ქემალიზმი და დემოკრატიზაცია...

Tbilisi, 2014 weli

gamomcemeli: Sps. `sagamomcemlo saxli qarTuli elita~

maia manCxaSvili, emzar makaraZe

ISBN 978-9941-0-7124-9

wignis saavtoro ufleba daculia.

uak (UDC) 94(560)+32(560) m_26

naSromi exeba TurqeTis respublikis saSinao politikis aqtualur sakiTxebs. kerZod, TurqeTis respublikis damfuZneblis _ qemal aTaTurqis fundamentur principebs, romelzec daSenebulia qveynis ideologia da TurqeTis respublikaSi mimdinare demokratizaciis urTules process.

samecniero redaqtorebi:

politikis mecnierebis doqtori profesori,zurab daviTaSvili politikis mecnierebis doqtori, profesori, salome dundua

recenzenti:

istoriis mecnierebaTa doqtori profesori, zaza wurwumia

gamomcemel-redaqtori:

nugzar WiaberaSvili

dizainer-damkabadonebeli:

giorgi malxasiani

4

winaTqma

winamdebare naSromi exeba TurqeTis respublikis politikur-ideologiuri fundamentis e.w. qemalizmis arsis gaazrebis mcdelobas. es is principebia, romelzec daSenebulia respublikuri TurqeTis mTeli ideologia. am principebis ganxorcielebam TurqeTis respublika Tanamedrove warmatebul saxelmwifod aqcia. mizezi ki isaa, rom safuZvelSive sworad iqna gansazRvruli ideologiuri mimarTulebebi, romelTa realizebaSia TurqeTis warmatebis saidumlo. TurqeTis respublikis xelisufalTa mizanmimarTulma muSaobam da mustafa qemal aTaTurqis principebiT siarulma, saxelmwifos ganviTarebis uwyvetoba ganapiroba, qveyana ganviTarebis momdevno etapebze gaiyvana da axali gamowvevebis winaSec daayena. erT-erTi aseTi udidesi gamowveva, aris TurqeTis Camoyalibeba evropuli tipis demokratiul saxelmwifod. aTaTurqis Canafiqric swored es iyo. demokratiuli gardaqmnebis urTulesi gza, romelsac daadga TurqeTi, rogorc aRiniSna, qemalizmis principebidan iRebs saTaves. am procesebis gasagebad da ukeT gasaazreblad gadavwyviteT, erT naSromSi mogveqcia es ori Tema, vinadan SeuZlebelia axsna TurqeTSi mimdinare demokratiuli gardaqmenebis procesebi, da saerTod politikuri procesebi, qemalizmis principebisagan damoukideblad. TurqeTis sagareo politikaSi nomer pirvel deklarirebul miznad evrokavSirSi gawevrianeba miiCneva, rac imas niSnavs, rom qveyana apirebs gaagrZelos demokratiuli gardaqmnebis kursi.winamdebare kvleva aris mokrZalebuli mcdeloba daexmaros dainteresebul mkiTxvels gaerkvevs zemoaRniSnul procesebSi.

maia manCxaSvili

5

qemalizmis principebi respublikur TurqeTSi*

qemalizmis principebma, romlebic safuZvliani da sistemuri debulebebia, respublikur TurqeTs Tanamedrove demokratiis saxe misca. yoveli principi exeba qveynis ekonomikuri da politikuri cxovrebis calkeul sferoebs. amave dros es debulebebi erTmaneTisagan gamomdinareoben da erTmaneTs eTanxmebian. isini Turqi xalxisaTvis Tanamedrove cxovrebis uzrunvelyofis mTavari pirobebia.

patriotizmi, damoukidebloba da erovnuli suvereniteti gaxda TurqeTSi 1918–1923 wlebis erovnul-gamaTavisuflebeli moZraobis mTavari ideologia. mustafa qemal aTaTurqma (1881–1938) TurqeTis demokratiul relsebze gadayvanis mizniT SeimuSava principebi, romelmac SemdgomSi qemalizmis saxelwodeba miiRo. esenia: xalxosnoba, laicizmi, nacionalizmi, etatizmi, respublikanizmi da revolucionizmi.

qemalisturi reformebisa da cvlilebebis warmoCenasTan erTad ganvixilavT qemalizmisa da TurqeTis respublikis ideologiis struqturis ganmsazRvrel TiToeul princips.

respublikanizmi

respublikanizmi (Cumhuriyetçilik) _ anu respublikuri ideebis dacva-ganviTareba aTaTurqis pirveli debulebaa da saxelmwifoSi demokratiis gamoxatvis formaa, rac Turqi xalxis xasiaTsa da TvisebebSi yvelaze metad Cans.

1923 wlis 29 oqtombers qemalistebma gamoacxades respublikuri mmarTveloba, romelic axali politikuri sistemis _ demokratiis gamoxatuleba gaxda (mTavroba, romelsac irCevs xalxi da moqmedebs interesebis mixedviT), romelic imdroindeli TurqeTisaTvis aratradiciuli ganviTarebis gzas warmoadgenda.

qemalistebis xelisuflebaSi mosvlis Semdeg Turqma xalxma miiRo axali politikuri sistema _ ,,xalxis mTavroba,~ ,,xalxis warmomadgenlobiTi organo~.

ganmaTavisuflebeli brZolidan moyolebuli, qemalistebi

* avtori: emzar makaraZe, baTumis SoTa rusTavelis saxelobis saxelmwifo universitetis profesori

6

eyrdnobodnen ra am ideebs, Seudgnen qveynis mSeneblobas. didi erovnuli krebis deputatebma, romlebic warmoadgendnen mTel sazogadoebas, xalxis saxeliT gamoacxades respublikuri mmarTveloba.

imavdroulad, pirvel qemalistebs Soris iyo respublikisadmi mtrulad ganwyobili sazogadoebis nawili, romlebic mosaxleobaSi sulTan _ xalifas religiuri Zalauflebis gavlenas qadagebdnen, rac SesamCnevad aZlierebda maT mdgomareobas saxlmwifos marTvaSi.

1920 wels deputatebis nawilma `savaldebulod~ CaTvales uzrunveleyoT xalxis suvereniteti. maT miaCndaT, rom qemalistebi ilaSqrebndnen islamuri kanonis winaaRmdeg romlis mexedviT, (religiuri winamZRoli yovelTvis wamoadgenda politikur xelmZRvanelsac). sinamdvileSi _ Turqi xalxi ar iyo mzad erovnuli suverenitetis SeTvisebisa da ganxorcielebisaTvis. Mmas ar gaaCnda aucilebeli istoriuli gamocdileba, arc politikuri ganaTleba. Qqemalisturi moZraoba xalxis suverenitetis Sesaxeb ar iyo ubralo reforma, aramed namdvili revolucia. SeiZleba davaskvnaT, rom respublikis damyareba warmoadgenda am mowodebis politikur gamoxatulebas, magram xalxis gamoucdelobam demokratiisa da respublikis sakiTxSi dabada mravali problema da politikuri mRelvareba, romelsac ganicdida da dResac ganicdis TurqeTi. 1960 wlidan dawyebuli samxedro gadatrialebebi (1971; 1980) amis Sedegebs warmoadgens.

Tumca unda iTqvas, isic, rom: 1924; 1961 da 1982 wlebis konstituciebis mixedviT TurqeTSi respublikuri mmarTvelobis formaa, misi Secvla da TviT Secvlis sakiTxis dayenebac ki kanoniT dauSvebelia.

aTaTurqi ambobda: `respublikuri mmarTveloba es igivea, rac demokratiul sistemas damatebuli saxelmwifo~.1

rogorc vxedavT es principi erT-erTi ZiriTadi sayrdenia TurqeTSi respublikuri mmarTvelobiasTvis.

1 Eroğlu H. , Atatürk ve cumhuriyet, Ankara 2005. c.11

7

laicizmi

laicizmi (Laiklik _ warmodgeba franguli sityvidan „laicite~, rac niSnavs saero xasiaTs). igi gulisxmobs religiis gamoyofas saxelmwifosagan.

Turquli sazogadoebis ganviTarebaSi laicizmma pirvelxarisxovani roli iTamaSa. evropaSi eklesiisa da saxelmwifos gamoyofa daiwyo aRorZinebisa da reformebis periodSi. saero saxelwifos _ idea ki damkvidrda franguli revoluciis dros.

saerTod, osmaleTis imperiaSi, miuxedavad imisa, rom gatarebul iqna mTeli rigi progresuli reformebi, cvlilebebi religiis sferoSi arasodes momxdara. Eerovnul _ ganmaTavisuflebeli moZraobis drosac ki qemalistebi ar Sexebian religiur principebs, magram iseTi cnebebis win wamoweviT, rogoricaa ,,xalxis neba;~ ,,eris suvereniteti~ da ,,patriotizmi~ isini iswrafodnen gaeTavisuflebinaT politika gaeTavisuflebinaT islamisagan.

laicizms aTaTurqiseul saxelmwifoebriv gagebaSi didi adgili ukavia. sazogadod es debuleba farTo gagebas moicavs. igi saxelmwifosagan religiis aucilebel gamoyofas da politikuri cxovrebidan sasuliero pirebis CamoSorebas gulisxmobs. igi farTo msjelobis sakiTxia da religiuri arsis swor gagebas moiTxovs.

am sakiTxTan dakavSirebiT aTaTurqi Tavis gamosvlebSi dasZenda: „RmerTiT, religiiT da rwmeniT adamianebze zemoqmedeba ar SeiZleba, sarwmunoeba da politika urTierTsapirispiro cnebebia, amitomac religiuri moZRvrebis gamoyeneba politikur cxovrebaSi warmoudgenelia. sarwmunoeba arsebobs, is savaldebulo da aucilebelia, ris gareSec sazogadoebis gagrZeleba-gadarCena SeuZlebelia, Cveni sarwmunoeba gamarTlebuli, yvelaze Rirseuli da yvelaze bunebrivia“2.

TurqeTis 1921 da 1924 wlebis konstituciebSi Cadebuli

2 Koray D. Neden Atatürk, Niçin Laiklık?; İstanbul;, 2003. c.327

8

debuleba „saxelmwifo religia islamia“ gauqmda 1928 wlis 10 aprilis #1222 kanoniT. aTaTurqi ambobda: ,,Cven pativs vcemT religias, ar vewinaaRmdegebiT araviTar azrebs da azrovnebis wess. Cven mxolod vcdilobT, rom religiuri da saxelmwifo saqmeebi ar airios erTmaneTSi“3.

e.i. laicizmis mTavari Sinaarsi da mizani mdgomareobs religiisa da saxelmwifos erTmaneTisagan gamoyofaSi, saxelmwifos marTvasa da saerTod, politikaSi sasuliero pirTa rolis SemcirebaSi.

TurqeTis sinamdvileSi, wlebis ganmavlobaSi saxelmwifos marTva-gamgeblobaSi sasuliero pirebi monawileobdnen, rac xels uSlida qveynis winsvlas da mas mudmivad erTferovan stadiaze tovebda. amitom iyo, rom aTaTurqma laicizmis debuleba TurqeTis respublikis da saerTod Tanamedrove Turquli sazogadoebis fundamentalur principad gamoacxada. magram es imas ar niSnavs, rom laicizmi rwmenis sawinaaRmdego, misdami upativcemulobis debulebaa. aTaTurqi ambobda: „Cveni sarwmunoeba, Cveni eris simtkicisa da siZlieris, am ori mTavari Rirsebis mflobelia. amitom Cveni eris sindisidan am Rirsebis amoReba SeuZlebelia“4.

TurqeTSi laicizmi drois umokles monakveTSi SemoiRes. mas Tavdapirvelad axalgazrda oficroba uWerda mxars. aTaTurqi qveynis saero mmarTvelobaSi laicizms did adgils uTmobda, radganac saukuneebis ganmavlobaSi islami TurqeTSi sazogadoebrivi ganviTarebis ganmsazRvreli faqtori iyo. sainteresoa, Tu rogor warmoedgina mas laicizmi da rogor axorcielebda mas qveynis cxovrebaSi.

rogorc zemoT aRiSna „laicizmis“ pirdapiri mniSvneloba religiis saxelmwifodan gamoyofaa, magram aTaTurqiseul „laicizms“ ufro mravalmxrivi da amasTanave kerZo mniSvnelobac gaaCnia. am TvalsazrisiT sainteresoa aTaTurqis mosazrebac: „religiuri ideis saxelmwifo

3 makaraZe e. aTaTurqi da laicizmi. Jurnali, „aRmosavleTi,” Tbilisi, 2005. gv.23.4 Atatürk Kemal, Nutuk, c.III , İstanbul, 1975. c.210.

9

saqmeebisagan gamoyofaSi _ respublika xedavs eris progresis pirvelxarisxovan faqtors“5.

qemalistebis azriT, „laicizmis“ principi, respublikur TurqeTSi uzrunvelyofs pirovnebis sulier, fizikur da religiur Tavisuflebas, sasuliero da saero dawesebulebebis xelSeuxeblobas, mecnierebisa da teqnikis ganviTarebas, religiuri uflebebis dacvas da konkretulad, religiis gamoyofas saxelmwifosagan.

mustafa qemal aTaTurqis azriT, saxelmwifos marTvis, moqmedi kanonebisa da konstituciis safuZvelia ara religiuri elementebi, aramed mecnieruli siaxleni da modernizebuli teqnologia. swored amgavri qmedebiTaa SesaZlebeli Turqul samyaroSi arsebuli yvela dawesebulebis amoqmedeba da ganviTareba TanamedroveobisaTis misaRebi formulebiTa da meTodebiT. igi winaaRmdegi iyo religiis borotad gamoyenebisa. am sakiTxTan dakavSirebiT aTaTurqi acxadebda: „Cveni muzebi cidan an idealisturi samyarodan ar gvevlinebian, maT cxovreba gvimzadebs. Cveni gzebis maCvenebelia saxelmwifo, sadac cxovrobs Turqi xalxi da vqmniT Cvens istorias. mZime xvedri da tanjva ki Cveni muzebisagan modis“6.

aTaTurqiseuli gamoTqma: „Cveni muzebi cidan da idealisturi samyarodan ar gvevlineba“ – laicizmis erT-erT ZiriTad safuZvels warmoadgens. migvaCnia, rom aTaTurqs surda, saxelmwifos warmarTva ara religiuri principebis gamoyenebiT, aramed ganaTlebuli, mecnieruli safuZvlebiT. misi mosazrebiT „laicizmi“ pirdapir aRiqmeba rogorc saxelmwifos marTva politikur, ekonomikur da socialur safuZvelze religiis Carevis gareSe.

aTaTurqi laicizmis sakiTxis ganzogadebasTan dakavSirebiT Semdegnairad xsnis: „nacionaluri, erovnuli neba-survili sazogadoebisaTvis mZime tvirTia, yvelaze wminda, sarwmunoebis

5 Ататюрк Кемаль. Избранные речи и выступления. Пер. с турецкого, редакция и вступительная статья А.Ф. Миллера. М., 1966. Ст. 24.6 makaraZe e, ,,Mmustafa qemal aTaTurqis roli respublikur TurqeTSi, baTumi, 2009. Ggv., 48.

10

Tavisufleba mxolod saxelmwifosagan religiis gamoyofas ki ar niSnavs, aramed yvela Tanamemamulis sulis, locvis da rwmenis Tavisuflebis dacvas“7.

laicizmis amgvari midgoma religiisadmi unda gamoricxavdes sasuliero xelisufalTa da fanatikosebis yovelgvar mcdar Sexedulebas qveynis cxovrebaze. aseT garemoSi ki religias unda mieces misi kuTvnili adgili. am TvalsazrisiT, aTaTurqiseulma laicizmma saSualeba unda misces religias srulyofilad Seasrulos dakisrebuli movaleobani.

qemalisturi laicizmi, saxelmwifoebriv uflebebs saero xelisuflebas akuTvnebs, religiur uflebebs ki religias da am TvalsazrisiT cdilobs gamoyos religia saxelmwifosgan.

saero xelisuflebis mimdevrebi Tvlian, rom Tu religia mxolod religiuri uflebebiT isargeblebs, amiT gamoiricxeba misi dapirispireba saxelmwifosTan, rac respublikur TurqeTs miscems winsvlisa da ganviTarebis SesaZleblobas. am sakiTxTan dakavSirebiT TurqeTis sazogadoebaSi sxvadasxva Sexedulebebi arsebos:

profesori f. ahmadi iZleva laicizmis Semdeg ganmartebas: „laicizmi _ es aris saxelmwifos marTva ara religiuri principebiT, aramed xalxis mier arCeuli TurqeTis didi erovnuli krebis mier miRebuli kanonebis Sesabamisad. laicizmis principebiT yvela moqalaqe Tavisufalia da aqvs religiuri ritualebis Catarebis ufleba. dauSvebelia propaganda, rogorc religiis sasageblod, aseve mis sawinaaRmdegod~8.

profesori m. Tokeri aRniSnavda, rom: „laicizmi surT warmogvidginon rogorc uRmerToba. yvela laicisturma Zalam TurqeTSi unda gamoiCinos sifrTxile da SekavSirdes, raTa daicvan „laicizmi“ _ qemalizmis erT-erTi umTavresi principi“9.

laicizmis istoria, rogorc saero saxelmwifos principi

7 Derneği M. K.Atatürk ve bugünun türk gençlik; İstanbul; 1986. c.92.8 Asım Aslan; Sömürülen Atatürk ve Atatürkçülük; Istanbul; 1999. c., 90.9 makaraZe e. Turquli nacionalizmis arsis sakiT xisaTvis, b.s.u. Sromebi. t.IV. (humanitarul mecnierebaTa seria), baTumi, 2002. Ggv.17.

