თურქეთი XX საუკუნის ბოლოსა და XXI...

მაია მანჩხაშვილი

თთუურრქქ ეეთთიი XX XX სს ააუუკკუუნნიისს ბბოოლლოოსს აა დდაა XX XX II სს ააუუკკუუნნიისს

დდაა მმდდეეგგ სს

gamomcemloba `universali~ Tbilisi 2014

2

UDC (უაკ) 94(560)+338(560)+327(560) მ- 26 ნაშრომი ეხება XX საუკუნის მეორე ნახევარსა და XXI

საუკუნის დამდეგს თურქეთში მიმიდინარე სოციალურ-ეკონო-მიკური პროცესებისა და პოლიტიკური ცხოვრების მნიშვნე-ლოვანი მიმართულებების წარმოჩენას, ასევე ნაშრომში შედარე-ბით მოკლედ შევეხეთ თურქეთის სახელმწიფოებრივი იდეო-ლოგიის ძირითად პრინციპებს, შემდგომ პერიოდში განვი-თარებული პოლიტიკური პროცესების უკეთ გაგების მიზნით.

დღევანდელ გეოპოლიტიკურ რეალობაში თურქეთი ქვეყა-ნა – ტრანზიტორის როლიდან რეგიონულ ლიდერად ფორმი-რების პროცესშია.

ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაში პრიორიტეტულია კავშირე-ბი აშშ-თან და ნატო-ს სამხედრო ბლოკთან. აქტუალურია ურთიერთობები ევროკავშირთან.

წიგნი წარმოადგენს დამხმარე სახელმძღვანელოს თურქეთის საშინაო და საგარეო პოლიტიკით დაინტერესებული სტუდენტე-ბისათვის.

რედაქტორები: პოლიტიკის მეცნიერების დოქტორი, პროფ. ზურაბ დავითაშვილი გეოგრაფიის მეცნიერებათა დოქტორი პროფ. რევაზ გაჩეჩილაძე

რეცენზენტები: ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი პროფ. ემზარ მაკარაძე ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფ. მირიან მახარაძე

© მ. მანჩხაშვილი, 2014 gamomcemloba `universali~, 2014

Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, : 2 22 36 09, 5(99) 17 22 30 E-mail: [email protected] ISBN 978-9941-22-352-5

3

შინაარსი შესავალი ............................................................................5 თავი I. თურქეთის საშინაო პოლიტიკა ................................9

$1. თურქეთის რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივი სტრუქტურის საფუძვლები ................................................9 $ 2. 1950-70 -იანი წლების საზოგადოებრივ-პოლიტიკური განვითარება ..........................................................................13 $ 3. თურქეთის ეკონომიკური განვითარება 1980-იან წლებში....................................................................................21 $ 4. პოლიტიკური ისლამის როლი თანამედროვე თურქეთის ცხოვრებაში.......................................................28

$ 5. თურქეთის პოლიტიკური პარტიები .........................34 $ 6. ცვლილებები თურქეთის კანონმდებლობაში ..........44

თავი II. თურქეთის საგარეო პოლიტიკა ..............................56

$ 1 თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები .................56 $.2. კვიპროსის საკითხი.......................................................78 $ 3. თურქეთი და ცენტრალური აზია ..............................83

$ 4. თურქეთი და სამხრეთ კავკასიის რეგიონული უსაფრთხოება........................................................................93

თავი III. საქართველო-თურქეთის ურთიერთობები .........103

$ 1. დიპლომატიური ურთიერთობების დასაწყისი ......103 $ 2. ურთიერთობების მრავალფეროვნება ........................107

დასკვნა .......................................................................................114

4

TT ÜÜ RR KK İİ YY EE XX XX AA SS RR II NN SS OO NN UU NN DD AA VV EE XX XX II AA SS RR II NN DD AA .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 121 TT uu rr kk ee yy aa tt tt hh ee ee nn dd oo ff XX XX cc ee nn tt uu rr yy aa nn dd tt hh ee bb ee gg ii nn nn ii nn gg oo ff XX XX II cc ee nn tt uu rr yy .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 128 შენიშვნები..................................................................................132 თურქეთის პრეზიდენტები.....................................................137 თურქეთის რესპუბლიკის მთავრობები ...............................138 თურქეთის რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრები................................................................................141 თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ქრონოლოგია .................147 გამოყენებული ლიტერატურა ................................................155

5

შესავალი

XX საუკუნის 90-იანი წლების დამდეგიდან მსოფლიო პო-ლიტიკურ რუკაზე მიმდინარე პროცესებმა ახალ

გეოპოლიტიკურ რეალობაში თურქეთის როლის ზრდა განაპირობა; თურქეთი დასავლეთისათვის აღმოსავლეთის ნავთობით მდიდარ რეგიონებთან დამაკავშირებელი ხიდი გახდა. ამასთან, თურქეთი კვლავ დარჩა აშშ-ის მხარდამჭერი და მისი ინტერესების გამტარებელი სამხრეთ კავკასიაში.

ნაშრომში შედარებით მოკლედაა განხილული XX საუკუნის 50-70-იანი წლების თურქეთის რესპუბლიკის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების ძირითადი მომენტები, ვინაიდან მკითხველისათვის ნათელი გახდეს თუ განვითარების რამდენად რთული გზა გაიარა ამ ქვეყანამ. ყურადღება გახამახვილეთ ძირითად ტენდენციებზე, მათ შორის სამხედროთა ჩარევაზე ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში∗.

ნაშრომში განხილულია თურქეთის საგარეო პოლიტიკური პრიორიტეტები, კავშირები აშშ-თან და ნატო-ს სამხედრო ბლოკთან. ასევე, ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური საკითხი თურქეთის საგარეო პოლიტიკაში - ევროკავშირთან ურთიერთობები; თურქეთი დაინტერესებულია იყოს ევროპული გაერთიანების სრულუფლებიანი წევრი, მაგრამ ამ მისწრაფებას მრავალი წინააღმდეგობა ხვდება; ევროკავშირის შეფასებით

თურქეთში სუსტია დემოკრატიული ინსტიტუტები, ხარვეზებია ადამიანის უფლებათაAდა თავისუფლებათა დაცვის, აზრის გამოხატვის თავისუფლებასა და სხვა სფეროებში. თურქეთი ცდილობს ისლამური ცივილიზაციის დასავლურ ნორმებზე

∗ თურქეთის რესპუბლიკაში სამხედრო გადატრიალებები მოხდა 1960 წ., 1971 წ., და 1980 წელს.

6

გადაყვანას და ქრისტიანულ ნიადაგზე აღმოცენებულ

ფასეულობებთან მიახლოებას. ნაშრომში შევეხეთ თურქეთის პოლიტიკური ცხოვრების

ზოგიერთი სპეციფიკური ხასიათის საკითხს, მათ შორის კვიპროსის საკითხს; ამ თემამ დიდი ხანია შეიძინა საერთაშორისო ჟღერადობა და აღარაა მხოლოდ თურქეთ-საბერძნეთის შეთანხმების საკითხი. ჩრდილოეთ კვიპროსი რჩება თურქეთის მიერ აღიარებულ რესპუბლიკად, მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობის არცერთ ქვეყანას არ უღიარებია მისი დამოუკიდებლობა. ამ დროს კი ევროკავშირმა სამხრეთ კვიპროსი თავის შემადგენლობაში მიიღო. კვიპროსის საკითხი სახელდება ერთ-ერთ შემაფერხებელ ფაქტორად

თურქეთის ევროკავშირისაკენ მიმავალ გზაზე. ნაშრომის ერთ-ერთი თავი ეთმობა საქართველო-

თურქეთის ურთიერთობებს, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა 1992 წლის 30 ივლისის ხელშეკრულებით. ამ ხელშეკრულებით სრულიად ახალი ეტაპი დაიწყო ორი ქვეყნის ცხოვრებაში.

თურქეთი საქართველოს მეზობელი სახელმწიფოა და ჩვენთვის სასურველია ვიცნობდეთ ამ ქვეყნის სოციალ-

ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების თავისებურებებს. მათი კვლევა დაგვეხმარება უკეთ გავაანალიზოთ საქართველოს რეალობაც. ასევე, კარგი იქნება თუ რიგ საკითხებში გავითვალისწინოთ თურქეთის გამოცდილებასაც, რადგან ამ ქვეყანამ ეკონომიკური თუ პოლიტიკური განვითარების საკმაოდ დიდი და საინტერესო გზა განვლო. ჩვენი მიზანია, ამ თავისებურებების შეძლებისდაგვარად მიტანა მკითხველამდე, მიზეზების ახსნა და ჩვენი თვალსაზრისის გაცნობა დაინტერესებული საზოგადოებისათვის.

დასახული მიზნის მიღწევას შევეცდებით პირველ რიგში ქართულ ენაზე არსებული მდიდარ წყაროთმცოდნეობით

ბაზაზე დაყრდნობით. ცნობილი ქართველი თურქოლოგების

7

მ.სვანიძის, ო.გიგინეიშვილის, ე.მაკარაძის, ზ.ბატიაშვილის, გ.სორდიას და სხვათა შრომებით; რუსი ავტორების –

პ.მაისეევის, მ.შახინლერის, გ.კირეევის, მ.ლაუშულინის ნაშრომების მიმოხილვით. ქართველი მეცნიერის, გეოგრაფიის მეცნიერებათა დოქტორის, პროფ. რევაზ გაჩეჩილაძის მიერ რუსულ ენაზე შესრულებულ ნაშრომზე („თურქეთი“) დაყრდნობით, რომელიც ჯერ კიდევ 1983 წელს გამოიცა. აღნიშნული გამოცემა ერთ-ერთი პირველი იყო ჩვენს საბჭოურ რეალობაში, რომელიც თანამედროვე თურქეთის რეალობის შესწავლას მიძღვნა. ასევე, თურქულ-ქართული ჟურნალების –

“ახალი ხიდი”, “მეგობრობა”, “თურქეთის ცნობები” –

მასალებით; თურქი ავტორების ს.ილჰანის, ჰ.კანბოლატის, კ.კასიმის, ე.კონგარის, ე.ეფეგილის, ა.ჯანგოზის სამეცნიერო შრომების დახმარებით.

თანამედროვე პერიოდის შესახებ მასალის ნაწილი მომ-ზადებულია თურქული ინტერნეტ გამოცემების დახმარებით,

ისეთების როგორიცაა “თუდეი ზამანი”1, “ზამანი”2, ”დეილი ნიუსი”3, „თურქიშ დეილი ნიუსი“4. ასევე, იმ ხელშეკრულებების გამოყენებით, რომელიც თურქეთის რესპუბლიკას აქვს დადებული საქართველოსთან თუ სხვა ქვეყანასთან და იმ საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, რომლებთან თურქეთის ურთიერთობებზეცაა ნაშრომში საუბარი.

კვლევის ქრონოლოგიური ჩარჩო მოიცავს პერიოდს XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან XXI საუკუნის დამდეგის ჩათვლით, მაგრამ ნაშრომის დასაწყისში საჭიროდ ჩავთვალეთ

მოკლედ შევხებოდით თურქეთის სახელმწიფოებრივი იდეოლოგიის ძირითად პრინციპებს, შემდგომ პერიოდში

1 http://www.todayszaman.com 2 http://www.zaman.com 3 http://www.hurriyetdailynews.com 4 http://www.turkeydailynews.com

8

განვითარებული პოლიტიკური პროცესების უკეთ გაგების მიზნით.

წარმოდგენილი ნაშრომი, ვფიქრობთ, კიდევ ერთხელ

ხაზს გაუსვამს თურქეთის სტრატეგიულ მნიშვნელობას ახალ საერთაშორისო წესრიგში და უკეთ წარმოაჩენს მისი საშინაო და საგარეო პოლიტიკის რამოდენიმე საინტერესო საკითხს.

9

თავი I. თურქეთის საშინაო პოლიტიკა

$1. თურქეთის რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივი სტრუქტურის საფუძვლები

პირველ მსოფლიო ომში (1914-1918 წლები) ოსმალეთის იმპერია დამარცხდა ანტანტის სახელმწიფოების წინააღმდეგ ბრძოლაში. იმპერიის დამარცხებას, როგორც წესი, მისი დაშლა და ტერიტორიების დანაწილება მოსდევს გამარჯებული სახელმწიფოების მხრიდან. მსგავსი რეალობის წინაშე დადგა ოსმალეთის იმპერიაც. ასეთ რთულ ვითარებაში თურქმა ხალხმა გამოავლინა მაღალი ეროვნული ღირსების გრძნობა, რამაც ისინი დარაზმა საერთო მტრის წინააღმდეგ. თურქი ერის სულიერი გაერთიანება საფუძველი გახდა ეროვნულ-გამათავი-სუფლებელი მოძრაობის დაწყებისა ანატოლიაში, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა თურქი ხალხის პოლიტიკური, სამხედრო და იდეური ლიდერი მუსტაფა ქემალ ათათურქი.

1919 წლის 19 მაისს მუსტაფა ქემალი სამსუნში ჩადის. თურქულ ისტორიოგრაფიაში სწორეს ეს დღე ითვლება ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის დაწყების დღედ.

მაშინ როცა იმდროინდელი ცენტრალური მთავრობა სათანადოდ ვერ ასრულებდა მასზე დაკისრებულ მოვალეობას, მუსტაფა ქემალმა თავისთავზე აიღო უდიდესი პასუხისმგებლობა და სათავეში ჩაუდგა სამშობლოს გადარჩენისა და დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლას. მისი დიდი ძალისხმევით მოხერხდა ერთიანი იდეის ირგვლივ საზოგადოების ყველა ფენის, მათ შორის, მთელი ინტელი-გენციის დარაზმვა. თურქი ხალხის თავგანწირული ბრძოლა დაგვირგვინდა თურქეთის რესპუბლიკის გამოცხადებით 1923 წლის 29 ოქტომბერს. თურქეთმა დამოუკიდებელი რესპუბლიკის სახით დაიწყო მსოფლიოს პოლიტიკური რუკაზე არსებობა.

10

თურქი ხალხის იდეურმა წინამძღოლმა - მუსტაფა ქემალ

ათათურქმა - შეიმუშვა ექვსი ძირითადი პრინციპი, რომელიც შემდგომში თურქეთის ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის საფუძველი გახდა. ეს პრინციპები ერთმანეთისაგან გამომდინარეობს და ერთმანეთს ავსებენ. ეს პრინციპებია: რესპუბლიკანიზმი, ლაიციზმი, ნაციონალიზმი, ხალხოსნობა, ეტატიზმი და რევოლუციონიზმი. მათ ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც “ქემალიზმის პრინციპებს”.

რესპუბლიკანიზმი (Cumhuriyetçilik) ათათურქის პირველი დებულებაა. იგი სახელმწიფოში ცივილიზაციისა და დემოკრატიის გამოხატვის ფორმადაა მიჩნეული. 1923 წლის 29 ოქტომბერს ქვეყანაში რესპუბლიკური მმართველობის გამოცხადება ანატოლიის ახალი პოლიტიკური სისტემის -

დემოკრატიის გამოხატულება იყო. ფაქტობრივად ხალხის ბრძოლამ მოიტანა ახალი სახელმწიფოს შექმნა. შესაბამისად,

მათი არჩევანით განისაზღვრა პოლიტიკური წყობის ფორმაც. სწორედ ამიტომ, ქემალისტების ხელისუფლების სათავეში მოსვლით თურქმა ხალხმა “ხალხის მთავრობა” ანუ მართვის რესპუბლიკური მოდელი მოუტანა ქვეყანას და რესპუბლიკანიზმი სწორედ ამიტომაა პირველი და ფუ-ძემდებლური დებულება თურქეთის პოლტიკური სისტემისათვის.

ლაიციზმი (Laiklik) ფრანგული წარმოშობის სიტყვაა (laicite) და ნიშნავს საერო ხასიათს. იგი გულისხმობს რელიგიის გამოყოფას სახელმწიფოსაგან. თურქეთის 1921 და 1924 წლების კონსტიტუციებში ჩადებული დებულება “სახელმწიფო რელიგია ისლამია” გაუქმდა 1928 წლის 10 აპრილის კანონით. ლაიციზმის პრინციპის აღიარება მოხერხდა მხოლოდ 1937 წელს.

ლაიციზმი სახელმწიფოსაგან რელიგიის აუცილებელ

გამოყოფას და პოლიტიკური ცხოვრებიდან სასულიერო

11

პირების ჩამოშორებას ნიშნავს. თუმცა, ათათურქის ლაიციზმი უფრო მრავალფეროვანია. მისი თქმით რელიგიური იდეის სახელმწიფო საქმეებისაგან გამოყოფაში რესპუბლიკა ხედავს ერის პროგრესის პირველხარისხოვან ფაქტორს. როგორც თურქოლოგი ემზარ მაკარაძე აღნიშნავს: “ათათურქს სურდა სახელმწიფოს წარმართვა არა რელიგიური პრინციპების გა-მოყენებით, არამედ განათლებული, მეცნიერული საფუძვლებით….. ქემალისტური ლაიციზმი, სახელმწიფოებრივ უფლებებს სახელმწიფოს აკუთვნებს, რელიგიურ უფლებებს კი რელიგიას და ამ თვალსაზრისით ცდილობს გამოჰყოს რელიგია სახელმწიფოსაგან”5.

ნაციონალიზმი (Milliyetçilik) ქემალიზმის პრინციპებიდან ერთ-ერთი ფუძემდებლური პრინციპია, თურქეთში იგი ოფიციალური პოლიტიკის რანგშია აყვანილი და კონსტიტუციაში “ათათურქისეული ნაციონალიზმის” სახელითაა შესული. ათათურქი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ამ პრინციპს, რადგან მისი საშუალებით ხდება თურქი ერის ერთიანობის დაცვა. ეს პრინციპი თურქეთში მცხოვრები ყველა ეროვნების წარმომადგენელთა კონსოლიდაციას და ერთიან თურქ ერად ჩამოყალიბებას გულისხმობს. ათათურქი ამბობდა: “ერი უნდა ქმნიდეს სახელმწიფოს საფუძველს”. თურქეთის რესპუბლიკაში, სადაც 25 ეროვნულ უმცირესობაზე მეტი ცხოვრობს, ამ პრინციპის ცხოვრებაში დანერგვა სახელმწიფოს არსებობისათვის ძალზედ მნიშვნელოვანია.

ხალხოსნობა (Halkçilik) ახლოს დგას ნაციონალიზმის პრინციპთან და მისგან გამომდინარეობს. თავად ათათურქი ამბობდა: “ხალხოსნობა ესაა დემოკრატიულობა”. ამ იდეოლოგიური დოქტრინის უმთავრესი მიზანია ხალხში

5 ე.მაკარაძე, მუსტაფა ქემალ ათათურქის როლი რესპუბლიკურ თურქეთში, ბ., 2009, გვ., 44-45.

12

განათლებისა და კულტურის გავრცელება, განურჩევლად იმისა, თუ რომელ სოციალურ ფენას მიეკუთვნებოდნენ ისინი. ქემა-ლისტებისათვის ამ პრინციპის მნიშვნელობაზე მიუთითებს თუნდაც ის ფაქტი, რომ 1923 წელს მათ შექმნეს “სახალხო პარტია”, რომლის უმთავრესი მიზანი ხალხის მიერ და ხალხისათვის გატარებული რეფორმები იყო, მათივე კეთილდღეობის ასამაღლებლად.

ეტატიზმი (Devletçilik) ნიშნავს ეკონომიკური და სოცი-ალური აღორძინების პოლიტიკის გატარებას და სახელმწიფოს მმართველ როლს ამ პროცესებში. ანუ სახელმწიფო აქტიურად

უნდა ჩარეულიყო ქვეყნის ეკონომიკურ სექტორში და თავად

მიეცა სტიმული მისი განვითარებისათვის. ეს პრინციპი მომდინარეობს თურქეთის ახალგაზრდა რესპუბლიკაში შექმნილი მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობიდან. საქმე ისაა, რომ დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლამ ქვეყნის ეკონომიკა გააჩანაგა, გლეხობის უმრავლესობა თითქმის ყოველგვარი სახსარის გარეში იყო დარჩენილი და ძალა აღარ შესწევდა თავად აეღორძინებინა საკუთარი მეურნეობა, ანუ დადგა სახელმწიფოს მხრიდან დახმარების საჭიროება. ეტატიზმი კი წვრილმოვაჭრეებისა და მიწათმფლობელებისათვის თანადგომას გულისხმობდა. მსგავსმა ღონისძიებებმა გაამართლა. მან პოზიტიური შედეგები მოუტანა ქვეყანას და დაეხმარა ეროვნული ეკონომიკის შექმნასა და გაძლიერებაში.

რევოლუციონიზმი (Devrimçilik) ანუ მუდმივი განვითარების პრინციპი – მუსტაფა ქემალს ეროვნულ-

გამათავისუფლებელი ბრძოლის დაწყებისას ჯერ კიდევ არ ჰქონდა სახელმწიფოს მშენებლობის მისეული პრინციპები ჩამოყალიბებული, იგი დროდადრო, თანდათანობით

აყალიბებდა ამ პრინციპებს.

13

თურქეთში რევოლუციის თავისებურება მდგომარეობს იმაში, რომ იგი ზემოდან წამოსული ინიციატივა იყო. ანატოლიაში დაწყებული ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობა კი რომელიც რევოლუციაში გადაიზარდა, შემდგომ გაგრძელებასა და დასახული მიზნების ბოლომდე მიყვანას გულისხმობდა. შესაბამისად, თურქული რევოლუციონიზმი საზოგადოების მუდმივ განვითარებას და ამ პროცესის უწყვეტობას გულისხმობდა.

ამგვარად, ათათურქის მოღვაწეობამ საფუძველი ჩაუყარა თურქეთის რესპუბლიკის დაარსებას. ზემოთაღნიშნული პრინციპები კი წარმოადგენენ თურქეთის რესპუბლიკის იდეოლოგიურ სტრუქტურას და მათზეა დაფუძნებული თურქეთის მთელი პოლიტიკური სისტემა.

$ 2. 1950-70 -იანი წლების საზოგადოებრივ-პოლიტიკური განვითარება

XX საუკუნის 50-იანი წლებიდან თურქეთის ცხოვრებაში იწყება მმართველობის დემოკრატიულ საწყისებზე გადასვლის ახალი ეტაპი - მრავალპარტიული სისტემის დანერგვა.Aამ პერიოდამდე ქვეყანაში მხოლოდ ერთი “სახალხო-რესპუბლიკური პარტია” (CHP) არსებობდა რომელიც მუსტაფა ქემალმა დააარსა 1923 წელს∗.

1945 წელს მმართველ “სახალხო-რესპუბლიკურ პარტიას” გამოეყო ოპოზიციური ჯგუფი ჯელალ ბაიარისა და ადნან

∗ ექვსი პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობოდა ეს პარტია - ნაციონალიზმი, რესპუბლიკურობა, ხალხურობა, ეტატიზმი, ლაიციზმი და რევოლუციურობა, გახდა რესპუბლიკური თურქეთის თეორიული საყრდენი.

14

მენდერესის მეთაურობით. 1946 წლის 7 იანვარს ოფიციალურად ჩამოყალიბდა მემარჯვენე მიმართულების “დემოკრატიული პარტია”(DP) ჯელალ ბაიარის თავმჯდომარეობით.

1950 წლის 14 მაისს, პირველად რესპუბლიკური თურქეთის ისტორიაში, ჩატარდა მრავალპარტიული არჩევნები, რომელშიც გამარჯვება მოიპოვა “დემოკრატიულმა პარტიამ”. მათ დიდი ეროვნული კრების 408 მანდატი ერგოთ. “სახალხო-რესპუბლიკური პარტია” მეორე ადგილს დასჯერდა 69 ადგილით.

“დემოკრატიული პარტია” ათი წლის განმავლობაში მართავდა თურქეთის რესპუბლიკას. მათი წინასაარჩევნო პროგრამა ქვეყნისათვის მტკივნეული მრავალი სოციალური და ეკონომიკური პრობლემის მოგვარების პირობას დებდა. ახალგაზრდა რესპუბლიკისათვის მათი რეალიზება განვითარების მყარი საფუძველი და გარანტი იქნებოდა, მაგრამ მათი დაპირებების დიდი ნაწილი განუხორციელებელი დარჩა. მთავრობამ კრიზისული მდგომარეობის გამოსწორება ვერ შეძლო. სოციალური ფონი დაიძაბა. საზოგადოების ყველა ფენა მთავრობის პოლიტიკით უკმაყოფილო იყო.

ეკონომიკური მდგომარეობა მხოლოდ თურქეთში არ იყო მძიმე, მხედველობაშია მისაღები მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ საერთოევროპული მდგომარეობაც. ამ პერიოდისათვის ევროპის ქვეყნების უმრავლესობა ამერიკულ კაპიტალზე აღმოჩნდა დამოკიდებული, მათ შორის თურქეთიც (”მარშალის გეგმა”), რამაც საგარეო პოლიტიკური ვექტორის შეცვლაზეც იქონია გავლენა. თუ თურქეთი ომის პერიოდში∗ ახერხებდა ნეიტრალიტეტის შენარჩუნებას, ახალმა მთავრობამ ორიენტაცია ამერიკის შეერთებულ შტატებზე აიღო და მასთანAდაახლოების კურსს დაადგა, რასაც შემხვედრი ნაბიჯები მოჰყვა.

∗ თურქეთმა მხოლოდ ბოლო ეტაპზე, 1945 წლის თებერვალში გამოუცხადა ომი გერმანიასა და იაპონიას.

15

თურქეთის საგარეო პოლიტიკაში აშშ-თან ურთიერთობა პრიორიტეტული გახდა. სწორედ ამ პერიოდიდან ეყრება საფუძველი ამ ორი ქვეყნის შემდგომ თანამშრომლობას.

თურქეთის აშშ-თან ურთიერთობა რამდენიმე ეტაპს მოიცავს, ჩვენ შევეხებით იმ ძირითად ხელშეკრულებებსა და თანამშრომლობის სფეროებს, რომლებიც ბიძგს აძლევდა რიგი საშინაო თუ საგარეო პროცესების განვითარებას.

თურქეთ-ამერიკას შორის დაიდო არაერთი სამხედრო და პოლიტიკური შეთანხმება. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია 1947 წლის 12 ივლისის შეთანხმება თურქეთისათვის დახმარების აღმოჩენის შესახებ6.Eეს ხელშეკრულება პირველ

რიგში სამხედრო დახმარებას ითვალისწინებდა და დიდი ყურადღება ეთმობოდა თურქეთის შეიარაღებული ძალების რეორგანიზაციას. აგრეთვე, მნიშვნელოვანია თურქეთსა და აშშ-ს შორის 1959 წლის 5 მარტის შეთანხმება თანამშრომლობის შესახებ. იგი ეფუძნება ”ტრუმენის დოქტრინას“ და ”მარშალის გეგმას”. ასევე საყურადღებოა 1980 წლის 29 მარტს თურქეთსა და აშშ-ს შორის ანკარაში დადებული შეთანხმება ”თავდაცვისა და ეკონიმიკის სფეროში თანამშრომლობის შესახებ”.

აშშ და ევროპას კარგად ესმოდათ თურქეთის მნიშვნელობა საბჭოთაAკავშირის წინააღმდეგ ბრძოლაში. თურქეთი მათ

საიმედო გარანტად ითვლებოდა. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ თავად თურქეთშიც დადებითად აფასებდენენ აშშ-თან მჭიდრო ურთიერთობას და მოსახლეობის უმრავლესობისათვის ეს ურთიერთობები მათი პრობლემების მოგვარებასთან ასოცირდებოდა.

6 მაჩიტიძე ე., ამერიკა-თურქეთის ურთიერთობების ისტორიიდან, ამერიკის შესწავლის საკითხები II (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2003, გვ., 138.

16

თურქეთმა მიიღო სუბსიდიები და კრედიტები შეიარაღებისა და სამხედრო-სტრატეგიული ობიექტების მშენებლობისათვის. 1947 წლის ხელშეკრულების დადებიდან 60-იანი წლების დასაწყისამდე დახმარების საერთო მოცულობამ დაახლოებით 3 მილიარდი დოლარი შეადგინა. მისი უდიდესი ნაწილი სამხედრო მიზნებს მოხმარდა; დანარჩენი თანხა კი გამიზნული იყო თურქეთის ეკონომიკური პოტენციალის გაძლიერებისათვის (საგზაო მშენებლობისათვის, მოპოვებითი მრეწველობის განვითარებისათვის, სოფლის მეურნეობის მანქანების იმპორტისათვის, ელექტროსადგურებისა და ნავსადგურების მშენებლობისათვის). დახმარების მოცულობა თურქეთისათვის თანდათან გაიზარდა შემდგომ ეტაპებზე. შეიძლება ითქვას, ორ ქვეყანას შორის თანამშრომლობა პოლიტიკურ ინტერესთაAთანხვედრამ განაპირობა, რაც სამხედრო-პოლიტიკურ ბლოკში გაერთიანებაში გადაიზარდა.

ნატოს შექმნით ევროპამ ახალი რეალობა მიიღო, რომელშიც თურქეთი ერთ-ერთი აქტიური მოთამაშე იყო. 1952 წელს ნატო-ში გაწევრიანება ქვეყანამ აღიქვა, როგორც უდიდესი საგარეო-პოლიტიკური მნიშვნელობის მოვლენა. ამ ფაქტმა გარკვეულწილად ხელი შეუწყო სამხედროების გავლენის გაზრდას თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში.

1959 წლის 5 მარტს თურქეთ-ამერიკის სამხედრო თანამშრომლობის მორიგი შეთანხმება გაფორმდა; ხელშეკრულებაში აღნიშნული იყო, რომ მხარეები დაეხმარებიან ერთმანეთს უსაფრთხოების საკითხებში. იგი ითვალისწინებდა აშშ-ის ჩარევას თურქეთის საშინაო ცხოვრებაში ”ირიბი აგრესიის” შემთხვევაში, თუ ამას მოითხოვდა თურქეთის მთავრობა. ამ შეთანხმების მიხედვით აშშ თურქეთის ტე-რიტორიულ მთლიანობას განიხილავდა, როგორც მის ეროვნულ

ინტერესს. ამასთან, ვაშინგტონს უფლება ქონდა თურქეთის

17

ტერიტორიაზე ქონოდა სამხედრო ბაზები, ძირითადად

სამხედრო-ტექნიკური დაზვერვისათვის. ამ პროცესების პარალელურად, თურქეთში

”დემოკრატიული პარტიის” მიერ ხალხისათვის მიცემული დაპირებების შეუსრულებლობა საერთო უკმაყოფილებაში იყო გადაზრდილი. ვერ ხერხდებოდა ეკონომიკური კრიზისის დაძლევა, მაღალი იყო უმუშევრობის მაჩვენებლი. მდგომარეობა პოლიტიკურ კრიზისში გადაიზარდა, რაც მოსალოდნელიც იყო.

1960 წლის 27 მაისს ადნან მენდერესის მთავრობა დაემხო – სამხედრო ჩარევით მოხდა სახელმწიფო გადატრიალება. ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა თურქმა სამხედროებმა გამოიყენეს კანონით მინიჭებული უფლება და ქვეყნის მართვის სადავეებს ჩამოაშორეს დემოკრატიული პარტიის წარმომადგენლებით შევსებული პოლიტიკური ხელ-მძღვანელობა. თუმცა, დროის მოკლე პერიოდის გასვლის შემდეგ დაიწყო ძალაუფლების სამოქალაქოებზე გადაცემის პროცესი. 1961 წელს კი თურქეთმა ახალი კონსტიტუცია მიიღო.

მას შემდეგ, რაც დემოკრატიულმა მთავრობამ მარცხი განიცადა და ვერცერთი ეკონომიკური ხასიათის დაპირება ვერ შეასრულა, იმედგაცრუებული მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა გამოსავალი რელიგიური საწყისებისაკენ მიბრუნებაში დაინახა. რელიგიური გრძნობების პოლიტიკური მიზნებისათვის გამოყენებამ კი ქვეყანაში არაერთხელ გაამწვავა მდგომარეობა.

1971 წლის 12 მარტს თურქეთში მეორე სამხედრო გადატ-რიალება მოხდა. გენერალიტეტმა სულეიმან დემირელის მესამე მთავრობა გადააყენა. იგი ”სამართლიანობის პარტიის” (AP) აქტიური მოღვაწე იყო. ამ პარტიამ პირველი მნიშვნელოვანი წარმატება 1963 წელს მოიპოვა ადგილობრივ არჩევნებში. 1965 წელს კი პარტიის ლიდერმა სულეიმან დემირელმა მისი პირველი მთავრობა ჩამოაყალიბა.

18

გადატრიალებას მოჰყვა საგანგებო წესების შემოღება ანკარაში, სტამბოლსა და სხვა ქალაქებში. დააპატიმრეს და გაასამართლეს მრავალი პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე. დაიძაბა პარტიებს შორის ურთიერთობა. პარლამენტი ფაქტობრივად პარალიზებული აღმოჩნდა.

ქვეყანაში შიდა პოლიტიკური კრიზისი განსაკუთრებით გამწვავდა 1973 წლის გაზაფხულზე: 1973 წელის 6 აპრილს, ჯევ-დეთ სუნაის შემდეგ ახალ პრეზიდენტად ფაჰრი ქორუთურქის კენ-ჭისყრის 14 ტურის შემდეგ არჩევის შედეგად, მოხერხდა პოლიტი-კური ცხოვრების შედარებით დარეგულირება.

1973 წლის შემოდგომაზე კი შესაძლებელი გახდა მორიგი საპარლამენტო არჩევნების ჩატარება.

დიდი წარმატება ხვდა წილად ”სახალხო-რესპუბლიკურ პარტიას”. მან, როგორც ჩანდა, დაძლია შიდა განხეთქილებით

წარმოქმნილი კრიზისი. მთავრობაში მოვიდა ახალი ხელმძღვანელობა ბიულენთ ეჯევითის მეთაურობით, მაგრამ მის მიერ ჩამოყალიბებულმა მთავრობამ, რომელიც ”სახალხო-რესპუბლიკურ” და ”ეროვნული ხსნის პარტიას” (MSP) აერთიანებდა, მხოლოდ იმავე წლის სექტემბრამდე გაძლო.

1974 წლის ნოემბრიდან 1975 წლის მარტამდე თურქეთში მოქმედებდა უპარტიო საფუძველზე შექმნილი ე.წ. ”მოსამსახურე მთავრობა”. შიდა პოლიტიკურ დაძაბულობას დაემატა თურქეთის ურთიერთობების გაუარესება საბერძნეთთან კვიპროსის გამო.

1975 წლის 31 მარტს ”სამართლიანობის პარტიის” ლიდერმა სულეიმან დემირელმა შექმნა ახალი კოალიციური მთავრობა. მასში შევიდნენ ”ეროვნული ხსნის” (MSP), ”რესპუბლიკური” (CGP) და ”ნაციონალისტური მოძრაობის” (MHP) წარმომადგენლები.

მომდევნო წლებში ეკონომიკური ზრდის ტემპი დაბალი იყო; დაეცა ვალუტის კურსი. ამ პროცესს თან ახლდა პოლიტიკური რყევები: 1977-79 წლებში ბიულენთ ეჯევითი და სულეიმან დემირელი ცდილობენ მათ მიერ ჩამოყალიბებული მთავრობების

19

ხელისუფლების სათავეში შენარჩუნებას, მაგრამ ამაოდ. 1980 წლის 12 სექტემბერს ძალაუფლება სამხედროების ხელში გადავიდა. დაითხოვეს პარლამენტი და მთავრობა. ამჯერად მათ მეტი პრინციპულობა გამოავლინეს, ვიდრე წინა ორი გადატრიალებისას პროისლამური მიმართულების პარტიებისა და ორდენების მომძლავრების გამო. სამხედროებმა მიიღეს გა-დაწყვეტილება ყველა პარტიის აკრძალვის, მათ შორის ”ნაციონალისტური მოძრაობის პარტიისაც”, რომელიც საკმაოდ

აქტიური იყო. სამართალში მისცეს მრავალი პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე. ამ ფორმით სამხედროებმა პირველად

სცადეს მდგომარეობის გამოსწორება. ახალი მთავრობა გადამდგარმა გენერალმა ბიულენთ

ულუსმა ჩამოაყალიბა; მისი მოადგილე და სახელმწიფო მინისტრი ეკონომიკურ საკითხებში გახდა თურგუთ ოზალი, ქვეყნის მომავალი ლიდერი. სამხედროების კონტროლი სამოქალაქო ხელისუფლებაზე შედარებით ხანგრძლივი აღმოჩნდა და 1983 წლამდე გაგრძელდა; მათ გაუქმებულად გამოაცხადეს 1961 წლის კონსტიტუცია. მთელ ქვეყანაში შემოიღეს საგანგებო მდგომარეობა და ეკონომიკის სფეროში დაიწყეს ”სტაბილიზაციის პროგრამის” განხორციელება.

პირველი პარტია, რომელიც 1980 წლის სახელმწიფო გადატ-რიალების შემდეგ გაჩნდა პოლიტიკურ სარბიელზე, ”ნაციონალისტურ-დემოკრატიული პარტია” (MHP) იყო, რომელიც 1983 წლის 24 აგვისტოს შეიქმნა თურგუთ სუნალპის მეთაურობით. 1983 წლის 24 აგვისტოს კი ეროვნულმა საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება საპარლამენტო არჩევნებში მონაწილეობის მისაღებად დაეშვათ სამი პარტია, ესენი იყვნენ _ ”ნაციონალისტურ-დემოკრატიული”, ”სახალხო-დემოკრატიული” და ”დედასამშობლოს“ პარტიები.

”დედასამშობლოს პარტიის” თავმჯდომარე იყო თურგუთ ოზალი. 1983 წლის 6 ნოემბრის არჩევნებში მან ხმათა 45,2% მიიღო

20

და მეჯლისში 211 ადგილი დაიკავა. მალე თურგუთ ოზალის ერთპარტიულმა მთავრობამ ნდობის ვოტუმი მიიღო. სამხედროები ნელ-ნელა ტოვებდნენ პოლიტიკურ არენას, თუმცა გარკვეულ გავლენას მაინც ინარჩუნებდნენ.

თურქეთი ერთადერთი საინტერესო გამონაკლისია მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე ქვეყანაში სამხედროების ფენომენის მხრივ; ამ ქვეყანაში სამხედროებს კანონმდებლობით

აქვთ მინიჭებული უფლება ჩაერიონ პოლიტიკურ ცხოვრებაში იმ შემთხვევაში, თუ გამოიკვეთა ტენდენცია, რომ რელიგია აქტიურად იჭრება ქვეყნის პოლიტიკურ პროცესებში. ასეთ

დროს სამხედრო ხელმძღვანელობა იღებს პასუხისმგებლობას, ჩაერიოს ხელისუფლების საქმიანობაში, რათა უზრუნველყოს რესპულიკური წყობის შენარჩუნება. თურქეთის ისტორიაში არ ყოფილა შემთხვევა, პოლიტიკური მდგომარეობის დასტაბილეურების მიღწევის შემდეგ, სამხედროებს რაიმე ფორმით ეცადათ ხელისუფლების შენარჩუნება. ისინი იმთავითვე, თავიანთივე ინიციატივით იწყებდნენ ხელისუფლების სამოქალაქოებზე გადაცემის პროცესს. ანუ, თურქეთში სამხედროების კონტროლის არსებობა უნდა გავიგოთ არა პირდაპირ სამხედრო მმართველობად, ამ საკითხს უნდა შევხედოთ ცოტა სხვა კუთხით და გავითვალისწონოთ მხოლოდ ამ ქვეყნისათის დამახასიათებელი განვითარების თავისებურება.

რას წარმოადგენს თურქეთის შეიარაღებული ძალები? თურქეთის შეიარაღებულ ძალებს ხელმძღვანელობს

გენერალური შტაბი. გენერალური შტაბის უფროსი შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალია.

21

თურქეთის ეროვნული უშიშროების საბჭოს შემადგენლობაში სამხედრო და სამოქალაქო პირთაAრაოდენობა თანაბარია∗.

ევროკავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმები, რომელიც თურქეთმა უნდა დააკმაყოფილოს, მოიცავს სამხედროების უფლებების შეკვეცასაც; თურქეთს მიუთითებენ, რომ სამხედროების როლი შეასუსტოს, ევროპული სისტემისათვის სამხედროების ესოდენ დიდი უფლებები არადემოკრატიულად

გამოიყურება. თავად თურქეთის ხელისუფლება კი მუდმივად ზრუნავს

შეიარაღებული ძალების მოდერნიზაციისათვის და ეს პროცესი უწყვეტად მიმდინარეობს. არმიის რეორგანიზებაში მნიშვნელოვანია აშშ-ის დახმარება.

თურქეთი ნატო-ს პროგრამის - ”პარტნიორობა მშვიდობისათვის” - ფარგლებში, აქტიურად თანამშრომლობს მეზობელი რეგიონების ქვეყნებთან.

$ 3. თურქეთის ეკონომიკური განვითარება 1980-იან წლებში

XX საუკუნის 70-იანი წლების მიწურულსა და 80-იანი წლების დასაწყისში თურქეთი ღრმა ეკონომიკური კრიზისის პირობებში იმყოფებოდა. მნიშვნელოვანწილად ეს გამოწვეული იყო არასწორად გათვლილი ეკონომიკური პოლიტიკით. 1980 წლის მორიგი სამხედრო გადატრიალების მიზეზებიც დიდწილად სწორედ ამ არაჯანსაღ ეკონომიკურ პოლიტიკასთანაა მჭიდრო კავშირში. ∗ ევროკავშირის მოთხოვნით მიმდინარეობს აქტიური განხილვა საბჭოში სამოქალაქო პირთა რაოდენობის გაზრდის თაობაზე.

22

კრიზისის დაძლევის მიზნით 1980 წლის დასაწყისში, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რეკომენდაციით, მიიღეს თურქეთის ე.წ. სტაბილიზაციის სპეციალური პროგრამა. მას ხშირად მოიხსენიებენ ”24 იანვრის გადაწყვეტილების” სახელით.

ეკონომიკურ ღონისძიებათა პაკეტი შემუშავებული იყო თურგუთ ოზალის – ”თურქეთის ეკონომიკური სასწაულის მამის” მიერ, რომელიც მაშინ პრემიერ-მინისტრი და სულეიმან დემირელის მრჩეველი იყო ეკონომიკურ საკითხებში; იგი ითვალისწინებდა თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლას და ეკონომიკის ლიბერალიზაციას. ”24 იანვრის გა-დაწყვეტილებების” ძირითადი იდეა იყო ეროვნული წარმოების მექანიზმების სრულყოფა და წარმოებისა და კაპიტალის ცენტრალიზაციისა და კონცენტრაციის ბაზაზე აღწარმოება, ერ-ოვნული პროდუქციის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება, როგორც ერთ-ერთი პირობა იმპორტის ჩამნაცვლებელი ინდუსტრიალიზაციიდან ექსპორტზე ორიენტირებულზე გადასასვლელად7. ”სტაბილიზაციის პროგრამა” ითვალისწინებდა წარმოების საექსპორტო დარგების განვითარებას და ექსპორტიორთა წახალისებას, ადგილობრივი და უცხოური კერძო კაპიტალის საქმიანობისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნას, თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის კანონების დანერგვას8.

