavasi yana tutib: xoy hayvonlar! Meni mxsatimsiz o ‘ rindan turish basharamga tuflash bilan barobardir deb piyolasidagi choyni kelinning basharasiga sepdi. U o ‘g ‘lini ham o'zining girdobiga olib va siqib suvini ichaberdi.

— Sen ablahni to ‘qqiz oy qomimda zildek ko‘tarib va azob- uqubatlarni boshimdan kechirib tuqqanman. Chaqaloqligingda xuddi laycha kuchukning bolasiga o ‘xshab chiyillab va hammayoqni iflos qilib jonimga tekkansan. Sen itni katta qilib va uylantirib rohat nimaligini bilganim yo‘q.

— Onajon! Sizni hyech qachon unutmay, so'zlaringizni ikki qilmay so‘ ragan narsalaringizni darhol olib bermoqqaman. Qarg‘ ishlaringizni ham indamay eshitib ko'nglingizni olishga harakat qilmoqdaman-ku.

Onasi o ‘g ‘ lining bu so‘zlarini inkor eta olmay: menga ko‘ rsata- yotgan mehribonchiliging yetarli emas. Men birinchi navbatda aziz onaman, ikkinchidan xonadonning taxtida o ‘tirgan malikaman. Saroydagi podshohlarga qanday tarzda itoatkorlik, ta’ zim va mehribonlik ko‘ rsatilsa menga ham shunday munosabatda bo‘lishlaring shart. Meni ruxsatimsiz sen boshliq oilaning a’zolarini hammasi bir qadam ham bosmay ch izgan -ch izig ‘ imdan chiqmasliklari lozim. Mendan so‘ramasdan xotining va bolalaringga i pakli vaboshqaqimmatli kiyim-kechaklarni olib berding.

— Onajon! Sizni ham ajoyib kiyimlar bilan yasatdim-ku.— Miyasi chirigan jinni! Xotining va bolalaring mendan ko'ra

arzon va sifati past kiyimlarni kiyishi kerak. Ularni men bilan

tenglashtirib boshimni yerga qaratding. Bu xonadonda faqat men yarqirab va yashnab yurishim darkor.

— Onajon! Har xil o ‘rinsiz da’volarni qilib o'zingizni ko‘p qiynamang. Shukurva duo qilib, nevaralaringizni bag‘ringizga bosib tarbiyalasangiz yaxshi bo‘lardi.

— Sen iflos menga yo‘ l-yo‘riq ko‘rsatadigan ota bo‘ ldingmi? Yaxshisi ovozingni o ‘chir, aks holda urib og‘zi burningni qonga bulg‘ayman. Sendaqa bevafo va vijdonsiz o ‘g‘ ildan voz kechdim.

0 ‘g‘il esa boshini ekkan holda onaning ta’nalarini indamay eshitib va kechirim so‘rab chiqib ketdi.

Saroyda ishlayotgan o ‘g‘ ilning sabr kosasi toshib uzoqroq joydagi ishga joylashib ko‘chib ketishga majbur boid i. Ammo u onasini unutmay farzandlik burchini og‘ ishmay bajardi. Johil ona dardga chalinib vafot etdi. 0 ‘g ‘ li onasi uchun o ‘ zini achintirish va yig‘ latishga qanchalik urinmasin baribir u uning ko‘nglini sovitib va parchalab tashlaganligi uchun ko‘zidan bir tomchi yosh ham oqmadi.

Shunday odamlami ko‘rish mumkinki o‘ziga juda yaqin va boshqa odamlarning yordami tufayli qaddini rostlab baxtli hayotga erishadilar. Ammo ulaming qadri-qimmatini o ‘ rniga qo‘ymay oqibatsizlik qiladilar. Hatto o ‘z ota-onasidan yuz o ‘girganlar bor. Oqibatsizlik shunday yomonki ko‘ngillami sovitib va parchalab tashlaydi. Ularni asli holatiga keltirishni hyech iloji qolmaydi. Zero, bir keksaygan odamning to ‘rtta o ‘g‘ li bo‘ lib uylanganlaridan keyin bo‘ydoq otasidan deyarli xabar olmadilar. Ular shu qadar xasis ekanlarki ko‘chada yotgan bir tiyinni talashib va urishib olishgan. Ahyonda bog‘dagi mevalar pishganda kelishib ularni chelaklab olib ketishgan. Boshqa vaqtlarda otanikiga qadam bosmaganlar. Ayniqsa qishda otaning ahvoli nihoyatda og‘ irlashib ovqatsiz qolgan vaqtlari ko‘p bo‘ lgan. Mahalladagi bir diyonatli odam otani qaramog‘iga olib va g ‘amxo‘rlik ko‘rsatib uning ko‘nglini olgan. Ota vafotidan oldin mahalla oqsoqollarini huzuriga chaqirib farzandlarini «oq » qilganligini, uyi, mol-mulkini o ‘sha odamga berganligi ma’lum qilgan. Pushti kamaridan bo‘ lgan farzandlaridan ko‘ngli sovigan ota ularni mahallaga yaqinlashtirmaslikni so‘ragan. Vafot etganida farzandlar avvalo dafn etish zarurligini hayoliga ham keltirmay

uning uyi va mol-mulkiga ko‘ z olaytirishgan. G ‘azablangan qo‘shnilar ulami haydaganlar.

0 ‘g ‘il-qizlar o ‘rtasida ham ko‘ngil sovib bir-birlaridan uzoqlash- ganlar ma’lumdir. 0 ‘ziga yetarli darajada obro‘ va boy]ikka ega bo‘lgan Xotamtoy nochorlikda yashayotgan akasi va singlisini g'amini yeb birini uylantirib, ikkinchisini uzatib ancha mablag‘ ini sarflabdi. Shundan keyin o ‘zi uylanib va bola-chaqasi ko‘payib ulaiga yordami susaygandan keyin o ‘zaro munosabat yomonlashib Xotamtoyni qoralash bilan shug'ullandilar. Yaxshilikka yomonlik bilan javob berganlar. Bundan ko‘ngli ranjigan Xotamtoy akasi va singlisidan uzoqlashibdi. Наг zamonda «xo ‘ja ko‘ rsin» uchungina muomala qiladigan bo‘ldi.

Bunday voqyea opa-singillarning o ‘ rtasida ham sodir boigan ekan. Badavlat xonadonga ketin bo‘ lib tushgan Halimaxon ismli kelin og‘ ir ahvolda yashayotgan singlisiga ko‘p g ‘amxo‘rlik va mehribonchilikni qilib uylarini ta’mirlab va jihozlar bilan yasatib berdi. Oziq-ovqat va kiyim-bshlar bilan ta’minladi. Singlisining fe ’ l-a tvori juda yom on b o ‘ lib ko ‘ proq shovqin-suron va janjallashishga moyil ekan. Onasini ham dilini og‘ ritgan vaqtlari ham ko‘p bo‘ lgan. Shu bois ona uy-joyini Halimaxonga vasiyat qilib dunyodan ko‘z yumdi. Bundan xabar topgan singil uch- to‘rt kishi bilan Halimaxonnikiga borib to ‘satdan uni haqorat qila boshladi: - opa, adolatsizlik va vijdonsizlik qilib va onamni avrab uy joyini egallab olibsiz. Axir men ham uning farzandiman-ku. Am m o siz menga xiyonat qilib ish yuritibsiz. M en bunday muttahamlik va ochko‘ zlikka chidamayman. Boyman deb chiranmang, kambag‘alga zulm qilsangiz do‘zaxi bo‘ lasiz.

— Singlim! Awalo salom berib so‘ng asta-sekin gapirgin. Mendan hyech qachon yomonlik ko‘ rganing yo‘q-ku. Men kecha qoziga borib uy-joyni seni nomingga o ‘tkazdim. Bu haqdagi mana bu hujjatni olib ko‘zimga ko‘rinma. Hayratlangan singil darrov o'zgarib opasining qilgan yaxshiliklarini eslab va minnatdorchilik bildirib quchoqlamoqchi boiganida ko‘ngli jarohatlangan va sovigan Halimaxon uni itarib hovlidan haydab chiqardi.

K c £ngilni sovishi o ‘zaro do‘stlashgan kimsalaming orasida ham sodir bo‘ lgan. Bir devor qo‘shni birgalikda o ‘qib va katta bo‘ lib

do‘stlashdi. Ulardan biri Sulton aka savdo bilan shug‘ullanib do‘sti Kattabekka dasmoya berib va do‘konlar qurib oyoqqa turg‘ izgan. Ularning yoshi teng qizlari voyaga yetganida sovchilar ko‘proq Sulton akaning xonadoniga qatnadi. Bundan jig ‘ i-biyron bo'lgan Kattabek va xotini bizning qizimiz qolib ketaveradimi deyishib uning qizim tug‘maydigan kasali borligi haqida gap tarqatgan. Surishtirish maqsadida ularnikiga kirgan sovchilarni ham o ‘sha gaplar bilan aynitishgan. Bu sir ochilgandan keyin Sulton akaning ko‘ngli buzilib aloqani tamomila uzgan. Qizi uzatilgandan keyin Hasan va Husan o ‘g ‘ illar tug‘ ibdi. Tuhmat uchun obro‘ i to ‘kilgan va do‘stidan ayrilgan Kattabek akaning qiziga sovchilar kelmay, yoshi ulg‘ayg‘ayib xotini o ‘ lgan ikki farzandli kishiga tekkan. Kattabekning savdo sohasida ham Sulton akaga g‘ irromlik qilganligi ham ko‘ ngilni qattiq sovishiga olib kelib yuz ko‘rmas bo‘ ldilar.

K o ‘ ngilning sovishi er-xotinlarning ajralishiga ham sabab boiayotganligi hyech kimga sir emas.

Xullas, u yoki bu odam bu meni otam-onam yoki aka-ukam, o ‘g ‘ lim yoki qizim, opa-singlim va do‘stimga nima desam haddim sig'adi deb adolatsizlik, beandishalik va oqibatsizlik qilish fojia bilan tugallanishini ko‘ rdik. Ko‘ngii «guldan nozik va toshdan qattiq» deyilgan naq! bor. Uning nozikligi shundan iboratki haqorat va janjaldan darhol ta’ sirlanib soviydi. Qattiqligi shuki u sovigandan keyin tosh kabi shu darajada qotadiki yumshatish va ilitishning imkoni qolmaydi.

Xotin kuyasiga uchragan erNikoh to ‘ylari va keyin ham odamlami qo‘sha-qaringlar deb

duo qilinadi. Ammo bu duo barcha kishilami hayotida vojib bo‘ lmay, bo‘ydoq yoki beva bo‘ lib qolgan kishilar oz emas. Shulardan biri — 70 yoshli Turon aka xotinining o ‘ limiga bir yil o ‘tar-o‘tmas Ehson opaga uylandi. 45 yoshli bu ayol kishining havasini keltiradigan darajada xushbichim va tili burro ekan. Turon aka o ‘zidan ancha yosh ayolga uylanganidan shodlanib ulfatlariga rosa maqtandi. Ularning orasidagi ayrim bo‘ydoq do‘stlari: — Turon aka! Xotiningizni opasi yoki singlisi yo'q ekanmi, boja bo‘ lardik, deyishdi.

Bir kuni Ehson opa birdaniga o ‘zgarib unga: — Qachongacha keliningizning qozonidan ovqatlanamiz. T o ‘rtta o ‘g ‘ lingiz va ikkita qizingiz 200 so‘mdan berishsa har oyda qolimizga 800 so‘m tegadi.

— Xotin! Kelinimiz pazandalik va saxiylikda tengi yo‘q ayolligini bilasan. Oziq-ovqat, kiyirn-kechaklarimiz ham yetarli, demak pulga muhtojligimiz yo‘q.

— Sizning boshingiz qotib ishlamay qolibdi. Odam hayvon emasku, pul kerak boMmasa. Pul tirikka ham o ‘ likka ham zarur degan naqlni eshitmaganmisiz. Qo‘ limda pul bo‘ lsa kiyim-kechak va boshqa narsalar olaman.

— Bir necha yillarga yetarli kiyimlaring bor, ko‘cha xarajatlarini berishga o ‘zimning kuchim yetadi. Farzandlarimdan pul so‘rashni hyech o ‘ rni yo ‘q.

— Namuncha ojiz va qo‘rqoqsiz, boshqa ota bo‘lganda farzandlarini suyagigacha shilib, piri-badavlat bo‘ lib yurardi.

— Tavba, sen to‘satdan o ‘zgarib, o ‘zingga nomunosib so‘zlar va qiliqlami qilyapsan, axir behayolikni ham chegarasi bor? Darhol ovozingni o ‘chirib shaxtingdan qaytmasang yuz ko‘ rmas bo‘ lamiz.

— Hali shunday deng, men siz o ‘ ylaganchalik lapashang ayollardan emasman. Mendan osonlik bilan qutulmaysiz, boshingizga shunday kulfatlami solamanki, sichqonning ini ming tanga bo‘lib ketadi.

— K o ‘zimga ko‘rinma, urib boshingni qatig‘ ini chiqaraman.— Iya juda zo ‘ rayib, haddingizdan oshib ketdingiz-ku. Meni

aslida kimligimdan bexabarsiz. Men besh marotaba erga tegib ulardan to ‘ rttasini narigi dunyoga jo ‘natdim. Hozirda beshinchisi o ‘ lim to ‘shagida yotibdi Bir o ‘ylab ko‘ ring, shuncha erkakning tumshu- g ‘ ini yerga ishqalagan xotin sizning qulingiz bo'lib yuradimi? Y o ‘q, albatta.

— Menga desa o ‘nta erga tekkan bo‘ lsang ham baribir o ‘zim erkak sifatida bu xonadonning boshlig‘ iman. Gap shuki, xotinli- gingni unutmay jim yursang yurding, aks holda ajralishamiz.

Ehson opa xoholab kulib: — Voy oMmasam, erkakman deb chiranyapsizmi? Nomiga erkaksiz, aslida hyezalaksiz. Chunki tun bo‘yi menga teskari o ‘girilib, xurrak otishdan boshqa narsaga yaramaysiz-ku. Tag‘ in chinakam erkakman deb gerdayasiz. Ertaga

qo‘shninikidagi charlarda xotinlar sizni qandaylar deb so‘rashganda, baxtim qaro ekan, erimning hyezalakligini bilmay tegibman, desam bormi, butun mahatlada yuzingiz shuvud bo‘ladi. Buni eshitgan ulfatlaringiz choyxonada askiya qilishib ustingizdan maza qilib kulishadi.

Bu gaplardan Turon akaning nafasi ichiga tushib, rangi o ‘chib birdaniga yalinishga tushadi: — Ehsonxon! Katta umid va ishonch bilan turmush qurgan edim. Hozir ham kech emas, o ‘ylab ish tutgin, erkaklik sha’nimga dog‘ tushirma.

Ehson opa raqibining taslim bo ‘ lganligini ko ‘ rib, asosiy maqsadga o ‘tdi.

— Siz haqiqiy erkak bo‘lganingizda menga sirlaringizni aytmagan bo‘lardingiz. Esingizdami o ‘n kunlik xotinlik paytimda 40 yil magazin va ombor mudiri sifatida ishlab katta boylik orttirganingiz haqida gapirgansiz. Bundan tashqari prokurorga pora berib qamoqxonadan qutulib, jazo olmaganlligingizni ham aytgansiz. 0 ‘zingizga o ‘xshab o ‘g‘illaringiz ham davlatning mol-mulkini talon- taroj qilishayotganligini ko‘ rib turibman-ku. Agar siz va farzand- laringizning jinoiy ishlari haqida militsiyaga xabar bersam, umrlaringiz qamoqxonada chiriydi. Xullas, siz ham jinoyatchi ham hyezalak kishisiz.

Turon akaning qo‘ l-oyoqlari titrab: — Ehson xonim, jonim qarigan chog‘ imda meni o ‘tga tashlamasligingni iltimos qilaman, sen nima istaysan?

— Men sizga bir «Volga» mashinasini pulini undirish niyatida turmushga chiqqanman. Uni darhol bersangiz mendan osonlik bilan qutilasiz.

— Nima uchun buni birdaniga aytmay gapni uzoqdan boshlading.— Sababi shundaki, sizga har oyda 800 so‘mni undirish haqida

gapirib asosiy maqsadimga erishish uchun bamisoli eshikni ochdim. Shu ravishda sizni o ‘sha maqsad sari yetaklab keldirn. Mana endi o ‘zingiz ko‘ rib turibsizki, ko‘zlagan rejam to ‘g‘ ri bo‘ lib chiqdi.

— Mening «Moskvich» mashinasiga yetadigan pulni berishga imkonim bor.

— Pastkashlik qilmay so‘ raganimni bering aks holda qamalasiz.Turon aka yana dovdirab tili aylanmay zo‘ rg‘a, xo‘p bo‘ ladi,

deb hushidan ketibdi. Ehson opa hyech narsa boimagandek eriga choy ichiridi va o ‘rniga yotqizib o ‘ziga keltiridi. U ertasiga Ehson opaning talab qilgan pulini berib, uning panjasidan xalos bo‘ ldi, lekin og‘ir kasalga chalinib yotib qoldi. Uni ko‘rgani kelgan do‘stiga:— Og‘ayni! Bir vaqtlar shertabiat kishiligimni bilasan. Nima boldi- yu meni falokat bosib Ehson shaytonga uylanib va baxtimni o ‘z qo‘lim bilan sovurdim. Qadr-qimmatim toptaldi va mol-mulkim talandi. Bular bejiz bo‘ lmaganga o ‘xshaydi. Chunki vafot etgan xotinimning qadriga yetmay va nazar-pisand qilmay ko‘p xafa qilardim. Shunga qaramay u meni va farzandlarimni shunday parvarish qilardiki, bunaqasini hozirda tushimda ham ko‘rayot- ganim yo‘q. Afsus va ming afsuslar bo'lsinkim, ko‘z ochib ko‘rgan xotinimni ardoqlab, vaqtida davolatib dam oldirganimda o ‘lmay yurarmidi. Uning oldida gunohkorman Ey Olloh, meni kechirgin. 0 ‘ z vaqtida xotinimni qadriga yetmaganligim uchun Ehson shaytonga mubtalo bo‘ldim. Buni qilmishimga yarasha berilgan jazo deb hisoblayman. Ajoyib xotinimning kuyasiga uchrab o ‘tdek yonmoqdaman.

— Turon, — debdi do‘sti, — endi bo‘lar ish bo‘ ldi, sog‘ lig‘ ingni o ‘yla. Bu og‘ ir kunlar o ‘tib hyech narsa ko‘ rmagandek bo‘ lib ketasan.

— Yo 'q boshimga tushgan kulfat suyagimgacha singib bir umr unutilmaydi. Sog‘lig‘im va umuman hayotim qo‘porildi. Iloji boricha ko‘z ochib ko‘ rgan yaxshi xotinni avaylash, asrash va ko‘ nglini olish kerak ekan.

Turon aka sog‘ayganidan keyin Ehson opaning aslida kimligi va zoti-zurriyodini surishtirdi. U besh yil ilgari boshqa shahardan kelib sarmoyali keksaga turmushga chiqib, uning boyligini o ‘zlashtirgan ekan. Dang‘ illama uyi va mol-mulkini egallabdi. Shundan keyin yana erga tegib uni ham shilgan ekan. So‘ngra boyligiga boylik qo‘shish maqsadida Turon akaga turmushga chiqibdi. U o ‘ z i tug‘ ilgan shaharda 25 yoshidan boshlab militsiya boshqarmasida ishlagan ekan. Firibgarlik qilib ko‘p kishilami chuv tushirgani uchun uch yil mobaynida qamoqxonani o£tabdi. Shundan keyin ham tavba qilmay bo‘ydoq keksalarning soddaligidan foydalanib firibgarlikni davom ettiraveribdi.

Ammo Ehson shayton Ollohning jazosidan chetda qolmay mashina urib halokbo‘libdi. Butun mol-mulki navbatdagi shilmoqchi bo‘lgan eriga nasib etibdi.

Yasha qizim, biz yutdik!G ‘unchaxon maktabni tugatib, vaqtini o ‘yin-kulgiga sarflab biror

kasbni tanlamadi. Shu bois restoranda dastawal ofitsiantka, bufetchi va zal mudirasi bo‘lib xizmat qildi. Erga tegib, farzandli bo‘lganda ham yaxshi kiyinish, pardoz qilish, zeb-ziynat, o ‘zini ko‘z-ko‘z qilishdan voz kechmadi. Pulni ko‘p topish yo‘ llarini o ‘zlashtirib, yaxshigina boylik orttirdi. Uni xonadonida qozon qaynatish kamdan- kam hodisa bo‘lib, oziq-ovqat noz-ne’matlar restorandan tashildi.

Uyni tozalash, kirlarni yuvish va boshqa ishlarni restoran ofitsiantlari bajargan. Shu ravishda uning o ‘g‘il va qizlari hatto oddiy choy damlashni ham uddalay olmaydigan bo‘lib qoldilar. Ular eng oxirgi modada kiyinishar, oyoq kiyimlari va sumkalari ham tez-tez o ‘zgarib turardi.