11

TurqeTSi, gulisxmobs qveynis evropeizacias, ramdenadac laicizmi aris Sedegi ara Turquli kulturis damoukidebeli ganviTarebisa, aramed Sedegi evropeizaciisa, is xSirad warmoadgenda msjelobis sagans. mTeli XIX saukunis ganmavlobaSi TurqeTis sazogadoebaSi TiTqmis ar arsebobda laicizmis filosofiur-kulturuli safuZveli, rac saSualebas miscemda mis politikur sferoSi damkvidrebas. laicizmi rogorc seriozuli moZraoba ar gamovlenila sulTan abdul hamid meoris epoqamde (1876-1908). am dros axalgazrda TurqTa mier ganxorcielebulma revoluciam, romelsac ,,erTobisa da progresis partia~ xelmZRvanelobda uzrunvelyo TurqeTisaTvis 1876 wlis konstitucia. amis Semdeg aRniSnuli partia 1919 wlamde (osmaleTis imperiis dacemamde) rCeboda politikur Zalad. ,,erTobisa da progresis partias~ laicizmi oficialurad ar miuRia. igi atarebda saero politikas. partiis daarsebisTanave masSi gamoikveTa islamis momxreTa sxvadasxva jgufi. erTis mxriv arsebobda islamis rogorc aqtiuri politikuri sagnis momxreTa jgufi, romlebic miiCnevdnen, rom aqtualuri, politikuri da socialuri problemebis mogvareba SeiZleboda mxolod islamze dayrdnobiT. Mmeores mxriv, arsebobda laicizmis momxreTa mcire jgufi. G,,erTobisa da progresis partia~ msgavs procesebSi yvelanairad cdilobda SeenarCunebina loialuri urTierToba am jgufebis mimarT. moZraobam TurqeTSi laicizmis dasamkvidreblad, rogorc iTqva, gasaqani hpova ganmaTavisuflebeli moZraobis Semdeg. aTaTurqma laicizmi mis mTavar da radikalur principad gamoacxada, swored am politikam nulze daiyvana religiis roli saxelmwifo mmarTvelobaSi da garkveul etapze qveyanaSi Sekveca sasuliero sazogadoebis roli. rogorc Turqi mecnieri b. Tofraqi aRniSnavs: _ ,,religia TurqeTSi gamoiyeneboda, rogorc protesti erTpartiuli avtoritaruli reJimis winaaRmdeg~10. laicizmis Sedegi iyo sekularizacia, romelic sam etapad ganxorcielda TurqeTSi:

10 Toprag B. Islam and Political Development in Turkey. Leiden, 1981. c.,112.

12

1) samoqalaqo: rac iTvaliswinebda nacionaluri da kulturuli cxovrebis specifikas; anbanis Secvlas; gvarTa gamocvlas; evropuli tansacmlis SemoRebas; axali droisa da welTaRricxvis damtkicebas, yovelkvireuli gamosasvleli dRis da evropuli musikis damkvidrebas.

2) administraciuli: xalifatis; Seixul islamis; SariaTis sasamarTlos da vakufis, agreTve islamis organizaciuli struqturis Secvlas.

3) Ffunqcionalur-iuridiuli: rac gulisxmobda saerTo ganaTlebisa da samarTalwarmoebis Secvlas da axali dasavluri kanonmdeblobis SemoRebas.

yovelive zemoT Tqmuli warmoadgens seriozul nabijs laicizmisaken, magram saxelmwifos mier islamis sabolood gansazRvra da mis religiur CarCoebSi moqceva ganxorcielda mxolod 1928 wlis 10 aprils, #1222 kanoniT. laicizmis, rogorc konstituciuri principis miReba ki ganxorcielda mxolod 1937 wlis 5 Tebervals, #3115 kanoniT11.

qveyanaSi xalifatis gauqmeba moxda kanoniT, romelsac mxari dauWira TurqeTis didma erovnulma krebam, magram qemalistebs ar SeeZloT garTulebis gareSe SeeTavazebinaT naxevrad Teokratiuli reJimisaTvis is pozitiuri Sexedulebebi, romelsac Tavad aRiarebdnen. xalifatis momxreebma qemalistebi religiis mtrebad gamoacxades, romlebic Tavis mxriv aRiWurvnen ra erovnuli suverenitetis principis upirobobiTa da usazRvroobiT, waarTves religiuri xelisufleba sulTans da gadasces xalxs. 1921 wlis konstituciaSi, romelic momzadebuli iqna didi erovnuli krebis mier ar iqna aRiarebuli arc erTi religia saxelmwifo religiad. magram, 1923 wels Setanili Sesworebis wyalobiT saxelmwifo religiad gamocxadebuli iqna islami. Ees debuleba, romelic SenarCunebuli iqna 1924 wlis konstituciaSi, sabolood moixsna 1928 wels. amiT dasrulda religiis saxelmwifosagan gamoyofis procesi.

11 Bulut Faik., Ordu ve din. Gözüyle islamci faaliyetler. İstanbul, 1995. c., 212.

13

TurqeTi amieridan samarTlebrivad da konstituciurad laicisturi, saxelmwifo gaxda.

laicizmis Sesaxeb 1930 wels Mmustafa qemali ambobda: `religiuri ideis saxelmwifo saqmeebisagan gamoyofaSi respublika xedavs Cveni eris progresis pirvelxarisxovan faqtors~ da `xalifatis gauqmeba niSnavda axali TurqeTis survils sabolood gaewyvita kavSiri warsulTan da Seeqmna progresuli saxelmwifo dasavluri demokratiis magaliTze~12.

laicizmis istoriis araerTi mkvlevari cdilobs axsnas fenomeni _ Tu rogor SeZlo saero xelisuflebam drois mcire monakveTSi sazogadoebis im civilizaciis sazRvrebSi moTavseba saidanac qveynis demokratiul modernizacias gaexsneboda gza. TurqeTSi procesebis msgavsi ganviTareba gakvirvebas iwvevs, radgan evropuli qveynebisgan gansxvavebiT, laicizmi TurqeTSi ar yofila evoluciuri cvlilebebis, sazogadoebaze saukuneebis ganmavlobaSi damkvidrebuli mowinave filosofiuri ideebis zegavlenis Sedegi.

evropaSi saero, laicisturi saxelmwifoebi warmoiqmna burJuaziis gaCenasTan dakavSirebiT feodalizmis winaaRmdeg broZolaSi. osmaleTis saxelmwifoSi es ar momxdara. Mmiuxedavad `axalgazrda osmalebis~ da `axalgazrda Turqebis~ didi mcdelobisa ,,aziuri tipis feodalizmma,“ romelic atarebda centralizebul xasiaTs, xeli SeuSala osmaleTSi evropuli modelis burJuaziis Seqmnas. is istoriuli roli, romelic evropaSi iTamaSa burJuaziam, osmaleTSi samxedroebma Seasrula.

laicizmis principi SesaZlebels xdida aRmsareblobisa da azris Tavisuflebis uzrunvelyofas, magram TurqeTSi am principis borotad gamoyeneba daiwyes konservatiulma da reaqciulma opoziciurma Zalebma, romlebic Tvlidnen, rom religiuri skolebisa (medreseebi) da sakulto adgilebis gauqmeba iyo Tavdasxma azris Tavisuflebaze da

12 makaraZe e, ,,Mmustafa qemal aTaTurqis roli respublikur TurqeTSi, baTumi, 2009. Ggv., 52.

14

aRmsareblobaze, xolo sindisis Tavisuflebis qemalisturi principi ki _ aTeizmia.

qemalistebma, miuxedavad opoziciuri Zalebis gamosvlebisa da maT Soris arsebuli winaaRmdegobisa, yovelgvari ukandaxevis gareSe gamoiyenes laicizmis principi da mTavar ideologiad aqcies respublikur TurqeTSi.

amgvarad, laicizmis gageba, swor gaazrebas moiTxovs, ris gareSec SeuZlebelia saero, respublikuri TurqeTis saxelmwifos mSeneblobis gansazRvra.

nacionalizmi

nacionalizmi (Milliyetçilik) _ kacobriobis axali da uaxlesi istoriis erT-erTi umniSvnelovanesi movlenaa. XIX saukunes ,,nacionalizmis epoqas“ uwodebdnen.

nacionalizmis cneba sxvadasxva intensivobiT iCenda Tavs XX saukuneSic. man kidev erTxel miipyro didi yuradReba sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg, rac dResac grZeldeba. ismis kiTxva, Tu ra gzas daadgebian da romel models airCeven axlad warmoqnili saxelmwifoebi, iranuls Tu Turquls, romlebSic TiTqmis mTlianad an nawilobriv muslimuri mosaxleobaa.

mustafa qemali darwmunebuli iyo, rom Turqi eris ganviTarebisaTvis erTaderTi gza _ respublikuri TurqeTis ganviTareba da winsvlaa civilur, dasavlur samyaroSi.

qemalizmis ideologiis erT-erTi qvakuTxedi nacionalizmia, romelic TurqeTSi oficialuri politikis rangSia ayvanili da dafiqsirebulia _ konstituciaSi _ `aTaTurqiseuli nacionalizmis~ saxeliT. magram, Turquli nacionalizmi erTgvarovani araa. misi sxvadasxva formis warmoSoba-ganviTarebis Seswavla da jerovnad gaTvaliswineba SesaZleblobas iZleva aramarto gaarkvios TurqeTis warsuli da awmyo, aramed ganWvritos misi SesaZlo momavali.

aTaTurqi did mniSvnelobas aniWebda am princips, radgan misi saSualebiT xdeboda Turqi eris erTianobis dacva da miznad isaxavda TurqeTSi mcxovrebi sxvadasxva erovnebis

15

xalxTa konglomeracias da Turqi eris Camoyalibebas.nacionalizmi yovelTis did rols TamaSobda Turqi

xalxis gadarCenisaTvis brZolaSi. saxelmwifos arsebobac ki warmoudgenelia am debulebis gareSe.

Turqul enaSi am debulebis aRmniSvneli sityvaa Milliyetçilik (milieTCiliq) – romelic warmosdgeba arabuli sityvidan – „milleT“ _ eri da misgan nawarmoebi „mileT“ _ erovnebisagan. qarTulad SeiZleba iTargmnos rogorc erovnuloba (da rogorc nacionalizmi). es debuleba miznad isaxavs erovnuli Taviseburebebisa da erovnuli xasiaTis dacvasa da SenarCunebas erovnebaTa ganviTarebis axali etapis pirobebSi.

aTaTurqis sityviT „eri unda qmnides saxelmwifos safuZvels, unda iyos misi dasayrdeni“ da „Cveni saxelmwifos dasayrdeni _ Turqi xalxia da rac ufro Rrmad aris es xalxi gamsWvaluli Turquli kulturiT miT ufro Zlieri iqneba respublika, romelic mas eyrdnoba. e.i. nacionalizmis debulebam aramarto unda uzrunvelyos Tanamedrove erebTan urTierTobis procesSi erovnuli xasiaTisa da erovnuli Taviseburebebis dacva, aramed is gulisxmobs agreTve erovnuli saxelmwifos Seqmnas, romlis safuZveli iqneba Turqi eri~13.

osmaleTis saxelmwifoSi, sadac Tanacxovrobda 18 eTnikuri jgufi, romlebic sxvadasxva konfesiebs miekuTvnebodnen, ar arsebobda nacionalizmi _ am sityvis Cveulebrivi tradiciuli gagebiT. religiuri Temis faqtoris paralelurad erovnuli sakiTxis wamoweva dawyebuli iqna `axalgazrda osmalTa~ da ,,axalgazrda TurqTa mier“.

`axalgazrda Turqebi~ qveynis gadarCenas xedavdnen mxolod misi dasavluri mimarTulebiT ganviTarebaSi da amgvarad, gansakuTrebul yuradRebas aqcevdnen Turqul specifikas da wamoiwyes moZraoba `Turqizmis~ saxelwodebiT. Turqizmis idea eyrdnoboda xalxosnobisa da nacionalizmis ideebs. garda amisa, igi mimarTuli iyo agreTve Turqulenovani xalxebis

13 Atatürk Kemal, Nutuk, c.III , İstanbul, 1975.c.,292

16

gaerTianebisaken. maTi erovnuli sazRvrebis gaTvaliswinebis gareSe. Ees mizani gansazRvruli iyo sityviT ,,panTuranizmi~ (momdinareobs Turanisagan _ Turqi xalxis legendaruli qveynis saxelwodebaa).

àxalgazrda Turqebma~ SeiTvises erTis mxriv Turqizmi da meores mxriv _ eris evropuli koncefcia da Seecadnen realobad eqciaT èris~ gageba, magram osmaleTis teritoriaze balkanuri omebis dawyebasTan erTad kvlav aRorZinda `panislamizmi~ imdenad, ramdenadac xelisufleba tradiciulad mimarTavda xalxis religiur grZnobebze TamaSs, raTa Seekra isini da maTSi aemaRlebina erovnuli suli.

roca ̀ axalgazrda TurqTa~ liderma da osmaleTis imperiis faqtobrivma mmarTvelma enver-faSam osmaleTi CaiTria pirvel msoflio omSi, wina planze wamoiwia `panTurqizmma~. enver-faSa imeds amyarebda germaniis gamarjvebaze da gegmavda SemoeerTebina rogorc kavkasia, aseve centraluri azia. 1918 wlisaTvis, rodesac Aanatolia okupirebuli aRmoCnda, xalxi Seejaxa iseT sirTuleebs, romlebic zogierT SemTxvevaSi sruliad ucxo iyo maTTvis. kerZod:

1. pirvelad _ osmaleTis saxelmwifos istoriaSi qveyana okupirebuli iqna ucxouri Zalebis mier;

2. erovnuli da religiuri umciresobebi moiTxovdnen anatoliaSi miwebis miRebas sakuTari damoukidebeli saxelmwifos Sesaqmnelad;

3. axalgazrda TurqTa mxridan `mamulisa~ da èris~ Sesaxeb warmoebuli diskusiebis miuxedavad, xalxi praqtikulad ar icnobda inteligencias da jer kidev ar gaaCnda erovnuli TviTSegneba;

4. 1911 wlidan xalxi mudmivad eweoda oms. maT ar ganucdiaT iseTi mimdinareobebis gavlena, rogoricaa `panosmanizmi~ da `panTurqizmi~ magram TanaugrZnobda `panislamizms~.

ucxouri okupantebis Semotevis pirobebSi, Turq xalxs hqonda erTaderTi gamosavali – ewarmoebina omi anatoliaSi

17

yvela frontze.qemalistebi Turqul nacionalizms Semdegnairad

gansazRvraven: `Turquli nacionalizmi romlis pirvelxarisxovani mizania msofliosTan mSvidobiani Tanacxovrebis fonze sakuTari qveynis damoukideblobis SenarCuneba~14.

TurqeTis erovnulma burJuaziam SeiTvisa Turqizmi, romelic mimarTuli iyo damoukidebeli, erovnuli saxelmwifos Seqmnisaken.

mustafa qemalis gagebiT Turqizmi, sxva araferi iyo, Tu ara Turquli nacionalizmi TurqeTis sazRvrebSi, romelic gansxvavdeboda, rogorc osmaluri, aseve ̀ islamuri nacionalizmisagan~. `erma _ ambobda is _ Seicvala Tavisi saukuneobrivi saxe, man gaaerTiana Tavisi xalxi ara religiuri faqtoris, aramed Turquli erovnebis mikuTvnebis mixedviT~15.

TurqeTis didi erovnuli krebis pirvelsave sxdomaze, mustafa qemalis gamosvlebi faqtobrivad oficialurad adasturebda Zveli, dromoWmuli idealebisagan, Turquli erovnuli burJuaziis gaTavisuflebas. is ambobda: ,,nebismier Cven moqalaqes aqvs ufleba iyos romelime didi idealis Tayvanismcemeli da momxre, is am saqmeSi damoukidebelia, aravis SeuZlia Caerios amaSi, magram TurqeTis didi erovnuli kreba mxars uWers mtkice da stabilur politikas, romelic mimarTulia TurqTa damoukideblobisaken maT gansazRvrul erovnul CarCoebSi~16.

`saxalxo-respublikuri~ partia warmoadgenda Turqul nacionalizms Semdegi TvalTaxedviT: ̀ Turquli nacionalizmi gansakuTrebulia erovnul sazRvrebSi mcxovrebi yvela TurqisaTvis, magram is amasTanave gamoxatavs yvela im

14 Шамсутдинов А.М. ,,Национально-освободительная борьба в Турции 1918-1923гг”; М; 1966. cт.,89.15 Розалиев Ю.Н. Мустафа Кемаль Ататюрк. Вопросы истории. 1995. №8. cт.,14.16 Розалиев Ю.Н. “Мустафа Кемаль Ататюрк”; Очерки жизни и деятельности; Стамбул; 1997. cт.,100.

