Serat Jayabaya

70
Serat Jayabaya Ramalan iki ora usah dipercaya. Yen percaya kuwi tegese nglangkahi takdire sing maha kuwasa. Dadi, di waca wae nanging ora usah dipercaya. Besuk yen wis ana kreta tanpa jaran. Tanah Jawa kalungan wesi. Prahu mlaku ing dhuwur awang-awang. Kali ilang kedhunge. Pasar ilang kumandhang. Iku tandha yen tekane jaman Jayabaya wis cedhak. Bumi saya suwe saya mengkeret. Sekilan bumi dipajeki. Jaran doyan mangan sambel. Wong wadon nganggo pakeyan lanang. Iku tandhane yen wong bakal nemoni wolak-waliking jaman. Akeh janji ora ditetepi. Akeh wong wani nglanggar sumpahe dhewe. Manungsa padha seneng nyalah. Ora ngendahake hukum Allah. Barang jahat diangkat-angkat. Barang suci dibenci. Akeh manungsa mung ngutamakke dhuwit. Lali kamanungsan. Lali kabecikan. Lali sanak lali kadang. Akeh bapa lali anak. Akeh anak wani nglawan ibu. Nantang bapa. Sedulur padha cidra. Kulawarga padha curiga. Kanca dadi mungsuh. Akeh manungsa lali asale. Ukuman Ratu ora adil.

description

Serat

Transcript of Serat Jayabaya

Page 1: Serat Jayabaya

Serat Jayabaya

Ramalan iki ora usah dipercaya. Yen percaya kuwi tegese nglangkahi takdire sing maha kuwasa. Dadi, di waca wae nanging ora usah dipercaya.

Besuk yen wis ana kreta tanpa jaran.

Tanah Jawa kalungan wesi.

Prahu mlaku ing dhuwur awang-awang.

Kali ilang kedhunge.

Pasar ilang kumandhang.

Iku tandha yen tekane jaman Jayabaya wis cedhak.

Bumi saya suwe saya mengkeret.

Sekilan bumi dipajeki.

Jaran doyan mangan sambel.

Wong wadon nganggo pakeyan lanang.

Iku tandhane yen wong bakal nemoni wolak-waliking jaman.

Akeh janji ora ditetepi.

Akeh wong wani nglanggar sumpahe dhewe.

Manungsa padha seneng nyalah.

Ora ngendahake hukum Allah.

Barang jahat diangkat-angkat.

Barang suci dibenci.

Akeh manungsa mung ngutamakke dhuwit.

Lali kamanungsan.

Lali kabecikan.

Lali sanak lali kadang.

Akeh bapa lali anak.

Akeh anak wani nglawan ibu.

Nantang bapa.

Sedulur padha cidra.

Kulawarga padha curiga.

Kanca dadi mungsuh.

Akeh manungsa lali asale.

Ukuman Ratu ora adil.

Page 2: Serat Jayabaya

Akeh pangkat sing jahat lan ganjil.

Akeh kelakuan sing ganjil.

Wong apik-apik padha kapencil.

Akeh wong nyambut gawe apik-apik padha krasa isin.

Luwih utama ngapusi.

Wegah nyambut gawe.

Kepingin urip mewah.

Ngumbar nafsu angkara murka, nggedhekake duraka.

Wong bener thenger-thenger.

Wong salah bungah.

Wong apik ditampik-tampik.

Wong jahat munggah pangkat.

Wong agung kasinggung.

Wong ala kapuja.

Wong wadon ilang kawirangane.

Wong lanang ilang kaprawirane.

Akeh wong lanang ora duwe bojo.

Akeh wong wadon ora setya marang bojone.

Akeh ibu padha ngedol anake.

Akeh wong wadon ngedol awake.

Akeh wong ijol bebojo.

Wong wadon nunggang jaran.

Wong lanang linggih plangki.

Randha seuang loro.

Prawan seaga lima.

Dhudha pincang laku sembilan uang.

Akeh wong ngedol ngelmu.

Akeh wong ngaku-aku.

Njabane putih njerone dhadhu.

Ngakune suci, nanging sucine palsu.

Akeh bujuk akeh lojo.

Akeh udan salah mangsa.

Page 3: Serat Jayabaya

Akeh prawan tuwa.

Akeh randha nglairake anak.

Akeh jabang bayi lahir nggoleki bapakne.

Agama akeh sing nantang.

Prikamanungsan saya ilang.

Omah suci dibenci.

Omah ala saya dipuja.

Wong wadon lacur ing ngendi-endi.

Akeh laknat.

Akeh pengkianat.

Anak mangan bapak.

Sedulur mangan sedulur.

Kanca dadi mungsuh.

Guru disatru.

Tangga padha curiga.

Kana-kene saya angkara murka.

Sing weruh kebubuhan.

Sing ora weruh ketutuh.

Besuk yen ana peperangan.

Teka saka wetan, kulon, kidul lan lor.

Akeh wong becik saya sengsara.

Wong jahat saya seneng.

Wektu iku akeh dhandhang diunekake kuntul.

Wong salah dianggep bener.

Pengkhianat nikmat.

Durjana saya sempurna.

Wong jahat munggah pangkat.

Wong lugu kebelenggu.

Wong mulya dikunjara.

Sing curang garang.

Sing jujur kojur.

Pedagang akeh sing keplarang.

Page 4: Serat Jayabaya

Wong main akeh sing ndadi.

Akeh barang haram.

Akeh anak haram.

Wong wadon nglamar wong lanang.

Wong lanang ngasorake drajate dhewe.

Akeh barang-barang mlebu luang.

Akeh wong kaliren lan wuda.

Wong tuku ngglenik sing dodol.

Sing dodol akal okol.

Wong golek pangan kaya gabah diinteri.

Sing kebat kliwat.

Sing telah sambat.

Sing gedhe kesasar.

Sing cilik kepleset.

Sing anggak ketunggak.

Sing wedi mati.

Sing nekat mbrekat.

Sing jerih ketindhih.

Sing ngawur makmur.

Sing ngati-ati ngrintih.

Sing ngedan keduman.

Sing waras nggagas.

Wong tani ditaleni.

Wong dora ura-ura.

Ratu ora netepi janji, musna panguwasane.

Bupati dadi rakyat.

Wong cilik dadi priyayi.

Sing mendele dadi gedhe.

Sing jujur kojur.

Akeh omah ing ndhuwur jaran.

Wong mangan wong.

Anak lali bapak.

Page 5: Serat Jayabaya

Wong tuwa lali tuwane.

Pedagang adol barang saya laris.

Bandhane saya ludhes.

Akeh wong mati kaliren ing sisihe pangan.

Akeh wong nyekel bandha nanging uripe sangsara.

Sing edan bisa dandan.

Sing bengkong bisa nggalang gedhong.

Wong waras lan adil uripe nggrantes lan kepencil.

Ana peperangan ing njero.

Timbul amarga para pangkat akeh sing padha salah paham.

Durjana saya ngambra-ambra.

Penjahat saya tambah.

Wong apik saya sengsara.

Akeh wong mati jalaran saka peperangan.

Kebingungan lan kobongan.

Wong bener saya thenger-thenger.

Wong salah saya bungah-bungah.

Akeh bandha musna ora karuan lungane. Akeh pangkat lan drajat pada minggat ora karuan sababe

Akeh barang-barang haram, akeh bocah haram.

Bejane sing lali, bejane sing eling.

Nanging sauntung-untunge sing lali.

Isih untung sing waspada.

Angkara murka saya ndadi.

Kana-kene saya bingung.

Pedagang akeh alangane.

Akeh buruh nantang juragan.

Juragan dadi umpan.

Sing suwarane seru oleh pengaruh.

Wong pinter diingar-ingar.

Wong ala diuja.

Wong ngerti mangan ati.

Bandha dadi memala.

Page 6: Serat Jayabaya

Pangkat dadi pemikat.

Sing sawenang-wenang rumangsa menang.

Sing ngalah rumangsa kabeh salah.

Ana Bupati saka wong sing asor imane.

Patihe kepala judhi.

Wong sing atine suci dibenci.

Wong sing jahat lan pinter jilat saya derajat.

Pemerasan saya ndadra.

Maling lungguh wetenge mblenduk.

Pitik angrem saduwure pikulan.

Maling wani nantang sing duwe omah.

Begal pada ndhugal.

Rampok padha keplok-keplok.

Wong momong mitenah sing diemong.

Wong jaga nyolong sing dijaga.

Wong njamin njaluk dijamin.

Akeh wong mendem donga.

Kana-kene rebutan unggul.

Angkara murka ngombro-ombro.

Agama ditantang.

Akeh wong angkara murka.

Nggedhekake duraka.

Ukum agama dilanggar.

Prikamanungsan di-iles-iles.

Kasusilan ditinggal.

Akeh wong edan, jahat lan kelangan akal budi.

Wong cilik akeh sing kepencil.

Amarga dadi korbane si jahat sing jajil.

Banjur ana Ratu duwe pengaruh lan duwe prajurit.

Lan duwe prajurit.

Negarane ambane saprawolon.

Tukang mangan suap saya ndadra.

Page 7: Serat Jayabaya

Wong jahat ditampa.

Wong suci dibenci.

Timah dianggep perak.

Emas diarani tembaga.

Dandang dikandakake kuntul.

Wong dosa sentosa.

Wong cilik disalahake.

Wong nganggur kesungkur.

Wong sregep krungkep.

Wong nyengit kesengit.

Buruh mangluh.

Wong sugih krasa wedi.

Wong wedi dadi priyayi.

Senenge wong jahat.

Susahe wong cilik.

Akeh wong dakwa dinakwa.

Tindake manungsa saya kuciwa.

Ratu karo Ratu pada rembugan negara endi sing dipilih lan disenengi.

Hore! Hore!

Wong Jawa kari separo.

Landa-Cina kari sejodho.

Akeh wong ijir, akeh wong cethil.

Sing eman ora keduman.

Sing keduman ora eman.

Akeh wong mbambung.

Akeh wong limbung.

Selot-selote mbesuk wolak-waliking jaman teka.

Banyak Orang percaya pada ramalan di atas, bahkan sampai rela menghabiskan waktu kantor hanya untuk baca ramalan ini.

syekh ibnu athoillah al sakandari

Page 8: Serat Jayabaya

sarkub

Kelahiran dan keluarganya Pengarang kitab al-Hikam yang cukup populer di negeri kita ini adalah Tajuddin, Abu al-Fadl, Ahmad bin Muhammad bin Abd al-Karim bin Atho’ al-Sakandari al-Judzami al-Maliki al-Syadzili. Ia berasal dari bangsa Arab. Nenek moyangnya berasal dari Judzam yaitu salah satu Kabilah Kahlan yang berujung pada Bani Ya’rib bin Qohton, bangsa Arab yang terkenal dengan Arab al-Aa’ribah. Kota Iskandariah merupakan kota kelahiran sufi besar ini. Suatu tempat di mana keluarganya tinggal dan kakeknya mengajar. Kendatipun namanya hingga kini demikian harum, namun kapan sufi agung ini dilahirkan tidak ada catatan yang tegas. Dengan menelisik jalan hidupnya DR. Taftazani bisa menengarai bahwa ia dilahirkan sekitar tahun 658 sampai 679 H.Ayahnya termasuk semasa dengan Syaikh Abu al-Hasan al-Syadili -pendiri Thariqah al-Syadziliyyah-sebagaimana diceritakan Ibnu Atho’ dalam kitabnya “Lathoiful Minan “ : “Ayahku bercerita kepadaku, suatu ketika aku menghadap Syaikh Abu al-Hasan al-Syadzili, lalu aku mendengar beliau mengatakan: “Demi Allah… kalian telah menanyai aku tentang suatu masalah yang tidak aku ketahui jawabannya, lalu aku temukan jawabannya tertulis pada pena, tikar dan dinding”.Keluarga Ibnu Atho’ adalah keluarga yang terdidik dalam lingkungan agama, kakek dari jalur nasab ayahnya adalah seorang ulama fiqih pada masanya. Tajuddin remaja sudah belajar pada ulama tingkat tinggi di Iskandariah seperti al-Faqih Nasiruddin al-Mimbar al-Judzami. Kota Iskandariah pada masa Ibnu Atho’ memang salah satu kota ilmu di semenanjung Mesir, karena Iskandariah banyak dihiasi oleh banyak ulama dalam bidang fiqih, hadits, usul, dan ilmu-ilmu bahasa arab, tentu saja juga memuat banyak tokoh-tokoh tasawwuf dan para Auliya’ SholihinOleh karena itu tidak mengherankan bila Ibnu Atho’illah tumbuh sebagai seorang faqih, sebagaimana harapan dari kakeknya. Namun kefaqihannya terus berlanjt sampai pada tingkatan tasawuf. Hal mana membuat kakeknya secara terang-terangan tidak menyukainya.Ibnu Atho’ menceritakan dalam kitabnya “Lathoiful minan” : “Bahwa kakeknya adalah seorang yang tidak setuju dengan tasawwuf, tapi mereka sabar akan serangan dari kakeknya. Di sinilah guru Ibnu Atho’ yaitu Abul Abbas al-Mursy mengatakan: “Kalau anak dari seorang alim fiqih Iskandariah (Ibnu Atho’illah) datang ke sini, tolong beritahu aku”, dan ketika aku datang, al-Mursi mengatakan: “Malaikat jibril telah datang kepada Nabi bersama dengan malaikat penjaga gunung ketika orang quraisy tidak percaya pada Nabi. Malaikat penjaga gunung lalu menyalami Nabi dan mengatakan: ” Wahai Muhammad.. kalau engkau mau, maka aku akan timpakan dua gunung pada mereka”. Dengan bijak Nabi mengatakan : ” Tidak… aku mengharap agar kelak akan keluar orang-orang yang bertauhid dan tidak musyrik dari mereka”. Begitu juga, kita harus sabar akan sikap kakek yang alim fiqih (kakek Ibnu Atho’illah) demi orang yang alim fiqih ini”.Pada akhirnya Ibn Atho’ memang lebih terkenal sebagai seorang sufi besar. Namun menarik juga perjalanan hidupnya, dari didikan yang murni fiqh sampai bisa memadukan fiqh dan tasawuf. Oleh karena itu buku-buku biografi menyebutkan riwayat hidup Atho’illah menjadi tiga masa :Masa pertama Masa ini dimulai ketika ia tinggal di Iskandariah sebagai pencari ilmu agama seperti tafsir, hadits, fiqih, usul, nahwu dan lain-lain dari para alim ulama di Iskandariah. Pada periode itu beliau terpengaruh pemikiran-pemikiran kakeknya yang mengingkari para ahli tasawwuf karena kefanatikannya pada ilmu fiqih, dalam hal ini Ibnu Atho’illah bercerita: “Dulu aku adalah termasuk orang yang mengingkari Abu al-Abbas al-Mursi, yaitu sebelum aku menjadi murid beliau”. Pendapat saya waktu itu bahwa yaang ada hanya ulama ahli dzahir, tapi mereka (ahli tasawwuf) mengklaim adanya hal-hal yang besar, sementara dzahir syariat menentangnya”.Masa kedua Masa ini merupakan masa paling penting dalam kehidupan sang guru pemburu kejernihan hati ini. Masa ini dimulai semenjak ia bertemu dengan gurunya, Abu al-Abbas al-Mursi, tahun 674 H, dan berakhir dengan kepindahannya ke Kairo. Dalam masa ini sirnalah keingkarannya ulama’ tasawwuf. Ketika bertemu dengan al-Mursi, ia jatuh kagum dan simpati. Akhirnya ia mengambil Thariqah langsung dari gurunya ini.Ada cerita menarik mengapa ia beranjak memilih dunia tasawuf ini. Suatu ketika Ibn Atho’ mengalami goncangan batin, jiwanya tertekan. Dia bertanya-tanya dalam hatinya : “apakah semestinya aku membenci tasawuf. Apakah suatu yang benar kalau aku tidak menyukai Abul Abbas al-Mursi ?. setelah lama aku merenung, mencerna akhirnya aku beranikan diriku untuk mendekatnya, melihat siapa al-Mursi sesungguhnya, apa yang ia ajarkan sejatinya. Kalau memang ia orang baik dan benar maka semuanya akan kelihatan. Kalau tidak demikian halnya biarlah ini menjadi jalan hidupku yang tidak bisa sejalan dengan tasawuf.Lalu aku datang ke majlisnya. Aku mendengar, menyimak ceramahnya dengan tekun tentang masalah-masalah syara’. Tentang kewajiban, keutamaan dan sebagainya. Di sini jelas semua bahwa ternyat al-Mursi yang kelak menjadi guru sejatiku ini mengambil ilmu langsung dari Tuhan. Dan segala puji bagi Allah, Dia telah menghilangkan rasa bimbang yang ada dalam hatiku”.Maka demikianlah, ketika ia sudah mencicipi manisnya tasawuf hatinya semakin tertambat untuk masuk ke dalam dan lebih dalam lagi. Sampai-sampai ia punya dugaan tidak akan bisa menjadi seorang sufi sejati kecuali dengan masuk ke dunia itu secara total, menghabiskan seluruh waktunya untuk sang guru dan meningalkan aktivitas lain.

Page 9: Serat Jayabaya

Namun demikian ia tidak berani memutuskan keinginannya itu kecuali setelah mendapatkan izin dari sang guru al-Mursi.Dalam hal ini Ibn Athoilah menceritakan : “Aku menghadap guruku al-Mursi, dan dalam hatiku ada keinginan untuk meninggalkan ilmu dzahir. Belum sempat aku mengutarakan apa yang terbersit dalam hatiku ini tiba-tiba beliau mengatakan : “Di kota Qous aku mempunyai kawan namanya Ibnu Naasyi’. Dulu dia adalah pengajar di Qous dan sebagai wakil penguasa. Dia merasakan sedikit manisnya tariqah kita. Kemudian ia menghadapku dan berkata : “Tuanku… apakah sebaiknya aku meninggalkan tugasku sekarang ini dan berkhidmat saja pada tuan?”. Aku memandangnya sebentar kemudian aku katakan : “Tidak demikian itu tariqah kita. Tetaplah dengan kedudukan yang sudah di tentukan Allah padamu. Apa yang menjadi garis tanganmu akan sampai padamu juga”.Setelah bercerita semacam itu yang sebetulnya adalah nasehat untuk diriku beliau berkata: “Beginilah keadaan orang-orang al-Siddiqiyyin. Mereka sama sekali tidak keluar dari suatu kedudukan yang sudah ditentukan Allah sampai Dia sendiri yang mengeluarkan mereka”. Mendengar uraian panjang lebar semacam itu aku tersadar dan tidak bisa mengucapkan sepatah katapun. Dan alhamdulillah Allah telah menghapus angan kebimbangan yang ada dalam hatiku, sepertinya aku baru saja melepas pakaianku. Aku pun rela tenang dengan kedudukan yang diberikan oleh Allah”.Masa ketiga Masa ini dimulai semenjak kepindahan Ibn Atho’ dari Iskandariah ke Kairo. Dan berakhir dengan kepindahannya ke haribaan Yang Maha Asih pada tahun 709 H. Masa ini adalah masa kematangan dan kesempurnaan Ibnu Atho’illah dalam ilmu fiqih dan ilmu tasawwuf. Ia membedakan antara Uzlah dan kholwah. Uzlah menurutnya adalah pemutusan (hubungan) maknawi bukan hakiki, lahir dengan makhluk, yaitu dengan cara si Salik (orang yang uzlah) selalu mengontrol dirinya dan menjaganya dari perdaya dunia. Ketika seorang sufi sudah mantap dengan uzlah-nya dan nyaman dengan kesendiriannya ia memasuki tahapan khalwah. Dan khalwah dipahami dengan suatu cara menuju rahasia Tuhan, kholwah adalah perendahan diri dihadapan Allah dan pemutusan hubungan dengan selain Allah SWT.Menurut Ibnu Atho’illah, ruangan yang bagus untuk ber-khalwah adalah yang tingginya, setinggi orang yang berkhalwat tersebut. Panjangnya sepanjang ia sujud. Luasnya seluas tempat duduknya. Ruangan itu tidak ada lubang untuk masuknya cahaya matahari, jauh dari keramaian, pintunya rapat, dan tidak ada dalam rumah yang banyak penghuninya.Ibnu Atho’illah sepeninggal gurunya Abu al-Abbas al-Mursi tahum 686 H, menjadi penggantinya dalam mengembangkan Tariqah Syadziliah. Tugas ini ia emban di samping tugas mengajar di kota Iskandariah. Maka ketika pindah ke Kairo, ia bertugas mengajar dan ceramah di Masjid al-Azhar.Ibnu Hajar berkata: “Ibnu Atho’illah berceramah di Azhar dengan tema yang menenangkan hati dan memadukan perkatan-perkatan orang kebanyakan dengan riwayat-riwayat dari salafus soleh, juga berbagai macam ilmu. Maka tidak heran kalau pengikutnya berjubel dan beliau menjadi simbol kebaikan”. Hal senada diucapkan oleh Ibnu Tagri Baradi : “Ibnu Atho’illah adalah orang yang sholeh, berbicara di atas kursi Azhar, dan dihadiri oleh hadirin yang banyak sekali. Ceramahnya sangat mengena dalam hati. Dia mempunyai pengetahuan yang dalam akan perkataan ahli hakekat dan orang orang ahli tariqah”. Termasuk tempat mengajar beliau adalah Madrasah al-Mansuriah di Hay al-Shoghoh. Beliau mempunyai banyak anak didik yang menjadi seorang ahli fiqih dan tasawwuf, seperti Imam Taqiyyuddin al-Subki, ayah Tajuddin al-Subki, pengarang kitab “Tobaqoh al-syafi’iyyah al-Kubro”.Sebagai seoarang sufi yang alim Ibn Atho’ meninggalkan banyak karangan sebanyak 22 kitab lebih. Mulai dari sastra, tasawuf, fiqh, nahwu, mantiq, falsafah sampai khitobah.Karomah Ibn AthoillahAl-Munawi dalam kitabnya “Al-Kawakib al-durriyyah mengatakan: “Syaikh Kamal Ibnu Humam ketika ziarah ke makam wali besar ini membaca Surat Hud sampai pada ayat yang artinya: “Diantara mereka ada yang celaka dan bahagia…”. Tiba-tiba terdengar suara dari dalam liang kubur Ibn Athoillah dengan keras: “Wahai Kamal… tidak ada diantara kita yang celaka”. Demi menyaksikan karomah agung seperti ini Ibnu Humam berwasiat supaya dimakamkan dekat dengan Ibnu Atho’illah ketika meninggal kelak.Di antara karomah pengarang kitab al-Hikam adalah, suatu ketika salah satu murid beliau berangkat haji. Di sana si murid itu melihat Ibn Athoillah sedang thawaf. Dia juga melihat sang guru ada di belakang maqam Ibrahim, di Mas’aa dan Arafah. Ketika pulang, dia bertanya pada teman-temannya apakah sang guru pergi haji atau tidak. Si murid langsung terperanjat ketiak mendengar teman-temannya menjawab “Tidak”. Kurang puas dengan jawaban mereka, dia menghadap sang guru. Kemudian pembimbing spiritual ini bertanya : “Siapa saja yang kamu temui ?” lalu si murid menjawab : “Tuanku… saya melihat tuanku di sana “. Dengan tersenyum al-arif billah ini menerangkan : “Orang besar itu bisa memenuhi dunia. Seandainya saja Wali Qutb di panggil dari liang tanah, dia pasti menjawabnya”.Ibn Atho’illah wafatTahun 709 H adalah tahun kemalangan dunia maya ini. Karena tahun tersebut wali besar yang tetap abadi nama dan kebaikannya ini harus beralih ke alam barzah, lebih mendekat pada Sang Pencipta. Namun demikian madrasah al-Mansuriyyah cukup beruntung karena di situlah jasad mulianya berpisah dengan sang nyawa. Ribuan pelayat dari Kairo dan sekitarnya mengiring kekasih Allah ini untuk dimakamkan di pemakaman al-Qorrofah al-Kubro.

Page 10: Serat Jayabaya

LabelPitutur Jawi..

