•

•

s

- •

' ' • t • • • • •

' I t r • ' . • • ~ I

\ \ \ t

r • • •

SC>SC>RAH WESI AJI • ! ' :

• •

n •

1 8 3

kasalin ukara saking den in

R. KOKO WIDA

•

,

, •

• •

GKA

~~tan asta aseli,

•

• •

•

S E R A T

SC>SC>R..A.H WESI AJI

d e n i n g :

MAS NGABEHI NAYAWIRONGKA

Mantri Mranggi Gedhong Kiwa

1 8 3 7

•

•

kasalin ukara saking serattan asta aseli, dening:

R. KOKO WIDAYATMOKO.

•

SOSORAH BAB DHUWUNG

Punika sosorahhipun Mas Ngabehhi Nayawirongka III, wonten Pakem­pallan Setudhi Klup ing Klaten 1935, in wu1an Juni 1936.

•

I S I N I P U N :

Bubuka

1. Wawasan dhwuwung

2. Wangun saha srandunipun •

3. Badhening dhuwung

4. Panggarappipun

5. Ngawissi

6. Dados utawi cacatting dhuwung

7. Bab kinatah rerengganning dhuwung

• • • 8. Bab tangguhhing wes1 a]1

Pethikkan2.

1

KAWRUH DHUWUNG (WESI-AJI)

B U B U K A

Kulanuwun, menggah ingkang badhe k 1 dh ( · · u a aturraken punika bah kawruh u~ung wesl-aJi), anggen kula kadugi anggelarraken

punlka boten saking kula rumaos mum . kawruh ananging namung kabekta sak. punnl kawruh bah dhuwung, mranggi, karem nyumere i lng gayuttan kuwaj ibban kula dados pandhe empu Mil PP dhuwung saha gosokkan kaliyan konyca

· a, sareng anak kula mrasabenni k 1 k 'h sosorah ?nggelarraken .kawruh bah dhuwung, kalayan leg~n~ng !~~~~, kula la]en~ a~yagahh1 · Punika boten pindhah-pindhah isi raos saged anggennlpu~ mulang, ananging namung badhe nglairraken kawruh-kawruh tuwl~ peng~laman ingkang sampun dangu kula cathetti sah~ gadhah panga]eng-a]eng kikirangan kula badhe angsal wewah sak1ng para sadherek ingkang kapareng ngurunni.

1. DHUWUNG = KERIS.

Dhuwung punika dad?mel Jawi deles, dados pangangge Jawi, Madura, k~lebet Bongs~ Bal1. Kalebet sajiwa saraga, tegessipun boten nate p1sah sarta d1pun aossi kados jiwa-raganipun. Dadamel Jawi sanessipun, kadosta: waos, sabet, tuwin sanes-sanes­sipun, saged pisah sumeleh utawi dipun bekta renycang. "Kadga" punika tembung Sanskrit kangge ing basa Jawi tegessipun: dhuwung, amung basa Sanskrit "kadga" wau tegessipun: dadame1 suduk, kados: sabet suduk, nanging ragi ce1ak, sanes keris = dhuwung.

Ing Tanah Sumantrah tuwin tanah Mlayu sanessipun, punika ugi wonten dhuwung, ananging ing ngajeng ugi saking tanah Jawi, pasaksennipun, ingkang ngangge namung para luhur tuwin tengahhan, boten sumrambah bongsa M1ayu sadaya. Malah ingkang dipun mulyak­kaken inggih dhuwung Majapahit.

Paseksen ingkang nembe ka1ampahan, tahun ingkang sawek kepengker (1934), Sampeyan Dalem Ingkang Wicaksana Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhunan Pakubuwana Raping X katamuan Su1 tan ing Sumantrah, ngaturri pisungsung dhuwung ingkang jejeran sarungngan tuwin kandellan sami kanycana sadaya, dalasan ganyjaning dhuwung dipun bungkus kanycana. Barang dhuwung kagungnganning Sui tan ingkang dipun pisungsungngaken ing Ratu punika temtunipun barang ingkang edi peni saha murni sae. Wasana dhuwungngipun wau dhuwung Jawi deles, sepuh, Ieres, tangguh Tuban, empu Paniti, dene garappanni­pun sarungngan, sanadyan dipun lapis kanycana (wangun cara Suman­trah) katingal groboh, awit mila kadhawuhan anggarap kula, any­jingnging dhuwung gonyja ngaj~ng sampun, w~radin sarun~nga~, ingkang wingking jenthit sajenth1k. Pan~openn1pun dhuwung 7ngg1h kirang sae, dhuwung wau ninyja, saha gar1ng, boten mambet I1sah.

2

Dhuwung ingkang sepuh adi-luhung.

Ing Candh_i Bo~obudhur sela kurungan rapet sangandhapping song­s~n~, nal1ka dlpun_dandossi, pinaggih wonten reca Buddha ingkang dereng ambabar kal1ya~ dhuwung ingkang jejerrannipun iras, tosan adhapur gana, samangke sumimpen ing Museyum ing Batawi. Pamang­gihhipun Bongsa Walandi, dhuwung wau Majapahit ingkang sepuh piyambak, tuwin adi-luhung. Pamanggih para ahli wesi-aji Jawi, miturut kawontennan sapunika, dhuwung ingkang inggil, adi-luhung, wiwit ingkang langkah tangguh pisan (tangguh punika wiwit Pajajaran) boten wonten dhuwung ingkang jejerannipun iras, tosan ingkang adi-luhung. Sarehning dhuwung wau wonten salebetting Candhi, nunggil reca Buddhha semedi, panginten kula dhuwung punika prabotting agami. Temtunipun dadossing dhuwung saderengngipun panggarapping candhi rampung. Inggih sepuh sanget dhuwung wau, nanging sanes dhuwung ingkang adi-luhung. Cara Jawi cikallan kina, sajen tetakkan mawi darnel: tatah, pethel, pangot, sapanunggilannipun. Dados pangin­ten, dhuwung wau golongngan cacaruhhan sajen agami. Golongan teyosofi manawi lozedhenes wartossipun inggih mawi nye­peng dadamel landhep, manawi wonten sadherek tiyosofi, nyuwun katrangannipun. Tataning agami Islam, manawi salat Jumuwah (barjamangah) ing Masjid, ingkang kutbah wonten ing mimbar inggih mawi nyepeng mangasi ral ( dadamel landhep) waos papak, ingkang mawi landheyan sadhepa. Kapareng dalem Kangjeng Sibuhun Ingkang Wicaksana Paku Buwana X, sapunika teken mangasiral wau dipun saekkaken, waos ingkang papak landhep dipun wangun kiwa tenge~ buluk kethul pucukkipun landhep panycassan kiwa tengen, utaw1 mawi pamor kados wesi-aji sanessipun. Golongan agami Kristen Katolik, salat ing Greja inggih nyepeng trisula.

2. WANGUNNING DHUWUNG SAHA SRANDUNIPUN.

Dhuwung ingkang

punika wangunnipun warni kalih: 1. lere~, tuturuttannipun saking Serat Pustaka RaJa:

2. luk. Caries

• caries Empu Wedha Curiga sapanunggilannipun, ingka~g dumados rumiyin dhuwung wangun leres, saha prabottl­pun taksih prasaja, kadosta: dhapur lar ngatap, paso pati, cundrik, tilam upih. Laj~ng w~ngun luk, kados­ta: dhapur balebang, sapanungg1lann1pun.

, , · · wau leres kaliyan luk wau, dipun rengga Dene wangun kal1h warnl ' . . in kang lajeng ngwonten-prabot peranganning dhuwung warnlt-war~~~gku~g saking 500 warni. naken bentenning dhapur, n~ank os kula pratelakkaken sarana Saranduning dhuwung kados 1ng ang anycer-anycer gambar punika:

•

3

•

•

•

•

•

•

, ' ~ t • I : . ' . : . • • • • • • \ •.

" t ' \ j

J '

ac. ~

15.---1

12..-~

78.--1-

10. __ 5.:.:.:.-=

•

1.­J.------

6.

-

7.

,

•

28 •

.3.2 •

•

,

•

•

, If

•

12. •

•

lb /8

21 •

• •

01. 02. 03. 04. 05. 06. 07.

07a. 08. 09. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18.

jalen, gandhik, lambe gajah, kembang kacang, jenggot, tampingan, blumbangan (= pejettan), sogokkan, tumperran, genukkan (= bungkul = bawang sebungkul), tikellalis, palemahan,

•

sraweyan ~= ~ruwingngan = plunturran), (dhekokan utawi kalen nan antaw1ss1pun ~raweyan lan ada-ada, winastan: gusen), tumpengngan, (kalennan sacelakipun tumpengan = gulamilir) gandhu, ' dhadha (= praen), tungkakkan, rondha nunut, gonyja,

19. wesi, 20. greneng (= ri-pandhan kathah = idem), 21. r~nta1 s~nebit, (perangan punika yen kapriksan saking ngine

g11, na11ka wonten warangkanipun, winastan: buntut urang = kepet = buntut),

22. gu1u melet (= jongga), 23. sirah cecak, · 24. wuwung gonyja, 25. wadidang (= gigir), (perangan sisi lamdhep ingkang adhep-a­

dheppan kaliyan wadidang winastan: sorsorran; perangan wadi­dang punika saged kaparingan eri, winastan: thingl 1),

26. ada ada, (ada ada ing salebettipun sogokkan = sada), 27. dhadha pucuk, 28. gandhu, 29. pundhakkan, 30. pucuk (= kudhup), 31. pucak sategal, 32. wora wari. Ongka: 06, 07, 08, 09, 11, kawengku salebetting sogokkan (07a). Ongka: 20, 21, 22, 23, 24, kawengku salebetting gonyja (13). Pucak sategal punika boten ngewahhaken dhapur, namung manawi dhu

wung luk gangsal punika ingkang lajeng nami: dhapur pucak sa tegal.

Wora-wari (gusen dumugi pucuk) punika boten ngewahhaken dhapur. Nanging manawi dhapur pasopati, 1ajeng nama: dhapur wora-wa-ri bang.

Pucukkan punika warni tiga: 1. tugi pinethet, lanycippipun panyjang. 2. buntut tuma, lanycippipun sedheng. 3. gabah kopong, anggennipun dhuwung tipis (kados Tangguh Tu

ban). Gonyja punika wonten ingkang iras,

rap, awis sanget ingkang dados Sarta gonyja punika dapurripun anycer gambar punika:

4

punika kirang sae dhateng ga­dhuwung adi-luhung. warni gangsal, kados anycer-

1. sebit lunjar,

2. dhungkul,

3. wilut, utawi, pacet,

4. kelap lintah,

5. sepang.

c )) •

7

("J a

•

( )

.. -­-•

••

•

• •

--••

-

• --Dene dhapuring dhuwung wangun luk kaliyan leres punika kathah, boten kula pratelakkaken ing ngriki, kajawi kula namung api 1 satunggal kal ih, manawi para sadherek won ten ingkang kapengin nguninganni, sampun wonten bukunipun. Salong sampun mawi gambar, kadosta:

1. Serat Weddha Curiga kawedallaken ing pangecappan (Albert Rusche & co) ing Surakarta, mawi gambar wung: 51 warni, gambar sekaran pamor: 24 iji.

Ruse dhu-

2. Serat Kabar Kajawen, Ongka 43, Tahun VIII, wedallipun nalika 31 Mei 1933, dumugi Ongka 73, wedallan lajeng jugag boten medal, sawawrattipun dereng dumugi (mawi nenta wyanyjawa) aksara ha - rna, ewa dene sampun war­ni 699. Tamtu, Bale Pustaka inggih wonten.

Buku ingkang dereng kacithak inggih wonten ingkang ngewrat dhapur dhuwung sagambarripun, ingkang sae.

3. BADHENING DHUWUNG.

Dhuwung punika badhenipun saking: 1. tosan, 2. waos (waja), lan 3. pamor.

3. 1. Tosan punika asli pelikan, golongan tosan kina 3.1.1. tosan karang kijang, manawi thininthing

ngeng, kados tawon endhas.

5

namanipun: ambre-ngeng-

3.1.2.

3.1.3. 3.1.4. 3.1.5.

3.1.6.

3.1.7.

3.1.8.

tesan purasani utaw· · · · dh ·· · . , 1. g1r1n u a]1, ungell1pun: gur, P(~n 1 ka pana~dhaning ~osan, warni ijem nyamber-lilen

asa,Ml~yu. _korsann1, tegessipun: sakipg Karsan, ta­nah Pers1, m1suwur sae tosannipun). tosan mangangkang, warninipun cemeng semu wungu. tesan manga~gkang estri, warninipun wungu sulak biru. tesan ~ambeJa, warni pethak mrusu, nyerat semu biru, ungell1pun: thong-thong panyjang, salebetipun mungel wenten suwanten malih: thing, brang ngang ngang. tosan_walat, warni biru, cahyanipun kados pengilon,u­ngell1pun: kung breng ngeng ngeng. tesan ambral, warni pethak semu abrit boten kenging tainen, ungellipun: ngeng ngeng gete~ kades wenten nginggillan. tosan windu aji, warni kados kaca, pethak semu biru, manawi sinawang gadhah kuwung ngajrihhi, ungellipun: dhung ngunguwung.

Panycennipun taksih kathah warnining tosan kina, kula namung mendhet tuladha sakedhik, kados punapa angellipun anggenning nyatakaken, dene tosan-tosan wau gadhah watak awon-sae piyambak­piyambak. Manawi ing Karaton sapunika pami 1 ihhipun tosan ingkang kangge badhenan dhuwung inggih ngupados tosan ingkang sepuh. Nalika Ngarsa Dalem Kangjeng Sinuhun Ingkang Wicaksana Paku Buwana IX, tosan grebong, bale lumur, Majapahit, kreta-kreta kina, rante, paku, esel Jaman Kartasura, wuluh sanjata kina, tuwin sanes­sanessipun. Dene tosan ingkang sae punika mateng wasuhhannipun, garing alus, kados sungu, nglar glathik, kalis tinyja, sasad atussan tahun wetah kemawon, tamtu ampuh pasaksen.

3.2. Wacs (waja) pandamelling dhuwung punika nama: srasahhan, wa­os dipun gapit tossan (kados darnel arit). Wacs ingkang ke­nging kasasrah punika waos ingkang sedheng kerassipun. Mana­wi waos ingkang keras, kadosta: waos perak, waos kristal, sa mi boten kenging dipun wasuh, punika boten saged gandheng ke kah kaliyan tosan.

3. 3. Pamer punika 3.3.1. pamer

yur).

• warn1 asli,

3.3.2. pamer bugis. 3.3.3. pamer nekel. 3.3.4. pamor sanak.

sekawan: tiban, karannipun: Pamer Prambanan (meti-

3.3.1. Pamer Prambanan punika bangsanipun monyca: "metiyur". Kula nate dipun paringngi katrangngan bongsa luhur ingkang nate sinau ing H. B. s. , pamor Prambanan punika ~nggih nikel, ananging kacampuran pelikkan sane~ kadosta: l1ran~, sarem, bangsanne wedhi malela~ tuw1n wonten ~al1h sanessipun, punika kenging dipun p1sah ~adaya sarana_p1ran­tes lan bumbu-bumbu, ananging sanadyan t1yang saged m1sahak­en, anganging boten saged dam~l "~etiyu~r" ganthukkaken ingkang kades pamor tiban wau. Aw1t, m1la nekel~sa~e~ dades "metiyur" jalarran panggennannipun celak srengenge 1ngkang

6

bent~r ~anget, l~tu sadonya benterripun boten saget sami Ian benterr1ng srengenge. Dene anggennipun asring dhawah wau boten aneh pannycen sampun adattipun, namung rehne dh~rattan punika kaliyan ~aganten, katha~ sagantennipun, dados ingkang kathah dhawah 1ng_sa~anten. M1la pamor punika pethak, atos, boten kalong (kaJaWl coplok), ingkang sampun dados dhuwung, tosannipun ingkang gerang kenging jeram utawi ninyja, mila pamor boten kalong malah mrangas, mandhukul grayangngannipun gumreges. Sanadyan sampun katerangngaken kawontennan kodrat, wantah amung pamanggih kula "metiyur" wau inggih barang elok, jalarran inggih boten gampil pangupadossipun.

3.3.2. Pamor Bugis punika asli saking tosan pethak ingkang sampun dados dandossan sepuh, lajeng dipun wasuh rambah­rambah, mila manawi sampun kaetrappaken awor tosan dipun awisi boten katut cemeng, saget pethak utawi ragi mrangas dening menang atos, kantun galih kemawon, nadyan kalong amung sakedhik.

3.3.3. Pamor Nekel punika warninipun pethak semu jene, saha boten gerang, boten ninyja kathah, saged mungal saking tosan, ananging sarehne dhasarripun empuk, dados lingirripun boten saget mrangas, gumregas, malah gundhul alus kemawon.

3.3.4. Pamor Sanak punika thukul saking kodrattipun piyam­bak, boten dipun dekekki pamor, namung ingkang cetha atingal ler-ler-ran, pamor sanak punika tosan kamormorran tosan sanes ingkang langkung pethak tuwin atos, manawi tosan boten kamormorran tosan sanes, sanadyan gerangngipun katingal ler­ler-ran nyerat, ananging boten saget katingal pethak.

Wondene pamor ingkang dipun angge dhuwung kodhen punika ruj i song-song motha ingkang tipis kuwung, gerangngan tosan pethak, utawi awat tosan pethak.

Sekarrannipun pamor punika warni-warni, ingkang trappipun mlumah kadosta:

1. beras wutah. 2. bendha sagada. 3. tambal. 4. lawe satugel. 5. gendhagan, tuwin sanes-sanessipun.

Ingkang trappipun miring, kadosta: 1. blarak ngirit. 2. adeg tiga. 3. ron dhuru. 4. wengkon. 5. rambut paradhah . .. 6. sembarceng. 7. walang sinundukkan. a. kembang lampis. 9. kembang pala. .

10. kenanga ginubah, tuwln

7

.. .. . sanes-saness1pun.

•

4. PANGGARAPPIPUN DHUWUNG.

Tosan ingka~g kangge dhuwung punika ingkang mateng wasuhhannipun, supados gar1ng anggalih. Dene wasuh tosan punika, upami tosan wawrat. 40 reyal, laj~ng di~un ~ebag palu rambah-rambah, saben cemeng mal1h, abr1t d1pun gebag pallu, makaten wongsal-wangsul kantun wawrat: 30 reyal. I

kabesmi kabesrni ngantos

U~awi manawi tosa~ wau sa~pun resik katitik saking atos garappan­n~pun (kant~n gal1h), la]eng kapara gangsal, dipun wangun bale­bekkan pany]ang: 18 centimeter, wiyar: 3 centimeter, kandel: 3 milimeter.

•

Lajeng pamor, upami wawrat: 5 reyal, dipun bage sekawan, dipun gebleg wiyar, panyjangngipun sarni tosannipun, nuli katepangngaken kal iyan tosannipun: ngandhap tosan, lajeng parnor, tosan mal ih, lajeng pamor, tosan malih, lajeng parnor, tosan - parnor, tosan -pamor malih, nginggil piyarnbak tosan. Dipun tangsulli, dados pamor sekawan, tosan gangsal, sap-sap-pan, punika winastan uwit sakawan. Lajeng kabesmi, manawi .sarnpun abri t mi jer saweg dipun gebag palu, dipun wasuh rambah-rambah. Manawi panjangngipun sarnpun tikel tiga utawi sampun kempal dados satunggal 1 lajeng dipun kethok dados sakawan, dipun tumpuk katata "kot-cuk" ( bongkot-pucuk) I punika sapping pamor dados: 3 X 4 = 12 1 manawi katekuk malih: 12 X 2 = 24, katekuk malih: 24 X 2 = 48 sap. Cal on wau dipun panyjangngaken dados 21 centimeter I lajeng ing ngepok dipun kethok 3 centimmeter kangge gonyja.