18

Turqis mimarT Zmur grZnobebs, romlebic sazRvargareT cxovroben. is ewinaaRmdegeba nebismier sxva araerovnul politikur mimarTulebas. Turquli nacionalizmi Riaa mTeli kacobriobisaTvis da yvela xalxisaTvis is aris nebismieri im xalxis gamaerTianebeli principi, romlebic aRzrdilebi arian civilur kulturaze da saubroben Turqul enaze~17.

anu qemalistebma airCien cneba `eris~ evropuli gageba, romlis mixedviT ,,eri aris saxelmwifo, romlis mizania, TurqeTis respublikis erovnul sazRvrebSi mcxovrebi yvela xalxi gaaerTianos erT erad. maTi SekavSirebis safuZveli gaxdaEara eTnikuroba, anu eTnikurad Turquli da muslimuri warmoSoba, aramed respublikis qveSevrdomoba. naciebis SemakavSirebelia socialuri da kulturuli fenomeni. saxelmwifos unda hqondes garkveuli teritoriebi, sadac cxovrobs misi mosaxleoba da moqmedebs am saxelmnwifos iurisdiqcia~18.

Turqulma nacionalizmma Sedegad gamoiRo is, rom iuridiulad anu pilitikur _ samarTlebrivad TurqeTis mTeli mosaxleoba ganurCevlad erisa da erovnebisa iqca Turqad. TurqeTis erovnulma elitam swored, rom dasavluri modeli airCia. qemalistTa reformebma da sekularizaciam gamoiwvia is, rom xalxis Segnebis gadaxaliseba moxda. Tu adre misi rwmenis sagans warmoadgenda islami, dRes am funqcias asrulebs eri. xalxma daiwyo imis gaTaviseba, rom is aris ara islamuri saxelmwifos qveSevrdomi, aramed saero respublikis moqalaqe.Nnacionalizmi 30-ian wlebSi iqca TurqeTis meore religiad. Qqemalisturi nacionalizmis specifika imaSi mdgomareobs, rom is warmoiqmna, rogorc ideologiuri instrumenti damoukideblobisaTvis brZolaSi.

ase rom, Turquli nacionalizmi, laicizmTan anu sekularizaciasTan erTad, warmoadgens Turquli politikis

17 dangaZe n. ”TurqeTis saxalxo-respublikuri partia 1923-1950w.w.”disertacia, Tbilisi, 2006. gv.,45.18 makaraZe e. Tananmedrove TurqeTis aqtualuri sakiTxebi. baTumi, 2002. gv., 68.

19

sistemas da sazogadoebis `evropeizaciis~ ganmsazRvrel yvelaze mZlavr faqtors, romlis gareSec respublika ver miaRwevda suverenobas da kvlav gagrZeldeboda faqtobrivad ganwiruli saxelmwifos rRvevis procesi.

aTaTurqi yovelTvis ar iyo Tanmimdevruli ̀ panTurqizmTan~ brZolaSi. Semdgom wlebSi is aZlevda Tavisuflebas im xalxis moRvaweobas, romelebic propagandas uwevdnen reaqciul ideologias, es miuTiTebs Turquli, burJuaziuli ideologiis uunarobaze, daewyo brZola reaqciuli tendenciebis winaaRmdeg, rogorc politikaSi, aseve sazogadoebriv cxovrebaSi. swored am garemoebiT sargeblobdnen reaqciuli wreebi, romlebic Tavis Tavs aTaTurqis momxreebad da saqmis gamgrZeleblad Tvlidnen.

nacionalizmis debuleba uSualod aris dakavSirebuli Turquli erovnuli TviTSegnebis SeqmnasTan. aTaTurqi ganmartavs, rom ̀ ers qmnis bunebrivi da istoriuli faqtorebi: politikuri erTianoba, saerTo ena, saerTo samSoblo, saerTo warmoSoba, istoriuli da zneobrivi safuZvlebis erToba~19.

`Cveni nacionalizmi araviTar SemTxvevaSi ar aris egoisturi da ampartavnuli nacionalizmi... Cven aravis mtrebi ar varT, mxolod adamianobis mtrobis mtrebi varT... samSobloSi mSvidoba dedamiwaze mSvidobis debulebaa, Cveni erovnulobac swored amis Tanxmobaa~20, dasZenda aTaTurqi.

nacionalizmis principi Turqi xalxis brZolis erT-erTi dasayrdenia. is aTaTurqis mxridan ganixileboda, rogorc mTavar mamoZravebel Zalad saxelmwifoebriobis winsvlis saqmeSi. miTumetes, rom nacionalizmi yovelTvis did rols TamaSobda TurqeTis istoriaSi.

qemalizmis nacionalizmis debulebas dResac eyrdnoba TurqeTis respublikis saSinao politika da am debulebis cxovrebaSi gatarebis Sedegad bevrad ufro erTgvarovani da Turqulia igi, vidre misi arsebobis pirvel wlebSi.

19 makaraZe e. Tananmedrove TurqeTis aqtualuri sakiTxebi. baTumi, 2002. gv., 70.20 Aktaş R. N. ; Atatürk’ün bağımsızlık savaşı nasıl başladı? İstanbul, 1973. c., 92.

20

xalxosnoba

`xalxosnoba gamoxatavs saxalxo suverenitets da amasTan erTad, uaryofs TurqeTSi klasebsa da klasobriv brZolas. mustafa qemali acxadebda, rom igi ar scnobda pirovnebis privilegiebsa da ar iziarebda klasobriv brZolas~21.

xalxosnoba (Halkçilik) _ axlos dgas nacionalizmis principTan. zogi mklevaris azriT xalxosnoba nacionalizmidan momdinareobs da misi Sedegia. aTaTurqis mixedviT ̀ xalxosnoba esaa demokratiuloba~, romelic ar cnobs pirovnebebs Soris privilegiebs da ar eTanxmeba klasobriv brZolas22.

xalxosnoba warmoadgens qemalizmisa da sxva ideologiur sistemebs Soris ganmasxvavebel mniSvnelovan elements. misi umTavresi mizani iyo xalxSi ganaTlebisa da kulturis Setana, ganurCevlad maTi klasobrivi kuTvnilebisa. Tanasworuflebian moqalaqeTa sazogadoebis Sesaqmnelad, qemalistebi auqmebdnen osmaleTis imperiisagan memkvidreobiT darCenil aristokratul titulebs da privilegiebs.

osmaleTis arsebobis dros sazogadoeba dayofili iyo or klasad: saSualo klasi (glexebi, jariskacebi) da privilegirebuli klasi (oficrebi, mmarTveli wreebis warmomadgenlebi). saxelmwifos marTva xelT epyra privilegirebul fenas, maSin, rodesac saSualo klass ar hqonda aranairi ufleba Careuliyo saxelmwifo saqmeebSi.

osmaluri sazogadoeba warmoadgenda mravalferovan mozaikas, romelic moicavda Tvramet sxvadasxva eTnikur jgufs da sam religias, romlebic erTad cxovrobdnen yovelgvari garTulebis gareSe.

mustafa qemali Tavis erT-erT sityvaSi xazs usvamda, rom ,,TurqeTis respublika warmoadgens sazogadoebas, yovelgvari socialuri da klasobrivi danawevrebis gareSe: `ar arsebobs klasobrivi interesebi, me exla vxvdebi vaWrebs, fermerebs, muSebs, isini ar SeiZleba iyvnen ganxiluli erTmaneTis

21 svaniZe m. TurqeTis istoria, Tbilisi, 2007. gv., 443.22 batiaSvili z. TurqeTis SeiaraRebuli Zalebi. Tbilisi, 2000. Ggv., 23.

21

sapirispiro fenebad~23.qemalisturma jgufebma, romlebsac unda SeedginaT

pirveli Turquli konstitucia, xalxosnobis principis daxasiaTebisaTvis Semdegi terminologia gamoiyenes:

muxli 2. ,,mTavroba, romelic momdinareobs TurqeTis didi erovnuli krebisagan, dabejiTebiT amtkicebs, rom qveynis suvereniteti da marTva ekuTvnis qveynis WeSmarit mflobels _ xalxs~24.

Mmuxli 6. ̀ suvereniteti yovelgvari pirobisa da SezRudvis gareSe ekuTvnis ers25~ (amdagvarad, saxalxo mmarTvelobis xasiaTi de-faqto damokidebulia xalxis TviTgamorkvevaze).

muxli 8. `Turqi xalxis mmarTveloba imyofeba didi erovnuli krebis kontrolis qveS~26.

1920 wlis 20 ivliss Mmustafa qemali didi erovnuli krebis sxdomaze ambobda: `Cveni ideologiis amosavali wertili xalxosnobaa, mTeli Zalaufleba da administracia Tavidan bolomde xalxs unda gadaeces, is xalxis xelSi unda imyofebodes~27.

Aam sakiTxTan dakavSirebiT, erTi wlis Semdeg mustafa qemali xazs usvamda im faqts, rom `Cveni xelisufleba ar Hhgavs samecniero naSromebSi aRweril arc erT (demokratiul, socialistur) Teoriul models. Cven Tu dagvWirdeba misi sociologiuri gansazRvra, maSin unda ganvacxadoT, rom Cveni modeli aris saxalxo~28.

1923 wlis 9 seqtembers qemalistebma Seqmnes `saxalxo

23 futkaraZe i. politikuri sistemis Camoyalibeba TurqeTSi (1923-1929) (samagistro Sroma), baTumi, 2008.gv., 40.24 TurqeTis respublikis konstitucia, Turqulidan Targmna g. sordiam, Tbilisi, 2000. Ggv., 4.25 TurqeTis respublikis konstitucia, Turqulidan Targmna g. sordiam, Tbilisi, 2000. Ggv., 526 TurqeTis respublikis konstitucia, Turqulidan Targmna g. sordiam, Tbilisi, 2000. Ggv., 5.27 Gülcan Y, Şenşekerci E, Atatürk ilkeleri ve inkılap tarihi, II. kurtulus dönemi (1923-1950) , Bursa 2003. c., 88.28 maxlobeli da Sua aRmosavleTis axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi. Tbilisi, 2003. Ggv., 33.

22

partia~ (Sinaarsobrivad xalxosnuri partia), romelTa miznebi iyo:

1. xalxis mier da xalxisaTvis gatarebuli erovnuli suverenitetis xelmZRvaneloba da zedamxedveloba;

2. Turquli civilizaciis didebis aRdgena;3. kanonis absoluturi batonobis damkvidreba yvelasaTvis;Tavdapirvelad, xalxosnobis principi Zlier iyo

gajerebuli idealizmiT. tipiuri iyo masSi Cadebuli miswrafeba klasobrivi brZolis ganadgurebisaTvis. osmaleTis saxelmwifoSi arsebobda hegemoniis (ekonomikuri, religiuri da politikuri) formebi, romelic ewinaaRmdegeboda xalxosnobis princips, romlis ganadgureba qemalistebma ver moaxerxes.

1934 wels `saxalxo-respublikuri~ partiis yrilobaze partiis qemalisturi koncefcia xalxosnobis Sesaxeb Semdegnairad ganisazrvra: `TurqeTSi ar arsebobs klasobrivi brZola, arc regionalizmi, arc feodalizmi, arc privilegirebuli ojaxebi da arc maTi konceptualuri gamoxatulebebi~29.

amgvarad, xalxosnobis principis mixedviT xelisflebam unda izrunos xalxis keTildReobaze, igi Turqi xalxis erT ojaxad, erT jgufad Tavmoyris mniSvnelovani movlenaa, is aZlierebs da safuZvels umagrebs saxelmwifos da aregulirebs urTierTobebs saxelmwifosa da mis moqalaqeebs Soris.

etatizmi etatizmi (Devletçilik) _ niSnavs erovnuli ekonomikis

Seqmnas saxelmwifos xelisSewyobiT da amtkicebs saxelmwifos warmmarTvel rols qveynis ekonomikis ganviTarebaSi30.

etatizmis qemalisturi gageba efuZneba qveynis ekonomikur ganviTarebaSi saxelmwifos Carevis princips, ramac unda

29 maxlobeli aRmosavleTis qveynebis axali da uaxlesi istoria. Tbilisi, 2000. Ggv., 34.30 svaniZe m. TurqeTis istoria, Tbilisi, 2007. gv., 443.

23

gansazRvros misi kulturuli, socialuri da ekonomikuri cxovrebis wesi.

osmaleTis saxelmwifos Zliereba yovelTvis efuZvneboda sagadasaxado sistemas, romlisgan gansxvavebiT TurqeTis axalgazrda saxelmwifo imeds amyarebda soflis meurneobaze, romelic adre ekonomikuri Zlierebis garantias ar iZleoda. imisTvis, rom uzrunvelyofiliyo ekonomikis aRmavloba, qemalistebi flobdnen erTaderT SesaZleblobas, es iyo saxelmwifos aqtiuri Careva am sferoSi.

damoukideblobisaTvis brZolaSi sruliad gaCanagda qveyana. wvrili vaWrebi da miwaTmflobelebi marTalia ibrZodnen qemalistTa mxareze, magram isini ar flobdnen did kapitals, raTa sazogadoebaSi gavlenian Zalad gadaqceuliyvnen. qemalistebi cdilobdnen qveynis ekonomikuri aRorZinebisaTvis gaeerTianebinaT wvrilmovaWreebi da miwaTmflobelebi. isini, erTis mxriv, ereodnen kerZo warmoebaSi da, meore mxriv, ki xalxosnobasTan dakavSirebiT cdilobdnen ar SeeqmnaT privilegirebuli klasi. aseTi gamokveTili ganwyobileba gardaiqmna etatizmis principad, romelic mosaxleobis romelime kategoriis mimarT gamoricxavda yovelgvar gansakuTrebul upiratesobas im SemTxvevaSic ki, Tu isini arsebiT daxmarebas uwevdnen reJims.

1923 wels qemalistebma qveyanaSi Seqmnili realuri situaciis gaTvaliswinebiT Seqmnes ekonomikis `Sereuli sistema~ anu meurneobis saxelmwifo da kerZo sistemebis Tanacxovreba da urTierTqmedeba.

etatizmis (warmosdgeba franguli sityvidan (Etat _ saxelmwifo) princips ori ganmarteba gaaCnia, farTo gagebiT igi niSnavs ekonomikisa da socialur-kulturuli aRorZinebis politikis gatarebas saxelmwifos mier, viwro gagebiT ki _ saxelmwifos warmmarTvel rols ekonomikaSi. es ki niSnavs, rom yvelafers saxelmwfio awarmoebs e.i. es principi saxelmwifos aqtiur politikas gulisxmobs qveynis SigniT. saxelmwifom unda iTamaSos mTavari roli qveynis ekonomikur, socialur da kulturul ganviTarebaSi, anu es

24

aris saxelmwifos seqtoris upiratesi ganviTareba.cxadia, rom TurqeTis burJuazias ar SeeZlo socialisturi

reformebis gziT wasvla, amitom TurqeTis xelisufalni cdiloben epovnaT ganviTarebis sakuTari gza. saWiro iyo koloniuri ekonomikis magier damoukidebeli erovnuli ekonomikis Seqmna, rac TurqeTis respublikis sazrunavs Seadgenda.