>> Friday, May 1, 2009

*Kahanan donya iku ora langgeng, mula aja ngegungake kasugihan lan drajadira, awit samangsa wolak-waliking jaman ora kisinan.* Kahanan kang ana iki ora suwe mesthi ngalami owah gingsir, mula aja lali marang sapadha-padhaning tumitah.*Sing sapa seneng ngrusak katentremaning liyan bakal dibendhu dening Pangeran lan diwelehake dening tumindake dhewe.* Wataking manungsa iku kepingin kuwasa, nanging Pangeran iku bakal maringake panguwasa miturut kersane Pangeran pribadi.* Janma iku tan kena kinaya ngapa, mula sira aja seneng ngaku lan rumangsa pinter dhewe.* Rame ing gawe sepi ing pamrih, memayu hayuning bawana.* Manungsa saderma nglakoni, kadya wayang saupamane.* Mulat sarira, tansah eling lan waspada.* Sabegja-begjane kang lali, luwih begja kang eling klawan waspada.* Sing sapa salah seleh, lan melik nggendhong lali.* Nglurug tanpa bala, sugih ora nyimpen, sekti tanpa maguru, lan menang tanpa ngasorake.* Yen sira dibeciki liyan tulisen ing watu supaya ora ilang lan tansah kelingan, yen sira gawe kebecikan marang liyan tulisen ing lemah, supaya enggal ilang lan ora kelingan.* Sing seneng gawe nelangsane liyan iku ing tembe bakal kena piwales saka panggawene dhewe.* Lamun sira mung seneng dialem bae, ing tembe ketemu bab-bab kang kurang prayoga.* Wani ngalah luhur wekasane.* Ala lan becik iku dumunung ana awake dhewe, melik nggendhong lali, ngundhuh wohing pakarti.* Sing sapa lali marang kabecikan liyan, iku kaya kewan.* Ajining dhiri iku dumunung ana ing lathi lan budi.* Yitna yuwana, lena kena.* Ala ketara, becik ketitik.* Klabang iku wisane ana ing capite. Kalajengking wisane mung ana pucuk buntut (entup). Yen ula mung dumunung ana untune ula kang duwe wisa. Nanging yen durjana wisane dumunung ana ing sakujur badan.* Rawe-rawe rantas, malang-malang putung.* Mumpung enom ngudiya laku utama.* Sing prasaja, percaya marang dhiri pribadi.* Ngelmu pari, saya isi saya tumungkul.* Wong mati iku bandhane ora digawa.* Wong iku kudu ngudi kabecikan, jalaran kabecikan iku sanguning urip.* Wong kang ora gelem ngudi kabecikan iku prasasat setan.* Wong linuwih iku ambeg welasan lan sugih pangapura.* Perang tumrap awake dhewe iku pambudidaya murih bisa meper hawa nepsu.* Ngelmu iku kelakone kanthi laku, senajan akeh ngelmune lamun ora ditangkarake lan ora digunakake, ngelmu iku tanpa guna.* Turuten pituture wong tuwa.* Wong kang ora weruh tatakrama udanagara (unggah-ungguh), iku padha karo ora bisa ngrasakake rasa nem warna (legi, kecut, asin, pedhes, sepet, lan pait).* Wong pinter nanging ala tumindake, senenge karo wong ala.* Wong linuwih iku kudu bisa ngepek ati lan ngepenakake atine liyan. Yen kumpul karo mitra kudu bisa ngetrapake tembung kang manis kang pedhes, sepet,bisa gawe senenging ati. Yen kumpul pandhita kudu bisa ngomongaketembung kang becik. Yen ana sangareping mungsuh kudu bisa ngatonake kuwasa pangaribawa kaluwihane.

From jowo blogg

Page 11: Serat Jayabaya

Urip Prasojo..

>> Friday, May 1, 2009

TEMBUNG prasaja iku mengku teges werna-werna. Prasaja iku mengku teges ‘’apa anane, ora goroh utawa ngapusi’’, upamane ing ukara, “Matura sing prasaja.” Prasaja uga nduweni teges ‘’sederhana’’, upamane, “Solah bawa lan sandhang penganggone sarwa prasaja.” Keladuke tembung prasaja iku uga ditegesi “durung moderen” utawa primitif, upamane, “Suku terasing iku kabudayane isih prasaja banget.” Prasaja kanthi teges ‘’sederhana’’ iku jlentrehe ‘’ora digawe-gawe, apa anane, ora sarwa keladuk utawa berlebih-lebihan’’.

Masyarakat moderen iku “gaya hidup”-pe wis ora prasaja. Sarana lan prasarana moderen nuwuhake gaya hidup kang beda kang uwis-uwis. Masyarakat moderen iku sifate dadi individualistis lan materialistis. Materi, jabatan, gengsi iku digatekake banget. Penampilan kudu tansah dijaga, solah bawa nyandhang penganggo aja nganti nguciwani. Sing rumangsa dadi tokoh masyarakat (public figure) kudu tansah jaim (jaga immage).

Satemene urip prasaja utawa hidup sederhana wis diwarak-warakake wiwit biyen. Akhir-akhir iki dianjurake supaya padha ngregani lan nggunakake barang-barang produksi dalam negeri utawa gaweyan Indonesia dhewe. Pancen akeh kang padha kedanan barang-barang produksi luwar negeri lan nganggep asor barang-barang gaweyan Indonesia dhewe. Lha wong buah-buahan bae kayadene jeruk, duren, apel, akeh sing diimpor saka mancanegara, durung barang-barang liyane.

Ing swasana krisis keuangan global, urip prasaja iku perlu. Urip mewah-mewahan iku ora tepaselira karo sebagian gedhe masyarakat sing uripe kesrakat. Sajrone krisis iki impor lan ekspor suda akeh. Supaya barang produksi dalam negeri payu, perusahaane ora bangkrut, pasar dalam negeri kudu diramekake. Kanthi mangkono perusahaan isih bisa mlaku, pabrik terus jalan, saengga buruh sing kena PHK ora saya tambah akeh.

Page 12: Serat Jayabaya

Masyarakat Indonesia iku satemene isih kudu prihatin. Ora mung marga anane krisis keuangan global, nanging uga amarga utange saya akeh, anane bencana alam kang matumpa-tumpa, produksi narkoba gedhen kang ngancam generasi muda, lan liya-liyane. Keprihatinan iku perlu diwujudi srana urip prasaja, senajan ana ya ora perlu hidup bermewah-mewah lan pamer kemewahan. Urip prasaja iku tegese hidup hemat, setiti lan ngati-ati, ora bra-breh. Solidaritas marang warga masyarakat sing uripe sengsara perlu digedhekake, ora mung winates nalika ngadhepi pemilu bae. Perlu diudi kepriye carane ngentasake masyarakat saka kemelaratan lan kebodohan.

Urip prasaja iku ora bermewah-mewah lan gengsi-gengsinan. Urip prasaja minangka wewujudane rasa prihatin iku hidup hemat, kebak tenggang rasa lan solidaritas marang warga masyarakat kang uripe luwih rekasa.

Dening Soedjarwo (Suara Merdeka)

Page 13: Serat Jayabaya

Sulung Mlebu Geni

JIKA ditanya, apakah pada masa lalu di Jawa pernah terjadi ‘’pengadilan jalanan’’ yang sangat dramatis karena raja dan para pengadil tidak mampu berbuat apa-apa untuk memenuhi rasa keadilan rakyat, jawabnya mungkin akan sedikit berbeda dari yang diharapkan. Apalagi jika pengadilan jalanan yang dimaksud seperti gerakan people power yang dilakukan Angkatan 66 ketika menumbangkan Orde Lama. Atau gerakan mahasiswa 1998/1999 yang bertujuan mematahkan kekuasaan Orde Baru. Atau gerakan-gerakan lain yang makin merebak pada masa reformasi sebagai wujud kekecewaan kelompok masyarakat tertentu terhadap realitas yang dinilai buruk/salah di sekitarnya. Seperti perusakan kelab malam, arena perjudian, perlawanan terhadap berbagai keputusan pengadilan serta kebijakan pemerintah, unjuk rasa di kota-kota, dan lain-lain.Ketidakadilan seperti yang terjadi pada masa kini sebenarnya juga terdapat di masa lalu. Wujudnya saja yang berbeda. Namun, orang Jawa sangat menyadari posisinya waktu itu sehingga tidak gegabah dalam bertindak. Sebab, dalam sistem monarki yang berkuasa dan menjadi pemilik negara (kerajaan) adalah raja, bukan rakyat (kawula alit) seperti dalam tatanan negara demokrasi. Maka tidak mengherankan jika konflik-konflik yang muncul kebanyakan dilatarbelakangi oleh perebutan kekuasaan maupun vested of interest individu di kalangan elite kerajaan, agama/kepercayaan, hingga masalah perempuan. Contohnya ketika Ken Arok membunuh Tunggul Ametung dan merebut Ken Dedes, jelas bukan kepentingan rakyat, melainkan ambisi Ken Arok sendiri untuk menjadi penguasa.Gambaran singkat ini sekadar untuk membuktikan bahwa gerakan people power di Jawa pada masa lalu hanya merupakan letikan-letikan kecil. Tidak pernah membara, apalagi menyala karena tidak memperoleh ruang sedikit pun untuk menyalakannya. Kekuatan rakyat yang digalang oleh rakyat untuk membela kepentingan rakyat jarang muncul ke permukaan. Sebab, kondisi rakyat sangat ringkih. Hanya menjadi subordinasi kekuasaan yang sedemikian kokoh,

Page 14: Serat Jayabaya

mulai para raja, Kumpeni Belanda hingga demang/bekel/kamituwa di pedesaan. Lalu, apakah rakyat tidak pernah merasakan adanya ketidakadilan kepada mereka? Tentu ada. Buktinya, di Jawa pernah mencuat gerakan Ratu Adil yang dimotori ulama, pedagang, petani, namun selalu kandas dikalahkan oleh kekuasaan dan kekuatan kerajaan.Menghadapi kokoh kuatnya kekuasaan, orang Jawa cenderung menerapkan filosofi: wani ngalah luhur wekasane. Di sini mengalah bukan berarti kalah, tetapi merupakan strategi untuk menyelamatkan diri. Soalnya, rakyat di Jawa waktu itu tidak dapat disamakan dengan mahasiswa di masa kini. Iklim sosial politik pun jauh berbeda dengan sekarang. Dewan Perwakilan Rakyat belum ada. Satu-satunya kekuatan yang dibanggakan dan diperhitungan hanyalah ‘’kesaktian’’ dan ulah kaprajuritan, yang justru sudah jadi monopoli prajurit kerajaan. Misalnya, rakyat memiliki keris, keampuhannya kalah jauh dari pusaka para manggala yuda dan nayaka praja. Saat itu tidak ada hak milik atas tanah, karena seluruh tanah milik raja. Rakyat hanya nggadhuh sebagai kuli kenceng yang setiap panen harus menyetor upeti pada kerajaan. Keberadaan dirinya pun juga bukan orang ‘’merdeka’’, melainkan hamba sahaya. Ketika raja/penguasa membutuhkan tenaga mereka harus siap menyumbangkannya dengan suka-rela. Jadi orang Jawa pada masa lalu memang tidak mungkin mempraktikkan ‘’pengadilan jalanan’’. Misalnya terjadi ketidakadilan, mereka cenderung memperkuat ketahanan diri. Bukan melawannya secara frontal karena melawan kekuatan besar seperti itu sama halnya: ‘’sulung mlebu geni’’ atau ‘’cebol nggayuh lintang’’. Sikap seperti ini tidak dapat disalahkan karena saat itu mereka benar-benar tidak memiliki bekal dan ‘’kesaktian’’ memadai melawan ketidakadilan yang terjadi dalam skala besar (makro).Namun demikian, semangat melakukan pengadilan jalanan melawan ketidakadilan dengan cara apa pun (jika kepepet) sesungguhnya juga terdapat dalam pribadi dan sikap hidup orang Jawa. Buktinya, di Jawa ada unen-unen: ditumpes sacindhile abang, sadumuk bathuk sanyari bumi ditohi pati, kudhi pacul singa landhepa, rawe-rawe rantas malang-malang putung, yen wani aja wedi-wedi yen wedi aja kumawani, dan lain-lain. Sikap tersebut akan lebih jelas lagi jika dicermati dari adanya tradisi yang masih sering terwariskan sampai hari ini, yaitu kecenderungan masyarakat yang suka main hakim sendiri ketika kampungnya kemasukan orang jahat, atau pencuri. Begitu tertangkap, pencuri itu dihajar dulu ramai-ramai sampai puas. Sampai cacat pun tidak apa-apa, biar kapok. Yang penting, jangan mati. Sebab, kalau mati jelas akan berurusan dengan polisi.Simpulannya, di balik sikap mengalah orang Jawa terdapat pula keberanian dan kenekatan yang membahayakan. Jika diperlakukan tidak adil, dizalimi, dijahati di rumah sendiri, mereka juga akan turun ke jalan membalasnya dengan kekuatan yang nggegirisi (35)

(/)

Page 15: Serat Jayabaya

Oleh Iman Budhi Santosa

Pangku

Siapa pun yang paham akan ketatabahasaan dan penulisan huruf Jawa akan tahu, misalnya huruf ta disambung dengan na, bunyinya adalah tana. Tetapi jika na dipangku (diberi sandhangan pangkon), na akan menjadi huruf mati (tidak berbunyi) dan rangkaian tadi akan berbunyi tan. Gara-gara ciri spesifik dalam pakem penulisan huruf Jawa inilah sering orang Jawa kena sindir secara halus. Kata yang empunya cerita, orang Jawa kalau ”dipangku” akan ”mati”. Dan inilah salah satu kelemahan mereka selama ini.Kritik tersebut tidak sepenuhnya salah, namun juga tidak sepenuhnya benar. Kita bahkan harus mengacungi jempol dengan keberhasilan mereka memainkan othak-athik mathuk yang cukup jitu itu hingga dapat dijadikan kaca benggala. Sebab, ada benarnya juga jika kepribadian orang Jawa tersirat dan tersurat dalam huruf-huruf yang menjadi acuannya. Seperti juga filosofi hidup orang Jepang, Cina, Rusia, India, Arab, yang juga tercermin dalam bentuk dan tatanan huruf-huruf mereka. Dalam sindiran itu, pemakaian kata ”dipangku” dan ”mati” bukanlah gambaran yang sebenarnya, melainkan kiasan belaka. Yang dimaksud ”dipangku” adalah keadaan seseorang yang dapat disamakan dengan bayi atau anak-anak yang didudukkan di pangkuan. Artinya, diberi kebaikan, disantuni, disuapi (dihidupi), dilindungi, disayangi, oleh orang lain. Dengan dipangku tersebut menunjukkan hubungan keduanya demikian dekat. Bukan sebatas fisik lagi, melainkan sudah merasuk sampai hati sanubari. Sebab, kenyataannya tidak sembarang orang akan ”dipangku”. Contohnya, mana ada ayam, atau itik, dipangku pemiliknya? Meskipun telur dan dagingnya lezat kalau disantap, mustahil mereka memperoleh kehormatan setinggi itu. Beda dari kucing atau anjing yang sering tidak hanya dipangku, tetapi sampai diperbolehkan tidur bersama majikan. Dengan dipangku, biasanya hewan atau manusia akan menjadi jinak, penurut, tidak melawan, tidak merugikan yang memangku. Inilah yang diibaratkan dengan ”mati”, yaitu mbangun turut habis dengan yang memangku. Sampai-sampai tindak perbuatan pun hanya untuk memuaskan orang yang memangku (menyantuni hidupnya). Soalnya, sedikit saja membuat ulah, biasanya perlakuan si pemangku akan berubah. Bayi saja kalau dipangku dan tiba-tiba ngompol pasti akan dikembalikan kepada ibu atau pengasuhnya. Berarti kebaikan yang diterima bukannya gratis, alias cuma-cuma. Kebaikan harus dibalas dengan kebaikan. Haram hukumnya sampai kabecikan winales kadurakan. Untuk itu, orang Jawa sangat tahu diri. Sangat menjaga diri. Yang menjadi persoalan justru ketika sang pemangku ternyata punya pamrih terselubung. Atau, punya polah-tingkah buruk, atau kejahatan dalam kehidupannya. Siapa pun yang memperoleh budi baik dari orang seperti itu pasti kebingungan. Pasti merasakan ewuh aya ing pambudi. Misalnya, dia seorang penjahat, atau koruptor, namun banyak menolong dan berbuat baik kepada kita, apakah kita harus membela atau justru membuka kedoknya? Padahal, orang Jawa gedhe rasa rumangsane. Masa sudah diberi kebaikan tega menohok dari belakang? Tega melapor bahwa dia adalah DPO? Apakah tidak prekewuh, tidak punya rasa terima kasih kalau sampai mencelakakan orang yang telah sepenuh hati menghidupi selama ini?Inilah gambaran nyata dari ”wong Jawa yen dipangku mati” itu. Mungkin, contoh lebih tragis lagi dapat merujuk pada Dipati Karna. Lantaran sudah diberi kamukten di Hastina, ia menolak nasihat Dewi Kunti untuk bergabung dengan Pandawa dalam Bharatayuda. Ia memilih ngrungkebi Kurawa yang serakah, angkara murka, dan ditakdirkan bakal kalah di Kurusetra. Demikian pula yang terjadi dengan Begawan Drona dalam kisah pewayangan versi Purwacarita. Lantaran dimuliakan dan dijadikan penasihat Kurawa, segala petunjuknya dipatuhi, dijadikan guru besar, maka selama hidup dia terus berjuang mencelakakan Pandawa yang nota bene juga muridnya sendiri. Meskipun demikian, orang Jawa tidak otomatis kalau dipangku mati. Mereka punya keberanian pula melawan kebatilan walaupun telah menerima rezeki melimpah dari yang bersangkutan. Tuntunan orang

Page 16: Serat Jayabaya

Jawa dalam hal ini adalah Gunawan Wibisana dan Arya Kumbakarna. Kendati telah diguyur kamukten oleh Prabu Dasamuka, toh akhirnya mereka berseberangan juga dengan Rahwana. Bahkan Gunawan Wibisana, Sang Arya Balik itu berani melawan kakak kandungnya sendiri setelah bergabung dengan Prabu Ramawijaya. Orang Jawa memiliki pedoman hidup dan budi pekerti cukup tinggi. Maka, jangan begitu saja percaya kalau mereka dipangku akan mati. Huruf Jawa memang begitu. Sebagian orang Jawa juga bisa begitu. Tetapi, yang lain belum tentu seperti itu. Contohnya Sutawijaya. Sudah dijadikan anak angkat Sultan Trenggana, dihadiahi tanah perdikan di Hutan Mentaok, akhirnya malah berhasil membangun Mataram serta menenggelamkan Pajang dan ayah angkatnya sendiri. Artinya, orang Jawa dapat mati karena dipangku, namun dapat juga tumbuh besar setelah mengalahkan kungkungan dari pangkuan yang ”mematikan” itu. (35)

Kakang menulispada 24 November 2009 jam 0:19Bocah Bagus Anakku Lanang,

Ojo Wedi,… Golék-o Pepadhangé Dalan,

Ora Kendhat Anggonku Ngengudhang,

Duh Bocah Bagus Anakku Lanang.

Wong Tuwamu Dudu Raja,

Sing Dak Wariské Dudu Bandha Dunya,

Sangumu Mung Isi Pitutur,

Muga Dadi Titah Kang Luhur.

Anak Lanang Bagusing Ati,

Page 17: Serat Jayabaya

Ojo Lali Anggonmu Memuji,

Marang Gusti Kang Murbéng Dumadi,

Mugo Dadi Padhangé Ati.

Urip Ing Dunyo Iku Sedhélo,

Urip Ing Kono Koyo Samudro,

Mulo Nggér…., Ojo Wegah Podho Tetanén,

Ing Kono Mbesuk-é Bakal Panén.

Bocah Bagus Anakku Lanang,

Ojo Nganti Ninggal Piwulang,

Mumpung Jembar Golék-o Pepadhang,

Ojo Jirih Ing Pepalang.

Sejatiné Ora Ono Opo-Opo…..,

Sejatiné Jagadawujud Suwung,

Ora Warno Lan Ora Rupo,

Sing Ono Mung Awang-Uwung.

Akéhing Bandha Dudu Ukuran,

Drajat Lan Pangkat Dudu Takeran,

Lan Pepujané Rasa Dudu Anak,

Pagering Jiwo Dudu Sanak.

Wong Tuwamu Dudu Dewo,

Ora Wenang Nulis Garisé Manungso,

Sangumu Mung Isi Pitutur,

Mugo Dadi Titah Kang Luhur.

Page 18: Serat Jayabaya

Kidung Purwajati

1.Ana kidung rumeksa ing wengi,teguh ayu luputa ing lara,luputa bilahi kabeh,jin setan datan purun, paneluhan tan ana wani, miwah panggawe ala, gunane wong luput, geni anemahan tirta, maling adoh tan ana ngarah ing kami, guna duduk pan sirna.

2. Sakehin lara pan samja bali, sakehing ama sami miruda, welas asih pandulune, sakehing bradja luput, kadi kapuk tibanireki, sakehing wisa tawa, sato kuda tutut, kayu aeng lemah sangar songing landak, guwaning mong lemah miring, mjang pakiponing merak.

3. Pagupakaning warak sakalir, nadyan artja mjang sagara asat, satemah rahayu kabeh, dadi sarira aju, ingideran mring widhadari, rinekseng malaekat, sakatahing rusuh, pan dan sarira tunggal, ati Adam utekku Bagenda Esis, pangucapku ya Musa.

4. Napasingun Nabi Isa luwih, Nabi Yakub pamiyarsaningwang, Yusuf ing rupaku mangke, Nabi Dawud swaraku, Yang Suleman kasekten mami, Ibrahim nyawaningwang, Idris ing rambutku, Bagendali kulitingwang, Abu Bakar getih, daging Umar singgih, balung Bagenda Usman.

5. Sungsumingsun Fatimah Linuwih, Siti Aminah bajuning angga, Ayub minangka ususe, sakehing wulu tuwuh, ing sarira tunggal lan Nabi, Cahyaku ya Muhammad, panduluku Rasul, pinajungan Adam syara", sampun pepak sakatahing para nabi, dadi sarira tunggal.

6. Wiji sawiji mulane dadi, pan apencar dadiya sining jagad, kasamadan dening Dzate, kang maca kang angrungu, kang anurat ingkang nimpeni, rahayu ingkang badan, kinarya sesembur, winacaknaing toja, kinarya dus rara tuwa gelis laki, wong edan dadi waras.

7. Lamun arsa tulus nandur pari puwasaa sawengi sadina, iderana gelengane, wacanen kidung iki, sakeh ama tan ana wani, miwah yen ginawa prang wateken ing sekul, antuka tigang pulukan, mungsuhira lerep datan ana wani, teguh ayu pajudan.

8. Lamun ora bisa maca kaki, winawera kinarya ajimat, teguh ayu penemune, lamun ginawa nglurug, mungsuhira datan udani, luput senjata uwa, iku pamrihipun, sabarang pakaryanira, pan rineksa dening Yang Kang Maha Suci, sakarsane tineken.

9. Lamun ana wong kabanda kaki, lan kadenda kang kabotan utang, poma kidung iku bae, wacakna tengah dalu, ping salawe den banget mamrih, luwaring kang kabanda, kang dinenda wurung, dedosane ingapura, wong kang utang sinauran ing Yang Widdhi, kang dadi waras.

10. Sing sapa reke arsa nglakoni, amutiha amawa, patang puluh dina wae, lan tangi wektu subuh, lan den sabar sukur ing ati, Insya Allah tineken, sakarsanireku, njawabi nak - rakyatira, saking sawab ing ilmu pangiket mami, duk aneng Kalijaga. Kuwasaning Artadaya

11. Sapa kang wruh Artadaya iki, pan jumeneng sujanma utama, kang wruh namane Artate, masyrik magrib kawengku, sabdaning kang pandita luwih, prapteng sagara wetan angumbara iku, akekasih Sidanglana, Sidajati ingaranan Ki Artati, nyata jati sampurna.

12. Ana kidung reke Ki Artati, sapa wruha reke araning wang, duk ingsun ing ngare, miwah duk aneng gunung, Ki Artati lan Wisamatti, ngalih aran ping tiga, Artadaya tengsun araningsun duk jejaka, mangka aran Ismail Jatimalengis, aneng tengeahing jagad.

13. Sapa kang wruh kembang tepus kaki, sasat weruh reke Artadaya, tunggal pancer lan somahe, sing sapa wruh panu......sasat sugih pagere wesi, rineksa wong sajagad, ingkang....iku, lamun kinarya ngawula, bratanana pitung dina....gustimu asih marma

Page 19: Serat Jayabaya

14. Kang cinipta katekan Yang Widhhi, kang..... madakan kena, tur rineksa Pangerane, nadyan..... lamun nedya muja samadi, sesandi ing nagara, .....dumadi sarira tunggal, tunggal jati swara, .....aran Sekar jempina

15. Somahira ingaran Panjari, milu urip lawan milu pejah, tan pisah ing saparane, paripurna satuhu, jen nirmala waluya jati, kena ing kene kana, ing wusananipun, ajejuluk Adimulya Cahya ening jumeneng aneng Artati, anom tan keneng tuwa

16. Tigalan kamulanireki, Nilehening arane duk gesang, duk mati Lajangsukmane, lan Suksma ngambareku, ing asmara mor raga jati, durung darbe peparab, duk rarene iku, awajah bisa dedolan, aranana Sang Tyasjati Sang Artati, jeku sang Artadaya

17. Dadi wisa mangka amartani, lamun marta temah amisaya, marma Artadaya rane, duk laga aneng gunung, ngalih aran Asmarajati, wajah tumekeng tuwa, eling ibunipun, linari lunga mangetan, Ki Artati nurut gigiring Marapi, wangsul ngancik Sundara

18. Wiwitane duk anemu candi, gegedongan reke kang winrangkan, sihing Yang kabesmi mangke, tan ana janma kang wruh, yen weruha purwane dadi

21. Sagara gunung myang bumi langit, lawan ingkang amengku buwana, kasor ing Artadajane, sagara sat lan gunung, guntur sirna guwa pesagi, sapa wruh Artadaya, dadya teguh timbul, dadi paliyasing aprang, yen lelungan kang kepapag wedi asih, sato galak suminggah.

22. Jin prayangan pada wedi asih, wedi asih sagunging drubigsa, rineksa siang-dalune, ingkang anempuh lumpuh, tan tumama mring awak mami, kang nedya tan raharja, sadaya linebur, sakehing kang nedya ala, larut sirna kang nedya becik basuki, kang sinedya waluya.

23. Gunung guntur penglebur guweki, sagara sat bengawan sjuh sirna, kang wruh Artadaya reke, pan dadi teguh timbul, kang jumeneng manusa jati, ngadeg bumi sampurna, Yang Suksma sih lulut, kang manusa tan asiha, Sang Yang Tunggal parandene wedi asih, Yang Asmara mong raga.