Dhuwung ingkang langkung sepuh dereng J gala, namung dhuwung pangawak waj a, to san waos tuwin pamor di mor, kawasuh dados satunggal, dadossipun kiyat, ananging getas. Prasapa Raden Bond­han Kajawan, turunnipun boten kalilan nga~gge d~uwung pan,g~wak waja, awit nalika sariranipun ponycakara d1pun begal, wangklng­ngannipun pangawak waja, kangge nyuduk, tugel. · . #

Manawi dipun suraos lebet, getas = putungngan. T1yang darb~ panggayuh, manah kedah membat, tlatos, boten putungngan, manaw1 getas boten kadumugen ingkang ginayuh.

Tosan badhe wau lajeng dipun kodhok, wiwit kandel, panyjangngipun k.l. 18 centimeter. kapetha mawi wesi, tengah ciyut.

-•

kapetha Bongkot

dhuwung alit pucuk wiyar,

Tengah leres dipun kethok, lajeng _dados kalih, kembar. Nunten ny]ang sarta wangunnipun plek ambadheni waos (waja), ageng pa .

kados tosan kodhokkan wau. Namung kandell1pun k. 1.. 2 mi 1 imeter, · t ah d 1· pun gapi t tosan kodhokkan kal1h, dados sap waos 1ng eng ,

tiga: tosan, waos lajeng tosan.

8

Dene parnilihhipun waos:

1. yen kathuthuk rnelotl pusaka kendho. 2. tugel kasarl saged. 3. tugel alusl resik.

Narnining waja:

1. kacangnganl kados jinarran. 2. pethak 1 gilig. 3. kristall pasagen ageng.

Kodhokkan wau kabesrni I rnanawi sarnpun rni jer lajeng dipun wasuh rarnbah-rarnbahl ngiras dipun wangun kados dhuwungl nanging taksih ragi kandel.

.. ·"'"V •

• .. I

•

• •

• •

• • • .r • • ., •

f \."• • • • •

• - ' • ·, ., • .... ... • • • • • • • • ·" .... , • ~·

I

(1). Patrap ngernpallaken tosan kados ing nginggil waul badhe darnel parnorran "beras wutah" sasarninipun (parnor rnlurnah). Lajeng natahhi darnel sekarran parnor. Parnor ''beras wutah'' punika warni kalih: 1. tatahanl 2. boten tatahan. Punika wedalling pamor narnung rni turut ornbak I wasuhhanning dhuwung 1 tuwin wangun perang-perangnganning dhuwung kalih warni wau. Lajeng wewah "beras wutah" rnawi slarak tosan, inggih punika: nalika nepangngaken tosan ingkang sarnpun kawasun kaliyan parnor, dipun peletti tossan slarak waul kandellipun rnernper tossan ing­kang sarnpun wasuhhan kaliyan parnor.

Panatahhipun sarnpun ngantos durnugi ing waosl sarta tatuning tatah

1 cuwikkan wau nrajang pinten-pinten sap-sap-pan-ning parnor.

Kados turnpukkan dalanycang kathahl dipun cuwikl saestu angsal pinten-pinten sap.

9

Sasampunning tatahan jawi ngleb t d' · en "nglebet" punika' s 1 . kk. e ' ra ln ( 1ngkang katembungngak-

. uwa 1 1pun) 1 nunten kabesmi abri t dipun palu rad1n. Tamtu cuwikkan dados radin, nukullaken 1

dados polah wonten corakkipun. Upami ing n . sampir, pamor b h · d k · ga]engl tatahan kados

ga a , m1n a w1yar thukul corak ombak warni warni.

' .

-(2). Manawi pamorran miring sasaminipun "ros dhuru adeg" sapa­nunggilannipun, patrappipun sanes malih. Manawi calonnan wau sampun rampung, calon dipun rimbas kikir sawatawis, nuwenni pucuk sarta wengku pamorripun, nami: ''nyilak­kaken". Nuwenni setting pamor, supados katawis, dipun usappi jeram warangngan saged cetha. Yen badhe dhuwung luk, ingggih lajeng dipun luk samesthinipun. Wesinipun gilig, lajeng dipun garanni.

( 3). Lajeng ngikirri awak-awakkanl kawangun tengah mawi dering (ngleseh). Natah ngresikki sogokkan. Mapak nata gandhik, manawi mawi kembang kacang lajeng garap jalen, gandhik, lambe gajah, nata ngeluk kembang kacang, ngre­sikki tampingngan, balumbangngan, tumperran, genukkan, urut ongka sranduning dhuwung punika.Manawi sampun dados kesikkan, lajeng ga rap gonyja. Kethokkan badhe punika lumahhipun kabekuk para tiga .

•

•

Nunten dipun wasuh, kagebag wangun gonyja, kakikir dipun ukur panyjangngipun, kajara, lajeng dipun lanyji, karapet lajeng dipun teteg sapikantukkipun rumiyin, perlu kangge sawangan an_glaras: Manawi panggarapping wawangunnan sampun rampung, la]eng d1pun ungkal. Patrappipun: ungkal alit ingkang dipun gosokkaken.

10

•

( 4) . Nyepuhhi . Dhuwung sampun ram u · dipun sepuhhi . Nyepuhh · . P ~g pangungka111punl

. k 1 pun1ka baun1pun dhuwung dipun 1aJeng ace1up toya. Waossipun 1ajeng dad t

lajeng besmi I

Nanging nyepuhhi dhuwung d" b os a os~ . 1pun o ong semangup 1a]eng dipun cacap-

p1 sepuh (terkadhang dipun obong abrit 1 · d. ·d kad"1 t d" , a]eng 1pun cacap 1 U1 sarana 1 a wara 1n) 1aJ·eng dipun bes · 1"h M · • • • I m1 rna 1 . anaw1 sampun

abr:t 1aJeng ka~e1up 11sah k1entikl namung sakedhap nunten kace1-up 1ng toya. ~a]eng kacu1ik dipun ungka1 1andheppipun. Manawi sam J?Un atos pun1ka, saml?un pasah sepuhhipun1 1ajeng dipun ungka1 1ngk~ng ngantos warad1n1 resik tatu sepuhhipunl rampung pangga­rapp1pun.

5. NGAWISSI.

Babaran dhuwung dipun pethak sarana dhuwung dipun dekek ing tlawah punapa ing k1onthokkan gedebog, dipun gosok jeram pecel, saben badhe asat dipun gosok irissan jeram pecel 1 murih ical gi lapping tatu ungka11 anggennipun methak kal ih din ten. Dipun kumbah mawi sikat, resik, ~ajeng dipun pe. Patrappipun ngawisi: awisan mi1ih inkang pethak botennipun ing­kang n1asihl kakorek ing kasapping panyjang mawi toya sakedhik. Lajeng dipun peressi jeram pecel, ingkang dipun onnycekki sarta dipun irissi. Sacekappipun, nunten kasaring. Dhuwung ingkang sampun ka-epe anget, lajeng dipun usar toya jeram awissan sarana sikat bobat I lajeng dipun uwet dari j i ngantos sagaringngipun. Saben garing, dipun usar jeram awissan, dipun uwet ma1ih ingkang waradin 1 makaten rambah kaping tigal garing, 1ajeng dipun kumbah toya sarana sikat bobat. Punika nama satiban. Lanjeng dipun amba11i malih kados kasbut ing nginggil, manawi sampun tigang tiban, ngadat sampun cemeng. Ewadene manawi dereng cemeng, inggih ka1ajjengngaken ngantos saprayoginipun. Manawi kadame1 sampun garing, uwettan lajeng kakumbah sarana sikat bobat, pangumbahhipun ingkang resikl dipun lap serbet resik, dhuwung 1ajeng ka-epe, garing anget dipun entasl manawi sampun asrep dipun sikat mawi 1isah klentik, sampun nami rampung.

6. DADOS UTAWI CACATTING DHUWUNG.

Dhuwung ingkang nama dados punika:

1. wetah, 2. boten cacat, mecah pasunggingngannipun, tt 3. garappannipun sae, alus, kenceng, turut, mateng, rape -

an rapet, rojehhan netes cetha~ . 4. 1enggahhipun sakeca, sakuttann1pun pr1gel, 5. condhong lelehhipun cekappan, d. k . k (b 6. pamorripun waradin, dados ingkangh)1pun kakJengnga en t e

ras wutah inggih kados beras wuta. , pu~u an pamor u­rut lanycip, jawi lebet sami pany]angng1pun1

7. waos kandel, wiyarripun turu~, k) a. sepuhhan atos 1 kathah (dumug1 ~gepo 1

9. tosan meles cemeng, radin,kgar1n~,guwaya sereng 10. seblakkipun (na1ika saweg aunus ·

11

•

•

Dene cacatting dhuwung punika:

1 . 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10. 11. 12. 13.

14.

boten turut, lenggahhipun boten sakeca muntir, '

pamor pating blentong, boten waradin, kelem, pamor srajang landhep, wonten s~pattipun (pecah, nglokop), pegat wa]a, to~an-waos-pamor "del-pis" (kandel tipis) slewah, ' sereddan waos menggak-menggok, b~ten wetah: tamballan, sambettan, sapanunggillannipun, bengkong, garappan rapet Ian gonggang, rojehhan ngoowor, boten ne­tes, boten radin, babaran mentah. sepuh kirang pasah (empuk).

7. BAB KINATAH.

Dhuwung punika kajawi perangngan, srandunipun saya mindhak­mindhak, ingkang kathah kangge bentennaken dhapur saha raos rerenggan, dipun tambahhi mal ih rerenggan kinatah mas ( dhuwung tinatah tinatur rengga). Kinatah punika jene katanem ing tosan, ing jawi mungal, lajeng dipun wangun. Dene srasah tosannipun kawangun dhapurring sekarran, nunten karemak lajeng dipun tlakup jene, dipun kekahhaken tatah pangrembug, jene lajeng kawangun. Kinatah punika wonten ingkang namung ing gonyja, ing gandhik dumugi tengah, wonten ingkang dmugi pucuk dhuwung. Dene wawangun­ning sekarrannipun:

1. patra sewu: godhong kathah, tanpa wit. 2. kembang setaman: sekar kathah, tanpa wit. 3. anggrek: sekar, godhong, mawi wit. 4. kamaroggan: sekar, woh, godhong, mawi wit. 5. gajah singa: sekar, woh, godhong, mawi wit.

Cathettan: - katerangngaken Mataram bedhah Agung:

urut sepuh, Pathi, Ian

miturut ganycarran ganycarran Sinuhun

anggrek kamaroggan gajah singa

: putra santana, : wadana kliwon, : panewu, mantri.

nalika Sultan

Wonten malih ingkang kula sumereppi, an~ngin~ boten. kathah, kadosta: rajah, serattan, arab, cakra, kala]engk1ng, tuw1n sanes-sanessipun.

Kangge ngrengga pepethan: 1. naga, 2. puthut, 3. singa, 4. kikik, 5. peksi, 6 11·man sasaminipun.

• I

12

Namining kinatah gonyja

gonyja gonyja

utawi srasah: sanga: sangang perangngan, kados gonyja pitu,

. . . gonyja nero, lsp. Sl]l: namung ing nginggil. sawelas: ing gonyja gangsal, ing awak nem.

Kinatah ingkang namung gandhik, lambe gajah, nami: panyjepelis. Boten namung rerenggan ananging dipun angge ngendhokkaken dhuwung ingkang watakkipun mrangas, keras.

8. TANGGUH.

Nangguh punika lingganipun: tangguh, tegessipun: nyegat, utawi: methukkaken, raossipun, mbatang, utawi: nginten-inten. Toya, tegessipun toyaning nagari panggennan pandamellipun wesi­aji. Manawi pitaken tangguhhing wesi-aji punika, limrah tem­bungngipun: "Dhuwung punika toyanipun dhateng pundhi?". Titih = tunggang (wonten malih, titih, dipun tegessi: kandel), raossipun numpang, cetha, boten semang-semang toya dalasan empu­nipun. Mila, nangguh wesi-aji utawi mastani awon-sae punika paittannipun kedah adhadhasar kawruh saha pangalamman wantah, kadosta:

1. Nyumereppi serat serat cariyosassipun para empu, ingkang mratelakkaken lagon-lagonning garappan, tosan, pamoran, tuwin dhapurring dhuwung satunggal-satunggallipun para em pu, utawi toyaning nagarinipun.

2. Jajah sumereppipun dhateng wesi-aji, ingkang sepuh nero, ngenta-enta, ingkang luhur, tengahan, tuwin andhap. (Ngenta-enta, punika wonten ka1ih tegessipun:

2.1. ngentha-entha = niru, 2.2. dhusun Ngenta-enta, panggennan empu ingkang

darnel). 3. Nyumereppi kaol-gotekkipun para ingkang gagayuttan ing ya

sa wesi-aji. 4. Mangretos titikking tilas garappan, sampun kina kaliyan

Ongka 1.

ingkang nem, tuwin sepuh sengkan.

Mila kedah nyumereppi serat serat car~yossipun.para Em­pu, lalagonnipun garappan tuwin toyan1pun, ~w1t serat wau ingkang dados papakemmipun babat wontenn1pun garap-pan dhuwung kaliyan ingkang ~arap. . . Dene tangguh punika limrahh1pun ~aJ~~ar~n mangandhap, dumugi sapunika. Manawi wonten.wesl-a]l d1~un kinten ga rappan nalika jaman Jenggala m1nggah, pun1ka winastan langkah tangguh. Serat cariyossipun para Empu, sampun kawedallaken ing pangecappan: VOGE VANDER EIDE & Co., ing Surakarta ta-

hun 1907. . k 2 3 tah n· IX Serat Wulannan "Poesaka Djaw1", Ong a - , u . : · 1930 ngewrat Kagungan Dalem Serat Panangguh Februar 1 , th · · au

hing Dhuwung. Punika ing~ih l~ngkung ce an~iun b:~nEm: tuwin serat sanes-sanesslpun lngkang gagayu an pu dhuwung (Babat Condhong Campur).

13

Ongka 2.

Ongka 3.

Ongka 4.

Ongka 5.

Manawi sumereppipu . .. . . dhe gadhah pan intn w~sl-aJl dereng annyjajahl boten ba tunipun. Terk~dh en lng~an~_ma!heml tuwin gampil kalin pun wastani se hang wesl-aJl nem dipun sengkakaken di-pu . Dhuwung Mataram dipun kinten MaJ·apahitl awl·t . .. luhur punika · "t . . wesl-aJl

. w1w1 PaJa]aran dumugi Mataram pun1"ka tos-sannlpun meh · k. dh saml emawon. Mongka manawi wesi-aji an-t apl d~uwung tangguh Majapahit kaliyan Mataram punika ossannlpun nyekleng sanget. Tosan Majapahit cemeng se­

mu klawu meles madhetl tosan Mataram gopok les. 1 cemeng me-

Nyumereppi kaol-gotekkipun para ingkang gagayuttan ing yasa dhuwung punika parlu kangge pathokkanl awit sana­dyan pamanggihhipun sampun leresl saget ugi taksih ki­rang patitis. U~ami dhuwung tangguh Blambangngan1 tosan pamor lagu­nlng p~nggarap sadaya sampun cocog tangguh Blambangngan Empu P1trang1 ananging (kaol saking Mas Ngabehi Jayasu­kadga) manawi lambe gajahhipun lomba 1 punika sanes tang guh Blambangngan Empu Pitrang. Inggih punika 1 tangguh Blambangngan Empu Supa-nem (Supani) sadherekkipun Pange ran Pitrang. Upami malihl dhuwung tangguh Mataram Sultan Agung-nganl sampun sarwa cocog sadaya titikkipun1 ananging manawi gonyjanipun sebitl luntar lugas boten kinatah1 punika sanes Mataram iyasan Sultan Agungngan. Awit namung iya­sa dhuwung ingkang gonyja sebit luntar lugas sakawan ka gem Panyjenengan Dalem Gata1 sasampunnipunl para abdi dalem Empu boten kalilan darnel dhuwung gonyja sebit lun lar lugas. Sokka dhuwung Mataram Sultan Agungngan gony­ja sebit luntar lugas 1 tamtu mawi kinatah. Makaten sapa nunggilannipun.

Kedah mangretos titikking tosan saha garappan sampun ki na (sepuh) kaliyan ingkang dereng kina (nem). Wondene wesi-aji ingkang nama sepuh punika saderengngipun Mata­raml manawi Mataram nama sepuh tengahhanl Kartasura-Su­rakarta punika nem. Utawi mangretos wesi-aji nem dipun sengkakaken. Ing samangke 1 sangsaya kathah tiyang saged nrekah ~hu-wung1 ngenta-enta1 nyengkakaken s~m~un sa-plek kal1yan dhuwung sepuh. Kathah kemawon sadherek ~umbas dhuwu~g klentu dhuwung sengkan winastan sepuh. M1la kedah ap1l saestu dhateng titikking garappan enggall kadosta: !a­bet palon1 kikiran1 tuwin kesikka~~ sa:ta n~coggaken la gu lelewannipun dhuwung ingkang d1pun emba-emba waul rna katen sapituruttipun.

Kerep nyumantakaken dhateng sadherek i~gkang kalebet a~ li dhateng wesi-aji 1 prelu panangguh~1pun wa~ manaw1

leres wonten ingkang mupakatt1. Manaw1 lepatl sam pun 1 • A · t h · wonten ingkang nedahhaken lepat~1pun. w1 nanggu pun1

· ampun patitis upam1 nangguh dhuwung Tuban ka1

manaw1 s 1

14

Empu ~ane~i, ~unika dipun tangguhaken sadherek sanes, anan~1ng_1ngg1h sadherek ingkang mangretos tangguh puni ka, 1ngg1h tamtu nangguh Tuban Paneti.

Wondene warni-warnining cara panangguh wesi-aji rnawi rnargi sanes-sanes punika, kadosta: dhuwung kacepeng rebah, dipun sarn­pingi kethokkan suwirran blarak, katekuk, dipunkutuggi sela, lajeng dipun takenni (tamtunipun mawi mantra), manawi cocog pitakennipun, blarak saget lurnampah piyarnbak. Wonten malih, mawi pirantos kendhi, lajeng dipun pitakenni, manawi cocog pitakennan­nipun, dhuwung saget ebah rnubeng (semaurripun: mubeng). Dhuwung ligan, ukirran dipun deggaken ing latha, dhuwung songga ladrang, manawi saged ngadeg nocoggi pitakennannipun. Makaten sapanunggil­lannipun. Menggahhing para sadherek ingkang pitados, nyumanggak­kaken. Nanging ingngatassing kawruh ingkang dhadhasar nalar nyata wantah, boten saget pinanggih ngakal. Kathah boten patitissipun. Panunggilanipun malih, sadherek ingkang ahli suratting pamor pi tados, inggih nyumanggakkaken. Namung, adhakkannipun, inggih lajeng groboh pamilihhipun wesi-aji 1 kadosta: sanadyan dhuwung asor samukawissipunl nanging saben wonten titik suratting pamorl upami "rajah suleman" I angsarripun sae 1 inggih lajeng dipun pi­lala. Kula pitados, wesi-aji gadhah angsar sanes-sanes, awon tuwin sael sarta jodhon ingkang ngangge. Kabekta saking tossannipunl punapa ciptanipun ingkang darnel, utawi nyarengngi lalampahhing Empu tuwin panyidikaranipun, upami:

"Keris iki gagaman 1 nanging sajiwa saragal dadi pa­nganggo kang ora pisah kang nganggol bisoa wiryal arta, wasis, rahhayu, slamet.''

utawi:

"Bisa sinuyuttan, sugih anak bojo"

wondene anggennipun nyatakakenl inggih wantah kemawon. Dipun tayuh, dipun angge, dipun ti tenni ngalammi lalampahhan punapa, utawi raossing manah kados pun?i: ~untappan, mrangas, ayem, tentrem, uwas, punapa goreh, sap1t~rutt1pu~.. . Manawi rumaos jodho inggih dipun p1lala, b1l1h boten JOdho inggih boten dipun angge.