Turmush tarziga monand ravishda uning Hurigul ismli farzandining dunyoqarashi, yurish-turishi ham shakllandi. Uning qalbini bilim olish va birorta kasbni egallash emas, yaxshi kiyinish va boqimandalik kayfiyati chulg‘ab olgandi. Odamlarning tashqi qiyofasiga qarab baho berishga odatlandi. U oddiy kiyingan va mehnatkash kishilarni nazar-pisand qilmay, millati va dinidan qat’iy nazar yigit va qizlar bilan darrov do‘stlashib ketgan. Vaqtini restoranlarda, kafe va barlarda, kino va saylgohlarda o ‘tkazgan. G ‘unchaxon opa farzandining maishat qilib yurishidan mamnun bo‘lib, pul bilan ta’minlab turgan. Uning nazarida farzand erkinlik va mo‘l-ko‘lchilikda hayot kechirsa, baxtli-saodatli bo‘larmish. U mehmonga borganida: — «Feodalno-bayskoye otnosheniye»ni yoqtirmayman, — degan iborani ko‘p ishlatgan. G ‘unchaxonning o'ylashicha, tashqi qiyofasi yaltiragan va o ‘zini qanday xohlasa shunday tutadigan odamlargina madaniyatli insonlar hisoblangan. Mehnat va bilimning ahamiyatini mutlaqo anglamagan. Shuning uchun ham farzandi maktabni zo‘rg‘a qoniqarli baho bilan tugatib chalasavod bo‘ lib yetishdi. Hurigul tanish-bilish orqali institutga kirishiga qaramay, bosar-tusarini bilmay qoldi. U bilan birga 4-5

bahoda maktabni bitirganlaming o ‘qishga kira olmaganligi G'unchaxonning maqtanish va g‘ururlanishini yanada qizitdi. U qizini yangi liboslar, oyoq kiyimi, sumka, soat va oltin taqinchoqlar bilan yasantirdi. Sartaroshxonalarda soclii, timog‘i va qoshini bo‘yattirdi. U mana shunday ajoyib ko‘rinishda o ‘qishning birinchi kuni institutga kelganda yigit va qizlarning ikki ko‘zi unda bo‘ldi. Bundan Hurigul sevinib u yoqdan bu yoqqa shahdam qadam tashlab yurdi. U darsga qo‘ng‘ iroq chalinganda jo'rttaga bir oz kechikib xonaga gerdayib kirganda talabalar hang-mang bo‘lib qolishdi. Hatto uning yoniga kelib o ‘tirishga birorta talabaning yuragi betlamadi. Hurigul darslar tugashi bilanoq shiddat bilan ko‘chaga chiqib taksida uyiga keldi. Onasi dasturxon yozib kutib o£tirgan edi.

Hurigul zavq-shavq bilan o ‘zini onasining bag‘riga otib: — Mamochka, chiroyli kiyinish va yurishda institutda menga tengla- shadigan qiz ko‘rinmadi. Talabalar va domlalaming ikki ko‘zi menda bo'lib, bu qiz osmondan tushgan farishta deyishdi. Agar yigitlarga oyog‘imning tagiga yotinglar desam darhol rozi bolardilar. Ammo men sir boy bermay o ‘zimni jiddiy tutib, hyech kimga e’tibor bermadim.

— Qizim jonginam juda xursandman. Men seni bundan ham yaxshi kiyintirib hammani hayron qoldiraman. Ana o ‘shanda ko‘rasan obroing oshib ketishini. Ishonchim komilki, sen shahrimizning yagona go'zali boiasan.

— Spasibo, mamochka. Siz aytgandek go‘zallar go‘zali bo‘lishim shart.

Ona-bolaning dardi tashqi qiyofani go‘zallashtirish va odamlarni havasini keltirishda bo‘lib, darslarni tayyorlash va bilimni o ‘zlashtirish xayollariga ham kelmadi. Kunlar o ‘tib Hurigul xilma-xil kiyimlarda institutga tomoshabin bo iib qatnadi. Imtihonlar yaqinlashganda uning yuragi po‘killay boshladi. Chunki u zebi- ziynatga va havoyi fikrlarga berilib hyech narsani bilmasdi. U uch- to‘rtta o‘ziga o ‘xshagan olifta qizlar bilan do‘stlashib, darsdan keyin to kechgacha kafe va sayilgohlarda vaqtini o ‘tkazdi. Ulaiga takasaltang yigitlar ham qo‘shilishdi. Mana imtihonlar ham boshlandi. Hurigul va dugonalari оЧа olmay sharmanda bo‘ldilar. G ‘unchaxon darhol o‘rtaga tushib va sovg‘alar uyushtirib baholami uchga ilintirdi. Ammo

qizi o ‘zini ko‘z-ko‘z qilishini, darsga qiziqmasligini, hyech kimni mensimasligi va g‘o ‘ddayishi bilan yigit va qizlarlaming joniga tegib obro‘yi to'kildi. Endilikda uning ko‘zni qamashtiradigan liboslariga hyech kirn e’tibor bermay qo‘ydi. Shunga qaramay, o ‘zi tanlagan yoMdan yurib onasining yordami bilan zo‘ rg‘a kursdan kursga o ‘tib boraverdi. T o ‘ rtinchi kursga o ‘tganda qizlarning ko‘pchiligi turmushga chiqishdi. Hurigul va uning o ‘ziga o ‘xshagan dugonalari esa sovchilarga zor bo‘lishib va ich-ichidan yonib yurishdi. Hatto, ularni ko‘zi va yuzlaridagi nur so‘na boshlab, qari qizlarga o ‘xshab qoldilar. Bu ularning ichki dunyosining puchligi va me’yoridan ortiq yuzga surilgan pardozining mahsuli edi.

G ‘unchaxon opa biror marotaba sovchilar kelmaganligidan kuyinib yurdi. U o ‘ziga o ‘zi gapirib: — nahotki erta-kech qo‘lidan kitob tushmagan va kiyinishni bilmagan madaniyatsiz qizlar turmushga chiqsalar-u, mening oydek qizim esa e’tibordan chetda qolsa. Bu yerda dushman va hasadgo‘ ylarning qo‘li bor, albatta. Hurigul borgan sari ancha ozib xunuklashib, kiyim yarashmaydigan holga tushib qoldi. Ayniqsa, uni hyech kim yo‘qlamay qo‘ygan- ligidau qattiq azob chekdi. Har zamonda bilmay kelgan sovchilar birinchi tashrifdayoq aynib ketaverdilar. Onasi G'unchaxon esa undan ham battar qiynaldi. Shu orada qiziga seni xotinlikka olaman deb yurgan yigitlar ham boshqasiga uylanishdi.

Buni qarangki, falokat bosib Anorboy ismli sofdil yigitning onasi sovchilikka keldi. Bu xotin soddalik qilib ikki yoshni uchrashishlariga rozilik bildirdi. G ‘unchaxon opa omadni qo‘ldan boy bermaslik uchun zarur choralarni ko‘ rdi. Kutilmaganda Anorboyga Hurigul ma’qul tushibdi. Bundan xabar topgan uning qo'shnilari, qanday noshud yigit ekanki, o ‘ylamay va hyech narsani sezmay moyillik bildirdi, deyishibdi. Xullas, birovlar ishonib, birovlar ishonmay yurganda dabdabali to‘y bo‘lib o ‘tdi. Turqi sovuq, ko‘ rimsiz va yuzidan zahar tomib turgan kelinni ko‘rgan odamlar Anorboyning didi va farosati pastligidan juda xafa boiishdi. Ko‘p o ‘tmay Hurigulning uy-ro‘zg‘or ishlarini bilmasligi ham bilinib, qaynona va qaynotani ko‘p tashvishlantirdi. Bu kamlik qilgandek u tikka tashlashadigan, katta-kichikni farqiga bormay- digan, beandisha ayol sifatida namoyon bo‘ldi. Ko‘p vaqtini pardoz

qilish va yasanishga ketkazib, o ‘zini urintirmaslikka harakat qildi. Uning qilmishlari Anorboyning ham nafratini uyg‘otib o ‘zaro ziddiyat keskinlashdi. U eri, qaynona va qaynotaning zulm qilayotganligi haqida telefon orqali onasiga bo‘rttirib axborot berib turdi. Bunga javoban G ‘unchaxon opa: — qizim, sen xizmatkor emassan, boshingni egma, deb qayrab turdi.

Hurigul ish o ‘miga janjal bilan shug‘ullanib, hyech kimga tinchlik bennadi. Dastawal arazlab uyda ikki-uch kun yotadigan bo‘ldi. So‘ngra yana ishyoqmaslik qilib qaynonasining tinkasini quritdi. Qattiq janjaldan keyin U katta bo‘xchaga to‘yda qihngan qimmatli buyumlarini tugib, onasinikiga juftakni rostladi. U bu yerda onasiga:— qaynonam juda yomon xotin ekan. U bugun manti qilamiz xamirni qoring, ertasiga oshga sabzini to‘g‘rang, indiniga somsaga piyozni tayyorlang, qo‘yingchi, har kuni u yoki bu ovqatni tayyorlashga yordam berishimni so‘raydi. Kir yuvish va dazmol- lashni ham men qilishim kerak emish. Bular yetmagandek supurish va tozalash ishlari ham menga tegishli ekan. Nima ularga malaymanmi, mamochka yaqin orada dardga chalinib o ‘ladiganga o ‘xshayman.

Sho‘rim qursin, — dedi G ‘unchaxon, — hamma ayb dadangda. Kuyov tomonni yaxshilab surishtiring deganimda beparvolik qildi. Hali ko‘rasan bu ketishda senga paranji yopintirishdan ham toymaydilar. Qaynonang, qaynotang, ering juda yomon odamlar bo‘lib chiqdi. Yomonlikka yomonlik qilish kerak degan naqlni unutma. Uyni boshingga ko‘tarib janjal qilginki, dodini hyech kimga ayta olmaydigan bo‘lishsin. 0 ‘zingni kasallikka solib 2-3 kun uyingda boshingni bog‘lab yotgin. Shunda qaynonang va qaynatang ishlami o ‘zlari qilishga majbur bo‘ladilar.

Hurigul ikki-uch oy o ‘tar o ‘tmas onasinikidan kelib hyech narsa bo ‘lmagandek uyga kirib ketdi. Qaynona bila qaynota tavba qilgan bo ‘lsa kerak deyishib, Anorboyga yaxshi muomalada bo‘lishlikni uqtirishdi. Ammo ko‘p o ‘tmay Hurigul eski qiliqlarini davom ettirib, uy ishlariga qo‘lini ham urmadi. Shu orada qaynona dardga chalinib ishga yaramay qoladi. Bunga chiday olmagan qaynota xotinining xalatini kiyib bir necha kun davomida hovli va oshxonalami tozaladi, idish tovoqlarni yuvdi.

Bu «ajoyib voqyea»ni huzur bilan tomosha qilayotgan Hurigulning sevinchi terisiga sig‘may onasiga telefon qilib: — Mamochka, dorogaya! Hamma narsa siz aytgandek bo‘ldi, avliyo ekansiz. Ular oldida boshimni egmay janjal qilaverganimdan keyin qaynonam kasalga chalindi. Qaynotam ishlarni shunday yaxshi qilayaptiki, havasingiz keladi. U og'zini ochmay ishni do‘ndirib qo‘ydi. Endigina erkin nafas olib rohatlanayapman.

— Yasha qizim, sen aqllisan, biz yutdik. Ko‘rdingmi, meni so‘zimga kirib qaynonang va qaynotangni jilovlab olibsan. Bu bizning g‘alabamizdir. Mana ozodlikka chiqding, ko‘ngling nimani istasa shuni cho‘chimay qilaver. Vaqti kelib uyingdagi zolimlami bumini yerga ishqalaymiz.

G'unchaxonning ushbu so‘zlari qizini yanada ruhlantirib erini kechasi bilan ezib suvini ichaverdi.

Bir kuni to‘satdan Anorboy, Hurigul, qaynona va qaynota nomiga suddan ehaqiriq qog‘ozi keldi. Bundan u va G ‘unchaxon hayratga tushib, tipirchilab qolishdi.Ma’lumbo‘ lishicha, Anorboy ajralish haqida sudga ariza bergan ekan. Birinchi kuni da’vogar qaynota kelmaganligi uchun sud kechiktirildi. Sud raisi ertasiga qaynotani olib kelishni buyurdi. Uning vakili xonadonga kirsa qaynota ayol kiyimida kir yuvib o ‘tirgan ekan. U bunaqasini umrida ko‘rmagan va eshitmaganligi uchun qattiq hayratga tushdi. Qaynona esa kasali og'irligidan yotgan ekan. U bir g‘azablanib, bir rahmi kelibdi. U ko‘pni ko‘rgan kishi bolganligi uchun qaynotani ayol kishi kiyimida sudga borishga ko‘ndirdi.

Sud zalida qaynotani ayol kiyimida ko‘ rishganda ajablanmagan va hayratlanmagan odam qolmadi. Hatto, sud raisi bir irg‘ib o ‘zini zo‘rg‘a tutib turdi.

So‘zni Anorboy boshladi. — Hurmatli sud raisi! Men kelinni tanlashda xatoga yo‘l qo‘ydim. Birinchi marotaba uchrashganimizda boshini ko‘tarishga va menga qarashga uyalib, savollarimga asta- sekin javob berdi. Bu menda juda odobli va muloyim qiz sifatida taassurot qoldirdi. Ikkinchi uchrashganimizda ham o ‘zini mayin va tartibli kimsa qilib ko‘rsatdi. Shu bois roziligimni izhor etib, uyiga kuzatib qo‘ydim. To‘ydan keyin uning niqobi ochilib, asl basharasi ko‘rindi. U meni va ota-onamni mensimay eshak qilib minib olishga

harakat qildi. U menga tekkunga qadar bir nechta yigitlami boshini aylantirgan ekan. Turmushga chiqqandan keyin ham ular bilan aloqani uzmagan. U oilamiz boshiga bitgan falokat va balogardon bo£ldi, xolos. Uning dastidan otamning qanday ahvolga tushib qolganligini o ‘zi ham uning razilligining isbotidir.

Oxirgi so‘zim, mening u bilan ajralish haqidagi arizamni inobatga olinishini so‘ rayman.

— 0 ‘g‘limni aytgan gaplariga to‘la qo‘shilaman. Haqiqatdan ham bizning boshimizga falokat yog‘ ilib odobsizlik, hiylakorlik va tekinxo‘ rlikda tengi yo‘q kelinga mubtalo bo£ldik. U tom ma’noda ko£chada daydib yurgan qiz ekan. Uni nazarida mehnat qilish qoloqlik belgisi emish. Qaynona bo‘lmish — xotinim kasalga chalingandan keyin xonadonimiz axlatxonaga aylandi. Yuvilmagan idish-tovoqlar uyulib yotdi. Kelinga kuchingiz yetgancha uy ishlari bilan shug‘ullaning deganimda, o ‘g‘ lingizga boshqa xotin olib bering, — deb do‘q qildi.

Shu bois uy ishlarini o£zim qilishga to'g‘ ri keldi, xotinimni ham parvarish qildim. Ammo kelin buni ko‘rib tursada bezrayib turardi. Hatto, men pishirgan ovqatni iste’mol qilishdan tortinmay, «spasibo otes, za chelovecheskuyu zabotu» (Ota, insoniy g‘amxo£rligingiz uchun rahmat), dedi. Axir surbetlik shunchalik ham bo‘ladimi?

Bir kuni xotinim, Hurigulxon men tirikligimda farzandlar ko‘~ ring, katta qilib beraman deganda, u: — bekorlami aytibsiz, bunaqangi qoloq va madaniyatsiz xonadonda hyech qachon bola tug‘mayman va yana aytaman tug£mayman, deb zarda bilan javob berdi.

G £unchaxon ular so£zlayotganda bir necha marta o£midan turib Anorboy bilan qaynotani tuhmatchilikda ayblashga harakat qildi. Sudya uni tartibga chaqirdi, aks holda bu yerdan chiqarib yubo- rilishini bildirdi.

So£z Hurigulga berilganda: — Erim, qaynotam, qaynonam panohida «kelinlik gashti»ni surib yaltillab yursam, ularning obro£si- ku. Ammo, ular buni tushunishmay qadrimga yetmadilar. Chunki ularning ongi no£ldan ham past. Ular amalda o£rta asr odamlaridir. Demak meni tutgan yo£lim to£g£ri va adolatlidir. Sud hukmi mana shu haqiqatdan kelib chiqqan holda qaror qabul qilishi shart.

Sudya: — Faraz qilaylik, qarigan chog‘ingizda keliningiz sizga xizmat qilishi kerakmidi?

— Yo‘q. Darhol o ‘g‘lim bilan kelinimni alohida uyga chiqarardim.— Bordi-yu, shunday qilishga imkoningiz bo‘ lmasa-chi?— Kechirasiz men optimistman, imkonim boiadi albatta.Zaldagilar Hurigulning katta ketishidan kulib yuborishdi.Hurmatli sudya, — deb so‘z oldi G ‘unchaxon opa, — bizning

oila a’zolarimiz, shu jumladan Hurigul qizim yangi zamon ruhida tarbiyalangan ilg‘or odam. Ayollarning qozon-tovoq, kir yuvishi va boshqa ishlami bajarish davri allaqachonlar orqada qolib ketdi. Hurigul diplomli pedagog, uning eri, qaynona vaqaynotasi esa chistiy feodallardir. Kuyov esa ota-onasining izmidan chiqmay- digan quldir. Qizimda hyech qanaqa ayb yo‘q.

Sudya unga savol beribdi: — Siz kelinlik vaqtingizda qaynona va qaynotaga xizmat qilganmisiz?

— Men ulardan alohida yashash sharti bilan erga tekanman, ishlarini xizmatkorlar va erim bajargan.

— Sizningcha ayollarning uy ishlari bilan shug‘ullanmasliklari kerakmi?

— Ayollarning uy ishlaridan ozod etish yangilikdir. Bizlarga o ‘xshagan «yangi g‘oyalar» bilan sug‘orilgan zamonaviy oilalarga keng yo‘l ochib berilgan.

— «Yangi g‘oya» asosida tarbiyalangan qizingiz «eski g‘oya»ga tayangan oila bilan murosa qila oladimi?

— Agar ular bizlarning yo‘ limizdan borishsa murosaga imkon tug‘ iladi.

Zalda yana kulgi ko‘tarildi. Bunga javoban G ‘unchaxon jahl bilan:— Ko‘rib turibman, bu yerda o ‘tirganlarni eskilikning botqog‘ idan qutqarib qayta tarbiyalash kerak.

Sud raisi har ikki tomonni eshitib Anorboyning arizasini qondirish haqida hukmni e’lon qildi.

— Hali qizimning o ‘n gulidan bir guli ochilgani yo‘q. Uni zamonaviy va oliyjanob yigitga turmushga beraman. Shundagina baxtli hayot nimaligini ko‘rib havas qilishlaringizga ishonaman.

Hurigul ajralgandan keyin o ‘zining sobiq dugonalarini topib sayoq yurishga berilib ketdi. Bu vaqtda o ‘sha dugonalarining bir

xillaii eridan ajralgan, qolganlari esa hamon turmushga chiqmay yurgan edilar. Hurigul kunlaming birida restoranda qaddi qomati kelishgan, shinam kiyingan yigit bilan tanishdi. Pahlavon ismli bu yigit pulni ayamay Hurigulni so‘ lim joylarga olib borib rosa xursand qildi. Shu orada G ‘unchaxon qiziga hovlili uy sotib olib tortiq qildi. Bu yerda katta to‘y o ‘tkazilib Hurigul va G ‘unchaxon opani boshlari osmonga yetdi. Pahlavon ichkuyov sifatida uni m e ’y orid an ortib erkalatdi.

G ‘unchaxon o ‘zida yo‘q mamnun va xursandligidan: - 0 ‘zimizga mos va havas qiladigan kuyovga yolchidik, deb rosa maqtandi. U to‘ylarga qizi va kuyovi bilan birga borib ko‘z-ko‘z qilaverdi. Hurigul ham faxrlanib va g‘ururlanib bosar tusarini bilmay qoldi. Ammo bir necha oydan so‘ng fojia ro‘y berdi. Pahlavon aslida qimor o ‘ynash bilan shug‘ullanib ikkita xotinidan ajrashgan ekan. Keyingi vaqtlarda qimorda omadi yurishmay mastlik bilan Hurigul va uyini qimorga tikib yutqazdi. Yutgan kishilar tunda bostirib kirib Hurigulni oyoq-qolini bog‘lashib, mol-mulkini mashinaga ortishib g‘oyib boMishdi. Pahlavon qarshilik ko‘ rsatganligi uchun ular tomonidan o ‘ldirildi. Hurigul bedarak yo‘qolibdi. Buni ustiga-ustak G ‘unchaxon opaning eri boshqa xotinga uylanganligi va undan bolasi borligi oshkora boidi. Fojiaga fojia qo‘shilib G ‘unchaxon og‘ ir dardga chalindi.

Dugonalaring oraslda yaxshi qiz bormi?Lazokat ismli ona instituting uchinchi kursida ta’lim olayotgan

qizi Nasibadan so‘radi: — Bilasanki akang o ‘qishni tugatib injenerlik kasbiga ega bo ‘ ldi, uni uylantirishimiz kerak. Institutdagi dugonalaring orasida yaxshi qizlar bo‘ lsa aytgin, sovchilikka boraman.

— Oyijon, qizlar juda ko‘p, lekin menga 4-5 tasi yoqadi, xolos. Bular a lochi, kamtarin va pokiza qizlar hisoblanib, uylaridan sovchilar arimas emish.