TurqeTis erovnuli burJuazia, romelic moeqca xelisuflebis saTaveSi, dainteresebuli iyo saSinao bazrisa da sasaqonlo-fuladi urTierTobebis gafarToebiT, erovnuli mrewvelobis SeqmniT, soflis meurneobis sxvadasxva dargebis ganviTarebiTa da qveynis SigniT mimosvlis saSualebis, pirvel rigSi, rkinigzebis axali xazebis mSeneblobiT, raTa umokles droSi qveyanas mieRwia ekonomikuri damoukideblobisaTvis. amasTan erTad, erovnuli burJaziis tradiciul ocnebas warmoadgenda ucxoeTis kapitalis poziciebis Sesusteba da qveynis ekonomikaSi erovnuli mdgomareobis dakaveba.Aam sakiTxis swrafad mogvarebisa da saerTod, qveynis momavali ekonomikuri ganviTarebis gzebis dasaxvisaTvis 1923 wlis Teberval-martSi izmirSi mowveuli iqna ekonomikuri kongresi. romelzec miRebuli sxvadasxva dadgenilebebi (rogoricaa samrewvelo mSeneblobis, soflis meurneobis ganviTarebis, vaWrobis, sabaJo politikisa da sxva) aSkarad miuTiTeben imaze, rom TurqeTis respublikis xelmZRvaneloba qveynis momavali sameurneo ekonomikuri ganviTarebisaTvis airCevda saxalxo meurneobis ZiriTad, wamyvan dargebSi etatizmis gatarebis gzas.

ekonomikuri damoukideblobis mopovebisas qemalistebi gansakuTrebiT mimarTavdnen nacionalizmis princips. aTaTurqi ekonomikuri suverenitetis Sesaxeb ambobda: `rogori mniSvnelovanic ar unda iyos politikuri da samxedro gamarjvebebi, is didxans ver gagrZeldeba da gaqreba, Tu qveyana ar iqna gamyarebuli ekonomikuri gamarjvebebiT da ekonomikuri suverenitetiT. erTaderTi Zala, erTaderTi myari fundameti, romelic uzrunvelyofs srul warmatebas,

25

es TurqeTis ekonomikaa~31.1927 wels qemalistebi iReben specialur `mrewvelobis

waxalisebis kanons~, ris safuZvelzec mTavroba cdilobs maqsimaluri mxardaWera aRmouCinos mrewvelobaSi kerZo seqtors. 30-iani wlebis dasawyisidan ki iwyeba saxelmwifos aqtiuri Careva qveynis sameurneo cxovrebaSi. TurqeTis saxelmwifo xelmZRvanelebi da burJuaziis ideologebi, qemalistTa ekonomikur politikas anu etatizms xatavdnen imgvarad, TiTqosda ekonomikuri ganviTarebis es gza warmoadgenda sruliad originalur, TurqeTisaTvis yvelaze ufro misaReb gzas, romelic mTel TurqeTs umokles droSi miiyvanda ekonomikur keTildReobamde.

etatizms TurqeTSi, 30-iani wlebidan moyolebuli, gamouCnda mexotbeTa erTi jgufi. maTi azriT, TurqeTisaTvis misaRebi erTaderTi gza _ etatisturi politikaa, romelic erTnairad aris misaRebi da xelsayreli ATurquli sazogadoebis yvela socialuri jgufisaTvis da warmoadgens saerTo erovnul politikur princips.

am etatisturi principiT, romelic mowodebulia aaSenos `ekonomikurad ganviTarebuli~, `kulturuli~ da `harmoniuli~ saxelmwifo wyobileba, dakavSirebulia qemalizmis cnobil sxva principebTan: `respublikuroba~ `erovnuloba~, ̀xalxosnoba~, ̀laicizmi~ da ̀revoluciuroba~. es principebi, etatizmis CaTvliT, pirvelad Setanili iqna TurqeTis `saxalxo-republikuri~ partiis programaSi 1931 wels. 1937 wels ki, rogorc kanoni, fiqsirebuli iqna calke muxlad konstituciaSi. partiis programaSi Setanili etatizmis principi acxadebda, rom `saxalxo partia kerZo da individualuri iniciativis safuZvlad miRebasTan erTad moiTxovs saxelmwifos aqtiur moqmedebas, gansakuTrebiT ekonomikur sferoSi, iq, sadac aucilebelia maRali mogebis miReba~, rac Seexeba sxva principebs, yvela isini warmoadgenen qemalizmis ideologiis propagandis qvakuTxeds. es principebi,

31 Ülger S. E.,Türk Rönesansı ve Anılarda Gazi Mustafa Kemal Atatürk, İstanbul, 1999. C., 43.

26

romlebic Tavis mxriv mxarSi udganan da avseben qemalistTa saxelmwifos SeqmnisaTvis `aRmoCenil ekonomikur anu etatistur politikas, warmoadgenen moxerxebul iaraRs arsebul etapze ekonomikuri ayvavebisaTvis. qemalisturi reJimi Tavisi arsiTa da etatisturi ekonomikuri politikis meSveobiT SeZlebs uzrunvelyos mTeli eris ekonomikuri bedniereba~32.

aqve gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom ar unda daviyvanoT etatizmi mxolod saxelwifos CareviT ekonomikis marTvaSi da proteqcionizmze. Qqemalistebi mas ganixilavdnen rogorc qveynis modernizaciis, demokratizaciisa da socialuri samarTlianobis erT-erT instruments. Mmiiswrafodnen ra erovnuli damoukideblobis mopovebisaken, qemalistebi gegmavdnen sazRvargareT sawarmoebisa da vaWrobis nacionalizacias, rac gulisxmobda am ukanasknelis `Turqizacias~. es gamowveuli iyo imiT, rom respublikamdel TurqeTSi mTeli vaWroba da warmoeba araTurqebis xelSi iyo. anu sawyis etapze Turquli ekonomikis `daxuruli~ xasiaTi, mTavrobis mxridan mudmivi da myari zedamxedveloba warmoadgenda susti, erovnuli kerZo warmoebisagan gamowveuli mdgomareobis iZulebiT kompensacias.

etatizmis erT-erTi mTavari Teoretikosi ahmad hamdi ambobda, rom etatizmi miscems saSualebas TurqeTs ekonomikur da kulturul TvalsazrisiT avides evropis donemde. etatizmi, romelic evropis qveynebSi warmoiSva sazogadoebrivi da politikuri mimarTulebiT, TurqeTSi upirveles yovlisa aRmocenda ekonomikuri aucileblobiT. TurqeTi mxolod „devleTCiliqis“ gziT dauaxlovda evropas. TurqeTis ekonomikuri ganviTarebisaTvis, warmoebis zrdisaTvis, umuSevrobis mospobisaTvis, xalxis keTildReobis gaumjobesebisa da sxva mravali ekonomiuri Tu socialuri sakiTxebis gadawyvetisaTvis, TurqeTSi aris

32 daTunaiSvili i, „qemalizmis etatisturi principebi da TurqeTis ekonomikuri ganviTarebis sakiTxebi.“ maxlobeli da Sua aRmosavleTis axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi, Tbi¬lisi, 1976. Ggv., 75.

27

aucilebeli pirobebi, risTvisac saWiroa saxelmwifos mxridan xelSewyoba.

a. baSaris azriT: `etatisturi politikis gatarebisas saxelmwifos ekonomikuri iniciativa ar unda iqnes TviTmiznad ganxorcielebuli, mas unda hqondes droebiTi xasiaTi. igi ufro energiulad unda gatardes, vidre sinamdvileSi tardeba, mxolod imisTvis, rom swrafad miaRwion Sedegs da dasruldes, e.i. ekonomikuri iniciativa TandaTanobiT kerZo kapitals gadaeces~33.

etatizmis politikis gatarebiT TurqeTis erovnulma burJuaziam mniSvnelovnad ganamtkica aramarto Tavisi politikuri da ekonomikuri poziciebi, aramed saxelmwifos materialuri bazac. erTdroulad sagrZnoblad SezRuda ucxo kapitalis poziciebic da xeli Seuwyo kapitalizmis ganviTarebas.Mmagram, amasTan erTad, erovnulma burJuaziam TandaTanobiT gadauxvia etatizmis qemalisturi prncipebidan, xolo meore msoflio omis dawyebis Semdeg qveynis politikuri, ekonomikuri interesebi daukavSira did saxelmwifoTa interesebs.

amrigad, Tavisi specipikidan gamomdinare Turquli etatizmi anu qemalisturi ekonomikuri politika warmoadgens `Sereuli tipis~ ekonomikas, rac faqtobrivad kapitalisturi sistemisaTvis amzadebda safuZvels. saboloo jamSi am ekonomikurma sistemam TurqeTs misca kapitalizmis ganviTarebis SesaZlebloba da uzrunvelyo burJuaziis klasis warmoqmna, romelmac Tavisi poziciebi gaimyara.

revolucionizmi

revolucionizmi (Devrimçilik) _ erTis mxriv gulisxmobs sazogadoebis mudmiv ganviTarebas da meores mxriv, qemalisturi revoluciis saxeliT aerTianebs yvela zemoT CamoTvlil princips.

`Tavisufleba xalxis Tavisufali azrisa da sityvis gamoxatulebaa, Tavisufleba Cems xasiaTSia. Tavisufali sazogadoeba ki Zlieri da damoukidebeli saxelmwifos

33 Киреев Н.Г. История этатизма в Турции. М., 1991. Ст.,92

28

safuZvelia~34 _ ambobda aTaTurqi.damoukideblobis debulebas mustafa qemal aTaTurqi

wina planze ayenebda. igi xom Turqi xalxis Tavmoyvareobis, erovnuli Rirebulebebis, Tavisuflebis, TviTmyofadobis, TavisTavadobis mniSvnelovani niSani da movlena iyo. amitomacaa, rom am xalxis erovnuli brZolis lozungi `damoukidebloba an sikvdili~ gaxda. aTaTurqis azriT _ damoukidebloba gulisxmobs politikuri viTarebis, materialuri mdgomareobis, ekonomikis, sasamarTlo, samxedro da kulturuli cxovrebis erTad Serwymas, Tavisuflebasa da SeuzRudaobasTan. aqedan romelimes ararsebobis SemTxvevaSi, damoukideblobis sworad gageba, misi axsna-ganmarteba SeuZlebeli iqneboda. `damoukideblobis da Tavisuflebis gansazRvra farTo msjelobis sagania da is patiosani xalxis kuTvnili debulebaa~35 _ aTaTurqis am sityvebs didi fasi aqvs, radganac damoukideblobis armqone eri, rac ar unda simdidres, keTildReobas da dovlaTs miaRwios, civilizebuli erebis mxridan damsaxurebas ver moipovebs.

Turqi xalxis saxelmwifoebriobis brZolis idea yovelTvis atarebda eTnocentristul da nacionalur xasiaTs. qemalisturi revolucia _ es iyo memarcxene msoflmxedvelobis ideologia, Zlieri nacionalisturi aspeqtebiT.

miuxedavad debulebaTa urTierTSoris mWidro kavSirisa, zogierTi mkvlevari mainc Tvlis, rom ar SeiZleba qemalizmis mwyobr Teoriul sistemad gamocxadeba, vinaidan igi warmoadgens evropul-materialistur da idealistur Teoriebidan aRebul debulebaTa kompleqss. amave dros, bevri ram am Teoriebidan aRebulia aramarto uSualod evropidan, sadac igi Seiqmna, aramed TurqeTis sinamdvilidan.

qemalistur revoluciasTan dakavSirebiT adgili ar hqonia aseT Tanmimdevrobas: jer revluciuri Teoria, Semdeg revolucia. TurqeTSi moxda piriqiT: jer revolucia da

34 Saray Mehmed, Türklerde Dini ve kültürel hoşgörü, Atatürk ve laiklik., Ankara, 2002. c.,55.35 100 temel eser özetleri, nutuk, Ankara, İzmir, 2005. C.,90.

29

mxolod Semdeg, ukve revoluciis msvlelobaSi Seiqmna sistema. es qemalizmis damaxasiaTebeli Taviseburebaa. rodesac mustafa qemal faSa saTaveSi Caudga interventebis winaaRmdeg brZolas, mas programa ar hqonda SemuSavebuli, amitomac SeiZleba davaskvnaT, rom `saxalxo-respublikuri~ partiis eqvsive debulebis TandaTanobiT Camoyalibebis procesi amave dros aris qemalizmis, rogorc ideologiis Camoyalibebis piroba, romelic moicavs aramarto antantel interventebTan brZolas, aramed respublikuri reformebis periodsac. qemalizmis sworad gagebis gareSe ki SeuZlebelia Tanamedrove TurqeTSi mimdinare procesebis obieqturad aRqma da gaanalizeba.

qemalisturi revoluciis specifikuri Tavisebureba mdgomareobs imaSi, rom revolucia moxda ara qvemodan, xalxis ajanyebis Sedegad, aramed zemodan _ mustafa qemalis xelmZRvanelobiT.

qemalisturi revolucia TaviseburebebiT xasiaTdeba. es iyo mSvidobiani gziT TurqeTis revoluciuri gardaqmna, xaverdovani revolucia, romlis xelmZRvaneli da sulisCamdgmeli iyo mustafa qemali. igi konfliqtis mosagvareblad jer mSvidobian gzas irCevda, Semdeg zewolas mimarTavda da iaraRs ukidures SemTxevvaSi iyenebda.

didia qemalisturi revoluciis istoriuli mniSvneloba aRmosavleTis xalxebisaTvis. igi saukeTeso magaliTad SeiZleba CaiTvalos aRmosavleTis muslimuri qveynebisaTvis, Tu rogor SeiZleba mSvidobiani gziT revoluciis ganxorcieleba.

30

demokratizacia da sakonstitucio

cvlilebebi TurqeTSi*

demokratiuli saxelmwifos Seneba uamrav RonisZiebas aerTianebs Tavis TavSi da igi farTo mniSvnelobis mqone terminia. sakanonmdelo bazis srulyofa da evropul standartebTan SesabamisobaSi moyvana msoflios TiTqmis yvela saxelmwifos mizans warmoadgens, maT Soris TurqeTisac. Sesabamisad, Zalzed mniSvnelovani da sainteresoa is gza, romelsac TurqeTi gadis sakanonmdeblo bazis cvlilebis TvalsazrisiT. evrogaerTianebam TurqeTsac, iseve, rogorc Tavis droze sxva danarCen wevr saxelmwifoebs, wauyena garkveuli standarti qveyanaSi demokratiis donis gasazomad _ e.w. kopenhagenis kriteriumebi, romlis ardakmayofilebis gamoc man araerTxel warmatebiT gaimarTla Tavi Turqi saxelmwifo moRvaweebis winaSe.

warmodgenili kvlevis mizania ramdenadac SesaZlebelia detalurad gaanalizdes TurqeTSi mimdinare procesebi sakanonmdeblo bazis srulyofis WrilSi, vinaidan, xSirad mimdinare trafaretuli diskusia, rom TurqeTis evrokavSirSi gawevrianebis Semaferxebeli faqtori mxolod religiuri aRmsarebloba da mosaxleobis raodenobaa, realuri msjelobis WrilSi gadavides. anu, didwilad uari wevrobaze ganpirobebuli iyo swored adamianis uflebebis darRvevis, demokratiuli institutebis ufunqcionirebisa da Sesabamisi sakanonmdeblo bazis arqonis gamo. evrokavSiris reportebi ar iyo politikuri uaris SeniRbva, isini realur suraTs asaxavda.

rejeb taip erdoRanis mTavrobam kargad gaiazra mTeli es procesi. maT radikaluri nabijebic ki gadadges mdgomareobis gamosworebisaTvis. maTi mizani iyo qveynis ara ubralod imijis amaRleba, aramed saxelmwifoSi evropuli tipis sakanonmdeblo bazis realurad momzadeba, romelzec momavalSi SesaZlebeli gaxdeba evropuli tipis saxelmwifos daSeneba.

* avtori: maia manCxaSvili, Tsu-s politikis mecnierebis doqtoranti

31

nebismier qveyanas, romelic gadawyvets demokratiuli ganviTarebis maRal safexurze avides, sWirdeba zurgs umagrebdes saxelisuflebo elitis uryevi politikuri neba. jer kidev TurqeTis respublikis damaarseblis gadawyvetilebiT, muslimuri kulturis matarebeli qveynis saxelmwifoebrivi ganviTarebis gezi dasavleTisken iqna mimarTuli da evropeizaciis gza ucvlel sagareo politikur principad iqna gamocxadebuli. es principi Tavis TavSi demokratiuli tipis saxelmwifos mSeneblobas gulisxmobs. aTaTurqis eqvsi principi, romelTa Sorisaa evropeizaciac, TurqeTis konstituciis preambulaSia Cadebuli da isini gadaxedvas ar eqvemdebarebian.

evropeizaciisa da demokratizaciis gzaze TurqeTs araerTi Sida da sagareo gamowvevisa da problemis gadalaxvam mouwia. bolo periodSi qveyanaSi mimdinareobs sakanonmdelo sferos TiTqmis sruli refomireba; cvlilebebi Seexo qveynis umTavres kanons – konstitucias, romlis araerTi muxlic dRemdea evropeli eqspertebis mkacri kritikis obieqti. cvlilebebi aseve Seexo sasamarTlos, mas-medias, ganaTlebis sferoSi sakanonmdeblo reformebs, samxedroebs da sxva. sxvaTaSoris, aw ukve prezident rejeb taip erdoRanis winasaarCevno lozungis mixedviT, isev unda velodeT cvlilebebs konstitutciaSi.