24. Sagara agung amengku bumi, surya lintang mjang wong sabuwana, wedi angidep sakehe, kang kuwasa anebut, dadya paliyasing prang dadi, paser panah sumimpang, tumbak bedil luput, liwat sakatahing braja, yen linakon adoh ing lara bilahi, yen dipun apalena.

25. Siang dalu rineksa Yang Widhhi, sasedyane tinekan Yang Suksma, kinedepan janma akeh, karan wikuning wiku wikan liring puja samadi, tinekan sedyanira, kang mangunah luhung, peparab Yang Tigalana, ingkang simpen kang tuwayuh jroning ati, adoh ingkang bebaya.

26. Sakehing wisa tan ana mandi, sakehing lenga datan tumama, lebur muspa ilang kabeh, duduk tenung pan ayu, taragnyana tan ana mandi, sambang dengan suminggah, samya lebur larut, ingkang sedya ora teka, ingkang teka ora nedya iku singgih lebur sakehing wisa.

27. Yen kinarya atunggu wong sakit, ejin setan datan wani ngambah, rinekseng malaekate, nabi wali angepung, sakeh ama pada sumingkir, ingkang sedya mitenah, miwah gawe dudu, rinu sak maring Pangeran, iblis na’nat sato mara mati, tumpes tapis sadaya.

Ditulis oleh Aryo Sanjaya pada September 9, 2005 6:33 PM | Permalink

Page 20: Serat Jayabaya

Subyek: serat centini Thu Apr 10, 2008 1:27 pm Bêbuka

wahyaning arda rubeda

ki pujangga amengêti

mêsu cipta mati raga

mudhar warananing gaib

sasmita sakalir

ruwêding sarwa pakewuh

wiwaling kang warana

dadi badaling Hyang Widdhi

amêdharakên paribawaning bawana

Mangkya darajating praja

kawuryan wus sunyarurirurah pangrehing ukara

karana tanpa palupi

ponang paramengkawi

kawilêting tyas malatkung

kongas kasudranira

tidhêm tandhaning dumadi

ardayengrat dening karoban rubeda

Ratune ratu utama

patihe patih linuwih

pra nayaka tyas raharja,

parandene tan dadi,paliyasing kalabêndu,malah sangking andadra,rubeda kang ngrêribêdi,beda-beda ardane wong sanagara.

Page 21: Serat Jayabaya

Katatangi tangisira

sira sang paramengkawikawilêting tyas duhkitakatamaning reh wirangidening upaya sandisumaruna anarawungpangimur manuaramet pamrih melik pakolihtêmah suha ing karsa tanpa wêweka

Dhasar karoban pawarta

babaratan ujar lamispinudya dadya pangarsawêkasan malah kawuri

yen pinikir sayêktipedah apa aneng ngayunandhêdhêr kaluputansiniraman banyu lalilamun tuwuh dadi kêkêmbanganing beka

Ujar paniti sastra

awawarah asung peling

ing jaman kêneng musibatwong ambêk jatmika kontitmangkono yen nitenipedah apa mituhupawarta alaworamundhak angraranta atiangur baya ngikêta cariteng kuna

Kêni kinarya darsana

panglimang ala lan bêciksayêkti akeh kewalalalakon kang dadi tamsil

masalahing ngaurip

wahananira tinêmu

têmahan anarima

mupus papasthening takdirpuluh-puluh anglakoni kaelokan

Page 22: Serat Jayabaya

Amênangi jaman edan

ewuh aya ing pambudi

melu edan nora tahan

yen tan milu anglakoni

boya kaduman melik

kalirên wêkasanipundilalah karsa Allahbêgja-bêgjane kang laliluwih bêgja kang eling lawan waspada

Samono uga babasan

padu-padune kepêngin

nggih mekotên Paman Dhoblangbener ingkang angaraninanging sajroning batinsajatine nyamut-nyamutwis tuwa arêp apamuhung mahasaning ngasêpisupayantuk parimarmaning Hyang Suksma

Beda lamun kang wus santosa

kinarilan ing Hyang Widdhi

satiba malanganeya

tan susah ngupaya kasil

saking mangunah praptiPangeran paring pitulung

mara samaning titahrupa sabarang pakolih

parandene masih tabêri iktiyar

Sakadare linakonan

mung tumindak mara atianggêr tan dadi prakarakarana wirayat muniiktiyar iku yêktipamilihe reh rahayusinambi budi dayakanthi awas lawan elingkang kaesthi antuka parmaning Suksma

Page 23: Serat Jayabaya

Ya Allah ya Rasulullah

kang sipat murah lan asihmugi-mugi aparingapitulung ingkang nartaniing alam awal akirdumunung in gêsang ulunmangkya sampun awrêdhaing wêkasan kadi pundimila mugi wontêna pitulung Tuhan

Sagêda sabar santosa

mati sajroning ngauripkalising reh aru-aramurka angkara sumingkirtarlen mêlêng malatsihsanityaseng tyas mamasuhbadharing sapu dhêndhaantuk mayar sawatawisborong angga suwarga mesi martaya

Page 24: Serat Jayabaya
Page 25: Serat Jayabaya

« SERAT CENTHINI JILID 1 MISTIK KEJAWEN »

NGELMU KYAI PETRUK

By Mas Kumitir

Kuncung ireng pancal putih,

Swarga durung weruh,

Neraka durung wanuh,

Mung donya sing aku weruh,

Uripku aja nganti duwe mungsuh.

Ribang bumi ribang nyawa,

Ana beja ana cilaka,

Ana urip ana mati,

Page 26: Serat Jayabaya

Precil mijet wohing ranti,

Seneng mesti susah,

Susah mesti seneng,

Aja seneng nek duwe,

Aja susah nek ora duwe.

Senenge saklentheng susahe sarendheng,

Susah jebule seneng,

Seneng jebule susah,

Sugih durung karuan seneng,

Ora duwe durung karuan susah,

Susah seneng ora bisa disawang,

Bisane mung dirasakake dhewe.

Kapiran kapirun sapi ora nuntun,

Urip aja mung nenuwun,

Yen sapimu masuk angin tambanana,

Jamune ulekan lombok,

Bawang uyah lan kecap,

Wetenge wedhakana parutan jahe,

Urip kudu nyambut gawe.

Pipi ngempong bokong,

Iki dhapur sampurnaning wong,

Yen ngelak ngombea,

Yen ngelih mangana,

Yen kesel ngasoa,

Yen ngantuk turua.

Pipi padha pipi,

Bokong padha bokong,

Page 27: Serat Jayabaya

Pipi dudu bokong,

Onde-onde jemblem bakwan,

Urip iku pindha wong njajan,

Kabeh ora bisa dipangan,

Miliha sing bisa kepangan,

Mula elinga dhandhanggulane jajan.

Pipis kopyor sanggupira lunga ngaji,

Le ngaji nyang be jadah,

Gedang goreng iku rewange,

Kepethuk si alu-alu,

Nunggang dangglem nyengkelit lopis,

Utusane tuwan jenang,

Arso mbedhah ing mendhut,

Rame nggennya bandayudha,

Silih ungkih tan ana ngalah sawiji,

Patinira kecucuran.

Ki Daruna Ni Daruni,

Wis ya, aku bali menyang Giri,

Aku iki Kyai Petruk ratuning Merapi,

Lho ratu kok kadi pak tani?,

Sumber: buku Air Kata-Kata, karangan Sindhunata.

Page 28: Serat Jayabaya

Pamomong29 Januari 2010 | 23:41 wibOleh Sucipto Hadi Purnomo

Bebener yang Dibuat Sungsang Bawana Balik

DIANGGEP bener tidak selalu karena telah berbuat benar. Dianggep salah juga tidak melulu karena telah bertindak keliru. Selalu berusaha berbuat bener bisa saja ujungnya selalu ora kepeneran. Bener dianggep keliru, luput dianggep bener pun makin jamak terjadi.

Dalam kisah pewayangan, apa yang salah ketika Sukasrana menyusul kakaknya, Sumantri, yang hendak menjadi urban di Kotapraja Maespati? Apa salah si buruk rupa namun berhati berlian itu ketika merasa tak bisa ginggang sarambut pinara sasra dari sang kakak yang tampan rupawan?

Pastilah, dalam ukuran kewajaran, tidak ada yang salah. Mencintai saudara dengan sepenuh jiwa dan ingin selalu bersama dengannya pastilah sikap

mulia. Lebih-lebih ketika menyediakan diri untuk selalu memanggul setiap bot-repot yang dipikul sang kakak.

Namun ukuran kewajaran itu tidak begitu berlaku bagi Sumantri. Ambisi untuk bisa tampil hero seorang diri di hadapan banyak orang, terutama atasan, telah membutakan mata hati untuk melihat setiap kemuliaan yang didermakan dengan tulus oleh Sukasrana.

Sukasrana selalu dianggap sebagai klilip, kalau bukan malah rintangan yang hanya nyandhung-nyrimpeti. Karena itu, setiap sumbang sih-nya akan selalu dipandang ora pener.

Puncaknya ketika Sukasrana menyembul di antara perdu Taman Sriwedari, buah karyanya sendiri. Sumantri merasa penampakan Sukasrana adalah sebuah aib di tengah serbagemerlap kuasa negeri Maespati. Sumantri panik. Sumantri cemas citra sempurna yang telah ia bangun bakal sirna oleh kehadiran Sukasrana si buruk rupa.

Sumantri lupa bahwa adiknyalah yang telah memutar taman itu hingga ia dapat memenuhi titah sang raja. Namun segala jasa Sukasrana terkubur dalam-dalam oleh anggapan yang dibangun di atas ambisi akan kekuasaan yang hendak ia amankan. Sumantri menghunus keris dan mengarahkan ujungnya ke tubuh Sukasrana. Para dalang kerap kali menyebut Sumantri sekadar ngagak-agaki, meden-medeni, menakut-nakuti agar Sukasrana pergi.

Toh, Sukasrana tetap bergeming. Tajamnya keris tak menghalanginya untuk merapat dan dekat dengan

Page 29: Serat Jayabaya

sang kakak. Justru pada ujung keris itulah Sukasrana mengabarkan kepada semua bahwa cinta dan keterusterangannya bakal menjelma jadi keabadian.

Dusta Nagagini

Soal kebenaran yang dipersalahkan, kesalahan yang dicarikan pembenaran, kisah Anglingdarma bisa menjadi cerminnya. Tatkala lelana brata masuk di hutan belantara, dia justru mendapati Nagagini, istri Nagaraja sahabatnya, tengah memadu kasih dengan Ula Tampar.

Melihat perselingkuhan itu, dia merasa tak bisa berdiam diri. Dijemparinglah sang pecundang Ula Tampar hingga mengenai bagian buntut. Upaya itu dimaksudkan sebagai usaha untuk mengingatkan Nagagini sekaligus menghukum Ula Tampar yang telah ngrusak pager ayu.

Namun tindakan Anglingdarma bukannya membuat Nagagini sadar, melainkan justru mendorongnya wadul kepada sang suami. Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang; hitam dikatakan putih, sebaliknya putih dikatakan hitam.

Kepada suaminya, Nagagini berkata bahwa Anglingdarma berniat menjamahnya. Adapun Ula Tapar yang hendak mengingatkan, justru dijemparing oleh Raja Malawapati itu.

Tentu saja sikap Nagagini membuat Anglingdarma berkecil hati. Ia tidak membayangkan jika Nagaraja yang telah direngkuh sebagai kakaknya itu murka, pastilah dia akan lebur tanpa dadi.

Karena itu, di tamansari Malawapati, kepada Setyawati permaisurinya, Anglingdarma bercerita tentang hal yang sebenarnya, sekaligus berpamitan karena marasa tak lama akan menemui ajal. Sementara di luar terdengar suara keras Nagaraja memanggil-manggil agar Anglingdarma segera keluar menemui.

Setelah beberapa saaat, dengan segenap keputusasaan, keluarlah Anglingdarma dari tamansari guna menemui Nagaraja. Namun di luar dugaan, Nagaraja justru menyambut adiknya itu dengan pelukan hangat. Kepada Anglingdarma, Nagaraja malahan menganugerahkan Aji Gineng, yakni ajian yang membuat pemiliknya bisa memahami bahasa segala binatang.

Ternyata sebelum memanggil-manggil, dengan menyamar sebagai ular picis, Nagaraja telah menyadap pembicaraan Anglingdarma dengan Setyawati. Dari situlah ia tahu, apa yang dikatakan oleh istrinya dusta belaka.

Persekongkolan

Pemutarbalikan kebenaran, sebagaimana yang dilakukan oleh Nagagini, kerapkali tidak hanya dilakukan oleh seorang diri. Ada yang menjadi perancang skenario, ada yang kemudian menjalankannya.

Pada lakon ketoprak Bayi Lair Sajroning Kubur yang dimainkan oleh grup Sapta Mandala Yogyakarta kiranya menandaskan hal itu. Jayengkusuma, putra mending Prabu Ranggajaya dari prameswari yang telah meninggal dan Jayengrasa, putra garwa prameswari sambungan (Asmarawati), terlibat dalam kompetisi untuk memegang tampuk pemerintahan Jenggala. Syaratnya, bisa mempersembahkan Keris Nagarunting Luk Sanga.

Keris itu berada di Pertapan Tegalwening. Jayengrasa terlebih dahulu sampai di situ, bertemu dengan Retnasih, anak pertapa pemilik keris sakti itu. Malahan Jayengrasa jatuh cinta pada Retnasih, namun endang pertapan itu menolak halus.

Selang beberapa saat datanglah Jayengkusuma, bertemu sang pertapa dan mendapatkan Keris Nagarunting serta mempersunting Retnasih. Jayengkusuma pun bertakhta dan menjadikan Retnasih sebagai permaisuri.Tak lama setelah bertakhta, datanglah pasukan Prabu Gajah Angun-angun yang hendak menaklukkan Jenggala. Prabu Jayengkusuma berangkat ke medan laga dan meninggalkan Retnasih di keraton.

Itulah saat yang ditunggu oleh Asmarawati dan Jayengrasa yang merasa cintanya ditolak oleh Retnasih. Mereka menyiksa Retnasih yang sedang mengandung. Ujung-ujungnya Retnasih meninggal. Jasadnya dikubur di sebuah pemakaman jauh dari keraton.

Ketika Jayengkusuma pulang dari medan laga, tentu saja Asmarawati yang ditopang oleh Patih Basunanda memutarbalikkan fakta yang sebenarnya. Namun dengan kemunculan bayi yang lahir dalam

Page 30: Serat Jayabaya

kuburan, akhirnya terkuaklah persekongkolan itu.

Ya, siapa pun meski selalu gandrung pada kebenaran, bisa kena awu anget sebagaimana yang dialami oleh Anglingdarma ataupun Retnasih. Namun dalam sungsang bawana balik kebenaran macam apa pun, tetap saja berlaku hukum ”becik kettitik ala ketara”, ”sapa salah seleh”, dan ”tekuk runtut janaloka, sapa wani luput bakal ketiban pidana”. (35)

—Sucipto Hadi Purnomo, dosen Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa FBS Universitas Negeri Semarang

(/)

KAMPUS WONG ALUSGalap sayuta pangucapku, buta salekta ing swaraku alad alad ilad ilad ing jenengku, gunung rubuh segara asat, nyep aku jati wisesa purba mulya langgeng« Mengupas Kulit Spiritualitas PERSIAPAN OPTIMAL BERTEMU DENGAN DZAT TUHAN »

SPIRITUALITAS ABSURD MAS KUMITIR

Blog-blog bernuansa spiritualisme bermunculan di jagad maya. Salah satunya adalah blog alangalang kumitir yang dibidani oleh seorang anak muda yang gandrung terhadap sastra Jawa.

Mas Kumitir –demikian dia dipanggil oleh antar blogger– dikenal memiliki minat luas terhadap budaya, falsafah dan sastra Jawa. Sebelum dia mengenal blog, dia lebih suka untuk menulis renungannya di kertas seadanya, bahkan di kertas rokok dan sobekan koran. Setelah kini ia punya blog, dia menumpahkan perenungannya di jagad maya tersebut dan hasilnya, banyak blogger yang terbantu dengan kehadiran alangalang kumitir.

Yang aneh, mas Kumitir termasuk buta kampus, sama sekali ia tidak terbiasa dengan karya-karya ilmiah, makalah maupun skripsi. Ia lebih cenderung mengenal puisi, suluk dan kekidungan yang bentuk nya lebih bebas, tidak kaku dan kering.

Itu sebabnya, ia lebih suka untuk diam dan mendengarkan bila kebetulan ada diskusi tentang hal-hal yang berbau spiritual yang dihadirinya. Sambil sesekali memberi komentar. Itupun bila diminta oleh yang lain. Sebab, bahasa, menurut mas Kumitir, sebenarnya mereduksi kekayaan realitas menjadi sekedar representasi belaka. “Bahasa itu hanya simbol dan simbol tidak mewakili apa yang sesungguhnya. Yang spiritual itu ya RASA. Bukan kata-kata dan bahasanya,” terang mas Kumitir.

Ia kini menetap di sebuah gubuk di tengah sawah yang sunyi berbaur dengan kodok dan kadal. Mungkin, kandang kambing di sampingnya lebih bersih. Tapi ia mencuri perhatian dunia budaya Jawa. Barangkali Mas Kumitir lebih cocok bila disebut sebagai pekerja budaya spiritual Jawa ketimbang hanya sebagai pengamat pasif saja.

Itu gara-gara ia rajin mengumpulkan serat, babad, suluk dari buku-buku bekas yang diperolehnya di berbagai kota dan kampus. Kadang ia juga sedikit mencoret-coret kertas untuk menulis laku dan perjalanan spiritualnya. Coretannya kadang berbentuk puisi sederhana tapi ”magis” dan menyentuh.

Hasil tulisan para pujangga jawa kuno itu diketik lagi, dan juga coretannya sendiri selanjutnya diupload diblog. Sejak pertengahan tahun 2008 mas Kumitir rutin mendokumentasi kegiatan spiritual yang pernah dilakoni. Sebelum kenal blog, dia lebih banyak menyimpan pengalamannya di ingatan saja.

Rekan-rekan dan kenalan yang kebetulan membuka blog tersebut rupanya iseng-iseng memberi komentar. ”Tadinya saya khawatir karena terkadang agak menyinggung perasaan Mas Kumitir. Namun ternyata dia menanggapinya dengan bijaksana,” tutur sang teman mengenang.

Isi blog mas kumitir banyak yang berbentuk macapat dan kekidungan. Alur logikanya melompat ke depan. Kadang memang seperti diluar akal sehat sepadan dengan hidup sehari-hari Mas Kumitir yang meskipun senang dengan kesederhanaan, namun mengesankan, nyeleneh dan unik. Yang mengesankan

Page 31: Serat Jayabaya

dari seorang Mas Kumitir adalah melakoni pencarian jati diri dan sangkan paraning dumadi secara total. Tidak ingin pikirannya terlena oleh urusan dunia yang fana ini, Mas Kumitir bahkan rela untuk memilih hidup yang merdeka.

Waktunya dihabiskan dengan berkelana di tempat tempat yang sunyi dan bila tidak sedang melakukan perjalanan ke luar kota, dia biasanya ada di gubuknya hingga larut malam. Di depan komputer yang mengalunkan gending-gending jawa, Mas Kumitir mengerutkan kening dan jari jemarinya mencakar-cakar tuts. Membuka blog dan mengupload artikel. Itulah ritualnya.

Mas Kumitir punya kebiasaan bersepeda gunung seorang diri. Bila sedang bersepeda, akunya, ia bisa menikmati hidup. “Ternyata kita ini bukan siapa-siapa. Kita ini kecil dihadapan alam raya yang luasnya tidak kita ketahui,” ujarnya pemilik sepeda gunung warna hijau ini.

Namun, kita akhirnya terheran-heran karena kesukaannya untuk bersepeda itu ternyata menghasilkan karya yang bisa diakses orang banyak.

Ini gara-gara ternyata ada peminat atas karya-karyanya. Seorang pengelola website pernah menawatinya menjadi nara sumber rubrik budaya jawa. Apa komentar Mas Kumitir? “Biar rekan-rekan blog lain saja yang jadi narasumber. Saya tidak bisa berargumentasi dan berdebat,” ujarnya sambil menghisap kretek bercangklong.

Hidup memang harus dinikmati, dan setiap individu memiliki caranya masing-masing untuk memayu hayuning bawono. Begitu pula dengan Mas Kumitir yang lebih memilih untuk mengabdi dan melukis di kanvas jagad mayapada ini dengan caranya sendiri. “Kebenaran milik Gusti Kang Murbeng Jagad. Tidak ada yang tidak mungkin bagi Dia. Apabila Dia berkehendak semuanya menjadi mungkin. Bisa-bisa hukum alam tidak berlaku,” ujarnya.

Malam semakin larut, jarum jam menunjuk ke angka 12.30 WIB. Saya mencoba membuka blog alang-alang kumitir. Ternyata ada salah satu karya yang baru saja diupload. Saya akhirnya membayangkan di kegelapan malam, remang-remang, disinari hanya cahaya bulan Mas Kumitir biasanya duduk sendirian di luar gubuknya. Tangan kanannya memegang bolpen, tangan kirinya menimang-nimang buku jawa lawas. Terlihat serius, ia menulis.

Mas Kumitir, selamat malam.

Wong Alus

KAMPUS WONG ALUSGalap sayuta pangucapku, buta salekta ing swaraku alad alad ilad ilad ing jenengku, gunung rubuh segara asat, nyep aku jati wisesa purba mulya langgeng« Mengupas Kulit Spiritualitas PERSIAPAN OPTIMAL BERTEMU DENGAN DZAT TUHAN »

SPIRITUALITAS ABSURD MAS KUMITIR

Page 32: Serat Jayabaya

Blog-blog bernuansa spiritualisme bermunculan di jagad maya. Salah satunya adalah blog alangalang kumitir yang dibidani oleh seorang anak muda yang gandrung terhadap sastra Jawa.

Mas Kumitir –demikian dia dipanggil oleh antar blogger– dikenal memiliki minat luas terhadap budaya, falsafah dan sastra Jawa. Sebelum dia mengenal blog, dia lebih suka untuk menulis renungannya di kertas seadanya, bahkan di kertas rokok dan sobekan koran. Setelah kini ia punya blog, dia menumpahkan perenungannya di jagad maya tersebut dan hasilnya, banyak blogger yang terbantu dengan kehadiran alangalang kumitir.

Yang aneh, mas Kumitir termasuk buta kampus, sama sekali ia tidak terbiasa dengan karya-karya ilmiah, makalah maupun skripsi. Ia lebih cenderung mengenal puisi, suluk dan kekidungan yang bentuk nya lebih bebas, tidak kaku dan kering.

Itu sebabnya, ia lebih suka untuk diam dan mendengarkan bila kebetulan ada diskusi tentang hal-hal yang berbau spiritual yang dihadirinya. Sambil sesekali memberi komentar. Itupun bila diminta oleh yang lain. Sebab, bahasa, menurut mas Kumitir, sebenarnya mereduksi kekayaan realitas menjadi sekedar representasi belaka. “Bahasa itu hanya simbol dan simbol tidak mewakili apa yang sesungguhnya. Yang spiritual itu ya RASA. Bukan kata-kata dan bahasanya,” terang mas Kumitir.

Ia kini menetap di sebuah gubuk di tengah sawah yang sunyi berbaur dengan kodok dan kadal. Mungkin, kandang kambing di sampingnya lebih bersih. Tapi ia mencuri perhatian dunia budaya Jawa. Barangkali Mas Kumitir lebih cocok bila disebut sebagai pekerja budaya spiritual Jawa ketimbang hanya sebagai pengamat pasif saja.

Itu gara-gara ia rajin mengumpulkan serat, babad, suluk dari buku-buku bekas yang diperolehnya di berbagai kota dan kampus. Kadang ia juga sedikit mencoret-coret kertas untuk menulis laku dan perjalanan spiritualnya. Coretannya kadang berbentuk puisi sederhana tapi ”magis” dan menyentuh.

Hasil tulisan para pujangga jawa kuno itu diketik lagi, dan juga coretannya sendiri selanjutnya diupload diblog. Sejak pertengahan tahun 2008 mas Kumitir rutin mendokumentasi kegiatan spiritual yang pernah dilakoni. Sebelum kenal blog, dia lebih banyak menyimpan pengalamannya di ingatan saja.

Rekan-rekan dan kenalan yang kebetulan membuka blog tersebut rupanya iseng-iseng memberi komentar. ”Tadinya saya khawatir karena terkadang agak menyinggung perasaan Mas Kumitir. Namun ternyata dia menanggapinya dengan bijaksana,” tutur sang teman mengenang.

Isi blog mas kumitir banyak yang berbentuk macapat dan kekidungan. Alur logikanya melompat ke depan. Kadang memang seperti diluar akal sehat sepadan dengan hidup sehari-hari Mas Kumitir yang meskipun senang dengan kesederhanaan, namun mengesankan, nyeleneh dan unik. Yang mengesankan dari seorang Mas Kumitir adalah melakoni pencarian jati diri dan sangkan paraning dumadi secara total. Tidak ingin pikirannya terlena oleh urusan dunia yang fana ini, Mas Kumitir bahkan rela untuk memilih hidup yang merdeka.

Waktunya dihabiskan dengan berkelana di tempat tempat yang sunyi dan bila tidak sedang melakukan perjalanan ke luar kota, dia biasanya ada di gubuknya hingga larut malam. Di depan komputer yang mengalunkan gending-gending jawa, Mas Kumitir mengerutkan kening dan jari jemarinya mencakar-cakar tuts. Membuka blog dan mengupload artikel. Itulah ritualnya.