Saderengngipun dhuwung, kula

kula kendelli anggen kula ngaturra~en sosorah bah badhe ngaturraken piandel kula p1yarnbak dhateng

we~i-af~: Empu langkung malih kala Jaman Kina, panggarappi-Ngenge .1 ~~ra . I • ta a brata. Dhasar garappan kagunan pun.wes1~aJ: pun1ka k~i 1~a~ ~ila wajib kula aossi, kula luhur­Jaw1 asl11 1ngkang ad1 u ~h~h angsar, gadhah dayal nanging boten raken. Panganggep kula gla eran awi t ingkang kawasa tuwin kuwasa sarta boten ku a pang ,

' t· Allah pange:an kul~ namung Gu~u~a ing ·ngajeng 1 sakonyca kula: pandhe, Gandheng kal1yan _atur ri an tuwin mranggi

1 wontennipun

ernpu, tukang uk~rr~n, pany 9 n~anyjingngaken, nyepuhhi, utawi Kraton manawi miw1 tt 1 ~ngg~ra~,· rri dinten ingkang dhawah petang macak sasaminipunl maw1 ny1ng 1

15

awan ~ngkang kalimrah ing ngakathah. Kadasta: taliwangke sampar ngke dhungullan W d~ ~ d. '

wa ' . · ~n ene 1nten awan ingkang namung tumrap pra kanyc::a krl~a k~sbut 1ng ngajeng, ingkang kedah dipun singkirri ingg1h pun1ka d1nten nahassipun para Empu Ageng:

1 . din ten Sen en Legi, nahas sedanipun Panger an Sendhang. 2. din ten Reba Kliwan, nahas sedanipun Panger an Sedayu. 3. din ten Setu Wage, nahas sedanipun Panger an Pelang. 4. din ten Ahat Wage, nahas sedanipun Panger an Cindhe Amah.

Samanten anngennipun ngaassi dhateng para Empu Ageng ing Jaman Majapahit tuwin Pajajaran. Menggah atur sosarah kula bab dhuwung punika, panyjenengngan sadaya tamtu paring pangaksama, kauning basa, kakenning ukara, langkung malih anggenning kirang mangretassaken, dening kula mranggi golongngan kina, sanes tiyang ahli basa, baten kulina sasarah. Namung pangajeng-ajeng kula, panyjenengngan sadaya kapareng ngangudhonni kikirangngannipun sasarah kula wau. Dene manawi wonten ingkang kadangakkaken, ingkang kula saget, badhe ngaturri katrangngan sagaduk-gaduk kula. Kajawi punika, manawi panyjenengngan taksih kapareng midhanget­taken sasorah kula wau, sanes wulan, kula sagah nglajengngaken sasarah bab prabotting dhuwung, sarungngan, tuwin panganggenipun dhuwung. Wasana atur sosorah kula kendellaken samanten.

l·ng Kaepang, 23 Napember 1992. karampungngaken

16

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

P e t h i k k a n

PRIMBON WATAKKING TOSAN

Mas Ngabehi Karyasukadga.

Yen ana wesi dithinthing amb asalle oyotting banyu la~t .krengengeng k~ya tawon endhas,

h 1 ' 1 u aran Wes1 Karang Kijang, am~u an adhem tibane, ora gelem mangan th 1 b

yen durung wis pas-1' an sa ar, yaiku pandhitane wesi.

We~i :~la (Pu:asani) iya jenengnging, wesi garindhu aji, un1nne. gur, 1ku kang dadi panandhane~ · kang · · k . wes1, sapa nemu wes 1 : ~~ wus dad1 gagaman yaiku oyotte kaya watu acih, r~p~ne 1 JO.nyamber-lilen, watekke tulus kang nganggo, kajen ker1ngan 1~9 .w~ng akeh, sarta gelissake oleh darajat, sempul~r re]ek1ne, anulak bilahine kang nganggo sarta luwih ampuhhe. '

Wesi Mangangkang, rupane ireng semu wungu, oyotte wadhak, l~mun gi~rayang alus, caritane wesi iku !oro, kang ana sajro ne !aut 1ku Mangangkang, lan manawa bisa oleh wesi jroning laut~w~s rupa gagaman, iku kasiyatte becik banget, ampuh sar ta ker1ngngan ing janmi, bisa nulak kala wisa mandi.

Wesi Mangangkang wadon, asalle saka gagana, rupane wungu su­lak biru, oyotte kaya uyah pating karelip, unine dheng breng ngeng ngeng, gunane ginawe ngawula, den tresnani samining janma, yen ginawe lulungan ora kurang rejekine, tan pati am­puh anging anggatelli, nora kena ditambani.

Wesi Kamboja, rupane putih mrusu (beras semu biru), oyotte kaya gadhung ting kerenyep, unine thong thong dawa, sajrone muni ana suwara maneh thing ngreng ngang ngang, yaiku kang dadi putrine wesi, kabeh asal saka watu Selan, watak sarta angsarre kaya wesi Pulasani, nanging ora kena den kumpulke wesi liyane, sirikkanne ora kena kanggo laku ngiwa, sarta maling sapadhane, kudu laku kang suci, gunane ora keneng su-sah.

Wesi Walat, asalle saka watu item, rupane bang-ru oyotte ka­ya rambut, cahyane kaya pangilon, unine kung breng ngeng ngeng, kasiyatte sabarang kareppe gelis tekan, awas yen gina we lungan bengngi, kanggo dagang gelis sugih sarta slamet.

Wesi Ambral (Ambal), rupane putih semu abang, nora kena tai­nen, unine ngeng ngeng geter, kaya ana dhudhu~urran, a~al~e saka watu gunung, kasiyatte ampuh, sarta akeh kaseksenne, yen kapengkok ing kewuh bisa ora katon, sart~ den sulutti ga gaman kang becik-becik, yaiku pandhitane wes1.

wesi Windu-aji, asalle saka la~lakkanne ~ang Mudhik~Bathara, rupane kaya kaca, putih semu b1ru, yen ~1nawang duwe kuwung medenni unine dhung ngunguwung, watakke teguh kuwat slamet, ora gel~m kasilep ing banyu, yen kapengkok sing nganggo ora

bisa kelem. (pethikkan namung sakedhik)

17

P e t h i k k a n :

SOSORAHHIPUN MAS NGABEHI KARYASUKADGA

BAB DAMEL DHUWUNG

1. PAMILIHHIPUN WAOS.

1.1. Yen kathuthuk melot, boten tugel, punika waos kendho. 1.2. Yen kathuthuk tugel, naming tugellipun kasar, punika reged,

gampil tainen. 1.3. Yen kathuthuk tugel alus, sae, resik, keras.

2. NAMINING WAJA.

2.1. Kacangngan, kados jinarran pasagen. 2.2. Pethak, gilig. 2.3. Krista!, sasagi ageng.

3. PAMOR.

3.1. Wilahhan pamor mawi kakempit tosan, yen pamor nem reya1, to­sannipun tigang reyal (supados pamorripun boten ical, awit manawi dipun latonni, asring kumrutug).

3.2. Pamer beras wutah boten mawi katatah, dadossipun beras wutah namung saking polahhipun nalika dipun wasuh.

3.3. Tikellipun pamor: dipun wit tiga (pamor) wesi sekawan, kaju­jut panyjang, wiyar, lajeng kasigar cinacal, sarta kakethok dados sakawan, dipun tumpuk sarta katekuk, punika dados: 3 X 2 = 6, katata "kot-cuk" X 4 = 24, manawi tikel sapindhah = 48 sap.

Nuwenni waja sarana kakikir, nama: "nyilakkaken".

18

•

•

•

SERAT BAB PANANGGUHHING DHUWUNG

PETHIKKAN KABAR WULANAN "POESAKA DJAWI" I ONGKA: 2 - 31 TAHUN IX .

PANANGGUHHING DHUWUNG

Tedhakkan Kagungan Dalem Serat ingkang sumimpen ing Sana Pustaka (Surakart~) 1• amratelaaken ing bah panangguhhing dhuwungl wiwit Kraton PaJaJaran dumugi Kraton Surakartal asli saking sesereppan­nipun Mas Ngabehi Wirasukadgal abdi dalem Mantri Pandhe Kadipaten Anom .

wawarah: HA.

Dhuwung Tangguh Pajajaran.

Dhuwung gonyja: mulu sangetl gulu-melet: landhungl sirah-cecak: buwengl buntut-urang: methit utawi papak. Embat: kederl seblakkipun (sawangan manawi dipun unus): kau saha cegehl tossannipun mentahl warniya klawu utawi jene punapa dene cemeng tamtu sajakkipun magel utawi mentah. Wasuhhannipun sekar utawi tosan lembatl sawangngannipun masthi garing. Ingkang kaprah dedeggipun dhuwung: celak. Wonten ugi ingkang medal panyjang. Silahhipun kados ing ngandhap punika:

HA.l.

HA.2.

Empu Ki Kelenq. Dhuwung gonyja: mulu sangetl gulu-melet: landhungl sirah-ce cak: buweng1 buntut-urang: methit utawi papak. Embat: kaul susuliddan: ngruwingl lenggahhipun: keder, se­blakkipun tossan: semu mentah, garing, malentheng. Wasuhhan nipun pamor: lembat. Bilih ngangge sekar-kacang: untherripun ngecambah, gandhik-kipun: jejeg kapara panyjangl lambe-gajah: cekakl jalen: alit, godhag: ngowor. Bilih ngangge ri-pandhan: sirahhipun aksara buweng, "dha"-nipun boten ngatawissi, pethittipun nyanthuk sawatawis. Manawi ngangge sogokkan: lebet, lan­dhung, janurripun landhep ngantos d~mugi puyuhh~n. _Blumbang annipun: wiyar. Manawi namung gandh1kkan1 gandh1kk1pun: kau panyjang, semu nyigar mlinjo. Tikel~alis: jogag. Punika tangguh Ki Keleng, adhakkann1pun makatenl tossan ing kang tamtu madhas mentah.

Empu Ki Kuwung. Kados dene: HA.l., namung lenggahhipun: tumung~ul. I k l ·mrah dhuwung ragi panyjang, tossan 1ngkang tamtu ng ang 1 1 • 1 ( · · 1 ) cemeng saha madhas. Lagu suliddan: gungg1 ageng-1ngg1 .

19

•

HA.3. Empu Ki Laning. Dhuwung ganyja: mulu san et cak: buweng, buntut-urangg· ' gu~u-melet: landhung, sirah-ce Embattipun: kewes ut . · meth1t utawi papak.

hh" ' awl susulidda . . ga lpun: mayat memes sebl kk" n. ngruwlng, resik. Leng-ring. Wasuhhannipun pa'mar· al lpun tasan: mentah, semu ga-B .l.h · embat 1 1 ngangge sekar-ka . . . Gandhikkipun: sedhengng~angi un~her~1pun ngecambah, weweg. len: alit, gadhag: ngawa~' B~~~e-ga]ah: ~cekak, ringkes, ja­hipun aksara buweng "dh ~- 7 lh ngangge ri-pandhan: sirah­pun nyanthuk sawata~is ~a nl~un baten ngetawisi, pethitti­dhung, janurripun landhep ~awl ngangge ~agakkan: lebet, lan ngannipun: wiyar. Manawi n~!ntas dumu~1 puyuhhan. Blumbang sedhengngan, semu nyigar ml· ~ng g~ndhlkk~n, .gandhikkipun: Manawi luk lukki , ln]a. Tlkel-alls: ]agag. tah. ' pun cethek, serakal. Tasan madhas semu men

Punika tangguh Ki Laning, ingkang kathah bad~nnipun ing dhu wung wiyar.

HA.4. Empu Ki Ongga. Dhuwung ganyja: mulu sanget, gulu-melet: landhung sirah-ce cak: b~weng, buntut-urang: methit utawi papak. ' Embatt1pun: keder, seblakkipun: mentah, garing, nglugut rna thentheng. Wasuhhan: sami HA.l. ' Awis i~gkang n~angge sek~r-kacang, ingkang temtu: putut, pe pethan. pandh1ta, gandh1k: kapara panyjang, ri-pandhanni-pun: ngruwil, _kira~g keblat. (~~~~ I~ . "~~ Awak-awakkann1pun 1ng dhuwung nglempeng, ingkang tamtu dhu­wung leres, ingkang luk baten wanten, dedeggipun celak.

HA.5. Empu Ki Pagelen. Seblakkipun: sami HA.l, dalah susuliddannipun saha rajehhan nipun. Wandene awak-awakkannipun ing dhuwung, ingkang tamtu ageng saha wiyar nglempeng. Ingkang kathah medal panyjang. Wandene ingkang celak ugi wanten nanging wiyar, medalla luk utawi leres. Kadas makaten kawujuddannipun .

HA.6. Empu Ki Sikir, dhusun Tapan. Sami HA.l, dalah susuliddannipun saha rajehhannipun sami. Namung wujuddipun pamar, ingkang tamtu ngawat mathentheng. Dene tasan madhas, saha mentah. Wandene wujuddipun ing dhuwung, ingkang tamtu celak, medal-la luk utawi leres, ugi makaten. Punika tangguh Ki Sikir ing dhusun Tapan.

HA.7. Empu Siyungwanara, na·lika taksih jumeneng Bupati, asma Arya Banyakwide. Dhuwung ganyja: mulu sanget, gendhak: kaleres, pipi: mareng kel, gulu-melet: landhung, sirah-cecak: menter buweng, pung kassan-cacar: lanycip, buntut-urang: semu buweng. Embattipun: kewes, gandhikkipun: cegeh, bl~mbangngan: wiyar lebet. Manawi ngangge sekar-kacang: sekarr1pu~ kacang ~nge­cambah, weweg, ngethawit. Jalen: celak, lanyc1p. Lambe-ga­jah: cekak, gadhaggan: rupak lega~ , sagakk~n: ~ek~k lebet, janur: landhep dumugi puyuhhan. Ra]ehhan: dha -n1pun ngra-

20

wir cetha. Lenggahhipun: mayat sajak meth' , . wingit, lukkipun cethek re k ~sel, seblakk1pun: sumengit mawi ada-ada. Manawi gandhi~g o ' a~ak~awakkannipun glamit jang. Tikel-alis: ceklek , gandh1kk1pun sawatawis pany-Tosan ingkang tamtu madh. lit alit, sarta cekak. P:!~rngllugbutt. Warnennipun dhuwung a-p ·k em a .

un1 a dhuwung tangguh Paj · s· ing nginggil punika medallaJ~ran 1YU~gwanara. Katrangan ta celak, kados den~ patrem~ eres utaw1 luk, ugi alit sar-

Ing.nging~il, dhuwung Tangguh Pajjajaran kal1mrah 1ng ngakathah, amung punika.

ingkang sampun kacondra,

NA.l.

NA.2.

NA.3.

wawarah: NA

Dhuwung Tangguh Tuban.

Empu Ki Paneti. D~uwung gonyja: mulu sawatawis, gulu-melet: ragi landhung, s1rah~cecak: ragi buweng, buntut-urang: papak. Bangkekkan: semu bembeng, seblakkipun: nyenyet, alus, ma­then~heng. Wasuhhannipun pamor semu ngulit semongka. Leng­gahh1pun: condhong. Manawi luk, lukkipun cethek luwes mana wi leres, lenggahhipun tumungkul. ' Bilih ngangge sekar: ngecambah, lambe-gajah: cekak, jalen: celak, godaggipun: rupak. Bilih ngangge sogokkan: cethek sa watawis celak, janurripun: kethul dumugi puyuhhan, blumbang ngannipun: sedhengngan. Awak-awakkannipun dhuwung ingkang kathah miji puh, saha nglempenng. Bilih gandhikkan, gandhikkipun cekak. Tikel­alis: jogag.

Empu Suratman. Dhuwung gonyja: mulu sawatawis, gulu-melet: ragi landhung, sirah-cecak: buweng, buntut-urang: papak. Bangkekkan: semu bembeng, seblakkipun: nyenyet alus, wasuh­hannipun pamor: semu ngulit semongka. Lenggahhipun condhong, manawi luk, lukkipun cethek, luwes. Manawi leres, lenggahhipun tumungkul. Bilih ngangge sekar-kacang: ngecambah, lambe-gajah: cekak, jalen: celak, godhaggipun: rupak. Bilih ngangge sogokkan: cethek, sawatawis celak. Janurripun: kethul dumugi puyuh­han, blumbangngannipun sedhengngan. Awak-awakkannipun dhuwung ingkang tamtu miji puh saha nglem peng. Bilih gandhikkan, gandhikkipun cekak. Tikel-alis: jugag. Wujuddipun dhuwung celak.

Empu Modin. Dhuwung gonyja: mulu sawatawis, gulu-melet: ragi landhung, sirah-cecak: buweng, buntut-urang: papak. Bangkekkan: semu bembeng, seblakkipun: n~enyet keset, wasuh hannipun pamor: semu kulit semongka, rag1 mentah. , Lenggahhipun: condhong, manawi luk, lukkipun cethek luwes.

21

Manawi leres len hh" B"l"h ~ gga 1Pun tumungkul .1 7 ngangge sekar-kacan : . #

Jalen: celak godhagg· g ngecambahl lambe-gajah: cekak th , k I 1 pun: rupak b. 1 . h # I

ce e 1 sawatawis celak. Janur . 1 : 1 ngangge sogokkan:

han. Blumbangngannipun sedh r 1pun. kethull dumugi puyuh-Awak-awakkan dhuwung in kanengngan .... bilih gandhikkan

1 gandhikk"g tamtu ffi1J1.puh saha nglempengl

Wujuddipun dhuwung celak. 1pun cekak. T1kel-alis: jogag.

NA.4. Empu Salahita. D~uwung gonyja: mulu sawatawisl gulu-melet· s1rah-cecak: buweng buntut · ragi landhhungl

, 1 -urang: papak Bangkekkan: semu bembeng sebl kk" . pamor· semu kulit ' a 1Pun: kerasl wasuhhannipun · . semongka 1 muyek. Lenggahh1 p~n: condhongl manawi lukl lukkipun cethek saha lu w7s: Manaw1 ~eresl lenggahhipun tumungkul. ~~i~~.ngangge sekar ka~ang: ngecambahl lambe-gajah: celak

1

J , · celak, ~odhagg1pun: celak. Bilih ngangge sogokkan: cethek, sawataw1s celak. Janurripun: kethul, dumugi puyuh­han. Blumbangngannipun sedhengngan. A~a~-awakka~ dhuwung ingkang tamtu miji puh saha nglempeng. B1~1h ~andh1kkan, gandhikkipun celak, tikel-alis: jogag. Wu]udd1pun dhuwung celak.

NA.5. Empu Bekeljati. Dhuwung gonyja: lepek, semu mulu, menter. Gulu-melet: ragi landhung, sirah-cecak: buweng menter, buntut-urang: papak, ngadhawung. Bangkekkan: semu bembeng, embat: luwes, wasuhannipun pamor: alus, seblakkipun: nyenyes, parigel. Lenggahhipun: mayat, manawi luk, lukkipun cethek, luwes. Ma nawi leres, lenggahhipun tumungkul. Bilih ngangge sekar-kacang: ngecambah, lambe-gajah: celak, jalen: celak, godaggipun: rupak. Bilih ngangge sogokkan: cethek, sawatawis celak. Janurripun: kethul dumugi puyuhan. Blumbangannipun: sedhengnganl awak-awakkannipun ing dhuwung tamtu miji puh saha nglempeng. Bilih gandhikkan, gandhikki­pun cekak, tikel-alis: jogag. Wujuddipun dhuwung sedhengngan, garappipun malepes.