თურგუთ ოზალის ეკონომიკურ კურსს სხვადასხვაგვარად

აფასებდნენ თურქეთში. ზოგიერთი ეკონომისტი, მაგალითად

7 Мойссеев П. П., Турция: Программа экономической стабилизации 1980 г., Турция, История и Современность, М. Изд. Наука, 1988б с. 215. 8 მაჩიტიძე ე., თურქეთის რესპუბლიკის ეკონომიკური ვითარება 80-იანი წლების დასაწყისში (სამხედრო რეჟიმის პერიოდში), ეკონომიკურ ურთიერთობათა თბილისის სახელმწიფო ინსტიტუტის შრომები, ტ. II, თბ., 1999. გვ. 48.

23

ო.აქგუჩი - მას ეკონომიკაში უკანგადადგმულ ნაბიჯად

მიიჩნევდა. რუსი თურქოლოგი ნ.კირეევი კი თვლის: ”80-იანი წლების გადაწყვეტილებები, რომელსაც სათავე დაედო 1980

წელის 24 იანვარს, ითვალისწინებდა ეტატიზმის შემდგომ მოდერნიზაციას ლიბერალური ეკონომიკის მიმართულებით”9.

ქართველი თურქოლოგი ოთარ გიგინეიშვილი ეკონომიკურ ღონისძიებაზე საუბრისას აღნიშნავს: ”თურგუთ

ოზალის ეკონომიკური პოლიტიკა სულაც არ ნიშნავს ეტატიზმის ქემალისტურ პრინციპებზე უარის თქმას”10. თუმცა, თურქეთის ეკონომისტების ერთი ნაწილი თურგუთ ოზალის ეკონომიკურ პოლიტიკას სწორედ ამ თვალსაზრისით

განიხილავს. სინამდვილეში თურგუთ ოზალისა და მისი მთავ-რობის პოლიტიკა მოასწავებდა მხოლოდ და მხოლოდ

ეტატისტური პრინციპების განხორციელების ახალ ეტაპს. 1981-82 წლებში სამხედო ხელისუფლების

ზედამხედველობით გატარდა საგადასახადო რეფორმა. მათ

მიერ გატარებული ღონისძიებები მიმართული იყო სახელმწიფოს ეკონომიკური ფუნქციონირების შეზღუდვისა და კერძო კაპიტალის უფლებებისა და შესაძლებლობების გაზრდისაკენ.Aახალი სამრეწველო სტრატეგიის ეფექტურობაზე მეტყველებდა ექსპორტის საერთო მოცულობის სწრაფი ზრდა (1980-85 წლები 2,7-ჯერ) და მასში სამრეწველო საქონლის მატება თურქეთის ადმინისტრაციის მიზანმიმართული პოლიტიკის შედეგი იყო, რომელიც ითვალისწინებდა მსოფლიო ბაზარზე, განსაკუთრებით კი ახლო და შუა აღმოსავლეთში, ეროვნული ინდუსტრიის პროდუქციის გატანის სტიმულირებას. როგორც თურქი და დასავლელი ექსპეტები აღნიშნავენ, სახელმწიფოს მიერ ექსპორტის წახალისება ისეთი პირდაპირი 9 - Киреев Г.Н. История этатизма в Турции, М., Изд. Наука, 1991. с-312 10 გიგინეიშვილი ო., თურქიზმი და ოსმალეთის საგარეო პოლიტიკა, თბ., გ-ბა ცოდნა, 1963.

24

წახალისებებით, როგორიც იყო გადასახადები, კრედიტი, დევალვაცია, შემდეგში კი თურქული ლირის მცურავი კურსის შემოღება, თურქეთის ეკონომიკის განვითარების განმსაზღვრელი ფაქტორი იყო 1980 წლის შემდეგ.

თურქეთში უცხოური კაპიტალის საქმიანობის სტიმულირებისათვის ჯერ კიდევ 1954 წლიდან მოქმედებდა ”უცხოური კაპიტალდაბანდებების წახალისების კანონი”, რაც ბევრ პრივილეგიას ანიჭებდა უცხოელ ინვესტორს11. აღნიშნული კანონი ასევე ითვალისწინებდა უცხოური ფირმების წინადადებების გულდასმით შესწავლას, შეესაბამებოდა თუ არა იგი თურქეთის ეროვნულ ინტერესებს.

საერთოდ, ჯერ კიდევ მუსტაფა ქემალის პერიოდიდან მოყოლებული, ქვეყანაში უარყოფითი დამოკიდებულება იყო უცხოური კაპიტალისადმი და სახელმწიფოს წამყვანი როლი ეკავა ქვეყნის ეკონომიკაში. მთავრობის ახალ გუნდს დიდი მუშაობის ჩატარება მოუწია, რათა გადაელახა ეს ბარიერი.

შესაბამისად, ვითარება იცვლება 80-იან წლებში: გავრცელდა მთელი რიგი წახალისებები უცხოელ მეანაბრეებზე. სპეციალურად ამისათვის შეიქმნა უცხოეთის კაპიტალის სპეციალიზირებული სამმართველო. ასევე, გამარტივდა ინვესტიციებზე ნებართვის გაცემის სისტემა.

1983 წლიდან არჩევნებში თურგუთ ოზალის ”დედასამშობლოს” პარტიის გამარჯვების შედეგად,

სტაბილიზაციის პროგრამის ავტორებს მისი აქტიური განხორციელების საშუალება მიეცათ. ამ პროგრამაში ხაზგასმული იყო ”ღია კარის” ეკონომიკური პოლიტიკის გატა-რების აუცილებლობა. მასში აღნიშნული იყო, რომ ”მოიხსნებოდა ყველა ის დაბრკოლება, რაც ხელს უშლიდა 11 ჩოჩიევი გ., უცხოური კაპიტალის მოზიდვის პრობლემა თანამედროვე თურქეთში (80-იანი წლები), მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორია, თბ., გ-ბა მეცნიერება, 1989. გვ. 35.

25

უცხოეთის კაპიტალის მოდინებას”. 1984 წლიდან უცხოელ

მეწარმეებს უფლება მისცეს გაეტანათ მთელი თავისი ქონება ქვეყნის გარეთ. ამან კაპიტალდაბანდებათა რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაზარდა. მაგალითად, 1985 წელს ქვეყანაში მოქმედებდა 367 შერეული თურქულ-უცხოური ფირმა. მათ საერთო კაპიტალმა შეადგინა 347.611 მილიონი თურქული ლირა, აქედან 162.640 მილიონი უცხოური კაპიტალი იყო. წამყვანი პოზიციები აშშ, შვეიცარიისა და გფრ-ს კომპანიებზე მოდიოდა12.

დასავლეთის ფირმებთან თანამშრომლობის ფარგლებში დაიწყო მრავალი ერთობლივი პროექტის განხორცილება. ამერიკული კორპორაცია ”ITT” თურქეთის კომპანია ”TEIETAS” – თან თანამშრომლობით 10 წლის მანძილზე აგებდა რამდენიმე სატელეფონი სადგურს. მეორე ამერიკულმა ფირმამ - ”FMS” დაიწყო სპილენძის, მარმარილოსა და სოდის მოპოვება თურქეთში და სხვა.

თურგუთ ოზალის კაბინეტისათვის მნიშვნელოვანი ამოცანა იყო არათანაბარი რეგიონული განვითარების დაძლევა. საუბარია ქვეყნის ჩამორჩენილ აღმოსავლეთ

რეგიონებზე.Uუამრავი შეღავათების მიუხედავად, მდგომარეობის გამოსწორება ვერ ხერხდებოდა.

სხვაგვარი ვითარება იყო სტრატეგიული მნიშვნელობის ობიექტებზე. მოხდა შეთანხმება ამერიკულ მხარესთან, რომლის მიხედვითაც ანკარის მახლობლად უნდა აგებულიყო ქარხანა, სადაც მოხდებოდა ამერიკული სამხედრო თვითმფრინავების F-16 აწყობა, შემდეგ კი მისი წარმოებაც. ამ მიზნით შეიქმნა შერეული კომპანია ამერიკული სამხედრო-სამრეწველო კონცერნის “ჯენერალ დაინემიქსის“ და თურქეთის თვითმფრინავთმშენებელი კომპანიის “TUSAS”-ის მონაწი-

12 - იქვე, გვ., 35.

26

ლეობით. ანკარის მსხვილი პარტნიორები გახდნენ სხვა ცნობილი ამერიკული ფირმებიც.

ამერიკულის გარდა თანამშრომლობის სურვილი გამოთქვეს ევროპულმა კომპანიებმა. მაგალითად, გერმანიის ფირმა “მერსედერსმა”, ზოგიერთმა ინგლისურმა ფირმამ და სხვა. თანამშრომლობა ძირითადად სამხედრო სფეროს მოიცავდა.

თურქეთში 1985 წლის 6 ივნისს ძალში შევიდა კანონი “თავისუფალი ეკონომიკური ზონების შესახებ”, რის შედეგადაც საქმიანობა დაიწყო ექვსმა თავისუფალმა ეკონომიკურმა ზონამ: ანტალიაში, მერსინში, იზმირში – ეგეოსის რეგიონში, სტამბოლში - ათათურქის სახელობის აეროპორტში, ტრაპზონსა და ქალაქ სტამბოლში.

თავისუფალი ეკონომიკური ზონების ჩამოყალიბება და განვითარება მიმდინარეობდა “BILD-OPERATE AND TRANSFER”- ის ფარგლებში. ამ მოდელის მიხედვით, ანატოლიასა და მერსინის მონაკვეთში თურქეთის მთავრობა უზრუნველყოფდა ტერიტორიის გაყოფის საკითხს და იღებდა პასუხისმგებლობას ზონებში ინფრასტრუქტურის განვითარებაზე. ასევე, ამ მოდელის მიხედვით ეგეოსის, სტამბოლ-თრაკიის, ტრაპზონის, ადანა-იუმურთალისა და სტამბოლის ზონები უნდა განვითარებულიყო კერძო სექტორის მიერ. ამ ზონებში მიმდი-ნარე ოპერაციები, რომლებიც ხორციელებოდა კერძო მესაკუთრეების ან მესაკუთრე-დამფუძნებლების მიერ, რეგულირდებოდა ქვეყნის მინისტრთა საბჭოს მიერ გაცემული განკარგულებების საფუძველზე. ეგეოსის, ადანა-იუმურთალისა და ტრაპზონის თავისუფალ ზონებში ჩამოყალიბებულ და მოქმედ კერძო კომპანიების სააქციო კაპიტალში დიდი იყო

27

უცხოური კაპიტალის წილი. ეს მაჩვენებელი დაახლოებით 95%

იყო13.

თურქეთის თავისუფალ ზონებში თითქმის ყველა სახის სამრეწველო, კომერციული და სასერვისო საქმიანობა ხორციელდებოდა, როგორც მანუფაქტურული, ასევე, შენახვის, საერთო სავაჭრო, საბანკო და სადაზღვევო; აქ მოქმედებდა მთელი რიგი პრივილეგიები.

თურგუთ ოზალის ეკონომიკური პროგრამის განხორციელებამ მნიშვნელოვანი წარმატებები მოუტანა ქვეყანას. ათი წლის განმავლობაში თურქეთმა მოახერხა დიდი ნახტომის გაკეთება მრეწველობის განვითარებაში, რის შედეგადაც ქვეყანა ინდუსტრიულ-აგრარულ სახელმწიფოდ

გადაიქცა და ეკონომიკურად ყველაზე დინამიურად

განვითარებად ქვეყანათა ათეულში შევიდა. თურქეთმა განაახლა ვალების დაფარვა, რითაც მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის დიდი მოწონება დაიმსახურა.

1990-იანი წლებიდან თურქეთმა გაააქტიურა ურთიერთობები ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან. პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად კი ფართო სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების დამყარების საშუალება მიეცა სამხრეთ კავკასიისა და ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებთან.

XX საუკუნის 80-იან წლებში დაწყებული ეკონომიკური რეფორმები არ მოიცავდა მრეწველობისა და ინფრასტრუქტურის ყველა დარგს. ქვეყანაში კვლავ რჩებოდა გადაუჭრელი პრობლემების მთელი რიგი. თუმცა, მიღწეული შედეგები საგრძნობი იყო. მთავრობის მიზანმიმართული პოლიტიკა მომდევნო წლებშიც გაგრძელდა, რამაც ხელი

13 ბატიაშვილი ზ., თანამედროვე თურქეთი, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 1998, №2.

28

შეუწყო კლიმატის შემდგომ გაუმჯობესებასა და თავისუფალი ეკონომიკური ურთიერთობების განვითარებას. ძლიერი ეკონომიკა კი თურქეთს საშუალებას აძლევდა დაერეგულირებინა პოლიტიკური საკითხებიც.

$ 4. პოლიტიკური ისლამის როლი თანამედროვე თურქეთის ცხოვრებაში

პოლიტიკურ ასპარეზზე ისლამის გააქტიურება XX საუკუნის 70-იან წლებიდან იწყება. მის პოლიტიკურად

განმტკიცებას ხელი შეუწყო მუსლიმური ქვეყნების სწრაფმა განვითარებამაც, რაც დაკავშირებული იყო სანავთობო ბიზნესის აღორძინებასთან. ისლამური ქვეყნების ეკონომიკური პოტენციალის გაზრდამ ხელი შეუწყო მათი მხრიდან ისლამის იდეოლოგიის პროპაგანდის დაწყებას. საერთაშორისო პოლიტიკაში უკვე ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი “ისლამის ფაქ-ტორის შესახებ”.

ისლამი ფაქტიურად პოლიტიკურ დოქტრინად გადაიქცა. მსოფლიოში გაჩნდა ერთიანი ისლამური ფრონტის შექმნის იდეა. თანამედროვე მუსლიმური სახელმწიფოების დიდ

ნაწილში ფინანსების არნახული რაოდენობის შედინება მოხდა. ისლამის პოზიციების განმტკიცებისათვის ზრუნვა დაიწყო არაერთმა საერთაშორისო მუსლიმურმა ორგანიზაციამ. მათ

გარდა მოქმედებდნენ ნაციონალური მუსლიმური ორგანიზაციებიც. ისლამის საერთო გააქტიურებს ფონზე, თურქეთშიც აქტუალური ხდება ისლამისკენ მიბრუნების საკითხი14.

14 The future of political Islam in Turkey, by Whit Mason, World policy

journal, summer, 2000, ss.

29

რესპუბლიკური თურქეთის ფართო ფენებში ისლამს საკმაოდ დიდი გავლენა აქვს. ისლამმა აქ პოლიტიკურ ცხოვრებაში შეღწევა XX საუკუნის 70-იანი წლებიდან დაიწყო და სწორედ ამ პერიოდიდან ყალიბდება ისლამური პოლიტიკური პარტიებიც. პირველი პროისლამური პარტია 1970 წელს შეიქმნა. ეს იყო “ეროვნული წესრიგის პარტია” (MNP) ნეჯმეთთინ ერბაქანის მეთაურობით. ამოქმედდნენ მუსლიმური ორდენები, სექტები. თურქი სამხედროების მიერ მოწყობილი გადატრიალებები კი შექმნილი რეალობის წინააღმდეგ ბრძოლა იყო, რათა დაცული და შენარჩუნებული ყოფილიყო თურქეთის რესპუბლიკის დამაარსებლის ქემალ ათათურქის პრინციპები.

ზოგიერთი მკვლევარი მიუთითებს ისლამის წინაშე საერო ხელისუფლების რიგ დათმობებზე, რაც გულისხმობს შემდგეს: ჯერ კიდევ 1940-იან წლებში ნებადართულ იქნა სასკოლო პროგრამებში რელიგიის გაკვეთილების სწავლება.

ანკარის უნივერსიტეტში კი რელიგიურ მოღვაწეთა მომზადებისათვის შეიქმნა ღვთისმეტყველების ფაკულტეტი. საგარეო საქმეთა სამმართველოს მეშვეობით მოხდა მეჩეთების მშენებლობის წახალისება. 1991 წელს გაუქმდა სისხლის სამართლის 163-ე მუხლი, რომელიც კრძალავდა ისლამის გამოყენებას პოლიტიკური და პირადი მიზნებისათვის. მოხდა რელიგიური ორდენების, თემებისა და თარიქატების მოძრაობის ლეგალიზება, რითაც ნაწილობრივ მოხერხდა ე.წ. “სახალხო ისლამის” კონტროლი. ისლამის როლს აძლირებდა ხელი-სუფალთა დადებითი განწყობა მათ მიმართ. მათთან კარგი ურ-თიერთობები ქონდა ქვეყნის ყოფილ პრეზიდენტს თურგუთ ოზალს. იგი იყო პირველი თურქი მმართველი, რომელმაც შეასრულა ჰაჯი (მექაში სალოცავად წასვლა).

30

სწორედ თურგუთ ოზალის სახელთანაა დაკავშირებული 80-იანი წლების ბოლოს თურქეთში სალოცავების სისტემატური ზრდა. 2000 წლისათვის უკვე არსებობდა 100 ათასამდე მეჩეთი, 70 ათასი მედრესე (რელიგიური სკოლა) და ამდენივე ყურანის შემსწავლელი კურსი. ქვეყანაში მოქმედებს 1992 წელს მიღებული კანონი “მკრეხელობის, ისლამისა და წმინდა წიგნის _ ყურანის შეურაცხყოფის შესახებ”, რომლითაც დამნაშავე ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ორი წლის ვადით.

1990-იანი წლებიდან თურქეთში ისლამის ბუმი დაიწყო. ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა რელიგიური ცენტრები, ისლამური ბანკის ფილიალები, დაიწყო ისლამური ქვეყნების ხელმძღვანელთა მიერ კონფერენციების ორგანიზება, რომელშიც ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელი _ პრემიერ-მინისტრი იღებდა მონაწილეობას.

დიდი ხნის განმავლობაში ისლამისტების მხრიდან ძალაუფლების ხელში აღებაზე განაცხადი სერიოზულად არ აღიქმებოდა. თუმცა 90-იან წლებში შეიქმნა ასეთი სურათი: პროისლამური ორიენტაციის პარტიებმა შეძლეს ხელისუფლების სათავეში მოსვლა, რისი გამოხატულებაცაა 1990-იან და 2000 წლის დამდეგისათვის ჩატარებულ სა-პარლამენტო არჩევნებში გამარჯვება.

ქვეყანაში ისლამის აღორძინების პარალელურად

იქმნებოდა და ძლიერდებოდა საძმოები, ორდენები, სექტები და სამხედრო-რელიგიური დაჯგუფებები. ისინი მიმდევართა დიდი მხარდაჭერით სარგებლობდნენ. შექმნილი მძიმე კრიზისული მდგომარეობიდან გამოსავალს ხალხი რელიგიაში ეძებდა.

ერთ-ერთი რელიგიური მიმდინარეობაა “სულეიმანისტების” სექტა; მათი მიზანია თურქეთის მმართველობის თანამედროვე სისტემის გაუქმება და სახალიფოს აღდგენა.

31

სულეიმანისტების (იგივე ფუნდამენტალისტების) ლოზუნგია “ხელისუფლება ეკუთვნის ალაჰს”. ისინი ყურანის კურსების საშუალებით ზრდიან ახალგაზრდებს ისლამური სულისკვეთებით და მათზე დაყრდნობით ცდილობენ მომავალში თეოკრატიის აღორძინებას. თურქეთში არსებული ყურანის კურსების უმრავლესობა ამ სექტის დამხმარე ორგანიზაციებია.

ძლიერი ისლამური სექტაა “ნაყშიბენდიების მოძრაობა”. მათი მიზანიც თეოკრატიული სახელმწიფოს აღდგენაა. “ნაყშიბენდია” მიმდევრებს უკრძალავს ტელევიზორის ყურებას, რადიოს მოსმენას, გაზეთების კითხვას, თითქოს ეს ყოველივე დასავლეთის გამხრწნელი ზემოქმედების შედეგია.

ქყეყანაში ასევე მოქმედებს სექტები: ”Tikanilik”, “Biberlik”, “Kadirilik” – ეს სექტები “ნურჯისტებისა” და “ნაყშიბენდიების” მხარდაჭერით სარგებლობენ15.

თურქეთში დღეისათვის ყველაზე დიდი გავლენით “ნურჯისტები” სარგებლობენ. მათ მიმართAოფიციალური სასულიერო წრეების წარმომადგენლები ლოიალურად არიან განწყობილნი. „ნურჯისტების“ შესახებ ქართულმა სამეცნიერო საზოგადოებამ მშობლიურ ენაზე პროფ. ემზარ მაკარაძის შრომებიდან გაიგო.

„ნურჯუობა“, როგორც რელიგიური მიმდინარეობა, საიდ-ი-ნურსის სახელს უკავშირდება. იგი დაიბადა 1871 წელს ქ.ბითლისის ახლოს მდებარე სოფელ ნურსაში. 16 წლის იგი უკვე

15 წულაძე ი., ისლამური ფუნდამენტალიზმი თანამედროვე თურქეთის

ცხოვრებაში, პოლიტიკურ მეცნიერებათა კანდიდატის ავტორეფერატი, თბ., 1999. გვ.,

54. The future of political Islam in Turkey, by Whit Mason, World policy journal, summer, 2000. ss.,

32

ცნობილია მოლა საიდის სახელით16. ამ მიმდინარეობის მოთხოვნათა ქვაკუთხედად ნურსიმ ყურანში არსებული მითებისა და არაკებისაგან ისლამის გაწმენდა და მისი მსოფლიო ცივილიზაციასთან დაახლოება განიზრახა. ამ მიდგომის საფუძველზე ნურსიმ შექმნა 130 გვერდიანი ტრაქტატი - „რისალე-ი ნურსი“. ნურსის მიდგომით, სახელწიფოს მეთაური უნდა იყოს რელიგიური პიროვნება. „ნურჯისზმი“ ქემალის ყველა რეფორმას უკანონოდ აცხადებს.

“ნურჯიზმს” გააჩნია კარგად განვითარებული იდეოლოგიური სისტემა. მისი თავისებურება ისაა, რომ შარიათის ნორმები შერწყმულია მოდერნის იდეასთან. XX საუკუნის 90-იან წლებში თურქეთში “ნურჯისტებს” შორის ყველაზე გამორჩეულ ლიდერად ითვლება ფეთჰულაჰ გიულენი.

“ნურჯისტების” დიდი ნაწილი მოღვაწეობის პოლიტიკურ სფეროს ანიჭებს უპირატესობას. მათმა ახალმა თაობამ ძალიან მოკლე დროში ქვეყნის უმაღლეს პოლიტიკურ ეშელონებში შეაღწია. მათი მხარდაჭერით სარგებლობდა “სამართლიანობისა და განვითარების პარტია”( AKP), შემდეგში “ჭეშმარიტი გზის პარტია”(DYP).

“ნურჯისტების” ახლანდელი ლიდერის ფეთჰულაჰ გიულენის აზრით მთავარია სახელმწიფოს ყავდეს ნიჭიერი, ჭკვიანი და გონიერი თაობა. სწორედ აქედან გამომდინარეობს მისი ინტერესი განათლების სფეროსადმი. მოკლე დროში მან დიდ წარმატებებს მიაღწია ამ კუთხით. მისი ინიციატივით

თურქეთში გაჩნდა მრავალი კერძო უნივერსიტეტი და ლიცეუმი, კოლეჯები, დაწყებითი სკოლები. ისინი მოქ-მედებდნენ როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთ

16 მაკარაძე ე., „ნურჯიზმი“ თანამედროვე თურქეთის ცხოვრებაში, ახლო და შუა აღმოსავლეთი I (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2002. გვ.325.

33

- მალაიზიიდან ახალ ზელანდიამდე, მაკედონიიდან ზამბიამდე, დედამიწის 5 კონტინენტზე 300-მდე საგანმანათლებლო სასწავლებელი აქვს გახსნილი17, მათ შორის თბილისში – შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტი.

“ნურჯიზმი” საბაზრო ეკონომიკის მომხრეა, ასევე, უფრო მიმტევებლურია, ვიდრე სხვა ისლამური დაჯგუფებები. ისლამის გიულენისეული ხედვა დისციპლინასა და დიალოგს ეფუძნება. იგი მონაწილეობას ღებულობს “ცივილიზაციათაAშორის დიალოგებში”, რომლის ფარგლებშიც ხვდება არაერთ პოლიტიკურ და სასულიერო პირს. აღ-სანიშნავია მისი ვიზიტი რომის პაპათან. “თუ ევროპა და თურქეთი მიაღწევენ ორივე მხარისათვის მისაღებ შეთანხმებას, მომავალი იმედისმომცემი იქნება “ – აღნიშნავს ფეთჰულაჰ გიულენი.

გიულენს ახლო ურთიერთობები აქვს თურქეთის პოლიტიკური წრეების წარმომადგენლებთან. როცა 1995 წელს ნურჯიზმის ლიდერი შეხვდა პრეზიდენტ სულეიმან დემირელს და მაშინდელ პრემიერ-მინისტრს თანსუ ჩილერს, თურქული პრესა ამ ფაქტის შესახებ წერდა: “დემირელს, რომელიც პოლიტიკურ არენაზე 60-იან წლებში გამოვიდა, ყოველთვის კარგი ურთიერთობა აკავშირებდა ნურჯისტებთან. დღემდე ამ ურთიერთობების დამალვას ოფიციალური ეტიკეტის დაცვის გარეშე ცდილობდნენ, ახლა კი პირიქით ხდება... სახელმწიფომ შეიძლება ნახევრად რადიკალური ისლამისტები ცენტრში მო-იზიდოს სხვადასხვა ეროვნების მოსახლეობის ერთიანობის განმტკიცების მიზნით”18.

17 იქვე... 18 წულაძე ი., ისლამური ფუნდამენტალიზმი ..გვ., 49.

34

$ 5. თურქეთის პოლიტიკური პარტიები

თანამედროვე ეტაპზე ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში შემდეგი პოლიტიკური პარტიებია ჩართული:

_

- სამართლიანობასა და განვითარების პარტია „AKP“ - დაფუძნდა 2001 წლის 14 აგვისტოს. ეს პოლიტიკური პარტია ოფიციალურად არის მემარჯვენე-ცენტრისტული, კონსერვატიული მიმართულების პარტია. მისი ლიდერია თურქეთის ამჟამინდელი პრემიერ-მინისტრი რეჯეპ ტაიპ ერდოღანი. ეს პარტია დღეისათვის წამყვანი პოლიტიკური მოთამაშეა თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. დამაჯერებელი უპირატესობით გაიმარჯვა 2004 წლის ადგილობრივ არჩევნებში და ახლა მისი ლიდერი პრეზიდენტობისთვის პოლიტიკურ ბრძოლაშია ჩაბმული.

- დედა-სამშობლოს პარტია “ANAP”- დაფუძნდა 1983

წლის 20 მაისს. მისი პირველი გენერალური თავმჯდომარე იყო თურგუთ ოზალი. ამ პარტიის რიგებში მოღვაწეობდა მესუთ

ილმაზი. იგი მემარჯვენე ცენტრისტული მიმართულების პარტიაა. მათი მიზანია თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ნორმების დამკვიდრება ქვეყანაში, ინფლაციის შეჩერება, საგარეო ვაჭრობაზე სახელმწიფო კონტროლის გაუქმება. საგარეო პოლიტიკაში _ მჭიდრო კავშირი ნატოსთან, მეგობრული ურთიერთობების განვითარება ახლო აღმოსავლეთთან და მუსლიმურ ქვეყნებთან.

_ “ჭეშმარიტი გზის პარტია” (DYP) – დაფუძნდა 1983

წლის 23 ივნისს. პირველი გენერალური თავმჯდომარე იყო “სამართლიანობის პარტიის” ყოფილი ლიდერი აჰმედ ნუსრეთ

თუნა. იგი ითვლება “სამართლიანობის პარტიის” მემკვიდრედ.

35

“DYP”-ის შემდეგი ლიდერი იყო სულეიმან დემირელი, ხოლო მისი პრეზიდენტობის დროს∗ პარტიის გენერალური თავმჯდომარე გახდა თანსუ ჩილერი. მათი ძირითადი პროგრამის მიხედვით ეკონომიკა, ეკონომიკური წყობა თავისუფალ და დემოკრატიულ რეჟიმს უნდა აძლიერებდეს, საგარეო პოლიტიკაში კი მათ მთავარ მიზანს წარმოადგენს ქვეყნის უსაფრთხოებისა და მშვიდობის შენარჩუნება.

_ მემარცხენე დემოკრატიული პარტია “DSP” – დაფუძნდა 1985 წელს. პირველი გენერალური თავმჯდომარე იყო რაჰშან ეჯევითი. “DSP” მხარს უჭერდა სოციალიზმის შვედურ მოდელს. 1987 წლიდან მისი ლიდერი იყო ბიულენთ ეჯევითი.

- ნაციონალისტური მოძრაობის პარტია “MHP” დაფუძნდა 1969 წელს. მისი მიზანია “ახალი სახელმწიფო წესრიგის” დამყარება, რომლის განხორცილებისათვის საჭიროა “იდეალისტური გზა”. “MHP”-ს გააჩნია 9 პრინციპი, თუმცა ძირითადი არის ნაციონალიზმი და ისლამი, რაც ხშირად

ულტრანაციონალიზმში გადადის. პარტიის ლიდერი დაარსებიდან 1997 წლამდე იყო არფარსლან თურქეთში. მას შემდეგ კი გენერალური თავმჯდომარე გახდა დევლეთ

ბაჰჩელი. - თურქეთში ასევე მოქმედებენ: “სახალხო-რესპუბლიკური

პარტია” (CHP), რომელიც პირველი თურქული პარტიის - „სახალხო პარტიის“ მემკვიდრეა, იგი თავად ქემალ ათათურქმა დააარსა;

- “დემოკრტიული თურქეთის პარტია” (DTP), “დიდი ერ-თობის პარტია” (BBP), “კეთილდღეობის პარტია”( RF) და სხვა.

ქვეყანაში დაახლოებით 50 რეგისტრირებული პოლიტიკური პარტიაა. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია მოუხსნას რომელიმე პოლიტიკურ პარტიას დაფინანსება, თუ ის გადაწყვეტს

∗ სულეიმან დემირელი, თურქეთის პრეზიდენტი 1993-2000 წლები.

36

რომ ეს პარტია ანტისეკულარულია, ასევე, შეუძლია აუკრძალოს პარტიას მუშაობა.

90-იანი წლების თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში “კეთილდღეობის პარტიამ” დიდი წარმატებები მოიპოვა. ამ ისლამისტურ პარტიას დიდი მხარდაჭერა ჰქონდა მოსახლეობის მხრიდან. “რეფაჰის” პარტიას წინასაარჩევნო გამოსვლებში და დაპირებებში აქცენტი გადატანილი ჰქონდა ძირძველ ადათ-

წესებზე, საზოგადოებისათვის მისაღებ საყოველთაო ნორმებზე, რამაც მას მოსახლეობის დიდი მხარდაჭერა მოუტანა. ამ პარტიის წარმატებები დაიწყო 1991 წლის საპარლამენტო არჩევნებით, სადაც მან ხმების 16,8% მიიღო და პარლამენტში 62 დეპუტატი გაიყვანა. 1994 წლის მარტის ადგილობრივ არჩევნებში კი ხმების 19% მოიპოვა და ასეთი წარმატებით

შეხვდა 1995 წლის დეკემბრის საპარლამენტო არჩევნებს. 1995 წლის ბოლოსათვის თურქეთში შიდა ვითარება

მკვეთრად დაიძაბა, რაც უმთავრესად გამოიხატა პრემიერ თანსუ ჩილერისა და პარლამენტის დაპირისპირებაში: 1995

წლის 5 დეკემბრის საგანგებო სხდომაზე უნდა განეხილათ

პარლამენტის არჩევნების ვადის გადატანის საკითხი, მაგრამ მას შემდეგ, რაც თანსუ ჩილერი და მისი მომხრეები მოახერხებდნენ სხდომაზე კონსტიტუციის შესაბამისად 150

დეპუტატის დასწრებას. ამასთან, განაწყენებული დეპუტატების მოთხოვნით იმავე სხდომაზე უნდა განეხილათ საკითხი, რომელიც კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებდა თანსუ ჩილერის თანამდებობაზე ყოფნას. ეს უმთავრესად იყო “თურქეთის შესაბამის ორგანოებში მისი არარეგისტრირებული დიდძალი უძრავ-მოძრავი ქონებით გამოწვეული პრობლემის“ შედეგი. საგანგებო სხდომა არ შედგა დეპუტატთა გამოუცხადებლობის გამო, რითაც არჩევნების დღე _ 24 დეკემბერი უცვლელი დარჩა.

37

1995 წლის დეკემბრის მონაცემებით ამომრჩეველთა რაოდენობა გაზრდილი იყო 7,3%-ით, რასაც ხსნიდნენ კანონში შეტანილი ცვლილებებით:Aამ ცვლილებების მიხედვით

არჩევნებში მონაწილეობას მიიღებდნენ 20-ის ნაცვლად, 18 წელს მიღწეული ახალგაზრდებიც.19

არჩევნების დღეს თანსუ ჩილერი მის მნიშვნელობას შეეხო და ამომრჩევლებს კიდევ ერთხელ შეახსენა, რომ მათი გადაწყვეტილება _ ეს იყო არჩევანი ცივილიზაციასა და სიბნელეს შორის.

“კეთილდღეობის პარტიას” კი ისლამური ფუნდამენტალიზმის იდეების ქადაგებით ბოლო წლებში დიდი პოპულარობა ჰქონდა ხალხში. ერთ-ერთ წინასაარჩევნო მიტინგზე პარტიის ლიდერმა ნეჯმეთთინ ერბაქანმა განაცხადა, რომ თუკი თურქები მხარს არ დაუჭერენ მის პარტიას, ისინი ქრისტიანული მსოფლიოს მონები გახდებოდნენ. იგი ნატოში თურქეთის ყოფნის წინააღმდეგი იყო, მოითხოვდა ევროკავ-შირთან საბაჟო შეთანხმების გაუქმებას და პრიორიტეტს მუსლიმურ ქვეყნებთან სავაჭრო-ეკონომიკურ ურთიერთობებს ანიჭებდა.

1995 წლის საპარლამენტო არჩევნებში დიდი წარმატებით

გაიმარჯვა „კეთილდღეობის პარტიამ“. მან 158 მანდატი მიიღო. მეჯლისში ასევე გავიდნენ “ჭეშმარიტი გზის პარტია” (135

მანდატი), “დედასამშობლის პარტია” (132 მანდატი), “მემარცხენე დემოკრატიული პარტია” და “სახალხო რესპუბლიკური პარტია”.

“კეთილდღეობის პარტიის” მოსვლა ხელისუფლების სათავეში დაკავშირებულ იყო სოციალურ-პოლიტიკურ პროცესებთან: ქვეყნის დემოკრატიული ძალების ერთგვარმა დასუსტებამ და ავტორიტეტის დაცემამ, მზარდმა სოციალურმა

19 - მაკარაძე ე., თანამედროვე თურქეთის... გვ., 41

38

დაძაბულობამ ხელი შეუწყო ისლამური პარტიის გამარჯვებას. “რეფაჰის” პარტიას ხელს უწყობდა სულეიმანისტების ძლიერი სექტა, ასევე “ნურჯისტები”.

თურქეთში საპარლამენტო არჩევნებს პოლიტიკური კრიზისი მოჰყვა; მისმა შედეგებმა დემოკრატიული პარტიების შეშფოთება გამოიწვია. მათი აზრით, თურქეთში დემოკრატიას სერიოზული საფრთხე ექმნებოდა. ნეჯმეთთინ ერბაქანი კი, რომელიც პანისლამიზმისა და პანთურქიზმის მომხრე იყო, მზადყოფნას აცხადებდა კონსტიტუციაში ცვლილებების შესატანად. ყოველივე ამან განაპირობა ის, რომ “დედასამშობ-ლოსა” და “ჭეშმარიტი გზის პარტიის” ლიდერებმა მესუთ ილმაზმა და თანსუ ჩილერმა უარყვეს ნაჯმეთთინ ერბაქანთან კოალიციური მთავრობის შექმნის იდეა და თავად

გაერთიანდნენ, რათა არ დაეშვათ ისლამისტების გაძლიერება. მაგრამ მას შემდეგ, რაც თანსუ ჩილერი კორუფციულ სკან-დალში გაეხვა, ნეჯმეთთინ ერბაქანის ახალმა მინისტრთა კაბინეტმა მოღვაწეობა დაიწყო. ამის შემდეგ თანსუ ჩილერი ნეჯმეთთინ ერბაქანთან იწყებს თანამშრომლობას. მან აღნიშნა, რომ თუ ჭეშმარიტი გზის პარტია არ წავიდოდა კოალიციაზე “რეფაჰთან” – ამას გააკეთებდა ილმაზი.

ნეჯმეთთინ ერბაქანმა თავისი მოღვაწეობა დაიწყო ირანში ვიზიტით, რითაც ხაზი გაესვა მის პროისლამურ კურსს. Kმის მიერ გატარებულმა საგარეო და საშინაო პოლიტიკურმა კურსმა გაამწვავა ქვეყნის შიგნით პოლიტიკური ვითარება, რაც ისლამური ფუნდამენტალიზმის სახელმწიფოს რანგში აყვანის მსურველებისა და ლაიციზმის პრინციპების დამცავ პოლიტიკური მიმდევართა დაპირისპირებაში გადაიზარდა.

ნეჯმეთთინ ერბაქანის მიერ გატარებული ღონისძიებებით

უკმაყოფილო პოლიტიკოსები სულეიმან დემირელისაგან ლაიციზმის პრინციპების ხელყოფის აღკვეთას მოითხოვდნენ. პრეზიდენტი აცხადებდა: “მოვა დრო, როცა გამოხატავდა

39

პოზიციას” და ირანის დიპლომატიური კორპუსის წარ-მომადგენელთაAქვეყნიდან გაძევება იყო მისი სიტყვების რელობაში გატარება..

1996 წელს სტამბოლში შეტაკება მოხდა ოპოზიციურ პარტიებსა და არსებული ხელისუფლების მომხრე სტუდენტებს შორის. მთავრობამ საპასუხოდ თანამდებობიდან გაათავისუფლა ძალოვანი სტრუქტურების მათდამი არალოიალურად

განწყობილი ზოგიერთი პირი. მაგალითად, ქ.სტამბოლის უშიშროებისა და ჟანდარმერიის უფროსები. მათ მესუთ ილმაზთან ურთიერთობაში დასდეს ბრალი. თურქეთის გენ-შტაბსა და ნეჯმეთთინ ერბაქანს შორის ურთიერთობები კი კიდევ უფრო დაძაბა თავდაცვის ბიუჯეტიდან 50 ტრილიონი ლირის ამოღებამ.

მთავრობის ეკონომიკურმა პოლიტიკამ ინფლაციის პროცესი უფრო გააღრმავა. გაიზარდა ფასები პირველადი მოხმარების საქონელზე. რელიგიური მოტივით მასიურად

დაიხურა კაზინოები, სათამაშო სახლები და ღამის კლუბები, რაც შემაფერხებელი ფაქტორი აღმოჩნდა ტურიზმის განვითარებისათვის. ზოგიერთი მიმომხილველი აღნიშნავდა: “ხალხმა საპარლამენტო არჩევნების დროს სწორედ ფასების გაზრდას მისცა ხმაო”20; გაიზარდა ფასები სასმელზე, თამბაქოს ნაწარმზე, პურზე და ა.შ., ქვეყანაში მდგომარეობის ამ დონემდე დაძაბვას არ ელოდნენ.

ნეჯმეთთინ ერბაქანის მოძრაობა მხარს უჭერდა საზოგადოებრივი ცხოვრების ზოგიერთი სფეროს ისლამიზაციას, მეჩეთების მასობრივ მშენებლობას, უმაღლეს სასწავლებლებში გოგონების თავსაბურავებით სიარულს და სხვა. ჯერ კიდევ 1995 წლის დამლევს ანკარაში დაარსდა ისლამური ევრაზიური საბჭო ნეჯმეთთინ ერბაქანის

20 იქვე...გვ., 41

40

თაოსნობით და ბოსფორის ნაპირზე შეიკრიბნენ რვა ისლამური სახელმწიფოს წარმომადგენლები.

1996 წლის 9 ნოემბერს ანკარაში ისლამური ქვეყნების კონფერენციის - “თანამშრომლობა და განვითარება” სამეთვალყურეო კომიტეტის სხდომაზე, პრემიერ-მინისტრის მიერ გაჟღერდა სურვილი დასავლური “შვიდეულის” მსგავსი ისლამური “რვათა კავშირის” შექმნის შესახებ. “ახალი სამყაროს წარმოშობის დღე” _ ასე დაახასიათა ერბაქანმა თურქეთის, ეგვიპტის, ირანის, პაკისტანის, მალაიზიის, ბანგლადეშის, ინდონეზიისა და ნიგერიის წარმომადგენელთა შეხვედრა, რომელიც არც თუ წარმომადგენლობითი იყო.

უარყოფითად აღიქმებოდა ნეჯმეთთინ ერბაქნის საგარეო პოლიტიკური კურსის სხვა მიმართულებებიც. მან ურთიერთობები გააფართოვა ისეთ ისლამურ სახელმწიფოებთან, როგორებიცაა ირანი და ერაყი. ეს თურქეთის დასავლელი მოკავშირეების გაღიზიანებას იწვევდა. მაშინ აშშ-ის მთავრობის პოზიცია ასეთი იყო: ქვეყანა, რომელიც ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მომხრეა, ნავთობთან დაკავშირებით არ უნდა თანამშრომლობდეს ირანთან.

1998 წლის 20 მაისს თურქულმა გაზეთებმა გამოაქვეყნეს “კეთილდღეობის პარტიის” გენერალური მდივნის, დეპუტატ აიდინ მენდერესის განცხადება, რომ ნ.ერბაქანის მიერ გატარებული პოლიტიკისადმი პროტესტის ნიშნად, თავის მომხრე პარლამენტარებთან ერთად მიიღო გადაწყვეტილება, მოიხსნას უფლებამოსილება და გავიდეს პარტიიდან.

შეიქმნა სამხედროების ჩარევის საფრთხე. სულეიმან დემირელი ცდილობდა შეერბილებინა სამხედროების მკვეთრი დამოკიდებულება. ოპოზიცია ითხოვდა მის გადადგომას და ამისთვის 15 დღე დააწესეს. სამხედროები სულეიმან დემირელისაგან რეალურ ქმედებებს ითხოვდენენ.

41

საბოლოოდ, ეროვნული უშიშროების საბჭოს 9 საათიანი დებატების შედეგად გადაწყდა ნეჯმეთთინ ერბაქანის გადადგომის საკითხი. ამ შედეგს თურქეთში ისტორიული უწოდეს. ახალი კაბინეტის შედგენა მესუთ ილმაზს დაევალა. ნეჯმეთთინ ერბაქანმა გადადგომისთანავე განაცხადა, რომ გაჩერებას არ აპირებდა და კვლავ გააგრძელებდა მოღვაწეობას.

საკონსტიტუციო სასამართლომ ნეჯმეთთინ ერბაქანს პოლიტიკური მოღვაწეობა აუკრძალა თანამოაზრეებთან ერთად.