Mas Kumitir punya kebiasaan bersepeda gunung seorang diri. Bila sedang bersepeda, akunya, ia bisa menikmati hidup. “Ternyata kita ini bukan siapa-siapa. Kita ini kecil dihadapan alam raya yang luasnya tidak kita ketahui,” ujarnya pemilik sepeda gunung warna hijau ini.

Namun, kita akhirnya terheran-heran karena kesukaannya untuk bersepeda itu ternyata menghasilkan karya yang bisa diakses orang banyak.

Ini gara-gara ternyata ada peminat atas karya-karyanya. Seorang pengelola website pernah menawatinya menjadi nara sumber rubrik budaya jawa. Apa komentar Mas Kumitir? “Biar rekan-rekan blog lain saja yang jadi narasumber. Saya tidak bisa berargumentasi dan berdebat,” ujarnya sambil menghisap kretek bercangklong.

Hidup memang harus dinikmati, dan setiap individu memiliki caranya masing-masing untuk memayu hayuning bawono. Begitu pula dengan Mas Kumitir yang lebih memilih untuk mengabdi dan melukis di kanvas jagad mayapada ini dengan caranya sendiri. “Kebenaran milik Gusti Kang Murbeng Jagad. Tidak

Page 33: Serat Jayabaya

ada yang tidak mungkin bagi Dia. Apabila Dia berkehendak semuanya menjadi mungkin. Bisa-bisa hukum alam tidak berlaku,” ujarnya.

Malam semakin larut, jarum jam menunjuk ke angka 12.30 WIB. Saya mencoba membuka blog alang-alang kumitir. Ternyata ada salah satu karya yang baru saja diupload. Saya akhirnya membayangkan di kegelapan malam, remang-remang, disinari hanya cahaya bulan Mas Kumitir biasanya duduk sendirian di luar gubuknya. Tangan kanannya memegang bolpen, tangan kirinya menimang-nimang buku jawa lawas. Terlihat serius, ia menulis.

Mas Kumitir, selamat malam.

Wong Alus

ALANG ALANG KUMITIR“Mulat Sarira Tansah Eling lan Waspada”« NEGARAKERTAGAMASANGKAN PARAN »

NGELMU URIP

By Mas Kumitir

Ngelmu Urip #1

Anane tak wenehi irah-irahan ‘ngelmu urip’ amarga ‘ngelmu Jawa’ iku pancadane babagan nglakoni urip tumraping manungsa ana ing ngalam donya. Fokus utamane tumuju nglakoni urip sing bener, becik lan pener murih bisa ‘titis ing pati’. ‘Titis ing pati’ iku ora ngrembuk suwarga lan neraka. Nanging luwih tumuju bisowa ngulihake sakabehing ‘unsur-unsur’ kang mangun wujuding ‘manungsa urip’ marang sumbere dhewe-dhewe kanthi sampurna. Sing saka unsur alam (geni, lemah, angin, banyu) bali marang sumber-sumbere kang ‘azali’. Sing saka cahya lan teja ya bali marang sumber azaline. Dene suksma (dzat urip, ruh) ya bali marang Suksma Kawekas (Guruning Ngadadi, Dzat Sejatining Urip). Wondene kang maune ‘wujud’ ninggala jeneng kang becik kang bisa tinulad dening turas (anak turune).

Amarga piwulange ngenani ‘ngelmu urip’, mulane piwulang Jawa luwih migatekake babagan urip bebarengan karo sakabehing titah. Kanyatan kang ora bisa dibantah, menawa manungsa ora bisa urip ijen, nanging kudu bebarengan karo manungsa liyane lan sakabehing titah kang manggon ing alam donya (Ngarcapada) kene iki. Holistik, mangkono anggone para ahli menehi tenger marang wawasan (falsafah) Jawa iki. Karepe, menawa sakabehing ‘kang ana’ ing alam semesta iki ana sesambungane sacara ‘kosmis-magis’. Kang mangkene iki tumrape wong Jawa sejatine wis mbalung sungsum dadi otot bayu. Karepe, wis dadi ‘naluri dasar’ kanggone wong Jawa.

Page 34: Serat Jayabaya

Piwulang Jawa kang wujud ngelmu lan laku tumangkare wiwit saka sumber asal biyen-biyene nganti tumekane jaman saiki ora sarana anane ‘sistim pendidikan’. Mung sarana gethok tular ing antarane ‘sesepuh’ marang generasi bacute. Nanging pilih-pilih marang sing bisa

ditulari kawruh. Mulane saya auwe saya tipis lan terasing saka wong Jawa dhewe. Malah-malah saking ora ngertine lan kebacut nyecep kawruh saka kabudayan lan peradaban saka manca banjur nganggep ngelmu lan laku Jawa iku mung gegayutan karo olah kebatinan. Sing ekstrim banjur ngarani yen klenik, tahayul lan gugon tuhon.

Kemajuan jaman ing wektu iki ndadekake manungsa mundhak pinter lan mulur nalare. Mula yen ngadhepi bab-bab sing kurang ‘nalar’ padha ora tertarik. Kabeh-kabeh dianggep kudu logika penalaran kang klebu akal. Yen ora, dianggep omong kosong nggedebus adol abab. Apamaneh tuntutan kanggo ‘survive’ ing jaman saiki butuh ‘segala daya’. Genahe, wektu iki ana ‘pergerakan’ peradaban tumraping manungsa sak jagad. Owah-owahan kang dumadi rikat banget lan akeh wong sing ‘bengong’ semlengeren ora gaduk nalare kanggo ‘memahami’. Sing operasional kari ‘naluri defensif’ supaya tetep ‘survive’. Kabeh butuh urip kang underane (manut Wedhatama): kecukupan kebutuhan sandhang-pangan-papan (kerta utawa arta), kajen keringan ing tengahing bebrayan (wirya) lan pinunjul ngelmu lan kawruhe (winasis). Menawa salah siji bab tetelu mau ora diduweni banjur banget nisthane kang diupamakake ‘luwih aji godhong jati aking’. Senajan diskripsi underane kebutuhan urip wis cetha diterangake, nanging kanyatane ora saben uwong bisa nggayuh kanthi sampurna. Ing tengahing masyarakat ana sing sugih pol ning ya ana sing mlarat banget. Ana sing bisa dadi panutaning liyang (nggayuh kawiryan) nanging ana sing dadi ‘memalaning bebrayan’. Ana sing pinter, nanging ya akeh sing bodho lan bloon banget.

Kabeh prabedaning manungsa sing siji lan liyane kanyatane ana ing tenghing masyarakat. Mula ana ‘potensi ketegangan’ kang ora ana enteke.

Mbok menawa bae sakabehing ajaran agama lan ideologi kang lair ing donya iki salah siji tujuwane kanggo ngawekani murih rukune manungsa. Potensi ketegangan diredam nganggo hukum negara, adat, ajaran agama lan etika moral liyane. Semono uga ngelmu lan laku Jawa uga duwe tujuwan kanggo gawe tata tentrem kerta raharjaning bebrayan. Mung bae, cara Jawa iku lueih tumuju marang rekadaya nata ‘kesadaran’ batine manungsa katimbang gawe hukum-hukum kang ngatur tumindake saben manungsa ing bebrayane. Ya kanggo nata ‘kesadaran’ iku anane ngelmu lan laku ana ing piwulang Jawa. Pitakone, apa ngelmu lan laku Jawa isih relevan kanggo ngadhepi persoalan urip ing jaman globalisasi wektu iki ?

Nilai-nilai budaya lan peradabane manungsa pancen owah gingsir manut jaman kelakone. Ngelmu lan laku kang ana ing piwulang Jawa wernane akeh lan duwe piguna dhewe-dhewe. nanging umume, gunane kanggo kepentingan urip. Kamangka wateking manungsa urip uga werna-werna. Ana sing ‘becik-bener-pener’ kanggo kepentingane urip bebarengan, nanging ya akeh sing ‘ala-salah-ngawur’ sing ngrusak bebrayan. Anehe, kok ngelmu lan laku kanggo kekarone ya ana kabeh ing jagad Jawa. Kabeh pancadane kanggo sangu nglakoni urip. Kanthi mangkono pancen rada abot angone arep njlentrehake bab sakabehing ngelmu lan laku Jawa. Mulane, murih kepenake anggonku ngaturake ‘Ngelmu Urip’ ing postingan iki tak rujukake marang serat-serat kapujanggan kayadene Wulangreh, Wedhatama, lan liya-liyane. Muga-muga Gusti Kang Murbeng Dumadi ngeparengake.

Ngelmu Urip #2

Pancadane ‘Ngelmu Urip’ iku ‘eling’, yaiku eling marang ‘sejatining urip’ utawa ‘hakekating urip’ tumraping manungsa. Manungsa iku titah pinunjul katimbang titah liyane. Pinunjule amarga kaparingan ‘perangkat urip’ kang ana ing khasanah Jawa disebut ‘cipta-rasa-karsa’. Tinengeran ana ing aksara Jawa:

“ha-na-ca-ra-ka” kang tegese ‘utusan’ (hananira hananing Hyang) kang diparingi cipta (ca), rasa (ra), lan karsa (ka). Ya peparing ‘cipta-rasa-karsa’ iki kang mbedakake titah manungsa karo titah liyane.

Kang lumrah siklus urip kang dilakoni manungsa iku:

‘ana (lair) – dadi momongan wong tuwane – dhiwasa (bisa golek pangan dhewe) – kawin – duwe anak (momong) – ngentasake momongane – mati’. Siklus kang mangkene iki ora ming tumrape manungsa, nanging titah-titah liyane iya duwe siklus mangkene. Tegese, mung nglakoni naluri alamiah. Ora ngoperasionalake perangkat urip peparinging Gusti Kang Maha Kuwasa kang njalari manungsa iku disebut ‘titah utama’. Menawa miturut basa agama Islam manungsa iku dipapanake (diposisikan) dadi ‘Kalifatullah fil ardhi’, wakile utawa utusane Gusti Allah neng ngalam donya. Nangin perlu dieling-eling menawa manungsa kang bisa dadi utusan utawa wakile Gusti Allah iku cetha sing bisa ngoperasionalake

Page 35: Serat Jayabaya

‘cipta-rasa-karsa’-ne kang jumbuh karo kersane Gusti Kang Murbeng Dumadi. Dudu sing mung operasional naluri alamiahe kaya kang tak aturake ing ndhuwur.

Kanggo bisa operasionalake ‘cipta-rasa-karsa’ dibutuhake ‘ngelmu’ lan ‘laku’. Ngelmune kanggo

mangerteni (memahami) babagan sejatining ‘cipta-rasa-karsa’ iku. Dene lakune kanggo mapanake pangerten ngelmu dadi watak-wantu. Menawa dirembuk nganggo basa Inggris ‘watak-wantu’ iku nglingkupi :

knowledge, attitude, skill, aptitude, lan habit kang bisa disingkat KASAH. Ya ing kene iki salah sijine cara kanggo mangerteni unen-unen “ngelmu iku kelakone kanthi laku”. Tegese: ngelmu iku bisa manjing dadi watak wantune manungsa manawa dikantheni laku. Gandheng ‘cipta-rasa-karsa’ iku manggone ana ing manungsa urip, mula ngelmune ya ngelmu urip, lakune ya laku nglakoni urip. Pitakonane, nek ana ‘ngelmu urip’, mesthine ya ana ‘ngelmu mati’. Pancen ya ana,

yaiku ‘ngelmu-ngelmu’ sing mentingake kanggo persiapan mati. Sakabehing dayaning urip kanggo persiapan mati. Ana kang ‘tata lair’, upamane petungan kanggo nyukupi kebutuhane ahli waris njur numpuk bandha kang perlu diwarisake. Ana kang ‘ranah kebatinan’, umpamane ngelmu ‘mati sajroning urip’ kang pakertine (cara nglakoni) kanthi nglereni obahing ‘cipta-rasa-karsa’. Yaiku tapa brata neng papan sepi nyingkir saka bebrayan (masyarakat).

Ngelmu sing kaya mangkono iku ora salah lan ora kleru. Amarga subyektif banget, kaitane karo ‘persepsi’ saben uwong babagan jejibahan urip kang beda-beda. Mulane ana ing khasanah Jawa, iya ana ngelmu-ngelmu sing mentingake ‘persiapan mati’ iku. Nyuwun pangapunten, babagan ‘ngelmu mati’ iki kareben diterangake sedulur liya sing luwih nguwasani. Jujur bae, KSM ora pati mudheng. Ngelmu urip iku ora mung ing babagan tata lair, nanging uga ana gegayutane karo kebatinan. Amarga manut filosofi Jawa, ana gegayutan (hubungan) ‘kosmis-magis’ ing antarane jagad cilik (manungsa urip) karo jagad gedhe (alam semesta). Pangertene ndudut saka ‘kawruh sangkan paraning dumadi’. Menawa manungsa urip iku kawangun saka unsur telung perkara, yaiku: materi (bumi lan langit), cahya lan teja, sarta suksma sejati (dzat urip, roh). Katelune unsur-unsur iku asale saka ‘Guruning Ngadadi’ kang uga disebut ‘Suksma Kawekas’, kang ora liy iya Gusti Kang Murbeng Dumadi sing dadi sesembahane sagunging titah dumadi. Kanthi andaran kasebut ing nduwur, filosofi Jawa kanyatane kanthi cetha wela-wela nerangake anane ‘Sesembahan’ kang disebut ‘Gusti Kang Murbeng Dumadi’, ‘Hyang Agung”, ‘Hyang Suksma Kawekas’, ‘Guruning Ngadadi’ lan sebutan-sebutan liyane kang akeh banget cacahe. Panjenengane R. Ng. Ranggawarsita ngumpulake sesebutan tumrap ‘Sesembahan’ Jawa iku ana ing seratane, ‘Paramayoga’.

Ngelmu Urip #3

Pokok baku dhedhasarane ‘ngelmu urip” iku ana 3 (telung) prekara : 1) kesadaran anane Sesembahan (keber-Tuhan-an, 2) kesadaran kesemestaan (hubungan kosmis-magis jagad cilik lan jagad gedhe), 3) kesadaran kautamaning urip (keberadaban). Katelune ora bisa mlaku dhewe-dhewe, nanging kudu nyawiji dadi sawijining pangerten (kawruh). Lumrahe padha diarani ‘Kawruh Kejawen’.

Aturku ing ndhuwur iku minangka pambukaning pangerten menawa ‘Kawruh Kejawen’ iku sawijining kawruh babagan ‘Sejatining Urip’ utawa ‘Hakekating Urip’. Dudu ajaran agama, wong ora duwe ‘kitab suci’ lan ‘nabi’ (utusan) kang piniji Gusti kanggo mulang-muruk manungsa kaya salumrahe ‘definisi’ agama.

Kawruh Kejawen pancadane saka olah ‘cipta-rasa-karsa’ para empu lan pujangga Jawa (para jenius Jawa) wiwit jaman prasejarah nganti tumekaning peradaban lan kabudayan kang nga-Jawa. Ing kene banjur ana sintesa, asimilasi lan hybrid ing antarane pangerten-pangerten Jawa karo nilai-nilai budaya lan peradaban (klebu pangerten agama) sing tumeka ing tanah Jawa. Senajan ana sinergi lan sinkretisme, nanging pokok baku pancadane Kawruh Kejawen 3 (telung) perkara kasebut ing ndhuwur ora ilang lan kesilep, amarga mapan manggon ana ing bab ‘sejatining urip’. Bisa uga, malah aweh jembaring pangerten (melengkapi pemahaman) ajaran-ajaran agama. Nanging perkara iki becike ora digawe rembuk, amarga njur mlebu ana ing ‘Ilmu Perbandingan Agama’ kaya kang diwulangake ing perguruan-perguruan agama. Kang tak aturake mligi ‘konsep-konsep pandangan Jawa’, supaya bisa dimangerteni dening bebrayan masyarakat kareben ora ‘salah paham’.

Ana ing jagad ngelmune wong Jawa, ana kang disebut Kawruh Kasampurnan. Yaiku sawijining ngelmu kanggo nggayuh kasampurnaning urip. Kang dikarepake ‘urip sampurna’ iku nglingkupi tata lair lan kebatinan. Ing tata lair wis kacetha kaya kang disebut ing Wedhatama: “wirya arta tri winasis”. Kajen keringan, cukup sandhang pangan papan, lan pinunjul ing kapinterane. Dene ing babagan ‘kebatinan’ sing

Page 36: Serat Jayabaya

dikarepake ‘urip sempurna’ iku lamun bisa ‘titis ing pati’. Yaiku bisa ngulihake (mbalekake) kanthi sampurna sakabehing ‘gadhuhan’ marang sing kagungan. Menawa wujude manungsa urip iku kedadeyan saka unsur-unsur: bumi langit, cahya lan teja, sarta dzat urip (suksma, roh), sempurnane menawa bisa ngulihake unsur-unsur mau marang sumbere dhewe-dhewe.

Unsur materi saka bumi lan langit sarta unsur cahya lan teja, bisa bali sampurna nalikane manungsa mati (pishing raga lan suksma). Nanging baline dzat urip (roh, suksma) marang Dzat Sejatining Urip, angel bisane sampurna. Manut keterangan ing kawruh sangkan paran (Wedaran Sang Wiku), angel sampunane iku jalaran ‘dzat urip’ wis suda kasuciane. Sudane amarga kawoworan rereged saka asiling pakerti nalika nglakoni urip. Uga saka jalaran durung rampung anggone netepi wajib nindakake sabda dhawuhing Gusti Kang Maha Kuwasa. Akeh-akehe padha leren ana ing ‘alam pangrantunan’ (suwarga pangrantunan). Utawa malah kesasar ana ing alaming lelembut, alaming sato kewan, utawa kesangsang dadi dhanyang neng kayu lan watu.

Gandheng bisa sampurna loan orane ‘dzat urip’ (suksma) bali marang sumbere (Dzat Sejatining Urip, Suksma Kawekas, Guruning Ngadadi) gumantung saka pakerti nalika nglakoni urip neng ngalam donya, mula banjur ana paugeran-paugeran kang tumuju marang kasampurnaning urip iku. Iya ing kene iki ‘ngelmu urip’ kang dirembuk iki ana tegese.

Ngelmu Urip #4

Menawa manungsa urip ijen, sejatine ora butuh ilmu lan ngelmu. Cukup naluri alamiahe wae. Nanging nalika urip bebarengan karo manungsa liyane lan karo titah dumadi liyane dibutuhake ilmu lan ngelmu. Dadine, ngelmu urip iku lumakune kanggo nuntun manungsa nglakoni urip bebarengan ing ngalam donya.

Ilmu iku ngoperasionalake nalar utawa cipta, dene ngelmu sing dioperasionalake cipta-rasa-karsa. Mula ya beda tatacarane ngudi antarane ilmu lan ngelmu. Menawa ngudi ilmu iku lumrahe saka sekolahan lan pawiyatan-pawiyatan, dene ngudi ngelmu ora cukup semono, nanging kudu disranani laku murih bisa manjing ing sajroning batin.

Ana ing khasanah Jawa kang luwih diudi iku ‘ngelmu’, mulane kadhang kala lumrahe wong Jawa iku sok diarani ‘bodho’ ana ing ‘ilmu pengetahuan’. Keladuking panganggep, Jawa iku kakehan klenik lan gugon tuhon. Rumit, mbulet, angel dinalar, lan ora duwe ‘greget’ pepinginan marang kemajuwan. Sing diudi mung kasekten lan tapa brata.

Panganggep sing mangkono iku pancene ada alasane. Contone, bisa gawe candhi Borobudur apadene Prambanan sing cetha butuh ilmu pengetahuan werna-werna tingkat tinggi, nanging kanyatane ora marisake ilmu matematika, ilmu fisika, mekanika, lan ilmu pengetahuan liyane. Kamangka lagi milih panggonan kanggo ngedegake candhi-cndhi iku wae wis kabukten pener banget. Uga ing babagan kalender (almanak) sing njlimet nganti bisa nemtokake wektu kang akurasine luar biasa, nanging kok ora ana tinggalan bab angka-angka pangetunge. Manut ngendikane para pakar, menawa ing bab petungan (ping, para, lan, suda, kuwadrat, lsp.) wong Jawa nganggo cara ‘awangan’. Panemu mangkene iki bisa uga pancen bener. Jalaran operasionale ‘cipta-rasa-karsa’ iku mapan manggon ing ‘daya spiritual’ kang diduweni manungsa. Ora bisa ditulis kayadene ilmu-ilmune wong Barat.

Ora beda karo ilmu nalar, ngelmu ‘cipta-rasa-karsa’ uga ana tataran cendhek lan dhuwure. Ana manungsa kang nalare dhedhel sing bodhone ora karu-karuwan, pijer nunggak sing sekolah. Semono uga ing bab ngelmu ‘cipta-rasa-karsa’ ya ana sing maju lan ana singsendhet ora mundhak babar bisan senajan wis meguru neng pirang-pirang para sepuh. Malah-malah wis nglakoni laku pirang-pirang werna uga ora ana kaundhakane.

Akeh-akehe padha nganggep menawa ngudi ngelmu ‘cipta-rasa-karsa’ iku padha karo wong ngudi ilmu pengetahuan. Bakune karep sing kenceng thok. Kamangka banget bedane. Menawa ngudi ilmu sing dibutuhake pancen ‘kekarepan’ utawa ‘cita-cita’ (semangat). Dene ngudi ngelmu sing dibutuhake malah menebake ‘kekarepan’ murih bisa ‘ênêng’ lan ‘êning’. Bisane ‘ênêng’ lan ‘êning’ iku disranani ‘laku’ lan butuh ‘kas kang nyantosani setya budya pangekesing dur angkara’ (niat kang mantep nduweni budi luhur). Dadine, kang luwih dhisik kudu diduweni kanggo ngudi ngelmu iku ‘budi luhur’.

Ngudi ngelmu ora bisa menawa mung kanggo ‘pelarian’ jalaran semplah kelangan semangat ngadhepi urip. Upamane, rekasa golek pegaweyan (golek sandhang pangan) njur nekuni ‘ngelmu kebatinan’. Panganggepe, nek wis nglakoni ‘lakubrata’ werna-werna njur gampang entuk pegaweyan utawa gampang rejekine. Modhel pelarian sing kaya mangkene iki akeh banget tinemu ing tengahing bebrayan.

Page 37: Serat Jayabaya

Salah kaprah panemu liyane, ‘ngelmu’ iku bisa kanggo mrantasi pirang-pirang perkara. Ing antarane kanggo nylametake dhiri saka tumindak salah lan ala. Upamane, murih ora kena ‘jerat hukum’ sawise korupsi njur nglakoni ‘lakubrata’ utawa golek ‘backing spiritual’ marang ‘sesepuh’. mBok menawa wae pancen ana kasekten-kasekten sing bisa kanggo kepentingan kang mangkono. Nanging kasekten kang mangkono iku dudu ‘ngelmu urip’ kang ‘bener-becik-pener’. Ana ing Wedhatama, kasekten jinis mangkono iku diarani ‘ngelmu karang’. Kekerane (kekuwatane) saka asile kekarangan (bersekutu) karo bangsaning gaib. Ora rumasuk jroning

daging (ora manjing ing jroning batin). Ngibarate mung manggon ing kulit kayadene boreh (wedhak pupur) alias apus-apus utawa palsu. Mula ora bisa diandelake kanggo nglakoni urip kang ‘bener-becik-pener’. Ewa semono, kanyatane ing tengahing bebrayan akeh pawongan kang bebudene seneng golek gampang. Samubarang apa wae dianggep bisa diprantasi nganggo kekuwatan spiritual silihan saka bangsaning gaib mau.

Ngelmu Urip #5

Budi Luhur minangka dhedhasarane ‘ngelmu urip’. Ajaran Jawa nduweni konsep menawa urip bebarengan iku kudu tata (tertib), tentrem (aman tenteram), kerta (makmur) lan raharja (sejahtera). Bisane wujud menawa para manungsane iku nduweni budi luhur. Murih bisa duwe budi luhur kudu nyecep ‘piwulang kautaman’.

Apa wae sing diwulangake ing ‘piwulang kautaman’ iku ngandhut ‘kawruh’ lan ‘laku’. Tegese ora mung bisa ngerti bab kawruhe, nanging uga kudu dilakoni apa kang diwulangake. Babon baku piwulang kautaman mulangake kawruh murih manungsa padha ‘eling’ marang kajatene. Yaiku titah kang diparingi kaluwihan wujud ‘cipta-rasa-karsa’. Mula kaelingan sing ‘bener-becik-pener’ yaiku :

1. Eling menawa dadi titahing Gusti (Sangkan Paran, Manunggaling Kawula Gusti).

2. Eling menawa dititahake manggon ing planet bumi kang ora ijen anane, nanging minangka bagian cilik saka ‘alam semesta’. (Jumbuhing jagad cilik lan jagad gedhe).

3. Eling marang peparing ‘cipta-rasa-karsa’ kang ukurane manungsa kudu ‘beradab’.

4. Eling manwa kudu tansah ngutamakake kerukunan karo manungsa liyane lan titahe Gusti liyane.

5. Eling menawa kudu tansah njaga ‘keselarasan’ (kemarmonisan): melu memayu hayuning bawana.

Dhasaring laku diarani ‘Panca Brata’, yaiku lakubrata kanggo nguripake (ngoperasionalake) ‘cipta-rasa-karsa’, yaiku:

1. Nglatih bisane nduweni watak ‘narima’, disranani laku kanthi ngengurangi mangan lan ngombe. Umpamane laku pasa, mutih, ngrowot lan sapiturute. Bedane pasa ing laku Jawa karo pasa tumrape ibadah agama, yaiku ana ing tujuwane. Nek pasa cara agama kanggo nggayuh suwarga, dene pasa laku Jawa amung kanggo nglatih bisane duwe watak narima. Ewa semono, kanyatane luwih abot syarat-syarate. Ing antarane, senajan bisa pasa sedina nutug, nanging yen ing batin isih durung bisa nrimakake pangan lan ngombe saanane nalika ‘buka’ bakal njugarake gegayuhan. Ora bisa kanggonan watak ‘anarima’. Selagine kanggonan watak anarima wae ora bisa, lha kok kepingin nggayuh suwarga mesthi tangeh lamun.