NA.6. Empu Supadriya. Dhuwung gonyja: lepek, semu mulu, menter. Gulu-melet: ragi

NA.7.

landhung, sirah-cecak: buweng menter, buntut-urang: papak, ngadhawung. Bangkekkan: semu bembeng, embat: luwes, wasuhannipun pamor: alus, lumer, ragi ngawat. Seblakkipun: mathentheng, ngla-ngut. , , Lenggahipun: mayatl ingkang luk dereng wo~ten, ingkang tam-tu leres, saha amung gandhikkan. Tikel-al1s: nratas, awak-awakkannipun miji puh. . Wujuddipun dhuwung sedhengngan, garapp1pun menter, napis.

Empu Cobra. Dhuwung gonyja: -cecak: buweng,

) ,. - ), 'D ,. . .r-7

mulu, gulu-melet: menggik, buntut-urang: papak.

22

sedhengan. Sirah

Bangkekkan bembeng b 1 b t , em at. kau h em a , kadhang nglu ut . , ~asu hannipun pamor: keset, Lenggahhipun: wagu ~ k Seblakklpun: nyenyes mentah. thah gandhikkan ut~w~ng an~ l~k dereng wonten: Ingkang ka­Wujuddipun dhuwung a1·fonyJa lras.

1 , ce1ak saha 1empeng.

NA.8. Empu Ki Jirak. Dhuwung gonyja: mu1u 1 rah-cecak: buweng, b~nf~t~-me1e~: menggik, sedhengngan. Si-Bangkekkan: bembeng, embat~rang. papak. , pamor: muyek semu ngu1 .t keder, ngropek. Wasuhhannipun bah, gadhah ~erak ati s~ke~~~~ngka, wesi kasap. Seblak: se-Lenggahhipun: tumungku1 kid~u~g M . thek. ' · enaw1 1uk, lukkipun ce-

Bi1ih ngangge sekar-kacan n . J·ah: ce1ak · 1' . g, gecambah (ngruw1l). Lambe-ga-

, Ja en. ce1ak godaggan· 1 k a· . gokkan· cethek 1 k ' . · ce a · 1l1h ngangge so

blu~ba~gan~a~i~u~es:dhe~~~~~~~pu~~a~=~e:~ka~~~~~~ P~~~e~~n: ~91 lmpa1, bbl1lh gandhikkan, gandhikkipun cekak Tikel-a1i~: JOgag, e et. · · Wujuddipun dhuwung sedhengngan, namung padharran ciyut.

NA.9. Sabat Tanah Tuban. P~nika ugi mid~me1 ~huwun~ tangguh sami seblak ugi ngemper­rl.dhuwung kasebut 1ng ng1nggi1 wau. Amung manawi katan­dhlngngaken dhuwung dadame11annipun para empu, lajeng kati­n~al asor, guwaya kawon. Garap inggih kawon. Lenggah meksa k1rang mapan. Namung gerbannipun inggih tangguh Tuban.

wawarah: CA

Dhuwung Tangguh Madura Akasa.

Dhuwung gonyja: waradin, gu1u-me1et: sedhengngan, semu alit, sa­jak ngropek. Sirah-cecak: 1ancip (tegessipun: ragi panyjang), buntut-urang: papak, ragi buweng. Gonyja: ingkang kathah ngropek tipis. Seb1akkipun: sererrg, keras, ma1entheng. Wasuhhannipun sekar rangkep, ingkang kathah mubyar, katingallipun aga1, anang­ing 1embat. Bi1ih ngangge sekar-kacang: ngemperri ge1ungngipun wayang, gandhikkipun sumendhe (naminipun: bruwah), ja1en: ageng, godhaggan: sedhengngan, sogokkan: 1ebet, lenggahhipun: semu cegeh, janurripun: madya dumugi puyuhhan. Manawi gandhikkan, gandhikkipun cegeh, tike1-alis: pepes. Bilih luk, lukkipun lebet semu rengko1. Manawi 1eres, lenggahhipun ugi semu cegeh. Racak-racakkipun Madura punika seblakkipun keras, sarta abyor. Ma nawi ngangge ri-pandhan, aksaranipun "dha" cetha, nyangkrang. Wesi madhhas, 1eres.

CA.l. Empu Ki MMacan. . Dhuwung gonyja: waradin, gulu-mel~t: sedhen~ngan, se~u al1t sajak ngropek. Sirah-cecak: la~yc1p (tegess1~u~: .rag1 pany­jang), buntut-urang: papak rag1 buweng, gonyJa. 1ngkang ka-

thah ngropek, tipis. . Seb1akkipun: sereng, keras. Wasuhhann1pun sekar: rangkep,

23

ingkang kathah mubyar k . . ~ilih ngangge sekar-k~ca~t~n~a~llpun.agal ananging lernbat. ~ng,nyantheng. Gandhikkip~~· ~em~err: gelung wayang, anang­Jalen: ageng, godaggan· . dumendhe (naminipun: bruwah)

, bl · se hengng 1 , monycer, umbangngan: sedh an, ega. Larnbe-gajah: Lenggahhipun semu cegeh . engn~an, sogokkan: lebet. M . d . , ]anurr1pun mad d . ~n~w1 gan h1kkan, gandhikki , Y~ urnug1 puyuhhan. B1l1h luk, lukkipun semu renpun cegeh, ~lkel-alis: pepes. pun semu cegeh. Racak-racak~~ol, m~nawl leres, lenggahhi­Wesi alus keras, awak-awakk 1~un Kl.Macan, makaten punika.

ann1pun w1yar.

CA.2. Empu KKi Kasang. Dhuwung gonyja: waradin semu mul buntut-urang: buweng, pacakki unu, gu~u~rnele~: sedhengngan, Bangkekkan· singset bl k ~ gonyJa. rad1 kandel. mayat se~ipattipu~ d~e a klpun: sereng, keras. Lenggah: sekar~kacang· kados g ~roes, gandhik surnendhe, bilih ngangge . , . . · e ung wayang, untherripun semu mudet Jalen. ramplng, semu andhangak. Larnbe-gaJ·ah· cekak kAwes' Godhak· rupak 1 s k · ' c • · ~ ega. ogo kan: lebet, grawing. Janurripun· landhep dumug1 puyuhhan. · Mana~i luk, lukkip~n singset, pamor agal anamung lernbat, a­m~rg1 rangkep, w~~l alus, wontennipun katingal kasar, parnor r1pun mungal. RoJ~h~an: "dha"-nipun kewes, cetha, boten pa­tos nyangkrang, t7n1mban~ sanes-sanessipun taksih katingal nyangk:ang~ Manaw1 gandh1kkan, gandhikkipun sedhengngan, ti kel-al1s: JOgag. Manawi medal leres, lenggahhipun kau.

CA.3. Empu Ki Luju Madura. Dhuwung gonyja: waradin, gulu-melet: landhung, sirah-cecak: lanycip, bangkekkan: landhung, buntut urang: papak, awak­awakkannipun gonyja: ngropek. Embattipun: sawatawis malengkung, seblakkipun: sereng, ke­ras. Wasuhhannipun pamor: rangkep, ananging kirang mubyar, katingallipun agal anangnging lembat. Bilih ngangge sekar-kacang kados gelung wayang, nyangkrang. Jalen: kandel, sumungkem. Larnbe-gajah: monycer, blumbang­ngan: sedhengngan, sogokkan: pangyjang, lebet. Janurripun: ramping dumugi puyuhhan. Manawi luk, lukkipun rengkol, mana wi leres lenggahhipun cegeh. Gandhik _sumendhe cekak, tikel-al is: j ogag, tossannipun kasap. 1 , r. f'"')

il-t~' ( CA.4. Sabat Madura.

Dhuwung tangguh Madura punika, ingkang panycen garappan sa-hat seblak sarta garappipun ugi angemperri kados tangguh Mad~ra sadaya. Anging manawi katandhing kaliyan pandamelli­pun para empu kasebut ing nginggil, ugi sami .Mad~ra, tamtu asor warninipun, guwaya inggih kawon, gar~p ~ngg~h ka~on, lenggah meksa kirang mapan. amung gerbann~pun tangguh lng­gih Madura. Racak-racakkipun tosan wadhas keras.

wawarah: RA

Dhuwung Tangguh Blarnbangan.

24

,

RA.l. Empu Ki Mendhung. Dhuwtung 1 gony~a: radin, semu men er anyc1p (tegessipun: mul~. Gulu-melet: sedhengngan weng. ragl dempok), buntut-urang: bu~ Bangkekkan: sebet, parig l S . suliddannipun: sarwa cet~ek ~blakklp~n: keras, wingit. su­ladak. Wasuhhannipun pamo ' enggahhlpun: mayat, sigrak,

. r: sami ngawat kk semu cucukk1ng peksi dhandhan . . ' sogo an: cekak, wangunnipun gelungnging wa g. (Blllh ngangge sekar-kacang: dhe, lambe-gajah: demes -~~~g. nya~ther). Gandhik: sumen­pak, lega. Blumbangan: ~e~henn. ngllm~a~ lantas. Godhag: ru bet, semu singset Gandh.k gng~n. Bll1h Luk, lukkipun le-

. 1 : panyJang.

RA.2. Empu Ki Tembarok. Dhuwung ~onyja radin, gulu-melet: ragi cekak, buntut-urang: ~1~~k, S1rah-cecak: dhempok, awakkipun ing gonyja: ragi ti-

Sb~b1~ahkkkipun: keras, tossannipun: madhas, pamorripun: . . 1 1 asawang dangu, raos sebah. m1rlng

Blum~angan: cethek, so~okkan: cekak, bilih ngangge sekar ka cang. ng~cambah. Manaw1 luk: lukkipun lebet, manawi leres: ;.eng~ahh:pun k~der. Rojehhannipun wangun ngeri, akasra dha k1rang keblat. Manawi gandhik: gandhikkipun cekak

cegeh. Tikel-alis: jogag. '

RA.3. Empu Ki Supagati.

RA.4.

Dhuwung gonyja: radin semu mulu, gulu-melet: sedhengngan, sirah-cecak: mener lanycip (tegessipun: ragi dhemplok), bun tut-urang: buweng. Bangkekkan: sebet, prigel. Seblakkipun: keras, lungit. Susu liddannipun: sarwa cethek, lenggahhipun: mayat, !adak, sri­gak. Wasuhhannipun pamor: miring, katingal ngawat, landhep. Sogokkan: cekak, semu cucukking peksi dhandhang. Bilih nga­ngge sekar-kacang: wewek, nyanther. Gandhik: sumendhe, ce­kak. Awak-awakkannipun: glamittan (tegessipun: mawi ada­ada), jalen: cekak lanyycip, lambe-gajah: sebit, godhaggan: rupak lega. Manawi luk: lukkipun lebet, singset. Manawi leres, lenggah hipun mayat. Manawi gandhikkan: gandhikkipun sedhengngan, tikel-alis: nratas, manawi rtgani9e ro~ehhan: rojehhannipun cetha, ger­bannipun manawi garappann1pun K1 Supagati, tamtu ganyjani-pun cekak.

•

Empu Pangeran Pitrang. Dhuwung gonyja: waradin, ~emu men~er. Gulu-melet: se~heng-ngan, sajak keker. Bangkekkan: s1ngset, ~untut-urang. bu-weng, sirah-cecak: menter, ~hempok, lanyc1p. . . Awak-awakkannipun ing gonyJa: kandel, seblakk1pun. ruruh, wingit. Pamorripun: ngawat, miring. Manawi ngangge sekar kacang: we~eg, pri~el, ngemper gelung wayang. Jalen: ngl1mpa~ r~slk: kewes, godhaggipun: rupak lega, gandh:kklpun._ blumbangngannipun: sedhengngan. Ma~awl ngangge gokkannipun memper cucukking peksl dhandhang.

25

antherripun Lambe-gajah: sedhengngan, sogokkan: so Janurripun:

RA.5.

KA.l.

KA.2.

nyada, dumugi puyuhhan A m~ttan, semu gilig, gadha~a~~~wakka~nipun ing dhuwung: gla­rlh, pradah. Ingkang tarot s galinggang semu !adak ri-rran. Man~wi lu: lukkipunuie~~~san.lumer, kados watu ~alele sawer weweka. Manawi le ' Slngset, semu lampahhipun

t . res lenggahh. u awl. l~res, tamtu gadhah' sem l~un mayat. Medalla luk gandhlkklpun sedhengngan T.k u ny~triya. Manawi gandhik:

th k . · 1 el-a11 s · n t ... ce a, a saran1pun 11dha11· ~ · ra as, roJehhannipun · sengoh, merak ati.

Dhuwung Tangguh Blamban n . ni sakawit, seblak sart~ i!~ ln~kang pa~ycen sabat, mirsan-guh Empu Ki Tembarok uta .as~Ipun angemperri kados tang­katandhing kaliyan ~anda:1

1K~ Mendhung. Ananging manawi nginggil, ugi sami Blamba e mpu Blambangan kasebut ing waya inggih kawon le ~gngan, t~mtu asor warninipun, gu-saha sabet, tamtu' san~~g:al~e:~a kirang m~pan, warniya waos sebut nginggil punika W d~Y~ garappan~1pun para Empu ka­kathah, sami miring. . on ene wasuhhannipun pamor, ingkang

wawarah: KA

Dhuwung Tangguh Majapahit.

Empu Supadriya. Dhuwung gonyja: waradin, sarta mulu. Gulu-melet: keker se­dheng~gan. Sirah-cecak: uwangngipun menter, ramping, ~ucuk lanyc1p. Bangkekkannipun: singset, buntut-urang: buweng se­mu mekrok, badannipun gonyja: wiwig, nanging mepet. Embattipun: kewes, seblakkipun: nglungit, saha wenes. Wasuh hannipun pamor: ngawat lulut. Lukkipun: lebet luwes kados ula weweka, lenggahhipun: mayat semu nyatriya, suliddannipun: luwes, ragi lebet. Tossanni­pun: ingkang tamtu gendul, warniya ijem, warniya klawu (te­gessipun: kados elar glathik), sarta warni cemeng, ingkang tamtu gendul. Awak-awakkannipun dhuwung: mepet, gadhah we­weg. Manawi ngangge sekar-kacang: sekar-kacangngipun weweg, memper kados gelungnging wayang. Manawi katingallan saking ing nginggil: ramping. Jalen: miji puh, lanycip. Lambe-ga­jah: pretikes luwes, gandhikkipun: cekak. Godhag: rupak le­ga, blumbangngan: sedhengngan. Bilih Ngangge sogokkan: semu cucuk peksi dhandhang, janurripun: ramping, lingirripun nya da dumugi puyuhhan. Sadaya ingkang mawa de~ing tamtu ngla­mat. Manawi gandhikkan: gandhikkipun menter saha cekak, ti­kel-al is: nratas, ri -pandhan: aksa·ranipun

11 dha

11 cetha. Mana

wi medal leres, lenggahhipun mayat, laras, ladak, ruruh. Ing nginggil punika lagu: Supadriya.

Empu Supagati. Dhuwung gonyja: radin semu mulu, gulu-melet: keker sedheng-ngan, sirah-cecak: uwangngipun menter, ram~1ng, pucuk lany­cip. Bangkekkannipun: singset., buntu~uran~ ... buweng, semu me krok. Badannipun gonyja: wewek, n~ng:ng mep~t. Embattipun: kewes, seblakkipun: w1ng1t, kes1t. Wasuhhanni-pun pamor: muyek, ugi mayat.

26

Lukkipun lebet, kados ul k . ladak. Susuliddannipun· ~, es1t. Lenggahhipun mayat semu niya cemeng, warniya kia u~es, ragi lebet. Tossannip~n: war mepet~ gadhah weweg. wu. alus. Awak-awakkannipun dhuwung Manaw1 ngangge sekar-kacan . theng. Manawi katingallan ~~k~eka:-kaca~g~gipun weweg, nyan Jalen: cekak, miji puh . .~ng lng_ng1r1ngngan: ramping. gandhikkipun: sedhengn~a~ngg~dhlan~c1P· Lambe-gajah: luwes, bangngan: sedhengngan. Bili~ n aggl~un: rupak lega, blum­peksi dhandhan · . gangge sogokkan: semu cucuk han. Sadaya ingka~anurr1pun: _ramping nyada, dumugi puyuh-

dh.kk. g g mawa der1ng: nglayat. Manawi gandhik· gan 1 lpun menter saha cedkak tikel-alis· t · · pandhan: aksaranipun "dha". cetha' M . d. lnra as, rl-

. · . anaw1 me a leres leng gahh1pun mayat, ladak, branynyak. '

KA.3. Empu Ki Jaka~upa (tegessipun: Ki Supa enem). Dhuwung gony~a: waradin, semu mulu. Gulu-melet: keker, se­dheng~gan. S1ra~-cecak: uwangngipun menter, ramping, pucuk lanyc1p. Bangkekkannipun: singset, buntut-urang: buweng, semu m7krok. ~adannipun gonyja: weweg, nanging mepet. Embatt1pun: kewes, seblakkipun: nglungit saha sengoh. Wasuh hannipun pamor: lulut. Lukkipun lebet, kados ula nglangi, lenggahhipun mayat, semu nyatriya. Susuliddannipun: luwes, lebet. Tossannipun: alus, keset. awak-awakkannipun: meset, gadhah weweg. Manawi ngang ge sekar-kacang memper gelungnging wayang. Manawi katingal­lan saking ngiringngan: ramping, jalen: miji puh, lanycip. Lambe-gajah: pretikes luwes, godhaggipun: rupak lega, gan­dhikkipun: sedhengngan, sogokkan: memper cucukkipun peksi dhandhang, janurripun nyada dumugi puyuhhan. Sadaya ingkang mawa dering tamtu nglamat. Manawi gandhik: gandhikipun men­ter, sedhengngan. Tikel-alis: nratas, ri-pandhan: aksarani­pun "dha" cetha. Manawi medal leres, lenggahhipun mayat, la dak, ruruh.

KA.4. Empu Ki Jigja.

KA.5.

Dhuwung gonyja: mulu, gulu-melet: renggang, namung ageng. Sirah-cecak: lanycip, gerbanipun: nguceng mati, bangkekkan­nipun: singset, buntut-urang: bluju. Embattipun: keder, seblakkipun: kereng, nglamuk. Wasuhhan~ nipun pamor: ngawat, lulut. Tossanni~un: ~Ius, keset. Lukk1 pun ragi lebet, lenggahhipun sawataw1s dh~ngklu~. . Manawi ngangge sekar-kacang: ng~c~mba~, ~1pun ~1ngall1 ~a­king ngiringngan: kandel semu_g1l1g, Jalen: mo]ok~ 7a~y~1p. Lambe-gajah: monycer, godhagg1pun: lunggar, ~andh1k .. Je)eg, sawatawis panyjang. Blumbangan: lebet, manaw1 ~ga~gge sago~ kan· ciyut landhung. Janurripun: nyigar peny]al1n d~mug1

u ~hhnan Manawi gandhik, gandhikkipun sedhengngan. T1~el­p ~ · ·-pandhannipun: nyangkrang, aksaran1pun al1s: nratas, r 1 d 1 1 k lenggahhipun "dha" kirang cetha. Medal leres, m~ a u , dhingkluk. Sadaya dheringngipun kat1ngal cetha.