აკრძალული პარტიის წევრები და ერბაქანი ახლადშექმნილ

“სათნოების პარტიაში” (FP) გაწევრიანდნენ, რომელიც 1998

წლის გაზაფხულზე თავად დააფუძნეს. 1999 წლის საპარლამენტო არჩევნები ისლამური ძალების

შედარებით ”მოთოკვის” ასახვა იყო. იგი “მემარცხენე-დემოკრატიული პარტიის” (DSP) გამარჯვებით დასრულდა. 10%-იანი ბარიერი ხუთმა პარტიამ გადალახა და მათ შორის ისლამური “სათნოების პარტია” მესამე ადგილზე იყო.

1990-იანი წლების თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში პროისლამური ძალების მოსვლამ ვერ შეცვალა საერთო პოლიტიკური კურსი. ამასთან, მათ ვერც ქვეყნის სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესება მოახერხეს.

ისლამის ნაწილობრივი კონტროლის პირობებში დადებითად აღიქმებოდა კიდევ ერთი - 2001 წლის არჩევნების შედეგები, კერძოდ, ქვეყნის ახალი პრეზიდენტი გახდა საკონსტიტუციო სასამართლოს ყოფილი თავმჯდომარე, აჰმედ

ნეჯდეთ სეზერი. საყურადღებოა, რომ მისი კანდიდატურა პრეზიდენტის პოსტზე ერთდროულად რამდენიმე პარტიამ წარადგინა. მის მოსვლას ხელისუფლების სათავეში მიესალმა დასავლეთი. აღნიშნავდნენ, რომ ახალმა პრეზიდენტმა იცის კანონის ფასი და მისი ძალა. მისგან მოელოდნენ საკანონმდებლო ცვლილებებს, რომელიც გააძლიერებდა დასავლეთის ორიენტაციას.

42

ისლამურ მოძრაობაზე გარკვეული კონტროლის მიუხედავად, მოულოდნელი იყო 2002 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგები: “სამართლიანობისა და განვითარების პარტიამ“(AKP) ეროვნულ მეჯლისში ხმათა უმრავლესობით

მოსვლა მოახერხა – 363 ადგილი. მეორე პარტია, რომელმაც ბარიერი გადალახა იყო “სახალხო-რესპუბლიკური პარტია”21. არჩევნებში ასევე მონაწილეობდა “ქურთთა პარტია” (DEHAP), მან ხმების 7% მიიღო, რაც კარგ მაჩვენებლად შეიძლება ჩაითვალოს ეროვნული უმცირესობის პარტიისათვის.

ქვეყნის მმართველი “სამართლიანობისა და განვითარების პარტია” თავის მხრივ “სათნოების პარტიის” მემკვიდრეა. იგი დაარსდა 2001 წლის აგვისტოში. მისი ლიდერი თურქეთის ახ-ლანდელი პრემიერ-მინისტრი რეჯებ ერდოგანია. მისი პოლიტიკური კარიერა 1994 წელს სტამბოლის მერობით

დაიწყო22. იგი სწავლობდა ისლამურ სკოლაში (და ეუფლებოდა პროფესიულ ფეხბურთს). მარმარის უნივერსიტეტის მენეჯმენტის სპეციალობის დიპლომის მიღების შემდეგ შეხვდა ერბაქანს და შეუერთდა ისლამურ მოძრაობას.

1998 წელს რეჯებ ერდოგანი დამნაშავედ ცნეს რელიგიური შუღლის გაღვივებაში, რადგან მან სახალხოდ წაიკითხა ლექსი, რომელშიც იყო ასეთი სიტყვები: “მეჩეთი – ჩვენი ყაზარმაა, მინარეთები – ჩვენი შუბები, გუმბათი – ჩვენი მუზარადი, სარწმუნოება კი ჩვენი ჯარისკაცი”. მას მიუსაჯეს 10 თვით

თავისუფლების აღკვეთა, თუმცა სამი თვის შემდეგ გაათავისუფლეს23, მანამდე ერთპარტიული კაბინეტის პრემიერი იყო აბდულაჰ გიული.

21 Макарадзе Э. Парламентские выборы 2002 года в Турции (Ситуационный анализ), საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, თბ., თსუ გ-ბა, 2004 წ. 22 Киреев Н., Метаморфозы политического ислама ж. Азия и Африка сегодния, 2003, №6(551). 23 Макарадзе Э. Парламентские выборы 2002 года… გვ., 35.

43

დღევანდელი მმართველი “სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის” წესდება აცხადებს, რომ მოღვაწეობს თურქული კანონმდებლობის შესაბამისად და ასევე მზადაა გაითვალისწინოს საერთაშორისო სამართლის ნორმები. მათ მიდგომით საზოგადოების დემოკრატიზაცია – თავად

საზოგადოების არსებობის გარანტია. ეს პარტია გამოდის დემოკრატიის, საეროობის და სოციალური სამართლიანობის დაცვის ლოზუნგებით. იზიარებენ მიდგომას, რომ “სახელმწიფო ნეიტრალურია რელიგიურ რწმენასა და ფილოსოფიურ შეხედულებებში, რომ სეკულარიზმი არეგულირებს და ზღუდავს არა პიროვნებას, არამედ სახელმწიფოს საზოგადოებ-რივი თანხმობის პირობებში”24.

მათ წინასაარჩევნო პროგრამაში ჩადებული იყო პირობა, რომ გამარჯვებისა და ხელისუფლებაში უმრავლესობით მოსვლის შემთხვევაში გამოვიდოდნენ ინიციატივით, რათა გადა-სინჯულიყო კონსტიტუციის რამოდენიმე მუხლი, წინასაარჩევნო კანონი და სხვა აქტები და რომლებიც ორიენტირებული იქნებოდა სახელწიფო და სამოქალქო საზოგადოების შექმნაზე. ხალხისათის მიცემული პირობა თანმიმდევრულად ხორციელდება მთავრობის მიერ.

ახალი მთავრობისათვის საზოგადოებრივი მხარდაჭერის კუთხით, დიდი მნიშვნელობა ექნება ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას. რეალური შედეგები მას მოსახლეობის კეთილგანწყობას მოაპოვებინებს.

24 Киреев Н., Метаморфозы...

44

$ 6. ცვლილებები თურქეთის კანონმდებლობაში

ევროკავშირის კრიტერიუმებს შორის, რომელსაც უყენებს წევრობის კანდიდატ ქვეყანას, ერთ-ერთი უპირველესი ქვეყნის კანონმდებლობის დასავლურ ნორმებთან შესაბამისობაში მოყვანაა. იგივე მოთხოვნაა თურქეთის მიმართ – მოაწესრიგოს ქვეყნის სამართლებრივი ბაზა. შენიშვნებია კონსტიტუციის რიგი მუხლების მიმართ. თურქეთს მოუწოდებენ აღიაროს ეროვნულ უმცირესობათა უფლებები, მოხსნას ცენზურა პრესასა და ტელევიზიაზე, უარი თქვას თავისუფალი პოლიტიკური შეხედულებების გამო მიზანმიმართულ დევნაზე და სხვა.

ყველაზე თვალშისაცემი ხარვეზი, რომელზეც ევროპელი ექსპერტები მიუთითებენ, არის კონსტიტუციის მე-13 მუხლი. აღნიშნავენ, რომ ამ მუხლით ირღვევა საყოველთაოდ

აღიარებული ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები: მ.13 – ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები

შეიძლება შეიზღუდოს სახელმწიფოს, ქვეყნის და ერის ერთიანობის, ეროვნული სუვერენიტეტის, რესპუბლიკის, ეროვნული უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის, საერთო სიმშვიდის, საზოგადოებრივი კეთილდღეობის, ზნეობრიობის და ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით25.

ამ მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს, რომელიც უზენაესი ძალაუფლების მატარებელია, შეუძლია გავლენა იქონიოს და შეზღუდოს პიროვნული უფლებები. ვითარების გამოსწორების მიზნით მნიშვნელოვან ცვლილებებს ჩაეყარა საფუძველი 1995

წლის 26 ივლისს, როცა კოალიციური მთავრობის თითქმის ორ-წლიანი ძალისხმევის შედეგად თურქეთის პარლამენტმა

25 თურქეთის რესპუბლიკის კონსტიტუცია (კონსტიტუცია თურქულიდან თარგმნა და გამოსაცემად მოამზადა გიორგი სორდიამ) თბ., გ-ბა აზრი, 2000. გვ., 23

45

მოიწონა და დაამტკიცა ე.წ. “დემოკრატიული რეფორმების პაკეტი”. იგი პრემიერ თანსუ ჩილერის მიერ იყო წარდგენილი.

დემოკრატიული რეფორმების პაკეტი დამტკიცდა ხმების აშკარა უპირატესობით – 360 ხმით 32–ის წინააღმდეგ. გარდა სამთავრობო კოალიციის წარმომადგენლებისა (“ჭეშმარიტი გზის პარტია” თანსუ ჩილერის მეთაურობით და “სახალხო-რესპუბლიკური პარტია” ვიცე-პრემიერ ჰიქმეთ ჩეთინის მეთაურობით), “პაკეტს” მხარი დაუჭირეს დეპუტატებმა ოპოზიციური “დედა-სამშობლოს პარტიიდან” (ლიდერი მესუთ

ილმაზი). თურქეთში აღნიშნავდნენ, რომ პირველად ქვეყნის

ისტორიაში დადგა სამოქალაქო კონსტიტუციის ერა, რადგან ყველა წინამორბედი ძირითადი კანონი _ 1924, 1961, 1982

წლების კონსტიტუციები მიღებული და მომზდებული იყო სამხედროების მიერ.

ცვლილებები შეეხო შემდეგ დადგენილებებს: გაუქმდა კანონი, რომელიც პროფკავშირებს, ასოციაციებს, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს, კოოპერატივებს უკრძალავდა პოლიტიკურ მოღვაწეობას. საზოგადოებრივი ორგანიიზაციის აკრძალვისათვის საჭირო გახდა სასამართლოს გადაწყვეტილება.

პარლამენტმა დასწია ხმის უფლების მქონეთა ასაკი 20-

დან 18 წლამდე და დათანხმდა მიეღო განსაკუთრებული კანონი, რომელიც საზღვარგარეთ მყოფ მოქალაქეებს არჩევნებში მონაწილეობის უფლებას აძლევდა.

ასაკობრივმა ცენზმა დაიწია პოლიტიკურ პარტიებში შემსვლელთათვისაც და 18 წლამდე დავიდა. პარლამენტმა მიიღო კანონი, რომელიც უფლებას აძლევდა უნივერსიტეტის მასწავლებლებს დაეკავებინათ ხელმძღვანელი თანამდებობები პოლიტიკურ პარტიათა ორგანოებში. აგრეთვე კანონი, რომელიც სტუდენტებს პარტიაში გაწევრიანების უფლებას აძლევდა.

46

პარლამენტმა მოხსნა აკრძალვები, რომელიც შეეხებოდა პოლიტიკური პარტიის ორგანიზებას საზღვარგარეთ, პარტიათა ახალგაზრდული და ქალთა ფილიალების შექმნას. ქალებს მიეცათ პოლიტიკური პარტიების შექმნის უფლება.

შესწორებების შესახებ მაშინდელი პრემიერ-მინისტრი თ.ჩილერი აცხადებდა, რომ თურქეთის კონსტიტუცია ამიერიდან გაცილებით დემოკრატიული გახდა. მასში ასახული უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ნორმები უახლოვდებოდა ევროკავშირის ქვეყნების კონსტიტუციებს. თურქეთის პრეზიდენტმა ს.დემირელმა ხალხისადმი სპეციალურ მიმართვაში აღნიშნა, რომ ცვლილებები რესპუბლიკის ძირითად კანონში მთელი ქვეყნის წარმატება და თურქული დემოკრატიის დიდი მიღწევაა. პარლამენტმა დაამტკიცა, რომ იგი რჩება სახელმწიფოს მნიშვნელოვან მრავალპარტიულ ინსტიტუტად, რომელიც მას პროგრესისაკენ მიჰყავს. ეს ცვლილებები აძლიერებდა ქვეყნის დე-მოკრატიზაციის კურსს.

კენჭისყრის შემდეგ პარლამენტში გამოსვლისას პრემიერ-მინისტრმა თ.ჩილერმა განაცხადა: “სამოქალაქო ხელისუფლებამ უკანასკნელი 100 წლის განმავლობაში ფაქტიურად პირველად

მოახდინა თავისი უფლებების რეალიზება კონსტიტუციაში ცვლილებებით. დემოკრატიის განვითარების თვალსაზრისით,

ჩვენ გავედით სრულიად ახალ სამართლებრივ ეტაპზე. თურქეთი გახდა უფრო დემოკრატიული. მის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობის მიღება დაიწყო ხალხის ფართო მასებმა. ჩვენ შევძელით დაგვემტკიცებინა არსებითად ახალი კონსტიტუცია, რომელშიც მოქალაქეებმა მიიღეს მნიშვნელოვანი უფლებები”26.

26 მაჩიტიძე ე., ცვლილებები თურქეთის კონსტიტუციაში, ორიენტალის-ტური ძიებანი V (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 1996. გვ., 406.

47

ჯერ კიდევ 1990-იანი წლების დასაწყისში თურქეთის ხელისუფლება შეეცადა დაემტკიცებინა, რომ პატივს სცემს არათურქი უმცირესობების თვითმყოფადობას და 1991 წლის კანონით ლეგალურად დაუშვა ქურთული ენა, როგორც საზოგადოებრივი საურთიერთობო საშუალება. 1992 წლის გადაწყვეტილებით, კონსტიტუციიდან ამოიღეს ის პუნქტები, რომლის მიხედვით თურქული ენის გარდა სხვა ნებისმიერ ენაზე აკრძალული იყო როგორც საგამომცემლო საქმიანობა, აგ-რეთვე ენის სტატუსით მისი სწავლა.

თურქეთის მთავრობა გამუდმებით ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ პატივს სცემს ქვეყნის მოქალაქეებს, განურჩევლად

ეროვნული და რელიგიური აღმსარებლობისა. მაგალითად, 2005

წლის 24 დეკემბერს თურქეთის პრეზიდენტმა აჰმედ ნეჯდეთ

სეზერმა ქვეყნის ქრისტიანული აღმსარებლობის მატარებელ

მოქალაქეებს შობა-ახალი წელი მიულოცა. მისალოც მიმართვაში ნათქვამი იყო: “ჩვენ ვიზიარებთ სიხარულსა და ბედნიერებას ჩვენი მოქალაქეების – ქრისტიანების დღესაწაულს. იგი საგანგებოდ მნიშვნელოვანია ჩვენი საზოგადოების ისტორიული კავშირებისათვის, რომელიც აერთიანებს სხვადასხვა რელიგიებს და სიმბოლურად წარმოადგენს ახალ იმედს, მშვიდობას და ძმობას”27.

ქვეყანაში დემოკრატიული ინსტიტუტების გამყარებისა და საკანონმდებლო ბაზის სრულყოფის სრულიად ახლი ეტაპი დაიწყო 2003-2004 წლებიდან. ძირითადად მისი ინიციატორი და დამცველი აჰმედ ნეჯდეთ სეზერი იყო. იგი საკონსტიტუციო სასამართლოს ხელმძღვანელობდა, სანამ თურქეთის პრეზიდენტად აირჩევდნენ, ამიტომ ყოველი წინსვლა ამ მხრივ მის სახელთან ასოცირდება.

27 http://www.regnum.ru.news/turkey/26.12.2005

48

ცვლილება შეეხო სასამართლო სისტემას, უფრო სწორად,

გაუქმდა სახელმწიფო უსაფრთხოების სასამართლო.Aამ საკითხზე რეკომენდაციები ევროპის სასამართლოს მიერ იყო შემუშავებული.

მოხდა მასობრივი ინფორმაციისა და საგამომცემლო საქმიანობის შესახებ კანონის ლიბერალიზაცია. შეიცვალა კონსტიტუციის 30-ე მუხლი, იგი ბეჭდვის თავისუფლებას ეხება. ამ მუხლის მიხედვით არ შეიძლება საგამომცემლო საქმიანობის აკრძალვა, მისი დახურვა ან კონფისკაცია. შემსუბუქდა კონტროლი კინო, ვიდეო და მუსიკალურ პრო-დუქციაზე. აიკრძალა ცენზურა ლიტერატურულ და სამეცნიერო შრომებზე. საჯარო სახელმწიფო მოხელის მიმართ

თავისუფლად შეიძლება ინდივიდუალური, სუბიექტური, კრიტიკული აზრის გამოთქმა და ეს კანონით არ დაისჯება.

მოხდა რეალიზება ჯერ კიდევ 1990-იან წლების დასაწყისში მიღებული კანონისა, რომლის მიხედვითაც კერძო და სახელმწიფო არხები გადაცემას თურქული ენის გარდა ქვეყანაში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობების ენაზეც ანხორციელებენ. მათ დრო დაუთმო თურქეთის ცენტრალურმა არხმაც (TRT – 1).

მნიშვნელოვნად გართულდა პოლიტიკური პარტიების დახურვისა და აკრძალვის პროცედურა. ეს უფლება სამხედროებს არაერთგზის აქვთ გამოყენებული. ამჟამად

ამისათვის საჭიროა პრეზიდენტის ბრძანება, ასევე მინისტრთა საბჭოსა და იუსტიციის მინისტრის მიმართვა სასამართლოსათვის. ამასთან, ნებიესმიერი გადაწყვეტილება პოლიტიკური პარტიის დახურვის შესახებ შეიძლება გასაჩივრდეს საკონსტიტუციო სასამართლოში28.

28 Заганшина Г., Турция: Марафон на пути в Европу, ж. Азия и Африка Сегодния, 2005, №5(574) с.

29

რესპუბლიკური თურქეთის ფართო ფენებში ისლამს საკმაოდ დიდი გავლენა აქვს. ისლამმა აქ პოლიტიკურ ცხოვრებაში შეღწევა XX საუკუნის 70-იანი წლებიდან დაიწყო და სწორედ ამ პერიოდიდან ყალიბდება ისლამური პოლიტიკური პარტიებიც. პირველი პროისლამური პარტია 1970 წელს შეიქმნა. ეს იყო “ეროვნული წესრიგის პარტია” (MNP) ნეჯმეთთინ ერბაქანის მეთაურობით. ამოქმედდნენ მუსლიმური ორდენები, სექტები. თურქი სამხედროების მიერ მოწყობილი გადატრიალებები კი შექმნილი რეალობის წინააღმდეგ ბრძოლა იყო, რათა დაცული და შენარჩუნებული ყოფილიყო თურქეთის რესპუბლიკის დამაარსებლის ქემალ ათათურქის პრინციპები.

ზოგიერთი მკვლევარი მიუთითებს ისლამის წინაშე საერო ხელისუფლების რიგ დათმობებზე, რაც გულისხმობს შემდგეს: ჯერ კიდევ 1940-იან წლებში ნებადართულ იქნა სასკოლო პროგრამებში რელიგიის გაკვეთილების სწავლება.

ანკარის უნივერსიტეტში კი რელიგიურ მოღვაწეთა მომზადებისათვის შეიქმნა ღვთისმეტყველების ფაკულტეტი. საგარეო საქმეთა სამმართველოს მეშვეობით მოხდა მეჩეთების მშენებლობის წახალისება. 1991 წელს გაუქმდა სისხლის სამართლის 163-ე მუხლი, რომელიც კრძალავდა ისლამის გამოყენებას პოლიტიკური და პირადი მიზნებისათვის. მოხდა რელიგიური ორდენების, თემებისა და თარიქატების მოძრაობის ლეგალიზება, რითაც ნაწილობრივ მოხერხდა ე.წ. “სახალხო ისლამის” კონტროლი. ისლამის როლს აძლირებდა ხელი-სუფალთა დადებითი განწყობა მათ მიმართ. მათთან კარგი ურ-თიერთობები ქონდა ქვეყნის ყოფილ პრეზიდენტს თურგუთ ოზალს. იგი იყო პირველი თურქი მმართველი, რომელმაც შეასრულა ჰაჯი (მექაში სალოცავად წასვლა).

50

თურქეთის მთავრობა მიზანმიმართულად მუშაობს, რომ ისლამის ნორმების მატარებელი საზოგადოება დემოკრატიულ

ნორმებზე გადაიყვანოს. ამის განხორციელება უპრეცედენტო მოვლენა იქნება კაცობრიობის ისტორიაში. ამ რთულ გზაზე შედარებით მცირე ცვლილებებიც დროთაAგანმავლობაში სერიოზულ შედეგს მოიტანს. ასეთ რეალობაში პოლიტიკური ხელმძღვანელობის პასუხისმგებლობა ძალიან დიდია.

თურქეთის მთავრობას მტკიცედ აქვს გადაწყვეტილი ქვეყანა განვითარების შემდგომ ეტაპზე გაიყვანოს და ამისთვის მთელ რიგ ღონისძიებებს მიმართავს.

2002 წელს თურქეთის სპეცსამსახურებმა განაცხადეს, რომ გამოავლინეს და დახურეს “კავკასია-ჩეჩნეთის სოლიდარობის კომიტეტთან” არსებული შარიათის იატაკქვეშა კურსები. თურქეთისა და უცხოეთის სააგენტოების ცნობით, კურსები სტამბოლის ევროპულ ნაწილში იყო გახსნილი და დაღესტნიდან და ჩეჩნეთიდან ჩასულ ბავშვებს ავარჯიშებდნენ მეჩეთად გადაკეთებულ ფერმაში, სადაც სკოლა და საერთო საცხოვრებელიც იყო. ფუნდამენტურ მომზადებას გადიოდა 8-დან 17 წლამდე ასაკის 60 ბავშვი. ცენტრი დახურეს, მათი ხელმძღავენელი კი დააკავეს. სპეცსამსახურების საქმიანობას უშუალოდ აკონტროლებდა თურქეთის მაშინდელი პრემიერ-მინისტრი ბ. ეჯევითი. შარიათის შემსწავლელი კურსების დახურვა შეესაბამება თურქული კანონმდებლობის ნორმებს, რომელიც მკაცრად ადევნებს თვალს იმას, რომ ქვეყანა საერო სახელმწიფოდ დარჩეს.

სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის გზაზე დიდი მნიშვნელობა აქვს განათლების სისტემის გამართულ მუშაობას. 1980 წლის 12 სექტემბრის გადატრიალების შემდეგ უმაღლესი განათლება სამხედროების კონტროლს ექვემდებარებოდა. ახალი კანონის მიხედვით კი სამოქალაქო პირები უმაღლესი სკოლების მმართველობას თავად განახორციელებდნენ. ეს

51

ცვლილებები მეცნიერების შემდგომ განვითარებას კიდევ უფრო მეტად შეუწყობდა ხელს.

აღსანიშნავია, რომ თავად სამხედროებიც გამოდიან არაერთი საკანონმდებლო ინიციატივით. მაგალითად,

თურქეთში მოქმედებს 10%-იანი საარჩევნო ბარიერი, რომელიც მუდმივი კრიტიკის ობიექტია და მის დაწევას ითხოვენ. სამხედოებმა წამოაყენეს წინადადება მის 50%-მდე გაზრდის შესახებ – “ჩვენ უნდა შევჩერდთ 50%-ზე”29. სამოქალაქოებმა მხარი არ დაუჭირეს ამ იდეას. ასევე, გენშტაბის ყოფილმა ხელმძღვანელმა ჰუსეინ ქივრიქოღლუმ განაცხადა, რომ აუცილებელია თურქეთში ორტურიანი საარჩევნო სისტემა. მის ინიციატივაზეც უარყოფითი რეაქცია ჰქონდა პარლამენტის ფრაქციების უმრავლესობას. ჰ.ქივირქოღლუმ აღნიშნა: “ერთ

დროს ჩვენს ხელისუფლებაში მოვიდა რელიგიური პარტია, ევროპამ ამას დიდი მნიშვნელობა არ მიანიჭა, ვიდრე ნემსი მათ არ შეერჭოთ ... ატყდა განგაში. სად არის აქ დე-მოკრატია?”30. მისივე თქმით სამხედროების დიდ მოწონებას იმსახურებს თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანების იდეა: “ევროკავშირში თურქი ადამიანი დინამიზმს შეიძენს. საჭირო ღონისძიებები მივიღოთ და ევროკავშირში შევიდეთ”31.

თურქეთის მთავრობა არ კმაყოფილდება მიღწეულით და აგრძელებს რეფორმების გზას. ცვლილებები ძირითადად შედის კონსტიტუციაში. პარლამენტი ნაწილ-ნაწილ ახდენს მის გადახედვას და ამტკიცებს უფრო სრულყოფილ ვარიანტს.

ცვლილებათა მორიგი პაკეტი, რომელიც აჰმედ ნეჯდეთ სეზერის დროს შემუშავდა, ითვალისწინებდა 7 სხვადასვა მუხლის შესწორებას. მაგალითად, კონსტიტუციის მე-10 მუხლს, რომელიც დასათაურებული იყო: “კანონის წინაშე 29 ჟ. მეგობრობა, 2002, №4, გვ., 28 30 იქვე, გვ., 29. 31 ჟ. მეგობრობა, 2002მ, №5, გვ,. 29

52

თანასწორობა” _ დაემატა ფრაზა: “ქალსა და მამაკაცს თანასწორი უფლებები აქვთ”. იმავე მუხლის ერთ-ერთმა პარაგრაფმა მიიღო შემდეგი სახე: “განსხვავებული ენის, რასის, ფერის, სქესის, პოლიტიკური მოსაზრების, ფილოსოფიური მიმართულებისა და რელიგიური რწმენის მიუხედავად, ქვეყნის ყველა მოქალაქე კანონის წინაზე თანასწორია”. ყველაზე მეტ დავას თურქულ კანონმდებლობაში იწვევდა სიკვდილით

დასჯის არსებობა, რომელიც გაუქმდა. ასევე შეიცვალა მუხლი, რომლის მიხედვითაც, დამნაშავე

არ გადაეცემოდა მომთხოვნ მხარეს (“ქვეყნის მოქალაქე დანაშაულის მიზეზით უცხო ქვეყანას არ გადაეცემა”). მის ნაცვლად დადგინდა: “ქვეყნის მოქალაქე დანაშაულის მიზეზით

უცხო ქვეყანას არ გადაეცემა, გარდა საერთაშორისო სასამართლოსი”. ამ შესწორებით თურქულმა მხარემ დათმო გარკვეული უფლებები და აღიარა საერთაშორისო სამართლის პრიმატი მის კანონმდებლობასთან მიმართებაში. მიგვაჩნია, რომ უნდა მოხდეს ამ მუხლის შემდგომი სრულყოფა. საერთაშორისო სასამართლოს გარდა მომთხოვნი ქვეყნისათვის დამნაშავის არ გადაცემა არ ნიშნავს საკუთარი ქვეყნის მო-ქალაქეების უფლებების დაცვას. მსგავსი მოვლენა საყოველთაოდ აღიარებული და აპრობირებული ნორმაა საერთაშორისო სამართლის სიტემაში.

შეიცვალა 30-ე მუხლი, რომლის სახელწოდებაა “მასმედიის საშუალებების დაცვა”. ეს მუხლი ევროპული კანონების გათვალისწინებით პრესის თავისუფლებას უზრუნველყოფს. შესწორების თანახმად “კანონის შესაბამისად

დაარსებულ მასმედიის საშუალებებზე არანაირი ზეწოლა არ განხორციელდება”.

თურქეთის პარლამენტში დიდი ხნის განმავლობაში მიმდინარეობდა დისკუსია პრეზიდენტობის ვადის შემცირების შესახებ. თურქეთში იგი 7 წლიან პერიოდს მოიცავდა.

53

მსოფლიოს უმეტეს ქვეყნებში კი საპრეზიდენტი ვადა 5 წლით

განისაზღვრება (და ნებადართულია მეორე ვადით კენჭისყრა). თურქეთის პარლამენტის პარტიათშორის შემთანხმებელმა

კომისიამ მიაღწია შეთანხმებას პრეზიდენტის უფლებამოსილების ვადა 5 წელი ყოფილიყო. თურქეთის პარტიების უმრავლესობა თვლიდა, რომ 7 წლიანი მმართველობის პერიოდი საკმაოდ

ხანგრძლივია და ოპტიმალურ ვარიანტად 5 წელს მიიჩნევენ, მაგრამ დიდხანს განიხილებოდა ექნებოდა თუ არა პრეზიდენტს მეორე ვადით არჩევის უფლება. მაგრამ უკვე ა.ნ.სეზერის პრეზიდენტობის შემდეგ - 2000-2007წწ. - საპრეზიდენტო ვადა 5 წლით განისაზღვრა და ერთიდაიმავე პიროვნებას ზედიზედ ორჯერ აქვს კენჭისყრის უფლება.

ექსპერტთა დიდი მოწონება დაიმსახურა აჰმედ ნეჯდეთ

სეზერის ინიციატივით განხორციელებულმა ცვლილებამ, რომელიც სასჯელთაღსრულების დაწესებულებებში მდგომარეობის მოწესრიგებას ითვალისწინებდა. თურქეთის მიმართ ხშირად არის შენიშვნები საპატიმროებში აუტანელი მდგომარეობის გამო; მიუთითებენ აღკვეთონ პატიმართა წამების ფაქტები და სხვა.

საკანონმდებლო ბაზის სრულყოფას აგრძელებეს თურქეთის ამჟამინდელი მმართველი ელიტა.

თურქეთს საკმაოდ დიდი დრო დასჭირდა იმისათვის, რომ მისულიყო უმთავრეს გადაწყვეტილებამდე _ ცვლილებები შეხებოდა უშუალოდ კონსტიტუციის არაერთ

მუხლს. ქვეყნის უმთავრეს კანონში მასშტაბური ცვლილებების ინიციატივით პრემიერი რეჯეფ ტაიპ ერდოგანი გამოვიდა; 2010 წლის 12 სექტემბერს∗ ეს საკითხი თურქმა ხალხმა რეფერენდუმის გზით გადაწყვიტა; მასში მოსახლეობის

∗ - სიმბოლურად შეირჩა თავად თარიღიც - 12 სექტემბერი; 1980 წ ლი ს 12 ს ე ქ ტ ე მ ბ ე რ ს თუ რ ქ ე თშ ი მ ო ხ და ს ა ხ ე ლმ წ ი ფ ო გ ა და ტ რ ი ა ლე ბ ა

54

დაახლოებით 77%-მა მიიღო მონაწილეობა და მათგან 58%-მა მხარი დაუჭირა კონსტიტუციაში ცვლილებების შესვლას32;

რეჯეპ ტაიპ ერდოგანმა მას “თურქული დემოკრატიის“ გამარჯვება უწოდა და აღნიშნა, რომ ახალი ერა დაიწყო ქვეყნის ცხოვრებაში. “დღეს გამართული რეფერენდუმის მხარდაჭერა არის დემოკრატიისაკენ საზოგადოების მისწრაფების შედეგი. სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის სახელით, ამ შედეგს მივიჩნევ ცვლილებებისა და დემოკრატიზაციის საერთო-სახალხო მხარდაჭერად”33 –

განაცხადა ერდოგანმა. რეფერენდუმის შედეგებს დადებითად გამოეხმაურა

ამერიკის შეერთებული შტატები და ევროკავშირის ქვეყნები. “ეს სწორი მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯია” - აღნიშნა შტეფან ფიულემ, ევროკომისარმა სამეზობლო პოლიტიკის საკითხებში და დაამატა, რომ საჭიროა რეფერენდუმს მოჰყვეს რეფორმები ადამიანის ძირითადი უფლებების სფეროში, გამოხატვის თავისუფლებასა და რელიგიის თავისუფლებაში.

მიმდინარე ცვლილებები, რომელიც ევროპის თვალში დემოკრატიულად აღიქმება, წინააღმდეგობას აწყდება თურქეთის ტრადიციულ სეკულარულ ძალებთან მიმართებაში. ამ ორ ძალას შორის დაპირისპირებას დიდი ხნის ისტორია აქვს; საქმე ისაა, რომ რეფორმა შეეხება ქვეყანაში სამხედროთა გავლენის შესუსტებასაც, სხვა უამრავ ცვლილებებთან ერთად ...

ოპოზიციური პარტიების შეფასებით, ისლამური ფესვების მქონე ერდოგანის პარტია („სამართლიანობისა და განვითარების პარტია“) ცდილობს ხელისუფლებას ჩამოაშოროს სეკულარიზმის ერთგული დამცველები, რაც მათი აზრით გზას გაუხსნის ისლამური ძალების გავლენის გაზრადას; არმია კი, თავის მხრივ, საკონსტიტუციო სასამართლოსთან ერთად,

თურქეთის დაარსების დღიდან, ქვეყანაში რესპუბლიკური

32 - USAK Analysis: Evaluation of the Referendum, http://www.usak.org.tr 13.09.2010 33 - PM Erdoğan discusses new constitution, elections with media representatives. http://www.turkishweekly.net. 27.09.2010

55

წყობილების უმთავრეს გარანტად მიიჩნევა და ძალზედ

სახიფათოდ აღიქმება მათი გავლენის ერთი ხელაღებით

შესუსტება; თუმცა, თურქეთის პრემიერს არაერთგზის აღუნიშნავს, რომ თურქეთს სამხედრო ხელისუფლება მართავს და ეს უნდა შეცვლილიყო.

რაც შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს, მისი შემადგენლობის 17 წევრამდე გაზრდა იგეგმება და აქედან 3 უშულოდ პარლამენტიდან დაინიშნება. პრემიერის ოპონენტები ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ ამ ცვლილებებით

სასამართლოები მმართველი პოლიტიკური ძალის გავლენის ქვეშ აღმოჩნდებიან, რაც ქვეყნის დემოკრატიული განვითარების პროცესს ხელს შეუშლის და ასევე, ქმნის თურქეთში ისლამიზაციის გაძლიერების საფრთხეს. სამხედროთაAშეშფოთებას იწვევს აგრეთვე ის ფაქტი, რომ სამხედრო ოფიცერთაAგასამართლება უკვე სამოქალაქო სასამართლოში იქნება შესაძლებელი ანუ სამხედროთა ძალაუფლება სამოქალაქო ხელისუფლების მიერ გაკონტროლდება.

რეფორმები ასევე ეხება შრომის კანონმდებლობას, სამოქალაქო უფლებებს, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას, პარლამენტართა მოღვაწეობის ვადას, ქალთა და პროფესიული კავშირების უფლებების გაზრდას და ა.შ., სულ საუბარია 26 შესწორებაზე.

თურქეთი მნიშვნელოვანი არჩევანის წინაშეა, საკონსტიტუციო ცვლილებები ქვეყნის ცხოვრებაში ახლი ეტაპის დასაწყისია და არა მარტო ამ ქვეყნისათვის; იგი გავლენას იქონიებს მეზობელ ქვეყნებთან ურთიერთობებზეც. ცვალებად გეოპოლიტიკურ გარემოში თურქეთის ძლიერ დემოკრატიად ჩამოყალიბება საქართველოს არაერთი გამოწვევის წინაშე დააყენებს... ერთი რამ ნათელია, ეს ქვეყანა საკონსტიტუციო ცვლილებებით კიდევ ერთ ნაბიჯს გადადგამს საკანონმდებლო ბაზის განვითარების გზაზე, თუმცა უნდა ითქვას ისიც, რომ საკმარისი არაა მხოლოს კანონების შეცვლა, აუცილებელია შეიცვალოს საზოგადოების მენტალიტეტი და ყოველი ცვლილება საზოგადოების ცხოვრების წესის

56

გამოძახილი იყოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მივიღებთ

ფასადურ დემოკრატიას, რომელიც, როგორც წესი, კოლაფსისთვისაა განწირული. თურქეთის პრემიერ-მინისტრს და მისი ქვეყნის 58%-ს სჯერა, რომ რეფერენდუმი რესპუბლიკურ თურქეთში ნათელი მომავლის დასაწყისია.

ამდენად, თურქეთში დემოკრატიული სისტემის დანერგვის გზაზე უამრავი ცვლილება ხდება. საკანონმდებლო ბაზის მოწესრიგება და დასავლური ფასეულობების რეალურ ცხოვრებაში გატარება მყარი საფუძველია იმისა, რომ ქვეყანა განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე გადავიდეს. თურქეთის მთავრობა, რეჯებ ტაიპ ერდოგანის მეთაურობით, მხარს უჭერს დასავლეთთან უფრო მჭიდრო ურთიერთობებს.

თავი II. თურქეთის საგარეო პოლიტიკა

$ 1 თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები

თურქეთი ერთადერთი ქვეყანაა მუსლიმური სამყაროდან, რომელიც ევროკავშირთან ურთიერთობებს ყოველთვის დიდ

მნიშვნელობას ანიჭებდა. სანამ უშუალოდ გადავალთ მათ

ურთიერთობებზე, მოკლედ მიმოვიხილოთ, თუ რას წარმოადგენს თავად ევროკავშირი.

ევროპის კავშირის ფესვები პარიზის 1952 წლის ხელშეკრულებიდან მოდის, რომლითაც “ევროპის ქვანახშირისა და ფოლადის გაერთიანება” დაფუძნდა. მასში შევიდნენ ბელგია, გერმანია, იტალია, ლუქსემბურგი, ნედერლანდები და საფრანგეთი. 1957 წელს ექვსმა დამფუძნებელმა ქვეყანამ ხელი მოაწერა “რომის ხელშეკრულებას”, რომლის საფუძველზეც 1958 წელს შეიქმნა “ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება“ და “ევროპის გაერთიანება ატომური ენერგიის დარგში”. შემდგომში სამივე ამ გაერთიანებას ეწოდა „ევროპის თანამეგობრობა“.

57

1993 წლის 1 ნოემბრიდან ევროპულ გაერთიანებას უკვე ვიცნობთ ევროკავშირის (ეკ) სახელით. მისი შექმნის მიზანს “რომის ხელშეკრულება” შემდეგნაირად ხსნის:

მუხლი 2. გაერთიანება მიზნად ისახავს საერთო ბაზრის დაარსებითა და წევრი ქვეყნების ეკონომიკური პოლიტიკის შეჯერებით გაერთიანების სივრცეში ჰარმონიული ეკონომიკური საქმიანობის უწყვეტი და გაწონასწორებული გაფართოების, სტაბილურობის ამაღლების, ცხოვრების დონის გაუმჯობესებისა და გაერთიანების წევრ ქვეყნებს შორის უფრო მჭიდრო ურთიერთობების დამყარების უზრუნველყოფას34.

ხელშეკრულების მიხედვით, ევროკავშირში გაწევრიანების უფლება აქვს ევროპის ნებისმიერ სახელმწიფოს, რომლისთვისაც მისაღებია მათი ფასეულობები და აკმაყოფილებს დემოკრატიის ნორმებს. “კოპენჰაგენის კრიტერიუმების” მიხედვით საჭიროა “კანდიდატმა ქვეყანამ მიაღწიოს ინსტიტუტების სტაბილურობას, რომლებიც დემოკრა-ტიის, კანონის უზენაესობის, ადამიანის უფლებების პატივისცემისა და უმცირესობების უფლებების დაცვის გარანტი იქნება”35.

ყველაზე მეტად ფასეული, რაც ევროკავშირმა შეიმუშავა, არის საზღვრების თავისუფალი გადალახვის პრინციპი ანუ წევრ ქვეყნებს შორის საქონლის, მუშახელის, მომსახურებისა და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილება – ე.წ. “ოთხი თავისუფლება”36. შიდა საზღვრების თავისუფალ გადალახვას

34 დიკ ლეონარდი, ევროკავშირის სახელმძღვანელო, თბ., გ-ბა ჯისიაი, 2000. გვ., 35 კომახია მ., თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 2000 №41, გვ., 11. 36 რონი ალექს, ევროკავშირის ფაქტების წიგნი, თბ., 2002.

58

1995 წელს ხელმოწერილი “შენგენის ხელშეკრულება“ არეგულირებს.

ეკ-ის შექმნიდან დღემდე მრავალი ქვეყანა გამოთქვამს მასთან მჭიდრო ურთიერთობის სურვილს. თავად

ევროკავშირის ხელმძღვანელობაც ინტენსიურად მუშაობს გაფართოების შემდგომ პერსპექტივებზე, რომლის კარგი მაგალითიც 2004 წელს მისი კიდევ 10 წევრით გაზრდა იყო.

რაც შეეხება თურქეთთან ურთიერთობებს, საკითხი ცოტა სხვაგვარადაა და უამრავი სპეციფიკურობით ხასიათდება. თურქეთს უკვე მრავალი წელია კარს არ უღებენ ევროპის ერთა თანამეგობრობაში. ყველაფერი კი იმით დაიწყო, რომ ევროპის ეკონომიკური კავშირის შექმნიდან მალევე, 1959 წლის ივლისში, თურქეთმა კავშირში გაწევრიანებაზე პირველი განაცხადი გააკეთა. იმავე წელს კავშირმა მას ასოცირებული ურთიერთობა შესთავაზა. ორმხრივი მოლაპარაკებები 1963 წლის 12

სექტემბერს “ანკარის შეთანხმების” (“თურქეთის რესპუბლიკასა და ევროპის ეკონომიკურ კავშირს შორის ასოციაციის შექმნის შესახებ”) ხელმოწერით დასრულდა. ამ შეთანხმებით დაიწყო თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობების ისტორია. შეთანხმება ძალაში 1964 წლის 1 დეკემბერს შევიდა.

“ანკარის შეთანხმება” მოიცავდა საბაჟო კავშირის შექმნის გეგმას, რაც მხარეებს ეკონომიკურ და სავაჭრო სფეროებში დააახლოებდა. ამავე დროს, კავშირი თურქეთს ფინანსურად

უნდა დახმარებოდა, რისთვისაც სპეციალური პროტოკოლები უნდა შემუშავებულიყო37.

პირველი ფინანსური პროტოკოლი, რომელიც 1963-70

წლებს მოიცავდა, ევროპის ეკონომიკურმა კავშირმა თურქეთს

37 Turkey – EU Relations and problems of Identity, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss. 31.

59

157 მილიონი ეკიუს რაოდენობის სესხი გამოუყო. უკვე 1972

წელს, კავშირის წილი თურქეთის იმპორტში 1963 წელთან შედარებით 29%-დან 42%-მდე გაიზარდა.

მეორე და მესამე ფინანსურ პროტოკოლს 1970 და 1977

წლებში მოეწერა ხელი. 1970 წლის 23 ნოემბერს ხელი მოეწერა ასევე დამატებით პროტოკოლს, რომელიც საბაჟო კავშირის შექმნისაკენ წინგადადგმული ნაბიჯი იყო.

შეთანხმების მიხევით, ევროპის ეკონომიკურ კავშირს თურქეთთან იმპორტზე ტარიფები და რაოდენობრივი ბარიერები უნდა გაეუქმებინა. დამატებითი პროტოკოლი კი მხარეებს შორის ადამიანური რესურსების თავისუფალი გადაადგილების საშუალებასაც იძლეოდა. სწორედ ამიტომ, საფუძველი ჩაეყარა თურქულ მიგრაციულ პროცესებს ევროპის ქვეყნებისაკენ.