2. Nglatih bisane tansah ‘eling’, disranani ngengurangi sare (turu). Syarate, anggone melek ora kena disambi apa wae. Apamaneh dislamur nganggo dolanan kertu utawa jagongan gayeng karo para kanca. Kang ditindakake, melek lan tansah eling marang kajatene manungsa.

3. Nglatih urip kang tata utawa tertib, disranani laku ngengurangi sanggama. Nanging anggone ngurangi kudu kanthi pangerten babagan sanggama kang sejatine. Yaiku pangerten sanggama kang gegandhengan karo ‘titising wiji’ kang mahanani ‘rasa sejati’. Yaiku ‘rasa nikmat mulya’ kang ditampa manungsa nalika dadi saranane Gusti nyipta manungsa anyar. Rasa nikmat mulyane sanggama kang bisa nitisake wiji, dudu nikmat sanggama kang lumrah amung nuruti derenging birahi. Kanthi mangkono, sing dikurangi iku sanggama kang mung mburu kanikmataning birahi.

4. Nglatih kesabaran, disranani kanthi laku ‘ora kena nesu’. Mula kang becik iku laku: “ing siyang ratri tansah amamangun karyenak tyasing sesama”.

Page 38: Serat Jayabaya

5. Nglatih panalangsa utawa pasrah sakabehane marang Gusti Kang Maha Kuwasa. Srana lakune ‘mbisu’. Nanging ora mung ora guneman thok. Ing jroning batin tansah ngulati mobah-mosiking ati. Iya obah osiking ati iku kang bisa uga mujudake wisik utawa dhawuhing Gusti marang kita sowang-sowang (dhewe-dhewe). Bisane dimangerteni kudu dipêndêng utawa mêlêng temenan. Mêndêng utawa mêlêng ora bisa kelakon yen sinambi ngendika utawa omong-omong. Wohing pasrah iku antuk wisik utawa ‘sabda dhawuh’ kang nuntun marang bebener, kabecikan sing pener.

Ngelmu Urip # 6

Filosofi Jawa mulangake menawa manungsa iku duwe sedulur-sedulur gaib kang njangkungi uripe, yaiku:

1. Sedulur Marmarti, kedadeyan saka rasa kumesaring ati lan ngemar-emari awake biyung (ibu) nalika arep nglairake.

2. Sedulur papat, yaiku rohe kawah (ketuban), ari-ari, getih, lan puser.

3. Sedulur tungal dina kelairan, yaiku sakabehing anake titah dumadi kang bareng dina laire utawa kedadeyane.

Filosofi Jawa iki pancen akeh sing ora percaya apa maneh mudheng karo karepe. Jalaran pancen arang kang kersa nerangake lan njlentrehake kanthi wijang. Embuh marga ora ngerti apa pancen angel dudutane. Kamangka sejatine baku banget kanggone ngelmu urip. Jalaran kanthi cetha mulangake bab hubungan kosmis-magis antarane jagad cilik (manungsa) karo jagad gedhe (alam semesta).

Sedulur marmarti maringi pangerten bab sesambungan lair batine anak karo biyung kandhunge munggahe marang para leluhure. Sedulur papat (kalima pancer) nerangake menawa roh (suksma)-ne manungsa iku ‘wujud hubungan inti-plasma’. Pancer sing dadi ‘inti’, dene sedulur papat ‘plasma’-ne. Dene anane sedulur tunggal dina kelairan, mulangake menawa sakabehing kang ana ing alam semesta iki ‘manunggal’.

Miturut Kejawen, alam donya (ngarcapada) kang dipanggoni manungsa urip iki sejatine phase lanjutane alam kandhutane biyung. Nalika ing jero kandhutan, sing ngreksa urip lan dadi piranti sesambungane janin karo anggane biyung wujud ‘kawah, ari-ari, getih lan puser’, mula nalika urip ing ngarcapada iya rohe ‘kawah, ari-ari, getih lan puser’ sing ngreksa lan dadi ‘tali gaibe’ manungsa urip karo alam ngarcapada (donya).

Anane sedulur tunggal dina kelairan nerangake bab ‘panunggalan’, sakabehing kang gumelar ing jagad iki miturut kepercayaan Jawa, manunggal utawa nyawiji. Kawangun kanthi hubungan kosmis-magis ‘inti-plasma’: “Manunggaling Kawula Gusti”. Kawula plasma, dene Gusti (Sesembahan) minangka ‘inti’. Sesembahan iku ora mung duwekke manungsa, nanging uga sesembahane sakabehing titah dumadi. Mula konsep Jawa nyedulurake sakabehing ‘titah’. Ora ana memungsuhan ing antarane titah. Kabeh duwe kewajiban ‘nyangga’ maujude panunggalan.

Gandheng kapercayaan anane sedulur gaib tumraping manungsa iku banget kanggone ngelmu urip, mula ana ritual Jawa kang khusus kanggo ‘memule’ anane sedulur gaib iku. Memule dudu pekerti nyembah, nanging mung mulyakake lan ngelingi anane. Yaiku eling marang ‘hubungan gaib’ dhirine manungsa karo alam semesta sak isine. Suksmane manungsa ora mung nguripi, nanging uga ngreksa lan ‘adeg’ sesambungan karo suksmane sakabehing titah dumadi liyane.

Bisa uga pangerten iki ora nyambung karo ajaran agama. Mula banjur akeh kang ora mathuk lan keladuke malah nganggep menawa memule sedulur gaib dianggep bersekutu karo setan. Ya sumangga wae, pancen kapercayan Jawa ngono anane. Dipercaya kena, ora percaya inggih kenging kemawon. Dilaras lan dinalar dhewe-dhewe sing kepenak wae.

Ritual utawa laku kanggo memule sedulur gaib werna-werna. Gumantung marang abot enthenge jejibahan uripe dhewe-dhewe. Sing kuwagang lan duwe penggayuh dhuwur mesthine ya nganggo laku sing abot. Dene sing trima lugu lan sanane, lakune ya sing entheng-enthengan. Sing abot ya laku Pancabrata saben wetonane dhewe-dhewe. Dene sing entheng wujud sesaji ing saben dina wetonan kelairane dhewe-dhewe. Sing ora sreg karo sesaji, nindakake pasa saben wetonane dhewe-dhewe.

Njur pikolehe apa? Mangkono pitakonan kang asring tak tampa. Gandheng bab iki nyangkut kapercayan, mula pikolehe ya dirasakake karo sing nglakoni. Sing percaya lan gelem nglakoni mesthine ya bisa ngrasakake oleh-olehane. Dene sing ora percaya mesthine ya ora gelem nglakoni, mula ya ora bisa

Page 39: Serat Jayabaya

ngrasakake oleh-olehane. Sing kudu dieling-eling, saben laku iku kudu disranani tekad sing mantep, ora kena gamang utawa was-was. Sumangga.

Ngelmu Urip #7

Sedulur gaib manut ajaran Jawa (marmarti, sedulur papat kalima pancer, lan sedulur tunggal dina

kelairan) konteks pengertiane anane hubungan kosmis-magis jagad cilik lan jagad gedhe. Tegese,

adege manungsa urip iku duwe sesambungan karo jagad saiisine tata lair lan spirituil. Pangerten kesadaran kesemestaan lan holistik mangkene iki baku banget kanggo mangerteni lan nindakake ‘ngelmu urip’ kanggo nggayuh katentreman lan kamulyan. Tentrem lan mulya kanggo pribadi lan bebrayan tumekaning hayining bawana (jagad).

Paugeran urip mungguhing wong Jawa normatif uga kudu didhasari kesadaran kesemestaan. Mula ranah budaya lan peradaban Jawa mlakune ora ninggal kesadaran kesemestaan iki. Prasasat ora ana ‘kepentingan individu’ tumrape para empu/pujangga/sarjana sujana anggone ngripta lan nyipta ‘seni budaya’ Jawa. Contone, kaloka dikayangapa gendhing ‘Ketawang Puspawarna’, kanyatane ora dipatenake lan nalika diproduksi wujud rekaman ora ana tuntutan ‘royalty’ saka kang nyipta utawa ahli warise. Ing kene iki katon banget menawa ‘profesionalisme’ Jawa ora gegayutan karo materi lan komersialisme, nanging wujud ‘persembahan’ tumuju marang hayuning bebrayan. Adoh banget karo model Barat kang sarwa komersiil lan materialisme. Kabeh mau amarga kang wus ngrasuk Kejawen kanthi ‘bener-becik-pener’ pancen wus kagungan

‘kesadaran panunggalan’ kang dhuwur tingkatane. Uripe dipasrahake kanggo ‘ngawula kawulaning Gusti’. Emane, amung sethithik manungsa kang bisa kanggonan ‘kesadaran panunggalan’ iki. Nanging, senajan sethithik dibutuhake kanggo aweh ‘pencerahan’ marang manungsa liyane.

Banget sing mumet nalika diparingi piwulang bab ‘kesadaran kosmis’ iki. Amarga istilahe medeni banget, “Manunggaling Kawula Gusti”. Terus carane mulang tansah ana ing ranah spirituil sing lakune jan abot temenan. Ing antarane ana laku bisane ketemu karo para ‘sedulur papat’ kang digambarake madha rupa karo awake dhewe mung beda cahyane. Ing kene iki KSM

ngaku blaka menawa gagal. Malah njur gumun dene kanca-kanca sing bareng sinau, jarene kasil bisa ketemu. Embuh kanyatane, amarga sing ngerti lan pana temenan ya sing nglakoni. Ing batin KSM ngudarasa, “Kanggo apa menawa wis bisa ketemu sedulur gaibe dhewe? “

Ana sesepuh kang paring pangandikan menawa ‘sedulur papat’ iku sejatine padha karo ‘empat nafsu’ (Amarah, Luamah, Sufiah lan Mutmainah). Nanging KSM tambah bingung maneh. Lha wong sing dingerteni ‘sedulur papat’ iku rohe ‘kawah-aruman (ari-ari)-getih-puser’ kok njur dipadhakake karo ‘empat nafsu dasare manusia hidup’, kepriye anggone nyambungake pangertene? Luwih kodheng maneh nalika entuk keterangan ing ‘Layang Djojoboyo’ menawa kang disebut sedulur spirituale manungsa (cacahe papat) jenenge: Jâbârâlâ, Mâkâhâlâ, Hâjârâlâ, lan Hâsârâpâlâ. Kapapate utusane Gusti Kang Maha Kuwasa kang ing khasanah agama-agama saka Timur Tengah disebut Malaikat. Bisa ditarik kesimpulan mengkono jalaran jenenge utusan kasebut persis basa nglegena asmane Malaikat ing ranah agama Islam: Jibril, Mikail, Ijroil, lan Ishrofil.

Ing ranah ajaran Jawa ora ana diskripsi ngenani anane ‘malaikat’ lan ‘setan’. Amarga dasare ‘filosofi panunggalan’ kang nerangake menawa kabeh kang ana ing jagad gumelar iki mujudake ‘Kesatuan Tunggal Semesta’. Manunggaling kawula Gusti, nerangake menawa sing disebut ‘utusan’ iku ora liya ya suksma sejatine manungsa dhewe. Wondene suksma sejati iku derivasine

‘Suksma Kawekas (Guruning Ngadadi, Hyang Agung, Hyang Widdhi, Gusti Allah).

Wacana ing ndhuwur iku tak aturake murih para kadang kang kepingin ngudi ‘nglemu urip’ bisa mudheng temenan sesambungane sedulur gaibe manungsa karo ‘ngelmu urip’. Uga aja nganti ‘wor suh’ karo pangerten-pangerten ‘ajaran agama’. Ngerti bedane lan diskripsine murih bisa ndudut hikmahe lan bisa milih lan milah kanthi becik, bener, lan pener. Bakune, ‘ngelmu urip’ iku tuntunan nglakoni urip cara Jawa. Sinebut ing Wedhatama: “mrih kretarta pakartining ngelmu luhung kang tumrap ing tanah Jawi”. Manungsa iku amung ‘kawula’ utawa ‘titah’ kang duwe kewajiban ‘memayu hayuning alam semesta’. Dene ‘titah’ iku ora mung manungsa thok, lan kabeh padha kaparingan kewajiban sing padha “memayu hayuning bawana (alam semesta)”. Iya kesadaran dasar ngrumangsani dadi titah kang wajib memayu

Page 40: Serat Jayabaya

hayuning bawana iku pancadan baku ‘ngelmu urip’. Kesadaran iki kang disebut ‘ngelmu luhung’ ing Wedhatama kasebut ndhuwur.

Ngelmu Urip #8

Ditelisik lan dionceki sing nganti jero, filosofi Jawa iku mulangake menawa sakabehing kang ana (dumadi) iku ‘manunggal’. Panunggalane sinebut ing unen-unen: ‘Manunggaling Kawula Gusti’. Menawa diistilahake nganggo basa Indonesia: ‘Maha Kesatuan Tunggal Semesta’.

Nanging perlu dimangerteni uga menawa ana ing jagad ngelmu kebatinan, ‘Manunggaling Kawula Gusti’ mujudake tataran makrifat kang paling dhuwur dhewe. Yaiku tingkat kesadaran batin kang wus tekan ‘jumbuhing’ kawula lan Gusti. Tegese kang gampang dimangerteni awam yaiku tataran kebatinan kang wis mangerteni ‘sejatining urip’ utawa ‘hakekating urip’. Mengerteni ‘sejatining urip’ iku kang dikarepake bisa nggayuh ‘Kawruh Kasampurnan’. Magerti wajibing kawula (titah):

1. Marang Gustine (Sesembahane).

2. Marang sesamaning titah manungsa.

3. Marang jagad saisine.

Pepunthoning pangerten werna telu kasebut ndhuwur ora wurunga uga tekan marang kesadaran panunggalan. ‘Sakabehing kang ana iku manunggal’. Wondene gegambarane panunggalan iku sinebut ing unen-unen ‘kadya kembang lan cangkoke’ utawa ‘kadya sesotya lan embanane’. Menawa nganggo istilah moderen kadidene hubungan ‘inti’ lan ‘plasma’. Gusti kang dadi intine,

dene kawula dadi plasmane.

Struktur hubungan inti pancer, jawa lan plasma (macapat, jawa) kanyatane dadi lelandhesane sakabehing ‘ide-ide’ ing jagad Jawa Contone, ‘roh alam semesta’ disebut ‘Hyang Manikmaya’. Hyang Manik minangka inti, dene Hyang Maya dadi plasmane. Ing pewayangan Hyang Manik disebut uga Sang Hyang Jagad Girinata utawa Bathara Guru. Dene Hyang Maya disebut Hyang Ismaya utawa Hyang Taya alias Semar. Conto liyane, rohe manungsa disebut ‘Pancer lan Sedulur Papat’, ‘Pancer’ dadi inti lan ‘Sedulur Papat’ dadi plasmane. Ide sistim ‘pancer-mancapat’ uga dipigunakake kanggo ngadegake negara, mangun desa, percandian, keraton, kutha-kutha, persawahan, gawe giliran pasaran (ekonomi) tumekane gawe tumpeng sesaji. Dadi cethane, menawa ing jagading ilmu pengetahuan ditemokake sistim inti-plasma (pancer-mancapat) wiwit anane renaisans ing Eropa, Jawa wis mraktekake wiwit jaman kuna makuthi.

Kang bisa kanggo conto, ide ‘pancer-mancapat’ Jawa babagan adeg negara. Kang dadi pancer (inti, Gusti) yaiku ide (cita-cita, gegayuhan) didegake negara kang sinebut ing janturan/suluk pedalangan: “Negari adi dasa purwa, panjang-punjung pasir wukir gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta raharja”. Dene sakabehing warga negara tanpa mbedak-mbedakake antarane rakyat jelata lan pemimpin dadi mancapat (plasma, kawula). Kewajibane kawula negara njaga lan nyengkuyung madege negara. Nanging kanyatane, wiwit jaman kerajaan-kerajaan tumekane jaman republik wektu iki, ide ‘pancer-mancapat’ babagan kenegaraan dienggokake. Raja (pemimpin) dadi pancer (gusti, inti) dene rakyat dadi mancapat (kawula, plasma). Wusanane ide Jawa kang ‘adiluhung’ owah dadi sistim feodalisme kang kebak KKN (Korupsi, Kolusi, Nepotisme).

Owahe sistim peradaban adiluhung Jawa dadi feodalisme wis lumaku atusan taun. Kawiwitan nalika mlebune budaya lan peradaban saka Asia Daratan. Mlebune budaya lan peradaban India kang ngenalake sistim kerajaan lan kasta liwat (numpang) agama Hindu lan Budha. Diterusake lumebune budaya lan peradaban Timur Tengah liwat lumebune agama Islam kang ngenalake sistim pemusatan kekuasaan (Imperium Turki lan Kekuasaan Ulama Mekah). Sabanjure lumebune penjajahan Landa kang ndadekake warga pribumi kelas telu, warga asing Asia (China, Arab, India, lsp.) kelas loro, dene wong Landa (Eropa) kelas sijine.

Pribumi Jawa dening para penjajah asing dianggep kelas batur lan jongos. Marang wong Landa (Eropa) kudu nyebut ‘ndârâ tuwan’, marang wong China nyebut ‘yuk’ lan marang wong Arab nyebut ‘ayik’. Sebutan kabeh mau nandhakake menawa wong Jawa drajate asor. Ora kepenake maneh, para wong asing sing neneka neng Jawa padha nganggep wewatekane wong Jawa:

‘nyadhong-nggemblong-nyolong-nggarong’. Awake dhewe, wong Jawa, mesthine suthik ora trima dianggep asor mengkono. Lha wong budayane ‘adiluhung’ kok dianggep duwe wewatekan: ‘nyadhong’

Page 41: Serat Jayabaya

(mandho, ngemis, njaluk suap), ‘nggemblong’ (nglengket neng panguwasa lan sing duwe dhuwit ben entuk cipratan rejeki), ‘nyolong’ (ngunthet, korupsi kelas cilik-cilikan), ‘nggarong’ (ngrampok bandhane negara, gawe proyek fiktif nggo ngentekne anggaran, lsp.).

Nah, sok sintena kemawon menawa kepingin ngudi ‘ngelmu urip’ kang ‘bener-becik-pener’ kudu bisa ngilangi wewatekan ‘nyadhong-nggemblong-nyolong-nggarong’ luwih dhisik.

Ngelmu Urip #9

Ajaran Jawa akeh sing nganggep aliran kebatinan utawa aliran kepercayaan. Banjur saka kalangan agamawan dianggep ajaran kang durung mateng kang perlu dimatengake murih slamet ing ngalam akherat mbesuke. Alasan utamane, ajaran Jawa ora duwe kitab suci kayadene ajaran agama. Wusanane akeh panganggep menawa ajaran Jawa amung dianggep gaweyane manungsa kang ora bisa dianggo pandoming urip. KSM uga duwe penganggep mangkono dhek isih enom nganti umur seket. Lha wis, saben ketemu sesepuh Jawa ora nate entuk keterangan kang maremake bab ‘kitab suci’ lan ‘utusan’. Kamangka para sepuh sing tak temoni padha ngendika menawa sing digilut iku ‘Agama Budi’. Dene keterangan bab kepriye sing dikersakake ‘Agama Budi’ iku, wangsulane mbulet angel tak tampa. Gandheng senengane ngayam wana nemoni para sepuh lan ngulama, KSM entuk tepungan Kyai Bahrul Rondhi ing tlatah Jepara ing taun 1991. Mas Kyai iki dening para ulama dianggep ‘sesat’ jalaran mulangake kebatinan Islam campur Kejawen.

Ora marga kepilut karo ajarane, nanging kang penting tak critakake neng kene, amarga Mas Kyai ngendika menawa panjenengane asring ditekani ‘kitab gaib’ ing saben semedi. Mas Kyai aweh bukti anggone nulis (ngutip) kitab gaib kang ngatoni panjenengane. Asil penulise iku kang ditontonake marang KSM. Wujude tulisan Arab Pegon kang KSM babar pisan ora bisa maca. Mas Kyai njur macakake sak kalimat tulisane: “Hananira sejatining wahananing Hyang”.

Lho kok basa Jawa, mengkono pangudarasane KSM. Lelakon sabanjure, KSM tuku buku karangane Ir. Sri Mulyono, “Apa dan Siapa Semar ?”. Ing bukune iku dikutipake ‘Filsafat Nusantara’ kang isine filosofi aksara Jawa ‘ha-na-ca-ra-ka’. Kalimat filosofi aksara (ha) unine: “Hananira sejatining wahananing Hyang”.

Persis karo kalimat ing kitab gaib Arab Pegon sing nemoni Kyai Rondhi. KSM bisane mung gumun, amarga ngakoni menawa ora duwe kabisan spiritual kanggo golek wangsulan kang gumathok. Ya mung ana pengaruh gedhe kang mlebu ing batin, menawa Carakan Aksara Jawa iku ngemot ajaran teologi Jawa. Kodhenge, kok ing aksara Arab Pegon ya ana tur gaib pisan, iki kepriye larah-larahe.

Ya embuh kepriye kersane Gusti Kang Maha Wikan, lelakone KSM isih berlanjut. Nalikane KDP mulih saka Jepang (taun ?) ngajak KSM gresek buku neng lowakan mburi Sriwedari Solo. Entuk fotocopian Kitab Darmagandhul, Gatholoco lan Walisana. KDP sing maca kitab-kitab mau nganti kepingkel-pingkel gumun karo krenahe pujangga sing ngarang. Lha wong isine kawruh kang jero lan luhur kok dikemas nganggo crita porno saru banget senajan wujude sastra tembang. Saya kepingkel-pingkel KDP nalika maca angele Prabu Brawijaya arep pindhah agama. Saka Agama Budi menyang Agama Islam. Bab kepingkel-pingkele KDP kareben adhi ragilku iku sing crita. Nek KSM pancen ora prigel ngguyu lan geguyon, bisane mung mesem rada nyureng serius.

Nyureng seriuse KSM jalaran maca kitab Darmagandhul pupuh Megatruh kang ngrembuk ‘Sastra Urip’, sebutane Ki Pujangga kanggo ‘ngelmune Gusti Allah’. Mangga tak kutipake sethithik :

1. Sastraning Hyang mung sagulma cacahipun, pinencar ngebeki bumi, dadine saking sabda kun, aranira Sastra Urip, binagi dadi sawiyos.

2. Kang rumiyin Sastra Rancang aranipun, kangge miyat sira kadim, ana aran tanpa wujud, wujude ginelar sepi, arane cinancang batos.

3. Sastra Swarawangsit kaping kalihipun, ginadhuhke marang peksi, kang urip ing dharat laut, sikap peksi duwe uni, unine wangsit pasemon.

4. Saunine iku sabdane Hyang Agung, peksi amung darma angling, dhawuh enget eling pemut, sasmita kang elok gaib, kang ngreti wong ahli kawroh.

5. Sastra Arja Ayuningrat kaping telu, tanpa papan kretas mangsi, sastrane nglimput jro wujud, sipat wujud duwe nami, namane mawa pangretos.

Page 42: Serat Jayabaya

6. Sastra Endraprawata kaping patipun, dadi saking anggit janmi, kalam lantaraning wujud, cinorek ing dluwang mangsi, kang kena dinulu mring wong.

7. Mata loro melolo kinarya ndulu, sipat janma doyan kuldi, manut cara bangsanipun, yen marsudi kawruh budi, sayekti bisa mangretos.

Ngelmu Urip #10

Miturut ngendikane pujangga kang ngripta Serat Darmagandhul (Ki Kalamwadi), sastra suci (firman, sabda dhawuh) saka Gusti Kang Maha Agung iku tunggal sumebar sak jagad, arane Sastra Urip, kaperang ing tataran tumurune, bawarasane KSM:

1. Kang sepisan disebut Sastra Rancang, sastra kang nglimputi sakabehing titah urip (kadim).

2. Kapindho sinebut Sastra Swarawangsit, wujude unine manuk. Unine manuk iku sabdane Hyang Agung, manuk amung darma ngelingake dhawuh sasmita elok gaibe Hyang marang sakabehing titah dumadi.

3. Katelu, sinebut Sastra Arja Ayuningrat kang gaib wujude, ora tinulis ing kertas nanging nglimput jroning wujud (titah).

4. Kaping papat sinebut Sastra Endraprawata, yaiku sastra anggitane manungsa kang tinulis lan bisa disawang mata lahiriah. Saben bangsa manungsa duwe aksara dhewe-dhewe. Mula sastra (firman, sabda)-ne Gusti Allah kanggo saben bangsa tinulis mawa cara bangsane dhewe-dhewe. Dene bisane mangerti isining sastra (firman, sabda) kudu marsudi ing budi kawruh.

5. Kaping lima disebut Sastra Swarasandi, swara (wisik) metu saking gaib. Kang ngrungu kuping pribadi, ngrungu swarane wong wadon.