TurqeTSi gardaqmenebis procesebi gansakuTrebiT aqtiur fazaSi gasuli saukunis 90-iani wlebidan Sevida. am mxriv pirveli demokratiuli „reformebis paketi“ qveynis sakanonmdeblo organoSi maSindeli koaliciis lideris, premier Tansu Cileris mier iqna wardgenili. dawyebuli reformebis kursi warmatebiT ganaviTara ahmed nejdeT sezerma jer kidev maSin, rodesac igi sakonstitucio sasamarTlos xelmZRvanelobda. mogvianebiT ki rogorc prezidentma. es kursi gaagrZela rejeb taip erdoRanis mTavrobam, roca sakanonmdeblo organoSi ara ubralod cvlilebaTa masStaburi paketebi Sevida, aramed qveyanaSi 2010 wels referendumze gaitanes sakonstitucio cvlilebebis sakiTxi, rac Tavis

32

mxriv demokratiisa da sakuTari xalxisadmi udidesi ndobis gamoxatuleba iyo.

rogorc zemoTac aRvniSneT, demokratia mravalmxrivi procesia; Tanamedrove gagebiT demokratiuli saxelmwifos Seneba, sxva uamrav RonisZiebasTan erTad, erovnuli sakanonmdeblo bazis mowesrigebisa da evropul samarTalTan SesabamisobaSi moyvanis RonisZiebebs gulisxmobs, raTa saxelmwifos qondes Sesabamisi iuridiuli safuZvlebi qveynis Semdgomi ganviTarebisaTvis. aseve, gaiziaros da ganaviTaros is faseulobebi, romelic Rirebulia mTeli kacobriobisaTvis. TurqeTma am mxriv didi gamowvevebi miiRo da qvemoT mogaxsenebT, Tu ra konkretuli SedegebiT mimdinareobs igi.

kanonmdeblobis demokratiul sawyisebze

gadasvlis istoriuli fesvebi TurqeTSi

safrangeTis revoluciam kacobriobis istoriaSi udides gardaqmnebs daudo saTave. igi imTaviTve gascda erTi qveynis sazRvrebs da araerT qveyanaSi axleburad azrovnebas, axal filosofiur sawyisebze qveynebis aRmSeneblobas misca dasabami da TanamoazreTa sakmaod farTo wre moicva. am moZraobam didi interesi gamoiwvia maSindeli jer kidev osmaleTis imperiis elitur nawilSi. warCinebuli sazogadoebis umetesoba icnobda am ideebs da emxroboda kidec. dasavlur faseulobebs naziarebi sazogadoebis progresuli nawili TandaTan amxedrda despotiis winaaRmdeg da maT aqtivobam am procesebs ukve Seuqcevadi xasiaTi misca imperiaSi. maTi zewola dasabami gaxda imperiis gadayvanisa konstituciur mmarTvelobis tipze, rac arc Tu advili misaRwevi iyo im droisaTvis. ukve 1876 wels, 23 dekembers sulTan abdul hamid II-is mier pirveli Turquli konstituciis – „ZiriTadi kanonis“ (Kanun Esasi) _ gamoqveyneba iyo pirveli didi gamarjveba progresuli Zalebisa despotiaze. sainteresoa, rom osmaluri elita Zveli evropuli qveynebis gamocdilebiT, kerZod 1850 wlis prusiisa da 1831 wlis

33

belgiis konstituciebiT xelmZRvanelobda, roca `midhat faSas konsitutias~ werda. konstituciuri monarqiis damyareba, romelic islams saxelmwifo religiad aRiarebda, gaxda pirveli signali dasavluri gardaqmnebis momxre moqalaqeebisTvis, rom Rirda brZolis gagrZeleba.

brZola marTlac gagrZelda, magram ufro daJinebiTa da mkacri moTxovnebiT xelisuflebisadmi. xelisuflebis mxridan araerTi mkacri nabijis miuxedavad, rogoric iyo magaliTad parlamentis moulodnelad daTxovna, konstituciis gauqmebulad gamocxadeba da sxva qmedebebi, ver SeaCera ukve dawyebuli fesvgadgmuli procesebi da xalxis ltolva, ecxovra samarTlian saxelmwifoSi.

osmaleTis imperiaSi mimdinare am procesebs msoflio arenaze Tan sdevda aseve didi gardaqmnebis etapi, rac daaxloebiT erT saukuneSi am imperiis kolafsiT dasrulda. es kolafsi garkveulwilad Sida rRveviT iyo gamowveuli, magram, ra Tqma unda, ar unda gamoiricxos am Sedegis dadgomis mosurne politikuri aqtorebis udidesi Zalisxmevac.

sulTnis xelisuflebis gauqmebisa da 1923 wels respublikis gamocxadebis Semdeg pirveli, rac qemalistebma politikuri wyobis ganmtkicebis mizniT daiwyes, iyo radikaluri reformebis gatareba da konstituciaze muSaoba, rac parlamentis mier misi miRebiT dasrulda. es iyo qemalistebis pirveli didi gamarjveba saxelmwifos mSeneblobis gzaze.

sxvaTaSoris, sainteresoa, rom aTaTurqis momxreebma axal konstituciaze muSaoba farulad jer kidev 1921 wels daiwyes, maSin roca jer kidev ar iyo gauqmebuli monarqia. damoukideblobis gamocxadebis Semdeg, 1924 wlis 20 aprils, TurqeTis didma eronulma krebam (mejlisma) swored 1921 wels SemuSavebuli konstituciis proeqti daamtkica. mas „pirvel respublikur konstituciad“ moixseniebdnen. am konstituciiTac islami saxelmwifo religiad iyo aRiarebuli, rasac Tavad respublikis damaarseblebi ar eTanxmebodnen, magram maSin sazogadoebrivi uTanxmoebis Tavidan acilebis

34

mizniT, ar iyvnen ra darwmunebulebi, rogor SeiZleba aRqmuli yofiliyo aseTi mkveTri nabiji, wavidnen am daTmobaze, im imediT, rom uaxloes momavalSi am sakanonmdelo xarvezs gamoasworebdnen. am miznis ganxorcieleba mxolod 1928 wels moxerxda da moxda islamisa da saxelmwifos gamijvna erTmaneTisagan. qemalisTvis es iyo evropisken gadadgmuli mniSvnelovani nabiji. cota mogvianebiT, 1932 wels ki man mdedrobiT sqess arCevnebSi monawileobis ufleba (es ufleba evropis ramodenime qveyanaSi jer kidev ar qonda mdedrobiTi sqesis warmomadgenlebs) da Cadris gareSe siaruli daukanona.

sakanonmdeblo cvlilebebze muSaobis procesi amiT ar damTavrebula, ra Tqma unda, mxolod axla iwyeboda da mas qveynisaTvis sasicocxlo mniSvnelobis gamocdebisTvis unda gaeZlo, Tan araerTxel. am gamocdebidan pirvels 1960 wlis 27 maiss qonda adgili, roca samxedroebis gadatrialebis Sedegad moqmedi konstitucia gauqmebulad gamocxadda. Seiqmna axali jgufi da daiwyo axal proeqtze muSaoba, romelic daaxleobT erT wels gagrZelda da axali kanoni ZalaSi mxolod 1961 welis 9 ivniss Sevida, mas Semdeg, rac didma erovnulma krebam ganixila da mxari dauWira mis amoqmedebas. es konstitucia acxadebda, rom TurqeTis respublika aris erovnuli, demokratiuli, saero, socialur-uflebrivi saxelmwifo, sadac umaRlesi xelisufleba `usityvod ekuTvnis xalxs~ da emyareba adamianis ZiriTad uflebebs.

1961 wlis konstituciis ZiriTadi principuli gansxvaveba 1924 wlis konstituciisagan aris is, rom gaZlierda aRamsrulebeli xelisufleba. Seicvala parlamentis struqturac da gaZlierda sakonstitucio sasamarTlo. es konstitucia ZalaSi darCa 1982 wlamde, manam, sanam 12 seqtembers morigi samxedro gadatrialebis Sedegad kvlav gauqmebulad ar gamocxadda igi.

bolo da amJamad moqmedi Turquli konstitucia 1982 wels miiRes, 7 noembers, referendumis Sedegad. am konstituciaSi Zalian bevri cvlileba Sevida mogvianebiT, romelzec ufro detalurad visaubrebT qvemoT.

35

am Sesworebebidan yvelaze metad liberalur faseulobebTan miaxloebad Sefasebuli cvlileba iyo 1991 wels miRebuli gadawyvetileba, romlis mixedviTac Turquli sazogadoeba ukve acxadebda mzadyofnas daeSva pluralizmi sazogadoebaSi da Turquli enis garda sxva nebismier enaze momxdariyo sagamomcemlo saqmianobis warmoeba. aseve, am enebis mSobliuri enis statusiT swavleba. TviT aTaTurqis drosac ki am nabijze wasvla ver gabedes, imis SiSiT, rom islamuri Temi ar miiRebda am cvlilebas da evropis winaSe keklucoba furcelze daweril reformad darCeboda. sazogadoebisaTvis misi ganxorcielebis Sexseneba ki mxolod gaaRizianebda mas.

gasuli saukunis 90-ini wlebis morigi cvlileba, ramac dasavleTis mowoneba daimsaxura, Seexo sazRvargareT mcxovreb TurqeTis moqalaqeebs. maTTvis arCevnebSi monawileobis uflebis miniWeba aRiqmeboda, rogorc tipiuri dasavluri demokratiuli saxelmwifos qmedeba. manamde es mosaxleoba samSoblosagan gariyulad grZnobda Tavs da am valdebulebis aRebiT TurqeTma garkveulwilad sakuTari Zalebis konsolidaciac ki moaxerxa sazRvargareT.

da kidev erTi, Zalzed mniSvnelovani nabiji, ramac sakanonmdeblo baza bevrad liberaluri gaxada, iyo 1995 wlis 26 ivliss TurqeTis mejlisis mier konstituciis evropul kanonebTan harmonizaiisa da demokratiizaciis procesis gaRrmavebis mizniT `demokratiuli reformebis paketis~ farglebSi universitetebis maswavleblebisaTvis politikur partiebSi moRavaweobis uflebis miniWeba36. am bolo orma cvlilebam, rogorc ityvian `navsi gatexa~ da cvlilebaTa mTel rig RonisZiebebs Seumzada noyieri niadagi. 1999 wlidan, anu kopenhagenis samitidan, axali era iwyeba ara mxolod TurqeT-evrokavSiris urTierTobebSi, aramed, Turquli sakanonmdeblo bazis dasavlur kanonmdeblobasTan daaxloebis TavlsazrisiT. es ki is niadagia, romelzec

36 sordia g., konstitucionalizmis ganviTareba da adamianis uflebebi TurqeTSi, qarTuli diplomatia, weliwdeuli, 9, 2002, gv. 283-410

36

liberaluri faseulobebis matarebeli sazogadoeba SeiZleba aRizardos. yvelaze mniSvnelovani isaa, rom cvlilebebi bunebrivi xasiaTisaa. Turqul sazogadoebaSi moxda gardatexa, rasac faseulobaTa cvlilebebic mohyva. magram, saqme isaa, rom es gardatexa erovnuli TviTSegnebis gamyareba/gaZlierebis paralelurad mimdinareobda da sakmaod mtkivneuli procesi iyo, bevrad ufro Znelad gadasaxarSi, vidre es dasavluri sazogadoebisTvis aRmoCnda. amas Turqi avtorebic aRiareben; magaliTad, saerTaSoriso urTierTobebis profesori, ahmed davudoRlu (SemdgomSi sagareo saqmeTa ministri erdoRanis mTavrobaSi da TurqeTis premier ministri 2014 wlis saprezidento arCevnebis Semdeg) erTgan ritorikuladac ki kiTxulobs, rom XX saukuneSi istoriis asparezze gamosuli sxva eri-saxelmwifoebisagan gansxvavebiT, TurqeTs ratom Seeqmna ufro meti da masStaburi problemebi?! pasuxi ki isaa, rom saukuneebis ganmavlobaSi gansxvavebuli kulturuli faseulobebis matarebeli sazogadoebisaTvis, miuxedavad imisa, rom Zalzed mimzidvelad gamoiyureboda evropuli liberlauri demokratiisaTvis damaxa siaTebeli faseulobebi, Zneli aRmoCnda am Rirebulebebis gaTaviseba. am procesis warmatebiT gagrZelebis saidumlo ki warsulis kargad gaazrebaa. eri, romelmac moaxerxa am krizisuli etapis gadalaxva, aseve moaxerxebs ganviTarebis SedarebiT maRal safexurebs miuaxlovdes.

axali Turquli saxelmwifos mSeneblobis saTaveebTan myofi pirovnebebi qveynis momavals „istoriidan momavlisaken“ mimarTul strategiasa da istoriis fesvebidan amozrdil, myari fesvebis mqone erTian sazogadoebaSi xedaven. a.davudoRlusTvis es imas niSanavs, rom qveyanam unda miiRos axali gamowvevebi da upasuxos mas, gaagrZelos myari svla demokratiuli sazogadoebis Camoyalibebisaken, magram ar mowydes warsuls, moaxdinos misi revizia da istoriuli faseulobebidan SeinarCunos mxolod Rirebuli, is, rac mis winsvlas ar Seaferxebs. istoriuli procesebis axleburi interpretacia ki mas axal SesaZleblobebs gauxsnis. saqme

37

isaa, rom istoriul fesvebs mowyvetili qveyana, kargavs identobas, magram, misi mometebuli dacva ki zRudavs mis moqmedebebs ganviTarebisaken. marTalia, Zalian Znelia daabalanso es procesebi, magram ganviTarebuli demokratiebi swored amis kargi magaliTebia da Tu TurqeTs myarad aqvs gadawyvetili ar gadauxvios arCeul kurss evropisaken, unda SeZlos am balansis warmatebiT uzrunvelyofa.

respublikuri TurqeTis fundamenturi

principebis arsi

Tavis droze mustafa qemali darwmunebuli iyo, rom eris ganviTarebisaTvis erTaderTi arCevani arsebobs _ civilizaciis Tanamedrove donis miRweva _ am models uwodeben qemalizms. qemalizmis Teoriis erT-erTi qvakuTxedi ki aris nacionalizmi, igi TurqeTSi oficialuri politikis rangSia ayvanili da konstituciaSi dafiqsirebulia, rogorc `aTaTurqiseuli (qemalisturi) nacionalizmi~. aTaTurqis nacionalizmi mimarTuli iyo ara mxolod eri-saxelmwifos Seqmnisaken, aramed man da misma mimdevrebma Tvisobrivad axal safexurze aiyvanes saukunenaxevris win dawyebuli modernizaciis procesi da miznad isaxavdnen mis Semdgom vesternizacias. rogorc araerTi Turqi avtoric aRniSnavs, qemalma nacionalizms axali Sinaarsi SesZina.

aq yvelaze mTavari isaa, rom qemalisturi nacionalizmi Tavisufalia religiurobisagan. TurqeTis respublikis konstituciis preambulaSive aRniSnulia, rom dauSvebelia ,,saxelmwifos saqmeebsa da politikaSi religiuri grZnobebis Careva~37. religia ki TurqeTSi is institutia, romlis politikaSi yofnamac SesaZloa TurqeTi islamur respublikad aqcios. es ki konstituciiTaa ukve akrZaluli, anu gadawyvetilia, rom TurqeTma demokratiuli mSeneblobis gziT unda iaros da evropuli tipis saxelmwifo aaSenos. evropuli tipis saxelmwifo ki qveynis saqmeebSi

37 Anayasa; Turkiye, 2005 gv. 3.

38

religiuri kanonebiT moqmedebebs CamorCenilobiT xsnis. anu aTaTurqiseul nacionalizms TurqeTisaTvis arCevani ar dautovebia – arCevani gakeTebulia liberaluri saxelmwifos mSeneblobis sasargeblod! anu ukeT ganmartebisaTvis ganvavrcobT, rom respublikis daarsebis droisaTvis, maSin, roca samxedroebs esoden didi uflebebi mieniWaT TurqeTSi, maT misiaSi/movaleobaSi umTavresi swored is iyo, rom mdgariyvnen qveynis evropuli gzis sadarajoze da Tu adgili eqneboda mcdelobas religiuri partiis an dajgufebis mxridan politikuri sadaveebi Caegdo xelSi, es mcdeloba dauyovnebliv unda aRkveTiliyo, Tunac es saxelmwifo gadatrialebad dajdomoda qveyanas, anu ar Seferxebuliyo demokratiuli gardaqmnebi, romelsac dro sWirdeba, mivides sasurvel kondiciamde, roca ukve procesebi Seuqcevadi xdeba da Cvens mier zemodnaxsenebi gadatrialebebi, romelsac axali konstituciebis miReba mohyva, swored arCeuli gzidan gadaxvevis mcdelobebis aRkveTis magaliTebia. anu saxlemwifos mSeneblobisas qemalma moZebna is rgoli – samxedroebis saxiT – romelic TurqeTSi respublikuri wyobisa da demokratiuli ganviTarebis sadarajoze idgeboda. amasTan, damfuZneblebi imeds itovebdnen, rom dadgeboda dro da es berketebi ukve dros moWamda, vinaidan TurqeTi Sedgeboda demokratiul saxelmwifod.

bunebrivia, saxelmwifoSi samxedroebis didi gavlena mianiSnebs diqratoruli reJimis arsebobaze, magram, SeiZleba iTqvas, TurqeTi gansxvavebuli magaliTia am mxriv. ratom? pirvel rigSi imitom, rom nebismieri samxedro diqtatura cdilobs SeinarCunos xelisufleba yvela meTodiT. magram, TurqeTSi samxedroebi ar inarCuneben TavianTi uflebebiT mudmivad sargeblobis uflebas. jer ar yofila samxedro gadatrialeba, rom saxelmwifos politikur saqmeebSi Carevidan umokles vadaSi, mdgomareobis SedarebiT stabilizaciisTanave Tavad ar daewyoT Zalauflebis samoqalaqoebze gadacemis procesi.Ffaqtia, rom armia, sakonstitucio sasamarTlosTan erTad, qveyanaSi respublikuri wyobis umTavresi garanti iyo.

39

xelisuflebis samxedroebis CareviT Secvlis mgaliTebs Tu gadavxedavT, armias diqtaturis damyarebasa da xelisuflebis SenarCunebisaTvis brZolaSi namdvilad ver davadanaSaulebT.

samxedroebis fenomeni sxva qveynebTan SedarebiT, TurqeTSi sruliad gansxvavebulia. aq samxedroTa aqtivoba araa klasikuri gagebiT samxedroTa aqtivoba. aq samxedroTa aqtivoba, respublikis daarsebis dRidan, aris xelisuflebis damatebiTi berketi, romelic exmareba mTavrobas, romelic Tavis mxriv mudmivad mizanmimarTulad zrunavs, islamuri kulturis matarebeli sazogadoeba gadaiyvanos demokratiis normebze. sxvaTaSoris, Tavis droze samxedroebma aRkveTes nejmeTTin erbaqanis mcdeloba, konstituciaSi Seetana cvlileba da islami daekanonebina saxelmwifo religiad.