Empu Rongga Cuwiri. . keker Dhuwung gonyja: mulu, gulu-melet. t· '

b ·pun· nguceng rna 1. ju, methit. Ger ann1 ·

27

buntut-urang: blu-

Embattipun: keder seblakk" . , lpun: ml· th lulut, pamorr1pun: muyik n ri . ln eng, wasuhhannipun: wak-awakkanipun ingkang kat~ hnt:~: Lenggahhipun: keder. A­Manawi luk, lukkipun kados ~ ffilJl P~h sarta ciyut. Manawi ngangge sekar-kacan ~a nglangl .. lak, lambe-gajah: cekak g~~d~~~:her ng1wa, Jalennipun: ce­wiyar, sogokkan: lebet 'pan . · sedhen~ngan, blumbangan: lin, dumugi puyuhhan. ' YJang. Janurr1pun: nyigar penyja Tossannipun: alus, manawi ngan. Tikel-alis: nratas dhannipun ngruwil. '

KA.6. Empu Ki Singkir Wanabaya.

g~n~hikkan, gandhikkipun: sedeng­blllh ngangge ri-pandhan: ri-pan-

Dhuwung gonyja: mulu, g~lu-melet: keker, bangkekkan: sing­set, b~ntut-urang: meth1t, awak-awakkannipun gonyja: weweg. Embatt1pun: mayat, seblakkipun: sabar keras hh · . 1 1 t . , wasu ann1pun.

u u ' pamorr1pun: ngawat, tossannipun: keset, gadhah semu wungu. Manawi ngan~ge sekar-kacang: undherripun kados gelungnging wayang. Jalen: celak, lambe-gajah: sedhengngan, blumbangan: sedhengngan, gandhik: sumendhe, ragi sawatawis panyjang. So gokkan: landhung, godhag: longgar, janurripun: nyada, dumu­gi puyuhhan. Awak-awakkannipun ing dhuwung, ingkang tamtu: miji puh, tipis. Manawi medal leres, lenggahhipun semu dekung. Gandhikkipun ragi sawatawis panyjang, tikel-alis: nratas, manawi ngangge ri-pandhan: ri-pandhannipun ngruwil.

KA.7. Empu Pekelun, tegessipun: pakempallannipun para Empu na lika wonten Nagari Majapahit, kadosta: ing Dhusun Taruwong­sa, Majasta, Banyubiru, Bayat, Serang (Banyubiru Tuntang), sapanunggillannipun. Dhuwung gonyja: waradin, semu mulu. Gulu-melet: keker, bun­tut-urang: bluju, gerbannipun: uceng mati. Embattipun: keder, seblakkannipun: mathentheng, ngli~gsa. Wasuhhannipun: nglulut, pamorripun: ngawat, lenggahh1pun: keder ragi parigel, tossannipun: ingkang kathah gendul, war niya cemeng

1 warniya klaWU 1 warniya ijeml warniya wungu tu-

win warni glathik 1 tamtu gendul. Manawi ngangge sekar-kacang: nyantheng, jalennipun: c~kakl lambe-gajah: celak, godhag: rupak legal blumbangngann1pun: sedhengngan

1 bilih ngangge sogokkan: cekappanl Janur: nyada

dumugi puyuhhan. . k th h t L kk" . lebet luwes

1 lenggahhipun 1ngkang a .a maya.'

u lpun. . I t Bilih ngangge ri-pandhan: rlpandhannl-lagu sarwa s1ngse . pun ngetumbar. . 1 . nginggil punika. Medalla leres utawi lukl saml ~eke un lng bbettan k Gandhik: sedhengngan, tikel-al1s: nratasl sa ing ang kathah miji puh, semu gilig.

KA.8. Empu Korripan. . 1 let· wangking landhung, sirah · dln gu u-me · Dhuwung gony]a: ra , 1

• bembeng buntut-urang: papak. -cecak: ke~u, bangkekka~~kkipun: keras kau, awak-awakkanni­Embat: rad1 kuwungl ~eb . keset tossannipun: madhas. pun: nglimpal pamorrlpun. '

28

Manawi ngangge sekar-kacan s k . len: panyjang, lambe-gajah? e a~rlpun kacang ngecambah, ja blumbangngan: lebet, bilih·nP:~YJ~ng, godhag: ngowor mojok, Wewah pamorripun· mubyar .9 gge sogokkan: cethek, celak.

· ' rl-pandhan: ngetumbar.

wewarah: DA

Dhuwung Tangguh Sedayu.

DA.l. Empu Pangeran Sedayu. Dhuwung.gonyja: waradin, semu menter. Gulu-melet: sedhheng­n~a~, s:rah-cecak: uwang, menter, semu lanycip. Bangkekkan: mepet s:ngset, buntut-urang: mekrok, semu buweng. S~blakk1pun: garing merak ati, wasuhhannipun: lulut, pamor­rlpun: muyek, awak-awakkannipun: ngruwing, lukkipun: lebet, prigel, larassipun nglokro. Manawi ngangge sekar-kacang: kados dene gelungnging wayang, bilih katingal saking ngiringngan: ramping sanget. Jalenni­pun miji puh, lantas. Lambe-gajah: kewes, cetha, cekappan. Godhag: cekappan, katingal lega. Blumbangngan: lebet, sogok kan: sedhengngan, lebet. Janurripun: landhep dumugi puyuh­han, susuliddannipun: cetha, dering: mepet, lenggahhipun: pajeg mayat, semu prigel. Manawi medal leres utawi luk, susuliddan sarta lenggahhipun memper kasebut nginggil. Bilih ngangge greneng, aksaranipun "dha" cetha (sruwa jinyjing). Punika garappannipun Pangeran Sedayu.

DA.2. Empu2 Parertehhannipun Pangeran Sedayu utawi para sakabat sadaya. Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet, sirah-cecak: ~mancuttan, radi ngemperri kasebut nginggil, bangkekkan: mepet singset, buntut-urang: kados kedhawung. . . Seblakkipun: ragi remeng-remeng, wasuhhan~1pun. lu~ut,. pa­morripun: muyek, awak-awakkannipun: ngruw1ng, lukk1pun. le-bet, semu mojok, larassipun nglokro. . Manawi ngangge sekar-kacang: memper g71ung~glng ~aya~g, ~~~ lih katingal saking ngiringngan: ramp1ng, Jalennl~un. ~1 J 1 puh lantas Lambe-gajah: kewes, godhag: sawataw1s moJOk, blu~bangngan; lebet, janur: ~a~dhep dumugi puyuhhan, susu-liddannipun: cetha, kirang wewek~. dal leres makaten ugi. L hh' . pajeg mayat manaw1 me engga 1pun. ~ ~ ~ ~ an emperri grenengngan kasebut

Bilih ngangge gren~ngnga ' te~si Awak-awakkan sruwa ngru­nginggil, anamung k:rang ~an reh. padamellan reh, saha sa­wing, bilih katandhlng sa ~yan Pa~geran Sedayu tamtu asor, k b t k 1· n pedamellann1pu a a , a 1ya lenggahhipun inggih kawon. garap awon, guwaya kawon,

wawarah: TA

Dhuwung Tanggu h Jenu (celak Jipang).

TA.l. Empu Adipati Jenu.

29

Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet· · . jong radi buweng, bangkekk . b · allt, Slrah-cecak: lony­radi ngossan. an. embeng, buntut-urang: papak Embattipun: luwes, gonya kandel Sebl kk" k Pamorripun: muyek, radi bledhak· nglugautlpuTn: er7ng, kau.

1 1 . , . ossann1pun: ce-meng ~e es, :nggahh1pun: keder longok. Manaw1 ngangge ~ekar-kacang lagunipun kados kecambah, ageng kadhang nguku Blma . . Jalen: panyjang, lambe-gajah: monycer, ~odhag: lunggar, moJok. Blumbangngan: lebet, sogokkan: pany Jang, ]anur: landhep dumugi puyuhhan. Manawi luk, lukkipun katingal lega, manawi leres, lenggahhi pun ke~er sem~ longok. Manawi gandhikkan, gandhhikkipun ke­der, t1kel-al1s: lebet, bilih ngangge greneng, aksara "dha" -nipun nyangkrang (inggih Jakasura).

TA.2. Empu Ki Sikir.

SA.l.

(Dhuwung Tiris Dayu) Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet: lan dhung alit, sirah-cecak: dalujur, lanycip. Buntut-urang: me thit, bangkekkan: nglempet, gonyja ingkang kathah: ngropek. Embat: keder, seblakkipun: garing, pamorripun: muyek keset. Lenggahhipun: tumungkul, awak-awakkannipun: ngandhap ngru­wing, nginggil gilig miji puh. Bilih ngangge sekar-kacang: kados gelungnging wayang, jalen dhempok, lambe-gajah: monycer, godhaggipun: rupak mojok. Bi lih ngangge sogokkan, sogokkan cekak lebet, janur: landhep, dumugi puyuhhan. Bilih ngangge gren~ng~ aksara _"dha"-nipun nyangkrang, bilih gandhikkan, gandh1kk1pun panyJang keder, tikel-alis: jugag.

wawarah: SA

Dhuwung Tangguh Setrabannya ing Dhusun Tesih.

Empu Setra. d" gulu-melet: alit, sirah-cecak: sedhe Dhuwungb gonk~kjkaa:n:ab~~beng buntut-urang: methit, gonyja ing ngan, ang e . '

kang kathah tipis. ayem, tossannipun: kusi, pamorripun: mi Seblakkipun: mleped

ring kethul. . ng cethek Janurripun: sebah Bilih ngangge sogokkan: panyJa ' · kandel. Lenggah: nyangkrung. an krang jalen: celak, lam­Bilih ngangge se~ar-kacang: ny a~ mojok, gandhik: sedheng­be-gajah: monycer, godhag: ruihek ciyut. Susuliddan: se­an, sumend~e. Blumban~nganki~~ung.'Manawi gandhikkan, gan-bah manaw1 luk, lukklpun . . dhik sedhengngan, tikel-alls: J09a9.

wawarah: WA

Dhuwung Tangguh Madiyun.

WA.l. Empu Ki Kodhok, Dhuwung gonyja:

. E u Ki Supa Anom. ingglh, mp lu Gulu-melet: radin, semu mu .

sedhengngan,

30

sirah-cecak: uwang menter, pucuk lanycip B k' set, buntut-urang: buweng. · ang ekkan: sing-

S~blakkipuln: tladakl, sumengit. Pamor: ngawat, muyek. Tossan­nlpun: ng ugu , a us.

Bili~ ng~ngge sekar-kacang: nyantheng, jalen: cekak lantas, lambe-ga]ah: c~k~k, godhag: rupak lega, blumbangngan: lebet sedhengngan. B1l1h ngangge sogokkan: sogokkannipun landhung janur: l~ndhep, dumugi puyuhhan. Manawi luk: semu nyengku, lenggahh1pun mayat, manawi leres, ingkang kathah awak-awak­kipun: ciyut. Pepettan nginggil: miji puh, bilih gandhikkan gandhikkipun sawatawis ragi panyjang, tikel-alis: nratas.

WA.2. Para Sabat.

LA.l.

LA.2.

Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet: kathah ingkang menggik, sirah cecak: wonten ingkang dlujur, wonten ingkang bundhel. Bangkekkan bembeng utawi ngropek, buntut-urang: lanycip. Embattipun: kuwung, gonyja: ingkang kathah tipis, seblakki­pun: welu, lamuk, manawi wonten ingkang sawatawis cemeng, inggih mlepes utawi kacel. Lenggahhipun kirang manggen, wa­suhhannipun boten lulut, sadaya garap groboh. Manawi ngangge sekar-kacang: mlengkung utawi untherripun ki rang prenah, jalen: gethekkan alit, lambe-gajah: gatra, go­dhaggan: rupak suleg, blumbang~gan~, cethek, sogo~kan:" ce~ thek, boten sae. Manawi ngangge ro)ehhan, aksaran1pun dha boten keblat.

wawarah: LA

Dhuwung Tangguh Demak. . . k· 1 Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet: al1t: s1rah-ceca · ng un

cu bangkekkan: singset, buntut-urang. papak. ~ebi~kkipun: luruh, wasuhhannipun pamor: ~uye~,dm~rak Tossannipun: kuning, raos kemba. Lenggahhlpun. e ung,

ati. ki-

dhung. ~ sekarripun kacang: nyantheng, Manawi ngangge sekar-kacang, ~ . h· cer saha lan-

gkem Lambe-ga]a . mony ' jalen: mayat, sumun . . t Sogokkan: landhung, ke-dhung. Blumbangngan: lebe~, Cl~~u~ung· ngruweng, anangnging der, lebet. Awak-awakka~nlpun ~ rojehhan, ri-pandhannipun ketingal kendho. Manawl ngangge

ngetumbar. . 1 bet kemba. Manawi medal leres Manawi medal luk, lukklp~~l.~ nuju gandhikkan, gandhikkipun lenggahhipun tumungk~~kel~a~is: jogag. sedhengngan, keder. 1

Dhuwung Tangguh Cerb~n. ·ras Gulu-melet: cekak, sirah-ce­Dhuwung gonyja: radln~nl· m~thit. cak: buweng, buntut-ur a~· Wasuhhannipun: mayad, pamorran­Seblakkipun: keras, amp g~kacang: ngecambah. ~ ~ nipun: kirang lulut, seka~it-alit, sarta celak, punapa dene Dhuwung, ingka~g ka~h:~ :aliyan dhuwungngipun. M~d~~~aka~:=

but nginggil, dene dhap seking.

31

LA.3. Dhuwung Tangguh Kudus. Gonyja: radin, gu1u-me1et: . 1anycip, ce1ak. Buntut-urang·menggklk, cekak. Sirah-cecak: S b1ak· 1 · papa . e . unyu, wasuhhannipun· k" mat-1amat, sujen: sajak semb. lra~g 1u1ut, pamorripun: 1a­yut. urat, lngkang kathah dhuwung ci Meda11a 1eres, meda11a 1 k semu nujen. u ' raossipun ingkang 1agu, sami,

wawarah: PA

Dhuwung Tangguh Pajang.

PA.l. Empu Ki Gumya. Gonyja: radin~ gu1u-me1et: menggik 1andhung, sirah-cecak: dhempok, 1anyc1p. Bangkekkan: sedhengngan, buntut-urang: me krok, buweng. Seb1akkipun: sareng kacep, wasuhhannipun pamor: mengkorok, kirang 1u1ut. Tossannipun: kesed. Sekar-kacang: kados ge1ungnging wayang, jalen: otot lantas, 1ambe-gajah: landhung, godhaggan: 1unggar, mojok. Gandhik: cekappan mayad, blumbangngan: lebet, sogokkan: 1andhung, ja nur: lanycip, capu. Manawi luk, lukkipun rengko1, manawi leres, 1enggahhipun ke der. Awak-awak: pejettan, bilih ngangge ri-pandhan: "dha"­nipun aksaranipun cetha. Bi1ih gandhikkan, gandhikkannipun keder, celak. Tike1-alis: jogag, cek1ek. Punika tangguh em­pu Ki Gumya.

PA.2. Para sakabat. Dhuwung gonyja: radin, gulu-me1et: menggik, landhung. Sirah -cecak: dhempok, 1anycip. Bangkekkan: sedhengngan, buntut-u rang: mekrok, papak. Seblakkipun: sereng, kacel. Wasuhhannipun pamor: mengkorok, keras. Sekar-kacang: kados gelungnging wayang, jalen~ otot, lan­tas. Lambe-gajah: landhung, godhag: ngowor, mo]ok. Blumbang ngan: lebet, sogokkan: celak sadaya. . Manawi luk lukkipun rengkol, lenggahhlpUn keder, aw~k-awak kannipun· ~epeddan. Bi1ih ngangge ri-pandhan "dha"-n1pun a~ sara cetha. Bi1ih gandhikkan, gandhikkipun keder, celak. T1 kel-alis: jogag, cek1ek.

h p · n -Mataram, Empu Ki Arya Japad. PA.3. Dhuwung Tang~u aJ~ g lu-melet: sedhengngan, sirah-cecak

Dhuwung gony]a: :ad1nB, ggukekkan· sedhengngan, buntut-urang:

•

: menter, lanyc1p. an ·

mekrok, papak. merak-ati. wasuhhannipun pamor: Seblakkipun: mathentheng,

muyek. kesed. ·ng wayang, jalen: kokok, lan­Sekar-kacang: kados gelungngl odhaggan: mojok, blumbang-

. tas. Lambe-gajah: sedhengnganny,u~uk peksi dhandhang, sawata­. 1 b t sogokkan: semu ngan. e e , . . 1 ndhep dumugi puyuhhan.

wis cekak. Janurrlpun. a

32

•

. PA.4. •

PA.5.

PA.6.

PA.7.

Manawi 1uk, 1ukkip , d . k un rengko1, awak-awakkannipun· pe]·ettan umugl pucu . Manawi m d 1 1 . dhik: cekappan t·k 1 e ~ :res, 1enggahhipun mayat. Gan-nipun: Ki Arya' Ja~a~.-a1ls: ]ogag. Ing nginggi1 punika empu

Empu Ki Umayi.

Dhuwun~ gonyja: mu1u, sirah-cecak: menter lanycip Embatt1pun· rad· 1 k ' ·

. . · ... 1m eng ung, seblakkipun: merak-ati, awak-a-wakk~pun. m1~1 puh, wasuhhannipun pamor: muyek, kesed. Leng gahh1pun: dh1ngkluk.

Bilih ngang~e sekar-kacang: nyangkrang, memper gelungnging ~ayang. Jalen: celak, lambe-gajah: sedhengngan, godhag: mo­JOk, blumbangngan: lebet, sampun masthi kkebak pamor, boten wonten_kandhas waja. Sogokkan semu mucuk dhandhang, ciyut. Janurr1pun: 1andhep dumugi puyuhhan, rojehhannipun cetha. Manawi gandhik, gandhikkipun cekappan. Tikel-alis: jogag.

Empu Ki Legi. Dhuwung gonyja: radin, gajah mulu sawatawis. Gulu-melet: a­geng, sirah-cecak: menter, kewes. Buntut-urang:semu medhok. Embat: mayat, seblakkipun: merak-ati, wasuhhannipun pamor: muyek, awak-awakkannipun: pepeddan, radi tipis. Bilih ngangge sekar-kacang: kewes,kados gelungnging wayang. Jalen: memet, lambe-gajah: sebet, ngathawit. Godhag: rupak, lega. Sogokkan: celak, semu cucuk dhandhang. Blumbangngan: radi cethek, kebak pamor. Janur: deringngipun dumugi puyuh­han. Manawi luk, lukkipun semu nyeku. Bilih ngangge rojehhan, ri pandhannipun cetha, semu tajem. Manawi medal leres, lenggah hipun mayad. Bilih gandhikkan, gandhikkipun sumendhe. Tikel -alis: nratas.

Empu Ki Guling. . . . Dhuwung gonyja: semu mulu, gulu-melet: al1t, s1rah-cecak. lanycip, sawatawis panyjang. bangkekkan: sedhengngan, bun-tut-urang: methit. . Embattipun: malengkung, kandel tipissipun gony]a ngropek. Seblakkipun: sereng, wasuhhan~ipun pamor: kesed, awak-awak­kannipun otot: miji puh. Lukk1pun: semu rengkol. Bilih ngangge sekar-kacang: munther sanget, jalen: . cekak, lambe-gajah: monycer, godhag: rupak, sogokkan: pany]ang, ce th'k. Janur: nyada dumugi puyuhhan. . . _

e ... · , hhan. "dha" -ni pun cethek. Manaw1 gandhl k Bi1ih ngangge ro]e · , . . . . kan, gandhik ragi panyjang cegeh. T1kel-a11s. JOgag.

Empu Ki Nom.. . in semu mu1u. Gu1u-me1et: sajak keker, Dhuwung gony]a. rad

1, ·p bangkekkan: membat, singset.

sirah-cecak: menter, anycl .

Buntut-urang: medhok, buw~~~~akkannipun gonyja: kandel, se­Embattipun: ~ek~ppan, awa tenni. Lenggah: mayad, wasuhhan­blakkipun: Wlnglt, angrespa .