— Barakalla qizim! Qanaqa qizlarni yaxshi bo‘ lishini bilar ekansan. Sen ham ularga o ‘xshaganingda odamlar seni ham maqtashardi. Ammo institutga kirganingga uch yil bo‘ ldi, lekin o ‘zing maqtagan qizlar singari odamlaming nazariga tushmading.

«ia8D <9^24^(£)G 0c{»-

Hanuzgacha birorta sovchi uyimizga tashrif buyurgani yo‘q. Otang va men bundan tashvishlanib nima qilishimizni bilmay yuribmiz. Axir sening tengdoshlaring turmushga chiqib farzandli bo‘lishdi. Shuni aslo unutmaginki, qizlar avji vaqtida turmushga chiqishni o ‘ylamay yuraversalar yoshi kattalashib qariqiz bo‘ lib qoladilar. Pirovardida, qariqizlar katta yoshli yoki xotini o'lgan erkaklarga tegishga majbur bo ‘ladilar. Qizning o ‘tirib qolishi qanchalik og‘ irligini quyidagi hikoyadan bilib olsang bo‘ladi.

0 ‘tmish zamonlarda nufuzli kishilar kimni baxtli desa bo'ladi, degan mavzuda bahs o ‘tkazishibdi. Bahsning oxirida faqat salomatligi yaxshi bo'lgan kishini baxtli-saodatli desa bo‘ladi, degan fikr quvvatlanayotganda bir kishi debdi: — Azizlar! Bu yerda bayon etilgan fikrlarga qo‘ shilsa bo ‘ ladi-ku, lekin mening fikrim boshqacharoqdir. Hyech kimga sir emaski, mening salomatligim yaxshi va boyligim ko‘p. Ammo oilamizda bir dard borki, davolashning iloji yo‘qligidan yuragimiz cho‘g‘dek alangalanib turadi. Yakkayu-yagona qizimiz chiroyli va aqlli bo‘ lib yetilganda sovchilar qatnayverishib tinkalari quridi. Ammo u yigitlarni yoqtirmay yuraverib vaqtni qo'ldan boy berganligimizni bilmay qoldik. Hozirda sovchilar qariqiz deyishib qoralarini ko‘rsatmay qo‘ydilar. Biz er- xotin qizimizning taqdirini o ‘ylay berib holdan toydik, dunyo ko‘zimizga tor va qorong‘u boiib ko‘rinmoqda. Demak, ota-ona uchun qizning o ‘tirib qolishi fojiadir. Menimcha kimki o :z vaqtida qizini uzatib va o 'g ‘ lini uylantirib farzandlaridan qutilsa o ‘sha baxtlilarning baxtlisidir. Donishmandlar bu fikrni quwatladilar.

Nasiba onasining so‘zlari va hikoyasidan qattiq ta’sirlanib xijolatdan boshini ko‘tara olmadi. Ko‘zi yoshlanib o ‘zini kasalga chalingandek his etidi. Ertasiga institutga bormay kitob va daftarlarini tartibga solib a’lo o'qishga qasam ichdi. Bunga qattiq rioya qilib va sang‘ ib yurishlarga barham berib darslarni qunt bilan tayyorlashga kirishdi. Bachkana kiyinishlardan voz kechdi, yurish va turishda ham o'rnak ko‘rsatdi. Fanlardan yuqori baholar olib kursni a’lochi sifatida yakunladi.

Uning mashaqqatli mehnati, irodasi va odobi obro‘yini oshirib, tilga olinadigan bo‘ldi. Uyiga sovchilar birin-ketin kela boshlab, Nasibaning baxti ochilib, ajoyib yigitga turmushga chiqdi.

Murdasi yondirilgan ayolMahallalarning birida Hasan va Husan ismli yigitlar o ‘zlarining

yaxshi odob-ahloqi va yurish turishi bilan obro‘ -e’tibor qozondilar. Ota-onasining yoshi ulg‘ayib qolganligi uchun tinimsiz mehnat qilib va uy qurib, to‘y xarajatlarini tayyorlashdi. Ota-ona mamnun bo‘lib ularni uylantirish harakatiga tushdi.

— 0 ‘g‘ illarim, — dedi ona, — sovchilikka borganimda qanaqa qizlami tanlashim kerak. Awalo Hasan sen nima deysan?

— Onajon! Men o'ninchi sinfni bitirib uy ishlari bilan shug‘ullanayotgan qizga uylanmoqchiman.

— 0 ‘g‘lim! Axir sen oliy ma’lumotlisan «teng-tengi» bilan deyilganidek, o ‘qimishli qizni tanlasam yaxshi bo‘ lardi.

Husanjon senga qanaqa qiz yoqadi?— Men o ‘zimga o ‘xshagan oliy ma’lumotli qizni xohiayman.— Bolam sening bu tilagingga qo‘shilaman, lekin Hasanning

orzusi g‘alati tuyulyapti.— Onajon! Uy qizlarining yaxshi tomonlari shundaki, ularning

yuz-ko‘zi hali ochilmagan, or-nomusli, mehnatsevar va pok bo‘lib oilani yashnatadi. Ular eri, qaynona va qaynota bilan umumiy til topib va moslashib beminnat xizmat qiladi. Daraxtning niholligida qaysi tomonga egiltirsa shu yoqqa bukilganidek uy qizlarini ham xohlagan yo‘ lga solish mumkin.

Bilasizki mahallamizdagi yoshi katta xotinlarning ko‘pchiligi uy qizligi vaqtida turmushga chiqib baxtli hayot kechirrnoqdalar. Ularning farzandlari tarbiyasiga kishining havasi keladi, ulardan birortasi eridan ajralmay ahillikda yashamoqdalar. Ular o'zlarining aql-idroki, g‘ayrati, va eriga nisbatan vafodorligi bilan hurmat va izzatga erishdilar.

Meni bo‘lajak umr yo‘ldoshim ham ularga o ‘xshasa deyman. Shu kunlarda uy qiziga uylangan do‘stim juda yaxshi yashayapti. To‘g‘ri oliy ma’lumotlilar orasida aqlli, tarbiyali va pok qizlar bor.

Ammo, men uy qiziga uylanishga qaror qildim. Bunga ko‘proq o ‘zim ko‘rgan bir voqyea ham turtki berdi. Eng yaqin do‘stim Soatbekning xotinidan ajralishi haqidagi arizasi sudda ko'rilayot- ganida qatnashdim. Xotin To‘tinisaga so‘z berilganda g‘azab bilan:

— Bu iflos va g‘o ‘ddaygan insonni erim deyishga tilim aylanmaydi. Chunki u vijdonsiz va zolim odam. Nuqul ovqatni vaqtida tayyorla, ozodagarchilik va saranjom-sarishtalikka rioya qil, shovqin-suron qilaverma va bolalar tarbiyasiga e’tibor ber deb miyamni qoqib qo‘limga berdi. Bu ishlami barchasini qilaversam qachon o ‘zimni parvarish qilib madaniy xordiq chiqaraman? Nima bu dunyoga o ‘n marotaba kelamanmi? Erim chidab bo‘lmaydigan darajada qoloqki xotinlarning erkaklar bilan teng huquqligini tan olmay zolimlikni qilaberadi. Meni ayab uy ishlariga qarashsa oMib qolmaydi- ku, erkaklarning uy ishlarini qilmasin degan qonun yo‘q-ku.

Sud raisi ayollarning uy ishlari bilan shug'ullanayotganligi haqida savol berganida xotin dedi: — boshqa ayollar bilan ishim yo‘q, meni ulargatenglashtirmang. Men komsomolning eng obro‘li a’zosi boiib uning qozonida qovurilib va chiniqib zamonaviy ayol sifatida kamolot cho'qqisiga ko‘tarilganman. Komsomol sifatida shuni aytamanki ayollarga nisbatan qilingan zolimlikni ildizi bilan qo‘porib tashlaymiz. Men sodda ayollardan emasman, o ‘zimning qadr-qimmatimni bilib o ‘miga qo‘yishga to‘la qodirman. Ota-onam bag‘rida huzur-halovatda yashardim, lekin erga tegib to‘ppa to‘g‘ ri zindonga tushdim. Shuning uchun adolatsizlik va zulmga qarshi kurashmoqdaman.

Sud raisi: — o ‘zingiz ishlaysizmi deganda: — mening oyog‘im yengil kelib erirnning ishlari yurishib ketganligi bois ishlamayman. Shuni bilingki ishlash yoki ishlamaslik mening shaxsiy ishim.

Sud raisi yana bir savol berib: — eringizning sizni urgan vaqti bo‘ lganmi? — yo‘q agar u shu ishni qilganda pichoqni qomiga tiqib oidirardim.

Shu onda yuragim sanchib va og‘rib o'qimishli qizga uylanmaslikka qasam ichdim.

So‘zlash navbati Soatbekka kelganda boshidan kechirganlarini quyidagi tarzda ta’rifladi: — To‘tinisa qo‘lim dag‘allashib va xunuklashib ketadi deb uy ishlarini qilmaydi. Vaqtini ko'proq yotib televizor ko‘rishga va o ‘ziga o ‘xshagan dugonalari bilan sang‘ib yurishga sarflaydi. Hatto bolalar tarbiyasidan voz kechib ota- onasinikiga yuborgan. Bir kuni sog‘ inib bolalarni olib kelganimda nima uchun meni ruxsatimsiz bu ishni qildingiz deb ularni orqasiga

•4СЯЕ5 543 авСЗ**-

qaytarib yubordi. 0 ‘zining farzandini boqish va tarbiyalashni lozim topmagan ayoldan yaxshilik kutish mumkinmi? Yo‘q albatta. Ishdan charchab kelganimda ovqat pishirilmaganligi uchun non- choy bilan qanoatlanishga to‘g‘ ri keladi. Xotinim esa restoran yoki kafeda ovqatlanishni talab qiladi.

Uni goh yaxshilik goh qat’ iyatlik bilan tartibga chaqirganimda ovozi boricha uyatsiz so‘zlar bilan haqorat qiladi.

Men, — deydi u, — uy cho‘ risi bo‘ lish uchun o ‘qiganim yo‘q, faqat ongsiz va qoloq ayollargina uy ishlari va bolalar tarbiyasi bilan o ‘ ralashib azob-uqubatda yashaydilar.

Soatbek so‘z oxirida: — menga er va bolalarni xo‘ rlagan, mehnat qilishni or deb bilgan, gerdaygan, savlat va sayoq bo‘lib yuradigan xotin kerak emas. Ajralish haqida hukm chiqarilishini so'rayman.

— Sud raisi, — deb xitob qildi To‘tinisa, — erimning tuturiqsiz so‘zlariga quloq solmang, ajralishni xohlamayman. Mening maqsadim, uni qoloqlik botqog‘ idan qutqarish va madaniyatli odam qilishdan iboratdir.

Ma’lum vaqtdan keyin sud raisi ajralish haqidagi hukmni o ‘qiganda To‘tinisa norozilik bildirib: — adolatsiz hukmga qarshiman, erimning ishxonasiga borib va uning qilmishlarini partiya tashkiloti muhokamasiga qo‘ydirib bumini yerga ishqalayman.

— 0 ‘g‘ lim! Sudga borib yuragingni oldirib vahimaga tushib qolibsan, yana bir bor o ‘ylab ko‘r.

— Men fikrimdan qaytmayman, uy ishlari bilan shug‘ul~ lanayotgan qizga uylanaman, xolos.

— 0 ‘g‘lim o ‘zing ham yaxshi bilasanki o ‘qimishli qizlarga uylanganlaming ko'pchiligi baxtli hayot kechirmoqdalar. Ammo «guruch kurmaksiz bo‘ lmaydi» deyilganidek ularning orasidan ba’zan sening do‘stingni xotiniga o ‘xshaganlar chiqishi mumkin. Shunga o ‘xshash o ‘rta ma’lumotlilardan ham yaramas ayollar borligini bilaman, mayli ko‘nmaydiganga o ‘xshaysan. Sen xohlagan qizni topaman.

Ona mahallama-mahalla sovchilikka borib Hasanga o ‘ rta ma’lumotli Husanga oliy esa ma’lumotli qizni tanladi. To‘y o‘tkazilib ota-ona qo‘sh kelinlik bo‘ldilar.

Hasanning xotini Nashvatixon, Husanniki Ma’sudaxon 2-3

~ ymda ° Zaro musobatla o>na8andek ish|arini bajonidi|Nil qayn° nfa .,Va. 4ayil,°ta"ing duosini olishdi. Am m o N^hyatixonnmg fe 1-atvon o'zganb kq.proq kasa|jni rQ.kach qi|ib

. “ n |ln tortadigan b o ‘ ldi. Dastawal yuragiZn ^ tS n 'S'dan ! ч 7 а*,q,llb poliklinikaga qatnadi. Boshim □nlo„‘ ir„ . hana ^ " к1'п|када boriShni davom ettirdi. Keyin

, o u . Г1 ltm -VJPm'in deb shifokor huzurigachiqaverdi “ * ro‘kach 4ilaverib >“>‘cti4a

Hasan xotinim tuzalsa bas deb uni W r a l suv bilan davo|

S f r S Г а ь Т о м Г ' » “ I -

■ ^ aS*iyat'X° n ^ '^ an i^ ingrab, titrab va rangiо chib poliklinikaga bormasam o%man deh chimb ketdiHavotirlanib orqasidan borsam polikli -v a i • w a• j , , 7 V , nikadagi xonalarni bindashifokor bilan qo I ushlashib, kulishib va vavrashib rVtirishibdiShifokor darhol o ‘zini o ‘nglab uning torv,- • ь ь- г •ishontirishga urindi. Nashvftixon ham < ^ h m .y o «a n lig ûi л- ы ~ u<irrovozmi kasalhkka solib

h w ! Ka>*yatlm buz^ b “ yga qaytganimda Nashvatixon n o v ll h!fd c- h ^ ch ilik d ,^ ayb,ash uchun orqamdan

l l h , ! lnÎZ' . lzâ ° *s a&an buzt^q odamlargina birovlarni У lab о zlanm oqlamoqchi b o ’ lad.lar bo .iX,a«,noiz nima

" “ ?!hP° yladbingfe? s !luni blHngiî dunyoda bitta halol va Pokiza ayol bo Isa shunmg о zi xuddi m ^n ЬпЧятяп Ujavrab, « xunuk so-zlami izher

v n Z j и h V f aUxc" , ball°na qiilib ko'chaga chiqib harom yofea kmb ketganga о xshaydl. Bunday ПЧ)рок ayo,ni qattiq jazolash

y u ' ? ^Г1- ^ al shubha bilan haqiqat|nj yu7nga chiqfinsh qiyin.I K4 ,“ rayllk bamma na™ suv yuzTga qalqib ehiqishi tuân gap. Ко p о tmay bum isbotlovctj,, voqyea rQ.y berdi

i arning in a ashvattxon id b k j ko'ylagida titragan, q o rqqan va rang, o'chgan hold*. uyning » hovlisig 0?2ini tashla^ va

nvsin ^ll4 ’10/!1 £ "V'k u u s ynVina, qaynota, Husan va ovs m Ma suda yugunb kehshlb Nash»a M ixonni, M2ib va chmma bo Iganltgtm so rashganrida debdi: - ko'chada

kelayotganimda ikki kishi zo‘rlab ko‘ylagim, soatim va tuflimni yechib olishdi. G ‘azabi qo‘zigan qaynota militsiyani chaqirmoqchi bo‘lganda Nashvatixon aslo bunday qilmaslikni so‘rab o ‘g‘ rilar militsiyaga xabar bersang seni ham eringni ham o ‘ ldiramiz deganligini aytdi. Kechqurun uyga kelgan Hasan voqyeani bilib o ‘zida yo‘q xafa boMdi. Nashvatixon esa o ‘g‘ rilarga qarshi qattiq kurashganligini maqtanib gapirdi. U kasalman deb yotdi. Shu orada oilada yana bir fojiali voqyea ro‘y berdi. Hasan mashina olish uchun jamg‘argan puli yo‘qoldi, bu haqda Nashvatixondan so‘ ragarida ovsini tomonidan o ‘g‘ irlanganligini aytdi. Bundan g‘azablangan ovsin kelib u bilan janjallashayotganida hovlida bir ayol paydo bo'lib: — hoy Nashvatixon! Mening oldimga emaklab kelib oyog‘ imni yala, aks holda nima deyishimni o ‘zing bilasan deb baqirdi. U bu buyruqqa so‘zsiz bo‘ysunib emaklab va oyog‘ ini yalab turganda qaynona, qaynota, Hasan, Husan va ovsini hyech narsaga tushunolmay qotib qolishdi.

— Eshitinglar! Men kim Xadicha bu iflosning ber devor qo ‘shnisi va sirdosh dugonasiman. Onamni uzoq qishloqda yashaydigan singlisinikiga olib ketayotganimda yo‘lda dardga chalinganligi uchun orqaga qaytishga maibur bo‘ ldik. Onamnikida biroz dam olib so‘ ng uyimga kelsam qaysi ko‘z bilan qarayki, Nashvatixon erim bilan maishat qilib turibdi. Jonim hiqildog‘imga kelib aroqning shishasi bilan Nashvatixonni urmoqchi edim, lekin erimning boshiga tegib yiqildi. Hozirda u kasalxonada o ‘lim to‘shagida yotganligi uchun u bilan ovora bo‘lib bu yerga vaqtida kela olmadim. Ко"rib turibsizlarki Nashvatixon mening eng yaqin dugonam bo‘laturib oilamni barbod qildi. Men uning sirlarini fosh etib o ‘chimni olmasam otimni boshqa qo‘yaman.

Nashvatixon ichki ko‘ylagini kiyishga ulgurib qochganda quvladim, lekin yeta olmadim, mana tashlab ketgan ko'ylagi, soati va tuflisini ko‘ringlar.

— Voy tavba! — dedi qaynona, — Nashvatixon kiyimlarimni ko‘chada o ‘g‘ rilar yechib olishdi dedi-ku. Sen shunchalik iflos bo‘ lib ketganmiding deb basharasiga tufladi. Hasan va boshqalar g‘azablanib Nashvatixonni haqorat qilib urdilar.

— Men u bilan maktabda bir sinfda o ‘qiganman. O'sha<Se*D®324?3g^a®oS»

vaqtlardayoq o ‘g‘ il bolalarni o ‘ziga og‘dirib kechqurunlari uchrashib turardi. Hatto bir yosh muallim bilan aloqa bogMaganligi haqida gap tarqalgandi. Keyin mahallamizdagi o ‘zining qarindo- shining o ‘g‘li bilan yaqinlashib iffati buzilganligi haqida mish- mishlar eshitildi. Mana shunday voqyea sodir boiib turgan paytda siz qaynona sovchilikka borib surishtirish maqsadida bizni uyimizga kirgan edingiz. Biz ona-bola erga tegsa tuzalib ketar degan fikrda uni rosa maqtadik. Bu aybimiz uchun sizning oldingizda gunohkormiz. Ammo Nashvatixon tuzalish u yoqda tursin buzuqchilikka mukkasidan tushib ketdi. U meni juda yaqin do‘st hisoblab maxfly ishlarini maqtanib gapirardi. Jumladan shunday deganidi: — Dugonam! Sen to‘rt devor qurshovida zavqlanish va rohatlanish nimaligini bilmay umringni bekorga o ‘tkazayapsan. Doimo bitta eming o‘zi bilan yashashning gashti bolmaydi. Bundan holi bo‘lishning yagona yo‘li o ‘ynash orttirishdir. Mening baxtimga pok va mehribon Hasan akaga turmushga chiqib nimani xohlasam shuni qilish imkonini qo‘lga kiritdim. U sodda va ishonuvchanligi tufayli meni sirlarimni bilishga qodir emas. Bu qulay vaziyatdan fovdalanib va o'zimni kasallikka solib uydan chiqib ketayotirman. Kasai bahonasida ruxsat olganligim uchun to‘g‘ri poliklinikaga borib qaysi xonada ko‘nglimga yoqadigan shifokor bo‘ lsa o ‘shaning huzuriga kirib va turli usullami qo‘llab uchrashadigan joy va soatini belgilab olaman. Shu tarzda oylab poliklinikaga qatnab o ‘ynashlami qo‘ lga kiritdim. Biroq, o ‘ynashni ovlashda doimo ish o ‘ngidan kelavermaydi. Shifokorlarning orasida o ‘z xotiniga vafodorlari ko‘p ekan. Ulardan biri buzuqligimni sezib xonadan haydadi. Shunda hvezalakligingni bilmagan ekanman, deganimda jahli chiqib urmoqchi edi. Biroq meni zo‘rlayapti deb dodlayman deyishim bilan ovozi o ‘chdi. Shunga o ‘xshash boshqa shifokorlarning ham g‘azabiga uchraganman.

Men faqat poliklinikada emas, kasalxonalarda «davolanayot- ganimda», ko'chalarda mashinaga tushganimda, savdo do‘konlarida bo‘ lganimda qo‘yingchi har bir qulay joyda o ‘ynashni tuzog‘ imga iiintiraman. Bir devor qo‘shnimning o ‘g‘ li va musofir talabaning boshini aylantirib o ‘zimga rom qilganman. Menga kim bo‘ lishdan qat’iy nazar istarasi issiq va qaddi qomati kelishgan bo‘lsa bas,

darhol aloqa bog‘layman. Mening jozibador ko‘rinishim, shirin va mayin ovozim, suzilib qarashim buzuqchilikka moyil erkaklaming diqqatini darhol jalb qiladi. Men dunyoga bir marotaba keladigan odamman. Shuning uchun hayot gashtini surib bearmon narigi dunyoga ketish niyatidaman. Hali bu hali u erkakning bag‘rida shunday rohatlanamanki uni til bilan izohlash qiyin. Qaniydi sen ham menga qo‘shilsang birgalikda huzur-halovatda kunlarni o ‘tkazardik.