SeiZleba gaCndes ritorikuli kiTxva, rac albaT, bunebrivia, esec xom adamianis uflebebis Selaxvaa, rom ubiZgeb an aiZuleb airCios saxelmwifo mowyobis demokratiuli modeli da iaros am gziT? iqneb ufro komfortuladac ki grZnobs Turquli sazogadoeba Tavs islamur civilizaciaSi da esaa misTvis organuli? es kiTxvebi bevri Turqi politikuri moRvawis Tavsatexi da pasuxgaucemeli kiTxva iyo, romlis xmamaRla Tqmasac ki ver bedavda. rejeb taip erdoRani aRmoCnda is politikosi, romelmac am kiTxvaze pasuxi Turq ers miando da es sakiTxi referendumze gaitana. bevri skeptikosi maSin misi karieris dasamarebas winaswarmetyvelebda38, magram moxda sruliad sxva ram, ramac zogierT Tavad Turq politikossac ki gansxvavebulad daanaxa procesebi. am faqtis analizma SeiZleba udidesi da istoriuli mniSvnelobis daskvnebamde gagviyvanos, romlis laiTmotivi TurqeTis demokratiul sawyisebze gadasvlis procesze gagviyvans.

2010 wlis referendumis Sedegebi da rejeb taip erdoRanis riski gansakuTrebiT yuradsaRebi iyo jer kidev 1991 wels kanonSi ganxorcielebuli cvlilebis gamoc, romlis mixedviTac gauqmda sisxlis samarTlis 163-e muxli, romelic

38 Turkey’s democratic shortfall: is prime Minister Erdogan the main problem? www.opendemocracy.net/aslan-amani/

40

krZalavda islamis gamoyenebas politikuri da piradi miznebisTvis, anu moxda religiuri ordenebis, Temebisa da Tariqatebis moZraobis legalizeba, riTac, rogorc xSirad amboben, moxerxda e.w. `saxalxo islamis~ kontroli.

gamodis, rom miuxedavad 1990-ian wlebSi TurqeTis politikur cxovrebaSi proislamuri Zalebis mosvlisa, romelmac ver Secvala saero politikuri kursi da es nabiji Tavis mxriv iyo garkveuli daTmoba islamis winaSe, 1991 wels ukve kanonis donezec islamis gamoyenebis akrZalvis moxsnamac, ver moaxdina gavlena da ver Secvala demokratiuli gardaqmnebis kursis Seuqcevadoba. ukve referendumma aCvena, rom Turq ers ar surs amovardes progresuli da ganviTarebis maRali standartebis gziT mavali saxelmwifoebis rigebidan da misi arCevania evropisa Tu msoflio Tanamegobrobis RirseulTa rigebSi damkvidrebis gza, raTa iyos kacobriobis udidesi monapovrebis gamziarebeli, adamianis uflebebis dacvisa Tu umTavresi Rirebulebebis TvalsazrisiT.

sxvaTaSoris, saintereso SemTxvevas hqonda adgili 2002 wels, roca TurqeTis specsamsaxurebma gamoavlines da daxures `kavkasia-CeCneTis solidarobis komitetTan~ arsebuli SariaTis iatakqveSa kursebi. TurqeTisa da ucxoeTis saagentoebis cnobiT, kursebi stambolis evropul nawilSi (TrakiaSi) iyo gaxsnili da daRestnidan da CeCneTidan Camosul bavSvebs avarjiSebdnen meCeTad gadakeTebul fermaSi, sadac skola da saerTo sacxovrebeli iyo mowyobili. fundamentur momzadebas gadioda 8-dan 17 wlamde asakis 60 bavSvi39. centri daxures, maTi xelmZRvaneli daakaves. specsamsaxurebis saqmianobas maSin uSualod akontrolebda TurqeTis imJamindeli premier-ministri bulenT ejeviTi. SariaTis Semswavleli kursebis daxurva Seesabameboda TurqeTis konstituciis fundamentur principebs, romelic mkacrad adevnebs Tvalyurs imas, rom qveyana darCes saero

39 sordia g., konstitucionalizmis ganviTareba da adamianis uflebebi TurqeTSi, qarTuli diplomatia, weliwdeuli, 9, 2002, gv. 283.

41

saxelmwifod.am sakiTxis mniSvnelobas qveynis demokratizaciis procesSi

qvemoT kidev mivubrundebiT.

`kopenhagenis kriteriumebi~evropis kavSiris damfuZnebeli wevrebis garda, yvela

saxelmwifom, romelic SeuerTa am kavSirs, erTgvari testi Caabara, iyo Tu ara mzad, yofiliyo evropis Tanamegobrobis sruluflebiani, Rirseuli wevri. es testi/kriteriumebi droTa ganmavlobaSi cvlilebas daeqvemdebara da gazarda standarti, romlis dakmayofilebac savaldebulo gaxda gawevrianebis msurveli saxelmwifosTvis. TiTqmis yvela misma wevrma saxelmwifos asocirebis individualuri gza ganvlo kandidatobidan wevrobamde, rac gulisxmobs imas, rom gawevrianebamde midioda saguldagulo Seswavla kandidati qveynisa, muSavdeboda konkretuli, mxolod am saxelmwifosaTvis gankuTvnili SeniSvnebi, romelic `saSinao davalebad~ unda mieRo kandidats da gamoesworebina aRmoCenili instituciuri Tu sxva saxis problemebi.

droTa ganmavlobaSi evrokavSiris wevri qveynebis mier SemuSavda universaluri standarti, romelic 1993 wels kopenhagenis samitze evrosabWom aRiara wevrobis msurveli qveynebisaTvis erTgvar barierad, romelic daZlevis SemTxvevaSi qveyanas moutanda evrokavSiris wevrobas.

am kriteriumebis mixedviT kandidat qveyanaSi unda fiqsirdebodes institutebis stabiluroba, romelic demokratiis, kanonis uzenaesobis, adamianis uflebebisa da umciresobis uflebebis dacvis garanti iqneba.

es kriteriumebi Semdegi tipisaa: politikuri, romelic gulisxmobs stabilur institutebs, romelic demokratiisa da adamianis uflebaTa dacvis garanti iqneba; ekonomikuri, romelic gulisxmobs kandidati qveynis sabazro ekonomikis unars, monawileoba miiRos evrogaerTianebis erTiani sivrcis ekonomikur procesebSi; samarTlebrivi – evrogaerTianebis

42

samarTlebrivi normebi gadmoitanos qveynis Sida samarTalSi da aRiaros misi primati40.

mas Semdeg, rac 1959 wels TurqeTma gaakeTa wevrobaze ganacxadi, daiwyo TanamSromloba, romelic ramdenime ormxrivi xelSekrulebiT iyo gamyarebuli, magram „kopenhagenis kriteriumebis“ miRebis Semdeg TurqeTsac mosTxoves daekmayofilebina aucilebeli normebi. TurqeTma miiRo gamowveva da daJinebiT elodeboda wevrobaze Tanxmobas. evrokavSiris mxarem daiwyo sakiTxis Seswavlis axali etapi. 1998 da 1999 wlebSi gamoqveynda ori angariSi, romelic TurqeTis gawevrianebisaTvis mzaobas Seexeboda. angariSi arc Tu dadebiTad axasiaTebda qveyanaSi arsebul mdgomareobas. gansakuTrebiT aradamakmayofilebeli aRmoCnda ramodenime sfe ro, sadac dauyovnebliv unda gatarebuliyo refomebi. eseni iyo: konstituciuri reformebi; saarCevno kanonSi cvlilebebis aucilebloba, vinaidan 10%-iani barieris wyalobiT milionobiT adamianis xma ar iyo warmodgenili mejlisSi; sasamarTlo reforma; erovnuli usafrTxoebis sabWos mniSvnelobis gazrda; qurTTa uflebebis sakiTxSi savalalo mdgomareoba; azris gamoxatvis sferoSi xarvezebi; sagangebo mmarTvelobis regionebis mospoba; wamebis faqtebis aRmofxvra; sikvdiliT dasjis gadaxedva.

Amiuxedavad am angariSebSi warmodgenili suraTisa, 1999 wels helsinkis samitze TurqeTi kandidat qveyanad dasaxelda, magram wevrobamde mas did gza aqvs gasavleli, romelic yvela zemodnaxsenebi xarvezebis aRmofxvras gulisxmobs. TurqeTma miiRo `saSinao davaleba~ da sakanonmdeblo bazis, da ara mxolod, cvlilebaTa sruliad axali etapi daiwyo qveyanaSi.

cvlilebebis axali era Turqul kanonmdeblobaSi

TurqeTma evrokavSiris kriteriumebis dakmayofileba nomer pirvel miznad gamoacxada da erovnuli sakanonmdeblo

40 European Commission - Enlargement - Accession criteria, http://ec.europa. eu/enlargement/policy/glossary/terms/accession-criteria_en.htm.

43

bazis dasavalur normebTan SesabamisobaSi moyvana daiwyo. pirveli rigis dasaregulirebel amocanaTa Soris moxvda cenzuris moxsna presasa da televiziaze da miuxedavad imisa, rom konstituciiT aRarebuli iyo sityvis Tavisufleba, damatebiTi zomebi iqna miRebuli maTi SedarebiT SeuzRudavi amuSavebisaTvis, ris safuZvelzec uari iTqva Tavisufali politikuri Sexedulebebis gamo mizanmimarTul devnaze. am cvlilebebs safuZveli jer kidev 1995 wlis 26 ivliss Caeyara, roca orwliani Zalisxmevis Sedegad mejlisma demokratiuli „refomebis paketi“ daamtkica41. es `paketi~ xmaTa aSkara upiratesobiT _ 360 xmiT 32-is winaaRmdeg damtkicda. amas ki win seriozuli samuSaoebis Catareba uZRoda; garda samTavrobo koaliciis warmomadgenlebisa („WeSmariti gzis“ partia Tansu Cileris meTaurobiT da „saxalxo-demokratiuli“ partia, vice-premier hiqmeT CeTinis meTaurobiT), „pakets“ mxari dauWires deputatebma opoziciuri „deda-samSoblos“ partiidan (lideri mesuT ilmazi). TurqeTSi aRniSnavdnen, rom dadga samoqalaqo konstituciis era, radgan yvela winamorbedi ZiriTadi kanoni – 1924, 1961, 1982 wlebis konstituciebi miRebuli da momzadebuli iyo samxedro gadatrialebebis Semged eqstremalur pirobebSi.

„paketiT“ cvlilebebi Seexo Semdeg dadgenilebebs: gauqmda kanoni, romelic profkavSirebs, asociaciebs, sazogadoebriv organizaciebs, kooperativebs ukrZalavda politikur moRvaweobas. sazogadoebrivi organizaciis akrZalvisaTvis ukve saWiro normad wesdeboda sasamarTlos gadawyvetileba. parlamentma moxsna akrZalvebi, romelic Seexeboda politikuri partiis organizebas sazRvargareT, partiaTa axalgazrduli da qalTa filialebis Seqmnas. qalebs miecaT politikuri partiebis Seqmnis ufleba. aseve, xmis uflebis

41 Tansu Cilerma samjer Camoayaliba mTavroba: 1- Cileris mTavroba: 1993 wlis 25 ivnisi - 1995 wlis 15 oqtomberi; Cileris me-2 mTavroba: 1995 wlis 15 oqtomberi - 1995 wlis 5 noemberi; Cileris me-3 mTavroba: 1995 wlis 5 noemberi - 1996 wlis 12 marti.

44

mqoneTa asaki daswia 20-dan 18 wlamde.Sesworebebis Sesaxeb maSindeli premieri Tansu Cileri

acxadebda, rom TurqeTis konstitucia amieridan gacilebiT demokratiuli gaxda. masSi asaxuli uflebaTa da ZiriTad TavisuflebaTa normebi uaxlovdeboda evrokavSiris qveynebis konsituciebs. TurqeTis prezidentma suleiman demirelma (TurqeTis prezidenti 1993-200ww.) ki xalxisadmi specialur mimaTvaSi aRniSna, rom cvlilebebi respublikis ZiriTad kanonSi mTeli qveynis warmateba da Turquli demokratiis didi miRwevaa da rom parlamentma daamtkica, igi kvlav rCeba saxelmwifos mniSvnelovan mravalpartiul institutad42, romelsac igi progresisken mihyavs. es cvlilebebi marTlac aZlierebda qveynis demokratizaciis kurss.

kenWisyris Semdeg, parlamentSi gamosvlisas, premi ermi-nistrma Tansu Cilerma ganacxada:

`samoqalaqo xelisuflebam ukanaskneli 100 wlis ganmavlobaSi faqtiurad pirvelad moaxdina Tavisi uflebebis realizeba konstituciaSi cvlilebebiT. demokratiis ganviTarebis TavlsazrisiT, Cven gavediT sruliad axal samarTlebriv etapze. TurqeTi gaxda ufro demokratiuli. mis sazogadoebriv cxovrebaSi monawileobis miReba daiwyo xalxis farTo masebma~43.

jer kidev 1990-iani wlebis dasawyisSi TurqeTis xelisufleba Seecada daemtkicebina, rom pativs scems umciresobebis TviTmyofadobas da 1991 wlis kanoniT legalurad dauSva qurTuli ena, rogorc sazogadoebrivi saurTierTobo saSualeba. 1992 wlis gadawyvetilebiT, konstituciidan amoiRes is punqtebi, romlis mixedviT akrZaluli iyo swavla sxva nebismier enaze, garda Turqulisa.

2005 wlis 24 dekembers TurqeTis prezidentma ahmed nejdeT sezerma (TurqeTis prezidenti 2000-2007 wlebSi. igi iyo bolo prezidenti, romelic 7 wliani vadiT airCies)

42 pirveli mravalpartiuli arCevnebi TurqeTSi Catarda 1950 wels.43 maCitiZe e., cvlilebebi TurqeTis konstituciaSi, oriental isturi Ziebani V (SromaTa krebuli) Tb., Tsu g-ba, 1996. gv., 406.

45

qveynis qristianuli aRmsareblobis matarebel moqalaqeebs Soba-axali weli miuloca, riTac xazi gausva qveynis xelisuflebis pozicias, rom pativs scems qveynis yvela moqalaqes, ganurCevlad religiuri aRmsareblobisa. misaloc mimarTvaSi naTqvami iyo:

„Cven viziarebT sixarulsa da bednierebas Cveni moqalaqeebis – qristianebis dResaswauls. igi sagangebod mniSvnelovania Cveni sazogadoebis istoriuli kavSirebisaTvis, romelic aerTianebs sxvadasxva religiebs da simbolurad warmodgens axal imeds“44.

1980 wlis 12 seqtembris gadatrilebis Semdeg umaRlesi ganaTleba garkveulwilad samxedroebis kontrols eqvemdebareboda, anu kontroldeboda, romelime profesori Cabmuli ar yofiliyo politikur saqmianobaSi, rasac SeiZleba uaryofiTi gavlena moexdina saswavlo kurisis obieqturad warmarTvaze. axali kanonis mixedviT ki samoqalaqo pirebi umaRlesi skolebis mmarTvelobas ukeT ganaxorcielebdnen.

cvlilebaTa zemoTaRniSnuli „paketi“ sul konstituciis 7 sxvadasxva muxlis Sesworebas iTvaliswinebda; maT Soris konstituciis me-10 muxls, romelic dasaTaurebuli iyo: „kanonis winaSe Tanasworoba“ daemata fraza: „qalsa da mamakacs Tanaswori uflebebi aqvT“. imave muxlis erT-erTma paragrafma miiRo Semdegi saxe: „gansxvavebuli enis, rasis, feris, sqesis, politikuri mosazrebis, filosofiuri mimarTulebisa da religiuri rwmenis miuxedavad, qveynis yvela moqalaqe kanonis winaSe Tanasworia“. am da sxva SesworebebiT Turqulma mxarem daTmo garkveuli uflebebi da aRiara saerTaSoriso samarTlis primati mis kanonmdeblobasTan mimarTebaSi.

qveyanaSi demokratiuli institutebis gamyarebisa da sakanonmdeblo bazis srulyofis sruliad axali etapi daiwyo 2003-2004 wlebidan. misi inciatori da damcveli ahmed nejdeT sezeri iyo, romelsac safuZveli jer kidev maSin Cauyara safuZveli, roca sakonstitucio sasamarTlos

44 http://www.regnum.ru.news/turkey/26.12.2005

46

xelmZRvanelobda. swored amitom am periodis sakanonmdeblo cvlilebebi mis saxelTan asocirdeba.

erT-erTi mniSvnelovani, rac man ganaxorciela iyo is, rom daiwyo Tavad sasamarTlo sistemis reforma. kerZod, gauqmda saxelmwifo usafrTxoebis sasamarTlo. am sakiTxze rekomendaciebi evropis sasamrTlos mier iyo SemuSvebuli.

Semsubuqda kontroli kino, video da musikalur produqciis gayidvaze. aikrZala cenzura literaturul da samecniero Sromebze. sajaro moxelis mimarT Tavisuflad SeiZleba individualuri, subieqturi, kritikuli azris gamoTqma da es kanoniT ar daisjeba.