Amung titah pinilih kang bisa mangerti Sastra Rancang, Sastra Swarawangsit lan Sastra Arja Ayuningrat. Titah pinilih ya titah kang wus tumapak ing tataran ‘paramayoga’, tingkat yoga (semedi, meditasi) kang paling dhuwur dhewe.

Begjane tinitah Jawa, Gusti Allah ngeparengake para winasise kang wus ing tataran ‘paramayoga’ medar sabda mbabar kawruh rungsit babagan sejatining urip (hakekating urip). Kawruh kang winedar nulad saka asiling nampa ‘pencerahan’ maca Sastra Rancang, Sastra Swarawangsit, lan Sastra Arja Ayuningrat. Sastra gaib tetelune iki mbok menawa kang disebut “Sastra Jendra Hayuningrat”.

Babagan ‘sastra’ iki tak aturake ana ing bawarasa Ngelmu Urip kanggo mengerteni prekara spiritualisme (kebatinan) Jawa. Bab iki perlu, amarga ing ranah ejawen akeh kang umyek ngrembuk bab “Sastra Jendra Hayuningrat”, lan akeh uga kang wani ngaku wus bisa ndungkap kawruh ‘Sastra Jendra’. Kejaba iku, kanggo atur pangerten menawa ngelmu Sejatining Urip cara Jawa ora ngayawara lan dudu mistik keprimitifan kaya kang didakwakake sasuwene iki. Ngelmu Jawa iku bisa ditelusuri logika rasionale.

Ana pitakon, Jawa iku sejatine duwe donga lan cara panembah marang Gusti Kang Maha Kuwasa apa ora? Ewuh aya anggone arep atur wangsulan. Menawa diwangsuli ana, sing kepriye donga lan tatacara panembahe? Menawa diwangsuli ora ana, lha kok aneh ! Bab iki, sajake pancen wis dadi rembuk umyek duk jaman kapujanggan. Jaman nalika sebaran agama Islam lan sebaran ide rasionil Barat gencar-gencare ngisi ruang batine wong Jawa. Kahanan kang dening para pujanggaKraton ditengarai bakal gawe rusake pranatan Jawa. Mula menawa nyimak jero karya sastrane para pujangga, ngumunake. Diskusi antarane para pujangga adu penemu lan argumen banget narik kawigaten. Ana sastra kang isine ‘memantapkan’ ajaran Islam, ana sastra kang samar-samar ngemot ‘perlawanan’, ana uga sastra kang ‘mensinergikan’ ajaran agama Islam, Hindhu, lan Buddha karo piwulang Jawa. Ana uga kang radikal menyerang doktrin dogma agama-agama. Kawicaksanan politik Kraton anggone ngemong diskusi aja nganti gawe dredah ing antarane para kawula banjur nganakake seleksi karya sastrane para pujangga. Ana kang dikeparengake lolos dikonsumsi kawula, ana kang kudu disimpen dadi kapustakan sinengkere Kraton. Elok temenan para intelektual Jawa jaman iku lan kawicaksanane pemerintahan Kraton anggone ngecakake ‘manajemen konflik’ murih ora gawe dredahe bebrayan. Nanging, kang sinengker iku akeh kang didadekake ‘cindera mata’ marang para warga Eropa. Digawa mulih neng negarane, disinau lan ddianggo studi pirang-pirang kepentingan. Sing cetha banjur kanggo pancadan ‘menjajah’.Saperangan karya sastra kang radikal ana sing lolos sensor utawa pancen disengaja dening pemerintah penjajahan murih kahanan para kawula Jawa kegawa ana ing suwasana ‘konflik’ saengga lali menawa bumine diperes entek-entekan.

Page 43: Serat Jayabaya

Ngelmu Urip #11

Ditelisik saka literatur lan laku budaya Jawa pancen ora ditemokake donga lan tatacara panembah kang wujud laku ritual. Kang ana: mantra, sesaji, laku sesirih lan laku semedi (meditasi). Gandheng ora padha mudheng larah-larahe, banjur ana panganggep menawa mantra iku pada karo donga, sesaji, laku sesirih lan laku semedi padha karo ritual panembah. Mantra ora padha karo donga. Menawa donga iku panyuwun marang Gusti, dene mantra iku ngempakake daya uripe manungsa peparinge Gusti. Atur sesaji, laku sesirih lan laku semedi mujudake tatacara ndayakake dayaning urip murih bisa nindakake urip kang bener, becik lan pener. Yaiku nindakake urip melu memayu hayuning bawana.

Daya uripe manungsa mahanani anane ‘aurora magis’ kang nglingkupi anggane manungsa. Wateke aurora magis iku dhewe-dhewe amarga beda-bedane kahanan unsur-unsur kang mangun jasade manungsa. Unsur-unsur iku asale saka bumi, langit, cahya lan teja kang tansah owah gingsir kahanane ing saben wektune. Mula banjur ana ngelmu Jawa kanggo nengeri beda-bedane ‘aurora magis’ nganggo dhasar wetonan lan wuku.Aurora magis uripe manungsa karo aurora alam semesta iku ana sesambungane lan daya-dinayan sacara kosmis-magis. Dinamika daya-dinayan ana kang jumbuh (nyambung, bersinergi), nanging uga ana kang tolak-menolak. Laku sesirih lan semedi mujudake pangrekadaya njumbuhake aurora magis uripe manungsa karo aurora alam semesta. nJumbuhake jagad cilik (manungsa) karo jagad gedhe (alam semesta). Dene sesaji minangka pangrekadaya njumbuhake aurora magise manungsa karo titah dumadi kang padha-padha manggon ing jagad, khususe titah gaib.

Manungsa kang wus bisa nggayuh jumbuhing jagad ciliklan jagad gedhe disebut wus bisa nggayuh ‘wahyu dyatmika’. Yaiku manungsa kang kaparingan Gusti nduweni ‘daya linuwih’ tumrap cipta rasa karsane kang sinebut ‘prana’. Pandayaning prana sinebut mantra. Jinising mantra werna-werna, kabeh mesthi ana syarat lakune. Bisa kanggo kabecikan nanging ora sethithik uga kang bisa kanggo laku ala lan nistha. Mulane ing piwulang Jawa banget ditekanake bab ‘eling’. Yaiku eling marang ‘aras kesadaran’: ber-Tuhan, kesemestaan, keberadaban, kerukunan lan keselarasan.

Operasionale ‘eling’ mahanani manungsa bisa ndayakake pranane wujud mantra kang tumuju marang kabecikan urip bebarengan kang ‘tata tentrem kerta raharja’. Luwih utama lan dhuwur maneh, menawa mantra katujokake kanggo ‘nyengkuyung panunggalan semesta’. Nyengkuyungpanunggalan semesta bisa diarani panembahe manungsa marang Gusti miturut piwulang Jawa. Kang mangkene iki dingendikakake dening pujangga R.Ng. Ranggawarsita ana ing Kitab Pustaka Raja Purwa: “Dene patrapipun angabekti ing Dewa (manembah dhumateng Kang Murbeng Dumadi) punika kalih prakawis, punika boten kenging pisah, karanten ing saestunipun boten wenang amumuja yen dereng anglampahi tapabrata.”

Panembah pribadi (perorangan) wujud operasionale budi luhur ing tengahing bebrayan. Sinebut ing unen-unen: “Hangawula kawulaning Gusti”. Yaiku pekerti urip kangtansah eling marang jejibahan ‘nyengkuyung panunggalan semesta’. Panembah bebarengan ing tata lair nindakake ‘laku budaya’ ngaturake kaendahan (Laku Kalangwan), kayata: upacara ruwat bumi (grebeg, suran, sadranan, apitan lsp.), upacara kidungan, ritual gamelan, bedhaya ketawang, lan sapanunggalane.Intine panembah bebarengan ing tata kebatinan, nyawijekake daya urip (prana urip) kanggo mujudake ‘mahamantra’ kang bisa ndayani keselarasan sesambungan (harmonisasi hubungan) spirituale umat manungsa karo spirituale alam semesta saisine. Tujuwane golek slamet ing sakabehane.

Emane, saka anane owah-owahan jaman, laku budaya kang sejatine luhur banget iku wis akeh wong Jawa kang ninggalake. Tradisi grebeg, suran, sadranan, apitan wis owah saka tujuwan nyawijekake ‘prana urip’ lan mung dadi tradisi adat kang ‘kering tanpa makna’. Upacara kidungan lan ritual gamelan saya adoh saka nuansa sakral kang suci. Bedhaya ketawang dianggepamung Kraton kang wenang nganakake. Kawula alit ora diwenangake, mengko mundhak kuwalat.

Ngelmu Urip #12

Piwulang Jawa kang ngrembuk babagan ‘Sejatining Urip’ digelar ing ‘Wirid Wolung Pangkat’ utawa ‘Wolung Martabat’ kaya kasebut ing ngisor iki:1. Wejangan pituduh wahananing Pangeran :Sajatine ora ana apa-apa, awit duk maksih awang-uwung durung ana sawiji-wiji, kang ana dhihin iku Ingsun, ora ana Pangeran nanging Ingsun sajatining kang urip luwih suci, anartani warna, aran, lan pakartining-Sun (dzat, sipat, asma, afngal).2. Wejangan pambuka kahananing Pangeran :Satuhune Ingsun Pangeran Sejati, lan kawasa anitahake sawiji-wiji, dadi ana padha sanalika saka karsa lan

Page 44: Serat Jayabaya

pepesthening-Sun, ing kono kanyatahane gumelaring karsa lan pakartining-Sun kang dadi pratandha :Kang dhihin, Ingsun gumana ing dalem alam awang-uwung kang tanpa wiwitan tanpa wekasan, iya iku alaming-Sun kang maksih piningit.Kapindho, Ingsun anganakake cahya minangka panuksmaning-Sun dumunung ana ing alampasenedaning-Sun.Kaping telu, Ingsun anganakake wawayangan minangka panuksma lan rahsaning-Sun, dumunung ana ing alam pambabaring wiji.Kaping pat, Ingsun anganakake suksma minangka dadi pratandha kauripaning-Sun, dumunung ana alaming herah.Kaping lima, Ingsun anganakake angen-angen kang uga dadi warnaning-Sun ana ing sajerone alam kang lagi kena kaupamakake.Kaping enem, Ingsun anganakake budi kang minangka kanyatahan pencaring angen-angen kang dumunung ana ing sajerone alaming badan alus.Kaping pitu, Ingsun anggelar warana (tabir) kang minangka kakandhangan paserenaning-Sun. Kasebut nem prakara ing ndhuwur mau tumitah ing donya, yaiku sejatining manungsa. (Dzat Urip kang ana ing manungsa, ksm).3. Wejangan gegelaran kahananing Pangeran :Sajatining manungsa iku rahsaning-Sun, lan Ingsun iki rahsaning manungsa, karana Ingsun anitahake wiji kang cacamboran dadi saka karsa lan panguwasaning-Sun, yaiku sasamaning geni bumi angin lan banyu, Ingsun panjingi limang prakara, yaiku: cahya, cipta, suksma (nyawa), angen-angen lan budi. Iku kang minangka embanan panuksmaning-Sun sumarambah ana ing dalem badaning manungsa.4. Wejangan kayektening Pangeran amurba ciptane manungsa :Sajatine Ingsun anata palenggahan parameyaning-Sun (baitul makmur) dumunung ana ing sirahing manungsa, kang ana sajroning sirah iku utek, kang gegandhengan ana ing antarane utek iku manik (telenging netra aran pramana), sajroning manik iku cipta (nalar), sajroning cipta iku budi, sajroning budi iku napsu (angen-angen), sajroning napsu iku suksma, sajroning suksma iku rahsa, sajroning rahsa iku Ingsun. Ora ana Pangeran anging Ingsun, Sejatining Urip kang anglimputi sagunging kahanan.5. Wejangan kayektening Pangeran amurba rasa pangrasaning manungsa :Sajatine Ingsun anata palenggahan laranganing-Sun (baitul haram) dumunung ana dhadhaning manungsa, ing sajroning dhadha iku ati lan jantung, kang gegandhengan ing antarane ati lan jantung iku rasa pangrasa, ing sajroning rasa pangrasa iku budi, ing sajroning budi iku jinem (angen-angen, napsu), sajroning jinem iku suksma, sajroning suksma iku rahsa, sajroning rahsa iku Ingsun. Ora ana Pangeran anging Ingsun, Sejatining Urip kang anglimputi sagunging kahanan.6. Wejangan kayektening Pangeran amurba tuwuhing wiji uripe manungsa :Sajatine Ingsun anata palenggahan pasucianing-Sun (baitul kudus) kang dumunung ana kontholing (wadon: baganing) manungsa, kang ana ing sajroning konthol (wadon: baga) iku pringsilan (wadon: purana), kang ana ing antaraning pringsilan (wadon: purana) iku mani (wadon: reta), sajroning mani (wadon: reta) iku madi, sajroning madi iku wadi, sajroning wadi iku manikem, sajroning manikem iku rahsa, sajroning rahsa iku Ingsun.Ora ana Pangeran anging Ingsun, Sejatining Urip kang anglimputi sak liring tumitah, jumeneng dadi wiji kang piningit, tumurun mahanani sesotya kang dhingin kahanan kabeh maksih dumunung ana alaming wiji, laju manggon ana alam pambabaring wiji, laju tumurun ana alaming suksma, laju tumurun ana ing alam kang durung kahanan (alam kang ingaran upama), laju tumurun marang alam donya (alaming “manungsa urip”), iya iku sajatine warnaning-Sun.7. Wejangan panetepan santosaning pangandel :Yaiku bubukaning kawruh “manunggaling kawula-gusti” sing amangsit pikukuh anggone bisa angandel (yakin) menawa urip kita pribadi kayektene rinasuk dening dzate Pangeran (Dzat Urip, Sejatining Urip). Pangeran iku ya “jumenenge urip kita pribadi sing sejati”. Roroning atunggal, sing sinebut ya sing anebut. Dene pangertene utusan iku cahya kita pribadi, karana cahya kita iku dadi panengeraning Pangeran. Dununge mangkene: “Sayekti temen kabeh tumeka marang sira utusaning Pangeran metu saka awakira, mungguh utusan iku nyembadani barang saciptanira, yen angandel yekti antuk sih pangapuraning Pangeran”. Menawa bisa nampa pituduh sing mangkene diarah awas ing panggalih, ya urip kita pribadi iki jumenenging nugraha lan kanugrahan. Nugraha iku gusti, kanugrahan iku kawula. Tunggal tanpa wangenan ana ing badan kita pribadi.8. Wejangan paseksen :Yaiku wejangan jumenenge urip kita pribadi angakoni dadi “warganing Pangeran Kang Sejati” kinen aneksekake marang sanak sedulur kita, yaiku: bumi, langit, srengenge, rembulan, lintang, geni, angin, banyu, lan sakabehing dumadi kang gumelar ing jagad.

Ngelmu Urip #13

Wejangan Wolung Pangkat (Martabat) medarake “konsep spiritual” Jawa menawa ‘sejatining uripe’ manungsa “tunggal kahanan” karo sesembahane kang disebut Pangeran utawa Gusti. Yaiku: dzat mutlak

Page 45: Serat Jayabaya

suwung, abadi, tanpa arah tanpa papan, tanpa kantha (wujud) tanpa warna, sepi ing ganda-rasa-swara, asipat elok, ora lanang ora wadon ora wandu, rumasuk ing alam semesta saisine.

Wejangan Wolung Pangkat ana ing serat-serat kapujanggan disebutake minangka kawruh Warisane para Wali. Wondene sumbere saka wejangane Kanjeng Nabi Muhammad marang Sayidina Ali. Pamejange kanthi cara diwisikake ing talingan kiwa. Bener lan orane krenahe para pujangga anggone nyantholake Wejangan Wolung Pangkat marang para Wali butuh ditelisik sing jero. Apa ya ana wejangan kaya ing wirid kasebut ana ing ajaran Islam. Utamane bab ketasawufan. Kanggo iku, becike para kadang kersa maos ‘Islam Kejawen’ tulisane Prof. Simuh kang ngudhari “Serat Wirid Hidayat Jati’ anggitane R.Ng. Ranggawarsita.

Wejangan Wolung Pangkat diaturake ing bawarasa ‘Ngelmu Urip’ kepentingane kanggo mangerteni ‘pokok baku’ konsep spiritualisme Jawa. Keadiluhungan piwulang kebatinan Jawa kanyatane akeh kang sumbere saka literatur serat-serat kapujanggan (Kawiwitan jaman Sultan Agung). Menawa diunggahake ing literatur ing sadurunge (parwa lan kakawin) wis akeh kang oramudheng basane. Mula perlu dikaji bener lan orane menawa basa Jawa kang saiki isih lumaku ikibiyen-biyene saka basa Kawi (Jawa Kuna). Pandugane KSM, basa Jawa Kuna iku basa persatuan (lingua franca), dudu basa ibu kanggone wong Jawa. Mula ora merakyat lan ora dimudhengi dening umume wong Jawa. Menawa panduga iki bener, bisa didudut pangerten menawa sejatine Jawa iku sepanjang sejarahe dikooptasi (terjajah secara spiritual) dening budaya lan peradaban asing. Wiwit thukul kejatidhiriane maneh nalika Sultan Agung jumeneng nata ing Mataram. Wiwit jaman iku para intelektual Jawa (pujangga) nganggit sastra kang ngemot ilmu-ilmu Jawa kanggo ‘melawan’ kooptasi budaya lan peradaban asing. Salah sijine kanggo ‘menjembatani’ kutub religius agama lan kutub rasionalitas sekuler Barat kang digawa penjajah Landa.

Kanyatane ing donya iki pancen ana kutub werna loro iku. Analisane para winasis Jawa, ngandhakake menawa kutub werna loro (religius agama lan rasionalitas sekuler) iku tansah regejegan kang gawe ora tentreme kahanan donya. Analisane digawe crita ‘carakan aksaraJawa’: hanacaraka (piwulang urip: religius lan rasionalitas), datasawala (regejegan rebut bener),padhajayanya (padha dene duwe argumen dasar kang kuwat), magabathanga (tumuju konflik kang bisa gawe pepati).

Hebate, para winasis Jawa banjur nemokake solusi kanggo ‘meredam konflik’ kasebut tumrape bebrayan Jawa kanthi mulangake ‘hakekating urip’. Piwulange uga dimomotake ana ing nilai-nilai filosofis aksara Jawa. Ing antarane nerangake menawa sakabehing aksara Jawaiku dipapanake ana ing angganing manungsa urip:Ha : Endraprawata, dununge ing grana utawa irung.Na : Purwana, dununge ing netra (mripat).Ca : Sandipranata, dununge ing lesan (tutuk).Ra : Pujanggatarulata, dununge ing rema (rambut).Ka : Endradipa, dununge ing karna (kuping).Da : Pujanggataruresmi, dununge ing jangga (gulu).Ta : Tunjungresmi, dununge ing asta (tangan).Sa : Sekarsinom, dununge ing dhadha.Wa : Purwakanthi, dununge weteng.La : Purwaresmi, dununge ing lempeng antarane lambung lan ula-ula.Pa : Pratignya, dununge ing puser.Dha : Patista, dununge ing kempung, weteng perangan ngisor wudel.Ja : Baskara, dununge ing blegere manungsa disawang saka kadohan.Ya : Purwangka, dununge ing perji (wewadi).Nya : Pujanggamurdha, dununge ing pupu Mông : Pustakajamus, dununge plawangan ngisor(silit).Ga : Krendha, dununge ing gantangan (pupu kekarone).Ba : Prawignyaadi, dununge ing bokong.Tha : Gendhingbarang, dununge ing thiklek (cecingklok, dhengkul mburi).Nga : Bonangrante, dununge ing dalamakan (tlapak sikil).A : Sunggingpurbakara, dununge ing titis, yaiku: wujud sawutuhe manungsa.

Ngelmu Urip #14

Sing wis lumrah dimangerteni umum, carakan aksara Jawa iku disambungake karo dongeng ‘Ajisaka’. Kamangka figur Ajisaka iku misterius banget. Asale saka India kang teka ing tanah Jawa kira-kira abad 3-4 M. Kamangka penelitian bab aksara Jawa ‘hanacaraka’ nemokake menawa panganggite lan digunakake

Page 46: Serat Jayabaya

wiwit jaman Sultan Agung (Abad 16). Malah-malah, bisa uga, nembe ing jaman kapujanggan. Jaman nalikane Jawa saperangan gedhe wis dijajah Landa kang nyebarake pemikiran rasionalitas lan aksara Latin. Dene umume wong Jawa wektu iku luwih akrab karo pemikiran religius Islam lan aksara Arab Pegon. Iya amarga kanggo ngawekanikemungkinan konflik iku, para winasis Jawa ngrekadaya ‘menjembatani’ kanthi mulangake ‘hakekating urip’ nganggo carakan aksara Jawa ‘hanacaraka’ kasebut. Ana uga piwulang ‘hakekating urip’ kang migunakake urut-urutane carakan aksara Jawa Piwulang kasebutdening suwargi Ir. Sri Mulyono ana ing bukune “Apa dan Siapa Semar’ disebut ‘Filsafat Nusantara’:Ha : Hananira sejatining wahananing Hyang.Na : Nadyan nora kasat mata pasti ana.Ca : Careming Hyang yekti tan cetha wineca.Ra : Rasakena rakete lan angganira.Ka : Kawruhana jiwanira kongsi kurang weweka.Da : Dadi sasar yen sira nora waspada.Ta : Tamatna prabaning Hyang sung sasmita.Sa : Sasmitane kang kongsi bisa karasa.Wa : Waspadakna wewadi kang sira gawa.La : Lalekna yen sira tumekeng lalis.Pa : Pati sasar tan wun manggya papa.Dha : Dhasar beda kang wus kalis ing godha.Ja : Jangkane mung jenak jenjeming jiwaraga.Ya : Yatnana liyep luyuting pralaya.Nya : Nyata sonya nyenyet labeting kadonyan.Ma : Madyeng ngalam pangrantunan aywa samar.Ga : Gayuhaning tanna liyan jung sarwa arga.Ba : Bali murba misesa ing njero njaba.Tha : Thakulane widadarja tebah nistha.Nga : Ngarah ing reh mardi-mardiningrat

Ngelmu urip Jawa pancadane ana ing kesadaran religius, kesadaran kesemestaan lan kesadaran keberadaban (kemanusiaan). Mula bab spiritualisme Jawa penting banget dimangerteni kanggo menerake kesadaran telung perkara kasebut. Wirid Wolung Pangkat lan kandhungan nilai-nilai filosofis aksara Jawa bisa kanggo pancadan mangerteni spiritualisme Jawa kang ora liya wujud‘piwulang sejatining urip’.

Bisa uga akeh para kadang kang kurang bisa nampa wejangan Wirid Wolung Pangkat apadene Filsafat Nusantara. Wondene anggone maoni jalaran kang sinebut ing wejangan lan filosofi iku dudu sabda dhawuhing Gusti kang liwat utusan (mesias, nabi). Pancene Jawa ora kenal sing disebut utusan kayadene kang lumrah ing agama. Kang ana amung pangandikane para winasis kang lumrahe disebut ‘guru’ utawa ‘panuntun’. Jejibahane guru iku mulang lan nuntun siswane mangerteni kawruh. Wondene kawruhe dhewe uga saka anggone ‘meguru’. Gurune ngerti kawruh uga saka meguru maneh. Ing kene banjur sapa guru kang sepisanan paring wedaran kawruh ?

‘Guru Sejati’ ora liya iya Pangeran utawa Gusti kang dadi sesembahane sakabehing titah dumadi. Mulane kawruh kang diwulangake para winasis amung nuduhake dalan supaya siswane gelem nglakoni ‘sinau’ marang ‘Guru Sejati’. Wirid Wolung Pangkat apadene Filsafat Nusantara iku fungsine dadi kawruh panuntun marang kita kabeh (lajer Jawa) supaya meguru marang GuruSejati. Mula ora salah anggone para pujangga ngendika “Durung wenang amumuja Bathara lamun durung nglakoni tapabrata”. Wondene laku tapabrata wus diringkes wujud ‘Pancabrata’ kang wus diaturake. Jutuling laku, utawa bisane rampung tapabratane sawuse nampa ‘wahyu dyatmika’ kang ana ing basa ampange bisa diarani ‘pencerahan’. Pencerahane ya pencerahan bab ‘Ngelmu Urip’.

Ngelmu Urip #15

Spiritualisme Jawa kang intine kesadaran religius, kesadaran kesemestaan lan kesadaran keberadaban bisa kanggo pancadan dhudhah-dhudhah sakabehing Kawruh Kejawen. Uga kena kanggo milah-milahake endi kang ‘becik-bener-pener’ lan endi kang mung ‘ngelmu karang’. Nanging, ora saben wong Jawa bisa kadunungan kabisan ing jagad spiritualisme. Saperangan gedhe malah awam lugu lan butuh dituntun. Mula ing tengahing bebrayan Jawa akeh tinemu anane sesepuh kang dipercaya dadi panuntun.

Sesepuh kang dadi panuntun biyen-biyene uga mujudake tetungguling bebrayan (tetua adat). Sebutane werna-werna, upamane: Ki Ajar, Ki Buyut, Ki Gedhe, Ki Ageng, lan liya-liyane. Lumrahe uga dadi panguwasa ing tanah perdikan kang bebas mardika ora direh pemerintahan kerajaan. Nanging anane

Page 47: Serat Jayabaya

owah-owahan jaman, tanah-tanah perdikan dikuwasani para raja.Tetungguling bebrayan (tetua adat) didadekake ‘hirarki jabatan tata pemerintahan’. Ki Ajar, Ki Buyut, Ki Ageng lan Ki Gedhe diganti Bupati (Tumenggung), Wedana, Demang, lan sapiturute.Tata pemerintahan migunakake kukum (sistem) kang diadopsi saka budaya lan peradaban manca. (Asia Daratan lan Eropa). Peranane para tetua adat Jawa kesisih, wusanane mung kari para ‘sesepuh pinggiran’ kang dianggep duwe kaluwihan. Marang sesepuh pinggiran mangkene iki wong Jawa awam padha golek ‘tuntunan’ spiritualisme.