. . yek merak-atl · . . ... n1pun pamor. mu , . 1 sedhengngan. B1l1h ngangge se Manawi luk, lukkipun parlge., wayang weweg, luwes. Bilih kar-kacang: memper gelu~gng~~9 . rampi~g jalen: miji puh, katingallan saking nglnggl . '

33

•

'

PA.8.

PA.9.

memet. Lambe-gajah: cekak, sewet. Godhaggipun: rupak lega, blumbangngan: sedhengngan, kebak pamor. Sogokkan: cethek se m~ cucuk dhandhang~ panyjang-celakkipun: sedhengngan, janur r1pun: nyada dumug1 puyuhhan. Bilih ngangge rojehhan, aksaranipun "dha" cetha. Manawi gan dhi~kan, gandhikkipun: menter, sengoh. Tikel-alis: nratas .

• . Empu Pangeran Sendhang. Dhuwung gonyja: mulul ingkang kathah dhungkul 1 wilut, kelap lintah. Gulu-melet: kokokl sirah-cecak: menter, lanycip. Bangkekkan: santosa, awak-awakkannipun gonyja: kandel. Seblakkipun: angrespatennil kenes. Wasuhhannipun pamor: mu­yekl rintik-rintik, terkadhang kados kempang lampes. Manawi medal luk, lukkipun sajak mathekel, manawi medal le­res lenggah cegeh. Ingkang kathah ciyut, blumbangngan: le­bet wiyarripun sedhengngan. Bilih ngangge sekar-kacang: nyantheng semu wiyar, jalen: madya, lambe-gajah: sebet, godhaggipun: rupak lega, sogok­kan: wiyar, lebet. janur: landhep dumugi puyuhhan. Manawi leres, gandhikkipun: dhekak, tikel-alis: nratas. Bi­lih ngangge ri-pandhan, rojehhannipun cetha, nunggak-nung­gak.

Dhuwung Tangguh Ngenta-enta ing Mataram: . . Dhuwung gonyja: radin, gulu-melet: warn1-w~rn1, ~1rah-cecak : ugi warni-warni, bangkekkan: inggih warn1-warn11 buntut-urang: 1 anyci p. . . . . . Embattipun: warni-warni, awak-awakkann1pun gonyJa: t1p1s, menggah seblakkipun: kemba, wasuh~an~ipun ~~~or: k1rang lu­lut, mila manawi dipun sawang ker1ss1pun ffilJl puh.

wawarah: DHA

Dhuwung Tangguh Kartasura.

DHA.l.Dhuwung Tangguh Kar~asura. -melet· alit sirah cecak: pany­Dhuwung gonyja: radlnkk~ulu daluj~r radi kendho, bangkekan: jang lan kandel, cucu .lpunak utawi lemes. landhung, buntut-urang. pa:remen I awak-awakkannipun: sebah Seblakkipun: celak, remeng i~un· mlempem, sekar-kacang: wasuhannipun" kaku, cepeng~ga~l!'-gaj~h: landhung, blumbang­nguku Bima, jalen: ag:ng, am ~anur: sebah, wasuhhannipun­ngan: lebet, sogokk~n. ~ek~~kkipun rengkol larass~pun ng~o~ pamor: kasar~ manawl lu ~ndhik: ragi panyjang, tlkel-alls. kro, sikunnlpun kau, g jogag.

DHA.2.Empu Ki Macan. let· alit sirah-cecak: pucuk Dhuwung gonyja: radi~, gu~~~~ekendhol bangkekkan: bembeng, kipun dalujur lanyclp, . i nanging lemes. buntut-urang: papak utaw~ =~:~~n~, awak-awakkannipun: seb:~ Seblakkipun: kembal reme g . n kau sekar-kacang: nguku

k sikunn1pu I b gngan· lebet wasuhhan: mengkoro , ~ a·ah· monycer~ blum an . rna, jalen: ageng, lambe-g J .

34

JA.l.

JA.2.

JA.3.

JA.4.

..

sogokkan: cekak was hh . dh .k , u annlpu gan l : ragi panyja . n pamor: kasar ng, tlkel-alis· . , · JOgag.

lukkipun: kau,

wawarah: JA.

Dhuwung Tangguh Surakarta.

Jamanni un Sam e an D 1 nan Pakubuwana Ingkana ~m ~n kan Sinuhun Kan Susuhun-Empu Brajaguna. g aplng Sakawan. Dhuwung gonyja· mulu . rah-cecak: menter l~nsl~gset, gu~u-melet: sedhengngan, si-kekkan: singset, buntui:lp <t:geslpun: ragi dhempok), bang-Embattipun: mayad g .u:ang. semu medhok. nging merak ati iuk~~YJa: c7lak, seblakkipun: kereng nang-pun pamor: mengkorog ~i~~~ r~nikol ragi mi~ing, wasuhhanni­nipun: radin nglugut kg u ut, sawataw1s lembat, tossan

, , se ar-kacang· n · · wayang, jalen: sedhengan lambe .· gemperr1 gelungngipun semu cucuk dhandhan ' -ga]ah: cekappan, sogokkan: cethek . . 1 g (gagak), godhag: rupak, blumbangngan:

' Janur. andhep sentosa m . d . mendhe tikel- 1 - . . ' aw1 gan h1kkan dhekok sum-, a 1s. r1ngkes, nratas.

Jamannipun Sampeyan Dalem Ingkang Sinuhun Kangjeng Susuhun­nan Paku~uwana Ingkang Kaping Gangsal. Empu BraJaguna. Dhu~ung g?nyja: mulu, si~gset, gulu-melet: sedhengngan, si­rah cecak. menter, lanyc1p, bangkekkan: singset, buntut-u rang: semu medhok. Embattipun: may~d, gonyja: kandel, seblakkipun: kereng, rna thentheng, nang1ng merak ati, lukkipun: rengkol, lenggahhi­pun: mayat semu nyatriya, wauhannipun pamor: mengkorok, kau to~sannipun: rad~ nnglugut, sekar-kacang: ngemperri gelung­ng1pun wayang, Jalen: sedhengngan, lambe-gajah: cekappan, sogokan: semu nyucuk dhandhang, godhag: rupak, blumbangngan nipun: sedhengngan, janur: landhep, sentosa, awak-awakkan: pejetan, wonnten ingkang kandel, gandhikkipun: sumendhe, ti kel-alis: nratas.

Empu Ki Tirtadongsa inq Mangkubumen. Dhuwung gonyja: waradin, semu mulu, gulu-melet: menter, si­rah-cecak: menter, lanycip, bangkekkan: singset, buntut-u-rang: mekrok, pengossan. Embattipun: cekappan, seblakkipun: kereng, merak ati, wasuh hannipun pamor: muyek, lenggahhipun: mayad, sekar-kacang: berok, utherripun kados gelungipun wayang, jalennipun: miji puh, lambe-gajah: landhung mangandhap, godhag: rupak, sawa­tawis mojok, blumbangngannipun: sedhengngan, s~gokkan: s~mu cucuk peksi dhandhang, janur: ~uweng m7nter, s1n~set, roJ~h han aksara "dha"-nipun kados r1, gandh1kkan: sumendhe, t1-kel-alis: jogag.

Susuhu

nan Pakubuwana Ingkanq Kaping Sanga. Em u N abehhi Ja asukad a N abehhi Ja an

Sin awi

35

I .

jaya, Bekel Brajasetama. Dhuwung gonyja: mulu1 singset 1 ulu- . · rah-cecak· menter . 9 melet. sedhengnganl S1-

b t .t I ramplngl pucuk lanycip bangkekkan· sing set un u -urang· mek k b ' · 1

• ro 1 uwengl kandel-tipissipun cekap-pan. Seblakkipun: angker semu s· t ·

• 1 1ngse 1 pamor: muyek

1 res1k, me-

~~k at1, sekar-kacan~: kados gelungnging wayang, jalen: mi-Jl puhl ~uwengl lambe-gajah: sebetl godhaggan: rupak, blum­~angngan. sedhen~nganl sogokkan: semu cucuk peksi dhandhang J~nur: buwengl s1ngset1 dumugi puyuhhan1 lukkipun: singset, sengoh, awak-awakkipun: sumendhe 1 tikel-alis: nratas, rojeh han aksara "dha"-nipun resik lan cetha.

JA.5. Iyasan Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Wicaksana Ingkang Sinu­hun Kangjjeng Susuhunnan Pakubuwana Ingkang Kaping Sadasa. Empu Ngabehhi Jayasukadga, Ngabehhi Wirasukadga, Ki Mangun­malela. Dhuwung Gonyja: semu mulu1 singset 1 gulu-melet: sedhengngan sirah-cecak: menterl singset, bangkekkan: singset, buntut-u rang: mekrokl buwengl kandel-tipissipun cekappan kemawon. Seblakkipun: sumringah nanging angkerl sekar-kacang: kados gelungnging wayangl jalen: miji puh1 lambe-gajah: ringkes, godhaggan: rupakl blumbangngan: cekappan, ragi lebet, sago~ kan: kados cucukking peksi dhandhang, janur: singset dumug1 puyuhhan, sawatawis nyigar penyjalinl sawatawis wonten ing­kang pamoripun muyeg, rojehhan aksara "dha"-nipun lu~es, ce tha, lukkipun: luwes ngula, lenggahhipun: mayad nang1ng me­rak ati, gandhikkan: sumendhel tikel-alis: nratas.

(Boten saged kalajengngaken, awit sawatawis lembar pungkasan, sampun ical).

t 29 Nopember 1992. Katiti ing Jakar a,

36 •

kaca ingkang

S E R A T

W E S I - A J I

MRATELAKAKEN, NAMA MIWAH ASALLING TOSSAN INGKANG AWON TUWIN INGKANG SAE WATEKKIPUN, SAHA TOSSAN SATUNGGAL-TUNGGALIPUN

GADHAH KAJENG PIYAMBAK-PIYAMBAK

PUNAPA DENE TOSSAN INGKANG SAMPUN DADOS DADAMEL SAM! GADHAH PANEDHA PIYAMBAK-PIYAMBAK

KALIYAN INGKANG NGANGGE

WASIYATTIPUN PANEMBAHAN ING KARANG INGKANG KASEBUT NAMA BATHARA MUDIK

GURUNNIPUN EMPU RAMADDI

citakkan ingkang sapisan

uitgeverij en boekhandel:

BLIKSEM" STOOM DRUKKERIJ "DE

Solo, 1928.

•

Punika cariyossing tossan, wasiyat saking Panembahan ing Karang, ingkang kasebut nama Bathara Mudhik.

Kala tapa wonten telengnging sagara, anama Bathara Tetep Bumi. Kala mumbul marang ngawang-awang, anama Bathara Daru Jagad. Kala ngiderri Jagad, nama Bathara Ider Bumi. Nalika leren atutruka wonten ing Ardi Marapi, anama Kyai Mudhik Bathara ing Karang.

Inggih punika ingkang mulang marang Pandhi ta ingkang martapa wonten ing Ardi Marapi, anama Empu Ramaddi. Dipun wulang kaliyan Sang Hyang Mudhik Bathara, namannipun tossan sadaya, tuwin dipun tedahaken asalling tossan, satunggal satunggal, sarta kasereppak­en tossan ingkang awon saha ingkang sae. Saha, tossan satunggal-tunggallipun gadhah kajeng piyambak-piyam­bak.

Kajawi punika, tossan ingkang sampun dados dadam~l, sami_ gadhah panedha piyambak-piyambak kaliyan ingk~ng ngangge. M~naw1 boten dipun panycenni ingkang dados tetedhann1p~n, saestu yen malarat­ti, anelassaken donyannipun ingkang ngangge.

Dene ingkang tunggallipun,

dados panengerrannipun bab ing sarana mawi dipun thingthing.

tossan satunggal-

Ototting tossan kados ing ngandhap punika pratelannipun:

1

Ol.

02.

03.

04.

05.

Yen ana wesi dithinthing un· ~ ototte kaya banyu sagara Y1n_~e ka_Ya taw_on: "bre ngeng ngeng" iku wesi ampuh lan adem' ti~1 u~d1 arann1 wesi karang kijang, durung pasthinne, lan ambekk ~nneb ora ~elem mangan wong yen Yen ora diuninganni kang dad~ sa ar, ya:ku panditanning wesi. kang dadi pangannanne, balu

1n pa~~~nanne,_ ana~ wilalatte. Dene

wur-wur-rake, lan aja pisah leg has . g 1nawe kutug lan den nga wang1.

Wesi pulasani lan wesi karindhu a·· . ~ " " · k d d · J 1 , un1nne yen di th1· nth1· ng · gur , 1 u a 1 pandhadhanning wesi . · kang wis dadi gagaman. Dene ototte ksapa kang n~anggo 1ku~ ijo anyamberwilen, watekk~ k aya wat~ Ac1h, rupanne

~ . e ang nganggo 1ku tulus lan ker1ngngan wong sanagara, lan diandel w k'h 1 · d d. · k" ~ ong a e , um1ntu kang ~ 1 re~e 1nne, lan gelis oleh kalungguhhan, lan katulak

c1laka~ne kang nganggo iku. Dene kang dadi pangannanne, cucukk~ng manu~ platuk bawang, lan balungnging manuk breku­tut, g1nerus den wur-wur-rake, ginerus lan dhedhes.

Wesi mangangkang, rupanne ireng semu wungu, ototte katon wa­dhag, nanging alus kaya bludru. Caritanne wesi iku !oro: lanang-wa~on. ,rku a~alle teka ula naga kang ana sajroning sagara. Yen oleh wes1 mangangkang kang lanang wus dadi gaga­man, iku luwih dening becik. Yen ginawa perang, ingkang andeleng giris, kaya andeleng ula gedhe. Ampuhhe kaya angilangngake getih, didhemenni wong akeh, sarta den lulutti ing donya, donyanne ora kena dialanni ing wong, !an dadi panawanning upas wisa iku. Yaiku kang dadi pangeranning wesi, yen den thinthing swaranne: "drung"-dawa swaranne. Dene kang dadi pangannanne endhassing macan lan balung banyak, dibakar winorrake lan warangngan, lenganne bintoro, lan dhedhes trenggalung. Dene wesi mangangkang kang wadon, uninne: "ber ngeng ngeng", rupanne wungu tungtung biru, ototte kaya uyah pating tare­nyep, gunanne digawe ngawula, den sihhi marang Gustinne, ~en digawa lelungan ora kurang rejeki, ora J?ati ampuh n~ng1ng gatel, sapa kang kena ora kena den tambann1: manda~ dad1 lara budug. Dene kang dadi pangannanne balungng1ng sal1ra, -~al~ng kucing ireng, lenganne kesambi, lenga kenanga lan ga]lhh1ng ayam.

Wesi walulin rupanne biru, ototte kaya wedhi male~a, uninne: "gung"-geter, yaiku kang aran wesi akas, watekke akas kang nganggo, lan bisa gawe reg a dhewe, lan tul~s sabarang kan~ d" · lan kajen ing wong akeh, sarta b1sa ngrampungng~

en 1ngu, ~ anas saengga geni. Kang dad1 prakara, kaampuhhann~ P aru binubuk den wur-wur-pangannanne balung tek~k, lan kay~.~ l~n lenga krambil ijo. rake, lenganne candunn1ng lenga WlJen

~ · i ·0 ototte kkaya rambut, unin Wesi katub, rupanne 1reng semu ~~e kaya pangilon, watekke ne: "kung"-breD:gengngeng' ~ cahi~ s ka tekan, sarta a was di ga~e saba rang kang de~ ka~eppa~e g~ erang 1 uput ing mimi s, yen 1 umaku ing beng1, yen g~nawe ~P iku asalle teka watu i reng · digawe dagang . dadi kasug:hh~~~~g kebo lan balung kan~cil, Dene kang dad1 pangananne, ne wijen !an lenga bantheng. dibakar lan wedhi malela, lengan

2

06. Wesi kamboja, rupanne P t·h t . t u 1 mrusuh t ~ 1ng arenyep, uninne: " ' o otte kay a gadhun ana ~n.i mane~, "thing n~~~~g nn~~n~.·~- dEme sajroning u~i ~=~ putr1n1ng wes1, asalle 5 k g ~ dawa. Iya iku kang dad·

1 . a a watu lng S~l 1 pu ~saknlb, ~anging ora kena den kumpullek~n, awakke kaya wesi wes1 am OJ a ora kena 91. ~ a e. Wesi pulasani lan

1 . nawe dhemenna 1 rna 1ng, utawa nyenyolong k ~ n, an ora kena digawe go wesi iku amesthi dit;es:rep~e.kaya Ratu. Sapa kang ngang­susah atinne, nanging am an~ 1 In~ wo?g akeh, lan ora kena pangannanne, kayu cendhana P~a uwesl .lku. Dene kang dadi balung rase, den bubuk de~ w Y_ tanyJu?g, balung ayam alas, lung. ur wur-rake, lan dhedhes trega-

07. Wesi ambal rupanne putih semu aban . ing tai un1· nne~· "b g' ora b1sa kena pinangan

' · re ngeng ngeng" t wurran. Ampuh wesi iku 11

~ -ge er kaya ana ing dhudhu-. ~ , asa e saka watu ing g .;:..

dlgawe gagaman akeh kasektenne 1 b. unung, y~n 1

'k ~ ' an 1sa ora katon lan bisa go e ~ewang ~agaman akeh kang becik-becik, yaiku,kang dadi gurunn1n~ wes1, lan ~isa~nyi~eppi wong, yen digawe padu ora k~lah,. den turut sau]arre. Dene kang dadi pangannanne oyod­dln~ ]enu: lan gadhung, genyje, kulit bukur, klondhokkan dal1ma, den deplok dadi sawiji, den wur-wur-rake lenganne gondapura, den wori polo tekek. '

08. Wesi windu adi asaiie saka lakiakkanne Sang Hyang Mudhik Ba­thara, rupanne kaya kaca, putih lan biru, uninne: "dhung", watek~e wesi iku, sapa kang nganggo teguh sarta kuwat, Ian ora b1sa kelem ing banyu, yen digawa perang, sapa kang ngang­go bisa ora katon. Dene kang dadi pangannanne rasa lan kerpu, Ian Iemah abang, binakar den wur-wur-rake, Ian Ienga wijen.

09. Wesi tumpang asaile saking Janggut, yaiku kang dadi kanycing­nging wesi kabeh, rupanne biru semu wungu, yen dideiok suwe­suwe bagus, uninne: "jrung"-Iandhung swaranne, gunanne yen ana gawe, diunus, kang andeieng masthi kami tenggengen, Ian ora duwe bayu. Kang dadi pangannannne baiung bebek, baiung garangngan, lan warangngan, den dhepiok di-wur-wurke, Ienganne gajih ayam.

10. Wesi werani, asaiie saka ing gunung Serandii. Iku ngungkuiii kampuhhanne wesi kabeh, ambosokkake kuiit daging, rupanne kay a kembang teieng, uninne: "rna beng ngeng", kareppe ora kena sawiyah-wiyah, utawa didokok ing sikii, ~an a:ang keiar kang nganggo, yen panycen kei~r ng~nggo, gei1s oieh ka~ung: guhhan, lan dadi wong gedhe. Yen ora ~kuwat andadek~ke kamlarattanne gunanne, sapa kang ngangge teguh, Ian b1sa malumpat adoh: Ian bisa ora katon, yen digaw~ ngamuk marang mungsuh ora katon. Dene kang dadi pangannanne baiung Iutung, lan endhas ula, den dheplok, banyunne jeruk pecei, Ian kayu

urip.

3

11.

12.

13.