Nashvatixon, — dedim men, — buzuqchilikni oqibati fojia bilan tugaydi, yaxshisi undan voz kechib erga vafodorlik qilish har bir ayolning muqaddas burchiligini unutma.

— Dugonam! Olz kasbimdan voz kecha olmayman. Aroq, qoradori va nashaning asiriga aylangan odam uni to o ‘ ldirgunicha iste’mol qilaveradi. Shunga o ‘xshash buzuqchilikni bo‘yniga olgan ayol to o ‘ lgunicha harom yo‘lni tark eta olmaydi. Chunki buzuqchilik uning ongi va qalbini qattiq chulg'ab xumori tutganda ayolning ko‘ziga hyech narsa ko‘rinmaydi. Badani titraydi va tirishadi. Faqat o ‘ynash bilan uchrashgandagina tetiklashib kayfiyati yaxshilanadi. Shuni bilginki buzuq ayollar uy ishlariga qo‘ l urgisi kelmay tayyorga ayyor bo‘lib turaveradilar. Doimo farovon hayot bag‘rida yashashni xohlaydilar.

— Nashvatixon! Buzuqchilikni kimdan o ‘ rgangansan, deb so‘raganimda dedi: — U onamdan merosdir. Hatto meni o'ynashdan boigan degan gaplar tarqalgan ekan. Shu bois buzuqchilik qon- qonimga singib faqat oiim uni qo‘porishi mumkin. Otam jahli chiqqanda onamni qanjiq deb chaqirganda mening bunaqaligimni hozir isbotlab berasan deb unga tashlanardi. Onamning sirlarini yaxshi bilganligim uchun otamning haqligini anglab turardim. Qisqaroq aytganda biz ona-bola birgalikda ish yuritganmiz.

— Eringga xiyonat va vafosizlik qilib unga, qaynonanga, qaynotangga va boshqa yaqin odamlarga qaysi yuz bilan qaraysan? Gunohing uchun xijolat bo'lmaysanmi? — dedim.

— Buzuqchilik ayollarda or-nomus, andisha, xijolat tortishni ildizi bilan quritadi.

Bu xildagi ayollar «tuya ko‘ rdingmi yo‘q» deyilganidek hyech narsa bo‘lmaganidek eri va boshqalar bilan bemalol gapirishaveradilar.

O'zlarini dunyodagi eng pok ayol sifatida ko‘rsatishga harakat qiladilar. Hatto buzuqchilikni fojiali va bu yo‘ldan borishlikning gunohligi haqidagi fikrlarini izhor etadilar. Bu bilan ular go‘yo o'zlarining ayblarini niqoblashni o ‘ylaydilar.

— Aytchi, qanday qilib eringni ko‘ndirib uydan chiqib ketasan deb so‘raganimda,

— O'ynashning xumori tutganda o ‘zimni og‘ ir kasallikka solib va dodlab qo‘limga nima tushsa otib erimning joniga tegaman. U nihoyatda or-nomusli bo‘lganligi uchun dodlashimni qo‘shnilar eshitmasin deb rozilik bildiradi.

Nashvatixon dugonasining so‘zlarini eshitib o ‘qrayib va norozi boiib qaraganda dugonasi: sen menga xiyonat qilib erimni yoidan urding men buning uchun senga xiyonat qilib sirlaringni fosh etdim.

Shundan keyin dugonasi Xadicha yana bir simi aytdi: Nashvatixon mana bu pulni sirimni oshkor qilmagin deb bundan 3 kun ilgari uyimga olib borib bergan edi. Bunday katta pulni qayerdan olding deganimda erimnikini bekitib olib keldim dedi.

— Bundan g‘azabiga g‘azab qo‘shilgan Hasan va boshqalar Nashvatixonni haqorat so‘zlar bilan qoraladilar. Ayniqsa tuhmatga uchragan ovsini Ma’sudaxon Nashvatixonni rosa tepkiladi.

Husan Nashvatixonning oyog‘ ini bogiadi. Hasan bolta bilan bo‘ynidan chopmoqchi bo‘lganda onasi Nashvatixonni ustiga yotib:— jon bolam! Shahtingdan qayt, bu iflos ayolni o ‘ ldirsang qamalasan. Uning harom qonini hovlimizga to‘kilishiga yo‘ l bermayman deb yolvordi. Ona tagidagi Nashvatixon qo‘rqqanidan chala o ‘likka o'xshab yotardi.

Onaning qistovi bilan uning oyog‘ i yechilganda sapchib turib ko‘chaga qochdi. Ona Hasan va Husanni quvlamasin deb quchoqlab turdi. Biroz nafas rostlangandan keyin, onajon, — dedi Hasan,— siz aytgandek odamning yaxshiligi yoki yomonligi ma’ lumoti borligi yoki yo‘qligiga qarab emas balki kim bo‘ lishidan qat’ iy nazar birinchi navbatda odob-axloq va pokligi bo‘yicha belgilanar ekan.

—■ 0 ‘g‘ lim! To‘g‘ri aytasan, oliy ma’ lumotli qizlarga shubha bilan qararding. Vaholanki, Husanning xotini Ma’sudaxon esa

oilani yashnatdi. U bunga o ‘zining aql-idroki va pokligi tufayli erishdi. Seniki esabuzuq bo‘lganligi uchun o ‘zini ham oilani ham barbod etdi.

0 ‘sha fojiali voqyeadan keyin kun va oylar o ‘tdi. Hasan o ‘qituvchi ayolga uylanib baxtli kunlami ko‘rdi. Sevimli xotini bilan Sochi yoki Kislovodskda dam olishadigan bo‘ldi. Bir yili ular Moskva va so‘ng sanatoriyaga borishni rejalashtirishdi. Er- xotin Moskvaga kelib restoranga kirishganda ro‘paradagi stolda o ‘ tirganlarning biri bexosdan ovqatni to'kib yubordi. Darhol farrosh kelib va engashib tozalayotganida Hasan aka uni bilagidagi xolni ko‘rib: - tavba shunaqa o ‘xshashlik bo‘ ladimi, Nashvatixonni bilagida ham xuddi shunaqa xoli bor edi deyishi bilan farrosh bir daqiqa tikilib birdaniga Hasan akajon sizmi deb baqirdi.

Hasan aka tushimmi yoki o ‘ngimmi deb juda hayratlanib hayajonlangan holda, ha menman, Nashvatixonga o ‘xshaysanku.

— Ha men o ‘sha sizga xiyonat qilib sharmanda bo‘lgan sobiq xotiningizman.

Hasan aka Nashvatixonni yetaklab va restoranning hovlisiga chiqib skameykada o‘tirishdi. U uning basharasiga ajin tushib xuddi kampirga o ‘ shab qolganligi hamda bir ko'zi yumilganligini ko‘rib hayron qoldi. Uni og‘zidan aroq hidi kelayotganligi yanada taajjublantirdi.

— Hasanjon aka! Men sizni ilgarilari aldagan boMsam, endi boshimdan o ‘tganlami bekitishga haqqim yo‘q. Sizning uyingizdan qochganimdan so‘ng boshim oqqan tomonga ketishni o ‘ylab vokzalga borib va yig‘lab o ‘tirdim. Provodnik kiyimidagi o ‘ rta yoshli kishi yonimga kelib hol-ahvol soVaganda zolim erimdan qutulish uchun qochdim dedim. U meni Toshkent-Moskva poyezdidagi o ‘zi ishlaydigan vagonga olib borib mehribonchilik qildi. Biz to Moskvaga borguncha xuddi er-xotindek vaqtni o ‘tkazdik. Qozon vokzalida provodnikni mollar bilan ta’minlab turadigan savdogar tatar ayoli kutib oldi. U meni bu ayolga topshirib ketgandan keyin uning uyida xizmatkor sifatida yashadim. U turmushga chiqqandan so‘ng eri bilan aloqa o ‘rnatganimni bilib kaltaklab haydadi.

Vokzalda ikki kun tunaganimda bir ozarbayjon bilan tanishdim. U meni boshlab o ‘zi ishlayotgan restoranga olib bordi. Bu yerda u ulguiji ishlar bilan shug‘ullanib omborning burchagidagi xarob

<S&&2>§g,j[51]3§!>с®сз|з-

xonada yasharkan. Unga erga tegib juda og‘ ir sharoitda kunlarni o ‘tkazdim. Bir necha oydan keyin u qayoqqadir g‘oyib bo‘ ldi. Men restoranga farroshlikka kirib o ‘sha xonada hamon yashamoqdaman. Ersiz turolmasligimdan restoranda qorovul bo‘lib ishlayotgan tataiga tegdim. U ichkilikka berilib va ishdan haydalib mening qaramog‘ imda nochorlikda yashadi. Bir kuni ichkilik topishni talab qilganda yo‘q deyishim bilan shisha bilan bir ko‘zimga urib ko‘ r qildi. Bu jinoyati uchun sud hukmi bilan qamoq jazosini oldi.

Boshimdan o ‘tgan fojiali voqyealarni gapirish bilan tugallash qiyin. Ularning barchasiga shaxsan o ‘zim sababchiman, narigi dunyoda do‘zaxning alangasida yonib kul bo‘ lishim aniq.

Hasan aka Nashvatixonning so‘zlarini eshitib dilidagi yarasi yangidan qo‘zg‘algandek tuyuldi. Uning xotinini rahmi kelib:

— Nashvatixon! Sizni sanatoriyadan qaytishda ona yurtga olib ketamiz deganda u minnatdorchilik izhor qilib restoranga kirib ketdi.

Hasan aka xotini bilan sanatoriyadan qaytib yana o ‘sha restoranga kirishganda Nashvatixon o ‘zini osib o ‘ ldirganligi va hyech kimi vo'qligidan murdasi krematoriya (oiiklarni yondirib kul qiladigan korxonasi)ga jo ‘natilganligini bilishibdi.

— Tavba, debdi Hasan aka, — Nashvatixon o ‘zi aytganidek narigi dunyoda emas balki oldinroq bu dunyoda yonib kul bo‘ldi.

Guldasta — hurmat va qadrlash ramziKatta yoshli va obro‘ -e ’tibor qozongan Nurniyoz aka ko'chaga

suv sepib va supurib darvozasining ikki chekkasiga bezatilgan guldastalarni qo‘ydi. Ko‘chaning qiyofasi darrov o ‘zgarib va unga fayz kirib o ‘tayotgan odamlarning diqqatini jalb etdi. Ular Nurniyoz aka bilan quyuq salomlashib guldastalarni qo‘yilganligini sababi so‘rashganda — «bir hafsala qildim-da» deb javob berishdan nariga o ‘tmadi.

Nurniyoz akaning ishlarini qo‘shnilardan birinchi boiib uning uyi ro‘parasidagi to‘ rt qavatli uyda yashoyvchi Hanifa opa ko‘ rib hayratlandi. «Voy tavba, — dedi o ‘ziga-o‘zi, — to‘y bo‘layotgan bo‘lsa bilardik, lekin bu haqida eshitganimiz yo‘q. Nima uchun u hyech narsadan hyech narsa yo‘q erkak boshiga ko‘chani tozalab guldastalarni qo‘ydi?».

U bu savolga javob topa olmay qo‘shni ayollarga birin-ketin telefon qoqib xabar berdi. To‘rt qavatli binoning balkonlarida bir zumda ayollar paydo bo‘lib Nurniyoz akaning qilgan ishlarini tomosha qilishib juda hayratlandilar. Ular pastga tushib va bir joyga to‘planib muhokamani qizitdilar. So‘zni Hislat opa boshlab: — «Mening nazarimda Nurniyoz aka uylanish va kelinni kutib olish uchun tayyorgarlik ko‘rmoqda. Xotini Parchagul opa kasalxonada og‘ir operatsiyadan keyin boshqa shaharga ota-onasinikiga ketgan. Nega u kasalxonadan uyiga kelmay ota-onasinikiga ketdi. Bu yerda bir gap bor, er-xotin ajrashishgan».

«To‘g‘ri aytasiz, — debdi Laziza opa, —■ erkak zotiga hamma vaqt ishonib boimas ekan. Meni qarindoshim xotini og‘ ir dardga chalinib yotib qolganda boshqa xotinga uylanib ichkuyovlikni bo‘yniga oldi. Xotini esa chirqillab qolaverdi, dardiga dard qo‘shildi. Vaholanki, odamlar o ‘sha qarindoshimni insofli va tartibli odam deyishardi».

Shu tariqa ayollar o ‘ zaro suhbatlashib va qizishib turganda Nurniyoz aka nihoyatda yasangan va xursand holda uyidan chiqib guldastalarni to‘g‘ rilab va hidlab qo‘ydi. Buni ko‘rgan ayollar uni kuyovga o ‘xshab kiyinibdi, demak uylanayotgani rost ekan deb gapirishdi. Ular orasida nafrati qo‘zib Nurniyoz akani qarg‘aganlar ham ko‘rindi. Ammo, ayollardan biri Asal opa: «Bilar-bilmas Nurniyoz akani qoralash yaxshi emas. U juda vijdonli va oriyatli odam xotiniga xiyonat qilmayai. Sabr qilaylik vaqti kelib hamma narsa ayon bo‘ladi».

«Noto‘g‘ ri gapiryapsiz, Asal opa, — debdi Zamira opa, — hammamiz nima bo‘lganini ko‘rib turibmiz. Nurniyoz aka xotinining vafodorligini unutib gunohga botdi. Esingizdami, u kishi 3 oy kasal bo‘lib yotganda Gulparcha opa shunday yaxshi parvarish qildiki, gapirgan bilan ado bo‘lmaydi. Nahotki yaxshilikka yomonlik qilishni vijdoni qabul qilsa. Bag‘ ri tosh odam ekan, bilmay yurganmiz. Uning adolatsizligiga chidab bo‘lmaydi, qilmishini mahallada muhokama qilib adabini berish kerak».

Nurniyoz akaning eshigining tagida to‘xtagan mashinadan qoiida surnay ushlagan kishi tushib: — «Amakijon! Qalaysiz, kennoyim tuzaldilarmi? Men sizlarga qo‘shni mahalladagi beshik to‘yga ketayotib yo‘l-yo‘lakay sizdan xabar olay deb keldim.

— Rahmat jiyan, akam yaxshilarmi? Bizlar tinch va sog‘ - salomat yuribmiz.

Sumaychi guldastalami qo‘yilganligi sababi so‘raganda Nurniyoz aka uni qulog‘ iga shivirlab tushuntirdi.

— Amakijon, siz yaxshi ko‘rgan navo kuyini chalaymi?— Qaniydi chalsang ko‘p xursand bolardim.Surnayning jozibador ovozi atrof joylarga taralib va odamlar

ko‘chaga chiqishib tomosha qilishdi. Ularning orasida raqsga tushganlar ham bo‘ldi. Surnayning chalinishi to‘plangan ayollarning Nurniyoz akaning uylanayotganligi haqidagi fikrini takror tasdiqlab ularning nafrati yanada jo ‘sh urdi.

Bir payt nikoh to‘yida kelinlar tushadigan mashina to‘xtadi. Ayollar kelin keldi, kelin keldi deyishib chuvillashdi. Shu orada mashinadan Gulparcha opa onasi bilan tushsa boiadimi, ayollar hang-mang bo‘lishib: «YO tavba, yo tavba» deyishib hayajonlandilar.

Nurniyoz aka xotini va qaynonasi bilan quchoqlashib ko‘rishib guldastani sovg‘a qildi. Ayollar ham kelishib samimiy ravishda salomlashdi. «Nurniyoz aka dedi, — Gulparcha opa, — odamlaming to‘p!aganligini, guldastalami va sumayni ko‘rib hayron bo‘ldim. 0 ‘zi nima gap?»

— Azizim! Seni og‘ ir kasallikdan sog‘ayganing sharofatiga shu ishlarni uyushtirdim. Axir sen uch o ‘g‘ il va uch qizning onasisan. Men va farzandlaringga joningni tikkan tabarruk zotsan. Bizlaming g‘amxo‘rimiz, mehribonimiz va farishtamizsan. Onang o ‘lim to‘shagida yotganligini eshitib va kasalxonadan to‘g‘ri unikiga borib oyoqqa turg‘ izding. Sen aql-idrokli, pokiza va vafodorsan. Guldastalarga kelganda shuni bilginki, ular o ‘zaro hurmat va izzat, obro‘ -e ’tibor va oqibatning ramzidir.

Seningdek ayolni tarbiyalagan onangga ming rahmat. «Sizni — dedi qaynona, — o ‘g‘ limdek ko‘rib duo qilib yuraman. Qizimning bilmaganini o ‘rgatdingiz, bilganini qadriga yetdingiz. Unga va menga g‘amxo‘rlik va mehribonchilikni kanda qilmadingiz. Sizdek olijanob odamni tarbiyalagan ota-onangizga hazor rahmat».

Favqulodda yig‘ilgan jamoa ahli ko‘rganlaridan lol qolib tarqalishdi. Gulparcha opa ayollar qurshovida hovlisiga kiiganda oyog‘i tagiga qo‘y qurbonlikka so‘yildi.

Ayollar hyech ko‘rmagan va eshitmagan ajoyib voqyeadan qattiq

ta’sirlandilar. Ularning orasida ko‘ngli o ‘ksiganlar ham bo‘lib, ayrim xonadonlarda g‘avg‘o chiqdi. Awalo, o ‘sha yuqorida tilga olingan Hanifa opa shiddat bilan uyiga borib eriga: — Siz ham erkakman, boshimda do‘ppim bor deb yuribsiz. Nurniyoz akaning xotiniga ko‘rsatgan munosabatini ko‘rdingiz. U o'zini haqiqiy erkakligini ko‘rsatib xotinini osmonga olib chiqib maqtadi. Qani aytingchi qachon va qaysi yerda guldasta bilan meni ko‘nglimni ko'tardingiz?

Nima men yerdan chiqqanmanmi, Gulparcha opadan kam joyim bormi? U uchta o ‘g‘ il ko‘rgan bo‘lsa men beshtasini tug‘ ib qo‘yibman. Bitta emas juda ko‘p guldastani sotib olishga qurbingiz yetadi. Biroq meni mensimay yuraverasiz, faqat o ‘zingizni huzur - halovatingizni o ‘ylaysiz, xolos.

— Hoy xotin ko‘p javrama, jonimga tegding, gap guldastadami?— Qani aytingchi bo‘lmasa nimada?— 0 ‘chir ovozingni, uraman.— Bilasiz, kaltak yeb indamay ketadigan xotinlardan emasman.Hanifa opa mana uring deb boshini tutdi va yig‘ i-sig‘ i bilan zolim

dastidan dod deb ikki qo‘lini stolga urganda pichoqqa tegib qonadi. Eri shoshib uni qo‘lini bog'lab va yaxshi gaplar bilan yotqizib ko‘chaga chiqib ketdi.

Yig’ilganlardan biri Mastona opa ham o'zicha «qornimga emas qadrimga yig‘layman» deb shoshilib uyiga borib erining yoqasidan ushlab: Erkak bo‘ lmay basharangiz qursin, shu bugun ko‘zim moshdek ochildi, o ‘zimning oyoq osti bo‘lib va ezilib yurganinmi angladim. Qanchadan-qancha bayram va tug‘ilgan kunlar o ‘tib ketdi, lekin ko‘nglim uchun biror marotaba boisa gul sovg‘a qilib ko‘pchilikning huzurida sha’nimga yaxshi gaplar izhor qilmadingiz. Ammo begona ayollaming tug‘ ilgan kuniga borganingizda ularni tabriklaysiz va rosa maqtaysiz. Siz begonaparast ersiz, «oldingizdan oqayotgan suvning» qadriga yetmaysiz.

Sizdaqangi emi mana shunday qilib bo‘g‘ ib ta’zirini berish kerak.— Iltimos qattiq bo‘g‘ma nafas ololmay qoldim, bundan buyon

seni gullarga ko‘mib tashlayman. Iloji topilsa televizorda namunali xotin sifatida maqtayman. Meni kechir.

— Ha barakalla, aqlingiz bor ekan-ku, hozircha kechirdim, amalda o ‘zingizni ko‘rsatsangiz ishonaman.

Boshqa xonadonlarda ham er-xotinlar o ‘ rtasida to‘qnashuvlar yuz berdi. Gulsin opa eriga qo‘li vabarmog‘ ini o ‘qtalab: Bugungi voqyeani birgalikda ko‘rdik to‘g‘rimi?

— To‘g‘ ri, qiziq hodisa ro‘y berdi. Nurniyoz akaning kimligini bilmay yurgan ekanmiz. U xotinparast, o ‘ zini qadrini yerga uradigan odamligini ko‘rsatdi. Axir xotini kasalxonadan chiqsa chiqibdi, shunga guldasta sovg‘ a qilib, qo‘y s o ‘yish va surnay chalish kerakmidi. Bulaming hammasi isrofgarchilik va be’manilikka kiradi. Tushundingmi yoki yo‘qmi?