Turquli kanonmdeblebi Tavad ver malavdnen gakvirvebas, rom SedarebiT martivad moxda gadawyvetilebis miReba, romlis ZaliTac 1999 wels sikvdiliT dasja gauqmebulad gamocxadda.

Aaseve, daiwyo jer kidev 1990-ian wlebSi miRebuli kanonis amoqmedeba, romlis mixedviTac kerZo da saxelmwifo arxebi gadacemas Turquli enis garda qveyanaSi mcxovrebi eTnikuri umciresobebis enazec axorcieleben. maT garkveuli dro dauTmo TurqeTis centralurma arxmac (TRT).

mniSvnelovnad garTulda politikuri partiebis daxurva da akrZalvis procedura. es ufleba Tavis droze gamoiyenes samxedroebma muslimuri partiebis daxurvis motiviT. amJamad amisaTvis saWiroa prezidentis brZaneba, aseve, ministrTa sabWosa da iusticiis ministris mimarTva sasamarTlosaTvis. amasTan, nebismieri gadawyvetileba politikuri partiis daxurvis Sesaxeb SeiZleba gasaCivrdes sakonstitucio sasamarTloSi.

TurqeTis parlamentSi didi xnis ganmavlobaSi mimdinareobda diskusia prezidentobis vadis Semcirebis Sesaxeb. TurqeTSi igi 7 wlian periods moicavda respublikis daarsebidan moyolebuli da ar gulisxmobda meored arCevis uflebas.msoflios umetes qveynebSi ki es vada 5 wliT ganisazRvreba (da nebadarTulia meore vadiT kenWisyra). TurqeTma amaSic gaiziara msoflios wamyvani demokratiuli saxelmwifoebis praqtika. TurqeTis parlamentis partiaTSorisma SemTa-

47

nxmebelma komisiam miaRwia SeTanxmebas prezidentis uflebamosilebis vadis 5 wliT gansazRvris Sesaxeb. aRiniSna, rom 7 weli sakmaod xangrZlivia mmarTvelobisaTvis.

piradad ahmed nejdeT sezeri akontrolebda axali iniciativis realizebis process, romelic sasjelTaRsrulebis dawesebulelbebSi mdgomareobis mowesrigebas iTvaliswinebda. TuqeTis mimarT xSirad iyo SeniSvnebi sapatimroebSi autaneli mdgomareobis gamo da evrokavSiris daskvnebSi miuTiTebdnen aRekveTa patimarTa wamebis faqtebi.

sakanonmdeblo bazis srulyofas agrZelebs TurqeTis amJamindeli mmarTveli elita; qveynis umTavres kanonSi masStabur cvlilebaTa morigi iniciativa ekuTvnis premier rejeb taip erdoRans; es sakiTxi Turqma xalxma 2010 wlis 12 seqtembers45 referendumis gziT gadawyvita. referendumis kiTxva Seexeboda xalxis survils iyvnen Tu ara Tanaxma cvlilebebi Sesuliyo konstituciaSi. masSi monawileoba mosaxlebis mxolod 77%-ma miiRo da maTgan 58%-ma mxari dauWira konstituciaSi cvlilebebis Sesvlas46.

rejeb taip erdoRanma mas „Turquli demokratiis“ gamarjveba uwoda da aRniSna, rom axali era daiwyo qveynis cxovrebaSi: „dRes gamarTuli referendumis mxardaWera aris demokratiisaken sazogadoebis miswrafebis Sedegi. `samarTlianobisa da ganviTarebis~ partiis saxeliT, am Sedegs miviCnev cvlilebebisa da demokratizaciis saerTo-saxalxo mxardaWerad“47.

reformebi exeba Sromis kanonmdeblobas, samoqalaqo uflebebs, piradi cxovrebis xelSeuxeblobas, parlamentarTa moRvaweobis vadas, qalTa da profesiuli kavSirebis uflebebis gazrdas da a.S., sul saubaria 26 Sesworebaze.

sakonstitucio cvlilebebi qveynis cxovrebaSi axali

45 simbolurad SeirCa Tavad TariRic 12 seqtemberi – bolo samxedro gadatrialeba 1980 wlis 12 seqtembers moxda.46 USAK Analysis: Evaluation of the Referendum, http://www.usak.org.tr 13.09.201047 PM Erdoğan discusses new constitution, elections with media representatives. http://www.turkishweekly.net. 27.09.2010

48

etapis dasawyisia. am sakonstitucio cvlilebebiT qveyana kidev erT nabijs gadadgams ganviTarebis gzaze. Tumca, unda iTqvas isic, rom mxolod kanonebis Secvla araa sakmarisi. aucilebelia Seicvalos sazogadoebis mentaliteti da yoveli cvlileba sazogadoebis cxovrebis wesis gamoZaxiliT moxdes, winaaRmdeg SemTxvevaSi miviRebT fasadur demokratias, romelic, rogorc wesi, kolafsisTvisaa ganwiruli.

amdenad, TurqeTSi demokratiuli sistemis danergvis gzaze uamravi cvlileba xdeba. sakanonmdeblo bazis mowesrigeba da dasavluri faseulobebis realur cxovrebaSi danergva myari safuZvelia imisa, rom aSendes civiluri sazogadoeba. TurqeTis mTavroba erdoRanis meTaurobiT mxars uWers dasavleTTan ufro mWidro urTierTobebs.

referendumis Sedegebs dadebiTad gamoexmaura amerikis SeerTebuli Statebi da evrokavSiris qveynebi. swori mimarTulebiT gadadgmuli nabiji uwoda magaliTad Stefan fulem _ evrokomisarma samezoblo politikis sakiTxebSi _ Tavis erT-erT interviuSi.

mimdinare cvlilebebi, romelic evropis TvalSi demokratiulad aRiqmeba, winaaRmdegobas awydeba TurqeTis tradiciul sekularul ZalebTan mimarTebaSi. am or Zalas Soris dapirispirebas didi xnis istoria aqvs; saqme isaa, rom reforma exeba qveyanaSi samxedroTa gavlenis Sesustebasac, sxva uamrav cvlilebebTan erTad. opoziciuri partiebis SefasebiT, islamuri fesvebis mqone saxelisuflebo partia („samarTlianobisa da ganviTarebis partia“) cdilobs xelisuflebas CamoaSoros sekularizmis erTguli damcvelebi, rac maTi azriT gzas gauxsnis islamuri Zalebis gavlenis gazradas; armia ki, Tavis mxriv, sakonstitucio sasamarTlosTan erTad, rogorc zemoTac aRvniSneT, TurqeTis daarsebis dRidan, qveyanaSi respublikuri wyobilebis umTavres garantad miiCneoda da Zalzed saxifaTod aRiqmeboda misi gavlenis erTi xelaRebiT Sesusteba; Tumca, TurqeTis amJamindeli xelisufleba Tvlis, rom qveyana ukve mzadaa yovelgvari damatebiTi berketebis gareSe, uSiSrad daadges

49

cvlilebebis gzas.sxva araerT RonisZiebasTan erTad, romelic TurqeTis

institucionalur gaZlierebas isaxavs miznad, reformebi Seexo Tavad sakonstitucio sasamarTlosac. reformebis axali paketis mixedviT, misi Semadgenloba 17 wevriT ganisazRvreba da aqedan 3 uSulod parlamentidan dainiSneba. premieris oponentebi xazs usvamdnen im garemoebas, rom am cvlilebebiT sasamarTloebi mmarTveli politikuri Zalis gavlenis qveS aRmoCndebodnen, rac qveynis demokratiuli ganviTarebis process xels SeuSlida da aseve, Seqmnida TurqeTSi islamizaciis gaZlierebis safrTxes. magram, es testi orjer ukve warmatebiT Caabara Turqulma sazogadoebam. samxedroTaASeSfoTebas ki iwvevs is faqti, rom samxedro oficerTaAgasamarTleba ukve samoqalaqo sasamarTloSi iqneba SesaZlebeli anu samxedroTa Zalaufleba samoqalaqo xelisuflebis mier gakontroldeba. evropis sasamarTlos mxridan ki es SeSfoTeba progresul RonisZiebad Sefasda.

Mmeore mxriv, yuradsaRebia is momentic, rom arc Tu didi dro dasWirda qveyanaSi sakanonmdeblo cvlilebebis bolo etapis realizebas. drois mokle periodSi ganxorcielebuli reformebi, rogorc wesi, bevr kiTxvas badebs; magaliTad, rogorc Turqi avtori – T. oRuzluc ayenebs sakiTxs Tavis erT-erT esseSi – xom araa didi sxvaoba mosaxleobis identobasa da sagareo politikur kurss Soris?48 meore Turqi avtori a.kadioRlu ki ambobs, rom qveyanaSi mimdinare procesebs Tu davakvirdebiT, SegviZlia visaubroT demokratizaciis processa da samoqalaqo sazogadoebaSi mimdinare procesebSi pozitiuri korelaciis ararsebobaze: „ar arsebobs dadebiTi korelacia samoqalaqo sazogadoebasa da demokratiazacias Soris“49.

48 Tarik Oguzlu, The Impact of ‘Democratization in the Context of the EU Accession Process’ on Turkish Foreign Policy, Mediterranean Politics, Vol.9, No.1 (Spring 2004), pp.95.49 Ayşe Kadıoglu, Civil Society, Islam and Democracy in Turkey: A Study of Three Islamic Non-Governmental Organizations, The muslime world, Vol.95, January, 2005, p.1.

50

Tu demokratizaciis process am kuTxiT SevxedavT, SesaZloa, bolo etapis procesebi cota daCqarebulad marTlac mogveCvenos, Tumca, realurad am procesebs didi xnis win Caeyara safuZveli, jer kidev qveynis daarsebis periodisaTvis da am sakiTxze calsaxa pasuxebi ukve arsebobs. saxelmwifos daarsebidan ganvlili daaxloebiT 90 wliani periodi ki sakmarisi iyo imisaTvis, rom qveyana ganviTarebis morig etapze gadasuliyo.

rac Seexeba religiis konteqstSi am sakiTxis ganxilvas, am mimarTebiT dasmul kiTxvebze calsaxa pasuxebi ar arsebobs. miuxedavad imisa, rom sakamod didi politikuri gambedaoba iyo demokratiuli reformebis sakiTxis referendumze gamotana da Sedegebidan gamomdinare Turqul sazogadoebaSi arsebul midgomebzec SegviZlia visaubroT, msjeloba amiT ar mTavrdeba. am sakiTxebis gaanalizebisasac fesvebi warsulSia saZiebeli. vgulisxmobT imas, rom Tundac ugulebelvyoT qemal aTaTurqis mier win wamoweuli Teoria (amasTan aq es Teoria verc mogvexmareboda qristianul civilizaciasTan axlo kulturuli kavSirebis savaraudo Sedegebis axsnisas), rom Tanamedrove Turqi eris winaprebi jer kidev Cv.w.aR.-mde mcire aziis naxevarkunZulze mosaxle tomebi arian da vamtkicoT, rom Turquli tomebi mxolod 1453 wlidan – konstantinopolis dacemidan saxloben Tanamedrove TurqeTis teritoriaze, xuTi saukune arc Tu mcirea imisaTvis, rom eTnosis, tomis, xalxis identobaSi garkveul mentalur cvlilebebs qondes adgili. mogexsenebaT, rom me-15 saukunemde mcire aziis naxevrkunZulze umdidresi qristianuli civilizacia yvaoda. maTi kulturuli danatovari aq mosul Turqmenul tomebs ar gaunadgurebiaT. aiTvises igi da civilizaciuri miRwevebis sikiTeebi TavianT samsaxurSi Caayenes. es brZnuli gadawyvetileba iyo. magram, swored am gadawyvetilebiT SeiZleba im daskvnamde mivideT, rom qristianulma civilizaciam udidesi gavlena iqonia maTi ganviTarebis gezze da cvlilebebi Seitana maTi religiuri xedviT ganpirobebul identobaSi. Tu am varauds

51

aqvs arsebobis ufleba, maSin eropul ojaxSi TurqeTis gawevrianebis sakiTxSi gansxvavebuli winapirobebi iZebneba. ufro sworad, garkveuli civilizaciuri kavSirebis Ziebac ki SesaZlebelia da TurqeTis miswrafeba garkveulwilad bunebrivic kia. evrokavSiris wesdeba swored aseTi tipis organul kavSirebze akeTebs aqcens, roca kavSirSi axali wevris miRebis sakiTxi dgeba dRis wesrigSi. rogorc zemoTac aRvniSneT, Cveni azriT, uaris umTavresi mizezi mosaxleobis raodenobaa. ase rom, TurqeTis kulturuli identoba mis sagareo politikur arCevans srulebiT ar ewinaaRmdegeba, pirvel rigSi, Tavad evrokavSiris wesdebidan gamomdinare.

daskvna

sakanonmdeblo bazis ganviTarebis ganvlili gzisa da ganxorcielebuli reformebis analizis fonze kargad Cans, Tu ramdenad mizanmimarTuli muSaoba sWirdeba TurqeTis xelisuflebas imisavis, rom miaRwios demokratiis xarisxis maRal niSnuls sakonstitucio da saerTod, sakanonmdeblo bazis srulyofisaTvis; bolo oci wlis ganmavlobaSi TurqeTma masStabur sakanonmdeblo cvlilebebs Cauyara safuZveli da sruliad axal etapze gadavida demokratiuli saxelmwifos mSeneblobis gzaze.

sakanonmdeblo bazis reformireba ramodenime pirobiT etapad SeiZleba davyoT: 1) respublikamdeli periodi; roca imperiis wiaRSi warmoSobil progresul azrs naklebad eZleoda ganviTarebis saSualeba da konstitucionalizmis ganviTarebisaTvis Zalzed mZime periodi idga; 2) respublikanizmis periodi; roca qemal aTaTurqma safuZveli Cuyara qveynis vesternizacias (aTaTurqis periodis reformebs kargad axasiaTebs sityva „vesternizacia“, vidre „demokratizacia“); 3) realuri demokratizaciis dasawyisi; roca gadaixeda saeroobis damcveli, meTvalyure samxedro rgolis saWiroobis sakiTxi da TurqeTma Tamami nabijebis gadadgma daiwyo; qveyanam amiT faqtobrivad gamoxata mzaoba

52

yovelgvari damcveli/meTvalyure samxedro rgolis gareSe gaagrZelos ganviTarebis sakuTari gza; „sakuTari gza“ ara mxolod demokratiis sasargeblod gakeTebuli arCevania, es aris qveynis arCevani, iyos ara damatebiTi rgoli saerTaSoriso sistemisa, aramed Camoyalibdes regionul liderad; prof. davudoRlu ara ubralod gamoxatavs survils, misi qveyana iyos regionuli lideri saxlmwifo, aramed sakmaod safuZvlianad asabuTebs, Tu ratom imsaxurebs amas TurqeTi da ra aZlevs mas amis safuZvels (am sakiTxis gavrcoba am SemTxvevaSi araa Cveni mizani) da ibrZvis mis gundTan erTad am Teoriis realizebisTvis.

mesame etapis miRwevebi, drois SedarebiT mokle periodSi, bevrad TvalSisacemia da masStaburi, vidre danarCen or etapze; aq sainteresoa is momenti, rom SeiniSneba eris wiaRSi gaCenili muxti da tendencia, gadavides ganviTarebis ufro maRal standartze da ar darCes warsulSi; da aSkaraa sazogadoebis mzaoba amisaTvis; referendumis Sedegebma es daadastura; Tumca, zogierTi mecnieri imasac ambobs, rom TurqeTi am gzaze damarcxda, gamxdariyo srulfasovani demokrati, rogorc, magaliTad, es SeZlo espaneTma da saberZneTma, miuxedavad imisa, rom problemebi da sastarto pirobebi am qveynebs msgavsi qondaT50.

TurqeTs konstitutionalizmis sakmaod didi da saintereso gza aqvs gavlili da rac mTavaria, ukve aqvs xelSesaxebi Sedegebic sakanonmdeblo bazis evropulTan daaxloebis TvalsazrisiT; roca Cven qemal aTaTurqis reformebze vsaubrobdiT, gvindoda Segvexsenebina is mTavari principebi, romelzec dafuZnebulia TurqeTis respublika da SeZlebisdagvarad Tvali gagveyolebina mTeli am sakanonmdeblo bazis srulyofis ganmavlobaSi ramdenad misdevda ganxorcielebuli cvlilebebi ukve arCeul gzas, romelic, aTaTurqis Rrma rwmeniT, qveyanas ganviTarebis maRal safexurze aiyvanda. da vnaxeT, rom sakmaod masStaburi

50 Lauren McLaren, Burak Cop, The Failure of Democracy in Turkey: A Comparative Analysis, Government and Opposition, Vol. 46, No. 4, 2011, pp. 488.

53

sakanonmdeblo cvlilebebic ganxorcielda. aRebul kurss alternativa ar gaaCnia da reformirebis procesi unda gagrZeldes.