Wesi welangi 1 asalle sak . . · · · # a Jronn1ng s

mu 1JOI un1nne: "nging"-bren en agaral rupanne kuning se-sand~ang pangan gelis olehlg l~~gengl guna.nne digawe ngupaya nang1ng ora kena digawe mot sa#lamet 1ng sapandhuwurre teka donyanne I 1 an dadi pana ang~gake I yen motangngake i 1 ang

1

k ' h k · · wann1ng upas , · a e ang ng1r1ng. Dene kang dadi 1 yen d1gawa lulungan manuk daral lan babakkan k pangannanne balungnging plok den wur-wur-rake lengaayu#ase~~ lan warangngan den dhe-

1 nne gaJ1h ayam.

Wesi taratel asalle saka watu Ac· # . ninne: "breng ngeng ngeng" 1h 1 # ru~ann~ 1reng nglumut 1 u-gelis olehl lan ora kena dia~una~ne. d1gawe golek wong wadon pangananne cangkok keniri ~nn1 1ng wong: Dene kang dadi lenganne dhedhes. I an madul den wur-wur-rake 1

Wesi malela ruyun, asalle saka watu c dh · · . # la kareppe Rupanne put. h . en an11 1ku luw1h male-

. # · 1 semu b1ru seratte k b t un1nne: "preng" -gumeter # I aya ram u , . . . . , gunanne sapa kang nganggo teguh kaya

wes1 kar1ndhu aJ1, lan kendel ora ana k d' A • ~ ~ k ng dad · ~ ang en wedt::nn 1 . Dene a 1 P~ngannanne 1 kul~i tting pi tik putih mul us I !an

warangngan den wur-wur-rake 1 lenganne kesambi lan lenga kenanga.

14. Wesi malela gendhagal lan manneh "tung", gunanne ora kena binendon ora kacrita.

diaranni wesi loya 1 uninne: • 1ng wong agung. Pangannanne

15.

16.

17.

Wesi kenur rupanne ireng kaya wulu gagak, yen didelok suwe-su we medenni, yen diputih rupanne biru, uninne: "srung"­brengengeng kaya sungsun. Wesi iku ora kena kepanassenl yen kepanassen dadi empuk, yen angatossake kausappanna sabarang getihl dadi atos maneh. Gunanne 1 sapa kang nganggo teguh, yen digawe dagang gelis oleh bathi 1 lan disuyuddi ing wong akrh, lan barang kareppe katutugganl yaiku kang dadi talining wesi kabeh

1 wesi iku assalle saka laklakkanne Sang Hyang Mudhik

Bathara, kala wonten sajroning saganten, ilunne kang ciniptal dadi wesi, iku diaranni wesi kenur. Pangananne lenga candu.

Wesi tumbuk asalle saka gunung Selanl rupanne putih semu ku­ning, pating tarenyep kaya watu padhas, kasap, uninne: "gong" -brengengeng, iku kang diaranni gedhong donyal bisa ~impen barangl lan ora kena dialanni ing wong, yen ana gawel d1un~s~ kang deleng giris, lan yen ana lemah sangar, kayu angker, 1ku den cedhakkake dhemit padha lumayu, kaya ana kang amburul yen ginawa per~ng, kaya mengkono uga, yen kade~o~ ing mungsu~ kaya murub

1 wesi iku ampuh sarta gate!. Dene kang dad1

Pangannanne kerikkan gongsa, lan balung endhas bayal lan ~ ~ · ·· lan campur bawur,

warangngan den wur-wur-rakel lenganne WlJen sarta dhedhes.

Wesi balitungl iku kaolle loro, kang siji becik~~k~ng siji a-1 dene kan becik asalle saka watu I rupan~ne 1 reng ~ se~u

a I g . ~ . " "-1 andhung swaranne' gun anne yen wungul melesl un1nne. mung 'h . ak yen digawe tatanen, digawa menyang laut, sereppan ole ;;e~an salaka, Dene kang luput ing ama, lan kerep n~mu ~:~angngan den wur-wur-rake, dadi pangannanne galepung an lenganne sabarang kena.

4

01.

02.

03.

04.

05.

ING NGISOR ORA

IKI, KENA

CARITANNING WESI KANG KA-ANGGO ING WONG

ALA

Wesi malik, asalle saka ing endh - . samunl uninne: "thong brung" La~t, :upanne 1reng mrekutuk 1 go, lan banyjar pomahhanne · unne arep mangan kang ngang­bilahinne. panas, sarta kang nganggo akeh

Wesi kanthet, asalle saka ing blend k t - · lu kaya wesi ment h o wa u, rupanne put1h we-

• 1

• _ a , alus belang-belang, uninne: 11 trung"-Cl.ll.k swaranne kemengl lakunne amegattake wong lak·- b. 1 sanak-sedul ur t · h · .. . _ 1 ra 11 an

1 u awa ]a 111 yen g1nawe nyolong ora konang-ngan.

Wesi balitung kang ala, rupanne biru mangkak, uninne: 11 theng" -bengkakl sapa kang nganggo mlarat, lan pangrasanne kena dosanne wong wadon.

Wesi mentahl rupanne kaya klonthokkan keyong kang gedhe 1 unin ne: "song ngam brung 11 1 gawenne ngisinnake kang nganggol bojonne utawa sanakke digawe ala marang wong, sapa kang nganggo wesi iku bisa gawe guyu sarta badhud.

Wesi kelemmanl rupanne ireng kasap1 anglugutl uninne: 11 rung 11-

cilik landhung, kareppe sapa kang nganggo akeh larannel bores, angilangngake donyanne 1 lan kerep dinukannan wong gedhe 1 lan sapa kang nganggo bingungnganl lan bodho sabarang

# gawe.

06. Wesi anuh1 asalle saka ing ngeblis kang andadekkakel wesi iku banget panassel lan cengkilingl sarta dhemen angrusak manung­sa1 rupanne biru semu abang, sawangnganne wingit, ~ninne: 11 breng ngeng ngeng" -landhung I ora kena dienggo wes1 ikul dadiya pamor lan wesi liyanne iya mangkono.

DADIYA IKI CRITANNING WESI KANG ALA

PAMOR UTAWA WESI1

IYA PASTHI ANA SENGKALANNE

01. · · · en kaworran wesi walulin rupanne merkutuk

Wes1 karang kl.Jang Y 11 ;..n dhapurre bener iya - ninne· ''thong ngung 1 Y~ semunne samunl u. · b olahhe dhewem yen dhapurre ora ngapoa, nang1.ng kena ba asan P eluk luwih panassel lan ceceggan.

02. kaworran wesi malik rupanne biru- merk':ltu~:

Wesi pulasani yen b nuli ilang cahyanne, un1nne. yen kadelok suwe-suwe a~u~~ner utawa el uk padha b.ae, . y~n 11 thong gur 11 , yen dhapurre k 1 b 1 ah1.ne becik ing buri baa ana l. .~ digawe ngawulal ing ngar~p digawe dagang gelis bath11 sabab goroh wawatekk~nne~ yen nanging gelis ilangnge.

5

03.

04.

05.

06.

07.

08.

09.

10.

11.

•

wesi mangangkang yen kaworra . wungu merkutuk, pating ka n wes1 ~al~k rupanne ireng semu watekke panas barannan, P~~~~e~, un1nx:e: "nyeng krong dhung", ning wong ala, lan akeh won gkgan-ate~, lan dadi lulurahhan­kerep pakolehhan donya, nang· ang wed1 nanging sedhela, lan

g1ng ora berkat pinangan.

Wesi mangangkang kang wadon en k . . biru mrekutuk, pating parelyk aworran~es1 mal1k, rupanne pucet, uninne: "thong slen ~ ' ~asap, yen_ kadelok suwe-suwe adol utawa tuku, nanging ke~e' Y:~ dha~urre eluk kena digawe nganggo boros tur geringngan.P P u, yen dhapurre bener, kang

Wesi walulin yen kaworran wesi mal·k - · 1 b 1

. 1 rupanne b1ru merkutuk be ang- e ang sep1, uninne · "thong . g 11 .. dh - I k - b .. · ung , yen apurre eluk ~reppe ng.a uk-abukl yen dhapurre bener kareppe dadi bekel

desal nang1ng kerep kelangngan.

Wesi katub yen kaworran wesi malik rupanne ireng semu ijo1

menycorot tur merkutuk I sepi I uninne: 11 thong kung", yen dhapurre eluk, yen ana gawe kagettan, lan marakkake mara tangan tur susahhan, yen ginawe amet wong wadon, gelis oleh.

Wesi kamboja yen kaworran wesi malik rupanne mrusuh merkutuk kasapl uninne: "thong ngang ngang", yen dhapurre eluk ana ka­sugihhanne, nanging kerep padu 1 yen dhapurre bener, akeh bi­lahinne, asring ketatonl lan ilang banyjar pomahhanne.

Wesi ambal yen kaworran wesi malik rupanne biru semu abang me rkutuk, kasap 1 uninne: "brong"-muluk swaranne, lan bisa padu durgama, yen dhapurre eluk ilangnge kalebu ing banyu utawa ilang gawa donya.

Wesi windu adi yen kaworran wesi malik rupanne biru tungtung wungu, merkutuk, rada kasap, yen kadelok suwe-suwe samun, uni nne: "thong dhung"-gereng, sadhapur-dhapurre sapa kang ngang­go keris iki pasthi lara edan, karo jin ?tawa. karo boj'?nne dhewe, yen ginawe golek iwak akeh untungnge, ya1ku kareppe.

wesi tumpang yen kaworran wesi malik rupanne wungu semu pu­tih, merkutuk nanging lumerl uninne: "thong jrung"-~an~hung swarannel yen dhapur benerl sapa kang nganggo amesth1 .d1~he­menni wong wadon

1 yen dhapurre eluk kerep kena lara at1nne.

W · · · e'n kaworran wesi malik rupanne biru merkutukl u­

es1 w1ran1 Y dh rre sapa kang · -. "thong ngang"-geter, sadhapur- apu 1 n1nne. .. dh- utawa lara balung 1 sarta

nganggo amest~i .duwe lar~n~=an el ing sagara ora bisa warasl otot I yen ker1s 1k~ ora. 9 1 9 ngerik ora kena kanggo ma-yaiku kang diarann1 wes1 durgama - ' nungsa.

6

IKI ANA BAB MANEH I UGA KAWRUHHING WESI

01. Yen ana wong duwe gagaman wesi kar . worran, amesthi wong iku d _ an~ k1jang kang durung ka-

02.

03.

04.

05.

gagaman. Yen wesi karann ku~~ wes1 werani kang uwis dadi anne- t b k ;':i 1 J ang rupa k · rup urn a , nanging rup b er1s, wesi werani

iku 1an wesi werani arupa ~ ~ner, ~ sebab .wesi karang kijang dhang, amesthi sugih wesi k er1s. !~n wes1 werani arupa pe-

. k arang k1Jang kang . d man, uw1s mang ono janyjinne. uw1s adi gaga-

Yen ana wesi pulasani rupanne · · b1udru uninne: "gur" ik k 1J 0 t~ng-tung wungu, a1us kaya

- ' u ang dad1 ratunn· · 8 duwe gagaman arupa keris e wes1. apa kang duwe kalungguhhan 1an sugiho~~ kaworran wesi seje, amesthi wesi mangangkang kang wadon u~~pe~. ~~g;man 1an simpen keris Ana maneh keris wesi katub ,dhapu~n~. 1 keng bre n~e?g ngeng". · · tt- k re e u , rupanne 1reng semu 1 JO, sera e aya rambut uninne · "k b kang dadi pati~he. Lan. duwe man~h s~~~en r~e~{e k~;i~~j~' r~~~ tumbak dhapurre e1uk, 1ku kang dadi sugihh- e · Pating ta · . e, rupann put1h . re~yep, ~un1nne: "thing ngang ngang"-1andhung swaran-

~e. Lan d~we maneh keris dhapur bener jenengnge wesi ambal, 1ku. kang Jaga _rumek_sa _we~,i kabeh, rupanne putih semu abang, res1k guwayanne, un1nne: breng ngeng ngeng"-gumeter kaya ana dhudhuwurran.

Yen ana gaman rupa tumbak, ora kawoworran wesi 1iyanne, keris dhapurre eluk, yaiku kang dadi gedhong donya, rupanne putih semu kuning 1 pating tarenyep 1 seratte kasap, uninne: "gong nga brung", janyjinne kang duwe wesi iku dhemen simpen arta 1

dadi kasugihhanne. Apa maneh yen simpen wesi tarate 1 dadiya keris utawa tumbak kang dhapur e1uk, amesthi ora kena pisah, rupanne hi ru semu i reng, uninne: "nging" -brengengeng. Iku kang dadi wesi tumbuk. Lan pesthi duwe wesi wa1u1in, dhapurre bener utawa lameng, yaiku kang dadi s1amette hartanne, utawa kauntungnganne, iku kang dadi kanycingnging arta, rupanne putih semu ijo, kasap kaya watu brokoh, uninne: "nging"-bre ngengeng, kareppe dadi gagaman dhapur bener.

Yen andeleng gagaman wesi mangangkang kang lanang, keris uta­wa tumbak

1 kang ora kaworworran wesi liyanne, kare~pe dhapur

bener ora ana wesi liya kajaba wesi kenur tungga1le. Rupanne ireng' nglugutl a1us kaya b1udru, cahyanne kaya_ kaca~ uni~ne: "drung"-landhung swaranne. Lan maneh sarupanne wes1 malela~ iku kumpul1e karo kang nganggo, kaya wesi loddan Ian wes~ jangkar. Sapa kang nganggo keris utawa ~umbak, pasth~ dhapurre eluk. Apa maneh wesi tumpangl 1ku kang dad~ jodhonne, rupa keris utawa tumbak, ~ang ~ha~u: ~~nerl rupan~= biru semu wungu, kaya ni1a werd1, un1nne.. JUn~ ng~ng_ landhung swaranne. S~pa. kang n~an~go ==~~!h~i;:~~~ntt~:~:k kareppe dadi senapat1nn1ng pra]Url t' sadulurre.

1 1an wesi windu Wesi mangangkang kang anban~, kareppe dhapur nganggo keris utawa tum a 1 .. •

putih semu biru, yen disawang medennl. Kang

7

adi, sapa kang e1uk, rupanne dadi jodhonne

wesi katubl iku kang dad1. t ~ .. h · dh un ungnge Y' ole ?a. ol pasti ngalih pan o . en nganti sataun durung

ngantl llang. Wesi balitun gg nnan, utawa den silih uwong h ~ 9 rupanne ir Ian ana ca yanne, yen dadi eng meles, semu wungu

. 1 t . gaman kareppe . 1 k . ~ ana 1ng au I ya1ku kang dad. . . ~ ]a u d1gawe dagang Wesi windu adi iku dadi a~ pra]ur1 ~te wesi. "mung"-landhung swaranne. P ggonnann1ng kabecikkan, uninne:

Ana maneh caritanning wesi, kamormorran . . na aja ng_anti lal i kang dadi jodhonne P!dh~ w~~~' 1~~- kawruhha­uwis kacr1 takkake ing ngarep mau e d. k es1 81_J 1 s1 J 1nne, kang Iku adatte akeh wilalattel ana' ka~ 1 an~ uw1s dadi jodhonne. andadekkake padu, ana kang ngilangng;ke d~d1 bor~s artannel an~ panasl utawa angisinnake marang kan n anonyann ' ana kang d~dl ing. Yen bener kang dadi J"odh ~ 9 . g ggo, a~a kang cengk1l-

onne, ya1ku kang dad1 kabecikkanne.

IKI CARITANNING WESI KANG DAD! JODHONNE KANG BECIK KAYA ING NGISOR IKI PRATELANNE

01. W~si mangangkang kaworran wesi walulin iku dadi becik1

yen da d1 gaman dhapur benerl kareppe dadi prajurit, yen dhapur eluk kareppe digawa dagangl iku dadi kauntungngannel sabab wesi mangangkang kang wadon kareppe dhapur eluk. Dene wesi man­gangkang kawor wesi walulin maul uninne: "dheng ngung"­brengengengl rupanne biru kulawul seratte kaya wesi malela.

02. Wesi mangangkang kaworran wesi ambal yen dadi keris utawa tum bakl kareppe dhapur benerl rupanne wungu semu abangl seratte kaya bludrul cahyanne kaya kacal uninne: "drung"-gumeter I kareppe kudu marentah wong akeh ana ing nagaral lan kareppe dadi lurahhe wong dagang gedhe 1 Ian den kasihhi ing Ratul utawa wong gedhe.

03. Wesi tumbuk kaworran wesi tarate iku dadi becikl rupanne pu-

04.

05.

tih semu birul ting tarenyep 1 seratte kasapl uninne: gong brung"

1 iku watekke sugihhan, lan ditresnanni

wadon1

kareppe padha dhadpur luk.

"nang wong

Wesi tumpang kaworran wesi welangi dadi becikl rupanne k~ya nila

1 semu meles

1 uninne: "jung nging"-landhung swar .. annel

iku kang wis dadi jodhonne dadiya keris tumbak, kareppe dha­pur bener, iku slamet kang nganggo, nang~n~ ora ken~ kasilihhake yen kasilihhake amesthi ilang, d~ne kang da~1

I ~ edhe Ian akeh kekaruhane. kareppe amung dadiya embanne wong 9 I

· · d adi rupanne ijo semu birul Wesi pulasani kaworran wes 1 w1~ .. u . 'n1· nne yen di thin thing:

1 k bl d rupanne me enn1, u a us aya u r:u~ . dha ur bener utawa eluk padha "g':lng dh~ng" 1 y~n dad1 gag;m;~ rat~nning wesi kabehl nangin~ bae 1 wes1 loro 1ku pad~a a. 1b ratu karo kang dadi senapat1 yen wong cilik

1 ora duwe, ka]a a

nning perang.

8

06.

07.

08.

09.

10.

11.

12.

wesi karang kijang kaworran wes· . Acih, semu meles amrak-at1· un· 1 ~pulasan1 rupanne kaya watu

~ , 1 nne : 11 gu r 11 ... • man, kareppe dhapur eluk watekk. I yen w1s dadi gaga-ngannne kang nganggo, la~ akeh n ~~g we~i iku akeh kauntung­nanging ora kena didelok ing wong m~nnel lan sabar lakunne 1 bisan. g akehl lan karem marang ka-

Wesi karang kijang kaworran wesi m ne i reng semu i J. 0 anglugut . an~angkang kanq 1 anang rupa

1 1 un 1 nne · " d d 11 swaranne, wesi iku ora kanggo maran · rung __ ung -landhung kelar kang dadi kakareppanne dene i"arwon~ ~1~1k, sabab ora dosa bae, yaiku anggon-anggon~ing senapaetp~e. u u mangan wong

· 1 · h k k d ~ 1n1ng perang sayek-t: uw1. e en ellannel yen dadi gaman kareppe dha~ur luk 1 yen dad1 dhapur bener amesthi kelem ing sagara w1· 5 k · · · ~ b b · 1 meng ono Jany]1nnel sa a mul1h marang asalle maneh.

W~s~ _karang kijang_kaworran wesi mangangkang kang wadon rupan ne 11,0 tung-tung b1r~~ ser~tte pating parelik, uninne: 11 dheng nung -brengeng~ng, ~en dad1 gaman kareppe dhapur luk 1 iku ang gon-anggonnann1ng senapati gedhe 1 utawa wong sugih1 akeh kabe cikkanne, kang nganggo ikul dadiya keris utawa tumbak 1 yen dhapur bener amesthi ora jenakkan1 kudu ngalih bae.

Wesi karang kijang kaworran wesi walulin, rupanne wungu semu ijo mrusuhl seratte kaya wesi malela 1 uninne: 11 gung ngung"­anggereng, yen dadi gagaman kareppe dhapur benerl iku becik watekke 1 yaiku panganggoning patih nagaral sapa kang nganggo wesi iku pasthi tetep pangadiiianne, yen dhapur eluk dadi kongkonnanne wong gedhe bae, utawa dadi teiikl iku ora bisa cidra.