— Tushunishni xohlamayman, bilaman sizga xotinni oldida g‘o ‘ddayish va qo‘rslik qilish yoqadi. Chunki sizning o ‘zingiz shunaqasiz, xotinning qadriga yetmaydigan madaniyatsiz odamsiz. Esingizdami nikoh kunimiz vaqtida kun issiq bo ‘ lganligidan chanqaganligim uchun: mineral suvdan quying deganimda betsiz bo‘ lma degandingiz. Bu kamdek kelin andishasiz bo‘lmaydi, deb turtib qo‘ygansiz. 0 ‘shanda sizning ltimligingizni bilib ich-ichimdan xafa bo‘lganman. Keyingi vaqtlardagiqo‘polligingiz va qo‘ rsligingizni gapirsam ezilib tamom boMaman. Siz tabiatan xasis odam bo‘ lganligingiz uchun Nurniyoz aka singari saxiy va olijanob kishilarning ishlari yoqmaydi, albatta. Shu paytda mehmonlar kelib er-xotinning to‘qnashuvi to‘xtab qoladi.

Anorxonoy ismli ayol erini zarda bilan iskanjaga olib: «Sizda farosat bormi yoki yo‘qmi, chiroylftni xunukdan ajrata olasizmi?»

Ko‘rib turdingiz Gulparcha opaning, rangi-boshi qora va o ‘zi semiz bo ‘ lsada eri ko‘z-ko‘z qilib obro‘ yini oshirib yubordi. Endi meni sutdan ham oppoqligim va qaddi-qomatimning kelishganligini o ‘sha xotinga solishtiring. Men ishxona va ko‘chada yurganda erkaklar mendan ko‘zini uzolmay mahliyob‘ ladilar. Hatto ular jonlarini fido qilishga tayyor turadilar. Ammo siz men bilan g‘ururlanish va faxrlanish, maqtash va ko‘z-ko‘z qil ish o ‘ rniga nazar-pisand qilmaysiz. G o ‘yo men sizning oddiy b ir xizmatkoringizman.

— Xonim! Kishining qadri-qimiaati va hurmati chiroyligi va qaddi-qomatiga qarab emas, balki uning aql-idroki va odob-axloqiga qarab belgilanadi.

— Shundaymi, nimaga shama qilayotganingizni tushunib

turibman. Xudoga shukr aqlim ham farosatim bor, shu bois erkaklar meni bejiz maqtamaydilar. Sizning fikringizcha aqlim past bo4sa mening javobimni bering. Siz o ‘ylaysizki ersiz ko‘chada qolamanmi, yo‘q hali xaridorim ko‘p.

— Shuning uchun ham og'zingga kelganini tortinmay gapira- verasan-da, sening ko‘ngling ko‘chadagilarda. Mana 6 yil bo‘ ldiki qomatim o ‘zgaradi deb farzand ko‘rmaysan. Avvalo uyim-joyim va erim deb ish yuritgin, farzandlarni tug‘ ib tarbiyalagin, so ng men seni yelkamda ko‘tarib yuraman. 0 ‘shanda ko'rasan hurrnat va izzatni. 0 ‘zing yaxshilab o ‘yla nima uchun Nurniyoz aka xotinining qadri-qimmatini o ‘rniga qo‘yib hammamizni lol qoldirdi. Bu ayol 6 ta o ‘g‘ il-qizlarni tarbiyaladi, emi parvarish qildi, ro‘zg‘or ishlari va o ‘qituvchilikni do‘ndirdi. Shunga yarasha erinigina emas hamma odamlarning e’tibori va hurmatiga sazovor bo‘ldi. Bu adolatli gaplar Anorxonga ta’sir qilib, u indamay oshxonaga ovqat tayyorlashga kirib ketdi.

Oybibi jahl bilan ko‘chada o ‘tirgan erini uyga olib kirib: shuni bilingki chinakam erkak saxiy va mard bo‘ladi. Awal u xotini uchun jonini fido aylab imkoni boricha ko'nglini olishga harakat qiladi. Nurniyoz aka ana shunday erkaklardan biri ekan. Uni sizga solishtirsa, tamomila boshqachasiz. Turmush qurganimizga 20 yil boidi, shu orada bir necha marotaba kasalxonada yotib chiqdim. Ammo qurbonlikka qo ‘y u yoqda tursin bitta xo‘ rozni atab so‘ymadingiz. Pulni ustma-ust taxlab yig‘yapsiz. Hozir o ‘n kundan buyon uyda go'sht yo‘q. Meni va bolalaringizni go'shtsiz ovqatni yeyaverib tinkamiz quridi. Sizga o ‘xshagan ziqna va quiumsoq odamlarning oxirati yaxshi bo‘ lmaydi.

— Nafasing qursin, pullami sen va farzandlarimiz kelajagi uchun jamg'arayapman. Gap qurbonlik qilish va guldastalar sovg‘a qilishda emas. Bunday ishni qilish behuda isrofgarchilik-ku. Yomonmi, yaxshimi baribir qora qozin qaynab turibdi, shunga shukr qil.

Xuddi shu paytda Oybibining ukasi va singlisi katta guldasta bilan kelishib:

— Opajon! Bilasizmi bugun tug‘ ilgan kuningiz, deb quchoqlab ko‘rishishdi.

— Jigarlarim katta rahmat, tug‘ilgan kunim allaqachon esimdan chiqib ketgan. U yig‘lab va minnatdorchilik bildirib, dasturxonga taklif qildi. Uning ukasi yarimta aroq olib kelgan ekan. Pochchasi bilan ichishib va shirin suhbatlashib o ‘tirishdi. 0 ‘yin-kulgu va xursandchilik bo'lib xonadon bayram tusini oldi. Buni qarangki, er-xotin o ‘yinga tushib bir-birlariga bo‘lgan mehri tovlandi. Hatto ernining saxiyligi o ‘z-o ‘zidan tutib xotini va bolalariga pul qistirdi. Xursandchilik va yaxshi kayfiyat er-xotin va farzandlarini o ‘zgartirib yubordi. Eri o ‘ziga-o‘zi: «Xotin va bola-chaqa bilan bir dasturxon atrofida o ‘yin kulgi qilishning gashti boshqacha boiar ekanu. Ko‘nglimdagi xiralik ko'tarilib tetiklashdim-ku».

— «Xotinjon, asalim! — Keyingi yakashanba kuni qoky so‘yib tug^lgan kuningni nishonlaymiz. Rozimisan».

Bunday so‘zlarni umr bo‘yi eshitmagan Oybibi opa xursandligidan yuragi yorilgandek bo‘ lib:

— Sultonim! Chin qalbimdan minnatdorchilik bildiraman, ichgansiz balki kayf tufayli aytayotgandirsiz?

— Avvalo senga qoyilman. Sultonim deb meni ko'kka ko‘tarding. Hoy uka sultonim ma’nosini tushunasanmi? U podshohim degan ajoyib so‘zdir. Xotinim, jonim meni shunchalik sevasanmi, ming rahmat. Meni kechir, haqiqatdan ham o ‘z vaqtida hurmatingni o ‘rniga qo‘ya olmadim. Mening tug‘ ilgan kuningni o ‘tkazmoq- chiligimga unchalik ishonmayotirsan. Mana bu pulni ukangga beraman, qo‘yni keltirsin.

Oynisa opa erining insofga kiiganligini ko‘rib suyunganligini terisiga sig‘dira olmadi.

Qo'shnilardan biri Zubayra opa ham erini o ‘ rnidan turg‘azib dilidagi so‘zlarni izhor etdi: har yakshanba kuni pivoni to‘yib ichib kechqurungacha uxlaysiz. So‘ng yarim kechgacha qimirlamay televizor tomosha qilasiz. Ammo men va bolalardan hol-ahvol so‘rash, suhbatlashib o ‘tirish va o ‘qishlari bilan qiziqishni o ‘yla- maysiz. Uxlab g‘aflatda qolmaganingizda qo‘shnimiz Nurniyoz akaning xotinini kasalxonadan chiqishini qanday kutib olganligini ko‘ rgan bo‘ lardingiz.

— Yaxshi bo'pti, nima seni dastingdan birov xotinini o ‘zi xohlagancha kutib ololmaydimi? Senga uni nima aloqasi bor.

— Juda aloqasi bor, men ham qadr-qimmat va hurmat lazzatini tortgim keladi. Sizning xizmatingizni qilib sochim oqardi yuzimga ajin tushdi va charchadim. Sizdan biror marotaba bo‘lsada sha’nirnga aytilgan yaxshi so‘z va hurmatni ko‘rinay umrim o'tmoqda. Nuqul ish buyurasiz, lekin hol-ahvolimni so‘ rab gaplashib o ‘tirmaysiz. Bir dona gul nima degan narsa, shunchalik qiyinmikin uni tug‘ ilgan kunlarimda sovg‘a qilsangiz. Qo‘shnimiz Nurniyoz akadan ibrat olsangiz ko‘nglim tog‘dek ko‘tarilardi.

— Jufti halolim, meni unga solishtirma. Chunki Nurniyoz aka ko‘p kitob o ‘qigan va ko‘pni ko‘rganligi uchun xotiniga muomalani do'ndiradi. Men esa oddiy xizmatchiman.

— 0 ‘zingizni oqlashga urinmang. Esingizdami otangiz oddiy yamoqchi bo‘lib xotinini juda hurmat qilardi. Har bahor kelganda shu kunlarga yetkazganiga xudoga shukur deb gunashfani onangizga hidlatardilar. Gullar ochilganda birinchi uzilganini unga sovg‘a qilardi. Rahmatli onangiz o ‘zida yo‘q xursand bo‘lib otangizni peshonasini silab va boshingiz omon bo‘ lsin deb duo qilardi. Ular umrlarining oxirigacha tinchlik va ahillikda yashashdi. Biz er-xotin bir-birlarimizni ardoqlasak farzandlarimiz ko‘rib hurmat qilishni o'rganadilar.

— Obbo xotiney! Gapga shunday chechansanki itoat etishimdan boshqa ilojim qolmadi.

Nurniyoz akaning tadbiri boshqa erkaklarni ham ko‘zini ochdi. O'rmonqul degan kimsa uyiga kelib o ‘zidan-o‘zi aroq va pivo solingan idishlarni urib sindira boshladi. Xotini va bolalari bu tasodifan yuz bergan voqyeadan qo‘ rqishib va titrashib nima qilishlarini bilmadilar. Hatto bo‘sh yotgan shishalar ham sindirildi. Shundan keyin 0 ‘rmonqul tizzaga o ‘tirib xotini va bolalariga: men ahmoq mana besh yildan buyon ichkilikka berilib sizlarni tashlab qo‘ydim. Ro‘zg‘orga qarashmay o ‘zimning huzurimni ko‘rdim. Bolalarimni yaxshi yedirmay va kiyintirmay ko‘ ngillarini o'ksintirdim va xo‘rladim. Sen xotinim chinakam insonsanki ustimdan shikoyat qilmay va sir boy bermay birovlarning uyini

tozalading va kirini yuvding, nima qilsang ham qozonni qaynatib turding. Bugun Nurniyoz akaning qilgan ishlarini ko‘rib xatolarimni tushundim va ichkilikdan taomila voz kechdim. Xotini va bolalari birdaniga quvonishib uni quchoqlashdi. Ayniqsa, xotinining boshi osmonga yetib: «Xudoga ming qatla shukur bizning xonadonimizga baxt qushi qo‘ndi».

To‘g‘on akaning rafiqasi onasinikida kasal holda yotgan edi. u bozorga tushib va xarajat qilib guldasta bilan uning oldiga bordi. Hol-ahvol so‘rab va qaynonasiga minnatdorchilik bildirib rafiqasini uyiga olib kelib boqa boshladi. Erining birdaniga o ‘zgarib mehribonchilik qilishining sababini bilgan rafiqasi Nurniyoz akaning haqiga duolar o'qidi.

Tursunboy aka ismli kimsa shahar atrofidagi sanatoriyada dam olayotgan xotining huzuriga oshning xomi va guldasta bilan borib xabar oldi. Erining bunday mehirbonligini ko‘rgan xotini o ‘zida yo‘q hursand bo‘ lib: — «Tursunboy aka, — mana nevaralik ham bo‘ldik, lekin hyech qachon hozirgidek mehribon bo ‘lmagansiz. Siz o ‘zingizmisiz, tanimay qoldim, o ‘zi nima gap?»

— Ey xotin! G ‘aflatda yurgan ekanman. Sababini so‘ rama eshitinaganmisan «uzumini yeb, bog‘ini surishtirma» degan naqlni.

Hodibek ismli yigit 3 oylik xotinini ota-onasinikiga ketkazib ajralish harakatida yurgan ekan. U ichkilikni ko‘p ichib uni bekordan-bekorga haqorat qilgan. Hatto urgan vaqtlari ham bo‘lgan. Ammo, u erimni aqli kirib qolar, deb chidab uy ishlarini ado etib yuraverdi. Kunlaming birida xotin ichmaslik va yarim kechagacha ko‘chada sang‘imaslikni so‘rab nasihat qildi. Aks holda bir falokat ro‘y berishi mumkinligini aytdi.

Hodibek senmisan menga aql o ‘ rgatadigan deb urib uni ota- onasinikiga jo ‘ natgan. U Nurniyoz akaning xotiniga nisbatan munosabatidan qattiq ta’sirlanib, katta guldasta bilan kelib ichkilikni og'ziga olmaslikni bo‘yniga olib xotinini olib keldi. Shundan keyin ular boshqalarga namuna bo‘ ladigan darajada baxtli hayotni boshlaridan kechirdilar.

Ochilxon ismli kimsa ikki bolali xotinidan ajralishgan ekan. Keyin uning ko‘zi ochilib va nima ish qilib qo‘ydim deb maslahatga Nurniyoz akaning huzuriga borib yaxshi nasihatlarni eshitdi. U kishi bilan borishib va ota-onasi bilan gaplashib xotini bilan yarashdi.

Nurniyoz akaning mahallada obro‘yi oshib oilaviy ishlami adolatli hal qilishda qatnashib, ko‘p yoshlami to‘g‘ ri yo‘lga solishga munosib hissasini qo‘shdi.

U odamlar keragida gul qidirib yurishmasin deb ko‘chaga ko‘p gul ko‘ chatlarini ekdi. Ular birinchi yiliyoq gullab, hammaning havasini keltirdi.

Kunlar, oylar va yillar o ‘taverdi. Shu orada Nurniyoz aka gullarning tagini chopish va sug‘orish bilan shug‘ullandi. Ular qizil, sariq va oq ranglarda chamandek ochilib shifobaxsh va yoqimli hidi odamlarga rohat baxsh etdi. To‘y, bayram va tug‘ilgan kunlarda mahalladagilar gullami xohlagancha olib Nurniyoz akaning sha’niga minnatdorchilik so‘zlarini izhor qildilar. Mahalla keksalari va ayollar gullarning atrofida o ‘tirib hordiq chiqaradigan bo‘ lishdi.

Nurniyoz aka vafot qilganida odamlar xuddi o ‘zlarining otasini yo‘qotgandek kuyib-yonib va yig‘lashib kuzatishdi. U vafotidan keyin ham hurmat va izzat bilan tilga olinib ko‘cha Nurniyoz akaning nomi bilan yuritildi. Ayrim ota-onalar farzand va nabira ko‘ rganlarida ularga Nurniyoz akaga o ‘xshasin deb uning ismini qo‘yishdi.

Kutilmagan fojia va o'limEng hashamatli restoranda shunday ajoyib to‘y boidiki bunaqasi

hayotda kamdan-kam uchraydi. Mehmonlar kechqurundan to erta tonggacha oliy darajadagi ichimliklar, turli ovqatlar, ashula va raqslardan bahramand bo‘lishib o ‘zlarida yo‘q mamnun va xursand bo‘ldilar. Ular tarqalayotganlarida harbiriga ko‘ylak, aroq, konyak va shkoladlarni o ‘z ichiga olgan sovg‘alar berildi. Ayollar ham qimmatli buyumlar bilan taqdirlandilar. Mehmonlar o ‘ylariga alohida biriktirilgan yengil mashinalarda kuzatib qo‘yildi. Bu hyech qachon unutilmaydigan nikoh to‘yi badavlat tadbirkor Leonid

Zaxarov tomonidan uyushtirilgan edi. U qaddi-qomati kelishgan, xushrnuomala va o'ta saxiy inson sifatida tanilgan. Margarita Makarova ismli kelin ham go‘zallikda tenggi yo‘q qiz bo‘lib xushtorlari ko‘p edi. Bulardan biri Leonid Zaxarov ustalik bilan uni o ‘ziga og‘dirib olgandi. Ular bir-birilarini sinashib va sevishib turmush qurdilar. Vaqti soati kelib oilada farzand ko‘rish istagi tug‘ildi. Eri o ‘g‘ il, xotini qiz tug‘ilishini orzu qildilar. Nihoyat kunlarning birida Margaritada homiladorlik belgilarini ko‘rgan Leonid Zaxarov misli ko‘ rrnagan darajada shodlanib xotiniga nisbatan muhabbati va hurmati yanada oshdi. Unga tilla va durlardan yasalgan juda qimmatli taqinchoqlar shodasini sovg'a qildi. Charchamasligi va toliqmasligi uchun navbati bilan xizmat qiladigan ikkita ayolni yolladi. Zerikkanlarida xohlagan joyga borib ko‘ngil ochishi va yayrashi uchun alohida mashina ajratdi.

Leonid Zaxarov farzand tug‘ ilganda xursandligidan o ‘zini bamisoli xuddi osmonda parvoz qilib yurgandek his qildi. Tug‘ ruqxonaga tez qatnab shifokor va hamshiralarni qimmatli sovg‘ alar bilan bamisoli ko‘mib tashladi. Quvonchini terisiga sig‘dira olmay uzoq-yaqin qarindoshlari, do‘ stlari, qo ‘ l ostidagi xodimlari va xorijiy mamlakatlaridagi kasbdoshlariga xabar berdi. Ulardan olingan tabriknomalar uyilib ketdi. o ‘zi istiqomat qilayotgan ko‘p qavatli binolarda uni tabriklamagan odam oz qoldi. U farzand sharafiga ziyofat berganida: — o ‘n besh kunlik oyga o ‘xshagan go‘zal qizlik bo ‘ ldim, baxtlilarning baxtlisiman deb Margaritani ulug‘ lovchi maqtov so‘zlarni baralla izhor qildi. Qiziga Nadejda ismini berishib u oilaning tayanchi va umidi hisoblandi. U maktabni birinchi sinfidan to o ‘ninchi sinfigacha mashinada qatnab bitirib, so‘ng institutga ham kirdi. Bir kuni Nadejda o ‘zi tanlagan Sasha ismli yigitini tanishtirish maqsadida uyiga olib kelganida onasining birdan rangi quv uchib sovuq qabul qildi. Bundan taajjublangan Nadejda yigit ketganidan so‘ng onasidan sababini so‘ raganda shunday dedi:— Qizim! Hali yoshliging tufayli hayot sirlarini bilmasliging tabiiy. Yigitingni yaxshi bilaman. U bangi va qimorboz b o ‘ lib mafiyaga aloqasi bor. Shunga qaramasdan unga turmushga

chiqmoqchiligingni aytding. Darhol bu fikringdan voz kechib va aloqani uzib javobini berib yubor. Bo‘lmasa o ‘zingni va bizlarni o ‘tdek kuydirasan.

— Onajon! Sasha siz o ‘ylagandek yomon odam emas. Institutda a’lo baholar bilan o ‘qib ilg‘or talaba sifatida tilga olmoqda.

Qizim! — Muhabbat ishqida ko‘zing ko‘ r va qulog‘ing kar bolib hyech narsani anglamayapsan. Ona o ‘zining eng sevimii qiziga yom onlikni hyech qachon istamaydi. Men bilan bahslashma, baribir roziligimni olaolmaysan. Margarita voqyeani eriga bildirganida tepa sochi tikka bo‘lib qattiq g‘azablandi. Qizini koyib Sasha bilan uchrashishni to‘xtatishni talab qildi. Biroq Nadejda ota-onasining so‘zlarini inobatga olmay Sasha bilan ko‘rishishni davom ettira berdi. Bundan norozi bo ‘lgan Margarita erini ko‘ndirib Nadejdani uyning xonasiga kirgizib va ustidan qulflab qo‘ydi. Bu yerda u bir oy mobaynida o ‘zini xuddi qamoqda yotgandek his qilib va diqqinafas bo‘lib og‘ ir ahvolga tushib qoldi. Ayniqsa Sashani sog‘ inganligidan juda qiynalib yuragi siqildi. Hatto oxirgi kunlarda ovqatdan bosh tortib ochlik e’lon qildi. Yig‘layverib ko‘z yoshlari qolmaganidan keyin shu darajada qattiq qichqirib dodladiki deraza oynalari singandek tuyuldi. Yugurib kirgan onasining boshiga ikki qoMi bilan yopishib sochini yulayotganda og‘ riqdan dodlab yubordi. Buni eshitib kirgan eri xotinini changaldan qutqarisli maqsadida qizini itarganda yiqilib boshi qonadi. «Tez yordam» kelganida Nadejdaning boshi va kiyimi qonga belanib behush yotgan. U kasalxonada bir necha kunlardan keyin bir oz hushiga kelganida bosh vrachga: — ota-onam bir yigitni sevib turmushga chiqmoqchiligimni bilishib va qarshilik qilishib xonaga qamashdi. Bu yerda bir oy mobaynida azob-uqubatlarni boshimdan kechirib yotdim. Shunda ham yigitimdan voz kechmayotganligim uchun boshimni urib yorishdi.