TurqeTi evropisaTvis strategiulad saWiro da mniSvnelovani qveyanaa _ centraluri aziidan momavali uzarmazari bunebrivi resursebi swored TurqeTis gavliT Seedineba evropaSi. evropas sWirdeba TurqeTi, sWirdeba misi kontrolis qveS myofi bosfor-dardanelis sruteebi da nedleulis transportirebis saimedo da usafrTxo gza da Sesabamisad, TanamSromloba urTierTsaWiroebidanac ki gamomdinareobs.

XXI saukunis uaxloesi aTwleulebi pasuxs gascems kiTxvas, SeiZleba Tu ara muslimuri kulturis matarebeli qveynis adaptacia dasavlur civilizaciasTan da rogori iqneba am procesis Sedegebi.

54

RESUMEThe present work concerns an attempt to understand

the essence of the political and ideological foundation of the republic of Turkey, so called Kemalism. These are the principles which the whole ideology of the republic of Turkey is built on.Implementation of these principles turned the republic of Turkey into a successful modern state. The reason for this is that the ideological trends were properly identified from the very basis, realization of which presents success of Turkey.

Following of the principles of Mustafa Kemal Ataturk by the authorities of Turkey and their purposeful work led the state to ceaseless development, moved it to the next stages of development and made the country even face new challenges. One of these greatest challenges is a formation of Turkey into European type democratic state. This was exactly the intention of Ataturk.

As mentioned above, the most difficult way of democratic reforms Turkey has followed, takes its origin from the principles of Kemalism. For comprehension and better understanding of these processes we have decided to include these two topics in one work as it is impossible to explain processes of democratic reforms and political processes in general taking place in Turkey without regard to principles of Kemalism.

EU membership is considered to be the number one declared goal of the foreign policy of Turkey, which means that the country tends to continue its course of democratic reformation.

The present research is a humble attempt to help interested reader to understand the above mentioned processes.

55

ÖZETBu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kemalizm (Atatürkçülük) İlkeleri olarak adlandırılan siyasi-ideolojik temelllerini anlama denemesidir. Bunlar öyle ilkelerdir ki, Türkiye Cumhuriyeti’nin bütün ideolojisi onların temelleri üzerine inşa edilmiştir. Bu ilkeleri devam ettiren Türkiye Cumhuriyeti çağdaş başarılı bir devlet olmayı hak etmiştir. Bunun sebebi, daha temelde ideolojik yönleri doğru bir şekilde tesbit etmiş olmasıdır. Türkiye’nin başarısı bu ilkeleri gerçekleştirmesinde saklıdır.Türkiye Cumhuriyeti’nin sonradan gelen hükümetlerinin maksatlı çalışmaları ve Mustafa Kemal Atatürk’ün ilkeleriyle ilerleme, devletin sürekli bir şekilde değişerek gelişmesi koşulu, ülkeyi gelişmişliğin yeni merhalelerine taşımış ve aynı zamanda yeni zorluklarla karşı karşıya getirmiştir. Modern Türkiye’nin karşılaştığı bu zorluklardan en büyüğü, Avrupa tipli bir demokrasi devleti kurmak oldu. Atatürk’ün amacı aslında çağdaş medeniyet seviyesinin üstüne çıkmaktı. (Atatürk, 29 Ekim 1933’te yaptığı Onuncu Yıl Nutku’nda diyor ki: “Millî kültürümüzü, muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız”).Türkiye demokratik dönüşümün zorlu yolunda Kemalizm ilkelerinden hareketle ilerledi. Bu süreçlerin anlaşılması ve daha iyi kavranması için bu çalışmada iki konuyu birden ele aldık, çünkü Türkiye’de yaşanan demokratik dönüşümlerin süreçlerini ve genel olarak siyasi süreçleri Kemalizm ilkelerinden bağımsız bir şekilde açıklamak mümkün değildir.Türkiye dış politikasında Avrupa Birliği’ne yaklaşmak, birinci sırada açıklanan amaç olarak kabul görmektedir ki bu, ülkenin demokratik dönüşüm sürecini devam ettirme isteğini göstermektedir.Bu araştırma, ilgilenen okuyucuların bu süreçleri anlamalarına yardımcı olmak için yapılmış naçizane bir çalışmadır.

56

mustafa qemal aTaTurqi, 1923 weli. respublikis gamocxadeba, mili mejlisi (parlamenti)

57

ismeT inonu, meuRlesTan erTad

58

ronald reigani da TurguT ozali

59

suleiman demireli da bil klintoni

60

Tansu Cileri

61

ahmed nejdeT sezeri meuRlesTan erTad

62

mesuT ilmazi

63

vladimer putini da rejeb taip erdoRani

64

abdulah giuli

65

ahmed davudoRlu da hilari klintoni

66

gamoyenebuli literatura:

_ afxazava T. ,,nacionalizmi Turqul istoriografiaSi~, disertacia, Tbilisi, 2006.

_ batiaSvili z. TurqeTis SeiaraRebuli Zalebi. Tbilisi, 2000.

_ batiaSvili z. cnobari TurqeTze Tbilisi, 2003._ belTaZe m., imedaSvili ab. ,,lacisturi TurqeTi

imarjvebs.~ gazeTi – ,,saqarTvelos respublika,~ #92, 23.04.1997.

_ baqraZe r. saqarTvelos miRma, baTumi, 2003.._ grier burousi, zaza ruxaZe, marine kvaWaZe, lela

gafrindaSvili, levan izoria, demokratia da moqalaqeoba, 2011.

_ gigineiSvili o. Turqizmi da osmaleTis sagareo politika, Tbilisi, 1963.

_ gigineiSvili o. narkvevebi osmaleTis istorii dan. Tbilisi, 1982.

_ gigineiSvili o, nacionalizmis qemalisturi debuleba. maxlobeli aRmosavleTis qveynebis axali da uaxlesi istoria, Tbilisi, 1983.

_ daTunaSvili i, „qemalizmis etatisturi principebi da TurqeTis ekonomikuri ganviTarebis sakiTxebi.“ maxlobeli da Sua aRmosavleTis axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi, Tbi¬lisi, 1976.

_ dangaZe n. ,,TurqeTis saxalxo-respublikuri partia 1923-1950 w.w., disertacia, Tbilisi, 2006.

_ donaZe v. aziisa da afrikis qveynebis istoria (nawili I, 1918-1945). Tbilisi, 1968.

_ evropis kavSiri: politika da mmarTveli organoebi, Tb., 2003

_ TurqeTis respublikis konstitucia, Turqulidan Targmna g.sordiam, Tbilisi, 2000.

_ makaraZe e. Tananmedrove TurqeTis aqtualuri saki-

67

Txebi. baTumi, 2002._ makaraZe e. aTaTurqi da laicizmi. Jurnali, „aRmo-

savleTi,~ „Tbilisis saxelmwifo universi teti,~ Tbilisi, 2005.

_ makaraZe e, Mmustafa qemal aTaTurqi da islami, Jur. aRmosavleTi da kavkasia, #.5. Tbilisi, 2007.

_ makaraZe e, ,,mustafa qemal aTaTurqis roli respublikur TurqeTSi, baTumi, 2009.

_ makaraZe e. Turquli nacionalizmis arsis sakiT xisaTvis, b.s.u. Sromebi. t. IV. (humanitarul mecnierebaTa seria), baTumi, 2002.

_ maxlobeli da Sua aRmosavleTis axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi. Tbilisi, 2003.

_ maxlobeli aRmosavleTis qveynebis axali da uaxlesi istoria. Tbilisi, 2000.

_ musxeliSvilis m., berekaSvili T., JorJoliani g., demokratizacia, Tb., 2001.

_ heili h., revolucia, demokratia da saprezidento mmarTveloba, J.solidaroba, gv., 37-51, #3(30), 2009.

_ rolf golobi, ted hudlestoni, piter krafi, don pouvi, uim taelmni, cxovreba demokratiul sazogadoebaSi, wigni III, Tb., 2009

_ sordia g., konstitucionalizmis ganviTareba da adamianis uflebebi TurqeTSi, qarTuli diplomatia, weliwdeuli, 9, 2002

_ filip k. Smiteri, ocdaxuTwliani kvleva, TxuTmeti Sedegi, gv., 25-36, #4, 2010.

_ futkaraZe i. politikuri sistemis Camoyalibeba TurqeTSi (1923-1929) (samagistro Sroma), baTumi, 2008.

_ jafariZe S. “mustafa qemal aTaTurqi politikuri da saxelmwifo moRvawe.~ baTumi, 1996.

_ wulaZe i. ,,islamuri fundamentalizmi Tanamedrove TurqeTis politikur cxovrebaSi.~ Ddisertacia, Tbilisi, 1999.

_ Atatürk Kemal, Nutuk, c.III , İstanbul, 1975.

68

_ Ahmed davudoglu, Stratejik Derinlik, Istambul, 2001._ Serdar Akinan, 1921 anayasası esas alınırsa sorun

çözülür, Aksam, May 21, 2011._ Aktaş R. N. ; Atatürk’ün bağımsızlık savaşı nasıl

başladı? İstanbul, 1973 ._ Asım Aslan; Sömürülen Atatürk ve Atatürkçülük;

Istanbul; 1999._ Bulut Faik., Ordu ve din. Gözüyle islamci faaliyetler.

İstanbul, 1995._ Derneği M. K.Atatürk ve bugünun türk gençlik; İstanbul;

1986. _ Ünal A, Bir Portre Denemesi(Fethullah Gülen), Tiflis,

2007. _ Toprag B. Islam and Political Development in Turkey.

Leiden, 1981. _ Eroğlu H. , Atatürk ve cumhuriyet, Ankara 2005._ Eroğlu H. , Atatürk ve cumhuriyet, Ankara 2005. _ Koray D. Neden Atatürk, Niçin Laiklık?; İstanbul;, 2003. _ Gülcan Y, Şenşekerci E, Atatürk ilkeleri ve inkılap tarihi,

II. kurtulus dönemi (1923-1950) , Bursa 2003. _ Ülger S. E.,Türk Rönesansı ve Anılarda Gazi Mustafa

Kemal Atatürk, İstanbul, 1999._ Saray Mehmed, Türklerde Dini ve kültürel hoşgörü,

Atatürk ve laiklik., Ankara, 2002._ Yaşa D. Atatürk çülüğün esaslari, Ankara, 1999._ 100 temel eser özetleri, nutuk, Ankara, İzmir, 2005._ Çelik Hüseyin, Demokrasi ve Cumhuriyet, Türkiye’de

Değişim Demokrasi ve Aydınlar, Ufuk Kitaplar, İstanbul, 2002, ss. 169-172.

_ Dr. Erdoğan Günal, Türkiye’de Demokrasini Yusuıllık Serüveni (1908-2008), Karakutu Yayınları, İstanbul, 2009.

_ M.Güneyt Yenigün, Soğuk Savaş Sonrasında TBMM ve Dış Politika Belgeler Yorumlar, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2004 ( Dışişleri Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Abdullah Gül (Kayseri), 2003, s.469).

69

_ Congress of Local and Regional Authorities of the Council of Europe, Local and Regional Democracy in Turkey, Monitoring Committee Report, March 1, 2011, p. 14.

_ PAUL KUBICEK The European Union and Grassroots Democratization in Turkey, Turkish Studies, Vol. 6, No. 3, 361–377, September 2005

_ Ayşe Kadıoglu, Civil Society, Islam and Democracy in Turkey: A Study of Three Islamic Non-Governmental Organizations, The muslime world, Vol.95, January, 2005.

_ Lauren McLaren, Burak Cop, The Failure of Democracy in Turkey: A Comparative Analysis, Government and Opposition, Vol. 46, No. 4, pp. 485–516, 2011.

_ NECIP YILDIZ, The Relation between Socioeconomic Development and Democratization in Contemporary Turkey, Turkish Studies, Vol. 12, No. 1, 129–148, March 2011.

_ FILIZ BAŞKAN, The rising Islamic business elite and democratization in Turkey, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, Volume 12, Number 4, December 2010.

_ Yeşim Imrat, Religion, Politics and Gender Equality in Turkey: implications of a democratic paradox? Third World Quarterly, Vol. 31, No. 6, 2010, pp 869–884.

_ Bora Kanra, Democracy, Islam and Dialogue: The Case of Turkey, Government and Opposition Ltd, 2005.

_ ADAM PRZEWORSKI, Democracy and the Limits of Self-Government, 2010.

_ Robert A.Dahl, A preface to Democratic theory, 2006._ CHARLES TILLY, Democracy, 2007_ The Copenhagen Criteria and the enlargement of the

european union, Copenhagen 14 May 2013._ Аралов С.И. Воспоминания советского дипломата

(1922-1923); М; 1960._ Алибеков И.В. Государственный капитализм в

Турции. М., 1962._ Ататюрк Кемаль. Избранные речи и выступления.

Пер. с турецкого, редакция и вступительная статья А.Ф.

70

Миллера. М., 1966. _ Мустафа Кемаль Ататюрк. Кемаль Ататюрк. О

советско-турецких отношениях в 1919-1938 годах// Международная жизнь. 1963. №11.

_ Шамсутдинов А.М. Национально-освободительная борьба в Турции 1918-1923гг; М; 1966.

_ Розалиев Ю.Н. Мустафа Кемаль Ататюрк. Вопросы истории. 1995. №8.

_ Розалиев Ю.Н. Мустафа Кемаль Ататюрк; Очерки жизни и деятельности; Стамбул; 1997.

_ Киреев Н.Г. История этатизма в Турции. М., 1991. _ Гасратян М.А; Орешкова С.Ф; Петросян Ю.А.

Очерки истории Турции М;1983._ Данилов В.И. Турция 20-30-х годов: путь к

демократии. Восток. 1997. №2._ Данциг Б. Турция; политическая география. М.,

1949._ Лавров Н.М. Турция в 1918-1939 гг. М., 1952._ Sinan Ülgen, Turkey needs More liberalism with

its Democracy, 3 december, 2013, http://carnegieeurope.eu/2013/12/03/turkey-needs-more-liberalism-with-its-democracy/gv72

_ Sinan Ülgen, Deceived by Democracy, 12 September, http://carnegieeurope.eu/2013/09/16/deceived-by-democracy/gndj

_ Sinan Ülgen, An impernding test of the maturity of Turkish Democracy, 10 June, 2011,

http://carnegieeurope.eu/2011/06/10/impending-test-of-maturity-of-turkish-democracy/bip3

_ Sinan Ülgen, The Future of Democracy in the Arab world: How relevant is the Turkish experience? 24 February, 2011,

http://carnegieeurope.eu/2011/02/24/future-of-democracy-in-arab-world-how-relevant-is-turkish-experience/bip8

_ Marc pierini, Advancing press freedom in Turkey, 12

71

January, http://carnegieeurope.eu/2013/01/15/advancing-press-freedom-in-turkey/f22d

_ Henri Barkey, Direnç kadioglu, The Turkish Constitution and the Kurdish question, 1 Augustos, 2011,http://carnegieeurope.eu/2011/08/01/turkish-constitution-and-kurdish-question/bkf4#

_ European Commission _ Enlargement _ Accession criteria, http://ec.europa.eu/enlargement/policy/glossary/terms/accession-criteria_en.htm

_ Dankwart A. Rustow, Transitions to Democracy, http://www.jstor.org

_ TESEV, Turkiye’nin Yeni Anayasasina Dogru, (Istanbul: TESEV, 2011), pp. 32-33.

http://carnegieeurope.eu/2011/08/01/turkish-constitution-and-kurdish-question/bkf4#

_ Thomas Carothers, Richard Youngs, Democracy promotion in the age of rising powers, 14 July, 2011, http://carnegieendowment.org/2011/07/14/democracy-promotion-in-age-of-rising-powers/8knj

_ Sinan Ülgen, Turkey faces the Democracy test, 10 September, 2010, http://carnegieeurope.eu/2010/09/10/turkey-faces-democracy-test/bipe

_ Henri J.Barkey, Morton Abramowitz, Turkey’s political revolution, 22 March, 2010, http://carnegieendowment.org/2010/03/22/turkey-s-political-revolution/3occ

_ Interview: Fukuyama On Democratization In Eastern Europe, September 06, 2013 http://www.rferl.org/content/interview-fukuyama-democratization-eastern-europe/25087539.html

_ Hugh Roberts, What happened to democracy in Turkey? A beacon of hope in the Middle East is plunging twilight, 10 december, 2012, www.independent.co.uk/voices/comment

_ Willian Amstrong, Liberal individualism and democracy in Turkey, www.hurriyetdailynews.com/

72

_ Turkey’s democratic shortfall: is prime Minister Erdogan the main problem? www.opendemocracy.net/aslan-amani/

_ Democratic reform in Turkey: constitutional moment or constitutional progcess? www.poendemocracy.net/firat-cengiz/

_ Amanda paul, Democracy in Turkey: on a slippery slope? www.todayzaman.com/columnist-283323-

- Özgürlükçü, Eşitlikçi, Demokratik ve Sosyal Bir Anayasa İçin Temel İlkeler (DISK: Istanbul, 2009) and 10 Aralik Hareketi, Neden Yeni Bir Anayasa? Nasil Bir Yeni Anayasa, http://www.10aralik.org.tr/

_ www.iimes.ru_ www.bashbakanlik.gov.tr_ www.Ataturk.gov.tr

ქემალიზმი და დემოკრატიზაცია...

Documents

Transcript of ქემალიზმი და დემოკრატიზაცია...