დამატებითმა პროტოკოლმა თურქეთის სოფლის მეურნეობის იმპორტს ეკონომიკური კავშირის ქვეყნებში მნიშვნელოვანი უპირატესობა მოუტანა. მაგალითად, 1971 წელს ამ ურთიერთობების ისტორიაში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი დაფიქსირდა; თურქეთის სოფლის მეურნეობამ 92%-იანი სარგებელი მიიღო. მიუხედავად იმისა, რომ კავშირის რამოდენიმე ქვეყანა მნიშვნელოვანი რაოდენობით აწარმოებს სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციას, მაგალითად, საბერძნეთი, პორტუგალია და ესპანეთი, თურქეთი კავშირის წევრ ხმელთაშუაზღვისპირა ქვეყნებთან პრეფერენციული სავაჭრო შეთანხმების ფარგლებში, ერთ-ერთ პრივილეგირებულ სავაჭრო პარტნიორად რჩება.

1980-83 წლებში თურქეთის ურთიერთობები ევროკავშირთან გაფუჭდა. სამხედრო გადატრიალების გამო ევროპის ეკონომიკურმა კავშირმა თურქეთთან ურთიერთობების გაყინვა და მეოთხე ფინანსური პროტოკოლის დაბლოკა გადაწყვიტა. ურთიერთობების დარეგულირება მხოლოდ 1983

60

წელს სამოქალაქო ხელისუფლების აღდგენისა და ეკონომიკის სფეროში რეფორმების დაწყების შემდეგ გახდა შესაძლებელი. თუმცა მეოთხე ფინანსური პროტოკოლის დამტკიცება მაინც შეფერხდა.

1987 წლის 14 აპრილს თურქეთმა კავშირში გაწევრიანებაზე განაცახდი შეიტანა. ევროპის ეკონომიკური კავშირის შეთანხმების 237-ე მუხლის თანახმად, ამის უფლება ევროპის ყველა ქვეყანას ქონდა. თურქეთის განაცხადი გადაეგზავნა დასკვნის მოსამზადებელ კომისიას, რომელმაც თავის მხრივ ეს საკითხი დეპარტამენტებს გადაუგზავნა ევროკავშირში თურქეთის გაწევრიანების შესაძლო შედეგების გამოსავლენად და ყველა საჭირო ინფორმაციისა და დოკუმენტაციის შეგროვება დაავალა.

კანდიდატი ქვეყანა ევროკავშირის წევრ-ქვეყნებში არსებულ დემოკრატიისა და საერთო განვითარების ნორმებთან ახლოს უნდა ყოფილიყო. ამასთან, კომისია დარწმუნებული უნდა ყოფილიყო იმაში, რომ ახალი წევრის მიღება დამატებით

პრობლემებს არ შექმნიდა. ორივე სავარაუდო შემთხვევის გაანალიზებით შემდეგი სურათი გამოიკვეთა: პირველი, თურქეთი უზარმაზარი გეოგრაფიული რეგიონი იყო, მოსახლეობით იგი წევრი-ქვეყნების შესაბამის მაჩვენებლებს საგრძნობლად აღემატებოდა და მეორე, მისი განვითარების დონე საერთოევროპულზე შესამჩნევად დაბალი იყო. ეს ორი ფაქტორი თურქეთისათვის არასახარბიელო შედეგის მომტანი აღმოჩნდა ევროკავშირთან დაახლოების გზაზე.

კომისიამ დასკვნა მოამზადა 1989 წლის 18 დეკემბერს. მასში ნათქვამი იყო, რომ “არსებულ პირობებში თურქეთთან გაწევრიანების შესახებ მოლაპარაკებების დაწყება სასარგებლო არ იქნებოდა”. კომისიამ მოიყვანა როგორც ეკონომიკური, ისე პოლიტიკური მიზეზები. ასევე, საბერძნეთსა და თურქეთს შორის დავის “ნეგატიური ეფექტი” და “კვიპროსზე არსებული

61

მდგომარეობა”, თუმცა, ევროკავშირი აცხადებდა, რომ უნდა გაგრძელებულიყო თურქეთთან თანამშრომლობა, ხელი უნდა შეეწყოთ მის ევროპასთან დაახლოებისთვის, დახმარებოდნენ ქვეყანაში პოლიტიკური და ეკონომიკური მოდერნიზაციის სწრაფ დასრულებაში.

ორმხრივი თანამშრომლობა თანდათან გაღრმავდა და 1995 წლის 6 მარტს ევროკავშირმა და თურქეთის ასოციაციის საბჭომ საბაჟო კავშირის შექმნის საბოლოო ეტაპზე გადასვლისა და ფინანსური თანამშრომლობის განახლების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღო. საბჭომ ასევე გადაწყვიტა ურთიერთობათა ახალი სფეროების ათვისება და პოლიტიკური დიალოგის გააქტიურება.

1995 წლის 13 დეკემბერს გადაწყდა საბაჟო კავშირის შექმნა. ეს შეთანხმება ძალაში შევიდა 1996 წლის 1 იანვარს. ინსტიტუციურ დონეზე კი შეიქმნა საკონსულტაციო ორგანო – საბაჟო კავშირის ერთობლივი კომიტეტი. თურქეთში ეს ფაქტი მნიშვნელოვან მოვლენად მიიჩნიეს. 1995 წელს პრემიერ-მინისტრმა თანსუ ჩილერმა ბრიუსელიდან დაბრუნების შემდეგ, საზეიმოდ განაცხადა: “თურქეთმა ხელი მოაწერა ისტორიულ

შეთანხმებას ევროკავშირთან”. თურქეთში ამბობდნენ, რომ თანსუ ჩილერმა გააკეთაAის, რაც თავის დროზე მოიმოქმედა ათათურქმა, როდესაც მან აზიური და ამასთან მუსლიმური ქვეყნის გზა მიმართა პარიზისაკენ და მთელი ევროპისაკენ.38

ამავე დროს, ევროკავშირის წარმომადგენელი ალენ ჟუპე აცხადებდა _ ევროკავშირის აზრით, თურქეთში მიღწეული პროგრესი არაა საკამრისი, რადგანაც ქვეყანაში ისევ ადგილი აქვს ადამიანის უფლებების დარღვევას, იკრძალება გაზეთების გამოცემა, იდევნებიან ჟურნალისტები და ინტელიგენციის

38 Кахидзе Н., Турция-Балканы и Кризис в бывшей Югославии (первая половина 90-х годов ) М. Изд. Научная Книга, 1997. 150 с.

62

წამომადგენლები, ციხეში სხედან დეპუტატები თურქეთის პარლამენტის ე.წ. საზოგადოებრივი დემარშის გამო.39

შენიშვნების არსებობის მიუხედავად, ანკარა კმაყოფილებას გამოთქვამდა. თურქული პრესა წერდა, რომ საბაჟო კავშირის ხელმოწერის შემდეგ მკვეთრად გამოცოცხლდა ფინანსურ-ეკონმიკური ცხოვრება. ამასთან, თურქეთში აღნიშნავდნენ, რომ თავს არ იტყუებდნენ ფუჭი იმედებით და რომ მატერიალური დახმარება ქვეყანას თავისთავად წაიყვანდა ევროკავშირისაკენ. ამისათვის კი თურქეთს რეფორმები უნდა გაეგრძელებინა.

საბაჟო კავშირის ძალაში შესვლის შემდეგ თურქეთმა ევროკავშირიდან სამრეწველო პროდუქციის იმპორტზე ყველა ტარიფი გააუქმა. აიკრძალა პროდუქციის კონკურენტუნარიანობის გაზრდისათვის სახელმწიფო სუბსიდიების გამოყოფა. ამის გასაკონტროლებლად შეიქმნა სპეციალური ორგანო. თუმცა, დასაშვები იყო თურქეთის დაბალგავითარებული რეგიონების ეკონომიკური განვითარების ხელშესაწყობად დახმარება.

თურქეთის კანონმდებლობა სახელმწიფო მონოპოლიებთან მიმართებაში უნდა დახვეწილიყო, რაც თურქეთსა და ევროპის კავშირის ქვეყნებში წარმოებული პროდუქციის მიმართ

დისკრიმინაციის დაუშვებლობას გულისხმობდა. უახლოესი წლების განმავლობაში თურქეთის მხრიდან ეკონომიკური ურთიერთობების ხელისშემშლელი ბარიერები უნდა მოშლილიყო.

საბაჟო კავშირის შექმნის შემდეგ, 1996 წელს, თურქეთის იმპორტი ევროკავშირის ქვეყნებიდან წინა წლებთან შედარებით

34,7%-ით იყო გაზრდილი და 11,477 მილიარდი დოლარით

39 იქვე, გვ., 150

63

განისაზღვრა. ევროკავშირის ქვეყნებიდან იმპორტი 52,9% იყო, ხოლო თურქეთის ექსპორტი 49,5%40.

საბაჟო კავშირის შექმნით და თურქეთთან დაახლოებით

ევროკავშირმა ისლამურ სამყაროს უჩვენა, რომ ინტეგრაციისათვის რელიგიური განსხვავება ხელისშემშლელი ფაქტორი არაა. ეს მნიშვნელოვანი მომენტი იყო თურქეთისათვის, ვინაიდან ხშირად საუბრობდნენ ცივილიზაციათა სხვაობაზე, რომ თურქეთი განსხვავებული კულტურის ქვეყანაა და ის უფრო საფრთხეს წარმოადგენს ევროპისათვის. ცნობილი ამერიკელი მეცნიერის სემუელ ჰანთინგტონის „ცივილიზაციათა შეჯახების“ თეორიის გამოქვეყნების შემდეგ ეს დავა უფრო ინტენსიური გახდა. ამ თეორიის მიხედვით თურქეთის პოლიტიკური ორიენტაცია არ შეესაბამება ქვეყნის მოსახლეობის კულტურულ ნორმებს, თურქეთი ამ მხრივ გახლეჩილ ქვეყანას წარმოადგენს და მისი ე.წ. ფეთქებადსაშიშ რეგონებთან სიახლოვის გარდა, თავად

ქვეყანაშიც არამყარი ვითარებაა, რომელიც ნებისმიერ დროს შეიძლება უთანხმოებაში გადაიზარდოს.

1996 წელს ორმხრივ ურთირთობებში უსიამოვნო მომენტი გაჩნდა; თურქეთს დაეძაბა ურთიერთობა საბერძნეთთან, რამაც ევროკავშირთან ურთიერთობებზეც იქონია გავლენა. 1996 წლის 15 ივლისს გენერალური საქმეების საბჭომ მიიღო MEDA-ს პროგრამაში გათვალისწინებული პროექტები ხმელთაშუაზღვის 12 სახელმწიფოსთვის, მათ შორის თურქეთისთვისაც. მაგრამ, იმავე წლის 19 სექტემბერს ევროპარლამენტის რეზოლუციით

დაიბლოკა თურქეთში მათი განხორციელების იდეა. ეს რეზოლუცია ძირითადად განპირობებული იყო თურქეთში

40 კომახია მ., თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 2000 №41., გვ., 5.

64

ადამიანის უფლებების სფეროში არსებული ვითარებით. ჟაკ სანტერის ხელმძღვანელობით ევროკომისიის მიერ შემუშავებული დოკუმენტი “პროგრამა 2000 წლისათვის” ფაქტობრივად თურქეთს ევროკავშირის გაფართოების პროცესიდან გამორიცხავდა, მიუხედავად იმისა, რომ აღიარებდა საბაჟო კავშირის დამაკმაყოფილებელ მუშაობას და თურქეთის შესაძლებლობას პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სფეროებში ევროკავშირის ნორმების შესრულების შესახებ41.

მანამდე კი იყო 1997 წლის 12 დეკემბრის ლუქსემბურგის სამიტი. თურქეთი ამ სამიტზე კანდიდატ-ქვეყნად დასახელებას ელოდა, მაგრამ უარყოფითმა შედეგმა თურქეთის ოფიციალური პირების უკმაყოფილება გამოიწვია. პოლიტიკიურ ელიტაში ალაპარაკდნენ ევროპასთან ურთიერთობების შენელებაზე. ლუქსემბურგის სამიტის შემდეგ ევროკავშირის ლიდერებისათვის გამართულ სადილზე თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა მესუთ ილმაზმა მიპატიჟება არ მიიღო და ღიად

გამოხატა უკმაყოფილება. მან გერმანიის მაშინდელ კანცლერს ჰელმუტ კოლს∗ ანტითურქულ განწყობილებაში დასდო ბრალი, რამაც ორ ქვეყანას შორის დიპლომატიური კრიზისი გამოიწვია.

სავსებით გასაგებია საბერძნეთის წინააღმდეგობა, თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანებაზე. ხოლო გერმანიის წანააღმდეგობა თურქეთის კანდიდატურის მიმართ ძირითადად

განპირობებული იყო გერმანიაში თურქი მიგრანტების მოზღვავებით. თურქული დიასპორა გერმანიაში უკვე რამდენიმე მილიონს აღწევდა და გერმანიას გარკვეულ შიდა პრობლემებს უქმნიდა.

გერმანიაში თურქი მიგრანტების შესვლის პროცესს საფუძველი ჩაეყარა 1961 წელს დადებული ორმხრივი 41 Turkey – EU Relations and problems of Identity, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss. 28-29. ∗ გერმანიის ბუნდესკანცლერი 1982-1998 წლებში.

65

შეთანხმებით. მას შემდეგ რაც გერმანიაში შავ მოსამსახურეებზე მოთხოვნა გაიზარდა, ქვეყნის მთავრობამ განვითარებად

ქვეყნებიდან იაფი მუშახელის მიზიდვა გადაწყვიტა და ღია კარის პოლიტიკის შესახებ განაცხადა. ამას მოჰყვა თურქეთთან ხელშეკრულების გაფორმება, რომლის მიხედვითაც თურქი მუშები დროებით სამუშაოდ გაიგზავნებოდნენ დასავლეთ

გერმანიაში. დაიწყო თურქი მუშახელის უწყვეტი გასვლის პროცესი არა მხოლოდ გერმანიაში, არამედ მთელ ევროპაში. დროებით გასული მუშახელის ევროპაში ყოფნამ მუდმივი ხასიათი შეიძინა.

XX საუკუნის ბოლოსა და XXI საუკუნის დამდეგისათვის ევროპის 10 ქვეყანა 3 116 860 თურქ ემიგრანტს ითვლიდა. არალეგალურად გადასული მუშახელის გარდა, ოფიციალური მონაცემებით, ქვყნების მიხედვით გადანაწილებული იყვნენ შემდეგნაირად:

ქ ვ ე ყ ა ნ ა

რ ა ო დ ე ნ ო ბ ა (მლნ.)

გერმანია 2 107 426

ჰოლანდია 284 902

საფრანგეთი 74 747

ავსტრია 142 231

შვეიცარია

79 556

ბელგია

78 532

M დიდი ბრიტანეთი 61 600

66

ისრაელი

50 000

იტალია 5 500

დანია 36 835 შვედეთი

35 835

ნორვეგია 10 000

ცხრილი 1 მონაცემები აღებულია: ანთელავა გ., თანამედროვე ევროპა

და თურქული მიგრაცია (1960-1990-იანი წლები) თბ., 2004. გვ., 21. რაც შეეხება სხვა ქვეყნებში მათAრაოდენობრივ

მონაცემებს, შემდეგი სურათია:

ქ ვ ე ყ ა ნ ა რ ა ო დ ე ნ ო ბ ა

(მლნ.)

აშშ 135 000

რუსეთი 40 000

ავსტრალია 49 724

კანადა 35 000

ყაზახეთი

7 000

უზბეკეთი 3 700

67

M თურქმენეთი 5 000 ცხრილი 2 მონაცემები აღებულია: ანთელავა გ., თანამედროვე ევროპა

და თურქული მიგრაცია (1960-1990-იანი წლები) თბ., 2004. გვ., 21. ევროპის უმეტეს ქვეყნებში თურქთა თანაცხოვრება

ადგილობრივებთან მშვიდობიან ხასიათს ატარებს. ევროპაში მცხოვრები თურქი ეროვნების მოსახლეობის უმეტესობა ცდილობს ადაპტირდეს მათ გარშემო არსებულ რეალობასთან. მაგალითად, საფრანგეთში ერთ-ერთი ფრანგული სასტუმროს თურქი მენეჯერის თქმით: “გარეთ ფრანგი ვარ, სახლში -

მუსლიმი”. სხვა ვითარებაა გერმანიაში; ევროპის ქვეყნებიდან აქ

ყველაზე მრავალრიცხოვანია თურქთა რაოდენობა. მათ

ახასიათებთ კომპაქტური განსახლების ტიპი. არ გამოხატავენ გერმანულ საზოგადოებასთან ადაპტირების სურვილს, უარს ამბობენ გერმანული ენის შესწავლაზე და ინფორმაციას თურქულ ენაზე იღებენ∗. გერმანიის ხელისუფლების მცდელობა, დაეარსებინათ ენის შემსწავლელი დროებითი კურსები, თურქული ოჯახების უარყოფით დამოკიდებულებას იწვევდა. მშობლების უმრავლესობა უარს აცხადებდა გერმანულ

სკოლებში შვილების მიყვანაზე. გერმანიის თურქულ

დასახლებებში გაიხსნა თურქულენოვანი სკოლები, სადაც დიდი დრო ეთმობოდა ყურანისა და შარიათის ნორმების შესწავლას. აქ ისლამური განათლების გავრცელებას აფინასებდა არაერთი მუსლიმური ორგანიზაცია, მათ შორის ყველაზე გავლენიანი “მილი გერიუსის” გაერთიანება.

∗ XX საუკუნის 80 – იანი წლებისათვის პარაბოლური ანტენის მეშვეობით ევროპაში დაიწყო თურქულენოვანი პროგრამების მიღება.

68

შედარებით მისაღები მდგომარეობაა თურქთა ახალგაზრდა თაობაში. ისინი არ გამოთქვამენ გერმანულ

საზოგადოებისაგან მოწყვეტის სურვილს, პირიქით, კმაყოფილი არიან, რომ საშუალება აქვთ განათლება მიიღონ ევროპის ერთ-

ერთი მაღალგანვითარებული ქვეყნის უმაღლეს სასწავლებლებში, ფლობენ გერმანულ ენას და აქვთ გარკვეული წარმატებებიც. ადგილი აქვს შერეული ოჯახების შექმნასაც.

არაერთი თურქი წარმატებით მოღვაწეობს გერმანიის ეკონომიკის, განათლების, პოლიტიკის სფეროში. ხოლო გერმანიის ურთიერთობა თურქეთთან, ოფიციალურ დონეზე, თავშეკავებული და კეთილგანწყობილია. გერმანია დიდ

ტექნიკურ დახმარებას უწევს თურქეთს თანამედროვე საბრძოლო იარაღის დამზადებაში. ხორციელდება ერთობვლივი პროექტები.

გერმანია დღემდე პირველობას ინარჩუნებს თურქეთთან საგარეო-ეკონომიკურ ურთიერთობებში. გერმანული კაპიტალი აქტიურად მონაწილეობს თურქეთის სავაჭრო-ეკონომიკურ გარიგებებში, მრეწველობასა და ფინანსურ ოპერაციებში. აქ საწარმოები აქვთ დაარსებული გერმანიის ცნობილ ფირმებს. საზღვარგარეთულ ბანკებს შორის კი წამყვანი ადგილი უკავია – ვესტდოიჩე ლანდეს ბანკს, დოიჩე ბანკს, დრეზდენ ბანკს და სხვა. თურქეთში 600-ზე მეტი გერმანული ფირმა საქმიანობს. აქ ჩადებულმა ინვესტიციებმა რამდენიმე მილიარდ მარკას მიაღწია.42

არაოფიციალურ საუბრებში ევროპის სახელმწიფოთა ლიდერები თურქეთისა და ევროპის სახელმწიფოების რელიგიურ განსხვავებაზე ამახვილებენ ყურადღებას. ერთ-ერთი ევროპელი, ვინც ამის შესახებ ღიად თქვა, იყო საფრანგეთის პრეზიდენტის 42 მენთეშაშვილი ზ., თურქეთ-გერმანიის ურთიერთობანი თანამედროვე ეტაპზე, ახლო და შუა აღმოსავლეთი I (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2002. გვ., 123.

69

ყოფილი მრჩეველი ჟაკ ატალი. მან განაცხადა: “თურქეთის ევროკავშირში შესვლის ძირითადი ხელისშემშლელი მიზიზი რელიგიური განსხვავება – ისლამია”43.

ხშირად დავის საგანი ხდება თავად ტერმინი ევროპაც; იგი მხოლოდ გეოგრაფიული ტერმინია თუ საერთო ფასეულობების მატარებელი გაერთიანება. მეორე განსაზღვრების შემთხვევაშიც თურქეთის ადგილს ”ქრისტიანულ კლუბში“ ხშირად ვერ ხედავენ. ამ საკითხის ირგვლივ დავა კიდევ უფრო აქტუალური გახდა XX საუკუნის 90-იანი წლების მეორე ნახევრიდან, მაშინ როცა თურქეთის ხელისუფლებაში პროისლამური მიმართულების ძალები მოვიდნენ. ეს ევროპას აიძულებდა კიდევ ერთხელ

დაფიქრებულიყო, სანამ გადაწყვეტილებას მიიღებდა. თურქეთის პრეზიდენტი თურგუთ ოზალი მიზეზს

მუსლიმობაში ხედავდა: “არ მიღების ჭეშმარიტი მიზეზი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენ მუსლიმები ვართ, ისინი ქრისტიანები, მაგრამ ისინი ამას ღიად არ ამბობენ”44.

ყოფილი პრემიერი თანსუ ჩილერი ამბობდა: “ევროპის კულტურას ქრისტიანულ-ბერძნულ-რომაული

სინთეზი უდევს საფუძვლად. ერთი კედელი უკვე დავანგრიეთ,

ახალ კედელს ნუღარ ავაშენებთ. ნუ ვივლით რელიგიური დაყოფის გზით. თურქეთი თავისი დემოკრატიული სისტემის და ფასეულობების სტაბულურობის ერთ-ერთი გარანტია. ევროპას კი სტაბილურობა ესაჭიროება. აღმოსავლეთს დასავლეთისათვის უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს... ჩვენი ევროპელი მოკავშირეები ამჟამად თურქეთს ისეთ

ბუფერულ ქვეყნად მიიჩნევენ, რომელიც ევროპისათვის სტრატეგიული თვალსაზრისით მნიშვნელოვან რეგიონებს 43 ბატიაშვილი ზ., თურქეთის შეიარაღებული ძალები, თბ., 2000. გვ., 42. 44 მაკარაძე ე., თანამედროვე თურქეთის აქტუალური საკითხები, ბთ., გ-ბა ბათუმის უნივერსიტეტი, 2000.

70

შორის მდებარეობს. მათ მიერ თურქეთის მუდმივად ბუფერულ

რეგიონად მიჩნევა გონივრული გადაწყვეტილებაა, თუმცა სერიოზული ეჭვები მაქვს, რომ თურქები ამ მდგომარეობაში ყოფნას ბოლომდე დასჯერდნენ”45.

ევროკავშირის მორიგი სამიტი 1998 წლის 15-16 ივნისს გაიმართა კარდიფში. კარდიფის სამიტის გადაწყვეტილება შედარებით რბილ ტონში იქნა მიღებული, მაგრამ თურქეთისთვის ის მაინც უარს ნიშნავდა. ამ სამიტის უმთავრესი შედეგი ევროკავშირის კომისიის მიერ შემუშავბული ”ევროპული სტრატეგიის” დამტკიცება იყო.

1998 წლის სექტემბერში ეკ კომისიასა და თურქეთის ხელისუფლებას შორის “ევროპული სტრატეგიის” განხორციელების დეტალების გასარკვევად პირველი ტექნიკური დისკუსია გაიმართა, რამაც თანამშრომლობისათვის თურქეთის მზადყოფნა დაადასტურა.

ანკარა აღნიშნავდა, რომ თურქთ-ევროკავშირის ურთიერთობებში ევროკავშირის მომავალი სამიტი გადამწყვეტი მნიშვნელობის იქნებოდა. მართლაც, დაძაბული ურთიერთობების ფონზე, მდგომარეობა დადებითისაკენ შემობრუნდა. ამ სამიტზე - 1999 წლის 10 დეკემბერს, თურქეთი, სხვა ქვეყნებთან ერთად, ევროკავშირში გაწევრიანების სრულუფლებიან კანდიდატად აღიარეს. ამის შემდეგ პრემიერ-მინისტრი ბიულენთ ეჯევითი ჰელსინკში გაფრინდა ოფიციალურ ვახშამზე. ის დიდხანს ელოდა კანდიდატი ქვეყნის პრემიერ-მინისტრის რანგში მიეღო მიწვევა. ევროკავშირის ამ გადაწყვეტილებას მიესალმა აშშ-ის პრეზიდენტი ბილ

კლინტონი. თურქეთმა ქვეყანა-კანდიდატის მანდატით აიღო

ვალდებულებები, რომელსაც ის განახორციელებდა. მათ შორის

45 ბატიაშვილი ზ., თურქეთის შეიარაღებული ძალები, თბ., 2000. გვ., 8.

71

იყო ოთხი ქურთული წარმოშობის ქალბატონის გათავისუფლება. 2004 წელს თურქეთის მეჯლისმა მიიღო გადაწყვეტილება და ათწლიანი პატიმრობიდან გაათავისუფლა ორხან დოგანი, ჰათივ დიკოლი, სალჰიმ სადაკი და სახაროვის პრემიის ლაურეატი ლეილა ზანე46.

გათავისუფლებამდე თურქეთს არაერთგზის მიმართა ევროკავშირმა შეესრულებინა აღებული ვალდებულება. ბრიუსელში თურქეთის ქმედებას გამოწვევად თვლიდნენ: “ევროკავშირი შეურაცხყოფილია, ჩვენ ანკარისაგან დემოკრატიას ვითხოვდით”47 – აღნიშნავდა ევროპარლამენტის წევრი ლუიჯი ვინჩი.

წლების განმავლობაში ეს ოთხი ქურთი პატიმარი ქალი თურქთა უკანონობის სიმბოლოდ იყო მიჩნეული. ევროკავშირი ამ ფაქტზე მითითებით აქცენტს აკეთბდა თურქეთის ევროკავშირის წევრობისათვის მოუმზადებლობაზე.

2004 წელს ევროკავშირის გაფართოების შემდეგ ისევ განახლდა საუბარი თურქეთის გაწევრიანების შესაძლებლობაზე, მაგრამ ევროპის ქვეყნებს შორის ვერ ხდება პოზოციების შეჯერება, მათი განსხვავებული დამოკიდებულების გამო. მაგალითად, გერმანიის მთავრობაში ადმიანთა უფლებებზე პასუხისმგებელმა და თურქეთ-გერმანიის მეგობრობის ჯგუფის ხელმძღვანელმა კლაუდია როზიმ განაცხადა, რომ დაიცავს თურქეთის ევროკავშრიში გაწევრიანების იდეას, რადგანაც გერმანიას სჭირდება ძლიერი თურქეთი. თურქი ჟურნალისტებისათვის გამართულ შემაჯამებელ შეხვედრაზე კლაუდია როზი გამოვიდა ანგელა მერკელის წინადადების წინააღმდგეგ, რომელიც მხოლოდ თურქეთის ევროკავშირში პრივილეგირებულ პარტნიორობაზე თანხმდება: “თურქეთი

46 გაზ., კვირის პალიტრა, 14-20 ივნისი, 2004 წელი. 47 იქვე

72

ევროპის კატეგორიებში მრავალ ასპარეზზე იკავებს ადგილს. ვერ ვხვდები რატომ არის, რომ თურქეთი ზოგჯერ ევროპას ეკუთვნის, ზოგჯერ კი არა” - განაცხადა როზიმ. მან მაღალი შეფასება მისცა ბოლო პერიოდში თურქეთში განხორციელებულ

რეფორმებს და აღნიშნა: “ერთი პერიოდი ვერც კი წარმომედგინა, რომ თურქეთში გაუქმდებოდა სიკვდილით

დასჯა”48. ანგელა მერკელმა, როცა ის გერმანიის კანცლერი გახდა,

თავის ევროპული ტურნე საფრანგეთით დაიწყო (2005 წლის ნოემბერი). მან პირველი ოფიციალური შეხვედრა გამართა პრეზიდენტ ჟაკ შირაკთან. მოლაპარაკების შემდეგ გამართულ

პრეს-კონფერენციაზე იგი თურქეთსაც შეეხო და აღნიშნა, რომ თურქეთის ევროკავშირთან ურთიერთობა ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ მისი აზრით, მოლაპარაკებები მის გაწევრიანებასათან დაკავშირებით ხანგრძლივი აღმოჩნდება. გერმანიის მხარე დიდი სიფრთხილით ეკიდება ამ საკითხს.

საფრანგეთის პრეზიდენტმა ჟაკ შირაქმა კი არაერთხელ

დააფიქსირა თანადგომა თურქეთის ევროპულ ოჯახში მიღებასთან დაკავშირებით. მისი თქმით: “ჩვენთან ერთად

თურქეთის ყოფნა ევროპის ინტერესებში შედის”49. აშშ ასევე მხარს უჭერს თურქეთის გაწევრიანებიას

ევროკავშირში. თურქეთისათვის მისი მხარადაჭერა მეტად

მნიშვნელოვანია. აშშ-ის პრეზიდენტი ჯორჯ ბუში (უმცროსი) თურქეთის შესახებ აღნიშნავდა, რომ თურქეთი ევროპის ძალაა და რომ თურქეთის წევრობა ამავდროულად ისლამსა და დასავლეთს შორის ურთიერთობების წინსვლისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის მოვლენა იქნებოდა. ჯორჯ ბუში თურქეთს ცივილიზაციებს შორის ხიდად მიიჩნევს: “ისლამის

48 ჟ. მეგობრობა, 2004, №3 გვ, 39. 49 ჟ. მეგობრობა, 2004, №3 გვ., 11.

73

სამყაროში თავისუფლების მომავალი ამ ქვეყნის მოქალაქეების მიერ უნდა განისაზღვროს და არა სხვების”50.

დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა ტონი ბლერმა დადებითი პოზიცია თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანების თაობაზე BBC- ის პირდაპირ ეთერში გამოხატა.

საინტერესოა მსოფლიო ბანკის ზოგიერთი მონაცემიც, რომლის მიხედვითაც თურქეთის ეკონომიკა ევროპის არაერთი ქვეყნის ეკონომიკაზე დიდია. მაგალითად, სტამბოლის ეკონომიკა ბევრად აღემატებოდა ევროკავშირის 4 ახალი წევრი ქვეყნის ანალოგიურ მონაცემებს, იგი 9-ჯერ მეტი იყო იგივე ბულგარეთის ეკონომიკაზე. ზოგიერთი პროგნოზით: „მიუხედავად 2001 წლის კრიზისისა, თურქეთს ამავე წლის მონაცემების მიხედვით გააჩნდა 445 მილიარდი დოლარის ღირებულების მსყიდველობითი უნარი. ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ თურქეთი ევროკავშირის წევრი გახდება, ეკონომიკის სიდიდის მიხედვით წევრ-ქვეყნებს შორის მეექვსე ადგილს დაიკავებდა“51.

თუმცა, მსოფლიო ბანკის მიერ გამოქვეყნებულ მსოფლიო ეკონომიკის მაჩვენებლების 2004 წლის მოხსენებაში თურქეთი (ერთ სულ მოსახლეზე 2 626 ლირა) ეროვნული შემოსავლების მიხედვით საშუალო, ქვედა ჯგუფის ქვეყნებს შორის მოხვდა. სწორედ ეს გახდა თავის დროზე ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ 2004 წელს ევროკავშირის დიდი გაფართოების პროცესს იგი გამოეთიშა.

მონაცემები თურქეთის ეკონომიკის დიდი პერსპექტივებზე მეტყველებს. მაგრამ, ესოდენ დიდი ეკონომიკური პოტენციის ქონის პირობებშიც შედარებით

50 იქვე... გვ. 11 51 ჟ. მეგობრობა, 2002, №5. გვ.12.

74

არადამაკმაყოფილებლად ჩანდა მიღწევები დემოკრატიის სფეროში გატარებული რეფორმების თვალსაზრისით.

თურქეთის ევროკავშირში მიღების ერთ-ერთ

შემაფერხებელ ფაქტორად არაოფიციალურად ასახელებენ მოსახლეობის რაოდენობასაც. ამ ეტაპზე მისი რაოდენობა დაახლოებით 70-75 მილიონით განისაზღვრება. დემოგრაფიული სურათის შესწავლის საფუძველზე, თურქეთში უახლოეს მომავალში ვარაუდობენ მოსახლეობის რაოდენობის გაზრდას. ზრდის ახლანდელი ტემპის შენარჩუნების შემთხვევაში მისი რაოდენობა უახლოეს ათ წელიწადში შესაძლოა 100 მილიონს მიუახლოვდეს. თურქეთი ასეთ შემთხვევაში იქნება ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქვეყანა ევროპის სივრცეში52. მაგრამ მისი ამჟამინდელი რაოდენობაც კი შემაშფოთებელია ევროკავშირის ხელმძღვანელობისათვის. კავშირში გაწევრიანების შემთხვევაში მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით თურქეთი მოიპოვებს უფლებას, გავლენა იქონიოს ევროკავშირის გადაწყვეტილებაზე, ქვოტების რაოდენობის მიხედვით. ევროპის ქვეყნებს კი თურქეთისათვის ამ უფლების მინიჭება (ათი კვოტის ფლობა) არ სურთ. ევროპა ასე ადვილად

ვერ შეეგუება მისთვის ამხელა ბერკეტების გადაცემას. თურქეთისათვის მიულოდნელობებით აღსავსე იყო 2004

წლის ევროკავშირის ბრიუსელის სამიტი. ამ სამიტმა, თავის მხრივ, ევროპას ახალი საზღვრები და ახალი პოლიტიკური რეალობა შესთავაზა და ამ რეალობაში თურქეთის ადგილი და როლი არ იყო ისეთი მნიშვნელოვანი, როგორსაც მოელოდნენ ანკარაში. ევროკავშირის საზღვრებში მოექცა კიდევ ათი ქვეყანა∗. თურქეთში მტკივნეულად აღიქვეს მასში კვიპროსის

52 სვანიძე მ., თურქეთის ისტორია 1299-2000 წლები III, თბ., გ-ბა არტანუჯი, 2005. გვ., 247. ∗ კვიპროსის ბერძნული ნაწილი, მალტა, ჩეხეთი, სლოვაკეთი, სლოვენია, ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი, უნგრეთი, პოლონეთი.

75

ბერძნული ნაწილის გაწევრიანება (2002 წლის თურქეთისადმი ევროკავშირის მოთხოვნათა ახალი პაკეტი მოიცავდა კვიპროსის დამოუკიდებლობის აღიარებას, რომელიც დღემდე არაა დაკმაყოფილებული), ვინაიდან ამ შემთხვევაში საბერძნეთს ერთით მეტი ხმის უფლება ექნება კავშირში თურქეთის წინააღმდეგ.

გაფართოების შემდეგ საინტერესო განცხადება გააკეთა ევროკავშირის საერთო ბაზრის კომისარმა. მან აღნიშნა, რომ აღმოსავლეთ ევროპის რამდენიმე ქვეყანა (ბელორუსი, მოლდოვა, უკრაინა) და თურქეთი შესაძლოა კანდიდატების სიიდან საერთოდ გამორიცხონ. ევროკავშირის სხვა წარმომადგენლების მაშინდელი განცხადებით კი, მას შემდეგ რაც 2007 წელს კავშირში ბულგარეთსა და რუმინეთს მიიღებენ (მოლაპარაკებები მიდიოდა ხორვატიის გაწევრიანებაზეც), ევროგაერთიანება დაახლოებით 10-15 წელი აპირებს შეისვენოს და აწონ-დაწონოს მომავალი.

მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი კანდიდატი ქვეყანაა, ჯერ კიდევ არაა მიღებული პოლიტიკური გადაწყვეტილება მისი ევროკავშირში გაწევრიანების თაობაზე. ქვეყანაში მიმდინარე წარმატებული დემოკრატიული ცვლილებები ეკონომიკის, განათლების, სამართლისა და სხვა სფეროებში, ვერ წყვეტს თურქეთის ევროპასთან გაიგივების, ევროპის ერთიან ცივილიზაციაში მისი მოაზრების საკითხს.

ევროკავშირსა და თურქეთს შორის მოვლენათა ამგვარმა განვითარებამ არაერთ თურქ სახელმწიფო მოღვაწეს სკეპტიკური განცხადების გაკეთებისკენ უბიძგა. მაგალითად,

2002 წელს მეჯლისის თავმჯდომარემ ომერ იზგიმ განაცხადა, რომ თურქეთს ევროკავშირის გარდა სხვა არეალშიც გააჩნია ალტერნატივა. ამ განცხადებით მან ფაქტობრივად მხარი დაუჭირა ეროვნული უშიშროების საბჭოს გენერალური

76

მდივნის თუნჯერ კილინჯის მოსაზრებას _ “ევროკავშირი თურქეთის ერთადერთი ალტერნატივა არ არის”.

ომერ იზგიმ თურქულ-ამერიკული საზოგადობის ფედერაციის პრეზიდენტის ეგემენ ბაღიშისა და მისი თანმხლები პირების მიღებისას აღინიშნა: “შესაძლებელია ევროკავშირის არჩევანი თურქეთი არ არის, მაგრამ თურქეთს ევროკავშირის გარდა სხვა არეალშიც გააჩნია არჩევანი. რასაკვირველია, ეს არეალები ვერ ჩამოყალიბდება მოკავშირე-ობის ისეთი ფორმებით, რომლის წევრადაც, როგორც კილინჯი ამბობს, ირანიც მოიაზრება. მაგრამ თურქეთს თავისი ღერძის გარშემო ყოველთვის აქვს არჩევანი ჰქონდეს დიდი ძალა ისეთი სახით, რომელიც არ ეწინააღმდეგება მისი სისტემის იდეოლოგიას”53.

თურქი ექსპერტები კი ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი და პროგნოზებსაც აკეთებენ, თუ რა სიკეთის მოტანა შეუძლია ევროკავშირის სივრცეში შესვლას. თურქეთის მრეწველობისა და ვაჭრობის მინისტრის ალი ჯონკუნის ვარაუდით, ასეთ შემთხვევაში თურქეთში ინვესტიციების რაოდენობა სწრაფად გაიზრდება. კერძო სექტორის აღორძინებით კი შესაძლებელი გახდება ქვეყნის ეკონომიკის წინაშე მდგარი სერიოზული პრობლემების გადაჭრა. ხოლო მესუთ ილმაზის შეფასებით, ევროკავშირში თურქეთის სრული წევრობის საკითხის განხილვისთანავე ქვეყანაში უცხოური კაპიტალის შემოსვლის ბუმი დაიწყება. მისი თქმით, თურქეთს თავისუფლად შეუძლია უზრუნველყოს წელიწადში საშუალოდ

10 მილიარდი დოლარის უცხოური კაპიტალის შემოსვლა ქვეყანაში54.

53 ჟ. მეგობრობა, 2002, №4, გვ., 12. 54 ჟ. მეგობრობა, 2004, №3, გვ., 15.

77

სავაჭრო პალატების გაერთიანებულმა კავშირმა გამართა კონფერენცია დევიზით “ევროკავშირის სრული წევრობის ზემოქმედება თურქეთის ეკონომიკასა და ბიზნესის სამყაროზე”. კონფერენციის გახსნისას მესუთ ილმაზმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ”თურქეთში უცხოური კაპიტალის შემოსვლა ახლო პერიოდში უფრო დიდ მნიშვნელობას მოიპოვებს. ეკონომიკური კრიზისიდან მთლიანად გამოსვლა შეიძლება მოხდეს ევროკავშირთან შეგუების პროცესიის დაჩქარებით და უფრო მაღალი საფეხურების დაძლევით”55. მან ამის ნიმუშად

ესპანეთი, პორტუგალია და საბერძნეთი მოიყვანა. – “ყველა კანდიდატი-ქვეყნის მდგომარეობა ასეთი იყო, თურქეთისაც ასეთივე იქნება”56- განაცხადა მან.

აშშ-ში მყოფმა თურქეთის სახელმწიფო მინისტრმა ალი ბაბაჯანმა ქვეყნის სტაბილურ განვითარებაზე გააკეთა აქცენტი; მისი თქმით თურქეთს აქვს შესაძლებლობა საბაჟოები 500

მილიარდი დოლარი მოცულობის საგარეო ვაჭრობისათვის მოამზადონ. “2020 წლისათვის ამ მოცულობის საგარეო ვაჭრობა ფანტაზიას არ წამოდგენს - განაცხადა თავის მხრივ სახელმწი-ფო მინისტრმა ქურშად თუზმენმა - საბაჟოების მდგომარეობა დღევანდელი საგარეო ვაჭრობის მოცულობის შესაბამისად

დამაკმაყოფილებელ დონეზეა, მაგრამ მზარდ საგარეო ვაჭრობაზე გადასასვლელად, საბაჟოების სამოდერნიზაციო სამუშაოები გრძელდება”57.

ერთი რამ, რაც დანამდვილებით შეიძლება ითქვას არის ის, რომ თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანებას უდაოდ მოჰყვება დემოკრატიაზაციის ხელშემწყობი პროცესების დაწყება სხვა მუსლიმურ სახელმწიფოებში, ვინაიდან თურქეთი მუსლიმური

55 იქვე…გვ., 15 56 იქვე... 57 იქვე... გვ., 15

78

სამყაროს ერთ-ერთ ლიდერ სახელმწიფოდ ითვლება, მისი განვითარების უკვე მიღწეული შედეგებიდან გამომდინარე. თურქეთს ისლამურ სამყაროში სტაბილიზაციის დამყარებისა და პოლიტიკურ ცვლილებებზე უმტკივნეულოდ გადასვლის თვალსაზრისით, შეუძლია უდიდესი როლი შეასრულოს. მას ამ მიმართულებით ბევრად მეტის გაკეთება ხელეწიფება, ვიდრე ნებისმიერ ევროპულ სახელმწიფოს.

XXI საუკუნემ თურქეთთან მიმართებში ბევრ კითხვას უნდა გასცეს პასუხი. ქვეყნის პრემიერის რ.ტ.ერდოგანის თქმით: “ევროკავშირი ჩვენთვის ღირსეულთაAთანამეგობრობაა და გვინდა ჩვენი წვლილი შევიტანოთ მის მრავალფეროვნებაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში ცივილიზაციებს შორის შეიძლება შეტაკება მოხდეს. თურქეთი ევ-როკავშირისათვის დიდი მოგება იქნება. ძალისხმევას გამოვიჩენთ კოპენჰაგენის კრიტერიუმების შესასრულებლად”58.