Bosh shifokor ota-onaning adolatsizligi va shafqatsizligidan nafratlanib prokuraturaga murojaat qilganida darhol jinoiy ish qo‘zg‘atilib, ota-ona qamoqqa olindi. So‘ng jinoiy ish sudga oshirildi. Bu yerdagi xonaning bir tomonida juda ozib va rangi uchib ketgan Margarita Makarova va Leonid Zaxarov o ‘tirishardi. Nariroqda

ro‘parada holdan toygan Nadejda ko‘z yoshlarini to‘xtata olmay bukilgan holda o ‘tirardi. Goho ota-onadan ko‘zini уза olmay ularni oldiga borishga intilardi. Yonidagi prokuror esa uni tartibni saqlashga chaqirardi.

Sud xonasida va tashqarisida Leonid Zaxarovning qarindoshlari, do‘stlari va xodimlari bor edi.

Sud raisi kun tartibini e’lon qilib so‘zni prokurorga berdi.Hurmatli sud raisi! — Tergovda Margarita Makarova va Leonid

Zaxarov o ‘zlarining ota-onalik burchlarini suiste’mol qilishib va insoniy huquqlarni buzishib ikki yoshning muhabbatini nazar pisand qilmay turmush qurishlariga qarshi shafqatsizlarcha kurashganlar. Ular Nadejdani bamisoli mahbusga o ‘xshatib xonaga qamashgan. Bu yerda u 30 kun mobaynida qattiq azob girdobida yashab sog'lig'i va sevgilisidan ayrilgan. Ota-onaning qizi so‘zga kirmaganligi uchun qasddan urishib boshini yorishgan. Kasalxona tomonidan berilgan hujjatga ko‘ra agar «Tez yordam» vaqtida kelmaganida Nadejdaning o ‘lishi mumkin ekan. Ayblanuvchilar Margarita Makarova va Leonid Zaxarovlarni jinoyatchilar sifatida ishini sudda ko‘rilishi lozim topildi.

Sud raisi: — Ayblanuvchi Margarita Makarova! — Prokuroming aybnomasi tushunarlimi, siz o ‘zingizni aybdor deb tan olasizmi?

— Aybni bo‘ynimga olaman, lekin voqyea boshqacha kechgan edi.Sud raisi: — Ayblanuvchi Leonid Zaxarov prokuror aybno-

masiga munosabatingiz qanday, o ‘zingizni aybingizga iqrormisiz?— Mening hyech qanaqa aybib yo‘q, Margarita aytganidek voqyea

boshqacha bo‘lgan.Sud raisi: Da’vogar Nadejda! — Boshingizdan o'tgan voqyealar

qanday kechganligi haqida ma’lumot bershingizni so‘ rayman.— Men kasalxonada Tergovchiga shunday deganman: — ota-

onamning eng sevimli qizi hisoblanib hamisha rohatda hayot kechirganman. Ammo tanlagan yigitimni tanishtirish uchun uyga keltirganimda onam birdaniga o ‘zgarib va kayfiyati buzilib uni juda sovuq qabul qildi. U ketgandan so‘ng onamdan buning sababini so‘raganimda: — Qizim! Sashani qanaqaligini yaxshi bilaman. U bangi va qimorboz bo‘ lib mafiya bilan aloqasi bor. Darhol u bilan uchrashishni to‘xtat.

Biroq muhabbatning qudratli kuchi zo ‘ r kelganligi uchun onarnning talabini qondira olmay uchrashishni davom ettirdim. Onamning qahr-g‘azabi qo‘zib va otamni ko‘ndirib meni uydagi xonaga qamab qo‘ydi. Bu yerda bir oy mobaynida mahbusga o ‘xshab ezilib va siqilib yashadim. Bir umr ko‘ rmagan azob- uqubatlarga chiday olmay dodlaganimda ota-onam qasddan boshimga urushib qonatishdi o ‘lishimga ozgina qoldi. Ammo hozir boshqa fikrdaman.

Advokat: — Aytingchi! Ota-onangizning sizni qattiq sevishi haqida gapirdingiz. Shunday ekan ularning sizni urishga qo‘ li borarmidi?

— Ota-onam urish 11 yoqda tursin biror marta ham chertma- ganlar. Otam-onamni changalimdan holi etish maqsadida itarganida yerga yiqilib boshim yorildi. Agar u bunday qilmaganida jaholatga shunday qattiq berilgan edimki onamni sochini ildizi bilan yulish va hatto o ‘ ldirishgacha tayyor edim. Men faqat muhabbatimning barbod bo‘lganligini o ‘ylab o ‘ch olish maqsadida tergovda ota- onamga tuhmat qildim. Bu haqda keyinchalik teigovchiga aytganimda endi kech boidi sudda masala uzil-kesil hal etiladi dedi.

Advokat: Balki tergovchi sizni tuhmat qilishga majbur qilgandir.— Yuq, o ‘zimning ixtiyorim bilan gapirganman.Prokuror: — Hozir ota-onangizning og‘ ir ahvolini ko‘rib va

achinib ularni qoralashdan voz kechayotgandirsiz shekilli.— Ularga qattiq achinayotganligimni tan olaman. Hozirda ancha

sog‘ayib va es-xushim joyiga tushib tuhmat qilganligimni yaxshi anglamoqdaman. 0 ‘zimni ota-onam oldida gunohkor va jinoyatchi deb hisoblayman.

So‘z navbati guvohlarga berildi.Birinchi guvoh: men ayblanuvchilarning qarshisidagi ayol

qo'shnisiman. Balkonda o ‘tirganimda ularning uyidagi shovqin- suronni eshitib chopib kirsam boshi va ko‘ylagi qonga belanib yotgan Nadejdani onasi quchoqlab yigiayotganini ko‘rdim. Otasi esa jon qizim ko'zingni och deb yigiayotganidi. Bu voqyeani ko‘rib juda hayratlandim. Chunki bu oilada hamisha tinchlik, ahillik va baxt xukm surib unga qo‘shnilarning hammasi havas qilardi. Ayniqsa,

ota-onasinirig qizi Nadejdaga nisbatan mehribonliklariga hammamiz lol qolardik.

Ikkinchi guvoh: — Men liftni boshqarish va hovlini tozalash bilan shug‘ullanaman. Yigitning Nadejdani bir necha marotaba kuzatib kelayotganligini, skameykada o ‘tirishib va suhbatlashib o ‘tirishganini ko‘rganman. Ular bir-birlarini juda qattiq sevishlari yaqqol ko‘rinib turar edi. Men ikki yoshning muhabbatini oyoq osti qilgan ota-onaning qonun b o ‘y icha jazolanishini tarafdoriman.

Nihoyat sud zaliga Sashaning o'zini kirib kelishi katta qiziqish va hayajon bilan qarshi olindi. U o ‘zini tuta olmay to‘g‘ ri borib yig‘ i-sig‘ i aralash Nadejda bilan salomlashib va quchoqlashib juda sog‘inganligini izhor etdi. U ham ko‘z yoshlarini oqizib uchrash- ganligidan baxtiyorligini bayon etdi.

Prokuror: — Sasha! Nadejda bilan bo‘ lgan aloqangiz haqida gapirishingizni so‘ rayman.

— Men u bilan ilk bor otam bilan sanatoriyaga borganimda tanishganman. U onasi bilan kelgan ekan. Otam bu ayolni sinfdosh do‘stim deb tanishtirdi. Biz ikkimiz sanatoriyadan keyin uchrashib va sevishib turmush qurishga qaror qildik. Biroq ota-onasi qarshilik ko‘rsatib va Nadejdani qamashib ustiga ko‘p azob-uqubatlarni yog‘dirishibdi. Bunday shafqatsizlik va adolatsizlikka chiday olmay a’zoyi badanim lovullab yongandek tuyuldi. Shu paytda otamdan ajralib boshqa shaharda yashayotgan onamning og'ir kasalligi haqida shoshilinch telegrammani olib zudlik bilan u yerga jo ‘nadim. Onamni dafn etib qaytib tergovga chaqirilganimda fojiali voqyeani sodir bo'lganligini bildim.

Prokuror: — Hozirda otangiz qayerda yashamoqda, sizlami turmush qurishlaringizni bilarmidi?

— Yo‘q bilmasdi. U sanatoriyadan qaytishi bilanoq militsiya tomonidan qo‘ lga olinib jinoiy ishi uchun 10 yilga kesilib ketdi.

Advokat: — Sasha! K o‘rib turibsizki ota-ona sizlarni deb qamaldi, ko‘pdan-ko‘p qiyinchiliklarga duchor bo‘lishdi. Shunday fojiadan keyin ham sizda Nadejda bilan turmush qurish istagi bormi?

— Bor, meni uning ota-onasi bilan ishim yo‘q. Turmush qurishga tayyorman.

Advokat: — Nadejda! Siz xohlarmidingiz?— Albatta xohlayman, lekin ota-onamni hyech unutmay

roziligini olishga harakat qilaman.Men, — deb luqma tashladi Margarita, — hyech qachon rozi

bo‘ lmayman.Advokat: — Sud raisi! tergov qilinmagan guvoh keltirilgan. Uni

taklif qilishni so‘rayman.Roziman, chaqirilsin.

— Men Margaritaning onasiman. Faqat ikkalamiz biladigan nihoyatda nozik va fojiali sir haqida so‘zlamoqchiman.

— Onajon! Aslo gapirmang, iltimos.— Ovozingni o ‘ chir! — Endi bo ‘lar ish bo ‘ ldi. Sirni fosh

etmasam er-xotin bekordan-bekorga kesilishinglarni ko‘ rib turibman. Bundan tashqari iki yosh turmush qursalar dahshatli fojia yuz beradi-ku.

Sening marhum otang o ‘ylamay ish yuritadigan va gapiradigan ahmoq bo‘lganligi uchun janjaldan boshi chiqmay dunyodan ko‘z yumdi. Bu jihatdan sen xuddi otanga o ‘xshaganligingdan o ‘zingga, eringa va yoshlaming boshlariga falokatlami yog‘dirding.

Sir shundan iboratki, Nadejda Margaritaning mana shu yerda o ‘tirgan Sashaning otasi — o ‘ynashi bilan qo‘shilishidan tug‘ ilgan. Demak biri aka ikkinchisi singildir. Xuddi shuning uchun Margarita ularni turmush qurishlariga tish-tirnog‘ i bilan kurashgan.

Bu xayolda tamomila yo‘q ma’lumot sud zalida o ‘tirganlaming barchasini larzaga solib shovqin suron ko‘tarildi. Birinchi bo‘ lib Leonid Zaxarov irg‘ib turib: — Hay itvachcha xotin! Shunchalik ikkiyuzlamachi, jirkanch va iflosmiding, Sen vijdonsiz va qanjiq haqiqiy jinoyatehisan. Sen fohishani oldiraman, murdangni bolta bilan burdalab o ‘tda yondiraman.

U ko‘zlari olaygan va qo ‘ llari titragan holda Margaritani bo‘g‘ayotganida ajratib boshqa joyga olishdi. Bu paytda Margarita Makarova haykalga o ‘xshab qotib o ‘tirardi, ko‘rinishi esa dahshatli tus olgan edi. Nadejda o ‘zini tuta olmay va dovdirab u yoqdan bu yoqqa yurib: nahotki men noqonuniy farzand bo‘lib akamni sevgan bo‘lsam, axirbu kechiribbo‘lmaydigan jinoyat-ku. Onasiga qolini o'qtalib: siz menga chinakam ona bo ‘la olmaysiz deb basharasiga

tupurdi. Faqat meni emas balki eringizni ham yondirdingiz. Bu sharmandalik-ku. Sasha ham o ‘zini yo‘qotib nima deyishini bilmay Margarita Makarovadan nafratlanganligini izhor qiladi.

Sud raisi favquloddagi voqyeadan qattiq ta’sirlanib va hayratlanib qolidan to‘qmog‘ini tushirib yuborganini payqamadi.

Prokuror esa: nahotki shunday bo‘lsa deb taajjublandi.Sud raisi vaziyatni hisobga olib bir soatlik tanaffus e’lon qildi.

Shu orada chaqirilgan «Tez yordam» shifokori va hamshirasi eri- xotin va Nadejdaga tabletka berib va ulaiga ukol qilib bir oz boMsada o'zlarigakeltirdi.

Sud raisi: — Maigarita Makarova! Onanggizning so‘zlari to‘g‘rimi?— Awalo erim haqida ikki og‘ iz so‘zlamoqchiman. U g‘amxo‘r,

mehribon, saxiy va pok insondir. Men va Nadejda uning dargohida xuddi jannatdek yashadik. Ammo men unga nisbatan xiyonat qilib gullab yashnayotgan oilani qo‘porib tashladim. Gunohlarim uchun xudoning qarg‘ishiga uchrab sharmanda bo ‘ldim. Oiladagi fojia quyidagi tarzda boshlanganidi.

— Erim ish yuzasidan xorijiy mamlakatga ketgan vaqtlarining birida magazinga kirganimda to ‘ satdan maktabda bir partada o ‘qigan sinfdoshimni uchratib va quchoqlashib ko‘ rishdik. U qo‘yarda qo‘ymas restoranga taklif qildi. Bu yerda aroq ichib va ovqatlanib yoshlik yillarini eslab huzr qildik. U meni kech bo'lib qolganligi uchun uyimgacha kuzatdi. Bu yerda kofe ichkisi kelayotganligini bildirganida ichkariga taklif etdim. Birgalashib yana ozgina ichdik va ovqatlandik. U ketishni xohlamay tunab qoldi. Keyinehalik xuddi shu kechasi undan h om ila d or b o ‘ lganligim ni angladim . Buni onam ga bildirganimda, dedi: — Olijanoblikda tengi yo‘q eringga qaysi yuzing bilan xiyonat qilding. Bolani oldirsang o ‘ziniki deb bilib seni hyech qachon kechirmaydi. Bordiyu bolani tug‘sang uni o ‘ zining farzandidek hisoblab va xursand b o ‘ lib yuradi. Bunga qanday chidash mumkin.

Shu tariqa bolani oldirsam ham tug‘sam ham baribir ikki o ‘tning o ‘rtasida qolar ekanman. 0 ‘ylay berib tagiga yetaolmay oxirida tug'sam erim farzandli boMdim deb juda mamnun bo‘ lishiga

ishondim. U haqiqatdan ham sirdan bexabar farzand ko‘ rgan- ligidan g‘ururlanib va faxrlanib yurdi.

Advokat: — Hurmatli sud raisi. Tergovga jalb qilinmagan yana bir guvoh bor. So‘roq qilinishini so‘ rayman.

— Chaqiring kirsin.— Men beva xotin Margarita Makarovaning uyini tagidagi

xonada yashayman. Bir kuni yarim kechada uyimning qo‘ng‘irog‘ i uzluksiz va qattiq jiringlaganida vahimaga tushib eshikni ochganimda qaysi ko‘zim bilan qarayki o ‘ rta yoshli kishi qo‘ lida ko'ylagi va shimini ushiagan holda ko‘rindi. U o ‘g‘rilar quvlayapdi deb o ‘zini ichkariga urib eshikni berkitishni so'radi. Yarim soat o ‘tar o ‘tmas kiyinib va qo ‘limga pul tutqazib chiqib ketdi. Bir vaqt polni ustida Margaritaning suratini ko‘ rib juda hayratlandim. Ertasiga suratni Margaritaga ko‘ rsatganimda rangi quv uchib suratni qayerdan olganligimni so‘ radi. Voqyeani tushuntir- ganimdan keyin hyech kimga aytmaslikni so‘ rab qo‘ limga bir dasta pulni tutqazdi. Bu vaqtda gaz, elektr, telefon va suv xaqini to‘ la olmay og‘ ir ahvolda edim. Shu bois pulni to‘ laganimdan keyin yelkamdan tog‘ ag‘darilgandek sezildi.

0 ‘sha odamning keyin ham Margaritaning uyiga kirayotgani yoki chiqayotganini ko‘ rib uning o ‘ynashiligiga ishonch hosil qildim. Bir ish bilan Margaritaning uyiga kirganiinda mana shu Nadejdaning uch yoshlik vaqtida cho‘miltirayotganida yelkasida katta qizil holni ko‘rib taajjublandim. Chunki xuddi mana shunday holni o ‘ynashi uyimgayalang‘och holda kirganida yelkasida ko‘ rganidim. Bundan tashqari meni Nadejdaning o ‘ynashga o ‘xshashligi hayratlantirdi. Advokat: -Hurmatli sud raisi! Nadejdaning yelkasida hoi borligi yoki yo‘qligini bilish zarur deb hisoblayman.

— Taklifingizga qo£shilaman, Nadejda yelkangizni ochib ko'rsating.

— Mana — qizil hoi bor.Shu onda Sasha ham o ‘z -o ‘zidan yelkasida bunday holning

borligini ko‘rsatdi. Ayni paytda Nadejda bilan Sashaning bir-birlariga xuddi egizaklardek o ‘xshashligi ham ular bir otaning farzand-

liklarini yaqqol isbotladi. Xullas, — deb so‘zini davom ettirdi guvoh, — Margarita bilan sirdosh bo‘ lib turmushimni ma’ lum darajada yaxshilashga erishdim. Bir kuni unga: — Eringga o ‘xshagan ajoyib erkakni topish qiyin, haliyam bo'lsa kech emas o ‘ynashing- dan voz kechsang yaxshi boiardi dedim. To‘g‘ ri, qaniydi undan ajralsam, lekin sichqonga o ‘xshab qopqonga ilinib qutulishning iloji yo‘q.

Prokuror: — Ayblanuvchi Margarita Makarova guvohning so‘zlarini tasdiqlaysizmi?

— U voqyealarni juda xolis ta’rifladi. Balkonga chiqqanimda uzoqdan erimning mashinada kelayotganini ko‘rib o ‘ynashimni zudlik bilan qochirishga ulgurdim. Shunda u guvohning uyida yashirinibdi. 0 ‘ynash flribgar va tovlamachi ekan. Bir necha marotaba aloqani uzishga harakat qilganimda bola menikiligini fosh etaman deb qo‘rqitdi. Hatto belgilangan vaqtda pul olib turdi. Shu tariqa uning sirtmog‘ iga tushib qolgan edim. U erim xorijiy mamlakatga ketishini poylab Nadejdaga bildirmaslik uchun o ‘zi yashayotgan xonaga taklif etib turardi.

Bir kuni Nadejda tog‘amnikiga va erim chet elga ketganlarida o ‘ynash uyimdagi stolning ustidagi putyovkani ko‘ rib men ham sanatoriyaga boraman deb pul oldi. Bu yerda u o ‘g‘ li Sasha, men Nadejda bilan dam oldik. Bu yerda ikki yosh tanishib va keyin ham bir necha marotaba uchrashib turmush qurishga ahd qilganlar. Men biri aka, ikkinchisi singiliigini bilganligim uchun turmush qurishlariga qarshi kurashdim, xalos.

Sud raisi ishga yakun yasab so‘zni davlat qoralovchisi prokurorga berdi.

Hurmatli sud raisi!: — Muhokama shuni ko‘rsatdi-ki ayblanuvchilar Margarita Makarova va Leonid Zaxarovlar Nadejdaning kelajagi va baxtini o ‘ylab ikki yoshning turmush qurishlariga qarshi qaratilgan choralarni ko‘ rganlar. Buning sabablari sud jarayonida aniqlandi. Ayblanuvchilarning qasddan Nadejdani urganligi haqidagi davo o ‘z isbotini topmadi. Shu bois ularning xatti harakatlarida jiddiy jinoiy ish sodir bo‘ lmaganligi yaqqol ko‘ rindi. Fojiali voqyeaning yuzaga kelishida Margarita Makarova tashabbus ko‘rsatib eri Leonid Zaxarovni ustalik bilan o ‘z tarafiga og‘dirgan.

Birgalikda Nadejdani xonaga qamab va azob uqubatlarni keltirib g'ayri qonuniy ishga qo‘ l urganlar. Shu bois voqyeaning bosh sababchisi Margarita Makarovani shartli ikki yilga ozodlikdan marhum qilinishini so‘ rayman. Leonid Zaxarovni esa darhol ozod etilishini taklif qnlaman.

Advokat: -Men prokuromingjiddiy jinoiy ish sodir boimagan- ligi haqidagi fikriga to‘ la qo‘shilaman. Margarita Makarovaning eriga xiyonat qilishi orqasida fojia ro‘y berganligini hyech kim inkor eta olmaydi. Biroq Margarita Makarovaning boshiga tushgan kulfat va fojiani hisobga olinsa uning qiziga nisbatan koTgan choralarini qoralash adolatdan emas. U faqat yaxshi niyat va umid bilan qizini kelajagi va baxtini o ‘ylab ish yuritgan. Menimcha unga qizini boshqacha yo‘l bilan yigitdan uzoqlashitirishni hyech iloji yo‘q edi. U akaning singilga uylanmasligiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kurashgan. Shunisi alohida ahamiyatga egaki Nadejda ota-onaning urmaganligini tan oldi. Leonid Zaxarov hyech narsadan bexabar Nadejdani o ‘zimning chinakam farzandim deb boshida ko‘tarib yurgan. U uning tavalludining biriga bag‘ ishlangan ziyofatda shunday degan: — Nadejda mening jonim-tanim, baxtim va merosxo‘ rimdir. Bu samimiy ota so‘zlarini izohlashni hojati yo‘q. Shundog‘am tushunarlidir. Men Margarita Makarova va Leonid Xaxarovlarning oqlanishini so‘ rayman.