Cilakane, para sesepuh pinggiran uga diarani dukun. Mula banjur ana anggepan negatif menawa wong Jawa seneng merdukun. Banjur tuwuh anggepan spiritualisme (kebatinan) Jawa dipadhakake karo ‘ngelmu perdukunan’. Wusanane nglairake panganggep menawa spiritualismeJawa iku ‘aliran sesat’ kang ‘bersekutu karo setan’ lan sapiturute.

Penyebaran agama saka manca lan lumebune modernisasi ala Barat kang ujung tombake ilmu pengetahuan lan teknologi ing tanah Jawa intensif banget tumekane wektu iki. Nilai-nilai Jawa kejepit ing antarane religiusitas agama lan rasionalitas moderen Barat. Kamangka wiwit saka sumber asale, antarane religiusitas lan rasionalitas ‘terperangkap perseteruan’ kang ora ana enteke. Akibate, kejepite Jawa uga terus-terusan. Para pujangga Jawa kang waskitha banjur ngrekadaya bisane uwal saka ‘situasi kejepit’ kasebut. Ing kene banjur lair ‘Kawruh Kejawen’ kang intine nerangake ‘Sejatining Urip’ (Hakekating urip, Ngelmu Urip).

Iya wiwit jaman kapujanggan sejatine Kejawen kang adiluhung wiwit ditata diskripsine. Para pujangga nganggit tulisan-tulisan diskripsi babagan: kebatinan (spiritualisme), balsafah (filosofi lan etika), laku budaya (pertanian, ekonomi, sosial, ritus-ritus, lsp.), primbon, pranata mangsa, seni budaya (wayang, karawitan, tari, batik, keris, arsitektur, lsp.), basa lan sastra, sarta ngelmu-ngelmu liyane kang dibutuhake kanggo uripe manungsa Jawa. Diarani adiluhung jalaransakabehing kawruh Jawa kasebut dimomoti konsep: religius, sadar semesta lan kesadaran berbudi luhur (beradab).

Emane, perkembangan situasine akeh-akehe wong Jawa dhewe nganggep Kejawen iku rumit lan angel dimudhengi. Banjur padha golek gampange (pragmatisme) milih mengadopsi budaya lan peradaban manca kang luwih populer lan gampang. Sethithik mbaka sethithik Kejawen dilalekake kang wusanane ilang kesilep dening dominasine nilai-nilai religius agama lan rasionalitas Barat.

Kodrat pepesthene Gusti Kang Maha Agung kanyatane ora gampang ilang musna. Semono uga kinodrat Jawa uga ora gampang ilange senajan kesilep dening dominasi tata nilai liya. Arepa ing tata lair wong Jawa malih ora Jawa maneh, kanyatane otot bayune tetep Jawa. Senajan ngelmu urip cara Jawa wektu iki dilalekake, nanging isih tetep ana ing sajroning batine saben wong Jawa.Kanthi mangkono isih bisa diuri-uri lan sawijining wektu ing mbesuke bakal dadi ideologine wong Jawa maneh. Apamaneh ing mengko sawise akeh sing mangerti menawa ngelmu urip Jawa iku piwulang luhur babagan ‘sejatining urip’ tumraping manungsa. Lan cetha banget arase kanggo urip bebarengan.

Ngelmu Urip #16

Ngelmu Urip cara Jawa sumber bakune filosofi Jawa, panunggalan. Wondene kang dituju kanggo nggayuh urip bebarengan kang tata tentrem kerta raharja. Menawa diringkes, kang dituju iku: slamet. Slamet kanggo pribadi, slamet kanggo kulawarga, slamet kanggo bebrayan, munggahe slamet utawa hayuning bawana. Kanggo nggayuh sakabehing slamet mau, ajaran Jawamulangake cara pangati-ati. Sakabehing persoalan ditimbang-timbang lan dipetung mateng. Mula banjur ana ‘ngelmu petung’. Yaiku ngelmu pangati-ati anggone nemtokake tumindak murih bisa nggayuh slamet. Kang paling populer babagan ‘ngelmu petung’ iki, yaiku petung owah gingsire kahanan ‘alam semesta’ kang diarani Primbon Wuku lan Wetonan.

Primbon Wuku lan Wetonan klebu ngelmu kang angel lan rumit, mula akeh kang banjur ora percaya pigunane. Malah-malah banjur ana sing nganggep gugon tuhon lan ngayawara. Kamangka sejatine mujudake sawijining sarana kanggo tumindak ngati-ati. Lan maneh uganganggo landhesan kang maton, yaiku anane owah gingsire kahanan alam semesta.

Para leluhur Jawa kanyatane bisa niteni babagan owah gingsire alam semesta miturut lakuning wektu. Bangsa liya, owah-owahan iku akeh-akehe amung kanggo nyatheti ‘perjalanan waktu’. Dene para leluhur Jawa kang nduweni ‘kesadaran semesta’, owah gingsire kahanan alam semesta ana pengaruhe tumrap kahanan uripe manungsa. Salagine ubenge bumi ing sumbune, wismenehi owahing kahanan anane awan lan bengi. Naluri alamiah manungsa urip yen awan padha luru

Page 48: Serat Jayabaya

pangan dene bengine turu. Mula ora mokal menawa owah-owahan ‘posisine’ bumi karo sakabehing ‘benda angkasa’ ana daya pengaruhe marang uripe manungsa. Kesadaran semestane wong Jawa banjur bisa menehi tenger owah gingsire kahanan alam semesta. Ing antarane tenger owahing kahanan miturut perjalanan waktu :

1. Pasaran (Pancawara), etungan dina cacah 5 (lima):Kliwon (Kasih), Legi (Manis), Paing (Jenar), Pon (Palguna), Wage (Cemengan, Kresna, Langking).2. Paringkelan (Sadwara), etungan dina cacah 6 (enem):Tungle, Aryang, Warukung, Paningron, Uwas, Mawulu.3. Padinan (Saptawara), etungan dina cacah 7 (pitu):Akat utawa Minggu (Dhite, Radhite, Radhitya), Senen (Soma), Selasa (Anggara), Rebo (Budha), Kemis(Respati, Wrahaspati), Jumuwah (Sukra), Saptu (Tumpak,Saniscara).4. Padewan (Hastawara), etungan dina cacah 8 (wolu):Sri, Indra, Guru, Yama, Rudra, Brama, Kala, Uma.5. Padangon (Nawawara), etungan dina cacah 9 (sanga):Dangu, Jagur, Gigis, Kerangan, Nohan, Wogan, Tulus, Wurung, Dadi.6. Wuku (minggu) ana 30 (telung puluh): Sinta, Landhep, Wukir, Kuranthil, Tolu, Gumbreg, Warigalit, Warigagung, Julungwangi, Sungsang, Galungan, Kuningan, Langkir, Mandhasiya, Julungpujud, Pahang, Kuruwelut, Marakeh, Tambir, Madhangkungan, Maktal, Wuye, Manail,Prangbakat, Bala, Wugu, Wayang, Kulawu, Dhukut, Watugunung.7. Sasi ana 12 (rolas): Sura, Sapar, Mulud, Bakdamulud, Jumadilawal, Jumadilakir, Rejeb, Ruwah, Pasa, Sawal, Dulkaidah, Besar.8. Taun ana 8 (wolu): Alip, Ehe, Jimawal, Je, Dal, Be, Wawu, Jimakir.9. Windu (umur 8 tahun) cacahe ana 4 (papat): Windu Adi (Linuwih), Windu Kuntara (Ulah), Windu Sengara (Panjir), lan Windu Sancaya (Sarawungan). Lakuning Windu saubengan ana 32 taun.10. Lambang (umur 8 tahun) cacahe ana 2. Jenenge urut jenenge Wuku manut tumibane tanggal 1 Sura taun Alip ana ing dina kang klebu ing Wuku sing kanggo jeneng. Lakuning Lambang saubengan ana 16 taun.11. Kurup (umur 15 windu = 120 tahun). Jenenge Kurup ana (7) pitu, manut tibane dina tanggal 1 Sura taun Alip: Tiba dina Jumuwah – Jamngiyah, Kemis – Kamsiyah, Rebo – Arbangiyah, Selasa – Salasiyah, Senen – Isnainiyah, Akad – Akadiyah, lan Sabtu – Sabtiyah.12. Mangsa (sasi manut Suryasangkala, Tahun Saka): Kasa = Karttika, Karo = Pusa, Katelu = Manggasri, Kapat = Citra, Kalima = Manggakala, Kanem = Naya, Kapitu = Palguna, Kawolu = Wisaka, Kasanga = Jita, Kasapuluh = Srawana, Dhasta (Kasewelas) = Padrawana, Saddha(Karolas) = Asuji.

Ngelmu Urip #17

Petung ‘perjalanan wektu’ (kalender) Jawa pancene pepak temenan. Kejaba kalender kang wewaton ubenge rembulan (komariyah, lunar) lan ubenge bumi ngiteri serengenge (syamsiyah, solar), Jawa duwe petungan Wariga Gemet kang ubengane 210 dina. Ing Bali petungan iki disebut ‘Pewarigaan’. Wewaton petungan iki njumbuhake petung: Padinan (saubengan 7 dina),Pasaran (saubengan 5 dina), Paringkelan (saubengan 6 dina), lan Pawukon (saubengan 30 minggu = 210 dina). Ana ing prasasti lan kitab-kitab kakawin (basa Kawi), cathetan wektu wujud gabungan antarane petung Wariga Gemet lan taun Saka (Çaka) lan Mangsa. Kanggo ikudiaturake conto:

Sejarah dan Prasejarah Bahasa Jawa Kuno Pengetahuan kita mengenai sejarah Jawa Kuno terutama berdasarkan piagam-piagam dan prasasti-prasasti lama, yang ditulis di atas batu atau lempeng-lempeng dari perunggu. Tulisan-tulisan itu biasanya menyebut tanggal dikeluarkannya lewat sebuah sistem rumit yang berkaitan dengan gejala-gejala astronomis. Demikian misalnya prasasti SUKABUMI (bahasa Jawa Kuno) diawali begini: “Pada tahun 726 penanggalan Saka, dalam bulan Caitra, pada hari kesebelas paro terang, pada hari Haryang (hari kedua dalam minggu berhari enam), Wage (hari keempat dalam minggu berhari lima), Saniscara (hari ketujuh dalam minggu berhari tujuh)…” dan seterusnya. Inilah sebuah contoh khas cara orang Jawadulu menentukan sebuah tanggal.

Dalam prasasti-prasasti kemudian hari, sistem tersebut disempurnakan lagi, sehingga juga menyebut tingginya bulan, sebuah planit tertentu dan konstelasi maupun konjugasi dua bintang. Demikianlah pada umumnya terbuka kemungkinan untuk mengalihkan tanggal sebuah prasasti ke dalam kronologi kita dengan suatu kadar kepastian yang cukup memadai. Dan mengenai prasastiSUKABUMI kita lalu sampai pada tanggal 25 MARET tahun 804 M. (P.J. Zoetmulder, Kalangwan (1974) halaman 3).

Page 49: Serat Jayabaya

Cerita tentang penulisan Wirathaparwa Waisampayana: “Duli Baginda, beginilah sejauh yangsaya ingat. Kita mulai membaca cerita ini pada hari ke-15 bulan gelap dalam bulan ASUJI; harinya TUNGLE, KALIWON, BUDHA, pada wuku PAHANG dalam tahun 918penanggalan SAKA. Dan sekarang ialah MAWULU, WAGE, RESPATI dalam wuku MADANGKUNGAN, pada hari ke-14 paro petang dalam bulan KARTTIKA. Jadi waktunya genap satu bulan kurang satu hari. Pada hari kelima Baginda tidak menitahkan diadakannya suatu pertemuan, karena Baginda terhalang oleh urusan lain. Menerjemahkan cerita ini ke dalam Bahasa Jawa Kuno minta waktu yang cukup banyak. Duli mengharapkan, agar pembawaan tidak melampaui kesabaran Baginda dan tidak dianggap terlalu panjang.”

Di sini kita berjumpa dengan suatu contoh bagaimana tanggal dibawakannya untuk pertama kali sebuah karya Jawa Kuno (deklamasi perdana) ditentukan dengan cukup rumit. Menurut kronologi modern tanggalnya ialah sejak 14 Oktober sampai 12 Nopember tahun 996 M. (P.J. Zoetmulder, Kalangwan (1974), halaman 110). Conto kasebut ing ndhuwur nuduhake menawa kawit biyenmula wong Jawa wis duwe tatacara dhewe netepake tanggal (wektu). Disebutake wektune omplit banget. Disebutake kahanane rembulan (petung lunar): ‘paro petang’ lan ‘paro terang’. Kahanane ‘mangsa’ (PJZ nerjemahake bulan – petung solar). Panyebute dina nganggo petung Wariga Gemet (Wuku, Padinan, Paringkelan, Pasaran). Lan disebutake uga angka taun penanggalan Saka.

Kanthi mangkono, Jawa sejatine pancen wis duwe tata penanggalan sing lunar (komariyah) lan sing solar (syamsiyah). Malah diganepi nganggo petung Wariga Gemet. Nanging pancen sajake ora duwe cathetan angka taun, mula jaman prasasti lan kakawin sing dianggo angka taun Saka.Ing Jaman Mataram Sultan Agung, petung Wariga Gemet dijumbuhake karo Penanggalan Hijriyah. Hebate, banjur bisa ditemokake wilangan siklus dina kang jumbuh karo petung penanggalan lunar lan Wariga Gemet, yaiku 5670 dina kang padha karo 2 windu (16 taun).

Ngelmu Urip #18

Panjumbuhe petung Wariga Gemet karo penanggalan sistem lunar (komariyah) ngasilake Penanggalan Jawa kang banjur bisa ‘nyambung’ (senajan ana bedane) karo penanggalan Hijriyah Islam. Angka taun Penanggalan Jawa ora njupuk angka taun Hijriyah, nanging nerusakeangka taun Saka kang sisteme solar (syamsiyah). Bab iki ora amarga Jawa ngemohi penanggalan Hijriyah, nanging murih cetha prabedane penanggalan Jawa (lunar) karo penanggalan Hijriyah. Karomaneh, penanggalan Saka kang neng Jawa wis lumaku wiwit mlebune agama Hindhu wis dianggap penanggalan Jawa. Malah-malah, menawa dikaitake karo Pranata Mangsa (sasi, wulan),bisa uga penanggalan Saka kang dianggo wong Jawa ora padha karo penanggalan Saka sing dianggo ing tanah Hindustan (India).

Penanggalan Jawa yasane Sultan Agung digawe murih bisa nglebokake sistim petungan wektu (Wariga Gemet) kang wis ‘mentradisi’ lan asli Jawa. Upamane, kejaba wuku lan wetonan isih ana jenenge taun cacah 8, windu cacah papat, tumekane kurup cacah 7 (sawise dijumbuhake,sadurunge ana 35).Cathetan bab kurup: Lumakune saben 120 taun, yaiku ngajokake sedina tibane tanggal 1 Sura taun Alip. Menawa kurup sadurunge tiba Rebo Wage (Kurup Aboge), candhake ditibakake Selasa Pon (Kurup Asapon), tegese puteran kurup manut cacahe dina wetonan (35). Sawisedijumbuhake cukup pitung kurup kang jenenge manut urutan mundur jeneng Padinan. Upamane sadurunge tiba tanggal 1 Sura taun Alip tiba dina Saptu dijenengi kurup Sabtiyah, kurup sateruse tiba dina Jemuwah dijenengi kurup Jamngiyah.

Ing bawarasa Ngelmu Urip perlu banget diaturake pangerten-pangerten petung wektu Jawa iki jalaran ing tengahing masyarakat akeh kang nganggep petung wektu Jawa ngayawara lan tahayul. Ana uga kang duwe anggepan menawa Kalender Jawa iku mung jiplakan saka Kalender Hijriyah. Tegese, ngasorake kawruhe leluhure awake dhewe lan muji-muji kawruh saka manca kang urungmesthi nyocogi kanggo nglakoni urip neng tanah Jawa. Petung wektu Jawa mujudake perangan pangati-ati kang tliti temenan. Mula, bisa uga, ya mung wong Jawa kang duwe krenah menehi wataking kahanan utawa ciriwanci tumrap dina-dina ing Wariga Gemet cacah 210. Kejaba nganggo dhedhasar wataking: Wuku, Padinan, Pasaran lan Paringkelan, uga dilebokake petungan dina Padewan (saubengan 8 dina) lan Padangon (saubengan 9 dina). Sabanjure ditambahake petungan neptu cacah 3, yaiku: Petungan Pancasuda (7 werna), Rakam (6 werna), lan Paarasan (10 werna). Uga ana luluri utawa pangeling-eling anane dina-dina kang duwe bobot kahanan ‘aurora kosmis khusus’, yaiku: Tali Wangke, Sampar Wangke, Sarik Agung, Kala Dhite, Dhendhan Kukudan lan Sengkan Turunan.

Page 50: Serat Jayabaya

Kabeh petung lan pepeling tumuju marang pangati-ati anggone mangerti kahanan owah gingsire aurora kosmis alam semesta ing saben dinane. Kanyatane, kahanane planet bumi ing tengahing alam semesta tansah dayan dinayan karo sakabehing ‘benda angkasa’. Daya-dinayan iku nuwuhake aurora kosmis kang tansah owah gingsir dinamis manut posisine bumi karo benda-benda angkasa liyane mau.Contone:- Hubungane bumi karo srengenge ndadekake ana awan lan bengi, uga ndayani urip kehidupan) marang flora lan fauna, nuwuhake angin lan udan kang sabanjure (kanggone manungsa Jawa) bisa ditengeri anane ‘mangsa’ (musim) cacah 12 saben taune.- Hubungane bumi karo rembulan ana dayane kang njalari ana pasang lan surut tumraping banyu segara. Uga ndayani prilakune flora lan fauna.

Menawa srengenge lan rembulan nduweni daya pangaribawa tumraming urip (kehidupan) titahing Gusti Allah kang manggon ing bumi, milyaran lintang ing angkasa mesthi uga ada daya pangaribawane. Ana daya aurora kosmis kang sipate bisa dititeni sacara empiris, nanging ugaana daya kang sipate kudu dimangerteni kudu nganggo daya spirituil. Gandheng titah manungsa (Jawa) kaparingan daya empiris (cipta rasa karsa) lan daya spirituil, mula bisa mangerteni sakabehing owah-owahane aurora kosmis alam semesta lan pengaruhe marang urip lan panguripane manungsa. Iya nganggo dhasar pangerten iki, ing Jawa ana Primbon Pawukon lanWetonan kang kanggo mangerteni watak lan lelakone uripe manungsa kang gegayutan karo weton lan wukune nalika lair.

Ngelmu Urip #19

Ing tengahing bebrayan wektu iki, akeh kang nganggep primbon pawukon lan wetonan petungan kang ora klebu nalar, gugon tuhon ngayawara. Malah-malah akeh uga kang nganggep ‘bertentangan’ karo ajaran agama. Nanging anehe, sing padha maido iku nyatane ya orawani nerak kapercayaan anane dina becik lan ala. Uga ana kang isih perlu golek dina becik nalikane arep mantu, pindhah omah, serah terima jabatan lan sapanunggalane.

Kanyatan mangkene iki nuduhake menawa sejatine ing jero batine wong Jawa pancen wis kadunungan ‘kesadaran semesta’ kang mbalung sungsum. Anane padha duwe anggepan yen wuku lan wetonan gugon tuhon mung sawijining ‘pepinginan’ ben diarani moderen utawa‘lurus imane’.Pancen gegandengan karo masalah owah-owahan kahanan semesta alam kang dipetung nganggo wuku lan wetonan banjur ana tuntunan Jawa kanggo ‘menyiasati’ murih becike. Tuntunan mau ana kang wujud ritual sesaji lan ruwatan kang ora gampang dinalar. Upamane kang disebut ‘sedhekah ngawekani sambekala wuku’ utawa ‘ruwatan wuku’ kang wujude ritual kendurenan. Apa maneh dongane kok dudu donga Jawa nanging donga agama Islam kang diwenehi pengantar nganggo basa Jawa. “ Apa mandi dongane ?”, mangkono pitakonan kang kerep ditampa KSM.Ewuh aya anggone arep nerangake. Amarga bab iki pancen ana sambunge karo transformasi budaya nalika lumebune agama Islam ing Jawa. Menawa digoleki ing literatur bab anane sambekala wuku lan tatacara sidhekahe kaya kang disebut ing buku-buku primbon, ketemune mung ana ing jaman kapujanggan. Yaiku jaman nalikane akeh lakubudaya Jawa kang wis dileboni pengaruh agama Islam. Mula (pandugane KSM) babagan sesaji lan donga ngawekani ‘sambekala wuku’ wis ora asli Jawa maneh.

Gumantung sing nampa. percaya njur dilakoni ya becik, ora percaya ya resiko pribadine dhewe-dhewe. Amarga pratelan ing wuku lan wetonan amung kaya dene ancer-ancer sipating manungsa kang disebabake kahanan aurora kosmis semesta nalikane lair. Fungsine kanggo instropeksi dhiri anggone nglakoni urip murih ngati-ati. Karomaneh, kanyatane pratelan wetonan lan pawukon ora bisa ditampa mentahan. Jalaran bisa gawe nglokro menawa pratelane elek, nanging uga bisanjalari kemlungkung menawa pratelane tiba becik. Kabeh isih butuh disurasa dhewe-dhewe sagaduke ‘cipta rasa karsa’ kang diduweni.

Pratelan wuku lan wetonan uga dudu ‘kodrat’, nanging amung kaya dene ‘bungkus kosmis’ kang bisa disuwak utawa diluruhake. Gambarane kaya dene pengaruh lingkungan (masyarakat) marang perkembangan SDM. Menawa kahanan masyarakate pancen endhek kualitas peradabane, SDM uga endhek kualitase. Bisane owah menawa diwulang (pendidikan). Mengkono uga bab pratelan wuku lan wetonan kang gegayutan karo watak wantune manungsa bisa disuwak lan diowahi sarana ‘laku’ ngoptimalake dayane ‘cipta-rasa-karsa’.Ananging gandheng kang dadi sumber pengaruhe iku kahanan alam semesta, mula laku panyuwake uga ora gampang. Mulane para leluhur banjur njupuk panyuwake sambekala wuku nganggo sesaji lan didongani. Pamrihesupaya gampang dilakoni dening ‘awam’. Wondene ‘kahanan alam semesta’ kang pancen ora becik kanggo sawijining pakaryan, para leluhur paring pepeling murih disingkiri. Pamrihe kanggo pangati-ati

Page 51: Serat Jayabaya

anggone tumindak lan tansah eling marang kahanan alam semesta. Pangati-ati iku becik, dadi ngawur banget menawa ana komentar nganggep ‘klenik’ marang kang percaya anane dina ala lan dina becik kanggo sawijining pakaryan.

Ilmu Pengetahuan lan Teknologi jaman saiki pancene wis bisa menehi andharan babagan observasi alam semesta. Pirang-pirang satelit bisa diorbitake kanggo kepentingan komunikasi lan mengamati gejala lan peristiwa alam semesta. Pigunane akeh banget tumraping manungsa. Nganti bisa ‘ngramal’ bakal anane bencana alam werna-werna. Kabeh observasi alam semesta mau bakune uga kanggo mangerteni owah gingsire kahanan alam semesta kang tujuwane golek ‘slamet’. Mula ing kene becike ditunggu wae asile observasi mau jumbuh apa ora karo pratelane wuku lan wetonan cara Jawa. Menawa jumbuh tegese leluhur Jawa wis ndhisiki ngerti pakartine alam semesta. Dene yen geseh, lagi bisa diarani menawa kawruh warisane leluhur Jawa babwuku lan wetonan pancen ‘ngayawara’.

Ngelmu Urip #20

Wuku lan wetonan sejatine dudu ramalan, nanging petung utawa malah bisa diarani sawijining kawruh kanggo mangerteni ‘situasi lan kondisi’ alam lan wataking manungsa manut weton lan wuku kelahirane. Gandheng manungsa kadunungan ‘cipta rasa karsa’ mangerteni kahanan alam semesta lan wewatekane dhewe-dhewe iku migunani kanggo nglakoni urip. Saora-orane kanggopangeling-eling murih bisa srawung kepenak karo sapadha-padha.

Pratelan wuku lan wetonan uga dudu kodrat, ananging amung ancer-ancer kahanan kang bisa disiasati dening dayaning ‘cipta rasa karsa’ kang diduweni manungsa. Ya ing kene iki perlune ngoperasionalake kesadaran ber-Tuhan, kesadaran kesemestaan lan kesadaran keberadaban. Menawa ing jeroning batin kita tansah ngupadi nglakoni urip kang ‘becik-bener-pener’ bakaleya dituntun manggih kamulyan temenan. Beja-cilaka, seneng-susah amung kahanan kang lumrah dialami dening manungsa.