$.2. კვიპროსის საკითხი

თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთ პრობლემურ საკითხად კვიპროსის პრობლემა რჩება. იგი გასცდა თურქეთ-

საბერძნეთის ურთიერთობების სფეროს და საერთაშორისო განხილვის საგნადაა ქცეული. მისი დარეგულირება ამ ეტაპზე წარმოუდგენელია ორმხრივი (თურქულ-ბერძნული) ურთიერთობების ფარგლებში. საქმის არსი შემდეგია: “ცივი ომის” პერიოდში გაიზარდა აშშ-ის შესაძლებლობა, კონტროლი გაეწია ხმელთაშუაზღვის აღმოსავლეთ სივრცისათვის. ამავე დროს გაიზარდა ნატოსთვის კვიპროსის სამხედრო-სტრატეგიული მნიშვნელობა. აშშ-ის პიოლიტიკა ამ რეგიონში

58 იქვე, გვ., 18

79

დაფუძნებული იყო ე.წ. განუწყვეტელობის თეორიის გეოპოლიტიკურ სქემაზე, რაც ითვალისწინებდა იმას, რომ თურქეთი და საბერძნეთი დამოკიდებული უნდა ყოფილიყვნენ მასზე. კვიპროსის მეშვეობით აშშ ცდილობდა ნატოს ამ ორივე ქვეყნის დაინტერესებას. მისი მეშვეობით ამერიკელი დიპოლო-მატები ცდილობდნენ თურქეთსა და საბერძნეთს ევლოთ მათი პოლიტიკური მიზნების გზით. ასევე, ანგარიშგასაწევი იყო აშშ-ის სამხედრო პერსონალის ყოფნა კვიპროსზე. სამხედროების ერთი ნაწილი ემსახურებოდა აშშ-ის სადაზვერვო თვითმფრინავების, ე.წ. ”U-2”-ით ფრენას. აქვე იყო აშშ-ის 3

რადიოსადგური, რომელიც აღჭურვილი იყო თანამედროვე ელექტრონული მოწყობილობებით. ამ რადიოსადგურის მონაცემებს რეგულარულად ამუშავებდნენ ამერიკელი სპეციალისტები.

შემდგომში კვიპროსის საკითხი გახდა ევროკავშირის მხირდან თურქეთზე ზემოქმედების ერთ-ერთი საშუალებაც. მუდმივად კეთდებოდა აქცენტი, რომ მეზობლებთან ურთიერთობების სამხედრო წესით მოგვარება არ შეესაბამება ევროპულ ნორმებს. არადემოკრატიულად აღიქმებოდა თურქეთის მხრიდან კვიპროსის ბერძნული ნაწილის არა-ღიარება. კვიპროსის საკითხმა თურქეთ-საბერძნეთის ურთიერთობებში დიპლომატიური კრიზისი გამოიწვია59.

კვიპროსის საკითხი გამწვავდა მას შემდეგ, რაც 1974 წელს ამბოხებულმა ეროვნულმა გვარდიამ საბერძნეთის მმართველ

სამხედრო ხუნტასთან შეთანხმებით გადააყენა კვიპროსის რესპუბლიკის პრეზიდენტი, არქიეპისკოპოსი მაკარიოსი და მთელი კუნძულის საბერძნეთის შემადგენლობაში შეყვანა გადაწყვიტა. საპასუხოდ თურქეთმა მის ჩრდილოეთ ნაწილში გადასხა ჯარი. ამის შემდეგ თურქეთი უფრო მყარად ცდილობს

59 Present Stage in Cyprus, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss.66.

80

აქ დამკვიდრებას. მოხდა მოსახლეობის იძულებით გაცვლა: სამხრეთ ნაწილში მცხოვრები 45-65 ათასი თურქი გადავიდა თურქეთის მიერ დაკავებულ ჩრდილოეთის მიწაზე. გაიყო თვით დედაქალაქი ნიქოზიაც.

კუნძულის გაყოფის გეგმა ადრევე იყო შემუშავებული. არსებობდა კვიპროსის საბერძნეთთან (ენოზისის) და თურქეთთან (ათაქსიმას) მიერთების გეგმებიც. “ენოზისის ვარიანტს” დაუპირისპირდა თურქული ნაციონალიზმი ე.წ. “ათაქსიმას მეთოდით”. ამით გამოიხატა ექსპანსიონისტური დამოკიდებულება კვიპროსისადმი, რომელიც მიზნად ისახავდა კუნძულის ტერიტორიის ორ ნაწილად გაყოფას –

ბერძნებისათვის და თურქებისათვის გავლენის სფეროების შესაბამისად, რასაც შემდეგში უნდა მოყოლოდა ორი სახელმწიფოს შექმნა, რომელიც დასრულდებოდა თურქეთთან და საბერძნეთთან გაერთიანებით ან მომხდარიყო ფედერაციულ

საფუძველზე მოწყობა სახელმწიფოებრივი “თვითმყოფადობის” პრინციპებით.

ცნობილი თურქი სახელმწიფო მოღვაწე, ანკარის უნივერსიტეტის პროფესორი ნიჰათ ერიმი თავის წიგნში ”ჩემი თვალით ნანახი კვიპროსი”, კუნძულის გაყოფამდე ქვეყნის ხელისუფლებაში უკვე შემუშავებული ხედვის შესახებ იგონებს: “1956 წლის 16 ოქტომბერს მე გამომიძახა ადნან მენდერესმა, რომელმაც დამავალა გავცნობოდი კვიპროსის საკითხს და მომემზადებინა ამ საკითხთან დაკავშირებით ქვეყნის პოზიციის იურიდიული დასაბუთება. პრემიერი ითხოვდა, რომ ამ პოზიციაში გათვალისწონებული ყოფილიყო შემდეგი მომენ-ტები: ინგლისი უნდა დარჩენილიყო კუნძულზე, ხოლო იმ შემთხვევაში თუ იგი დატოვებდა აღნიშნულ ტერიტორიას, კვიპროსი უნდა გადასულიყო თურქეთის ხელში ან

81

გაყოფილიყო”60. თურქეთის ინტერესებში შედიოდა, კუნძული არ გადასულიყო საბერძენთის ხელში.

კუნძულის თურქული თემის ხელმძღვანელობამ 1983

წელს გამოაცხადა “ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკა”. იგი არ ცნო არცერთმა ქვეყანამ, გარდა თავად

თურქეთისა. გაერომ კი მის მიმართ საერთაშორისო ეკონომიკური სანქციები შემოიღო.

1995 წელს თურქეთის პრეზიდენტმა ს.დემირელმა ვიპროსის პრობლემას თურქეთის ნაციონალური პრობლემა უწოდა და დაამატა, რომ ყოველთვის გაატარებდა აქტიურ პოლიტიკას ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის (ჩკთრ) მიმართ და დაეხმარებოდა ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრაში.

კვიპროსი ტურისტების საყვარელი ადგილია. მას ბუნებრივი სილამაზის და კარგი კლიმატური პირობების გამო “ხმელთაშუა ზღვის მარგალიტს” უწოდებენ. კვიპროსზე წელიწადში 2 მილიონზე მეტი უცხოელი ტურისტი ჩადის.

საბერძნეთმა XX საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში კვიპროსის ევროგაერთიანებში გაწევრიანების საკითხი დასვა, რაზეც ანკარამ სასწრაფო რეაგირება მოახდინა: “მაშინ ჩვენ ჩკთრ-ს პირდაპირ თურქეთის შემადგენლობაში შევიყვანთ” –

ასეთი იყო თურქეთის პოზიცია. ამის პარალელურად

მუშავდებოდა გეგმა, რომელიც კუნძულის ბერძნული და თურქული ნაწილების გაერთიანებას გულისხმობდა. გაერთიანების შემთხვევაში ერთიანი კვიპროსი შევიდოდა ევროპის სივრცეში. თურქეთის პოზიცია ამაზე, ბუნებრივია, უარყოფითი იყო.

ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შემდეგ მოხდა შეთანხმება, რომ ეს საკითხი საერთაშორისო სამართლის ნორმების

60 მაკარაძე ე., გოგიტიძე მ., კვიპროსის საკითხი...

82

მიხედვით მოგვარებულიყო; რაც გულისხმობდა კუნძულზე მოსახლეობის აზრის შესწავლას ანუ დანიშნულიყო საერთო-სახალხო რეფერენდუმი და გამოკითხვის შედეგების მიხედვით

დარეგულირებულიყო საკითხი. თუმცა კვიპროსის ბერძნული ნაწილის∗ ევროკავშირში გაწევრიანება უკვე გადაწყვეტილი იყო. როგორც არაერთი ექსპერტი მაშინ ამბობდა, კვიპროსის თურქულ ნაწილს კარგი საშუალება ეძლეოდა გამხდარიყო ცი-ვილური საზოგადოების ნაწილი.

რეფერენდუმი დაინიშნა 2004 წელს. შედეგები იყო ისეთი, როგორსაც მოელოდა საერთაშორისო საზოგადოება: კვიპროსის ბერძნულ ნაწილს არ სურდა თურქულ ნაწილთან გაერთიანება, რადგან ეს მათ დამატებით პრობლემებს შეუქმიდა. ხოლო თურქულმა ნაწილმა კი

თავად განაცხადა უარი გაერთიანებაზე. კვიპროსის პრობლემის დარეგულირების უნიკალური შესაძლებლობა არ იქნა გამოყენებული.Kკვიპროსის გაერთიანებით თურქული მოსახლეობის დიდ ნაწილს ეკონომიკური განვითარების ფართო შესაძლებლობები მიეცემოდა. ასე რომ, 2004 წელს 1

მაისს კვიპროსის მხოლოდ ბერძნულმა ნაწილმა იზეიმა ევრო-კავშირში გაწევრიანება.

2005 წლის დეკემბერში ევროკავშირის წევრი ქვეყნების ელჩებმა ბრიუსელში მიიღეს სპეციალური დეკლარაცია თურქეთის შესახებ, რომელიც ოფიციალური ანკარისაგან მოითხოვდა კვიპროსის რესპუბლიკის აღიარებას, რათა დაიწყებულიყო მოლაპარაკებები მის ევროკავშირში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით.

დეკლარაციაში აღნიშნული იყო, რომ იმ შემთხვევაში თუ თურქეთი არ სცნობდა კვიპროსის დამოუკიდებლობას, მის ∗ თანამედროვე პოლიტიკურ ლექსიკონში უკვე დიდი ხანია დამკვიდრდა ტერმინები: “კვიპროსის ბერძნული ნაწილი”, “კვიპროსის თურქული ნაწილი”, ასევე, “გაყოფილი კუნძული”.

83

ევროკავშირში გაწევრიანებაზე მოლაპარაკებები შეწყდებოდა. ასევე, ითხოვენ თურქეთის მხრიდან კვიპროსისათვის საჰაერო და საზღვაო გზების გახსნას (ეს პირობები ჯერ კიდევ საბაჟო კავშირის შესახებ შეთანხმებაში იყო ჩადებული).

ამ პირობების შესრულებაზე იუსტიციის მინისტრმა ჯემალ ჩიჩეკმა აღნიშნა: “ევროკავშირის ქცევა კომედიურს ჰგავს... თურქეთისათვის ევროკავშირში შესვლა ძალიან მნიშვნელოვანია, თუმცა არც ისე გულუბრყვილოები ვართ,

რათა მივისწრფვოდეთ ნებისმიერ ფასად იქ მოსახვედრად”61.

პრემიერ რეჯებ ტაიპ ერდოგანის განცხადებით, თურქეთს წაუყენებენ უფრო მკაცრ მოთხოვნებს, ვიდრე სხვა კანდი-დატებს - „არც ერთ ქვეყანას არ უცდია ევროკავშირის კარებთან 41 წელს“, ევროპელები კი ისევ მერყეობენ.

კვიპროსი კვლავ რჩება გაყოფილ კუნძულად. თურქეთი-სათვის კი დღემდე მტკივნეულია ამ საკითხებზე პოლიტიკური დიალოგის წარმოება, მით უმეტეს, რომ საბერძნეთთან და ევროკავშირთან ურთიერთობაში კვიპროსის საკითხი “განხეთქილების ვაშლად” ფიგურირებს. თურქეთი არ აპირებს დათმობაზე წასვლას, მაგრამ, დათმობებზე არ მიდის არც საერთაშორისო თანამეგობრობა...

$ 3. თურქეთი და ცენტრალური აზია

XX საუკუნის 90-იან წლებში ორპოლუსიანი სამყაროს ერთ-ერთმა ძლიერმა მოთამაშემ საერთაშორისო არენა დატოვა. სამყარო ახალი გეოპოლიტიკური რეალობის წინაშე დადგა. ახალი მსოფლიო წესრიგის ფონზე დამოუკიდებლად არსებობა დაიწყო ცენტრალური აზიის ხუთმა რესპუბლიკამ.

61 იქვე...

84

დამოუკიდებლობის გამოცხადების პერიოდიდან ცენტრალური აზია თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ყურადღების ცენტრში მოექცა∗. პოლიტიკური და ეკონომიკური მიზნების გარდა, ბუნებრივად ჩანს მონათესავე ხალხთან მჭიდრო ურთიერთობების ქონის სურვილი. ამ კონტექსტში, აღსანიშნავია კავკასიის რეგიონის როლი ცენტრალური აზიისაკენ მიმავლ გზაზე. თურქეთი განსაკუთრებული ყურადღებით ეკიდება კავკასიის სახელმწიფოებთან ურთიერთობას, მათ შორის აზერბაიჯანთან, რომელსაც სტრატეგიულ პარტნიორად მიიჩნევს. ის ცდილობს არ დაუშვას კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში ირანის გააქტიურება. უნდა ითქვას, რომ თურქეთი ამ მხრივ მომგებიან მდგომარებაშია. ირანის ისლამური რესპუბლიკის იზოლაციის პირობებში იგი დასავლეთის დიდი მხარდაჭერით სარგებლობს∗.

ნატო-ს წევრი თურქეთი ცდილობს თავისი საგარეო პოლიტიკა შეუსაბამოს ამ ორგანიზაციის წევრობის მოთხოვნებს და მის სტრატეგიულ ინტერესებს. ახალ პოლიტიკურ რეალობაში თურქეთს ფაქტობრივად ეკისრება შესარულოს “დასავლური დემოკრატიის მოდელის როლი” როგორც ახლო აღმოსავლეთის ისლამური სახელმწიფოებისათვის, ისე ცენტრალური აზიის თურქულენოვანი რესპუბლიკებისათვის.

თავად თურქეთი ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებთან ურთიერთობებში ხაზს უსვამს “მოძმე”, “მონათესავე” ქვეყნის ფაქტორს და წინა პლანზე გამოაქვს ეთნიკური და კულტურული კავშირები. ამ მხრივ თურქეთს შეუძლია

∗ ამის გამო დაიწყო „თურანის” აღორძინებაზე საუბარი. ეს იდე მხოლოდ თეორიულ დონეზე არსებობს მისი ჩამოყალიბების პერიოდიდან. ∗ ირანმა გარკვეულ წარმატებეს მაინც მიღწია. მაგალითად, 1992 წ. თებერავლში მოახერხა მუსლიმური ორგანიზაციის (SCO) დაარსება, რომლის რიგებშიც არის თურქეთი და 1993 წელს კასპიის ზღვის გაერთიანებული ზონის (CSCZ) დაფუძნება.

85

დახმარება და პარტნიორობა გაუწიოს ამ რეგიონში პოლიტიკური შეღწევით დაინტერესებულ მხარეს. ამ სა-ხელმწიფოთა არსებობა უფრო მიზანსწრაფულს ხდის თურქეთის საგარეო პოლიტიკას და ზრდის მის მნიშვნელობას სხვა სახელმწიფოთა თვალში.

XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოყოლებული თურქეთისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნების ურთიერთობები ინტენსიურად ვითარდება. თურქეთის ყოფილი პრეზიდენტი სულეიმან დემირელი ამ რეგიონის მნიშვნელობაზე საუბრისას აღნიშნავდა: “ეს ის რეგიონია, რომელზეც თურქეთი ვერ იტყვის “სულერთია იქ რა მოხდება. ჩემი აზრით – ამბობდა დემირელი - აღნიშნული ქვეყნების ყველაზე დიდი პრობლემაა ერთის მხრივ კომუნისტური სახელმწიფოს დემოკრატიულ

ქვეყნად გადაქცევა, მეორეს მხრივ, მარქსისტული ეკონომიკიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა. თურქეთს არც პანთურქიზმის განზრახვა აქვს და არც პანისლამიზმის, ეს შეუძლებელია – ისტორიის არცერთ ეპოქაში ადრიატიკიდან ჩინეთის ზღვამდე გადაჭიმულ დიდ თურქულ საზოგადოებას ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში არ უარსებია ... მაგრამ, ამ რეგიონში არიან ადამიანები, რომლებიც ჩვენთან ერთად

იზიარებენ იგივე ისტორიას, იგივე კულტურას, იგივე ენას, იგივე რელიგიას, ტრადიციებს. ჩვენ თუ ვამბობთ – ისინი ჩვენი ძმები არიან, ამით არავინ არ უნდა გაღიზიანდეს. დიახ, ისინი ჩვენი ძმები არიან, ერთი დიდი ხის ტოტებია, მაგრამ ჩვენ გვინდა რომ მათ შეინარჩუნონ დამოუკიდებლობა... როგორც კი ისინი დამოუკიდებლები გახდნენ, ჩვენსკენ გამოიქცნენ, ჩვენ კი ისინი გულში ჩავიკარით”∗62.

∗ ცენტრალურ აზიაში ვიზიტის დროს ს.დემირელს ყაზახეთის პრეზიდენტმა უთხრა: ვიწროთვალებიანი წახვედით და მრგვალთვალებიანი დაგვიბრუნდითო.

86

თურქეთი იყო პირველი ქვეყანა, რომელმაც 1991 წლის 16 დეკემბერს ოფიციალურად ცნო ყაზახეთის, ყირგიზეთის, უზბეკეთის და თურქმენეთის დამოუკიდებლობა და დაინტერესება გამოთქვა მათთან მჭიდრო თანამშრომლობით.

ცენტრალური აზიის ქვეყნების მხრიდანაც ცალსახად იყო დაფიქსირებული პოლიტიკური არჩევანი. მათ პროდასავლურ კურსში თურქეთთან ურთიერთობას განსაკუთრებული ადგილი უკავია.

ამ რეგიონის ზოგადი პოლიტიკური სურათი ასეთია: XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დაიწყო ეკონომიკის გამოცოცხლება, მაგრამ არც ისე ადვილი აღმოჩნდა ერთბაშად

საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა. 90-იანი წლების მეორე ნახევრიდან დღემდე კი ამ მხრივ მეტი წინსვლა შეინიშნება. თუმცა, საერთო ჯამში, რეგიონი მაინც განიცდის ეკონომიკურ და სოციალურ კრიზისს. ამას ემატება თავად სახელმწიფოებს შორის ეთნოტერიტორიული დავები. გარკვეული წინააღმდეგობები შეიმჩნევა ქვეყნებს შორის ლიდერობისათვის; მაგალითად, უზბეკეთსა და ყაზახეთს შორის. უზბეკეთის პრეზიდენტი ი.ქარიმოვი უარყოფდა ყაზახეთის პრეზიდენტის ნურსულთან ნაზარბაევის წინადადებას ევროაზიური კავშირის შესახებ და აქტიურად უჭერს მხარს სტრატეგიულ

პარტნიორობას აშშ-თან და ნატოს-თან63. რეგიონში დესტაბი-ლიზაციის გარკვეული ხელშემწყობია ისლამური ფუნდამენტალისტური ორგანიზაციების პოზიციების გაძლიერება, რაც ზრდის არასტაბილურობას. არასტაბილურობა

62 მენთეშაშვილი ალ., კავკასიისა და ცენტრალური აზიის როლი ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების საგარეო პოლიტიკაში, ისტორია-ფილოლოგია II, თბ., თსუ გ-ბა 2000. გვ., 81-82. 63 იქვე, გვ., 83.

87

კი, როგორც ყოველთვის, არასახარბიელოდ აისახება მის ეკონომიკაზე და პოლიტიკურ მდგრადობაზე.

ცენტრალური აზიის რეგიონში ძლიერი პოლიტიკური გავლენა აქვს რუსეთის ფედერაციას. რუსეთი დიდ

მნიშვნელობას ანიჭებს აქ თავისი პოზიციების შენარჩუნებას. გაფორმდა არაერთი ხელშეკრულება სამხედრო და ეკონომიკის სფეროში. ეს პროცესი თურქეთთან ურთიერთობების ნორმალური ტემპის შენარჩუნებას ხელს არ უშლის, ვინაიდან ყოველთვის გამოიძებნება საერთო ენა იმ ქვეყნებს შორის, რომლებიც უდიდესი სავაჭრო პარტნიორები არიან.

განსაკუთრებული ინტერესები აქვს ამ რეგიონში ჩინეთს, ისევე როგორც აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებს. მაგალითად, 2005

წელს გაფორმდა ჩინეთ-თურქმენეთს შორის შეთანხმება გაზის მიწოდების თაობაზე. ეს ურთიერთობები ჯერჯერობით საწყის ეტაპზეა. სამომავლოდ პერსპექტიულია ჩინეთის უზარმაზარ ბაზრებზე გავლა. დღევანდელი რეალობით კი ცენტრალური აზიის ქვეყნებს ყველაზე უფრო მრავალმხრივი და კარგად

განვითარებული ურთიერთობები მონათესავე თურქეთთან აქვს. ცენტრალურ აზიასთან მიმართებაში თურქეთის

ინტერესები შემდეგნაირად შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ: ა) პოლიტიკური ხედვა - აქ არსებული ენერგო-რესურსების ტრანსპორტირება მომხდარიყო მისი ტერიტორიის გავლით

დასავლეთისაკენ. Bბ) ეკონომიკური ხედვა - ნავთობისა და გაზის ენერგორესურსების მისი ტერიტორიის გავლით

დასავლეთისათვის მიწოდება მნიშვნელოვანია იმ კუთხით, რომ თურქეთი თავადაა ნახშირწყალბადების დიდი მომხმარებელი და საშულება ეძლეოდა მათი შეღავათიან ფასებში შესყიდვის. გ) სტრატეგია - ახალ მსოფლიო წესრიგში თურქეთი თავის ადგილს დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის სახელმწიფო-ტრანზიტორის როლით მეტად გაამყარებდა. ენერგორესურსების ამ ქვეყანაზე გავლა თურქეთს მასზე გარკვეული კონტროლის

88

საშუალებას აძლევს და იქმნება საფუძველი ევროპის ქვეყნებთან მეტი დაახლოების, რისკენაც ასე მიისწრაფვის იგი, ე.ი. თურქეთი ევროპული სტაბილირობისა და უსაფრთხოების სისტემის ნაწილი ხდება.

საკითხის უკეთ წარმოჩენისათვის აღვნიშნავთ, რომ XX

საუკუნის 90-იანი წლებიდან თურქეთის რესპუბლიკის ახალ

პოლიტიკურ რეალობაში მყარად დამკვიდრება, ამ ხალხებთან მონათესავეობის წინ წამოწევა, პოლიტიკური მოტივებით იყო განპირობებული. ამ პოლიტიკურ ხაზს მხარს უჭერდა აშშ და ძალებს არ ზოგავდა თურქეთისათვის მხარდაჭერის აღმოსაჩენად.Aამის დამადასტურებელი იყო ჯერ კიდევ აშშ სახელმწიფო მდივნის ჯეიმს ბეიკერის (1991 წ. დეკემბერი – 1992 წ. თებერვალი) და შემდგომში სხვა ამერიკელი პოლიტიკოსების ვიზიტები ცენტრალურ აზიაში.

ცენტრალური აზიის რეგიონში თურქეთის უპირატეს მდგომარეობაში ჩაყენება შემდეგმა მოვლენებმა განაპირობა: 1990 წლიდან დაიწყო მოლაპარაკებები ცენტრალურაზიური ენერგორესურსების გადაზიდვის მარშრუტთან დაკავშირებით.

გამოიკვეთა, რომ აშშ მხარს უჭერდა არსებული სამი ძირითადი მარშრუტიდან ე.წ. “ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის პროექტს∗. 1999

წლის ეუთოს სტამბოლის შეხვედრამ საბოლოოდ გადაწყვიტა ეს საკითხი: აშშ პრეზიდენტმა ბილ კლინტონმა თურქეთის, აზერბაიჯანის, საქართველოს, ლიდერებთან ერთად ხელი მოაწერა “ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის” პროექტს. ეს იყო, შეიძლება ითქვას, ამერიკის მხარდაჭერით რეგიონში თურქეთის პოლიტიკის გამარჯვება.

აშშ-ის მხარდაჭერის ფონზე, აზერბაიჯანთან მჭიდრო თანამშრომლობის პირობებში, გადაწყდა შაჰდენიზის საბადოს

∗ ამ ნავთობსადენით ხდება აზერაბიჯანის ნავთობთან ერთად ცენტრალურაზიური რესურსების გადატუმბვაც.

89

ენერგორესურსების “ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის” პარალელური მარშრუტით გადაზიდვაც. ეს იყო სრულიად ახალი რეალობის შექმნა ევრაზიის სივრცეში, რომელიც თურქეთს მნიშვნელოვან როლს ანიჭებდა. ევროკავშირის ტრასეკას პროექტმა კიდევ უფრო გამოკვეთა ახალი გეოპოლიტიკური სივრცე: ცენტრალური აზია-კავკასია-თურქეთის ევრაზიული დერეფანი.

ნავთობსა და გაზთან ერთად ეს რეგიონი სხვა ბუნებრივი რესურსებითაც მდიდარია. მაგალითად, ბამბით, სპილენძის მარაგით, ურანით და სხვა მძიმე ლითონებით, მინერალური ნედლეულით (ცენტრალურაზიური მარაგი შეფასებულია 3,3 ტრლნ. დოლარად). უზბეკეთში მიაკვლიეს 99,99 % სუფთა ოქროს შემცველ საბადოს და სხვა.

თურქეთის ცენტრალურ აზიასთან ურთიერთობაში ყურადღებას იქცევს კულტურულ-საგანმანათლებლო, საინვესტიციო და საბანკო პოლიტიკის მასშტაბები. ამ პროცესების უკეთ ილუსტრაციისათვის მოვიშველიებთ

კონკრეტულ ფაქტებს თითოეულ სფეროში. ჯერ კიდევ 1990 წლის 11 ივნისს თურქეთიდან

მისიონერთა პირველი ჯგუფი გაემართა ცენტრალური აზიისაკენ. რამდენიმე თვეში მას მოჰყვა მეორე მისია, რომელმაც თან წაიღო წიგნები, კასეტები, დისკები და სხვა საჩუქრები. ეს მისია დაფინანსებული იყო ცნობილი თურქი მოღვაწის, ფეთჰულაჰ გიულენის გაერთიანების მიერ. ამის შემ-დეგ იწყება თურქეთის მიერ ამ რეგიონის ათვისება.

ოფიციალურმა ანკარამ ცენტრალური აზიის ქვეყნების დახმარების პროგრამის კოორდინირებისათვის 1992 წლის იანვარში შექმნა სპეციალური სააგენტო. იგი თურქეთის პრეზიდენტის თურგუთ ოზალის ინიციატივით იყო დაფუძნებული. 1993 წლიდან კი იმართება ყოველწლიური ფორუმები თურქულენოვან ხალხებს შორის მეგობრობისა და

90

მხარდაჭერის განმტკიცების მიზნით. ამ რეგიონის სახელმწიფოები დიდი ენთუზიაზმით ხვდებიან კავშირების განვითარებას, აქტიურად თანამშრომლობენ ისლამური კონფერენციის ორგანიზაციასთან. ასევე, მნიშვნელოვანია მათი კავშირები გაეროსთან, ეუთოსთან, ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციასთან.

1992 წელს ანკარაში გამართულ თურქულენოვანი ხალხების წარმომადგენელთა შეხვედრისას ხელი მოეწერა “ანკარის დეკლარაციას”, რომელიც მათ შორის ეკონომიკის, ვაჭრობის, საბანკო და სხვა დარგებში მჭიდრო თანამშრომლობას გულისხმობდა64. ამ ხელშეკრულების პირობებმა ძალიან მოკლე პერიოდში რეალურად დაიწყო ამოქმედება; იმავე 1992 წელს ცენტრალურ აზიაში უკვე პირველი თურქული სატელევიზიო არხი ჩაირთო.

ყველაზე წარმატებული განათლების სფეროში ურთიერთობებია, რასაც შემდეგი მონაცემებიც ადასტურებს: 1992 წლიდან 2000 წლამდე ცენტრალური აზიის ქვეყნებიდან თურქეთში სწავლება გაიარა დაახლოებით ათი Aათასმა სტუდენტმა. მთლიანად, ამ რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის მიღებიდან 2004 წლამდე - 16 692 სტუდენტმა. მათი სწავლებისათვის გამოყოფილი თანხები დაფინანსებული იყო 55 მილიონიანი კრედიტით და ეს რიცხვი ყოველწლიურად იზრდება.

ურთიერთობათა გაღრმავების მიზნით თურქულმა მხარემ გახსნა ყაზახურ-თურქული უნივერსიტეტი “აჰმეტ ესევი”, ასევე, უნივერსიტეტი “მანასი” ქ.ბიშკეკში. გაიხსნა თურქმენულ-

თურქული საერთაშორისო ურთიერთობათა ინსტიტუტი

64 Лаушулин М., Исламские игроки на центральноазиатском поле: интересы близлежащих мусулманских государств в странах региона, ж . Центральная Азия и Кавказ, 2003 №2(26) с. 62-72.

91

ქ.აშხაბადში. გარდა ამისა, რეგიონში მოქმედებს ასობით

ლიცეუმი, უცხო ენების შემსწავლელი ცენტრები, კომპიუტერის შემსწავლელი კურსები და სხვა. 2000 წლისათვის ცენტრალურ აზიაში თურქეთის ინიციატივთ მოწყობილი იყო 120

დაწყებითი სკოლა დაახლოებით 20 ათასამდე მოსწავლით. მათ

სურვილის შემთხვევაში კარი ღია აქვთ თურქულ

უნივერსიტეტებში. სასწავლებლებში არის სწავლების სუკეთესო პირობები. სახელმწიფო ინსტიტუტებისაგან განსხვავებით, აქ სტიპენდია 2-3-ჯერ მეტია, გააჩნიათ კარგი ტექნიკური აღჭურვილობა.

ყირგიზულ-თურქული უნივერსიტეტი “მანასი” 2002 წელს ქვეყნის ხუთ საუკეთესო სასწავლებელს შორის დასახელდა. სასწავლებლების სტუდენტები და მათი მშობლები კმაყოფილნი არიან და დადებითად განწყობილნი თურქეთის რესპუბლიკის მიმართ.

2001 წლის თურქეთის ეკონომიკურმა კრიზისმა გარკვეული გავლენა იქონია სტიპენდიანტთა რაოდენობაზე, თუმცა ურთიერთობები მაინც ინტენსიურია და ასეთივე ტემპებით გრძელდება დღემდე.

სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები: მას შემდეგ, რაც თურქეთმა დიპლომატიური ურთიერთობები დაამყარა ცენტრალური აზიის ქვეყნებთან, ამ რეგიონში 900 მილიონი დოლარზე მეტი ღირებულების ინვესტიცია განახორციელა. ასევე ჩამოყალიბებულია საკმაოდ კარგი სავაჭრო-პარტნიორული ურთიერთობები. მაგალითად, თუ სავაჭრო ტვირთბრუნვა ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებსა და თურქეთს შორის XX საუკუნის 90-იანი წლების დამდეგისათვის 100,9 მილიონი დოლარი იყო. ამ მაჩვენებელმა

92

XXI საუკუნის დამდეგისათვის 969,5 მილიონ დოლარს მიაღწია65.

მნიშვნელოვანია ერთ-ერთი თურქული ბანკის -

“ექსიმბანკის” მიერ ადგილობრივ სამშენებლო წარმოებაში ჩადებული კაპიტალის მოცულობაც. 2000 წლისათვის თურქული სამშენებლო კომპანიების კონტრაქტების ღირებულება თურქულენოვან რესპუბლიკებში ასე გა-მოიყურებოდა:

ყაზახეთი - 2 427, 2 მლნ.დ.

ყირგიზეთი - 201, 3 მლნ.დ.

თურქმენეთი - 4 123, 6 მლნ.დ.

უზბეკეთი 1 509, 2 მლნ.დ. 66.

ცენტრალური აზიის რეგიონში დღეისათის დაახლოებით

1.200 თურქული სამშენებლო ფირმა საქმიანობს. მათგან თურქმენეთში – 300, ყირგიზეთში – 200 და სხვა. 2002

წლისათვის იქ განხორციელებული პროექტების საერთო ღირებულება 7 მილიარდად იყო შეფასებული.

რეგიონში ასევე წარმატებულია თურქული საბანკო სისტემის მუშაობა. მაგალითად, თურქულ-ყაზახური საერთო ბანკის “ემლაკის“ საწესდებო კაპიტალის 35%-ის, “ზარაატ ბანკის” 50%-ის, “დემირ ბანკის” 99, 97%-ის მფლობელი თურქული მხარეა. თურქული საბანკო სისტემა წარმატებით

მუშაობს ყირგიზეთშიც, უზბეკეთშიც და თურქმენეთშიც67. ბოლო წლებში გააქტიურდა თანამშრომლობა სამხედრო

სფეროშიც. მხოლოდ ერთი ქვეყნის – ყაზახეთის მაგალითს თუ

65 Уразова Е., Тенденции развития экономического сотрудничества Турции с постсоветскими тюркскими государствами, ж. Центральная Азия и Кавказ, 2001, №5(17), с. 134-143. 66 იქვე, გვ., 139. 67 Чотоев З., Влияние Турции на развитие государств центральной Азии, ж . Центральная Азия и Кавказ 2003, №2(26), с. 83-91.

93

ავიღებთ, მარტო 2005 წელს თურქეთმა მას 900 ათასი დოლარი ღირებულების სამხედრო-ტექნიკური აღჭურვილობა მიაწოდა68. აქტიურია ცენტრალური აზიის რესპუბლიკების თანამშრომლობა სამხედრო სფეროში ნატოსთანაც, პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ ფარგლებში და ასევე, აშშ-თან.

ცენტრალურ აზიასთან ურთიერთობების შემდგომი გაღრმავება თურქეთის საგარეო პოლიტიკურ პრიორიტეტებს შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია. ორმხრივი თანამშრომლობა აჩვენებს, რომ ეკონომიკური კავშირები მათ შორის ურთიერთსარგებლიანობის პრინციპზეა აგებული. ცენტრალური აზიის რეგიონთან თანამედროვე ეტაპზე თურქეთს მრავალმხრივი ეკონომიკური და კულტურულ-საგანმანათ-ლებლო კავშირები აქვს ჩამოყალიბებული, რომლის კიდევ უფრო გამყარებასაც ხელს უწყობს ამ ერების ნათესაური კავშირი თურქეთთან.

$ 4. თურქეთი და სამხრეთ კავკასიის რეგიონული უსაფრთხოება

2008 წლის აგვისტოს რუსეთ-საქართველოს ომმა სამხრეთ

კავკასიაში მანამდე არსებული ძალთა ბალანსის სისტემა ფაქტობრივად, ძირეულად შეიცვალა. რეგიონული უსაფრთხოების თვალსაზრისით გაჩნდა როგორც ახალი გამოწვევები - რუსეთის მიერ საქართველოს ორი რეგიონის ოკუპაცია და მათი დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად აღიარება; ისე პერსპექტივებიც - თურქეთ-სომხეთის “საფეხბურთო” დიპლომატია და ციურიხის პროტოკოლები.

68 http://www.regnum.ru.news.turkey/28.11.2005.

94

სამხრეთ კავკასიის ერთ-ერთი ძლიერი პოლიტიკური აქტორი – თურქეთი, ბუნებრივია, დაინტერესებულია რეგიონში არსებული კონფლიქტების მოწესრიგებით და მათი დარეგულირების გზების ძიებით. შესაბამისად, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დღემდე, უახლესი ისტორიის ამ ოცწლიანი პერიოდის განმავლობაში, იგი ორჯერ გამოვიდა რეგიონული უსაფრთხოების მოდელის შექმნის ინიციატივით;

პირველად, 2000 წლის 16 იანვარს თურქეთის პრეზიდენტმა სულეიმან დემირელმა წამოაყენა “კავკასიის სტაბილურობის პაქტი”. მსგავსი იდეა წამოაყენა საქართველოს მაშინდელმა პრეზიდენტმა ედ.შევარდნაძემაც სტამბოლის სამიტზე. პაქტის იდეა მოიწონეს აზერბაიჯანისა და სომხეთის ლიდერებმაც. რ.ქოჩარიანმა პაკტის ფორმულაც კი შესთავაზა საერთაშორისო საზოგადოებას: 3+3+2 ანუ, პაკტის მონაწილენი უნდა ყოფილიყვნენ სამხრეთ კავკასიის სამი ქვეყანა (საქართველო, აზერბაიჯანი, სომხეთი), სამხრეთ კავკასიის მოსაზღვრე სამი ქვეყანა (რუსეთი, თურქეთი, ირანი) და ასევე, ევროკავშირი და აშშ. თანამშრომლობის საკმაოდ პერსპეკტიული იდეის არსებობის მიუხედავად, კონკრეტული გეგმა პაკტის შესახებ არცერთი ქვეყნის ლიდერს არ წარმოუდგენია. საბოლოოდ, 2000 წელს, ევროპული პოლიტიკის შესწავლის ცენტრმა ბრიუსელში წამოაყენა “კავკასიის სტაბილურობის პაკტის ვარიანტი”, რომელიც აქტიური განხილვის საგანი გახდა, მაგრამ მრავალწლიანი მოლაპარაკებების მიუხედავად, პაქტის რეალიზება და რეგიონული მშვიდობის ერთობლივი ძალებით მიღწევა ვერ მოხერხდა რუსეთის ცალსახა ნეგატიური დამოკიდებულების გამო. რუსეთს არ სურდა მისი ინტერესების სფეროში მსოფლიო თანამეგობრობისა და მათ შორის თურქეთის აქტიური ჩარევა და არც კავკასიური მშვიდობის მიღწევა შედიოდა მის ინტერესებში.

გამოიყენა რა თურქეთმა თავისი გამოცდილება და ჩათვალა რომ არ გაამართლა თანამშრომლობის ფართო ფორმატმა და მასში რეგიონის სახელმწიფოების გარდა მსოფლიოს

95

გავლენიანი მოთამაშეების (ეკ და აშშ) ჩართვამ და რომ ამ ფორმატმა გარკვეულწილად მოუქნელიც კი გახადა მოლაპარაკებების პროცესი, ამჯერად, სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებსა და საერთოდ, მსოფლიოს პოლიტიკურ თანასაზოგადოებას შესთავაზა ახალი, შედარებით მცირე ფორმატში თანამშრომლობის ალტერნატივა;

უნდა ითქვას, რომ რეგიონული უსაფრთხოების უკვე არსებული მოდელები მოძველებულად გამოიყურებოდა და საჭიროებდა ცვლილებებსა და ახალი, უფრო მოქნილი, რეგიონის ინტერესებს მორგებული მოდელების შემუშავებასა და მისი რეალიზების გზების ძიებას ერთობლივი ძალებით. მართლაც, 2008 წლის აგვისტოს ომის დროს თურქეთი კვლავ გამოვიდა რეგიონული უსაფრთხოების პროექტის - “კავკასიური უსაფრთხოების პლატფორმის” იდეით. ამ ინიციატივის შესახებ თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა რეჯეპ ტაიპ ერდოგანმა პირველად განაცხადა 2008 წლის 11 აგვისტოს მოსკოვში პრეზიდენტ დიმიტრი მედვედევთან შეხვედრისას; მას მოჰყვა სპეციალური ვიზიტები ბაქოსა და თბილისში და მოწოდება, გაერთიანებულიყვნენ ალიანსის ირგვლივ.

თურქეთის მიერ წამოყენებული უკვე ახალი გეგმის თანახმად, უსაფრთხოების პლატფორმის მონაწილედ მოიაზრებოდა ხუთი ქვეყანა - რუსეთი, თურქეთი, საქართველო, სომხეთი და აზერბაიჯანი – 3+2 ანუ “ხუთეულის ფორმატი”. რ.ერდოგანის განცხადებით, ალიანსის ფორმატით გამართულ მოლაპარაკებებში უნდა ჩართულიყო გაეროც.

თურქეთი “რეგიონული უსაფრთხოების პლატფორმის” შექმნის ინიციატივით უკვე მეორედ გამოდიოდა; პლატფორმის “ხუთეულის” ფორმატი გამორიცხავდა მასში ერთი-ერთი რეგიონული მოთამაშის - ირანის ჩართვას∗, თანამშრომლობის

∗ სხვათაშორის, თურქეთის მიერ პირველად წამოყენებულ “კავკასიის სტაბილურობის პაკტშიც” არ მოიაზრებოდა ირანის ჩართვა მოლაპარაკებათა ინტენსიური დიალოგის ფორმატში; ანუ, თურქეთმა

96

ფორმატიდან ასევე გამორიცხული იყო ევროკავშირი და აშშ. უსაფრთხოების ძიების ამ იდეამ, ფორმულით 3+2, გამოიწვია იმ ქვეყნებისა და გაერთიანებების უკმაყოფილება, რომლებიც ამ ფორმატიდან გამორიცხულნი იყვნენ და არც რეგიონის ქვეყნებისათვის იყო მისაღები ასეთი მოდელი, პირველ რიგში საქართველოსათვის. იმთავითვე გაკეთდა მინიშნება, რომ ქართული მხარე არ დაჯდებოდა მოლაპარაკების მაგიდასთან ოკუპანტ ქვეყანასთან, იმ ქვეყანასთან, რომელსაც დაკავებული ქონდა მისი ტერიტორიების დაახლოებით 20 %. თუმცა, პრემიერ ერდოგანის საქართველოში ვიზიტისას, პრეზიდენტმა მ.სააკაშვილმა დადებითად შეაფასა თურქეთის მცდელობა რეგიონში შეიქმნას უსაფრთხოების საერთო მექანიზმები და სთხოვა ანკარას გაეგრძელებინა ეს მცდელობები.

კავკასიური უსაფრთხოების ფორმატიდან ირანის გამორიცხვამ არა მხოლოდ ირანის, არამედ სომხეთის პოლიტიკური ელიტის შეშფოთებაც გამოიწვია. ამ ქვეყნის საგარეო უწყების ერთ-ერთმა მაღალჩინოსანმა ამ პლატფორმას ნაჩქარევად შემუშავებულიც კი უწოდა. ასევე, საგარეო ურთიერთობათა საკითხებში მუდმივმოქმედი საპარლამენტო კომისიის თავჯდომარემ არმენ რუსტამიანმა 2008წ. 4 სექტემბერს სპეციალური პრეს-კონფერენცია მიუძღვანა ამ თემას და მის მიერ გაკეთებულ განცხადებაში აღნიშნა, რომ ირანის არ მიღება კავკასიური პლატფორმის ამ ფორმატში, ნიშნავდა შენელებული მოქმედების ნაღმის ჩადებას რეგიონში, რომელსაც ნებისმიერ დროს შეეძლო აეფეთქებინა უსაფრთხოების არსებული სისტემა.

სხვათაშორის, სომხეთში ირანის საელჩოს წარმომადგენელმა, კამალ ზარეხმა, ერთ-ერთ სომხურ გაზეთში 2008 წლის 17 სექტემბერს ამ ინიციატივას არასრულყოფილი და მეტისმეტად ნაჩქარევად შემუშავებული უწოდა, ვინაიდან, მისი თქმით, შეუძლებელია რეგიონულ ძალთა წონასწორობის ორივეჯერ გამორიცხა ირანის მონაწილეობა რეგიონული უსაფრთხოების მოდელის მისეულ ვარიანტში

97

უზრუნველყოფაზე საუბრისას ვერ შენიშნო ირანი. ირანის გამორიცხვამ პლატფორმიდან საკმაოდ გაააქტიურა ამ ქვეყნის დიპლომატიური უწყება; საგარეო საქმეთა მინისტრმა მანუჩერხ მოთაქმა გამართა მოლაპარაკებები ბაქოში, ერევანსა და მოსკოვში, ასევე ბერლინში სამხრეთ კავკასიაში მშვიდობისა და სტაბილურობის ხელშეწყობის მიზნით.