Sud raisi: — Margarita Makarova sizga oxirgi so‘z beriladi.— Men erimga buzuqchilik va xiyonat qilib uni qamalishiga va

jannatdek xonadonimizni barbd etilishiga olib keldim. 0 ‘ynashim- dan bola tug‘ ib va xudoning qahriga uchrab sharmanda bo‘ ldim. Meningdek, jirkanch odamga bu dunyoda yashasbga o ‘rin yo‘q. Menga oliy jazo berilishini so£rayman.

Sud raisi: — ayblanuvchi Leonid Zaxarov! Oxirgi so‘z sizga.— Mening Margarita Makarovaga nisbatan mehr-muhabbatim

va hurmatim shu darajada mustahkam ediki uni qo ‘porib tashlaydigan kuch yo‘q deb yurardim. Hatto bir kun ko‘rmasam va so‘zlarini eshitmasam o ‘zimni qayoqqa qo'yishimni bilmay gangib qolardim. Uni menga vafodor va pok inson deb hisoblardim. Bum qaranglar-ki u xiyonat qilib haromi farzandni tuqqan ekan. U yaxshilikka yomonlik, vafodorlikka vafosizlik qilib sharmanda bo‘ldi.

Uning kasriga men va Nadejda uchrab so'z bilan ta’riflab bo‘lmaydigan dahshatli fojialarga mubtalo qilindik. Adolatli hukm chiqarilishiga umid qilaman.

Sud raisi: — Nadejda! Oxirgi so‘z sizga.— Bugun haromi farzandligimni bilib va yurak bag‘rim cho‘g‘dek

lovullab bu dunyo ko‘zimga qorong‘u va tor boiib ko‘ rinmoqda. Ayniqsa, meni jonidan ham yaxshi sevgan va ardoqlagan oliy janob Leonid Zaxarovning qamalishiga men va onamning sababligini kechirishni hyech iloji yo‘q. Biz ona-bola uni oldida chinakam jinoyatchimiz. Men baxti qaro qanday qilib odamlarning yuziga qarayman. Noqonuniy qizning hyech kimga keragi yo‘q-ku. Shubhasiz mendan aqilli-hushli kimsalar hazar qiladilar. Birinchi navbatda Leonid Zaxarov meni qizim deyishga tili aylanmaydi. Sasha esa sevganiga ming pushaymon qilib shiddat bilan chiqib ketdi. Onam o ‘ziga sodiq eriga xiyonat qilib noqonuniy farzand — meni tug‘ ib hammamizning boshimizga kulfatlarni yog‘dirganligi uchun uni chinakam ona demayman. Ko‘rinib turibdiki men endi tirik murdaman. Shunday bo‘ lgandan keyin hayotdan ko‘z yumushdan boshqa ilojim yo‘q.

Sud raisi: — bir oz tanaffusdan so'ng hukmni o ‘qidi:Sud muhokamasida shu narsa ma’ lum bo‘ ldiki, Margarita

Makarova qizining o ‘z akasi bilan turmush qurishiga qarshi kurashgan. U bunga erishmoq uchun nazorat, taqib va xonaga qamash usullarini qo‘llagan. Bular qasddan o ‘ch olish maqsadida qilinmaganligi to‘liq tasdiqlanib jiddiy jinoiy ish yo‘qligi to‘ la isbotlandi. Leonid Zaxarov ko‘r-ko‘rona xotiniga ishonib Nadejdani ta’qib qilinishida qatnashdi. Ammo uning Nadejdani urganligi haqidagi da’vosi o ‘z isbotini topmadi.

Aybsiz aybdor bo‘ lgan Leonid Zaxarov hoziroq ozod qilinsin.Ammo, Margarita Makarovaning eriga nisbatan xiyonat va

munofiqlik qilishi orqasidan fojia yuz berdi. Birinchi navbatda o ‘ynashdan noqonuniy farzandning tug‘ ilishiga chidash juda qiyin. Buni ustiga ustak ona bu farzandni qonuniy eri Leonid Zaxarovga sizning bolangiz deb tilyogiamachilik qilib yurgan. Margarita Makarova onalik burchini suyiste’mol qilishi orqasida Nadejda bir

oy mobaynida xonada qamalib va jarohatlanib azob-uqubatlarga uchragan. Erining nohaq qamalishiga sababchi bo'lgan. Shu bois u shartli ikki yil muddatga kesilsin.

Margarita Makarova titrab va yig‘lab gunohkor sifatida erini quchoqlab va o ‘pib o ‘zini uning oyog‘ i tagiga tashlab: men fohisha va ko‘mamakni tepkilab o ‘ ldiring va alamdan chiqing deb yolvordi.

Biroq eri jirkanib va haykalga o ‘xshab turardi. 0 ‘tirgan odarnlar bu voqyeani hayajon va hayratlangan holda kuzatib turdilar. Nadejda ham ingrab va boshini egib Leonid Zaxarovning oldiga kelib mahkam quchoqlab turganida u dedi: Nadejda hamma ayb onaning buzuqligi va xiyonatidadir. Sen hayotni boshqatdan boshlasang va yaxshi yigitni tanlasang to‘yni o ‘zim o ‘tkazib alohida uy va mashina sovg‘a qilaman.

— Katta rahmat, lekin noqonuniy farzandlaming mingdan birini baxti chopganligini eshitganman. Kelajagimga ishonchim yo‘q.

Shu onda Margarita Makarova qattiq qichqirib va boshini zarba bilan devorga urib yiqildi. Jonidan to ‘ygan Nadejda ham undan o ‘ rnak olib borib devorga boshini qattiq urganida hushidan ketib ag‘darildi. Sud zali dahshatli tus olib o ‘tirgan va tashqaridan kirganlarning hammasi hayratlanib: «yo tavba! yo tavba!» deyishib shovqin suron avjiga mindi. Ularning orasida dodlab yig‘ lagan ayollar ham bor edi. Kasalxonada ona-bola vafot etdilar. Leonid Zaxarov kasalxonadaligi uchun ularni dafn etishda qatnashmadi.

Ma’lum vaqtdan keyin tuzalib va pok ayolga uylanib ikkita o ‘g‘ illi bo‘ldi. Yuragi bezillab qolganidan o ‘g‘ illarining o ‘zinikiligini aniqlash maqsadida meditsina ko‘rigidan o ‘tkazib xotiijam bo‘ldi.

Biroq uning boshidan o ‘tgan fojialar qalbida xuddi toshga bitilgandek o ‘chmay turaverdi.

Siz daraxtning shoxida yursangiz...To‘xtabek ismli yigit chaqqon va saranjom-sarishta qizga

uylanishga ahd qilib, qizlami rosa surishtirib va «elakdan o'tkazib», ko‘p vaqtini o ‘tkazdi. Nihoyat, bir qaddi-qomati kelishgan qiz ma’qul tushib va uylanib murodiga yetdi. Ammo, dilni tilka-pora

<|езаэ<8£5733{£аво!>

qiladigan voqyealar sodir bo‘ldi. Xotini Muyiba bir amallab hom- hataia ovqatni pishirib nuqul yotadigan odatni chiqardi. Dastawal, To‘xtabek xotinim erkalik qilyapti shekilli, deb ahamiyat bermay hurmat va izzatni o ‘ rniga qo‘ydi. Biroq, qarasaki hyech o ‘zgarish yo‘q, uy-ro‘zg‘or ishlari esa o ‘z holiga tashlab qo‘yilib, tartibsizlik, isqirtlik avjiga mindi. U xotinini yo‘lga solish uchun nasihatlar qildi, ibratli hikoyalar aytdi. Tartibli ayollami maqtadi, lekin hyech foydasi bo‘lmadi.

To‘xtabek ko‘p o ‘ylab o ‘zicha xotinini boshqacha usul bilan tarbiyalamoqchi bo‘ldi. U unga o‘xshab qomini to‘yg‘azib va ko‘proq karavotda yotdi. So‘ng o ‘rnidan turib o'ziga o ‘ziga dedi, — Ey ishyoqmas va tepsa tebranmas inson, hadeb yotaverishdan foyda yo‘q ekan. Bu yaramas odat andishasizlik va surbetlikdan boshqa narsa emas ekan-ku. Hozirdanoq o ‘rningdan turib ishingni qil, aks holda uydan haydalasan. So‘zga kirmasang mana bunaqa musht ham yeysan, deb o ‘zining ko‘kragiga birin-ketin urayotganida Muyiba o ‘midan sapchib turib: Hoy nodon er! «Qizim senga aytaman, kelinim sen eshit» deyilganidek, aslida meni qoralayot- ganingizni ko‘rib turibman. Yer tagida ilon qimirlasa biladigan odamman. Siz daraxtning shohida yuradigan boisangiz, men uning bargida yurib va chiniqib toblangan ayolman. Siz zoti past menga uylanganingizdan faxrlanishingiz kerak. Bilasizmi men kimman?

Onamning buvasi mashhur mansabdor bo‘lgan. Bu tabarruk zot ayollarni shunday hurmat qilganki, to‘ rtta xotinining har biriga cho‘ri yollab qo‘ygan. Ularning hammasini oltin taqinchoqlar, dur va qimmatbaho kiyimlar bilan ko‘mib tashlagan ekan. Bobomizga katta-kichik barcha odamlar ta’zim qilib, xizmatga tayyor turganlar. Ajdodlarimning kuch-qudrati va g‘ururi mening qon-qonimga singib ketgan. Shu bois, men hyech kimga bo‘yin egmayman, uy xizmatkori bo‘ lmayman. Sizning ota-bobolaringiz esa kosibchilik bilan shug‘ullanar ekan. Men kimmanu, siz kirn?

— Mening zotim past ekan, nimaga turmushga chiqding?— Sovchilar issiq-sovuq qilishib va yolg‘on-yashiqlami gapirishib

nayrangbozlik bilan qo‘lga tushirishdi.

— Mayli endi, taqdir ekan bo ‘lar ish bo ‘ldi, so‘zlarimdan xulosa chiqarib meni urintirmay va bezovta qilmay yursangiz tinch yashaymiz.

— Menga senga o ‘xshagan dangasa xotin kerak emas. Ajrashaman.— Hali shunday deng, boya ko‘kragingizga urib meni

qo‘ rqitmoqchi bo‘ ldingiz, lekin urishning qanaqaligini bilmas ekansiz.

Shu onda u mushti bilan To‘xtabekning og‘zi-burni aralashiga zarb bilan urib qonatdi. To‘xtabek birdaniga bo ‘shashib va nafasi ichiga tushib turganida Muyiba: — Vannaga kirib va qonni yuvib darrov choy tayyorlang, charchadim, yotib dam olishim kerak. Agar ajraimoqchi bo‘lsangiz sudda hukumatdan noroziligingizni aytib tuhmat qilaman, qamalishingiz turgan gap.

To‘xtabek to‘satdan aytilgan bu da’vodan sarosimaga tushib va hovliga chiqib: — kocp qizlarni surishtirish va tanlashga berilib, oxirida «tanlab tozi (it) ga uchradim», hamma ayb o ‘zimda. Muyibani yaxshi surishtirmay uylanib do‘zaxda yondim. U esa pinagini buzmay tayyorga ayyor bo‘ lib goh yonboshlab, goh yotib romanlarni o ‘qish va televizor ko‘rish bilan kun va tunlarni o ‘tkazaverdi.

To‘xtabek noroziligini bildirganida Muyiba mushtumini uning tumshug‘ iga o ‘qtalib qo‘ rqitadigan bo‘ldi. Oxiri uning sabr-toqati to‘ lib-toshib, dardini opalariga aytganida ular nafratlanishib va Muyibani bo ‘g‘ ishib eridan ajralishiga ko‘ndirdilar.

U sudda mabodo To'xtabekni qoralasa oldirilishini bildirdilar. Bu o ‘z samarasini berib, ajralish tinchlik bilan hal etildi.

To‘xtabek boshiga bitgan balodan qutilganiga bamisoli o'zini dunyoga yangi tug‘ilgandek sezdi.

Muyiba ikki marotaba erga tegib ajralibdi, degan so‘zlar quloqqa chalindi.

Birinchi erim, — debdi u dugonalariga, — olijanob odam edi- ku, lekin noshkurchilik va ahmoqlik qilib baxtsizlikka mubtalo bo‘ ldim. Men daraxtning bargida yuraman deb chiranib va katta ketib, pirovardida undan yerga yiqilib parchalandim. Keyingi erlaiim

mening do'qlarim va qo‘rqitishimni nazar-pisand qilmay, urib haydadilar. Endilikda yomon xotin degan nomim chiqib, obro‘yim to‘kildi. To o ‘ lgunimcha ersiz o ‘ tishim aniq. Ayollar shuni bilsinlarki, yaxshi erning kuyasiga uchrashdek fojia bo'lmas ekan. Bunga yoliqmaslikning yagona yo‘li — vafodor, pok, mehnatkash, xushmuomalali, kamtarinboMish shart ekan. Shundagina ayolning boshiga baxt qushi qo‘nar ekan. Buni ko‘p ayollarning misolida ko‘rib ko‘plab gullab-yashnayotgan hayoti va ajoyib farzandlariga havasim keldi.

Nechora, men baxti qaro esa, bu dunyoning lazzatidan mahrum bo'lib tashlandiq bir narsaga o ‘xshab qoldim.

Qur'oni Karim ursinZayniddin aka va Salomat opa yolg‘ iz o ‘g‘li Q o‘zito‘ rani

uylantirish orzusi bilan yashab topgan-tutganlarini jamg‘arib bordilar. Nihoyat orziqib kutilgan kunlar kelib to‘y harakati boshlanib ketdi.

Sovchilar uzoq-yaqin xonadonlarga borishib qizlarni surishtirish bilan shug‘ullandilar. Biroq ko‘ngilga yoqadigan qiz topilmadi. Shu paytda sovchilardan biri: — Voy esim qursin, qarindoshimning esli-hushli va institutda o ‘qiydigan yaxshi qizi bor-ku. Sizlarga aytmay yuraveribman. Sovchilar buni eshitishlari bilanoq qarindoshnikiga borishganda yasatilgan dasturxon va qizning onasini xushmuomalaligini ko‘rishib lol qoldilar. Qayta borishganilarida ham zo‘ r hurmat va izzat ko‘ rsatilib qimmatbaho sovg‘alar bilan taqdirlandilar. Boshqa xonadonlarda bunday hurmatni ko‘ rmagan sovchilar og‘ izlarini ko‘pirtirib qiz va onasini maqtadilar. Bundan zavqlangan Zayniddin aka va Salomat opa o ‘giini qiz bilan uchrashishga da’vat etdilar.

Qo‘zito‘ ra jasoratli va epchil yigit bo‘lsada, lekin tortinchoq va kamgap edi. U uchrashuvga chiqqanida qizning ismini va qaysi institutda o ‘qishini so‘rash bilan chegaralandi. «Mening ismim,— dedi qiz, — Yayraxon. Injenerlik sohasi bo‘yicha o ‘qimoqdaman».

— Yaxshi, muvaffaqiyat tilayman.

Yayraxon o ‘zining dugonalarini qoralab va domlalarni masxara qilib tinimsiz gapiraverdi. Salomat opa o ‘g‘lini sabrsizlik bilan kutib, u yoqdan- bu yoqqa yurardi. Nihoyat o ‘g‘li kelganida so‘radi: Tezroq gapir, qiz yoqdimi?

— Qiz juda yasangan holda kelib va shahdam qadam tashlab, qo‘ lini uzatib va tikilib ko‘rishdi. Tili juda burro va uyalishni bilmas ekan. Nima deyishga hayronman.

— Voy sho‘rim qursin, hali yoshsan ko‘p narsadan bexabarsan. Shuni bilginki, «og‘zing qani desa, qulog‘ini ko‘rsatadigan» anqov qizdan yaxshilik chiqmaydi. Agar qiz seni aytganingdek bo‘lsa menga va adangga yoqadi.

— To‘g‘ rimi adasi?— T o ‘ppa-to‘g ‘ ri, o ‘g‘ lim! Qiz va ota-onasini bir devor

qo‘shnisidan surishtirganimizda maqtashdi.Ota-onaning so‘zlarini hyech qachon ikki qilmagan Qo‘zito‘ ra

qizga uylanishga zo‘rg‘a rozilik bildirdi.To‘y yaxshi o ‘tib, ikki tomonning ota-onalari o ‘zlarida yo‘q

xursand. Ayniqsa, Salomat opa kelin ko‘rish nasib etganligidan benihoya mamnun edi. Yayraxon esa hyech narsa bolmagandek, o'zini gerdaygan holda tutib va pardozga berilib yurdi. Ammo, Qo‘zito‘ra u bilan yostiqqa bosh qo‘ygan kunidayoq ko‘ngli to‘lmay, qattiq g‘azabi tutdi. Nachora, buni oshkora aytsa, ota-onasi o ‘tdek kuyadi. U arqonni uzun tashlab, fursatni kutishga qaror qildi. Yayraxon to‘ydan bir hafta o ‘tganidan keyin o ‘qishga qatnadi. Bir kuni u bir yigit bilan mashinaga o ‘tirib, xuddi o ‘zlarini er-xotindek tutayotganligini shofyor ko‘ rib turgan. Yigit yo‘ lda tushib qolgandan keyin shofyor Yayraxon ko"rsatgan joyda to‘xtadi. Shu paytda Salomat opa to‘satdan eshikdan chiqib va shofyorni tanib salomlashdi.

— Salomat opa! Bu ayol kimingiz bo‘ ladi?— Kelinim.— Yo‘g‘-ye, u mashinada bir yigit bilan quchoqlashib o‘tirishdi-ku.— Oyijon! Ishonmang, bu kishi kira pulini ko‘p so'raganida

bermadim, o ‘ch olish uchun tuhmat qilyapti.

Hayratlangan shofyor yo tavba, yo tavba, odam shunchalik yolg'onchi bo‘ladimi, deb jo ‘nab qoldi.

Salomat opaning rangi quv uchib va jahli chiqib Yayraxonni uyga olib kirib, qo‘liga Qur’oni Karimni tutqazib ont ichishini talab etdi.

— Oyijon! Men sutdan ham toza va pok ayolman, agar yolg‘on gapirayotgan bo‘lsam mana shu Qur’oni Karim ursin.

Shundan keyin shubhaga o ‘rin qolmaganidan Salomat opa: — Jon qizim , bizning baxtli hayotimizni ko ‘ ra olmaydigan hasadguylar bor. Shulardan biri shofyor bo ‘ lib chiqdi. Bu tuhmatchi xudoning qahriga uchrasin, boshqa gapirn yo‘q.

K o‘p o ‘tmay Yayraxonning dugonalaridan biri Salomat opaga telefon qilib: — Keliningiz nikohdan oldin va keyin ham buzuqchilik qilmoqda, deb gapirgan. Biroq, Salomat opa buni ham hasadguylikka yo‘yib, ahamiyat bermadi. U o ‘ziga agar kelinim buzuq boisa, Qur’oni Karim ursin, demas edi-ku, deb qo‘ydi. Bir yil o ‘tar- o ‘tmas Yayraxon o ‘g‘ il tug‘ ib ismini Lochin qo‘yishdi. Ammo Qo‘zito"raning ko‘nglidagi g‘ashlik hamon saqlanib, xotiniga nisbatan shubhasi so‘nmagan edi. U uni orqavorotdan kuzatib nopokligiga to‘ la ishondi. Ayniqsa, uning jiyanining eri — kuyov bilan aloqa o ‘rnatganligi nafratini qaynatib yubordi. Mehmonda o ‘tirishganlarida Yayraxon kuyov bilan ko‘z urishtirib va imo- ishora qilishib tashqariga chiqib ketishdi. Ma’lum vaqtdan keyin kelganlarida ham ular bir-birlariga suqlanib qarayotganlarida Qo‘zito‘ ra chiday olmay pivo butilkasi bilan yonidagi kuyovning boshiga гагЬ bilan urib ag£dardi va tepkiladi. Ikkinchi butilkani xotiniga otganida qo‘lidagi o 'g ‘ ilning ko‘ziga tegdi. U xotiniga tashlanmoqchi bo‘lganida ko‘chaga qochib qutuldi. Bir zumda uyda qiy-chuv ko‘tarilib va mehmonlar vahimaga tushib zudlik bilan tarqaldilar. Ayniqsa, o ‘g‘ il Lochinning chirqillab yig‘ lashiga chidashning iloji bo‘lmadi.

Militsiya kelib Qo‘zito‘raning qoiiga kishan solib olib ketdi. Kuyovning «Tez yordam» mashinasida o ‘lganligi ma’lum bo‘ldi. Zayniddin aka va Salomat opa bamisoli boshlariga tog‘ o ‘pirilib

tushgandek ezilib va behush bo'lib yotib qoldilar. Kuyovning opalari va xotini Yayraxonning otasinikiga bostirib kirishib, uni va onasining sochini yulishib choyxonaga olib chiqishdi. Bu yerda odamlar nafratlanib Yayraxon va onasining sha’niga la’natlar o ‘qidilar.

Bunday sharmandalikka chiday olmagan ona o ‘zini-o‘zi osib oidirdi, ota qizi Yayraxonni ayblab va kaltaklab uydan haydadi.

Ma’lum vaqtdan keyin Qo‘zito‘ra odam o ‘ldirganligi uchun sudda 10 yilga kesildi.