Wesi karang kijang kaworran wesi katub rupanne wungu semu ijo seratte kaya rambut, uninne: "kung ngung"-brengengengl i~u panganggoning prajuri t ing Iaut, iku akeh !tauntungnga~ne~ dhapurre kudu jaluk dhapur eiuk 1 yen dhapurre bener bec1kke ginawe tatanen, iku ora bisa cidra.

Wesi karang kijang kaworran wesi kamboja r~pa~ne ~iru_mr~suhl pating karenyep seratte kaya gadhung, un1nne yen d1th1nth­ing· "thing nge~g" iku panganggonne raja pandhita~ sapa ka~g nga~ggo becik tur' siametl ora kena den jahiiii, ~tawa. de~ aianni, panyjaiukke dhapur elukl yen d~apur ~bener yendg

1naw:

Iuiungan pasthi iiang 1 Ian anggawa l1yanne1 utawa onyane

kang kanggonnan. · bai rupanne biru resikl

Wesi karanq kijanq kaworran wes 1 am ' ne wong gedhe uninne: "trung ngung" -gumeter I iku. pangan~g~~ng

1 Ian kateka~

amesthi diwedenni parentahhel Ian dlturutt1 e

senapatinning prang I tur Ieksana, Iy n sakareppe, Ian dadi , en ana wong arep nga an-digawe dagang akeh kauntungn~anne, Y iku becikl yen dhapurre ni, ora katekan, yen dhapurre~ bener, eiuk kang nganggo akeh bekanne.

9

13.

14.

15.

16.

Wesi karang kijang kaworran . . , d . d 1 we s 1 t umbuk ~ n1ng 1 yen 1 e ok kasap yen d. , rupanne bi ru semu ku

muluk swarannel iku pa~gang 1~epok alusl uninne: "ngung"-k gonn1ng wong . h ku urangngan donyal Ian jin set sug1 , amesthi ora

kareppe dhapur bener yen d. an padha ngreksa donyannel lelembut padha ngreks~. lgawa menyang ngalas 1 sakehhing

Wesi karang kijang kaworran wes· . ~ ninne: "ming ngung" dawa

8

1 weraX:1 ru~anne ijo meles, u-senapatinning prang, angluwihhiw~~an~~l ~ku pa~ganggonning dianggo wong cilik, kang dadi kare pa~ dahnne, nanglng ora kena

ppe apur bener.

Iki caritanne wesi pulasani. Yen kaworran wesi l~yannel dene aranne siji-sijine:

14.1. wes1 mangangkang wadonl 14.2. wesi walulin

I

14.3. wesi katub, 14.4. wesi kamboja, 14.5. wesi ambal, 14.6. wesi windu adi

I

iku_sa1ah sawiji, y~n kaworran wesi pulasani dadi becik. Wes: n~nem, kang . wus kasebut ing ngarep mau, yen kaworran wes1 l1yanne dad1 panas I sebab dudu jodhonne, dadi getas putungngan, rupanne wungu semu biru, wadhag seratte kaya kaca, yen didelok suwe-suwe sepi 1 uninne: "gur dhung"­landhung swaranne, sapa kang nganggo pasthi kerep lara.

Wesi pulasani yen kaworran wesi tumpang, yen digawe dagang u­tawa ngawula, asring nemu susah, sabab wesi memper rupanne, naming meles wesi pu1asani, uninne: "jung" lan "gur" -padha landhung swaranne.

17. Wesi pulasani kaworran wesi weranil ora kena dianggo wong ci lik, sanadyan wis duwe kalungguhhan, amesthi nemu bilahi, kareppe dianggowa wong gedhe, rupanne wungu semu biru, meles kaya bludru

1 y~n disawang angker tur sari, uninne: ''gur ngeng

18.

ngeng"-landhung swaranne.

Wesi pulasani kaworran wesi welangngil rupanne pu~ih ~emu a­bang I kasap, yen disawang suwe:-suwe .sa~u•nlll yen d1ga~e dagang ngilangngake arta, Ian ora bec1k, un1nne. ngeng ger ·

19. Wesi tarate kaworran wesi liyanne iya dadi becik, sabab iku mormorranne wesi akeh.

20.

21.

Wesi mangangkang kanq lanang kaworran wesi walulin, iku d~di becik, rupanne ireng mrusuh, semu biruenang~~i~~~e ~~~~~~ tarenyep uninne: "drung ngung"-brengeng~g ~'

I h" d d" prlyayl bener, sapa kang nganggo amest 1 a 1 · k ran wesi tumpang rupanne bi

Wesi mangangkang kang lanang awor tte alus uninne: "prung ru semu wungu, gilap k~ya kacal se:abener

1 sa~a kang nganggo

jung"-landhung swarannel yen d~P~inuwa-tuwa ing akehl lan sebarang kareppe kat~kan,_ 1 ~ d gang oleh kauntungngan, yen kinasihhan ing ratu, yen d1gawe a dhapurre eluk, kerep kelangngan.

10

SAKING BABON SANES

(JITAPSARA)

Punika pratelannipun Serat Ji tap Nurrasa, nal ika angestokkaken dha:a~~~ pangar~tinipun Sang Hyang Sajati, kinen atatapa sadhasarring us·:~g. Pangeran Kang Maha Suci ngriku Sang Hyang Nurrasa antuk ;. 1 lng da~em 1~00 tahun. Ing pinanggih~an Jin 10 iji, sajarwa ·at:p~a sas~ltann1ng _Pangeran, wesi. Sam1 asung piwarah dhateng ]Sang YTan PbUnlka r~tunn1ng tossan run-turunnipun, manawi badhe karya pa rata, 1ng t~mbe ~atu­amilihha wesi ingkang sae angsarripu;~gaman sapanungg1lann1pun,

01.

02.

03.

04.

05.

Menggah babarranning wasita, kados ing ngandhap punika:

Ingka~g rumiyin, angaku nama Wuryan, tegessipun: wiwit kati­ngal ~ 1ng ~ong~a peri, . ingkang dumunung sadhasarring si ti. Ingg1h pun1ka 1ng~ang d1pun wastannji wesi pu1asani, warnini­~un ce~eng asmu b1ru bengkak, saupami wonten dadame1 dhuwung, ~empar~ng, . waos ~ _sapanunggi llannipun, kados ingkang kasebut 1ng ?g1ng~1l, t1t1kkannipun: watekkipun rahayu, ngrejekenni, nang1ng k1rang kampuhhannipun. Prayoginnipun amung dumunung darnel dhuwung kangge ngawula ing Nata.

Ingkang kapingkalih, winastan wesi karang kijang, warninipun cemeng ragi anggonggong, watekkipun ampuh, empannipun panas. Kangge pangupa jiwa katarabas, prayoginnipun kadamel jempar­ing miwah badhama (bendhojgolok) utawi gagaman ingkang dipun sawattaken. Manawi kangge gagaman ingkang sinimpen, boten sae, asring ngangsari dhateng sarira, kerep gering utawi malarat. Amila kedah patitis anitik tossan wesi punika.

Ingkang kaping tiga, winastan wesi jarimanten, warninipun ce­meng ijem ampang nanging garing, atos. Watekkipun ayemman, ngrejekenni, nanging manawi kaangge dhuwung asring muruggaken kabrangassan. Prayoginnipun amung kadamel waos utawi pedha~g, punapa dene bangsannipun gagaman pecokkan, kadosta: ar1 t, bendho, pethel, sasaminnipun pangangge padintennan.

Ingkang kaping sakawan, dipun wastanni sura~dhamas, wujudding tossan wesi cemeng asmu abrit. Manawi kangge gagaman angga­telli, utaminipun manawi kadamel gada, _hindi, alu-gor~, sasaminipun. Watekkipun sugihhan, tur ng1ndhakkaken. ~udl, muruggaken kendel. Manawi kadamel dhuwung, waos, sasamlnlpun, muruggaken kathah banycana.

· t nni wesi danar utawi selip-Ingkang kaping gangsal ~1~un w~~ a 1 Manawi kangge dhu-pan tuwin sasamad, warnlnlpun lJem me es. 'h lulut wung, watekkipun kathah pawestri ingkang asl ' ·

11

Q6.

07.

08.

09.

Ingkang kaping nem wina t . pun cemeng asmu pethak.sM:n w7sl boji utawi reben barannan cengkil" naw1 kadamel gaman t g, . warnini-

kk. , .. lng. Manawi k # wa ekklpun panas wate 1pun awet, kadosta: pir aangge bangsanning

, rodha, sasaml·n· pirantos, . 1pun.

Ingkang kap1ng pitu dip k

· · ' un wastanni · ra , warn1n1pun pethak . wes1 kucur utaw · .. menthing. Ingkang wantah ~arlng sarta ngaringet ~ menur pe warni warni' watekkipun ' ossan wau saupami kaan9ge e;.as ~u­rugga~en sugih sasaki t. asrep. Manawi kadamel gagama~,ra~m~~ Ar:ang~ng sareng dumuginnipun Ja . blnU~l dayanning pakarti' awi t lma~ Nagarl S~nsekri t, lajeng sann1ng salaka timah dad a]eng kaangge jajanton bang-

k . , os art a Mi 1 a b

namung sa 1ng ki rang pang a t. . · # ongsa Jawi wau kapanggih dening sanes bon;s~nn~p~n kemawc:>n· Wusana sareng Makaten malih lajeng winardi d~ .aJeng rem1t kadamel wados. wesi kucur kaliyan sarinning e~lng bongsa Hollan, sarinning gal, lajeng winastan wesi urewe~l r7beng ~adadossaken satung­manawi boten makatenna bar~ ln~glh punlka emas ure. Inggih pundi, manawi boten saking p~b d ~ny~ana katha~ wau saking wau, sanadyan boten k u l. ongka kallh-kalihhipun kemawon, sayekti gumlet~~~mp~~'am~~~ger. k~ntun ~alihh~pun wastanni kanycana kudrat. Nangi~ . k lngglh punlka dlpun Nagari ing Rum, Satambul. g lng ang kathah amung Jaman

Ing~ang kaping wolu winastan wesi grasak utawi tape! in ·h pun1ka kadadossa~ning siti padhas ingkang wekassan. 'warni~~­pun cemeng, . gar1ng, keras. Manawi kadamel dadamel, sae, ampuh, anangl~g.muruggaken getappan panggalih. Katingallipun kala Jaman Pa]a]aran dumugi Majapahit.

Ingkang ~aping san~a dipun wastanni wesi garingsing awit ma­wur, pat1ng galeny]ur. Inggih punika dipun wastanni wesi me­lik utawi pelikkan, awit pangamettipun saking talatos anglem­pakkaken. Ingkang makaten punika manawi kadamel dadamel I

sakalangkung ampuh, nanging larang anak. Dados, sarattipun wesi pelikkan wau kadamel dhuwung ligan.

10. Ingkang kaping sadasa, dipun wastanni gonor utawi lumut ing­gih punika ingkang dipun wastanni wesi lumut wesi gonor, wujuddipun cemeng ijem anglumut. Munycullipun kala alammipun Jaman Nagari Jenggala dumugi Pajajaran awal. Ingkang makaten punika, saupami kaangge dadamel, sakalangkung prayogi. Ngang­sarripun asrep, kaangge rawattan, angrejekkenni, utaminnipun pisan kaangge tatanen. Menggah empannipun, manawi kaangge dadamel, sakalangkung ampuh, punapa dene saged tumus ing lebet. Wondene tossan ingkang makaten wau, prayoginnipun amung dumunung dhateng pirantos ing ngaprang, utawi pakartin­ning sarira. Tegessipun, bangsanning dadamel ingkang tumrap ing busana, kadosta: dhuwung, wedhung, waos, sabet, sangku~. Sadaya punika boten nguciwanni, tur ngayemmi ing kahannannl-

pun.

Menggah ingkang kapratelakakken ing ngi~gg~l_p~nika wau sadaya, tumrap ing jaman sapunika kE!nging kaangge n1n1t1k tossan, ingkang Panycen sae tuwin awon gangsarripun.

12

Wiyossipun, ~ng mangke anyariyossaken kakanycuhhann1ng tossan wesi . kawontennannipun pamor, jamannipun Sang Hyang Wenang' ~~~:~n~ anggadhahhi pangarti kala kang rinilan ~mbabar pangaw~sanni 1un ang Hyang ~iwah. Dene ing­langkung wask1 tha, amung Sang H P mawas we:s1 sadaya punika kalampahhan anggennipun gadhah pan~ani Rama~ad1. S~reng sampun nama Bathara Empu Ramayadi. er 08 punlka, laJeng asisilih

Kala saweg pangarangngipun sapisan in k . . pun piyambak, jaler, nama Sang Hya'n Ggo an~ a.ngladossl, putrannl-jali. Ingkang ububban sapanunggill:nnip~a~all,.~ama Empu Hongga­(gansal?), nama: punl a, wayah sakawan

1. Empu Radya, 2. Empu Cakatha, 3. Empu Sidda, 4. Empu Sak, 5. Mudhik Bathara, •

inggih Empu Isaka.

Kawarti, Empu Ramayadi punika wau, saputra wayahhipun sadaya, padamellannipun areka-reka darnel gagaman wantunning tiyang mung­kul ing karya. Temah antuk cipta sasmitannipun Sang Hyang Nurra­sa.

Anyariyossaken empanning pakaryan bangsannipun gagaman wau, indhakking guwaya, miwah wimbuhhing kaampuhhan, inggih tarik­tinarik kaliyan pamorripun. Dene kahananning pamor punika, saja­tossipun inggih medal saking wahananning wesi sadasa bab wau.

Kacariyossaken satunggal-tunggal, kados ing ngandhap punika:

1. wesi pulasani punika wedallipun amung saben mongsa labuh kapat kalima.

2. wesi karang kijang wedallipun saben mogsa kanem, kapitu . .

3. wesi jarimanten wedallipun saben mongsa kasanga.

4. wesi surabdhamas wedallipun saben mongsa kasadasa.

5. wesi tapel wedallipun saben mongsa saddha, kasa.

6. wesi pelikkan wedallipun saben mongsa katiga.

katiga sasarengngannipun 7. wesi danar wedallipun saben mongsa , sawedallan wau, titiga:

7.1. wesi kucur, 7.2. wesi selippan, 7 3 wesi boji. • •

sami satunggal mongsa wedallipun.

13

•

Menggah kaw~ntennannipun ing pamor, wesi, wedall1pun kawan panggennan: inggih saking bangsanning

1. saking 2. saking 3. saking 4. saking

wetan mangilen, manawi mongsa rendheng, k~d~l mangaler, manawi mongsa katiga kllen mangetan, manawi mongsa mareng: ler mangidul, manawi mongsa labuh.

Menggah a~eng a.l i ttip.un pamor wau boten kenging tinamtu, awi t pamo: pun1ka sa]at~ss1pun bangsanning cahya, inggih punika wah­yunnlng tossan wes1 · Saben badhe munycul saking ngandhap si ti ingk~ng dados P~atandhannipun cahya cumalorot kados andaru: ingg1h ~amor p~n1ka wau. Amila pamor katunggillaken minongka busanan~1ng we.sl '. amung supados sageddipun kumpul malih lawan cahyann1ng wes1, 1ngkang sami medal piyambak-piyambak punika wau.

Dene kawontennannipun ponang wesi, lajeng anggadhahi nama kathah, utawi, kahananning pamor anggadhahhi sesebutan warni-warni puni­ka, sareng dumugi Empu Ramayadi, awi t sami kapecah-pecah amrih babarripun. Temah winastan piyambak-piyambak, kados ingkang kalimrahhaken para Ratu ing Tanah Jawi. Makaten malih, sareng dumugi j aman Nagari Majapahi t, saya kathah sesebuttanning wesi tuwin pamor satunggal-tunggal. Mila kala samanten lajeng sisilih nama Empu Kajat Jatiwisesa, saking katarimah anggennipun saged amisesanni saniskaranning tossan wesi miwah pamor ingkang awon tuwin ingkang sae.

Menggah pratelanning cariyos sadaya punika, dumugi jaman samang~e kedah ingkang awas anitik tandhanning angsar ingkang awon tuw1n ingkang sae. Sampun ngantos dumeh dhuwung sae kemawon.

Ing ngandhap punika prate1annipun 1awontennan asa11 ing tossan wesi ka1iyan pamor, anggennipun 1ajeng saged carub dados busanan­ning gagaman, amimbuhhi sereng-semu~ni~g guway~. Punika panycen sami tunggi1 asa1, w1tt1ng car1yos kados makaten urussipun satunggal-tungga1:

1. Ingkang rumiyin sinebut wesi bang~tk. b 2 I k g kaping ka1ih winastan wes: um.aya. · ng an b nqas 3 I k kaping tiga dipun wastann1 wes1 a · . ng ang

Tigang prakawis punika kacariyos ing dalem Serat Jitapsara:

· t warninipun ijem me1es ama 1. Wesi bangat punika a1amming 11n ang,

wa cahya. 1 warninipun biru asmu sumu 2. Wesi kumbaya wau a1amming rembu ann,

nu, ugi mawa cahya. alamming srengenge, warninipun abrit asmu 3. Wesi bangas kawarti

wungu, mawa cahya. . n i un ing jamannipun piyambak-

Sadaya punika boten p1s~h dunungt ~91 :n ingkang sa1eressing asal' piyambak, dene wijangng1pun pra e kados ing ngandhap punika:

14

1. Ingkang dipun wastanni wesi bangat kaca · . . wau, awit lintang punika enggennipun wo~~~~s alammlng ~1nta~g ti ingkang ongka 4 sap. Inggih punika wu·udd~angandhapplng Sl­tegessipun kakuwattanning siti sadaya k~sanln~ ~~d~as pades, ngat wau. ' ggl enlng wesi ba

2. Ingkang sinebut wesi kumbaya punika mila kaangge~ 1 · b 1 · . a amm1ng rem­

u a~, amarg1 anetepp1 sak~thahhing guwaya, inggih punika kara tonn1ng cahya sadaya. Enggennipun sangandhapping siti in k angka 3 sap. 9 ang

3. Ingka~g ~ipun ~asta~ni ~esi bangas ingkang kacariyos alamming sreng~nge ~un1ka, 1ng~1h enggenning siti bangas. Tegessipun: pang~ennann1n~ h~wa, m1la gadhah raos panas, ing ngriku kara­tonnlng srengenge.

Dados tigang kahanan punika sajatossipun sami dumunung ing siti pratala sadaya. Dene anggennipun ing tata lahir sami katingal manycorong wonten ing luhur punika, amung kasorottan wahananning cahya tigang warni wau. Saking agengngipun, temah kawasa amraban­ni ing bawana. Wondene ingkang kacariyossaken ing nginggil punika wau sadaya, ing sajatossipun mawi tarik tinarik, samat-sinamaddan. Kadosta, alamming srengenge nuju mongsa mangidul lampahhipun, nandhakaken angsa1 so rot saking ler. Manawi lampahhipun rembulan mangaler, nandhakaken kasorottan wahananning cahya saking kidul. Amung alamming lintang ingkang ageng boten lumampah, amung manut ubengnging jagad kemawon. Menggah kasunyatannipun inggih sami dumunung ing kumbaya, te­gessipun: saegga toya won ten ing wadhah, sarta mawi nandhanni hawa napas umijil saking margi satunggal. Menggah ingkang dipun wastanni margi satungga1 wau, inggih bolongnging si ti ingkang boten sarana kadamel ing titiyang. Mila ing jaman Nagari ing Arab, sami dipun wastanni Puser Bumi, sajatossipun inggih margin­ing hawa tigang prakawis punika wau.

kasalin aksara denning: Koko Widayatmoko. katiti rampung ing Jakarta, 29 Nopember l992 ·

15