პლატფორმის წამოყენებიდან დაახლოების ერთი წლის შემდეგ, თურქული მხარის ირანისადმი დამოკიდებულებაში გარკვეული ცვლილებები მოხდა: 2009 წლის ნოემბრის დასაწყისში თურქეთის პრემიერის ირანში ვიზიტის შემდგომ ამ ქვეყნების პოზიციები საგრძნობლად დაახლოვდა: „კავკასიაში სტაბილურობით დაინტერესებულია, როგორც თურქეთი, ასევე ირანი. ამიტომ, პრობლემები უნდა გადაწყდეს რეგიონის ქვეყნების თანამშრომლობის გზით - აღნიშნა ერდოგანმა“69.

მსგავსი ფორმატით თანამშრომლობას, ანუ დიდი რეგიონული მოთამაშეების გარიგება, საქართველოსათვის გარკვეულ საფრთხეების მატარებელია, მეორეს მხრივ, კი სრულიად ბუნებრივია თურქეთის სურვილი, იყოს სამხრეთ კავკასიაში მშვიდობისა და სტაბილურობის მიღწევისათვის გამართული დიალოგის აქტიური მონაწილე.

პლატფორმის ,,ხუთეულის” ფორმატით წამოყენება თავისთავად გულისხმობდა, რომ რეგიონული უსაფრთხოების უზრუნველყოფისათვის, გარანტორების როლში თურქეთი და რუსეთი მოიაზრებოდა, რაც ნიშნავდა რუსეთის განსაკუთრებული როლის აღიარებას რეგიონში. თუმცა, უნდა ითქვას ისიც, რომ თურქეთის რეგიონული უსაფრთხოების პლატფორმას ყველაზე დიდი დარტყმა სწორედ რუსეთმა მიაყენა, საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფით. აღსანიშნავია, რომ თურქეთის ინიციატივა საქართველოს, ისევე როგორც რეგიონის

69 - Стапислав Тарасов: Турция вводит Иран в “кавказское уравнение”,

www.regnum.ru/news/09.11.2009.

98

სხვა ქვეყნების, ტერიტორიული მთლიანობისა და სუვერენიტეტისადმი პატივისცემას ემყარებოდა. მაგრამ, 2008 წლის 26 აგვისტოს, რუსეთის მიერ აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დამოუკიდებლობის აღიარებამ, საფუძველი გამოაცალა პლატფორმის არსს. მოსკოვში თამამად აცხადებდნენ: საქმე გვაქვს სრულიად სხვა კავკასიასთან. რეგიონში უკვე არსებობს ხუთი სახელმწიფო, ოთხ მათგანთან ჩვენ გვაქვს დიპლომატიური ურთიერთობა, საქართველოსთან კი ეს დროებით შეჩერებულია70.

უსაფრთხოების პლატფორმას მხარი დაუჭირეს აზერბაიჯანმა და სომხეთმა; სომხეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ედ. ნალბანდიანმა დადებითად შეაფასა თურქეთის ინიციატივა და გამოთქვა მზადყოფნა დიალოგისათვის, განსაკუთრებით იმ საკითხების ირგვლივ, რომელიც რეგიონში თანამშრომლობასა და უსაფრთხოებას ეხება და აღნიშნა, რომ სომხეთი ყოველთვის იყო და იქნება მსგავსი ტიპის მოლაპარაკებების მონაწილე. აზერბაიჯანის საგარეო საქმეთა მინისტრი ერმალ მამედიაროვიც მიესალმა ინიციატივას, მაგრამ აღნიშნა, რომ რიგი საკითხების დეტალური განხილვაა საჭირო, პლატფორმის შემდგომი სრულყოფისათვის და იმისათვის, რათა დაიხვეწოს მექამიზმები, რომელთა დახმარებითაც შემდგომში მოხდება დასახული მიზნების რეალიზება.

პრინციპული თანხმობა რეგიონულ ალიანსთან მიერთებაზე არ გააკეთა მხოლოდ თბილისმა. ქართული მხარე მიიჩნევდა, რომ არ შეიძლებოდა მონაწილეობა პროექტში, რომელშიც ჩართული იყო რუსეთი.

თურქეთის ინიციატივას ცივად შეხვდა ვაშინგტონი; სახელმწიფო მდივნის თანაშემწის მოადგილე მეთიუ ბრაიზას სიტყვებით, ამერიკული მხარე ინფორმირებულიც კი არ იყო ამის

70 _ Россия не желает вмешательства третьих стран в процессы на

Кавказе: мнение. www.regnum.ru/news/24.10/2008

99

შესახებ და რომ საჭიროდ მიიჩნევენ უფრო მჭიდრო თანამშრომლობას მოკავშირე თურქეთთან, მითუმეტეს, რომ ამ ორ ქვეყანას ბევრი საერთო ინტერესი აქვს სამხრეთ კავკასიის რეგიონში და არა მხოლოდ ამ რეგიონში.

მართალია, ძნელი დასაჯერებელია, ვაშინგტონი ინფორმირებული არ ყოფილიყო, რომ თურქეთი რეგიონული ალიანსის შექმნის ინიციატივით გამოდიოდა, თუმცა, სავსებით შესაძლებელია დავუშვათ, რომ თურქეთი დამოუკიდებელ თამაშს თამაშობდეს; მას საკმაოდ დიდი გავლენა აქვს არა მხოლოდ სამხრეთ კავკასიის რეგიონზე, არამედ მჭიდრო ეკონომიკური და პოლიტიკური კავშირები აქვს ცენტრალური აზიის რესპუბლიკებთან; ამ კონტექსტში თურქეთის ამბიციები გასაგებია; თურქეთის პრეზიდენტმა ა.გიულმა აგვისტოშივე, 2008 წლის 18 აგვისტოს “Guardian” -თან ინტერვიუში განაცხადა: „კონფლიქტმა საქართველოში ცხადყო, აშშ ვეღარ განსაზღვრავს გლობალურ პოლიტიკას და უნდა დაიწყოს ძალაუფლების გადანაწილება სხვა ქვეყნებთან“71.

2008 წლის 19 აგვისტოსთვის ცნობილი გახდა, რომ კავკასიის სტაბილურობის ახალ პაკტზე თურქეთის პრემიერი ესაუბრა ევროკავშირის რამდენიმე წევრი ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრს, მათ შორის საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრს ბერნარდ კუშნერს, გერმანიის საგარეო საქმეთა მინისტრს ფრანკ-ვალტერ შტაინმაიერს, შვედ კოლეგას კარლ ბილდტს, ეუთო-ს თავმჯდომარეს ალექსანდრ სტაბს, ასევე ფინეთის საგარეო საქმეთა მინისტრს და აშშ-ის სახელმწიფო მდივანს კონდოლესა რაისს, ანუ თურქეთმა გარკვეულწილად სცადა რეგიონული უსაფრთხოების ირგვლივ დიალოგის ფორმატის გაფართოება;

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, თავდაპირველად ირანი არ მოიაზრებოდა ალიანსის წევრად, თუმცა, ბოლო დროს თურქეთისა

71 _ US must share power in new world order, says Turkey's controversial

president. www.guardian.co.uk/ 2008/aug/

100

და ირანის პოზიციები იმდენად დაახლოვდა, რომ რიგ საკითხებში თურქეთის პოზიცია გადაიხედა; როგორც 2009 წ. ივლისის პირველ რიცხვებში გამოჩნდა, იგი არ გამორიცხავს თეირანთან დაახლოებას; ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა 2009 წ. 2 ნოემბერს თურქეთსა და ირანს შორის გაფორმებული შეთანხმება _ „ნავთობისა და გაზის სფეროში თანამშრომლობის შესახებ ურთიერთგაგების მემორანდუმი“. თურქეთის ენერგეტიკის მინისტრ ტანერ ილდიზის განცხადებით, დოკუმენტი ითვალისწინებს თურქული მხარის მონაწილეობას ირანის უმსხვილესი გაზის საბადოს – სამხრეთ ფარსის ათვისებაში. მინისრტმა თავის განცხადებაში მიანიშნა, რომ ამ პროექტის განხორციელების შედეგად, ირანი, შესაძლოა “ნაბუკოს” გაზსადენისთვის გაზის ერთ-ერთი მთავარი მიმწოდებელი გახდეს.

2009 წლის ნოემბრის დასაწყისში თურქეთის პრემიერმა რ.ტ. ერდოგანმა ირანში ვიზიტისას კავკასიის სტაბილურობის პაქტში ირანის ჩართვაზე კვლავ გააკეთა აქცენტი. კავკასიური სტაბილურობის იდეამ შესაძლოა ახალი განზომილებები შეიძინოს მასში ირანის ჩართვით და ამ პაქტმა ახალი სიცოცხლე დაიწყოს. 2009 წლის 8 დეკემბერს რეჯებ ერდოგანის აშშ-ის პრეზიდენტან შეხვდრის შემდეგ კი აშშ-ის პრეზიდენტმა ბარაკ ობამამ თურქეთი მედიატორისა და მომლაპარაკებლის როლში მოიაზრა ირანთან ურთიერთობებში;

რაც შეეხება რუსეთის როლს უსაფრთხოების ორივე მოდელის განხორციელებისას, განცხადებების დონეზე, რათქმაუნდა, რუსული საგარეო უწყება გამოთქვამდა მახარდაჭერას და დიდ იმედს, რომ კონფლიკტების დარეგულირება შევიდოდა გადაწყვეტის ფაზაში, მაგრამ რეალურად, რუსეთს განსხვავებულად ესმის უსაფრთხოება სამხრეთ კავკასიაში და ცდილობს არ დაუშვას სხვა ძალის გავლენის გაზრდა მისი ე.წ. სტრატეგიული ინტერესების არეალში. მან საქართველოში გაერო-სა და ეუთო-ს საერთაშორისო

101

სადამკვირებლო მისიების მუშაობაც დაბლოკა და არაერთი ექსპერტის ნათქვამი რომ გავიმეოროთ, რუსეთს არ სჭირდება დამკვირვებლები თავისი საქმიანობის განხორციელებისას საქართველოს არც თვითგამოცხადებულ სეპარატისტულ რეგიონებში, არც მის მისადგომებთან. შეძლება ითქვას, რომ რეგიონული უსაფრთხოების მთავარ საფრთხეს სწორედ რუსეთი წარმოადგენს და განსაკუთრებით ისეთი პატარა სახელმწიფოს სუვერენიტეტისათვის, როგორიც საქართველოა.

ყველაფრის მიუხედავად, “კავკასიური უსაფრთხოების პლატფორმა” ვერ იქცა რეალური განხილვის საგნად, რადგანაც რუსეთის მიერ სამხრეთ კავკასიაში ორი “ახალი სახელმწიფოს” აღიარების პოლიტიკის გატარებამ, ეჭვქვეშ დააყენა თურქეთის მიერ წამოყენებული პლატფორმის ამოსავალი პრინციპი სახელმწიფოთა ტერიტორიული მთლიანობის შესახებ და შეიძლება ითქვას რეგიონული უსაფრთხოების საკითხების ირგვლი დიალოგი სამ ნაწილად “დაშალა”: საქართველო-რუსეთს, სომხეთ-თურქეთსა და სომხეთ-აზერბაიჯანს შორის;

თურქეთი ახალი “კავკასიური ალიანსის” შექმნასთან ერთად, ცდილობს ურთიერთობების დარეგულირებას სომხეთთან; შვეიცარიის შუამავლობით ანკარამ დაიწყო დიალოგი ერევანთან, თანამშრომლობასა და საზღვრის გახსნაზე. 2009 წლის 24 აპრილს შეთანხმდა ,,საგზაო რუკაც”, იგი წარმოადგენს ორი ქვეყნის სამოქმედო გეგმის მონახაზს, ხოლო 10 ოქტომბერს ხელი მოეწერა პროტოკოლებს; უნდა ითქვას, რომ ამ საკითხის დარეგულირება მნიშვნელოვანი რეგიონული მოვლენა იქნება. მან შესაძლოა გავლენა იქონიოს სამხრეთ კავკასიის რესპუბლიკების საგარეო პოლიტიკური ორიენტირების ცვლილებაზე.

მოსკოვში აცხადებენ, რომ მიესალმებიან ამ საკითხის გადაჭრას და ნებისმიერ ნაბიჯს, რომელიც ურთიერთობების ნორმალიზაციისკენაა მიმართული და ხაზს უსვამენ, რომ ეს პირველ რიგში თურქეთისა და სომხეთის საქმეა. მაგრამ, თურქეთ-სომხეთის ურთიერთობების საკითხს აქვს მეორე მხარე: სომხეთ-

102

თურქეთის საზღვრის გახსნა გამოიწვევს სომხეთის დაახლოებას დასავლეთთან და ნატო-სთან; ნატოსთან დაახლოებამ კი შესაძლოა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს სომხეთში რუსეთის სამხედრო ბაზის არსებობის საჭიროება. ეს რუსეთისათვის ნიშნავს გავლენის დაკარგვას სტრატეგიულ მოკავშირეზე, რაც არანაირად არ შეესაბამება კრემლის გეგმებს. მაგრამ, მეორე მხრივ, რუსეთი ირგებს სომხურ-თურქული ურთიერთობების დარეგულირების ინიციატორის როლს.

ურთიერთობების ნორმალიზაციას მხარს უჭერს აშშ; მათი ხედვით ეს უნდა მოხდეს ყოველგვარი წინაპირობების გარეშე და მოუწოდებენ ორივე ქვეყანას შესაბამისად იმოქმედონ, რათა მათი მთავრობების მუშაობამ ხელი შეუწყოს რეგიონში მშვიდობის, უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის დამყარებას. გავლენიანმა ჟურნალმა “Экономист”-მა მის ერთ-ერთ სტატიაში თურქეთისა და სომხეთის ურთიერთობების შესახებ აღნიშნა, რომ ამ ორ ქვეყანას შორის დავის მშვიდობიან გადაჭრას შეუძლია უფრო კონსტრუქციული როლი ითამაშოს კავკასიაში მდგომარეობის სტაბილიზაციის თვალსაზრისით, ვიდრე ითამაშა რუსეთმა; მაგრამ, თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ა.დავიდოღლუმ თურქულ-ხომხური ურთიერთობების დარეგულირება მჭიდროდ დაუკავშირა მთიანი-ყარაბაღის პრობლემას. მათი პოზიცია მდგომარეობს შემდეგში: მთიანი-ყარაბაღის პრობლემის გარეშე შეუძლებელია ორ ქვეყანას შორის მშვიდობის დამყარება.

საქართველო-რუსეთს შორის დიალოგი კი “ჟენევის ფორმატში” მიმდინარეობს, რომელიც უმთავრესად უსაფრთხოების (ასევე ჰუმანიტარულ) საკითხებს ეხება. მიუხედავად იმისა, რომ მოლაპარაკებები უკვე თითქმის ორი წელია მიმდინარეობს, მას რაიმე კონკრეტული შედეგები ჯერ არ მოჰყოლია რუსეთის მხარის ძალზედ ტენდენციური დამოკიდებულებების გამო; რუსეთს არ სურს საქართველოსთან, როგორც დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულთან და თანასწორუფლებიან პარტნიორთან, ისე დაჯდეს

103

მოლაპარაკებების მაგიდასთან. შიეძლება ითქვა, არც თუ წარმატებული რეგიონული თანამშრომლობის პერსპექტივები კვლავ მთელი რიგი გამოწვევების საფრთხის წინაშეა;

თურქეთის მიერ წამოყენებული “კავკასიური ალიანსის” შექმნის იდეა საინტერესო წამოწყებაა, მაგრამ ნაკლებადაა მოსალოდნელია მისი რეალიზება.

სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე პროცესები აჩვენებს, რომ იგი საერთაშორისო უსაფრთხოების სისტემის მნიშვნელოვანი ნაწილია. აღსანიშნავია აშშ-ისა და ევროპის ქვეყნების მხარდაჭერა და მინიშნებები, რომ მსოფლიო თუ სამხრეთ კავკასიური ახალი უსაფრთხოების სისტემის ფორმირებისას საქართველო უნდა მოიაზრებოდეს ერთიან სახელმწიფოდ. არსებულ რეალობაში ერთადერთი გამოსავალი პატარა სახელმწიფოსათვის არის მიზანმიმართული მუშაობა, დაფუძნებული კარგად შემუშავებულ უსაფრთხოების პრიორიტეტებზე. დავასრულებთ თურქეთის პრეზიდენტის აბდულაჰ გიულის განცხადებით: „თურქეთი გა-აგრძელებს თავის მცელობას რეგიონში მშვიდობისა და სტაბი-ლურობის აღდგენისათვის“72...

თავი III. თურქეთ-საქართველოს ურთიერთობები*

$ 1. დიპლომატიური ურთიერთობების დასაწყისი

საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, თურქეთის რესპუბლიკა ერთ-ერთი პირველი იყო,

• უფრო ფუნდამენტურად თურქეთ-საქართველოს ურთიერთობები ავტორის ცალკე კვლევის საგანია

72 Gul ugres respect for Georgia’s territorial integrity and sovereignty. www. Today’s Zaman. 13.08.2008

104

რომელმაც ცნო მისი დამოუკიდებლობა და დიპლომატიური ურთიერთობა დაამყარა მასთან. მაშინ საქართველოში ოფიციალურ ვიზიტად მყოფი თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰიქმეთ ჩეთინი ამბობდა: “ვამაყობ იმით, რომ წილად მხვდა პატივი ხელი მოვაწერო დოკუმენტს საქართვე-ლოსთან დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარების შესახებ”73.

1992 წლის ივლისის ბოლოს საქართველოში ჩამოვიდა თურქეთის მთავრობის ოფიციალური დელეგაცია პრემიერ-მინისტრ სულეიმან დემირელის მეთაურობით. მოლაპარაკებების დროს განიხილეს ორივე მხარისათვის მნიშვნელოვანი პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობის საკითხები. 30 ივლისს კი ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას “საქართველოსა და თურქეთის რესპუბლიკას შორის მეგობრობის, თანამშრომლობისა და კეთილმეზობლური ურთი-ერთობების შესახებ”. ამ ხელშეკრულების მიხედვით ორივე ქვე-ყანა აღიარებდა ერთმანეთის დამოუკიდებლობას, ტერიტორიულ მთლიანობას, საზღვრების ურღვევობას, ერთმანეთის საშინაო საქმეებში ჩაურევლობას და გამოთქვამდნენ თანამშრომლობის გაღრმავების სურვილს.

მხარეები შეთანხმდნენ, ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობა საერთაშორისო ნორმების საფუძველზე განევითარებინათ და “გაეფართოვებინათ ურთიერთობები პოლიტიკური, ეკონომიკური, სავაჭრო, სამეცნიერო-ტექნიკური, სოფლის მეურნეობის, მეცნიერების, ტრანსპორტის, კულტურის, ინფორმაციის, ტურიზმის, სპორტისა და სხვა დარგებში”74.

73 კომახიძე ნ., მეზობელო კარისაო.. საქართველო-თურქეთის ურთიერთობების თვისობრივად ახალი ეტაპი, თბ., გ-ბა სამშობლო, 1994. გვ.,31. 74 საქართველოს რესპუბლიკისა და თურქეთის რესპუბლიკის მეგობრობის, თანამშრომლობისა და კეთილმეზობლური

105

ასევე, ხელშეკრულების მე-6 და მე-7 მუხლებით: “ორივე ქვე-ყანაში დამკვიდრებული ცხოვრების წესის უფრო სრულყოფილად გაცნობის მიზნით მხარეები ხელს შეუწყობენ მათ მოქალაქეთა პირად კონტაქტებს, განავითარებენ უშუალო თანამშრომლობას კულტურისა და ხელოვნების დარგში”75.

საქართველო თურქეთს შორის ძირითადი საბაზისო ხელშეკრულების გარდა, 1992 წლის 30 ივლისს ორ ქვეყანას შორის ხელი მოეწერა ექვს მნიშვნელოვან დოკუმენტს: “ხელშეკრულება განათლების, მეცნირების, კულტურისა და სპორტის დარგში თანამშრომლობის შესახებ”, “ხელშეკრულება სავაჭრო-ეკონომიკური თანამშრომლობის შესახებ”, “ხელშეკრულება ინვესტიციების ურთიერთწახალისების და დაცვის შესახებ”, “საზღვაო შეთანხმება” და განისაზღვრა თანამშრომლობის პრიორიტეტული მიმართულებები.

ამ შეთანხმებების საფუძველზე ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობების ახალი ეტაპი დაიწყო, რის შესახებაც თურქეთის რესპუბლიკაში საქართველოს პირველი საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩი ნოდარ კომახიძე წერდა: “საქართველო-თურქეთის ურთიერთობებს დიდი პერსპექტივები აქვს. საქმე ეხება მჭიდრო, თანასწორუფლებიან, მზარდ

კეთილმეზობლურ ურთიერთობებს, რომელსაც ჩვენი ხელი-სუფლება დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. Dდიდი მნიშვნელობა აქვს იმ ფაქტს, რომ საქართველო თავისი გეოპოლიტიკური და სტრატეგიული მდებარეობით რეგიონის მნიშვნელოვანი ქვეყანაა და შეუძლია შეასრულოს ხიდის როლი დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის, ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის”76.

ურთიერთობების ხელშეკრულება, გაზ., “საქართველოს რესპუბლიკა”, 1993, №62 (606) 26 მარტი, გვ. 6. 75 იქვე, გვ., 6. 76 კომახიძე ნ., მეზობელო კარისაო..

106

აღსანიშნავია, რომ დიპლომატიური ურთიერთობები საქართველოსა და თურქეთს შორის დამყარდა ქემალ ათათურქის პერიოდშიც. კერძოდ, 1920 წლის 8 თებერვალს ანაკარისMმთავრობამ სცნო საქართველოს დამოუკიდებლობა დე-იურედ და დაამყარა მასთან ურთიერთობები. მაშინ თურქეთში ჩასულ საქართველოს დელეგაციასთან საუბრისას მუსტაფა ქემალს უთქვამს: “ჩვენ გვაერთიანებს საქართველოსთან არამც თუ მარტო სიმპათია, არამედ მიზანთა ერთობლიობაც. ჩვენ გვყავს ძლიერი მტერი დასავლეთით და გვესაჭიროება ძლიერი აღმოსავლეთი. განსაკუთრებით გვჭირდება ძლიერი კავკასია და კავკასიაში კი ყველაზე მნიშვნელოვანი ერი – ჩვენ გვჭირდება საქართველო ძლიერი და დამოუკიდებელი. საქართველომ და თურქეთმა იმაზე უნდა იზრუნონ, რომ კავკასიის სხვა სახელმწიფოებიც გახდნენ თავისუფალნი”77.

თანამედროვე პირობებში, როცა მსოფლიო უფრო ურთიერთდამოკიდებული და ინტეგრირებული გახდა, ამ ურთიერთობებს მით უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. ამის შესახებ 2004 წელს თურქეთში ოფიციალურ ვიზიტად მყოფი საქართველოს პრეზიდენტი მიხეილ სააკაშვილი ამბობდა: “საქართველო თურქეთისათვის კავკასიისა და შუა აზიის კარია, თურქეთი კი საქართველოსათვის ევროპაში გასასვლელი”78.

2006 წლის მარტში საქართველოში ვიზიტად იმყოფებოდა თურქეთის პრეზიდენტი აჰმედ ნეჯდეთ სეზერი, რომელმაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა ორ ქვეყანას შორის მჭიდრო თანამშრომლობის აუცილებლობა. თურქეთის პრეზიდენტმა მხარდაჭერა გამოუცხადა საქართველოს მთავრობის ინიციატივას ნატო-ში გაწევრიანების თაობაზე: “მხარს ვუჭერ

77 სვანიძე მ., დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარება საქართველოსა და ქემალის თურქეთის მთავრობებს შორის, ქართული დიპლომატია, წელიწდეული 7, თბ., თსუ გ-ბა, 2000. 78 . ჟ. ახალი ხიდი, 2004, №2, გვ., 10.

107

საქართველოს ინიციატივას ევროატლანტიკურ სტრუქტურებში ინტეგრაციის მიმართულებით და ყურადღებით ვადევნებთ

თვალყურს საქართველოს მიერ ამ კუთხით გადადგმულ

ნაბიჯებს”79.

$ 2. ურთიერთობების მრავალფეროვნება

დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარების შემდეგ თურქეთსა და საქართველოს შორის თანამშრომლობა აქტიურად ვითარდება და მრავალმხრივ ხასიათს ატარებს.

XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან წარმატებით ვითარდება საქართველო-თურქეთის სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები. საქართველოში ოთხ ასეულზე მეტი თურქული ფირმა მოღვაწეობს სხვადასხვა სფეროში, რომლის კლასიკურ მაგალითად “ჯეოსელის” მუშაობა შეიძლება დავასახელოთ,

ასევე “ბეკოს” მუშაობა და სხვა. საინტერესოდ ვითარდება ურთიერთობები განათლების

სფროში. მიმდინარეობს მეცნიერ-თანამშრომლებისა და სტუდენტთა გაცვლა. ხორციელდება საგანმანათლებლო პროგრამები. საქართველოში შპს “ჩაღლარის” თაოსნობით

გახსნილია თურქული სასწავლო დაწესებულებები: ქ.თბილისში დემირელის სახელობის კერძო კოლეჯი და შავი ზღვის საერთაშორისო უნივერსიტეტი. ქ.ბათუმში რ.შაჰინის სახელობის საერთო მეგობრობის ლიცეუმი, დემირელის სახელობის დაწყე-ბითი სკოლა. ქ. ქუთაისში ენის შემსწავლელი ცენტრი.

მნიშვნელოვანია კულტურული კავშირები. ყოველწლიურად თურქეთის სხვადასხვა ქალაქში ჩადიან ქართველ მომღერალთა ჯგუფები. კულტურულ პროგრამებს

79 გაზ., 24 საათი, 2006 წ., 14 მარტი-31 მარტი;

108

ახორციელებენ ქართულ-ხალხური ცეკვის ანსამბლები. თავად

თურქეთის ქალაქებსა და სოფლებში შექმნილია ქართული ხალხური სიმღერისა და ცეკვის ანსამბლები. მათ შორის გამოირჩევა “იბერი”, იბერია მელაშვილის (ოზკანი) ხელმძღვა-ნელობით. იგი დაარსდა 1987 წელს ქ.ბურსაში. საქართველოში ჩამოდიან ქართული კულტურის ქომაგი თურქი მოქალაქეები.

ბოლო წლებია საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II ინიციატივით საქართველოში ჩამოდიან მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში მცხოვრები ქართველები, მათ შორის თურქეთიდანაც და ტარდება კულტურული ღონისძიებები. საინტერესოა და ემოციური მათი ზედწოდება “ჩვენებურები”, რომელიც კარგად დამკვიდრდა ქართულ საზოგადოებაში. თურქეთიდან სტუმრად ჩამოსული ქართველებიდან ყველაზე მეტად ქართულ საზოგადოებას თავი შეაყვარა თურქეთის მოქალაქემ - ბაიარ შაჰინმა (გუნდარიძემ). მის “გელინოს” (თურქ. Gelin - პატარძალი) დიდი სიყვარულითა და სითბოთი ისმენს ყველა ქართველი.

საერთოდ, თურქეთის რესპუბლიკაში უამრავი ქართველი ცხოვრობს. ბევრი მათგანი წარმატებით მოღვაწეობს ბიზნესის, პოლიტიკისა და კულტურის სფეროში. მაგალითად, ისმეთ

აჯარი, თურქი (წარმოშობით ლაზი) ბიზნესმენი. მან ქ.ანკარის ერთ-ერთ ნაკლებად დასახლებულ გარეუბანში გააშენა დასახლება „აჯარკენტი“. თურქეთის ყოფილმა პრეზიდენტმა ს.დემირელმა თურქეთის ქართულ დიასპორას თვის დროზე „ორ ქვეყანას შორის ხიდიც“ კი უწოდა.

კულტურულ-საგანმანათლებლო ურთიერთობებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ორი ქვეყნის ურთიერთობებში. საქართველოში უკვე დიდი ხანია წარმატებით მუშაობს თურქოლოგიური სკოლა. მას საფუძველი ჩაუყარეს ცნობილმა ქართველმა მეცნიერებმა სერგი ჯიქიამ და ვალერიან გაბაშვილმა. მათი დაწყებული საქმეს წარმატებით გააგრძელეს

109

ქართველმა თურქოლოგებმა ოთარ გიგინეიშვილმა, მიხეილ სვანიძემ. ნოდარ შენგელიამ, ნოდარ ჯანაშიამ, ცისანა აბულაძემ, ლია ჩლაიძემ, გიორგი ანთელავამ, ემზარ მაკარაძემ, მიხეილ ჯიქიამ, ირინე გოცირიძე, მ მირიან მახარაძემ, ელისაბედ მაჩიტიძემ და სხვებმა.

მნიშვნელოვანია ქართულ-თურქული ურთიერთობების ამსახველი პერიოდული გამოცემების არსებობა, ასეთებია: “ახალი ხიდი”, “თურქეთის ცნობები”, “გულანი”, თურქეთში გამოდის ჟურნალი “ჩვენებური” (Cveneburi).

ქ.სტამბოლში არსებობს ქართული კათოლიკური ელესია, სადაც თავის დროზე მოღვაწეობდა ცნობილი ქართველი მეცნიერი მიხეილ თამარაშვილი. კათოლიკურ ეკლესიასთან დაფუძნებულია სტამბოლში და საერთოდ, მთელ თურქეთში, ქართული კულტურის კვალის შემსწავლელი კვლევით ცენტრი. ამ ცენტრს ამჟამად სათავეში უდგას წარმოშობით ქართველი, წარმატებული ბიზნესმენი სიმონ ზაზაძე.

თურქეთ-საქართველოს ურთიერთობებში ყველაზე მასშტაბური მაინც სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობებია. 2004 წლისათვის სავაჭრო ბრუნვა 300 მილიონ დოლარს შეადგენდა. ხოლო აქ ჩადებული თურქული კაპიტალის მოცულობა 100 მილიონი დოლარისაა. 2005 წელს თურქეთმა ქართული ეკონომიკის აღორძინებისათვის 160 მილიონიანი კრედიტი გამოყო. თურქეთი დღეისათვის საქართველოს უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორია. 2010 წელს თურქეთთან სავაჭრო ბრუნვამ 1,1 მილიარდი აშშ დოლარი შეადგინა. “საქსტატის” ინფორმაციით, თურქეთი ინვესტიციების თვალსაზრისით, 2010 წელს მეექვსე უმსხვილესი პარტნიორი

110

იყო ჩვენი ქვეყნისათვის და 37,5 მილიონი აშშ დოლარის პირადპირი ინვესტიცია განახორციელა საქართველოში80.

ქართულ-თურქული ურთიერთობების გაღრმავებისათვის ეწყობა ფორუმები, მიმდინარეობს ინფორმაციის ინტენსიური გაცვლა. მჭიდრო თანამშრომლობის კიდევ ერთი კარგი მაგალითი იყო 2006 წლის 10 თებერვლიდან თურქეთთან სავიზო რეჟიმის გაუქმება. უკვე მუშაობს სარფისა და ვალეს სასაზღვრო-გამშვები პუნქტები. 2007 წლიდან მორიგი სასაზღვრო-გამშვები პუნქტი ამუშავდა, რომლისთვისაც 25

მილიონი დოლარი დაიხარჯა. 2011 წლის 31 მაისს კი თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა რეჯებ ტაიპ ერდოგანმა და საქართველოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა კიდევ ერთი მოდერნიზებული სასაზღვრო-გამშვები პუნქტი გახსნეს სარფში.

2006 წლის 14 მარტს საქართველოსა და თურქეთის მთავრობებს შორის ხელი მოეწერა შეთანხმებას ბათუმის აეროპორტის ერთობლივი გამოყენების შესახებ. ბათუმის აეროპორტის სტატუსი თურქეთის შიდა აეროპორტის ანალოგიური გახდა.

თურქეთის რესპუბლიკა სისტემატურად უწევს სამხედრო დახმარებას საქართველოს. ბოლო 10-15 წლის განმავლობაში თურქეთის მიერ ქართული არმიისათვის გაწეული დახმარება დაახლოებით 37 მილიონ დოლარზე მეტია. თურქი ინსტრუქტორების დახმარებით მომზადდა კოჯრის სპეციალური დანიშნულების სამხედრო ბრიგადა. შეკეთდა და უახლესი ტექნიკით აღიჭურვა რამდენიმე სამხედრო ბაზა.

რეგიონული თანამშრომლობის განვითარება მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს საქართველო-თურქეთის ურთიერთობების მრავალმხრივ გაშლას.Aამ მხრივ საინტერესოა

80 თურქეთის პრემიერ-მინისტრი საქართველოს სტუმრობს, www.civil.ge /31.05.2011.

111

შავი ზღვის ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის (BSEC) დაფუძნება და სრულიად ახალ ფორმატში თანამშრომლობის∗ დაწყება.Mამ ორგანიზაციის მიზანია რეგიონში სტაბილურობისა და მშვიდობის დამყარება. მისი დაფუძნების პერიოდისათვის, თურქეთის პრემიერის თანსუ ჩილერის შეხედულებით, რეგიონში ძალთა გადანაწილება შემდეგი მიმართულებით უნდა წასულიყო:

“ამ რეგიონში დღეს არსებული ვაკუუმი უნდა შეავსონ თურქეთმა ან ირანმა, წინააღმდეგ შემთხვევაში რუსეთი დაიბრუნებს თავის ძველ პოზიციებს. თუ ამ სივრცეს თურქეთი შეავსებს, იგი შეძლებს შეასრულოს რეგიონსა და დასავლეთს შორის დამაკავშირებელი ხიდის როლი და ხელი შუწყოს აქ პროგრესული სახელმწიოფებისათვის შესაფერისი ცხოვრების წესის დამკვიდრებას. თუ მოხდება პირიქით და აქ ირანი დაისადგურებს, რეგიონში კიდევ უფრო დაიძაბება ქრისტიანთა და მაჰმადიანთა ურთიერთობა.Aეს მარტო თურქეთის პრობლემა არა არის. ამის თაობაზე უკვე მივაღწიეთ

შეხედულებათა ერთიანობას “მსოფლიო ბანკთან”. დღემდე ჩვენ არ დაგვიბანდებია კაპიტალი ამ რეგიონში – თქვა თ. ჩილერმა – თუ აქ ავაგებთ აეროპორტებსა და ნავსადგურებს, მათ

ამერიკელები და სხვა ქვეყნებიც გამოიყენებენ და შესაბამისად,

ასეთი პროექტის განხორციელება მარტო თურქეთის ინტერესებს არ შეესაბამება. მაშასადამე, მათი რეალიზაციის სიმძიმე მარტო თურქეთს არ დააწვება ტვირთად, ამას თითქმის მთელი მსოფლიო დააფინანსებს, მსოფლიო ბანკი უკვე ელოდება ჩვენგან პროექტებს ინფრასტრუქტურის

∗ ეს ორგანიზაცია შეიქმნა თურქეთის ინიციატივით. 1992 წელს სტამბოლოში ხელი მოეწერა დამფუძნებელ შეთანხმებას. მასში საქართველოსა და თურქეთის გარდა გაწევრიანებულია ბულგარეთი, რუმინეთი, უკრაინა, რუსეთი, მოლდოვა, აზერბაიჯანი, სომხეთი, ალბანეთი და საბერძნეთი.

112

განვითარების თაობაზე. ამერიკის “ექსიმბანკი” და თურქეთის “ექსიმბანკი” უკვე ამუშავებენ ერთობლივი დაზღვევის საგარანტიო ღონისძიებებს თურქული ფირმების მიერ ამ რეგიონში განსახორციელებელი საექსპორტო ოპერაციების დაფინანსების დასაცავად”81.

თურქეთის მიერ მომზადებულ რეგიონული თანამშრომლობის პროექტს დადებითად აფასებს დასავლეთი. 2005 წლის ოქტომბერში ბერლინში გაიმართა კიდეც კონფერენცია “შავი ზღვის ხედვა”, სადაც ბევრმა ევროპელმა ლიდერმა მის შემდგომ განვითარებას დაუჭირა მხარი. ლიტვიის პრეზიდენტის, ვალდას ადამკუსის თქმით: “შანსები ამ მიზნის მისაღწევად უკანასკნელი წლების განმავლობაში უდავოდ გაიზარდა. ჩვენ არც მორალური და არც ისტორიული უფლება არ გვაქვს გავექცეთ ამ პასუხისმგებლობას. დღეს კი ძალიან ცოტა აქცევს ყურადღებას იმ ფაქტს, რომ შავი ზღვის რეგიონი ერთადერთი რეგიონია, რომელიც დასავლურ ცივილიზაციასთან ასეთი გეოგრაფიული სიახლოვის მიუხედავად, დასავლური ცივილიზაციის შემდგომი განვითარებიდან სრულიად ამოვარდნილია. ჩვენ, დიდწილად,

ხელიდან გავუშვით მომენტი და ის ხელსაყრელი შესაძლებლობა, რომელსაც ეს რეგიონი გვთავაზობდა... ძალიან რთული სამუშაოს შესრულება მოგვიწევს, რომელიც მოითხოვს მეტ მცდელობას, ყურადღებას და ფინანსურ წყაროებს, ევროკავშირისა და მისი მეზობლების კანონმდებლობების ჰარმონიზაციას, ორმხრივი ვაჭრობის ლიბერალიზაციას და გაძლიერებას, ეს ყველაფერი არის პრიორიტეტები, რომელსაც ზურგს უნდა უმაგრებდეს ევროკავშირის ძლიერი სამეზობლო პოლიტიკა, ისევე როგორც ნატო-ს შესაბამისი პოლიტიკა”82.

81 ჟ. პოლიტიკა, 1993 №4 გვ., 19. 82 გაზ., 24 საათი, 2005 წ., 30 სექტემბერი - 8 ნოემბერი;

113

საქართველო-თურქეთის ურთიერთობებს სასარგებლო უწოდა საქართველოს პრეზიდენტმა მიხელ სააკაშვილმა: “საქართველოსა და თურქეთს შორის ურთიერთობები ასეთი წარმატებული და სასარგებლო არასოდეს ყოფილა. ჩვენ ისტორიული დროის მომსწრენი ვართ. ბევრ რამეში თურქეთი საქართველოსათვის მისაბაძი ქვეყანაა”83.

ამგვარად, ორ ქვეყანას შორის ურთიერთობებს მრავალმხრივი განვითარების საშუალება გააჩნია. თურქეთ-

საქართველოს ურთიერთობები შეიძლება წარმატებულად

შეფასდეს.

83 გაზ., 24 საათი, 2006 წ., 14 მარტი - 31 მარტი;

114

დდ აა სს კკ ვვ ნნ აა

თანამედროვე თურქეთის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის საკითხებში კარგად გარკვევა შეუძლებელია, რესპუბლიკური თურქეთის იდეოლოგიური საფუძვლების და კონკრეტულად, მუსტაფა ქემალ ათათურქის მიერ ახალი სახელმწიფოს დაფუძნებისათვის გატარებული რეფორმების არსის გათვალისწინების გარეშე.

თანამედროვე თურქეთის ეკონომიკური აღმავლობა ემყარება XX საუკუნის 80-იან წლების დასაწყისიდან გატარებულ რეფორმებს. შედეგად თურქეთი აგრარულ-

ინდუსტრიულიდან ინდუსტრიულ ქვეყნად გადაიქცა. ათი წლის განმავლობაში თურქეთმა დიდი ნახტომი გააკეთა მრეწველობის განვითარებაში და მისი შედეგები დადებითად

აისახა ქვეყნის 1990-იანი წლების ცხოვრებაზე; ეკონომიკურად

მოღონიერებული თურქეთი აქტიურად ჩაერთო ახალი საერთაშორისო სისტემის მშენებლობაში, რომელიც „ცივი ომის“ დასრულების შემდეგ დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ მიღ-წევები დიდია, ექსპერტები თანხმდებიან, რომ ეკონომიკური რეფორმების კურსი უნდა გაგრძელდეს.

თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთი პრიორიტეტული მიმართულებაა ევროკავშირთან ურთიერთობა. თურქეთი ერთადერთი ქვეყანაა მუსლიმური სამყაროდან, რომელიც ევროკავშირთან ურთიერთობებს ყოველთვის დიდ

მნიშვნელობას ანიჭებდა. თუ თურქეთ-ევროკავშირის ბოლო პერიოდის დინამიკას და ურთიერთობების ხასიათს გადავხედავთ, ნათელი გახდება, რომ უახლოესი წლების განმავლობაში ნაკლებადაა მოსალოდნელი პოზიტიური ძვრები. თუმცა, მეორეს მხრივ, უნდა ითქვას, რომ ეს არ ამცირებს თურქეთის სტრატეგიულ მნიშვნელობას ევროპისათვის, ვინაიდან ევროპას სჭირდება თურქეთი, სჭირდება მისი კონტროლის ქვეშ მყოფი

115

ბოსფორ-დარდანელის სრუტეები, ნედლეულის ტრანსპორტირების საიმედო და უსაფრთხო გზა.

ევროკავშირმა 2007 წელს კავშირში ბულგარეთსა და რუმინეთს მიიღების შემდეგ განცხადება გააკეთა, რომ აღარ აპირებს ახალი წევრების მიღებას და რომ ევროგაერთიანება დაახლოებით 10-15 წელი “შეისვენებს“ გაფართოებისაგან.

ევროკავშირსა და თურქეთს შორის მოვლენათა ამგვარმა განვითარებამ არაერთ თურქ სახელმწიფო მოღვაწეს სკეპტიკური განცხადების გაკეთებისკენ უბიძგა. მაგალითად,

2002 წელს მეჯლისის თავმჯდომარემ ომერ იზგიმ განაცხადა, რომ თურქეთს ევროკავშირის გარდა სხვა არეალშიც გააჩნია ალტერნატივა. ამ განცხადებით მან ფაქტობრივად მხარი დაუჭირა ეროვნული უშიშროების საბჭოს გენერალური მდივნის თუნჯერ კილინჯის მოსაზრებას _ “ევროკავშირი თურქეთის ერთადერთი ალტერნატივა არ არის”. ქვეყნის პრემიერის რ.ტ.ერდოგანის თქმით კი “ევროკავშირი ჩვენთვის ღირსეულთაAთანამეგობრობაა და გვინდა ჩვენი წვლილი შევიტანოთ მის მრავალფეროვნებაში“.

XXI საუკუნის უახლოესი ათწლეულები პასუხს გასცემს კითხვას, შეიძლება თუ არა მუსლიმური კულტურის მატარებელი ქვეყნის ადაპტაცია დასავლურ ცივილიზაციასთან და როგორი იქნება მისი პოზიტიური ან ნეგატიური შედეგები.

თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ასევე ერთ-ერთ

აქტუალური საკითხი კვიპროსის პრობლემაა. იგი გასცდა თურქეთ-საბერძნეთის ურთიერთობების სფეროს და საერთაშორისო განხილვის საგნად გადაიქცა. მისი დარეგულირება ამ ეტაპზე წარმოუდგენელია ორმხრივი (თურ-ქულ-ბერძნული) ურთიერთობების ფარგლებში. მუდმივად

კეთდება აქცენტი, რომ მეზობლებთან ურთიერთობების სამხედრო წესით მოგვარება არ შეესაბამება ევროპულ ნორმებს. არადემოკრატიულად აღიქმება თურქეთის მხრიდან კვიპროსის

116

ბერძნული ნაწილის არაღიარება. კვიპროსი კვლავ რჩება ორ ნაწილად გაყოფილი. თურქეთისათვის კი დღემდე მტკივნეულია ამ საკითხებზე პოლიტიკური დიალოგის წარმოება, მით უმეტეს, რომ საბერძნეთთან და ევროკავშირთან ურთიერთობაში კვიპროსის საკითხი “განხეთქილების ვაშლის“ როლს ასრულებს.

მნიშვნელოვანია ცენტრალური აზიის რეგიონის როლი თურქეთის საგარეო პოლიტიკაში და საერთო ევრაზიული სატ-რანსპორტო დერეფნის სივრცეში. ცენტრალური აზიის რეგიონი მუდმივად იქნება თურქეთის ინტერესების არეალში და ეს სავსებით ბუნებრივია. თურქეთის აჟამინდელ სახელისუფლებო გუნდს ცენტრალური აზიის რეგიონთან მრავალმხრივი თანამშრომლობის განვითარება ერთ-ერთ პრიორიტეტად აქვს გამოცხადებული. ყველაზე წარმატებული განათლებისა და ეკონომიკის სფეროში ურთიერთობებია. ორმხრივი თანამშრომლობა აჩვენებს, რომ ეკონომიკური კავშირები ურთიერთსარგებლიანობის პრინციპზეა აგებული.

თანამედროვე თურქეთის საშინაო პოლიტიკის ერთ-ერთი მწვავე საკითხია ქურთების პრობლემა, რომელსაც სრულიად სამართლიანად თურქეთის ხელისუფლება ქვეყნის სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის ჭრილში განიხილავს. ამ კონტექსტში ნათელი ხდება ამ ქვეყნის ხელისუფლების მიერ გადადგმული ნაბიჯების მიზანშეწონილობა სახელმწიფოს ერთიანობის დასაცავად. ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ XXI საუკუნეში ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკურ პროცესებში ქურთთა საკითხი ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორი იქნება. ევროკავშირი დიდი ხნის განმავლობაში დაჟინებით ითხოვდა საკითხის პოლიტიკურ გადაწყვეტას და ქურთთა ეროვნული უფლებების აღიარებას. სწორედ ამ მიზეზის გამო, 1997 წელს ბრიუსელში ევროკავშირის კონ-ფერენციაზე აღნიშნეს, რომ “თურქეთის ადგილი ევროპაში

117

არაა, რადგან იგი არ ფლობს ევროპისათვის დამახასიათებელ

კულტურულ და ჰუმანურ ღირსებებს”. თურქეთის კონსტიტუციის 66-ე მუხლით “ყველა, ვინც დაკავშირებულია თურქეთის სახელმწიფოსთან მოქალაქეობის პრინციპით არის თურქი”. კონსტიტუციის ეს მუხლი არაერთგზის გამხდარა კრიტიკის საფუძველი, რომლის ძალითაც, მრავალრიცხოვან ქურთულ დიასპორას გარკვეულწილად ეზღუდებოდა ეროვნული თვითმყოფადობის უფლება.

XX საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში ქურთთა უფლებების საკითხში ანკარა გარკვეულ დათმობებზე წავიდა. თურქულმა მხარემ აღიარა, რომ ევროკავშირის ვალდებულებების მიხედვით საჭიროა დიალოგი. დათმობების ერთ-ერთი გამოხატულება იყო თურქეთის მი-ნისტრთაAსაბჭოსთან “პოლიტიკური ფსიქოლოგიის” ცენტრის შექმნა. ცენტრი გამოვიდა ინიციატივით ქურთულ ენაზე განათლებისა და საგამომცემლო შეზღუდვების გაუქმების შესახებ. იგი აკრძალვების ნაცვლად, ქურთთა უფლებების დაკმაყოფილებისა და მათი კულტურული თვითმყოფადობის შენარჩუნებას მიიჩნევს პრობლემის მოგვარების ერთადერთ

გზად. თურქეთმა ქურთებით დასახლებული რაიონების მოწყობის პროგრამაც მიიღო _ “სამხრეთ ანატოლიის პროექტი” (GAP), რომლის განხორციელებითაც ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრა ივარაუდებოდა. ამით ხელი უნდა შეწყობოდა ქურთული სეპარატიზმის დარეგულირებას.

საკანონმდებლო სფეროში გატარებულ რეფორმების მხრივ აღსანიშნავია არაერთი წინგადადგმული ნაბიჯი, რომელიც ქვეყანას განვითარების ახალ ეტაპზე გადაიყვანს.

ცვლილებათა ერთ-ერთი ბოლო მასშტაბური პაკეტი, რომელიც აჰმედ ნეჯდეთ სეზერის (2000 - 2007 წწ.) დროს შე-მუშავდა, ითვალისწინებდა კონსტიტუციის 7 სხვადასვა მუხლის შესწორებას. მაგალითად, მე-10 მუხლს, რომელიც

118

დასათაურებული იყო: “კანონის წინაშე თანასწორობა” _

დაემატა ფრაზა: “ქალსა და მამაკაცს თანასწორი უფლებები აქვთ”. იმავე მუხლის ერთ-ერთმა პარაგრაფმა მიიღო შემდეგი სახე: “განსხვავებული ენის, რასის, ფერის, სქესის, პოლიტიკური მოსაზრების, ფილოსოფიური მიმართულებისა და რელიგიური რწმენის მიუხედავად, ქვეყნის ყველა მოქალაქე კანონის წინაზე თანასწორია”. ყველაზე მეტ დავას თურქულ

კანონმდებლობაში იწვევდა სიკვდილით დასჯის არსებობა, რომელიც გაუქმდა.

შეიცვალა 30-ე მუხლი, რომლის სახელწოდებაა “მასმედიის საშუალებების დაცვა”. ეს მუხლი ევროპული კანონების გათვალისწინებით პრესის თავისუფლებას უზრუნველყოფს. შესწორების თანახმად “კანონის შესაბამისად

დაარსებულ მასმედიის საშუალებებზე არანაირი ზეწოლა არ განხორციელდება”.

თურქეთის პარლამენტში დიდი ხნის განმავლობაში მიმდინარეობდა დისკუსია პრეზიდენტობის ვადის შემცირების შესახებ. თურქეთში იგი 7 წლიან პერიოდს მოიცავდა. მსოფლიოს უმეტეს ქვეყნებში კი საპრეზიდენტო ვადა 5 წლით

განისაზღვრება (და ნებადართულია მეორე ვადით კენჭისყრა). გადაწყდა, რომ თურქეთი გაიზიარებდა მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოების გამოცდილებას და პრეზიდენტობის ვადა 5 წლით განისაზღვრა.

ექსპერტთა დიდი მოწონება დაიმსახურა აჰმედ ნეჯდეთ

სეზერის ინიციატივით განხორციელებულმა ცვლილებამ, რომელიც სასჯელთაღსრულების დაწესებულებებში მდგომარეობის მოწესრიგებას ითვალისწინებდა. რეფორმები ეხება შრომის კანონმდებლობას, სამოქალაქო უფლებებს, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას, პარლამენტართა მოღვაწეობის ვადას, ქალთა და პროფესიული კავშირების უფლებების გაზრდას და ა.შ., სულ საუბარია 26 შესწორებაზე.

119

ამდენად, თურქეთში დემოკრატიული სისტემის დანერგვის გზაზე უამრავი ცვლილება ხდება. საკანონმდებლო ბაზის მოწესრიგება და დასავლური ფასეულობების რეალურ ცხოვრებაში გატარება მყარი საფუძველია იმისა, რომ აშენდეს ცივილური საზოგადოება.

თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის აჰმედ დავუდოღლუს მიერ შემუშავებულ თანამედროვე თურქეთის საგარეო პოლიტიკურ პრიორიტეტებში ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ ქვეყნის რეგიონულ ლიდერად ჩამოყალიბებაა. თურქეთს პრეტენზია აქვს გავლენიანი მოთამაშე იყოს ახლო აღმოსავლეთში, ბალკანეთსა და სამხრეთ კავკასიის რეგიონში.

2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომმა თურქეთს საშუალება მისცა კიდევ ერთხელ წარმოეჩინა პოლიტიკური ყოფნა კავკასიის რეგიონში. სამხრეთ კავკასიის ერთ-ერთი ძლიერი პოლიტიკური აქტორი – თურქეთი, ბუნებრივია, დაინტერესებულია რეგიონში არსებული კონფლიქტების მოწესრიგებით და მათი დარეგულირების გზების ძიებით. შესაბამისად, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დღემდე, იგი ორჯერ გამოვიდა რეგიონული უსაფრთხოების მოდელის შექმნის ინიციატივით. პირველად, 2000 წლის 16 იანვარს თურქეთის პრეზიდენტმა სულეიმან დემირელმა წამოაყენა “კავკასიის სტაბილურობის პაქტი”. 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს აგვისტოს ომის დროს კი თურქეთი გამოვიდა „კავკასიის უსაფრთხოების პლატფორმის“ ინიციატივით, რომლის მონაწილეებად მოიაზრებოდნენ რუსეთი, თურქეთი და სამხრეთ კავკასიის სამი ქვეყანა (საქართველო, აზერბაიჯანი და სომხეთი). მიუხედავად თურქეთის ძალისხმევისა და მონაწილეთა გაფართობის (ევროკავშირი, აშშ, ირანი) მცდელობისა, პროექტი წარმატებული არ აღმოჩნდა.

რეგიონული უსაფრთხოების საკითხებში თანამშრომლობის თვალსაზრისით ასევე მნიშვნელოვანია თურქეთ-საქართველოს ურთიერთობები, რომელიც 1990-იანი წლებიდან დღემდე ინტენსიურად ვითარდება. უკვე მრავალი

120

წელია თურქეთის რესპუბლიკა საქართველოს საგარეო ვაჭრობის სფეროში პირველ ადგილზეა. ურთიერთობები მხოლოდ ეკონომიკის საკითხებში თანამშრომლობით არ შემოიფარგლება და მოიცავს განათლების, კულტურის, ხელოვნების დარგებსაც. ასევე ნაყოფიერად ხორციელდება გაცვლითი სამეცნიერო პროგრამები.

121

TT ÜÜ RR KK İİ YY EE XX XX AA SS RR II NN SS OO NN UU NN DD AA VV EE XX XX II AA SS RR II NN DD AA

Türkiye Cumhuriyet’in ideoloji temelleri ve Mustafa Kemal

ATATURK tarafından yeni devletin kurulması için uygulanan

reformların önemini öngörmeden, çağdaş Türkiye’nin iç ve dış siyaset

konularının tam anlaması imkânsızdır.

Çağdaş Türkiye’nin ekonomi olarak gelişmesi XX. asrın 80

yıllarının başından itibaren uygulanan reformlara dayanmaktadır. Bunun

sonucunda Türkiye zirai-sanayi ülkesinden sanayi ülkeye dönüşmüştür.

On yıl içinde sanayinin geliştirilmesinde çok büyük adım atmıştır ve

bunun sonuçları ülkenin 1990 yıllarının yaşam şartlarını olumlu şeklinde

etkilemiştir; Ekonomi olarak güçlenmiş olan Türkiye “Soğuk savaş”

bittikten sonra başlayan yeni uluslararası sisteminin inşaatına aktif

şeklinde katılmıştır. Başarıların büyük olmasına rağmen, eksperler

ekonomi reformlar sürecinin devam edilmesinin gerek olduğunun

kanaatindedirler.

Türkiye’nin dış politikasının avantaj yönlerinden biri Avrupa

Birliğiyle olan ilişkilerdir. Müslüman dünyasında Türkiye Avrupa

Birliğiyle olan ilişkilere her zaman büyük önemi veren tek ülkedir.

Türkiye- Avrupa Birliğin son döneminin dinamiği ve ilişkilerini

incelendiğinde, yakın dönemlerde pozitif ilerlemelerin

beklenmeyeceğini görünmektedir. Yalnız belirtilen durumu Türkiye’nin

Avrupa’ya karşı stratejik konumu azalmayıp, aksine artırıp devem

122

ettiğini, Türkiye’nin kontrolünde olan boğazlarında güvenilir şeklinde

malların transferleri için de bir yol olduğunu, Avrupa’nın da Türkiye’ye

ihtiyaç olduğunu apaçıktır.

Avrupa Birliği, 2007 yılında Bulgaristan ve Romanya’yı Birliğine

aldıktan sonra, Avrupa Birliği’ne yeni üyeleri artık almayacağını ve

Avrupa Birliği’nin yaklaşık olarak 10-15 yıl boyunca genişlemekten

“dinleneceğini” beyan etmiştir.

Avrupa Birliği ve Türkiye arasındaki olayların yukarıdaki gibi

cereyan etmesi birçok Türk devlet adamı şüpheli beyanları yaptırmıştır.

Mesela, 2002 yılında TBMM'nin Başkanı Ömer İZGİ’NİN yaptığı

beyanına göre, Avrupa Birliği’nin dışında, Türkiye’nin diğer alanlarda

alternatifleri vardır. Bu beyanla Millî Güvenlik Kurulu (MGK) genel

sekreteri Tuncer KILINÇ’IN fikrine katılmıştır – “Avrupa Birliği

Türkiye’nin tek alternatif değildir”. Ülkenin Başbakanı R.Tayip

ERDOĞAN’IN söylediğine göre, “Avrupa Birliği bizim için değerli

dostluktur ve biz bunun çeşitliliğine katkıda bulunmak istiyoruz. Aksi

halde, medeniyetler arasında bir çatışma ortaya çıkabilir. Avrupa Birliği

için Türkiye çok büyük kar olacaktır. Kopenhagen kriterlerini yerine

getirilmesi için, elimizden gelen her şeyi yapacağız.”

XXI. asrın en yakın yılları, Müslüman kültürüne sahip olan

ülkenin Batı Medeniyetle adaptasyonun mümkün olup, olamadığı ve

bunun olumsuz veya olumlu sonuçlarının olacağını konusunda sorulan

soruya cevap verecektir.

123

Türkiye’nin dış politikasının güncel konularından biri Kıbrıs

sorunudur. Bu sorun Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin alanının dışına

çıkmıştır ve uluslararası ölçeğinde inceleme konusu olmuştur. Bu

aşamada çift taraflı (Türkiye-Yunanistan) ilişkilerin çerçevesinde bu

sorunun çözülmesi imkânsız görünmektedir. Askeri gücü kullanarak

komşuyla olan ilişkilerin düzeltme konusu Avrupa normlarına uygun

değildir. Türkiye tarafından Kıbrıs’ın Yunan kısmının kabul etme

konusu gayri demokratik olarak algılanmaktadır. Kıbrıs hala iki kısmına

bölünmüş olarak kalmaktadır. Yunanistan ve Avrupa Birliği ile olan

ilişkilerde Kıbrıs konusu “önemli anlaşmazlık” rolünü oynamasına

rağmen, Türkiye için bugüne kadar bu konularla ilgili olarak siyasi

diyalogunun yapılması çok ağır gelmektedir.

Türkiye’nin dış politikasında ve Avrasya’nın ulaştırma koridoru

alanında Orta Asya bölgesi çok önemli bir rolü taşımaktadır. Orta Asya

bölgesi her zaman Türkiye’nin menfaat ve ilgi konusu olmayı devam

edecektir, bu da oldukça doğaldır. Türkiye’nin şu anki iktidar grubu,

Orta Asya bölgesiyle çok yönlü işbirliğinin geliştirme konusunu öncelik

olarak ilan etmektedir. Bunlardan en başarılı olan eğitim ve ekonomi

alanındaki ilişkilerdir. Çift taraflı işbirliği ekonomi ilişkilerinin

birbirlerinden faydalanma prensiplerine dayandığı apaçık

görünmektedir.

Çağdaş Türkiye’nin iç politikasının en güncel konularından biri

“Kürt” sorunudur, Türkiye iktidarı bu sorunu ülkenin birlik ve

egemenliği çerçevesinde değerlendirmektedir. Bu bağlamda devlet

124

bütünlüğünün korunması için bu ülkenin iktidarı tarafından atılan

adımların mantıklı olduğu öne serilmektedir. Eksperlerin görüşlerine

göre, XXI. asırda Yakın Doğu’nun siyasi süreçlerinde “Kürtler konusu”

belirleyici faktörlerinden biri olacaktır. Avrupa Birliği uzun zamandır

adı geçen konusunu siyasi olarak çözülmesini ve Kürtlerin milli

haklarının kabul edilmesini talep etmekteydi. Bu sebepten dolayı, 1997

yılında Brüksel’de yapılan Avrupa Birliği’nin konferansında söylendiği

gibi, “Türkiye Avrupa kültürüne ve değerlerine sahip olmadığı için,

Türkiye’nin yeri Avrupa’da yoktur”. Türkiye Ana Yasası’nın 66.

maddesine göre, “Vatandaşlık prensibiyle Türkiye Devleti’ne bağlı olan

her kişi Türk’tür”. Ana Yasa’nın adı geçen maddesi birçok defa eleştirme

konusu olmuştur, buna dayanarak, Kürt diasporası için milli hakları

sınırlanmaktaydı.

XX. asrın 90 yıllarının başında Kürt haklarının konusunda

Ankara bazı imtiyazları yapmıştır. Türk tarafı Avrupa Birliği’nin

görevlerine göre diyalog yapılmasının gerektirdiğini itiraf etmiştir.

Türkiye’nin Bakanlar Kurulu’yla “Siyasi psikolojisi” merkezinin kurulma

konusu imtiyazların ifadesiydi. Yeni kurulmuş bu Merkez Kürtçe dilinde

eğitim ve basım sınırlamalarının iptal edilmesiyle ilgili bir inisiyatif

ortaya koydu. Merkez’in fikrine göre, sorunun tek çözüm yolu

yasaklamaların yerine, Kürtlerin haklarının koruma ve yerine

getirilmesinin yanı sıra Kür kültürünün özünün koruması olduğunu

beyan edilmiştir. Bu amaçları yerine getirilmesi için Türkiye Kürtlerin

yaşadıkları bölgelerin geliştirme programını –“Güney Anadolu Projesi”

125

(GAP) yapmıştır. Bu projenin gerçekleştirmesinde temel amacı bölgenin,

ekonomi sorunun çözülmesi ve bunun etkisi ile Kürt Ayırımcılığının

karşısı çözümüne destekte bulunmuş olacağını düşünülmekteydi.

Kanun ve Mevzuat alanında uygulanan reformların yönünde

birçok adımlar atılmıştır, bu adımlar ülkeyi gelişmenin yeni aşamasına

geçirecektir.

Ahmet Necdet SEZER’İN (2000-2007 yy.) döneminde uygulanan

değişikliklerin son büyük paketlerinden biri Ana Yasa’nın 7 değişik

maddesinin düzeltilmesini öngörmekteydi. Örnek, 10. maddeye: “Kanun

Önünde Eşitlik” aşağıdaki kelimeler eklenmiştir: “Kadınlar ve erkekler

eşit haklara sahiptir”. Aynı maddenin paragraflarından biri aşağıdaki

şekilde düzeltilmiştir: “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce,

felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin

kanun önünde eşittir”. Türk anayasa kanununda en çok tartışılan bir

konuda, ölüm cezası iptal edilmiştir.

30. madde değiştirilmiştir, bu maddenin başlığı “Basın

Araçlarının Korunması”-dır. Avrupa kanunlarını göz önünde

bulundurarak, bu madde basının hürriyetini sağlamaktadır. Yapılan

düzeltmeye göre, “Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan

basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle

zapt ve müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz”.

Türkiye Büyük millet Meclisinde cumhurbaşkanı süresinin

kısaltma konusu uzun dönem boyunca tartışılmaktaydı. Türkiye’de bu

olay 7 yıllık dönemi kapsamaktaydı. Dünya ülkelerinden çoğunda

126

cumhurbaşkanlık süresi 5 yıl olarak belirlenmiştir (ikinci süreyle seçime

katılabilme). Verilen karara göre, Türkiye dünyanın lider olan

ülkelerinin tecrübesine dayanarak, cumhurbaşkanlık süresi 5 yıl olarak

belirlenmiştir.

Ceza evlerindeki durumunun düzeltilmesini hakkında Ahmet

Necdet SEZER’İN inisiyatifiyle gerçekleştirilen değişiklik eksperler

tarafından hayli beğen kazanmıştır. Reformlar sonucu, iş kanununa,

medeni hakları, şahsi hayatının dokunmazlığı, parlamentonun faaliyet

süresi ve kadın ve mesleki kurullara ait olan haklarının büyütülmesiyle

alakalı, toplam olarak 26 değişik düzeltme söz konusudur. Göründüğü

gibi Türkiye’de demokratik sisteminin uygulama yolunda birçok

değişiklik yapılmaktadır. Anayasa kanunun temelinin düzeltilmesi ve

Batı değerlerinin gerçek hayatına uygulanması, medeni toplumun

kurulmasının sağlam bir temelidir.

Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet DAVUTOĞLU tarafından

uygulanan çağdaş Türkiye’nin dış siyasi önceliklerden en önemli olan bu

ülkenin bölge lideri olarak oluşturulma konusudur. Türkiye Yakın

Doğu’da, Balkan ve Güney Kafkasya bölgelerinde güçlü ve sözü geçen bir

oyuncu sıfatını kazanma arzusundadır.

2008 yılındaki Rusya-Gürcistan savaşı Türkiye’ye Kafkasya

bölgesinde siyasi olarak bulunma fırsatını vermiştir. Güney

Kafkasya’ndaki güçlü siyasi artistlerinden biri olan Türkiye’dir,

Türkiye’nin bölgedeki ihtilafların düzeltme ve düzeltme yollarını arama

isteğinde bulunması doğaldır. Buna uygun olarak, XX. asrın 90

127

yıllarından itibaren bugüne kadar Türkiye bölge emniyet modelinin

kurma inisiyatifiyle iki defa çıkmıştır. İlk defa 16 Ocak 2000 tarihinde

Türkiye’nin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel “Kafkasya’nın istikrarlık

sözleşmesini” sunmuştur. 2008 yılındaki Rusya-Gürcistan Ağustos ayının

savaşı döneminde Türkiye “Kafkasya’nın emniyet platforması”-nın

inisiyatifiyle çıkmıştır, bunun iştirakçileri Rusya, Türkiye ve Güney

Kafkasya’nın üç ülkeleri (Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan)

olacaklardı. Türkiye’nin çabalarına ve iştirakçilerin genişlenme (Avrupa

Birliği, ABD, İran) çabalarına rağmen, yukarıda adı geçen proje başarısız

çıkmıştır.

Bölge emniyet konularında işbirliği yönünde Türkiye-Gürcistan

ilişkileri de önemlidir, bu ilişkiler 1990 yıllarından bugüne kadar yoğun

şeklinde gelişmektedir. Türkiye Cumhuriyeti uzun yıllardır Gürcistan’ın

dış ticaret alanında birinci yerindedir. Ülkeler arasında ilişkiler sadece

ekonomi konularında işbirliğiyle sınırlanmakta olmayıp, eğitim, kültür

ve sanat alanlarını da kapsamaktadır. Bunların yanı sırada eğitim

alanında değişim programları da başarılı şeklinde gerçekleştirilmektedir.

128

TT uu rr kk ee yy aa tt tt hh ee ee nn dd oo ff XX XX cc ee nn tt uu rr yy aa nn dd tt hh ee bb ee gg ii nn nn ii nn gg oo ff XX XX II cc ee nn tt uu rr yy

It is impossible to fully understand domestic and foreign policies

of modern Turkey unless the essence of ideological foundations of republic of Turkey, in particular reforms carried out by Mustafa Kemal Ataturk for establishment of new state, are taken into consideration.

Economic growth of modern Turkey relies on the reforms carried out since the beginning of the eighties of XX century. It resulted in turning Turkey from agrarian-industrial into industrial country. Turkey made a great leap forward in development of industry during ten years, the results of which had positive consequences in the country’s life of the nineties. Economically strengthened Turkey actively got involved in building of a new international system, commenced after ending of the “Cold War”. In spite of the great achievements the country made, the experts agree that the course of economic reforms should be carried on.

One of the priorities of foreign policy of Turkey is relations to EU. Turkey is the only country from Islamic world, which gives great importance to relations with EU. If the dynamics and nature of Turkey-EU relations recent period is reviewed, it will be clear that positive moves are less expectable in the nearest years. Though, on the other hand, it should be noted that it does not diminish Turkey’s strategic importance to Europe, as Europe needs Turkey, Bosphorus-Dardanelles Straits being under its control, a safe and secure way for shipment of raw materials.

In 2007, after adoption of Bulgaria and Romania, the European Union made a statement, that it does not intend to adopt any new members to the Union and that the EU will “rest” from expansion for about 10-15 years.

Such a development of events between EU and Turkey prompted many Turkish state figures to make skeptic statements. For example, in 2002 chairman of Majilis, Omer Izgi declared that except EU,Turkey has alternative in other areal as well. By this statement he in

129

fact supported opinion of TuncerKilinc, Secretary-General of National Security Council – “the European Union is not the only alternative for Turkey”. According to Prime Minister R.T. Erdogan, “The European Union is a decent community to us and we would like to contribute to its diversity. Otherwise a clash may take place between the civilizations. Turkey will be a big win for the EU. We will put forth an effort to meet the criteria of Copenhagen”.

The nearest decades of XXI century will give answers to the question whether or not it is possible that a country of Islamic culture was adapted with western civilization and what will be its positive and negative outcomes.

One of the topical issues of the foreign policy of Turkey is a problem of Cyprus. It exceeded Turkish-Greek relations and has become a subject of international discussion. At this stage it is impossible to be resolved just within the frames of bilateral (Turkish-Greek) relations. It is permanently emphasized that resolution of relations with the neighbors by military rule does not comply with the norms. The fact that Turkey does not recognize

Greek part ofCyprus is seen as undemocratic. Cyprus still remains divided into two parts and for Turkey, until today, it is very painful to have a political dialogue on these issues, all the more that, theissue of Cyprus plays a role of “apple of discord” in the relations with Greece and European Union.

Central Asian region takes an important role in the foreign policy of Turkey and incommon Eurasian transportation corridor. Central Asia will always remain in the interests of Turkey and it is absolutely natural. Current governmental team of Turkey declared development of multilateral cooperation with Central Asia as one of the priorities. The most successful proved to be the relations in educational and economical fields.Bilateral cooperation shows that economical connections are built on the principle of mutual benefit. One of the challenging issues of modern Turkey’s domestic policy is a problem of Kurds, which the government of Turkey absolutely fairly considers in the context of country’s sovereignty and territorial integrity. In this context the expediency of the steps taken by the government of

130

this country for protection of the state integrity becomes absolutely clear. The experts believe that in XXI century Kurds’ issue will be one of the determining factors in the political processes of Middle East. The European Union was long insisting on political resolution of the issue and recognition of national rights of Kurds. That was the reason why in 1997 it was stated at the conference of EU in Brussels that “there is no place for Turkey in Europe, as it does notpossesscultural and humanistic dignities, characteristic of Europe.”As per the Article 66 of Turkish Constitution “Everyone who is related to Turkish state on the principle of citizenship is a Turk”. This Article of the Constitution has many times been criticized, according to which numerous Kurdish diaspora wassomewhat restricted of right of national identity. In the beginning of the nineties of XX century Ankara made certain concessions in regard with the issue of Kurdish rights. Turkish side admitted that according to EU commitments it is necessary to have a dialogue. One of the expressions of concession was creation of center of “Political Psychology” under the Council of Ministers. The center initiated to lift restrictions from education and publishing on Kurdish language. Instead of the restrictions, the only way the center sees the problem to be solved is meeting of rights of Kurds and preservation of Kurdish cultural identity.Turkey has adopted a program for development of Kurdish districts – “Project of South Anatolia” (GAP), implementation of which was presumed as a solving of economic problems. It would support resolution of Kurdish separatism.

In regard with the reforms implemented in legislative sphere it is noteworthy that several steps were taken forwardwhich will move the country to a new stage of development.

One of the recent large packages of amendments, worked out at times of AhmetNecdetSezer (2000-2007), envisaged amendments to 7 different Articles of the Constitution. For example, Article 10, which has a title: “Equality before the law” – was added a phrase: “Woman and Man have equal rights”. One of the paragraphs of the same Article was given the following formulation:” every citizen of the country, regardless their language, race, color, gender, political opinion, philosophy or religious

131

belief, is equal before the law”. The most disputed topic in Turkish legislation had been capital punishment, which was abolished.

Article 30 of the Constitution, the title of which is “Protection of the Media” has been changed. It provides freedom of the press in compliance with European laws. According to the amendment “no pressure will be put on the Media established in compliance with the law”.

Parliament of Turkey has long been discussing reduction of President’s term. It involved 7-year period in Turkey. In the majority of countries of the world the term is determined by 5 years (and it is allowed to vote for the second term). It was decided that Turkey would share practice of the leading states of the world and the President’s term in office has been determined by 5 years.

Experts highly appreciated the changes implemented by the initiative of AhmetNecdetSezer concerning improvement of the conditions in the penitentiary institutions.The reforms concern Labour laws, civil rights, privacy, MP term, enhancement of women and trade union’s rights and etc., totally 26 amendments. So, numerous changes occur in Turkey on the way of democratic system inculcation. Improvement of the legislation and inculcation of western values in the real life present a solid foundation for a civil society to be built.

Turning of the country into a regional leader is the most important priority of the foreign policy of modern Turkey developed by the Minister of Foreign Affairs of Turkey, AhmetDavutoglu. Turkey claims to be an influential player in the Middle East, the Balkans and the South Caucasus region.

The war between Russia and Georgia in 2008 enabled Turkey to demonstrate its political presence in Caucasus region.

Turkey - one of the strongest political actors of the South Caucasus –is of course interested in the settlement of conflicts in the region and seeks the ways of their resolution. Respectively, since the nineties of XX century it twice has initiated creation of regional security model. First it was on January 16 of 2000 when the president of Turkey, SuleymanDemirel raised “A Stability Pact for the Caucasus”. And in 2008

132

during the war between Russia and Georgia, Turkey initiated creation of “Caucasus Security Platform”, the participants of which were thought to be Russia, Turkey and three countries of the South Caucasus (Georgia, Azerbaijan and Armenia). Despite the efforts of Turkey and expansion attempts of the participants (European Union, the USA, Iran), the project failed to be successful.

In terms of Regional Security Cooperation Issues, relations between Turkey and Georgia are also very important, having been intensively developing since the 1990s. For many years the republic of Turkey holds the first place in foreign trade of Georgia. Relations are not limited only to cooperation in economic issues and involve fields of education, culture and art.Exchange scientific programs are alsofruitfully carried out.

შენიშვნები:

მუსტაფა ქემალ ათათურქი (1881-1938) – თურქეთის რესპუბლიკის დამაარსებელი. დაიბადა 1881 წელს საბერძნეთის ქალაქ სალონიკში, რომელიც მაშინ რუმელიის (ოსმალეთის ევროპული ნაწილი) ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ქალაქს წარმოადგენდა. თავდაპირველად სწავლობდა საუბნო სკოლაში, შემდეგ სალონიკის ერთ-ერთ საუკეთესო “შემსი ეფენდი” სკოლაში. მამის გარდაცვალების შემდეგ სწავლობდა სახელმწიფო საშუალო სკოლაში (რუშთიეში), რომლის დამ-თავრებისთანავე, ერთი ოფიცრის რჩევით, სწავლას აგრძელებს ქ.ბიტოლის სამხედრო ლიცეუმში (1896 წ.). 1899 წელს გახდა სტამბოლის უმაღლესი სამხედრო სასწავლებლის კურსანტი.

1902 წელს ლეიტენანტის ჩინით ჩაირიცხა სამხედრო აკადემიაში. მისი დამთავრების შემდეგ მ.ქემალი იწყებს აქტიურ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მოღვაწეობას. 1905 წლის დასაწყისში იგი აყალიბებს წრეს “სამშობლო და თავისუფლება”. 1906 წელს სალონიკში აარსებს “სამართლისა

133

და ფილოსოფიური ორგანიზაციის ფილიალს”, დრომოჭმული ხელისუფლების დასამხობად და სამშობლოს გადასარჩენად. მისი მეთაურობით დაწყებული ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობა (1918-21 წლები) დასრულდა თურქეთის რესპუბლიკის გამოცხადებით 1923 წლის 29 ოქტომბერს.

მუსტაფა ქემალს თურქმა ხალხმა მის სიცოცხლეშივე გვარად მიანიჭა “ათათურქი” ანუ “თურქების მამა” ქვეყნის წინაშე მისი განსაკუთრებული ღვაწლის გამო.

სულეიმან დემირელი - დაიბადა 1924 წლის 1 ნოემბერს

ისპარტის ვილაიეთის სოფელ ისლამქოიში. 1949 წელს დაამთავრა სტამბოლის ტექნიკური

უნივერსიტეტი საინჟინრო ჰიდროტექნიკური სპეციალობით.

1954 წლიდან ს.დემირელი ხელმძღვანელობდა ქვეყნის ერთ-ერთ სახელმწიფო გაერთიენებას – წყალთა მეურნეობის ორგანოს. 1966 წლიდან კი სამეცნიერო-პედაგოგიურ მოღვაწეობას იწყებს და ასწავლის ანკარის შუა აღმოსავლეთის ტექნიკურ უნივერსიტეტში.

1964 წლიდან იგი “სამართლიანობის პარტიაში” მოღვაწეობს. რამოდენიმეჯერ იყო ქვეყნის პრემიერ-მინისტრი: დემირელის მთავრობა (1965 წლის 27 ოქტომბერი - 1969 წლის 3 ნოემბერი) დემირელის მე-2 მთავრობა (1969 წლის 3 ნოემბერი - 1970 წლის 6 მარტი) დემირელის მე-3 მთავრობა (1970 წლის 6 მარტი - 1971 წლის 26 მარტი) დემირელის მე-4 მთავრობა (1975 წლის 31 მარტი - 1977 წლის 21 ივნისი) დემირელის მე-5 მთავრობა (1977 წლის 21 ივლისი - 1978 წლის 5 იანვარი)

134

ეჯევითის მე-3 მთავრობა (1978 წლის 5 იანვარი - 1979 წლის 12 ნოემბერი) დემირელის მე-6 მთავრობა (1979 წლის 12 ნოემბერი - 1980 წლის 12 სექტემბერი)

1983 წელს სულეიმან დემირელი აქტიური მონაწილეობით

შეიქმნა “ჭეშმარიტი გზის” პარტია, 1987 წელს კი გახდა მისი თავმჯდომარე.

1993-2000 წლებში იყო თურქეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტი.

ბიულენთ ეჯევითი დაიბადა 1925 წელს ქ.სტამბოლში. დაამთავრა პრესტიჟული რობერტ კოლეჯი. სწავლობდა ანკარის, ლონდონისა და ჰარვარდის უნივერსიტეტებში. პოლიტიკაში XX საუკუნის 60-იან წლებიდან ჩაება. 1961-65

წლებში იყო შრომის მინისტრი. 1966-71 წლებში „სახალხო-რესპუბლიკური პარტიის“ გენერალური მდივანია. 1974, 1977,

1978-79 წლებში იყო თურქეთის პრემიერ-მინისტრი. XX საუკუნის 80-იან წლებში სამხედრო გადატრიალების

შემდეგ რამოდენიმეჯერ დააპატიმრეს და აუკრძალეს პოლიტიკური მოღვაწეობა. 1987 წელს აკრძალვა მოიხსნა და სათავეში ჩაუდგა „მემარცხენე-დემოკრატიულ პარტიას“. სხვადასხვა დროს იყო ანკარის და ზონგულდაქის ვილაიეთის დეპუტატი. 1997 წელს გახდა ვიცე-პრემიერი. 1999 წელს ჩამოაყალიბა მთავრობა. არის მრავალი ნაშრომის ავტორი.

ნეჯმეთინ ერბაქანი დაიბადა 1926 წელს სინოპში. დაამთავრა მექანიკის ინსტიტუტი, ასევე, სტამბოლისა და ეიხენის უნივერსიტეტები. ლექციებს კითხულობდა მექანიკის ინსტიტუტსა და სტამბოლის უნივერსიტეტებში. 1966-68 წლებში იყო თურქეთის სავაჭრო-სამრეწველო პალატის უნდუსტრიული დეპარტამენტის ხელმძღვანელი.

135

1970 წელს დააფუძნა პროისლამური “ეროვნული წესრიგის პარტია”, რომელიც მალე აიკრძალა. 1974 წელს ვიცე-პრემიერი და სახელმწიფო მინისტრია. 1975-77 წლებში კვლავ ვიცე-პრემიერია. 1980-83 წლებში იყო დაპატიმრებული. 1983

წელს ჩამოაყალიბა “კეთილდღეობის პარტია”. 1996 წელს სათავეში ჩაუდგა ე.წ. “რეფაიოლის კოალიციურ მთავრობას”, მაგრამ ერთი წლის შემდეგ გადააყენეს, თუმცა მოგვიანებით

მაინც ჩამოაყალიბა პოლიტიკური “სათნოების პარტია”. მესუთ ილმაზი დაიბადა 1947 წლის 6 ნოემბერს,

ქ.სტამბოლში. დაამთავრა სტამბოლის ვაჟთა უმაღლესი სკოლა; ანკარის, კიოლნის, ლონდონის უნივერსიტეტების პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტები. 1983 წლიდან არის რიზეს ვილაიეთის უცვლელი დეპუტატი. სხვადასხვა დროს იყო სახელმწიფო მინისტრი და საგარეო საქმეთაAმინისტრი. 1991

წლიდან იყო პრემიერ-მინისტრი და რამოდენიმეჯერ ჩამოაყალიბა კოალიციური მთავრობა. არის “დედასაშობლოს პარტიის“ აქტიური წევრი.

თანსუ ჩილერი თურქეთის პრემიერ-მინისტრი იყო 1993-1996 წლებში, ს.დემირელის პრეზიდენტობის დროს. იგი დაიბადა 1946 წლის 24 მაისს, სტამბოლში, ბილეჯიქის პროვინციაში. პროფესიით ეკონომისტია. დაამთავრა სტამბოლის უნივერსიტეტი, ეკონომიკის ფაკულტეტი. ასევე, რობერტის კოლეჟის ეკონომიკური სკოლა. სწავლობდა პენსილვანიაში. დოქტორის ხარისხი კონექტიკუტის უნივერსიტეტში დაიცვა. შემდეგ კი კვლევით მუშაობას აგრძელებდა იელის უნივერსიტეტში. პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა ბოღაზის უნივერსიტეტში.

136

პოლიტიკიაში აქტიურად 1990-იანი წლებიდან ერთვება. 1991 წელს გახდა მეჯლისის წევრი სტამბოლიდან. აირჩიეს ეკონომიკის სახელმწიფო მინისტრად. 1993 წლიდან კი არის „ჭეშმარიტი გზის პარტიის“ ლიდერი. 1996-1997 წლებში ეკავა საგარეო საქმეთა მინისტრისა და ვიცე-პრემიერის თანამდებობა. მისი პოლიტიკური კარიერის დასასრულად მიიჩნევენ 2002 წელს, როცა არჩევნებში დამარცხდა და მის წინააღმდეგ გაიჟღერა კორუფციულმა გარიგებებში მონაწილეობის მძიმე ბრალდებამ.

ჰყავს მეუღლე და ორი შვილი.

რეჯებ ტაიპ ერდოღანი თურქეთის 25-ე პრემიერ-მინისტრია 2003 წლის 14 მარტიდან.

დაიბადა 1954 წლის 26 თებერვალს, სტამბოლში. რ.ერდოღანმა საშუალო სკოლის შემდეგ სწავლა გააგრძელა ისლამის უმაღლესი სკოლაში. აკსარაიში ეუფლებოდა ბიზნეს-ადმინისტრირებას. შემდეგ კი სწავლობდა მარმარის უნივერსიტეტში ეკონომიკის ფაკულტეტზე, რომელიც 1981 წელს დაასრულა.

ახალგაზრდობაში აქტიურად მისდევდა ფეხბურთს. „ფენრბაჰჩეს“ სურდა მისი შესყიდვა, მაგრამ მამა წინ აღუდგა შვილის საფეხბურთო კარიერის გაგრძელებას.

იყო რამოდენიმე პოლიტიკური პარტიის წევრი, რომლებიც თურქეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით დაიხურა. 2001 წლიდან კი „სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის“ ლიდერია. სწორედ მის სახელთანაა დაკავშრებული ახლადშექმნილი პარტიის დიდი წარმატებები და საპარლამენტო არჩევნებში ზედიზედ გამარჯვება.

137

1994-1998 წლებში იყო სტამბოლის მერი.

რ.ერდოღანის სახელთანაა დაკავშირებული საგანმანათლებლო პროგრამების დაფინანსების გაზრდა. ასევე, საკანონმდებლო ცვლილებების ბოლო, მასშტაბური ცვლილებების ინცირება. ევროკავშირში თურქეთის გაწევრიანებისათვის განხორცილებული ცვლილებისათვის გაზეთმა „ევროპის ხმა“ რ.ერდოღანს „2004 წლის ევროპელი“ უწოდა. თუმცა, ქვეყანა ისევ რჩება კანდიდატ სახელმწიფოდ. რ.ერდოღანს ეკუთვნის ასევე 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის დროს სამხრეთ კავკასიის რეგიონული უსაფრთხოების ერთ-ერთი მოდელის „კავკასიის უსაფრთხოების პლატფორმის“ ინიცირება. ჰყავს მეუღლე და სამი შვილი.

თურქეთის პრეზიდენტები:

1. მუსტაფა ქემალ ათათურქი Mustafa Kemal Atatürk (1923

წლის 29 ოქტომბერი - 1938 წლის 11 ნოემბერი) 2. ისმეთ ინენიუ Mustafa İsmet İnönü (1938 წლის 11 ნოემბერი -

1950 წლის 22 მაისი) 3. ჯელალ ბაიარი Celâl Bayar (1950 წლის 22 მაისი - 1960 წლის

27 მაისი) 4. ჯემალ გურსელი Cemal Gürsel (1961 წლის 10 ოქრომბერი -

1966 წლის 28 მარტი) 5. ჯევდეთ სუნაი - Cevdet Sunay (1966 წლის 28 მარტი - 1973

წლის 6 აპრილი) 6. ფაჰრი ქორუთურქი - Fahri Korutürk (1973 წლის 6 აპრილი -

1980 წლის 6 აპრილი)

138

7. ქენან ევრენი - Ahmet Kenan Evren (1980 წლის 12 სექტემბერი - 1989 წლის 9 ნოემბერი)

8. თურგუთ ოზალი - Halil Turgut Özal (1989 წლის 9 ნოემბერი - 1993 წლის 17 აპრილი)

9. სულეინამ დემირელი - Süleyman Demirel (1993 წლის 16 მაისი - 2000 წლის 16 მაისი)

10. აჰმედ ნეჯდეთ სეზერი - Ahmet Necdet Sezer (2000 წლის 16 მაისი - 2007 წლის 28 აგვისტო)

11. აბდულაჰ გიული - Abdullah Cumhur Gül (2007 წლის 28 აგვისტოდან - დღემდე).