Nevara Lochinni boqish Zayniddin aka va Salomat opaning zimmasiga tushdi. Ammo ularning dardlari og‘ irlashib, birin-ketin vafot etdilar. Lochinni buvasining ukasi Haydar aka uyiga olib kelib o ‘zining farzandidek tarbiyaladi. Uning shisha tekkan bir ko‘zi ko‘r bo‘ lib qolgan edi.

Oylar va yillar o ‘ tib Lochin fojiali voqyealarni bilib onasiga nisbatan nafrati va uni oldirish niyati butun qalbini chulg‘ab oldi.

Kunlaming birida Lochin va Haydar aka bekatda avtobusni poylab o ‘tirishganlarida, favqulodda bir ayol ularning yoniga o ‘tirdi. Biroz vaqt o ‘tgandan so‘ng Haydar aka hayajonlanib va hovliqib: — Lochin! Mana shu xotin seni tuqqan, onang Yayraxon deb barmog‘i bilan ko‘rsatdi. Bu favquloddagi so‘zlardan larzaga tushgan ayol: — Sen o ‘g‘ lim Lochinmisan, buni bir ko‘zingni yumilganligi ko‘rsatib turibdi. Bu fojia sening yoshligingda ro‘y berganligi hamon ko‘nglimni o ‘ rtab turibdi. Kel, bolam, quchoqlab armondan chiqay.

Lochin esa o ‘zini yo‘qotib va dovdirab qotib qoldi. So‘ng o ‘zini tutib va onasini itarib: — Men sizdek fohisha onadan jirkanaman. Siz otam, buvam va buvimni, o ‘zingizning ota-onalaringizni o ‘ limiga sababchi boMgan mahluqsiz. Meni bir ko‘zimning ko‘r bo‘lishiga ham aybdorsiz. Tinch, osoyishta yashayotgan ikkita oilani ildizi bilan qo‘porib tashlagan vahshiysiz. Sizni o ‘ldirishni yuragimga tugib qo‘ygandim.

— Ha, da’volaringning hammasi to‘g‘ ri, men qilgan gunoh- laming son-sanog‘ i yo‘q. Dastawal, shofyor sirimni ochganda

o ‘zimni oqlash uchun pok bo ‘lmasam, Qur’oni Karim ursin, deb qalbaki ont ichgan edirn. Yaqti kelib meni Qur’oni Karim urib inson zoti ko‘rmagan xo‘ rlik va azoblarni ko‘rdim.

Bolam! Meni o ‘ ldirishga haqlisan. Nima bo‘lsayam onangman, lekin qotil sifatida qamalib ketishingni istamayman. Biroz sabr qilsang murodingga yetasan. Shu ondayoq u birdaniga yugurib, tezlikda kelayotgan mashinaga o ‘zini urdi. U qonga belangan holda shofyorga qochishni buyurdi. 0 ‘g‘ liga qo‘lini uzatib turg‘ izishni iltimos qildi. Biroz qaddini ко‘tarib uning peshonasidan o ‘pib va qochishlarini qattiq iltimos qilib jon berdi.

— Lochin, — dedi Haydar aka, — onang bizlami va shofyomi qamalmasinlar deb qochirdi shekilli. Yaxshiyamki qorong‘i tushib ko‘chada hyech kim yo‘q, aks holda tuhmatga uchrab qo‘lga tushardik.

V a f o s i z l i k v a o c h k o 'z i l i k f o j i a s iTojimurodbekaka sovet davrida ko‘p yillar mobaynida savdo

sohasida ishlab mo‘l-ko‘lchilik va to‘qchilikda yashadi. Tabiatan kam gap, kamtarin va saxiy bo‘lganligi uchun obro‘ -e’tibor qozonganidi. Xotini Oftobxonum, ikki o ‘g‘ il va ikki qizdan iborat oila a’zolari boridi. U bulami shu darajada yaxshi ta’minladiki bamisoli jannatda yashagandek boMgan edilar.

Ammo har to‘kisda bir ayb deganlaridek farzandlaming tarbiyasi va o ‘qishiga mutlaqa ahamiyat bermadi. Xotinini ham o ‘z holiga tashlab qo‘yishi orqasida u ko‘ngliga nima qilsa tortinmay va andisha qilmay qilaberdi. Oila a’zolari tayyor yaxshi ovqatlar va yasanishga, umuman tekinxo‘rlikka juda berilgan edilar. Ochko‘zlikda ham tengi yo‘q kishilar edi.

Vaqti kelib Tajimurodbekaka kuch-quwat va topish-tutishdan qolib nogironlikka chiqdi. Ora-chora dardga chalinib oxirida yotib qoldi. Shu kunlardan boshlab uni boshiga azob-uqubatlar yomg‘irdek yog‘a berdi. Hatto bir piyola choyga zor bo‘lgan vaqtlari bo£ldi. Oftobxonum va farzandlari esa uning dardiga malham bo'laolmay oqibatsizlik va vafosizlik qildilar. Kunlaming birida Xotin,

— dedi u, — kastyumimni cho‘ntagida omonat daftarcha bor olib bir joyga bekitib qo‘ygin.

Oftobxonum unda 30 ming so‘m yozilganligining ko‘rib o ‘zini qayoqqa qo‘yishni bilmay dovdirab qoldi. Adajonisi!, — dedi u, — shuncha katta boylik borligini bilmagan ekanman. Axir bu pulga uchta Yangi «Volga» mashinasi yoki uchta hovlili uy beradi-ku.

— Vaqti kelib «qora kunlar»ga yarab qolar deb yashirganidim.— Aql-hushingizga, qoyilman, pulni nima qilomoqchimiz?— Pulni farzandlarga taqsimlasam barakasi uchadi, Yaxshisi

kim menga ko‘p xizmat qilsa uni hammasini o ‘shanga berish niyatidaman.

— Adajonisi! 30 yillik eri-xotinligimizni qadrlab meni ham chetda qoldirmassiz.

— Albatta, sen hisobda borsan.Bu so'zlardan juda mamnun boMgan Oftobxonumning g‘ayrati

jo ‘sh urib va yengini shimarib xizmat qilishga mukkadan tushib ketdi.Erini oldiga kirganidi qo'lni ko‘ksiga qo‘yib ta’zim ila salom

beradigan va jilmayadigan boMdi. Adasi! Mana bu choynakdagisi ko'k, a bunisidagi qora choy xohlagangizni ichib o ‘tiring. Bu bankadagi shaftoli, narigisidagi oleha sharbati. Xonaga guldastani qo‘yishdan oldin uni eriga hidlatdi. Meni ovozingizni chiqarib chaqirib va toliqib yurmang mana bu kichkinna qo‘ng‘ iroqchani chalsangiz bas shamoldek uchib kelaman.

Tojimurodbekaka bunday xushmuomlalik va mebribonlikning hyech qachon ko‘rmaganligidan ich-ichidan shodlandi hamda tushimni yoki o ‘ngimni deb ko‘zini ishqalab qo‘ydi. Oftobxonumning xayolidan omonat daftarcha hyech ko‘tarilmay uni qayta- qayta ochib ko‘rib zavqlanardi. Kunlaming birida uni ko‘rib turganida farzandlari kelib qoldilar. Shu onda uni bekitishga ulgurmaganligi orqasida ular daftarchani ko‘rib ko‘zlari chaqnab va hang-mang bo‘lib qoldilar.

— Onajon! Nahotki otamizning shuncha ko£p puli bo'lsa.— Ha bor ekan, Kim menga yaxshi qarasa o ‘shanga beraman

dedilar.

— Bizdan daftarchani bekitmoqchi bo‘ldingiz, bundan maqsad o ‘zingiz xizmatni do‘ndirib pulni olmoqchi bo‘lgansiz, albatta, to‘g‘ rimi? Ona qizarib va bo‘zarib hyech narsa deyaolmadi.

Farzandlar ota huzuriga kirishib va ta’zim qilishib, peshonasi va qo‘lini o ‘pishib hamda xabar olmaganliklari uchun kechirim so‘ rashib xizmatga tayyorliklami izhor qildilar.

Shu kundan boshlab ular o ‘ rtasida musobaqa qizib, har biri o‘zining ko‘rsatishga mukkadan tushishdi. Xona turli sovg‘a va xilma- xil ovqatlar bilan t.o‘ lib ketdi. Hatto tanish-bilish qilishib, Moskvadan apelsin va limon keltirishdi. Qiz va nevaralar raqsga tushib otaning kayfiyatini ko‘tarishga harakat qildilar.

Tojimurodbekakani ko‘rgani kelgan do‘stlari farzandlarning mehribonligiga qoyil qolishib duo qildilar. Qaniydi boshqa farzandlar ham ularga o ‘xshab ota-onaga mehribon boMsalar yaxshi boiardi deyishib chiqib ketdilar.

Oilada tinchlik, ahlchilik va mehribonlik hukm surishi orqasida Tojimurodbekaka ancha tuzalib asta-sekin yuradigan bo‘ ldi. U o'zining eng baxtli inson sifatida his etib yashadi. Biroq ma’lum vaqtdan so‘ng favqulodda yiqilib va dardga chalinib vafot etdi. Kumush marosimidan keyin ona va farzandlarning fikri-zikri omonat daftarchasida bo‘lib kurash qizib ketdi.

Olmosmurodbek ismli katta o ‘g ‘ il: Bilasizlarki to ‘ ng‘ ich o 'g ‘ il otadan keyin oilaning otasi hisoblanadi. Shuning uchun 30 ming pulning hammasini olib Yangi uchta «Volga» mashinasini olib va sotib pulga pul qo‘ shaman. Shunda sizlarga ham foyda tegishi turgan gap. Bunga kenja o ‘g ‘ il va qizlar darhol qarshi chiqishib: gap farzandlarning to ‘ ng‘ ichligida emas balki kim otaga yaxshi xizmat qilishida. Siz esa oylab otamizdan xabar olmay haqorat qilgan vaqtlaringiz esimizda. K eyinchalik ham b izch a lik xizm at q ilm ad in giz-k u . Oftobxonum kenja o ‘g‘ ilning xizmatini tilga olib yon bosganida Olmosmurodbek va qizlar birlashib onani adolatsizlik va andishasizlikda aybladilar.

Kenja o ‘g‘ il onaning yonini olganda Olmosmurodbek uni

yoqasidan bo‘g‘di va javob tariqasida bir musht yeganda shisha bilan uni boshini yordi, Ona ajratatayotganida yiqilib qo‘li sindi. Qonga belangan kenja o ‘g‘ il va ona kasalxonaga yotqizildi. Bu yerda bosh shifokor voqyeani militsiyaga ma’ lum qilganidi aybdorlar tergov qilinib ish sudga oshirildi.

Sud raisi voqyeaning sababini surishtirganda ona dedi: Erimdan mana bu omonat daftarchada yozilgan 30 ming so‘m qolgan. U kishi kim menga yaxshi xizmat qilsa pulni butunligicha o ‘shanga berishini aytganidi. Uni vafotidan keyin farzandlar pulni talashib urushdilar.

Sud raisi: Sizning fikringizcha pulni olishlikka farzandlaringizdan kimni loyiq deb hisoblaysiz?

— Menimcha pul kenja o ‘g‘ ilga tegishlidir.Olmosmurodbek va qizlar sapchib turishib va g‘azablanib: Onamiz

kenja o ‘g‘ il bilan birga turadi. Shu boisi u bundan foydalanib pulni o ‘ zi olishni mo‘ ljallayapdilar. Axir bu adolatsizlik va sharm- hayosizlik-ku.

— Erimga 30 yil xizmat qildim, nahotki pulga dahlim bo‘lmasa.— Hyech haqingiz yo‘k, negaki biz opa-singillar kelganimizda

otamiz och va ingrab yotganidi. Siz esa qoshingizga o ‘sma qo‘yib va labingizni b o ‘ yab televizorni tomosha qilib o ‘tirgan edingiz. Esizdami otamiz sizning buzuqchilikda ayblab ajralishaman deganida bizlar o ‘ rtaga tushib tinchitgan edik. Siz yaxshilikni bilmaydigan odamsiz, aks holda pulni qizlarim olishlari keragi derdingiz.

— 0 ‘sha vaqtda ikki oyda bir kelgansizlar. Meni buzuqchiligimni ushlagansizlarmi, bu bo‘hton-ku.

Sud raisi: 0 ‘zaro qoralash va janjalashishni to‘xtatinglar. Ish muhokamasi shuni ko‘rsatdiki Ota to pul ma’lum bo‘ lmaguncha qarovsiz yotib hurlangan va oyoq osti qilingan. Bu xususda hammangiz gunohkorsizlar. Bir ozdan keyin sud hukmi e’lon qilindi:

1. Olmosmurodbek kenja o ‘g‘ilning boshini yorib qonga belaganligi uchun shartli bir yilga kesilsin.

2. Omonat daftarchasida yozilgan 30 ming so‘m da’vogarlar o ‘rtasida bab-baravar taqsimlansin.

Shu tariqa ona va farzandlar maqsadlariga erisholmay tarqaldilar. Ular sud qarorini ko'tarib omonat kassaga borganlarida kutilmagan voqyea ro‘y berdi.

Omonat kassa xodimi pasportlar va omonat daftarchani olib hisob daftarchasiga solishtirganidi hayajonlanib: Otaning omonat daftarchasida bor-yo‘g‘ i 5 so‘m qolganligi yozilgan. Bu rost. 30 ming so‘m qalbaki yozilgan. 5 ta pasportning har biriga1 so‘mdan solib egalariga uzatganida ular vahshiyona tus olib: sizlar pulni o £g£irlagansizlar, qamatamiz deb baqirishdi. Omonat kassa xodimi boshlig‘ iga telefon qoqanida quyidagi mazmunda xatni oldi.

Bank mudirigaMenkim Tojimurodbek Holisboyev shuni ma’lum qilamanki,

oila a’ zolarimning barchasini shu darajada yaxshi boqib kiyintirdimki ular rohatda kun va yillami o ‘tkazdilar. Biroq dardga chalinib nogiron bo£lib qolganimda xotinim va farzandlarim oqibatsizlik va vafosizlik qilib meni hurlab o £z holimga tashlab qo'ydilar. Bir qo£ltim suvga zor bo£lgan kunlar bo£ldi. Ularning boylikka o£chligini bilib omonat daftarchasiga 30 ming so£mni yozib va kassirning imzosiga o £xshatib qo£l qo£yib so£ng uni xotiniinga ko£rsatdim. Ular omonat daftarchasini ko£rganlardan keyingina atrofimda gir kapalak bo£lishganda g£amxo£rlik va mehribonchilik gashtini surdim. Ancha sog£ayib yuradigan bo£ldim. Biroq favqulodda yiqilib va og£ir dardga chalinib o£lishim aniq bo‘lganda xatni yozib do£stim orqali sizga yubordim. Oila a’zolarim kelishganda xatni o £qishni iltimos qilaman. Omonat daftarchasiga o £zimcha yozganligim uchun kechirim so‘rayman. Bunday qilmaslikka boshqa ilojim hyech yo£g£idi.

Imzo: Tojimurodbek HosilboyevOftobxonum va farzandlar xuddi «suvga tushgan mushukdek»

juda achinarli holatga tushib yiglashdan o£zlarini to£xtata olmadilar.

U bizlami xudo urdi, sharmanda bo‘ldik deb hushidan ketdi. Olmosmurod esa bir so'm solingan pasportni osmonga ko‘tarib va xonani aylanib: mana uchta «Volga» mashinasining puli degan so‘zlami takrorlab va dovdirab jinniga o ‘xshab qolgan edi.

Shuni aytadilarda «kishini ochlik emas ochko'zlik oidiradi» deb.

Farzandlaringiz sog‘lom, aqlli, chiroyli tarbiyali va oqibatli bo'lsin desangiz....... 3Tilla uzukli gadoy...........................................................................................16Kishining do ‘sti kim?................................................................................... 27Aql va farosat..................................................................................................28Podshohing o ‘limi.........................................................................................32Jaholat-dahshatdir......................................................................................... 33Tug‘ma iste’dodning fazilati.........................................................................36Xushmuomalalik yarim baxt........................................................................41Olgan tuprog‘ing oltin boisin bolam......................................................... 43Awal odob..................................................................................................... 46Tengsizlik oqibati...........................................................................................49Qabrstondagi suhbat............................. ....................................................... 51Bog‘i boming dong‘i bor..............................................................................54Q o ‘y mijozlik.................................................................................................55Boqimandalikning fojiasi.............................................................................. 59Q o ‘y og ‘zidan cho‘p olmagan yigit.............................................................61«Boniyati shifo».............................................................................................63Uchqundan alanga........................................................................................65Xasadgo‘yning taqdiri................ ................................................................. 68Abu Ali Ibn Sino qozi va Mirshab..............................................................72Sun’iy kayflyat............................................................................................... 74Nahorgi oshning fazilatlari.......................................................................... 77Umr tarozisi...................................................................................................80Tog‘ malikasi......... .........................................................................................82Aqlli va farosatli baliqchi............................................ ................................. 85Laqma odam............................................................ ......................................90Vaziming farosati...........................................................................................91Nuqul olishga odatlantirishning oqibati..................................................... 92Nuqsonsiz xotin va do ‘st qidirsang..............................................................94Qolgan ishga qor yog‘ar.................................................................. ............ 96Jasorat va mardlik namunasi.........................................................................98Manmanlik va g‘o ‘ddayish fojiasi........................................................... . 100U zoq umr ko'rish sirlari............................................................................102Buvajon, savob nima?..................................... ...........................................105Pushaymon er.............................................................................................. 107Kumush sichqon......................................................................................... 109Iste’dod bor, lekin...................................................................................... I l lQaniydi erimga o ‘zim shirin ovqatlarni pishirib yedirsam......................113Qanday qilsa boylikning gashti suriladi?...................................................115

M U N D A R IJ A

Qarilikdagi fojia va baxt...............................................................................118Baxt qushi.....................................................................................................121Murosa ilmi..................................................................................................128Amir Temurning tadbiri............................................................................131Adolatli hukm.............................................................................................. 133Vaqt oltindan ham....................................................................................... 134Vatan ziynati va faxri................................................................................... 135Kunimiz shunga qoldimi.............................................................................137Mansabdan tushsangiz ham....................................................................... 138Itni it talasa................................................................................................. 138Tuhmatning umri qisqa, lekin...................................................................139Navro‘z «Shodlik dengizi»dir.................................................................... 140Ayolning qadri-qimmati............................................................................141Farishta qizlar............................................................................................... 142Onasini ko‘r................................................................................................. .145Ona meros.................................................................................................... 148Chiyriqdan o ‘tkazilgan mansabdorlar...................................................... 154Do'zahga chorlovchi jazo........................................................................... 155Bolaning yuz ko'zini ochmang, uyatsiz.................................................. 158Xasis va ziqnalaming taqdiri.......................................................................159Kim taxtni egallashga munosib................................................................. 165Qobiliyatsiz er..................................................................................... .........168Qabristondagi uchrashuv............................................................................172Yaxshilik nima otajon................................................................................. 176«Yomg'irdan qutulib qorga» duchor b o ‘ldik........................................... 179Hikmat do'koni...........................................................................................180Kelinlar, qaynona va qudalar..................................................................... 196Qaysi ota-ona aqlli.......................................................................................218Dardga chalinganda..................................................................................... 220Dono xotin...................................................................................................224Qattiq sovigan ko‘ngil hyech ilimas.........................................................226Xotin kuyasiga uchragan er........................................................................230Yasha qizim, biz yutdik............................................................................... 234Dugonalaring orasida yaxshi qiz bormi?.................................................. 241Murdasi yondirilgan ayol............................................................................243Guldasta hurmat va qadrlash ramzi.......................................................... 252Kutilmagan fojia va o ‘lim........................................................................... 261Siz daraxtning shohida yursangiz.............................................................. 273Qur’oni Karim ursin................................................................................. 276Vafosizlik va ochko‘zlik fojiasi......... ..........................................................280Bank, mudiriga.......................................................................... .................. 284

><Tarixiy adabiyotlami nashrga tayyorlash va chop etish bo'yicha expert guruhi»ning 25.01.2008 y. № 1451/1 -2-97 xulosasiga binoan taiix fanlari doktori

H. Ziyoyevning asarlarini lotin imlosida qayta nashr etishni tavsiya qiladi.

Adabiy badiiy nashr

Hamid Ziyoyev

FARZANDLAMNGIZ SOG‘LOM, AQLLI, CHIROYLI, TARBIYALI VA OQIBATLI BO‘LSIN DESANGIZ

Toshkent «Ma’naviyat» 2001

Muharrir B.Murodaliyev Badiiy muharrir S.A’zam

Rassom S.Soin Texnik muharrir T.Zolotilova

Musahhih H.Ahmedova

Terishga berildi. 11.12.00. Bosishga ruxsat etildi. 29.05.01. Bichimi 84/108‘/ 32. Literatumaya gamiturasi. Yuqori bosma usulida bosildi. Shartli b.t. 7,98. Shartli kr.ott. 8,4. Nashr t. 8,17. 50nusxa. Buyurtma№ 251. Narxi shaitnoma asosida.

«Ma’naviyat» nashriyoti, Toshkent, Buyuk Turon, 41-uy, Shartnoma 39-00.

0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat matbuot qo'mitasining Toshkent kitob-jurnal fabrikasida chop etildi. Toshkent, Yunusobod dahasi, Murodov ko‘chasi, 1-uy. 2001.

' I ' () X (((

Documents

Transcript of ' I ' () X (((