თურქეთის რესპუბლიკის მთავრობები84 ინონუს მთავრობა (1923 წლის 1 ნოემბერი - 1924 წლის 6 მარტი) ინონუს მე-2 მთავრობა (1924 წლის 6 მარტი - 1924 წლის 22 ნოემბერი) ოკიარის მთავრობა (1924 წლის 22 ნოემბერი - 1925 წლის 3 მარტი) ინონუს მე-3 მთავრობა (1925 წლის 4 მარტი - 1927 წლის 1 ნოემბერი) ინონუს მე-4 მთავრობა (1927 წლის 1 ნოემბერი - 1930 წლის 27 სექტემბერი) ინონუს მე-5 მთავრობა (1930 წლის 27 სექტემბერი - 1931 წლის 4 მაისი) ინონუს მე-6 მთავრობა (1931 წლის 4 მაისი - 1935 წლის 1 მარტი) ინონუს მე-7 მთავრობა (1935 წლის 1 მარტი - 1937 წლის 25 ოქტომბერი) ბაიარის მთავრობა (1937 წლის 25 ოქტომბერი - 1938 წლის 11 ნოემბერი)

84 Prof.Dr. Haydar Çakmak, Türk Dış Politikasi 1919-2008, A. 2008, გვ., 1103-1104.

139

ბაიარის მე-2 მთავრობა (1938 წლის 11 ნოემბერი - 1939 წლის 25 იანვარი) საიდამის მთავრობა (1939 წლის 25 იანვარი - 1939 წლის 3 აპრილი) საიდამის მე-2 მთავრობა (1939 წლის 3 აპრილი - 1942 წლის 8 ივლისი) სარაჩოღლუს მთავრობა (1942 წლის 9 ივლისი - 1943 წლის 9 მარტი სარაჩოღლუს მე-2 მთავრობა (1943 წლის 9 მარტი - 1946 წლის 7 აგვისტო) პეკერის მთავრობა (1946 წლის 7 აგვისტო - 1947 წლის 10 სექტემბერი) საკას მთავრობა (1947 წლის 10 სექტემბერი - 1948 წლის 10 ივნისი საკას მე-2 მთავრობა (1948 წლის 10 ივნისი - 1949 წლის 16 იანვარი) გუნალთაის მთავრობა (1949 წლის 16 იანვარი - 1950 წლის 22 მაისი) მენდერესის მთავრობა (1950 წლის 22 მაისი - 1951 წლის 9 მარტი) მენდერესის მე-2 მთავრობა (1951 წლის 9 მარტი - 1954 წლის 17 მაისი) მენდერესის მე-3 მთავრობა (1954 წლის 17 მაისი - 1955 წლის 9 დეკემბერი) მენდერესის მე-4 მთავრობა (1955 წლის 9 დეკემბერი - 1957 წლის 25 ნოემბერი) მენდერესის მე-5 მთავრობ (1957 წლის 25 ნოემბერი - 1960 წლის 27 მაისი) გიურსელის მთავრობა (1960 წლის 27 მაისი - 1961 წლის 5 იანვარი) გიურსელის მე-2 მთავრობა (1961 წლის 5 იანვარი - 1961 წლის 27 ოქტომბერი) ინონუს მე-8 მთავრობა (1961 წლის 20 ნოემბერი - 1962 წლის 25 ივნისი) ინონუს მე-9 მთავრობა (1962 წლის 25 ივნისი - 1963 წლის 25 დეკემბერი) ინონუს მე-10 მთავრობა (1963 წლის 25 დეკემბერი - 1965 წლის 20 თებერვალი) ურგუფლუს მთავრობა (1965 წლის 20 თებერვალი - 1965 წლის 27 ოქტომბერი)

140

დემირელის მთავრობა (1965 წლის 27 ოქტომბერი - 1969 წლის 3 ნოემბერი) დემირელის მე-2 მთავრობა (1969 წლის 3 ნოემბერი - 1970 წლის 6 მარტი) დემირელის მე-3 მთავრობა (1970 წლის 6 მარტი - 1971 წლის 26 მარტი) ერიმის მთავრობა (1971 წლის 26 მარტი - 1971 წლის 11 დეკემბერი) ერიმის მე-2 მთავრობა (1971 წლის 11 დეკემბერი - 1972 წლის 22 მაისი) მელენის მთავრობა (1972 წლის 22 მაისი - 1973 წლის 15 აპრილი) ტალუს მთავრობა (1973 წლის 15 აპრილი - 1974 წლის 26 იანვარი) ეჯევითის მთავრობა (1974 წლის 26 იანვარი - 1974 წლის 17 ნოემბერი) ირმაკის მთაცრობა (1974 წლის 17 ნოემბერი - 1975 წლის 31 მარტი) დემირელის მე-4 მთავრობა (1975 წლის 31 მარტი - 1977 წლის 21 ივნისი) ეჯევითის მე-2 მთავრობა (1977 წლის 21 ივნისი - 1977 წლის 21 ივლისი) დემირელის მე-5 მთავრობა (1977 წლის 21 ივლისი - 1978 წლის 5 იანვარი) ეჯევითის მე-3 მთავრობა (1978 წლის 5 იანვარი - 1979 წლის 12 ნოემბერი) დემირელის მე-6 მთავრობა (1979 წლის 12 ნოემბერი - 1980 წლის 12 სექტემბერი) ულუსუს მთავრობა (1980 წლის 21 სექტემბერი - 1983 წლის 13 დეკემბერი) ოზალის მთავრობა (1983 წლის 13 დეკემბერი - 1987 წლის 21 დეკემბერი) ოზალის მე-2 მთავრობა (1987 წლის 21 დეკემბერი - 1989 წლის 31 ოქტომბერი) აკბულუთის მთავრობა (1989 წლის 9 ნოემბერი - 1991 წლის ივნისი) ილმაზის მთავრობა (1991 წლის ივნისი - 1991 წლის 20 ნოემბერი) დემირელის მე-7 მთავრობა (1991 წლის 20 ნოემბერი - 1993 წლის 16 მაისი)

141

ჩილერის მთავრობა (1993 წლის 25 ივნისი - 1995 წლის 15 ოქტომბერი) ჩილერის მე-2 მთავრობა (1995 წლის 15 ოქტომბერი - 1995 წლის 5 ნოემბერი) ჩილერის მე-3 მთავრობა (1995 წლის 5 ნოემბერი - 1996 წლის 12 მარტი. სამთავრობო ილმაზის მე-2 მთავრობა (1996 წლის 12 მარტი - 1996 28 ივნისი) ერბაქანის მთავრობა (1996 28 ივნისი - 1997 წლის 30 ივნისი) ილმაზის მე-3 მთავრობა (1997 წლის 30 ივნისი - 1999 წლის 11 იანვარი) ეჯევითის მე-4 მთავრობა (1999 წლის 11 იანვარი - 1999 წლის 28 მაისი) ეჯევითის მე-5 მთავრობა (1999 წლის 28 მაისი - 2002 წლის 19 ნოემბერი) გიულის მთავრობა (2002 წლის 19 ნოემბერი - 2003 წლის 12 მარტი) ერდგოღანის მთავრობა (2003 წლის 12 მარტი - 2007 წლის 22 ივლისი) ერდგოღანის მე-2 მთავრობა (2007 წლის 22 ივლისი - დღემდე...) თურქეთის რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრები85

1. ბექირ სამი ბეი (კუნდუკი) – Bekir Sami Bey (Kunduk) (1920-1921 წწ.) - დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის პერიოდი.

2. აჰმეთ მუჰტარ ბეი (მოლაოღლუ) - Ahmet Muhtar Bey (Mollaoğlu) (1921-1921 წწ.) - დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის პერიოდი.

85 იქვე გვ., 1105-1106.

142

3. იუსუფ ქემალ თენგირშენკი - (Yusuf Kemal Tengirşenk) (1921-1922 წწ.) - დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის პერიოდი.

4. ისმეთ ფაშა (ინონუ) - İsmet Paşa (Inönü) (1922-1924 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

5. შუქრუ ბეი (კაია) – Şükrü Bey (Kaya) (1924-1925 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

6. თევფიკ რუშტუ არასი - Tevfik Rüştü Aras (1925-1938 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

7. შუქრუ სარაჩოღლუ - Şükrü Saraçoğlu (1938- 1942 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

8. ნუმან მენემენჯიოღლუ - Numan Menemencioğlu (1942-1944 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

9. ჰასან საკა - Hasan Saka (1944- 1947 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

10. ნეჯმეთთინ სადაკი - Necmettin Sadak (1947-1950 წწ. ) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

11. მეჰმეთ ფუატ ქოფრულუ - Mehmet Fuat Köprülü (1950-1955 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

12. ადნან მენდერესი - Adnan Menderes (1955- 1955 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

13. ფატინ რუშტუ ზორლუ - Fatin Rüştü Zorlu (1955-1955 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

143

14. მეჰმეთ ფუატ ქოფრულუ - Mehmet Fuat Köprülü (1955-1956 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

15. ეთჰემ მენდერესი - Ethem Menderes (1956-1957 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

16. ფატინ რუშტუ ზორლუ - Fatin Rüştü Zorlu (1957-1960 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დემოკრატიული პარტია.

17. სელიმ რაუფ სარპერი - Selim Rauf Sarper (1960-1962 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

18. ფერიდუნ ჯემალ ერკინი - Feridun Cemal Erkin (1962-1965 წწ.) - უპარტიო.

19. ჰასან ესატ იშიკი - Hasan Esat Işık (1965-1965წწ.) - უპარტიო.

20. იჰსან საბრი ჩაღლაიანგილი - Ihsan Sabri Çağlayangil (1965-1971 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობის პარტია.

21. ოსმან ესიმ ოლჯაი - Osman Esim Olcay (1971-1971 წწ.) - უპარტიო.

22. უმით ჰალუკ ბაიულკენი - Ümit Haluk Bayülken (1971-1974 წწ.) - უაპრტიო.

23. თურან გუნეში - Turan Güneş (1974-1974 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

24. მეთინ რაუფ ესენბელი - Metin Rauf Esenbel (1974-1975 წწ.) - უპარტიო.

25. იჰსან საბრი ჩაღლაიანგილი - Ihsan Sabri Çağlayangil (1975-

144

1977 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობის პარტია.

26. აჰმეთ გუნდუზ ოკჩუნი - Ahmet Gündüz Ökçün (1977-1977 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

27. იჰსან საბრი ჩაღლაიანგილი - Ihsan Sabri Çağlayangil (1977-1978 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობის პარტია.

28. აჰმეთ გუნდუზ ოკჩუნი - Ahmet Gündüz Ökçün (1978-1979 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

29. ჰაირეთთინ ერკმენი - Hayrettin Erkmen (1979-1980 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობის პარტია.

30. ერთუგრულ ეკრემ ჯეიჰუნი - Eruğrul Ekrem Ceyhun (1980-1980 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობის პარტია.

31. ილტერ თურქმენი - Ilter Türkmen (1980-1983 წწ.) - უპარტიო.

32. ვაჰიტ მელიჰ ჰალეფოღლუ - Vahit Melih Halefoğlu (1983-1987 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დედასამშობლოს პარტია.

33. აჰმეთ მესუთ იილმაზი - Ahmet Mesut Yılmaz (1987-1990 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დედასამშობლოს პარტია.

34. ალი ჰუსრევ ბოზერი Ali Husrev Bozer (1990-1990 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დედასამშობლოს პარტია.

35. აჰმეთ ქურთჯებე ალპტემოჩინი - Ahmet Kurtcebe Alptemoçin

145

(1990-1991 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დედასამშობლოს პარტია.

36. ისმაილ საფა გირაი Ismail Safa Giray (1991-1991 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - დედასამშობლოს პარტია.

37. ჰიქმეთ ჩეთინი - Hikmet Çetin (1991-1994 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სოციალ დემოკრატიული სახალხო პარტია.

38. მუმთაზ სოისალი - Mümtaz Soysal (1994-1994 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სოციალ დემოკრატიული სახალხო პარტია.

39. მურატ კარაიალჩინი - Murat Karayalçın (1994-1995 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სოციალ დემოკრატიული სახალხო პარტია.

40. ერდალ ინონუ - Erdal Inönü (1995-1995 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

41. ალი ჯოშკუნ კირჯა - Ali Coşkun Kırca (1995-1995 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - მართალი გზის პარტია.

42. დენიზ ბაიკალი - Deniz Baykal – (1995-1996 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სახალხო რესპუბლიკური პარტია.

43. ემრე გონენსაი - Emre Gönensay (1996-1996 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - მართალი გზის პარტია.

44. თანსუ ჩილერი - Tansu Çiller (1996-1997 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - მართალი გზის პარტია.

45. ისმაილ ჯემი - Ismail Cem (1997-2002 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - მემარცხენე დემოკრატიული პარტია.

146

46. შუქრუ სინა გურელი - Şükrü Sina Gürel (2002-2002 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - მემარცხენე დემოკრატიული პარტია.

47. იაშარ იაკიში - Yaşar Yakış (2002-2003 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობისა და განვითარების პარტია.

48. აბდულა გიული - Abdullah Gül (2003-2007 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობისა და განვითარების პარტია.

49. ალი ბაბაჯანი - Ali Babacan (2007-2009 წწ.) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობისა და განვითარების პარტია.

50. აჰმეთ დავუდოღლუ - Ahmet Davudoğlu (2009-...) - პოლიტიკური პარტია - სამართლიანობისა და განვითარების პარტია.

147

თურქეთის საგარეო პოლიტიკის ქრონოლოგია86 პირველი მსოფლიო ომი - 1914-1918 წწ. ჩანაქალეს ბრძოლები 1916 წ. სტამბოლის ოკუპაცია - 1919 წლის 15 მარტი ათათურქის სამსუნში ჩასვლა - 1919 წლის 19 მაისი* ჰავზის კონგრესი - 1919 წლის 28 მაისი ამასიის კონგრესი - 1919 წლის 21 ივნისი ბალიკესირის კონგრესი - 1919 წლის 28 ივნისი - 1920 წლის 10 მარტი ერზრუმის კონფრესი - 1919 წლის 23 ივლისი სივასის კონგრესი - 1919 წლის 4 სექტემბერი დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა - 1919-1922 წწ. „ეროვნული აღთქმა“ – 1920 წლის 28 ოქტომბერი ანატოლიის სააგენტოს დაფუძნება - 1920 წლის 6 აპრილი თურქეთის დიდი ეროვნული კრების გახსნა - 1920 წლის 23 აპრილი სამშობლოსადმი ღალატის კანონის მიღება - 1920 წლის 29 აპრილი გიუმრის ხელშეკრულება - 1920 წლის 20 ნოემბერი პირველი ბრძოლა ინონუსთან - 1920 წლის 9-11 იანვარი დამოუკიდებლობის ჰიმნის მიღება - 1921 წლის 1 მარტი** თალათ ფაშას მკვლელობა - 1921 წლის 15 მარტი (მოკლეს ბერლინში - მ.შ.) მეორე ბრძოლა ინონუსთან - 1921 წლის 23 მარტი ანკარის ხელშეკრულება - 1921 წლის 20 ოქტომბერი სევრის ხელშეკრულება - 1921 წლის 10 აგვისტო ჯემალ ფაშას მკვლელობა - 1922 წლის 22 ივლისი (მოკლეს თბილისში -მ.შ.) იზმირის გათავისუფლება - 1922 წლის 9 სექტემბერი მუდანიის დროებითი ზავი - 1922 წლის 11 ოქტომბერი სასულთნოს გაუქმება - 1922 წლის 1 ნოემბერი

86 იქვე გვ., 1107-1111.

148

თურქეთ-საბერძნეთის გაცვლითი ხელშეკრულება - 1923 წლის 30 იანვარი იზმირის ეკონომიკური კონგრესი - 1923 წლის 17 თებერვალი-4 მარტი ლოზანის კონფერენცია - 1923 წლის 24 ივლისი სახალხო რესპუბლიკური პარტიის დაარსება - 1923 წლის 11 სექტემბერი ანკარის დედაქალაქად გამოცხადება - 1923 წლის 13 ოქტომბერი თურქეთის რესპუბლიკად გამოცხადება - 1923 წლის 29 ოქტომბერი სახალიფოს გაუქმება - 1924 წლის 3 მარტი პირველი კონსტიტუციის მიღება - 1924 წლის 20 აპრილი პროგრესულ რესპუბლიკური პარტიის დაარსება (პირველი ოპოზიციური პარტია)- 1924 წლის 17 ნოემბერი შეიჰ საითის აჯანყება (ქურთთა ლიდერი) – 1925 წლის 11 თებერვალი პროგრესულ რესპუბლიკური პარტიის აკრძალვა - 1925 წლის 3 ივნისი ლოკარნოს ხელშეკრულება - 1925 წლის 16 ოქტომბერი ქუდების კანონი - 1925 წლის 28 ნოემბერი დერვიშული ორდენებისა და მონასტრების (თექე) აკრძალვა - 1925 წლის 30 ნოემბერი მოსულის საკითხი - 1926 წლის 5 ივნისი იზმირის შეთქმულება 1926 წლის 16 ივნისი ბრიან-კელოგის პაქტი 1928 წლის 27 აგვისტო არაბულიდან ლათინურ ანბანზე გადასვლა - 1928 1ნოემბერი დიდი კრიზისი - 1929-1932 წლები ცენტრალური ბანკის დაფუძნება - 1930 წლის 11 ივნისი ლიბერალურ რესპუბლიკური პარტიის დაფუძნება - 1930 წლის 12 აგვისტო ლიბერალურ რესპუბლიკური პარტიის დახურვა - 1930 წლის 17 ნოემბერი „სახალხო სახლები“-ს გახსნა - 1932 წლის 19 თებერვალი

149

თურქეთის ერთა ლიგაში მიღება - 1932 წლის 18 ივლისი ბალკანური ანტანტის შექმნა - 1934 წლის 9 თებერვალი გვარების კანონმდებლობის მიღება - 1934 წლის 26 ნოემბერი თურქი ქალებისათვის პარლამენტის არჩევნებში მონაწილეობის მიღება - 1934 წლის 5 დეკემბერი თურქეთის ისტორიული საზოგადოების შექმნა - 1935 წელი მონტრეს კონვენცია შავი ზღვის სრუტეების გამოყენების შესახებ - 1936 წლის 20 ივლისი საადაბადის პაქტის ხელმოწერა („ოთხთა პაქტი“) – 1937 წლის 8 ივლისი ჰატაის დამოუკიდებლობა - 1938 წლის 2 სექტემბერი ათათურქის გარდაცვალება - 1938 წლის 10 დეკემბერი*** ისმეთ ინონუს გაპრეზიდენტება - 1938 წლის 11 დეკემბერი ჰატაის თურქეთთან მიერთება - 1939 წლის 7 ივლისი მეორე მსოფლიო ომი - 1939 წლის 1 სექტემბერი - 1945 წლის 14 აგვისტო გერმანია -თურქეთის მეგობრობის ხელშეკრულება - 1941 წლის 18 ივნისი ვონ პაპენის თავდასხმის გეგმა - 1942 წელი რუზველტი-ინონუ-ჩერჩილის შეხვედრა - 1943 წლის 7 დეკემბერი გერმანიისათვის ომის გამოცხადება - 1945 წლის 23 თებერვალი დემოკრატიული პარტიის დაფუძნება - 1946 წლის 7 იანვარი (დააარსა ჯელალ ბაიარმა) საბჭოთა მთავრობის ნოტა თურქეთისადმი მონტრეს კონვენციის გადასინჯვის მიზნით - 1946 წლის 7 აგვისტო ტრუმენის დოქტრინის საფუძველზე თურქეთისათვის გაწეული დახმარება - 1947 წლის 12 ივლისი პირველი მრავალპარტიული არჩევნები - 1946 წლის 21 ივლისი თურქეთის გაეროში გაწევრიანება - 1948 წლის 3 აპრილი ისრაელის სახელმწიფოს შექმნა - 1948 წლის 14 მაისი

150

დემოკრატიული პარტის მოსვლა ხელისუფლებაში - 1950 წლის 4 აპრილი ნატო-ს დაფუძნება - 1949 წლის 4 აპრილი კორეის ომი - 1950-1953 წლები თურქეთის სამხედრო ბრიგადის წასვლა კორეის ომში - 1950 წლის 17 ოქტომბერი თურქეთის შესვლა ნატო-ში - 1952 წლის 18 თებერვალი ადამიანის უფლებათა ევროპულ ქარტიაზე თურქეთის მიერ ხელის მოწერა - 1954 წლის 20 მარტი ბალკანეთის პაქტი - 1954 წლის 9 აგვისტო „6-7 სექტემბრის მოვლენები“ - 1955 წლის 6-7 სექტემბერი ბაღდათის პაქტის შექმნა - 1955 წელი**** ვარშავის პაქტის შექმნა - 1955 წელი სუეცის კრიზისი - 1956 წელი რომის ხელშეკრულება - 1957 წლის 21 მარტი სირიის მოვლენები - 1957 წელი ერაყის რევოლუცია - 1958 წლის 14 ივლისი ლიბანისა და იორდანიის მოვლენები - 1958 წელი ბაღდათის პაქტის სენტო-დ გარდაქმნა - 1959 წლის 21 დეკემბერი 27 მაისის რევოლუცია - 1960 წლის 27 მაისი ეროვნული ერთობის კომიტეტის შექმნა - 1960 წლის 12 ივნისი კვიპროსის (თურქული) რესპუბლიკის დაფუძნება - 1960 წლის 15 აგვისტო თურქეთის ახალი კონსტიტუციის მიღება -1961 წლის 27 მაისი სიკვდილით დასჯის კანონის გამოყენება - 1961 წლის 16-17 სექტემბერი კუბის კრიზისი - 1962 წელი კვიპროსის საკითხი: პირველი თურქული რეაქტიული საბრძლო თვითმფრინავების გამოჩენა კვიპროსში - 1963 წლის 21 დეკემბერი ჯონსონის წერილი - 1964 წლის 4 ივნისი

151

ანკარის ხელშეკრულების ძალაში შესვლა - 1964 წლის 1 დეკემბერი სამართლიანობის პარტიის მოსვლა ხელისუფლებაში - 1965 წლის 10 ოქტომბერი ვიეტნამის ომი - 1965 1975 წლები ბრეჯნევის დოქტრინა - 1968 წლის 12 ნოემბერი აშშ-თან უსაფრთხოების საკითხებში ერთობლივ ხელშეკრულების დადება - 1969 წელი U-2 საქმე - 1970 წლის 21 ოქტომბერი 12 მარტის მემორანდუმი - 1971 წლის ისმეთ ინონუს გარდაცვალება - 1972 წლის 25 დეკემბერი სრუტეზე ხიდის გახსნა - 1973 წლის 26 მარტი ჟენევის პროტოკოლი - 1974 წლის 20 ივლისი ჟენევი კონფერენციები - 1974 წლის 8-14 აგვისტო კვიპროსის თურქული ფედერაციის გამოცხადება - 1975 წელი აშშ-ის ემბარგო - 1975-78 წლები ჰელსინკის საბოლოო შეთანხმება - 1975 წლის 1 აგვისტო ბერნის კომუნიკე - 1976 წელი დენკტაშ-მკარიოსის შეთანხმება - 1977 წლის 12 თებერვალი საბჭოთა კავშირის სამხედრო ჩარევა ავღანეთის საქმეებში - 1979-1989 წლები ირანის ისლამური რევოლუცია - 1979 წელი დენკტაშ-კიპრიანუსის შეთანხმება -1979 წლის 19 მაისი აშშ-თან თავდაცვითი და ეკონომიკური შეთანხმების ხელმოწერა - 1980 წელი 12 სექტემბრის გადატრიალება - 1980 წლის 12 სექტემბერი ირან-ერაყის ომი - 1980 წლის 22 სექტემბერი-1988 წლის 20 აგვისტო 12 სექტემბრის შემდგომი პირველი არჩევნების ჩატარება - 1983 წლის 6 ნოემბერი პირველი სამოქალაქო მთავრობა: გაიმარჯვა მემარჯვენე „დედასამშობლოს პარტიამ“ და თურგუთ ოზალმა შეადგინა ახალი მთავრობა - 1983 წლის 13 დეკემბერი

152

ქურთისტანის მუშათა პარტიის საქმიანობის დაწყება (ქმპ)- 1984 წლის 15 აგვისტო აშშ-თან თავდაცვითი და ეკონომიკური შეთანხმების ხელმოწერა - 1985 წელი თურქეთსა და სირიას შორის ეკონომიკური თანამშრომლობის შესახებ პროტოკოლების ხელმოწერა - 1987 წლის 10 დეკემბერი დავოსის პროცესის დაწყება - 1988 წელი სომხეთ-აზერბაიჯანის დაპირისპირება - 1988 წლის თებერვალი -1993 წლის 24 სექტემბერი თურგუთ ოზალზე თავდასხმის მოწყობა - 1988 წლის 18 ივნისი იუგოსლავიის დაშლის დაწყება - 1990 წელი ერაყის მიერ ქუვეითის ოკუპაცია - 1990 წლის 2 აგვისტო საბჭოთა კავშირის დაშლა - 1991 წელი პირველი სპარსეთის ყურის ომი - 1991 წლის 10 იანვარი - 1991 წლის 26 თებერვალი სპარსეთის ყურეში ომისას ინჯირლიკის სამხედრო ბაზის პირველი გამოყენება - 1991 წლის 17 თებერვალი მაასტრიხტის შეხვედრა - 1991 წლის 9-10 აპრილი შავი ზღვის ეკონომიკური თანამშრომლობის შეთანხმება - 1992 წლის 25 ივნისი თურგუთ ოზალის გარდაცვალება - 1993 წლის 17 აპრილი სრუტეების შესახებ კანონის ძალაში შესვლა - 1994 წლის 1 ივლისი საერთაშორისო საზღვაო სამართლის შეთანხმების ძალაში შესვლა - 1994 წლის 16 ნოემბერი დეიტონის შეთანხმების ხელმოწერა - 1995 წლის 15 აპრილი საბაჟო გაერთიანების შესახებ კანონის ძალაში შესვლა - 1996 წლის 1 იანვარი ევრაზიის საბორნე ინციდენტი - 1996 წლის 17 იანვარი S- 300 სარაკეტო კრიზისი - 1997 წელი 28 თებერვლის პროცესის დასაწყისი - 1997 წლის 28 თებერვალი

153

ალფარსლან თურქეშის გარდაცვალება - 1997 წლის 4 აპრილი ევროკავშრის ლუქსემბურგის უმაღლესი დონის შეხვედრები - 1997 წლის ევნისი ევროკავშირის ამსტერდამის უმაღლესი დონის შეხვედრები - 1997 წლის დეკემბერი რუსეთსა და თურქეთს შორის ცისფერი ნაკადის პროექტზე ხელმოწერა - 1997 წლის 15 დეკემბერი აბდულა ოჯალანის დაკავება - 1999 წლის 16 იანვარი თურქეთ-საბერძნეთის შეთანხმება - 1999 წლის 4 ოქტომბერი ჰელსინკის უმაღლესი დონის შეხვედრა და თურქეთისათვის კანდიდატის სტატუსის მინიჭება - 1999 წლის აპრილი თურქეთის მიერ ნაციონალური პროგრამის ოფიციალური გამოქვეყნება - 2001 წლის 24 მარტი ნიუ-იორკში მსოფლიო სავაჭრო ცენტრებსა და პენტაგონზე ტერორისტული თავდახმა - 2001 წლის 11 სექტემბერი აშშ-ის მიერ ავღანეთში ოპერაციის დაწყება - 2001 წლის 7 ოქტომბერი სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის არჩევნებში გამარჯვება და ხელისუფლებაში მოსვლა - 2002 წლის 3 ნოემბერი მეორე სპარსეთის ყურის ომის დაწყება - 2003 წლის 20 მარტი

* შემდგომში ყოველთვის, როცა ქემალს დაბადების დღის თარიღს ეკითხებოდნენ, ამბობდა, რომ დაიბადა 19 მაისს. ** ჰიმნის ავტორია მეჰმედ აკიფი. ***როცა მუსტაფა ქემალ ათათურქი რესპუბლიკის პირველ პრეზიდენტად აირჩიეს, ინდოელებმა მას საპრეზიდენტო

154

საჩუქრად გამუგზავნეს უძვირფასესი ხალიჩა, რომელზე ამოქარგული იყო თარიღი - 1938 წლის 10 დეკემბერი... **** ბაღდათის პაქტი შეიქმნა - 1955 წელის 24 თებერვალს და მასში შევიდა თურქეთი, ერაყი, ირანი, პაკისტანი.

155

გამოყენებული ლიტერატურა: წიგნები:

1. ანთელავა გ., თანამედროვე ევროპა და თურქული მიგრაცია (1960-1990-იანი წლები) თბ., 2004.

2. ბატიაშვილი ზ., თურქეთის შეიარაღებული ძალები, თბ., 2000.

3. გიგინეიშვილი ო., თურქეთის 1960 წლის 27 მაისის სახელმწიფო გადატრიალების მოკლე ისტორია, თბ., გ-ბა ცოდნა, 1989.

4. გიგინეიშვილი ო., თურქიზმი და ოსმალეთის საგარეო პოლიტიკა, თბ., გ-ბა ცოდნა, 1963..

5. დიკ ლეონარდი, ევროკავშირის სახელმძღვანელო, თბ., გ-ბა ჯისიაი, 2000.

6. კაციტაძე გ., საქართველო-ირანი-თურქეთი მშვიდობიანი კავკასიის კონცეფცია, ქართული დიპლომატია, წელიწდეული 10, თსუ გ-ბა, 2003.

7. კომახიძე ნ., მეზობელო კარისაო.. საქართველო-თურქეთის ურთიერთობების თვისობრივად ახალი ეტაპი, თბ., გ-ბა სამშობლო, 1994.

8. ლებანიძე ტ., თურქეთის შიდა პოლიტიკა 1945-1980

წლებში და პოლიტიკური პარტიები, თბ., თსუ გ-ბა 2003. 9. მაკარაძე ე., თანამედროვე თურქეთის აქტუალური

საკითხები, ბთ., გ-ბა ბათუმის უნივერსიტეტი, 2000. 10. მაკარაძე ე., ნატო და კვიპროსის პრობლემა, ისტორია-

ფილოლოგია I (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 1998. 11. მაკარაძე ე., გოგიტიძე მ., კვიპროსის საკითხი

აღმოსავლურ პოლიტიკაში XX საუკუნის 60-80-იან წლებში, ბთ.,

გ-ბა ბათუმის უნივერსიტეტი, 2000.

156

12. მაკარაძე ე., „ნურჯიზმი“ თანამედროვე თურქეთის ცხოვრებაში, ახლო და შუა აღმოსავლეთი I (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2002.

13. ე.მაკარაძე, მუსტაფა ქემალ ათათურქის როლი რესპუბლიკურ თურქეთში, ბ., 2009,

14. მაჩიტიძე ე., ისლამური პარტიები თანამედროვე თურქეთში, ორიენტალისტური ძიებანი 3-4 (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 1995.

15. მაჩიტიძე ე., ცვლილებები თურქეთის კონსტიტუციაში, ორიენტალისტური ძიებანი V (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 1996.

16. მაჩიტიძე ე., არმიის როლი თურქეთის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში მე-XX საუკუნის 60-80-იან წლებში, ორიენტალისტური ძიებანი V, თბ., თსუ გ-ბა, 1996.

17. მაჩიტიძე ე., ამერიკა-თურქეთის ურთიერთობების ისტორიიდან, ამერიკის შესწავლის საკითხები II (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2003

18. მაჩიტიძე ე., თურქეთის რესპუბლიკის ეკონომიკური ვითარება 80-იანი წლების დასაწყისში (სამხედრო რეჟიმის პერიოდში), ეკონომიკურ ურთიერთობათა თბილისის სახელმწიფო ინსტიტუტის შრომები, ტ. II, თბ., 1999.

19. მენთეშაშვილი ალ., ახლო აღმოსავლეთის ქუთების ისტორიის საკითხები (X-XX საუკუნეები), თბ., თსუ გ-ბა, 1978.

20. მენთეშაშვილი ალ., რუსეთ-თურქეთის ურთიერთობანი და ქურთების პრობლემა თანამედროვე ეტაპზე, ორიენტალისტური ძიებანი 3-4, თბ., თსუ გ-ბა, 1995.

21. მენთეშაშვილი ზ., თურქეთ-გერმანიის ურთიერთობანი თანამედროვე ეტაპზე, ახლო და შუა აღმოსავლეთი I (შრომათა კრებული), თბ., თსუ გ-ბა, 2002.

157

22. მენთეშაშვილი ზ., გერმანიის საზოგადოებაში თურქთა ინტეგრაციის საკითხი, ახლო და შუა აღმოსავლეთი, თბ., თსუ გ-ბა, 2002.

23. რონი ალექს, ევროკავშირის ფაქტების წიგნი, თბ., გ-ბა მოსოტო ინტერნეიშენალ, 2002.

24. სვანიძე მ., თურქეთის ისტორია 1299-2000 წლები III, თბ., გ-ბა არტანუჯი, 2005.

-სვანიძე მ., ქართველები თურქეთში, თბ., თსუ გ-ბა, 1996. 25. სორდია გ., ევროპეიზაცია თანამედროვე თურქეთში

(ისტორიის მეცნიერებათაA კანდიდატის დისერტაცია), თბ., 2002.

26. სორდია გ., კონსტიტუციონალიზმის განვითარება და ადამიანის უფლებები თურქეთში, ქართული დიპლომატია, წელიწდეული 9, თბ., თსუ გ-ბა, 2002.

27. სურგულაძე ა., საქართველო-თურქეთის ურთიერთობათა ისტორიისათვის, წარსული და თანამედროვეობა, ბთ., გ-ბა აჭარა, 1997.

28. ფონტენი პ., ევროპული ინტეგრაციის ისტორია, თბ., გ-ბა FUR (გამოცემის თარიღი მითითებული არაა).

29. ჩოჩიევი გ., უცხოური კაპიტალის მოზიდვის პრობლემა თანამედროვე თურქეთში (80-იანი წლები), მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორია, თბ., გ-ბა მეცნიერება, 1989.

30. წულაძე ი., ისლამური ფუნდამენტალიზმი თანამედროვე თურქეთის ცხოვრებაში, პოლიტიკურ მეცნიერებათა კანდიდატის ავტორეფერატი, თბ., 1999.

1.Гачечиладзе Р.Г. Турция, Издательство "Мысль”, Москва, 1983. 2. Киреев Г.Н. История этатизма в Турции, М., Изд. Наука, 1991.

158

3. Кахидзе Н., Турция-Балканы и Кризис в бывшей Югославии (первая половина 90-х годов ) М. Изд. Научная Книга, 1997. 150 с.

4. Макарадзе Э. Парламентские выборы 2002 года в Турции (Ситуационный анализ), საგარეო პოლიტიკა და დიპლომატია, თბ., გ.-ბა, 2004, გვ., 630-636. 5. Мойссеев П. П., Турция: Программа экономической стабилизасии 1980 г., Турция, История и Современность, М. Изд. Наука, 1988, с. 211-220.

6. Поцхверия Б. М., Внешная Политика Турции (в 60-х начале 80-х годов хх в.) М. 1989 с. 278.

7. Старченков Г. И., Современная Турция, М., 1989. 64 с. 8. Шахинлер М., Кемализм: зарождение, влияние, актуальность,

М., Изд., Московский писатель, 1998, 420 с. 9. Пакт стабильности для Кавказа (Консултативный документ

специальной группы СЕПС по провлемам Кавказа) Т., 2000. 1. Anderson J., The international politics of Central Asia, 1997. 2. Barysch K., Why Europe Should Embrace Turkey, 2004 3. The future of political Islam in Turkey, by Whit Mason, World

policy journal, summer, 2000 4. The Turkish Yearbook of International Relation, 2005 5. The Future of Turkish-Western Relations, 2000. 1. İlhan S., “Tukiye’nin ve Türk Dünyası’nın Jeopolitiği”, Amkara,

1993 2. Kanbolat Hasan, “Türkiye Karadeniz’e RusyaFederasyonu

Akdeniz’e”, Stratejik Analiz, Sayi: 90, Ekim 2007. 3. Kasım Kamer, “Turkey’s Foreign Policy Towards the Russian

Federation”, “Yönetim Bilimleri Dergisi (Journal of Administrative Science), Cilt: 1, Sayi: 1-2, 2003-2004, ss.203-234.

4. Kasım Kamer, Türkiye’nin Kafkasya Politıkası: Fırsatlar ve Güvenlik Problemleri, Türk diş politikasi, uluslararası III türk diş polıtikası sempozyumu tebliğleri, Istambul, Nisan, 2009, ss. 61-75.

159

5. Kongar E., “21. Yüzyılda Türkiye. 2000’li Yıllarda, Türkiye’nin Toplumsal Yapısı”, İstambul, 1999. 6. Sedat Laçiner, Kafkasya da Türk Yaklaşımı, Türk diş politikasi, uluslararası III türk diş polıtikası sempozyumu tebliğleri, Istambul, Nisan, 2009, ss. 77-108. 7. Tüysüzoğlu Göktürkö ABD’nin Güney Kafkasya Politikası, Sempozyum Bildirileri Kitabı sympozium Papers, III Karadeniz Uluslararası Sempozyumu “Karadeniz Yararlanıcıları“, 4-6 Auğustos, 2010, ss.55-57. 8. Efeğil E., Musaoğlu N., Rusya-Avrupa Birliği Ekseninde Türkiye’nin Enerjı Politikasının Analizi, Sempozyum Bildirileri Kitabı sympozium Papers, III Karadeniz Uluslararası Sempozyumu “Karadeniz Yararlanıcıları“, 4-6 Auğustos, 2010, ss. 87-95. 9. Turkey – EU Relations and problems of Identity, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss. 25-36. 10. Taşhan Seufi, Turkey’s neighbourhood, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss. 46-50. 11. Present Stage in Cyprus, Dış Politika, Nos. 1-2/2005, ss.64-71. 12. Cangöz Alaettin, National Police Department Resources: A Police Perspective, The challenges of change: in the 21 –st century and continuing need for reform, international Ankara Seminar of the Project on Challenges of Peace Operations: Into the 21-st Centure, 18-20 November, 2003. ss. 215-221.

წყაროები: 1. დეკლარაცია საქართველოს რესპუბლიკასა და

თურქეთის რესპუბლიკას შორის, მეგობრობის, თანამშრომლობისა და სოლიდარობის შესახებ (ანკარა, 1994

წლის 13 იანვარი), ქართული დიპლომატია, წელიწდეული 3,

თბ., თსუ გ-ბა, 1996.

160

2. კავკასიის რეგიონში მშვიდობის, უშიშროებისა და თანამშრომლობის დეკლარაცია, ქართული დიპლომატია, წელიწდეული 3, თბ., თსუ გ-ბა, 1996.

3. თურქეთის რესპუბლიკის კონსტიტუცია (კონსტიტუცია თურქულიდან თარგმნა და გამოსაცემად მოამზადა გიორგი სორდიამ) თბ., გ-ბა აზრი, 2000.

4. საქართველოს რესპუბლიკისა და თურქეთის რესპუბლიკის მეგობრობის, თანამშრომლობისა და კეთილმეზობლური ურთიერთობების ხელშეკრულება, გაზ., “საქართველოს რესპუბლიკა”, 1993, #62 (606) 26 მარტი, გვ. 6.

პრესის მასალები: 1. ბატიაშვილი ზ., თანამედროვე თურქეთი, საქართველოს

სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 1998, #12

2. ბატიაშვილი ზ., ცნობარი თურქეთზე, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 1999, # 23

3. კაციტაძე გ., ცენტრალური აზიის ქვეყნების ურთიერთობათა ეკონომიკური და რესურსული საფუძვლები, ჟ. აღმოსავლეთი და კავკასია, 2005 #3

4. კომახია მ., თურქეთ-ევროკავშირის ურთიერთობები, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 2000 #41

5. კომახია მ., ქურთების პრობლემა: შესაძლო დესტაბილიზაციიის წყარო რეგიონში, საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი, 2001 #50

6. ნადაშვილი ი., თურქეთის გეოპოლიტიკური კოდი სამხრეთ კავკასიასა და ცენტრალური აზიის რეგიონში, ჟ. ახალი აზრი, 2002 #4.

161

1. Абдулаев А., Йигиталиев М., Расширение европейского союза

и его влияние на страы Центральной Азии, ж. Центральная Азия и Кавказ, 2004 №4 (34) с. 35-41.

2. Заганшина Г., Турция: Марафон на пути в Европу, ж. Азия и Африка Сегодния, 2005, №5(574) с. 33-40.

3. Киреев Н., Метаморфозы политического ислама ж. Азия и Африка сегодния, 2003, №6(551) с. 17-23.

4. Киреев Н., Турция вначале ххi века: основные ориентиры политического ислама, ж . Центральная Азия и Кавказ, 2003, №2(26) с. 92-101.

5. Киреев Н., Турция: что в багаже у партии умеренного ислама ж. Азия и Африка Сегодния, 2004, №4 (561) с. 12 -19.

6. Копылов О. Строительства “турецкого мосто” На Кавказе, ж. Азия и Африка Сегодния, «№4 (537), с. 20-24.

7. Лаушулин М., Исламские игроки на центральноазиатском поле: интересы близлежащих мусулманских государств в странах региона, ж . Центральная Азия и Кавказ, 2003 №2(26) с. 62-72.

8. Макарадзе Э., Ислам в политической жизни Турции (90-е гг хх века), ჟ. აღმოსავლეთი და კავკასია, 2005, №3, გვ., 169-175.

9. Мешкини Г. Н. Провлемы и упушеные моменты активности Исламской Респувлики Иран в Центральной Азии и на Кавказе, ж. Аму-дарья, 2000, №5 с. 78-104.

10. Ноурузи Н. Встреча Ирана и Турции в Средней Азий и на Кавказе, ж. Аму-дарья, 2000, №5 с. 109-141.

11. Омидварния М-Д., Безопасность в Центральной Азии и на Кавказе в хх века (взгляд Китая), ж. Аму-дарья, 2000, №5 с. 46-62.

12. Парахонский Б., Страны черноморского региона Европейская безопасность , ж . Центральная Азия и Кавказ, 2005, №2(28), с. 137-146.

13. Уразова Е., Тенденции развития экономического сотрудничества Турции с постсоветскими тюркскими государствами, ж. Центральная Азия и Кавказ, 2001, №5(17), с. 134-143.

162

14. Чотоев З., Влияние Турции на развитие государств центральной Азии, ж. Центральная Азия и Кавказ 2003, №2(26), с. 83-91.

15.Шираз А., Национальные интересы США в Центральной Азии и Конкуренция с Россией, ж. Аму-дарья, 2000, №5 с. 83-91.

ინტერნეტ რესურსები: _ www.regnum.ru.news.turkey. _ www.ataturksociety.com _ www.turkishembassy.org _ www.todayszaman.com

_ www.zaman.com

_ www.hurriyetdailynews.com

_ www.guardian.co.uk _ www.turkeydailynews.com

gamomcemloba `universali~

Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 1, : 2 22 36 09, 5(99) 17 22 30 E-mail: [email protected]

თურქეთი XX საუკუნის ბოლოსა და XXI...

Documents

Transcript of თურქეთი XX საუკუნის ბოლოსა და XXI...