Ngelmu urip candhake ngrembuk bab ‘kesadaran keberadaban’. Tinitah dadi manungsa kang diparingi ‘cipta rasa karsa’ wus samesthine kudu beradab utawa nduweni ‘budi pekerti luhur’. Pigunane kanggo urip bebarengan karo sapadha-padha (manungsa liyane). Ing tengahing bebrayan pancen ana kang duwe panganggep menawa ‘peradaban’ Jawa isih kegolong primitif.Panganggepe didhasarake anane lakubudaya Jawa ‘atur sesaji’. Malah kepara ana sing ndakwa menawa lakubudaya ‘atur sesaji’ iku ‘bersekutu’ karo setan. Ya, kabeh mau syah-syah wae, wong mung panemu. Tur akeh-akehe panemu kang mangkono iku ora dikantheni ‘nyinau’ luwih dhisik. Nek dijlentrehake larah-larahe sing klebu nalar, padha mbregudul emoh nampa. Lha yawis sumangga, wong kadhung nampa piwulang saka peradaban liya kang dianggep luwih bener lan moderen. Peradaban Jawa iku ngrembakane kanthi aras peradaban pertanian sawah lan kebaharian. Ana ing peradaban iki kanyatane dibutuhake ‘makarya bebarengan’. Ora anapegaweyan kang bisa ditandangi ijen. Olah tani nggarap sawah lan misaya iwak (kenelayanan) ora bisa tumandang ijen. Mesthi ana sangkut-paute karo manungsa liyane. Contone bab pengairan sawah cetha kudu ana ‘manajemen bersama’ murih padha bisa entuk banyu saka sumber alam kang uga dadi ‘milik bersama’. Semono uga nalika kudu golek iwak neng tengah laut,mesthi bebarengan sak perahu.

Aras peradaban kang kasebut ndhuwur adoh banget sungsate menawa dibandhingake karo aras budaya ‘penggembala ternak’ ing Asia Daratan lan ‘pertanian kebun’ ing Eropa. Kekarone bisa ditandangi ijen utawa sak keluarga thook. Mula sing berkembang ‘individualisme’ dudu ‘kebersamaan’. Ana ing peradaban kang individualis banjur thukul anane budaya ‘juragan-pekerja’ lan kang ekstrim budaya ‘majikan-budhak’. Ana ing peradaban individualis banjur akeh tabrakan kepentingan: individu, keluarga (klan), lan kabilah kang entek-entekane wujud konflik.Konflike rebutan padhang penggembalaan, rebutan kesuburan lahan perkebunan, rebutan budhak, lan rebutan ‘kamisuwuran-bandha-wanita’.

Beda banget karo aras peradaban Jawa kang pertanian sawah lan kebaharian. Ana ing peradaban iki, kanthi alamiah wong-wonge padha sadhar menawa ora bisa urip ijen. Padha sadar menawa antarane manungsa siji lan sijine ana ‘hubungan lan saling tergantung’. Biyen=biyene, masyarakat Jawa sing pedalaman (pertanian) nyawiji ana wilayah ‘Kabuyatan’, dene singneng pesisir ing wilayah ‘bebandharan’. Malah sing nggumunake, ing masyarakat pesisir, pemimpine para wanita kang disebut Nyai Ageng. Dene ing para Buyut kang akeh-akehe para pria disebut ‘Ki Buyut’ utawa ‘Ki Gedhe’.Nyai Ageng lan Ki Buyut (Ki Gedhe) kejaba nduweni kaluwihan kepinteran babagan ‘kepemimpinan

Page 52: Serat Jayabaya

sosial’, uga padaha nduweni karisma (kaluwihan) ing babagan spiritual. Wewatakane ‘ngayomi’, mula wargane bisa suyud lair terusing batin. Kabeh warga ing‘bebandharan’ lan ‘kabuyutan’ bisa makarya bebarengan manut kabisane dhewe-dhewe. Arang banget anane ‘konflik’ amarga arase tansah migunakake ‘musyawarah’ kang dipimpin dening pemimpin utama, Nyai Ageng lan Ki Buyut.

Ngelmu Urip #21

Anane pemerintahan model ‘kabuyutan’ lan ‘bebandaran’ nuduhake menawa sejatine Jawa iku duwe sistim pemerintahan sing teratur lan asli. Dudu jiplakan saka Asia daratan (India, Burma, lsp.) kaya dene panemune para pakar sejarah asing. Pancen ana teori-teori ‘nggladrah’ babagan asal-usule wong Jawa klebu budaya lan peradabane. Cilakane, anggone nyusupake teori mau pinter banget, kasebut ‘Jangka’. Manut teori ‘Jangka’ iki, asal-usule wong Jawa iku saka krenahe Sultan Ngerum (Timur Tengah) kang mrihatinake kahanane P. Jawa kang tansah kompal-kampul ing tengahing samodra. Banjur utusan para syech-syech sektine supaya mantek P. Jawa. Panteke wujud Gunung Tidar (Magelang). Sawise P. Jawa anteng banjur diiseni manungsa kang dijupukake saka wilayah Asia daratan. Diusung nganggo prau komplit sak ingon-ingon lan kaperluwan bukak sawah pertanian. Saben prau diiseni wong salaksa (10.000). Menawa dinalar, lha rak ketok banget anggone arep gawe ‘pinunjule’ wong-wong saka Timur Tengah. Buktine, wong Timur Tengah ora duwe ‘budaya bahari’, kok bisa-bisane gawe prau sing bisa momot puluhan ewu manungsa sak kewan-kewane. Lha ya kepriye bisane gawe prau, wong ora duwe alas kang kayu-kayune bisa dianggo gawe prau.

Ana maneh teori awur-awuran kang disebut ‘Jangka’ mau. Yaiku, crita menawa Sang Prabu Jayabaya iku muride Syech Samsujen kang asale saka Ngerum. Klebu nalar apa ora menawa “Ratu Gung Binathara Jawa’ mik trima dadi muride ‘syech’ saka negara Ngerum sing ora kondhang babar pisan ana ing sejarah?

Strategi penjajahan peradaban, ngono panemune KSM babagan anane teori-teori ‘nggladrah’ bab asal-usule wong Jawa lan budayane kang disebut ing ‘Jangka’. Bisa uga panemuku iki akeh sing ora sarujuk. Amarga kadhung percaya banget karo ‘jangka-jangka’ kang sumebar ing tengahing masyarakat. Dhek malem Selasa Kliwon (16 Juli 2007) kepungkur, KSM dikon sesorah ‘Falsafah Panunggalan’ neng ngarepe warga Yayasan Kanthil Semarang. Ana peserta sing takon, posisine‘Jangka Jayabaya’ neng Falsafah Panunggalan iku priye? Tak wangsuli, menawa ing jangka kang dikarepake isih ana wacana Prabu Jayabaya muride Syech Samsujen, iku jangka ‘omong kosong’. Jangka kang migunakake basa Jawa anyar kasebut perlu dirunut neng basa Kawi. Jalaran nyebut Prabu Jayabaya kang ing jamane maju banget kasusastran Kawi (Kakawin). Yen ora ana rujukan ing basa Kawi, cetha yen ‘jangka’ kang dikarepake karyane penjajah. Tujuwane kanggongringkihake ‘kedaulatan Jawa’.

Para maos, kanyatane ing donya iku pancen ana jajah-menjajah antar peradabane manungsa. Ing kene, Jawa tansah dadi korban penjajahan utawa sing dijajah. Mula akibate budaya lan peradaban Jawa diasorake. Dianggep primitif, kebak klenik lan ketahayulan. Wusanane wong Jawa akeh sing rumangsa ‘isin’ marang budaya lan peradaban warisan leluhure. Amarga wedi mlebu neraka, wong Jawa wis akeh kang ora gelem nindakake lakubudayane kang dicap ‘syirik’ utawabersekutu karo setan.

Kamangka, sejatine lakubudaya Jawa iku luhur banget. Ana ing sarasehan Selasa Kliwonan Yayasan Kanthil, tak aturake conto kaluhurane lakubudaya Jawa kang pancadane Falsafah Panunggalan.. “Kambing melahirkan pun perlu diselamati”, ngono irah-irahan berita HarianWawasan anggone ngomentari sesorahku. Nylameti laire wedhus, satleraman pancen kayadene tumindak nganeh-anehi lan mubadir. Nanging akeh sing ora mangerti menawa slametan laire wedhus kang wujud ‘dhawet’ iku nuduhake ‘ide Panunggalan’. Senajan wujude wedhus, kanyatane uga titahe Gusti Allah. Wong Jawa kang sadar Panunggalan lan rumangsa diparingi‘Cipta Rasa Karsa’ mesthi mudheng menawa kudu ngurmati laire titahing Gusti. Perkara peradaban liya nganggep wedhus mik kewan kang syah ‘dibantai’ kanggo ritual agama, iku dudu urusane wong Jawa kang landhep ‘rasa pangrasane’, lantip ciptane, lan tulus sumarah karsanetumuju marang Panunggalan.

Conto luhure peradaban Jawa liyane, yaiku tradisi sesaji ing malem Jumuwah Kliwon utawa Selasa Kliwon. Wujude sesaji ‘kembang setaman’ kang ing esuke disebar ing prapatan dalan utawa plataran omah. Akeh kang nganggep lakubudaya iki klenik, tahayul, lan syirik. Nanging coba tak aturi nyimak rapal mantrane nyebar kembang, mangkene:“Ora nyebar kembang, nanging nyebar kabecikan. Gusti Ingkang Maha Kuwasa keparengna Paduka paring kawilujengan lan karahayon dhumateng sedaya titah Paduka ingkang langkung ing prapatan

Page 53: Serat Jayabaya

(plataran) punika.” Lha mbok wujud gendruwo, coro, utawa kirik sing liwat katut disuwunake keslametan lan karahayon. Mangga dipenggalih lan ditandhing karo lakubudaya liyane!.

Dening Ki Sondongmadali

Tulisan ini dikirim pada pada April 19, 2008 10:27 am dan di isikan dibawah NGELMU URIP. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda bisa melewati ke akhir dan meninggalkan sebuah tanggapan. Memping saat ini tidak diperbolehkan.

13 Tanggapan ke “NGELMU URIP”

1. Catur Berkata: Mei 22, 2008 pukul 4:29 pm | Balas

Kula ngaturaken panuwun,dene taksih wonten ingkang ngudi ing reh kabudayan jawi. Laku punika manawi boten dipun kanteni sucining manah. ugi kirang sae. Mila ngudi ngelmi jawi ingkang rungsid kedah teteken ati suci pepayung budi rahayu. Tartamtu mahani tentreming kalbu saha wicaksana ing tumindak. Nuwun

2. Catur Berkata: Mei 22, 2008 pukul 4:59 pm | Balas

Jlentrehe ngelmu urip jebul jembar tebane sasat nglangut kang tanpa tepi. Banjur ngelmu urip kuwi kanggo sapa? Yen manut andharan kang bawera kaya mgono iku. Kamangka jaman saiki wong tuwa wae akeh kang gonyak-ganyuk nglelingsemi, apa maneh bocah saiki apa ya bisa miyak warana pangripta tulis kang njlentrehake ngelmu urip nganti awar-awar angendukur. Bab iki sejatine akeh para muda kang padha adoh nyecep piwulang luhur marga anggone asung sesulang nggedabyah nganti ora mudeng kanggone bocah saiki.

3. Catur Berkata: Mei 22, 2008 pukul 5:07 pm | Balas

Sejatine ngelmu urip ora kudu kajlentrehake kanthi basa kang kebak sanepan.nanging dijabarake siji mbaka siji kanthi gamblang. Ing kene mahanani para mudha bisa seneng banjur alon2 melu nyecep kawruh jawi. Upama luput diagung pangapura jer manungsa mono mung saderma. Nuwun

4. Kodrat Lajer Eddy Berkata: Mei 23, 2008 pukul 6:42 am | Balas

Terimakasih masih ada yang perduli dengan budaya Jawa

5. temon Berkata: Agustus 27, 2008 pukul 5:01 am | Balas

Pak Catur, apa yang disampaikan diatas sangat baik sekali. Apa boleh saya tahu dan memahami tata syariat dan amalan untuk menuju “kasampurnan urip kang sejati” dari sampeyan.terima kasih.

6. Tukriyo Budiharto Berkata: Agustus 27, 2008 pukul 7:47 am | Balas

Ass.Wr Wb, kpd Ki Sondang Mandali, sy mau menyampaikan bahwa penulisan kitab Sangkan Paran yang aKi kirimkan ke Joko Wiro, ternyata ada bab yang isinya sama, yaitu Bab Sangkan Paran 7 dan 9 isinya sama, tolong ya Ki Sondang pada Bab 9 itu isinya bagaiman? Kalau Ki Sondang berkenan ya tolong ke alamat sy : [email protected], kalau mau dikirim secara keseluruhan juga tidak apa2. Matur Nuwun Nggih

Page 54: Serat Jayabaya

7. wong lugu Berkata: Oktober 22, 2008 pukul 3:13 am | Balas

apik tenan iki, ayo padha nguri2 kabudayan luhur jawa

8. winardiyanto Berkata: November 23, 2008 pukul 9:10 am | Balas

ngelmu asli saking jawi sanes produk impor, mugi tansah pinaringan seger saras ingkang pinanggih

9. Sutarja Berkata: Juli 31, 2009 pukul 1:54 am | Balas

Lare-lare sak puniko sampun kebablasen tumut-tumut adat barat, dados katah remaja ingkang sampun boten, mangertosi unggah ungguh lan toto kromo dateng tiang asanes ,milo kulo sanget sarujuk sanget bilih piwulang jawi puniko saget dipun ngrembaka aken malih dateng alam brebrayan.

10. Herry Saptono Berkata: September 3, 2009 pukul 5:53 am | Balas

Beberapa waktu yang lalu, lupa tahunnya, Metro TV menayangkan tayangan dari Discovery Channel, yang menjelaskan apa yang kemudian dinamai “HYPERSPACE” – Rupanya hyperspace (penelitian ini oleh 5 negara besar, Perancis, Inggris, Jepang, Amerika, Jerman) itu adalah alam yang berada DILUAR NALAR. Berada dalam alam inilah, manusia bisa disebut KHALIFATUL fil ARD … ternyata alam ADA pada saat OTAK MANUSIA TIDUR. Para pneliti ini kemudian menemukan 2 musik yang disetel, 1 musik masuk telinga kiri – yang lainnya ke telinga kanan … karena otak susah memproses… akhirnya otak TIDUR. Maka kemampuan manusia sebagai makhluk paling sempurna bisa dibuktikan !Bukankah yang masuk akal/nalar itu cuman sedikit (dibanding hyperspace)?Bukankah menidurkan otak itu adalah semedi / khusyu’ ?Bukankah kemampuan itu sudah menjadi keseharian para leluhur kita ?Suatu saat nantinya tidak lagi diperlukan remote-control, cukup dengan ‘krenteg’ untuk mindah channel TV, dan lain-lain …. he he he kita ketinggalan jaman lagi.

11. Rahmat Gilling Berkata: September 8, 2009 pukul 10:07 am | Balas

Wah jan nyamleng tenan, ojo lali ayo nguri-uri murih jawi lestari.

12. nur sidik Berkata: Oktober 31, 2009 pukul 9:26 am | Balas

nuwun sewu”ngelmu urip”niku enten sing pun ditulis ngangge boso nasional mboten..?soale terus terang mawon katah boso sing kulo mboten ngertos ma’na lan maksude..dadose kulo malah mboten paham. ne biso di tulis nganggo rong boso…

13. ruh_sing_bijak Berkata: November 1, 2009 pukul 3:32 pm | Balas

urip sejati karo sejatine urip opo bedone?

Tinggalkan Balasan

Nama

Page 55: Serat Jayabaya

E-mail (will not be published)

Situs web

Kirim Komentar

Beritahu saya mengenai komentar-komentar selanjutnya melalui surel.

Beritahu saya tulisan-tulisan baru melalui surel.

Blog pada WordPress.com. Masukan (RSS) dan Komentar (RSS).

Pamomong24 Februari 2010 | 03:11 wibDening Suwardi Endraswara

Mlaku Awan Kepethuk Ula Mlaku Sore Kepethuk Sawan

SAJAKE wis tekan titi kalamangsa. Ora bisa dinyang. Wong Jawa bakal kepethuk lelakon seje. Sing luhur tambah luntur, lan sing asor dipupuri. Mlaku awan-awan kepethuk ula. Mlaku wayah sore akeh sarap sawan. Kloyong-kloyong wayang wengi kejeglong jugangan, akeh klabang kures kalajengking. Jare simbah, Jawa kuwi jawabe. Kok malik, Jawa kuwi ”jawal” lan ’’jambule’’. Mula, ora mokal yen wis akeh sing kepleset, kegodha rambut memak, pledhinge wentis kuning, kesenggol mendal-mendule cengkir gadhing. Akeh sing pengin ngudang wirang. Ora sah adoh-adoh. Pepundhen-pepundhenku sing bebasane lagi kaya wit nangka, bakal awoh ting grandhul, nyamplungane kandel, jebul awoh ciplukan. Akeh sing lagi kepama, kudune wit nangka iku

nggalih, e e e, jebul kopong ciplukan. Sing kudune lungguh tata, kaya wit nangka, mbesuk kena kanggo ’’saka guru negara’’, godhonge ngayomi kiwa tengen, rontog kabeh godhong lan panga-pangen, kesamber barat gehde. Wusana, kawulane kudu kaya piyik kelangan babon, golek pangeyupan neng ngisor ciplukan. Murang tata tenan.

Piwulang luhur ’’golekana tapake kontul nglayang’’, akeh sing diplintir tekan ’’ngisor ciplukan’’. Piwulang lungit iki wis dirujag, dipoles-poles, dilipstiki, golek slamet. Tumindake saya nggaret lan nggraji atine rakyat. Plintir-plintiran tembung kaya dhadhung, diangkah nyrimpung. Nuwun sewu, embuh yen ’’si kontul bakal nglayang ngulon, bablas kesasaban mega-mega, njur lap, ilang kakedhepake’’. Embuh bakal menyang ngendi. Kontul-kontul iku wis tanpa tepak meneh. Kontul wis ora dhemen mencok ing tengah ler-leran sawah. Lha piye ta? Sawangen kanthi heneng-hening awas eling. Tenan. Sing ketoke

Page 56: Serat Jayabaya

ngguya-ngguyu, jebul dha nggembol watu. Kang katone tetembangan, rengeng-rengeng, uga madhahi kreneng. Priyagung luhur, sing katone mesam-mesem, alus putih kaya kontul, ning jebul atine dhandhang (ireng). Kabeh ngemu (ndhandhang) pamrih.

*****

YEN ngono, pancen wis wayahe wong Jawa nunggu tumetesing bun parak esuk. Nunggu tetesing madu, sang ’’Kusuma anjrah ing bawana’’, yaiku Ratu Adil, kusumaning jaman kang lagi lelana, njajah desa milang kori, samengko bakal jumedhul sawektu-wektu. Pawakane ngungkuli rembulan. Lire, bisa madhangi sajrone pepeteng. Nanging ora mbrongot sumelet kaya srengenge. Padhange rembulan riyeb-riyeb, ngemu surasa ting trecep. Ing swasana ngono iku, lelagon bocah ’’Dolanan Dhakon’’, bakal timbul maneh.

Dhakon? Ya, saiki wis dilalekake. Wis digenti facebook, S-M-S, lan samubarang sing gumebyar liyane. Iki pratandha wis kelalen ’’dhakon cacahe pitulikur’’. Woww, wong Jawa kuwi angger wis nggepok wilangan 27, gawat. Akeh kedadeyan, tanggal 27 Juli biyen dha rame ta? Tanggal 27 Mei 2006 ana lindhu gedhe. Pepundhen negara sedane uga tanggal 27 Januari, lan isih akeh meneh. Sing paling ngeres, wong Jawa mesthi kerep ngucap: ’’O, cah bodhone 27.’’ Njur ana meneh: ’’Yen isa ngalahake aku, tak sembah ping 27.’’

Eling, wong Jawa angger wis kegodha pi-tu, lagi dha nuwun sewu: kukur-kukur sirah sing ora gatel. Luwih-luwih yen nganti njeblos ing pakunjaran, nelangsa jero. Selagine pepundhenku sing kelayu pi-tu, dilabrak garwane tekan kantor ya kukur-kukur kok. Getun? Lagi neng hotel, ana sing diindhik garwane, njur diblak kotang, digedhor. Ana sing dilayangi nganti tekan pimpinane, akhire dilengser gara-gara 27. Yen ngono, pancen wis angel tenan golek pawongan sing kena kanggo panutan, bisa nggelar lan nggulung sasmita 27 iku.

Dak duga, ’’Sang Sasangka Jati’’, isih kaling-kalingan mendhung, nlempit ing walike angka gaib iku. Sapa sing kuwawa mbatang cangkriman 27 iku, kiraku sing bakal bisa bali marang lajere wit nangka. Bakal nggalih, oyode nyokot kuwat ing bumi pertiwi, ora mung ati ciplukan, gampang jebol, lan ora pati ngumur dawa. Cangkriman iku isih dawa ulurane. Yen klakon mbatang, kiraku bakal ngerti wewadine piwulang ’’bener lan pener’’. Wektu iki, isih akeh sing mung ngoyak bener thok, ning ora pati pener. Iki sing seprene wis gumlewang, dha disingkur. Mulane, jejeging adil sok isih neng lambe. Jati-jatine rembulan, kaendran, tangeh jumedhule yen isih peteng marang oncek-oncekane angka cangkriman.

***

Aku dadi kelingan karo Kinanthine mbakyu sindhen: ’’dhedhasare nagri iku, bener pener kudu lantip, aja pijer mangan nendra, sepi pamrih den kaesthi, pesunen sariranira, jejeging adil den udi.’’ Lamun bener iku isih cethek panlusure, ing negara iki durung bakal njedhul Ratu Adil. Yen lelakon bener, isih benere dhewe, benere kroni (gedibale), dudu bener sejati, ewuh aya. Iki sing sok njalari isih ana rereged ing batin. Isih kelepetan nepsu amarah. Ya iki kang bisa ngglundhungake wong Jawa angel diluk atine. Pijer golek pawadan mrana-mrene, luwih-luwih yen rada kepengkok, kepepet rembug. Luwih gawat meneh, yen ajining dhiri bakal keweleh, wah, wong Jawa sok pijer ’’gawe-gawe’’, dhandhang diunekake kontul. Wit ciplukan, diungal-ungalke, dianggep wit nangka. Toblas!

****

RATU Adil, iku jiwane lelana brata, tanpa pamrih. Yen gelem tapa, wis kegolong tapa ngrame. Wis gelem mbabar jati dhiri. Ora owel. Dheweke wis bisa mesu raga, mangasah mingising budi. Mula, bisa ngugemi mahambeg adil paramarta. Nuntun marang keslametan (salvation), yaiku sang mesianis utawa herucakra kawedhar. Ning, apa wis ana tandha-tandhane, bakal jumedhul? Kari nunggu, mbokmenawa ana lintang alihan, jumedhul Sang Sasangka Jati, kang jiwane profetik (prophet). Tindak-tanduke tanpa pamrih, nggunakake lungiding pangawikan Jawa.

Bareng daksarawidekake marang ’’Guru Sejati’’, jare isih dawa jangkahe lelakon iki. Bakal jumedhule Ratu Adil Kabudayan, kandhane, bebarengan sumilake pedhut ing negara rame. Ing negara rame, tansaya ngegla. Bakal akeh si Kanthong Bolong kuminter, rumesik. Nanging sejatine crobo. Bebudene dudu galihe nangka, ning nguwit ciplukan. Gampang mblendok, keblondrok. Merga ’’iman kuwat’’, nanging ’’imin bobrok’’. Samengko, isih bakal akeh wong memuji, njunjung-njunjung, nyembah-nyembah wong reged. Wong-wong isih kendel apus-apus, blak-blakan, dora cara, lan nganti nglabuhi dora-sembada.

Lole-lole, eyang Drona isih arep kumledhang. Bakal mikuwati umpak Sokalima. Percaya kena ora kena,

Page 57: Serat Jayabaya

yen eyang Drona bakal tetep adol omong sadalan-dalan. Samengko, bakal katon mblegudhuge, monyor-monyor, njur kesrimpeting laku. Omongane kang ’’lole-lole’’, dadi kendhit bundheting laku, angel udhar-udharane. Merga, para kawula Sokalima, akeh sing isih ngendhong melik. Yen anggone ngendhaleni kawula disendhal, bakal dhadhal.

Ana tembange bocah bajang nggiring angin, nawu banyu segara, pangirite kebo dhungkul, sasisih sapi gumarang, mangkene: Wus wancine padha dielingke, kang dha cidra, njur nglukar gorohe, tindak kang angkara, bakal mendha, malik kang utama. Kanca ayo kanca ayo aja dha sembrana, ayo muter cakra.Tembang kang daksaring bebarengan karo dewa nganglang jagad, nyangking bokor kiwa tengen iki, cumengkling ngajak-ajak nlusup ayang-ayang batin. Mbekmenawa iku jangka tanah Jawa, bakal dadi ungup-ungup jumedhule jaman kencana rukmi. Bakal dadi pangentase budi suci, sing wis saya panas, kaya gabah diinteri iki. Paling ora, yen cakra bakal mubeng kaya kitiran, njur eling leladining dhiri. Ora nganggah-angah ngranggeh tumelunge srengenge. Ora nggrangsang, kaya merang kobong kemratag, terus pengin nyakrawati mbaudhendha.

Ning ya kuwi, ditonton wae, saumure pari mratak ñ piye jumulure wit-wit nangka. Apa isih kena kanggo pencokan kontul nglayang? Njur ana Sang Sasangka Jati, sumorot ing sela-selane godhong nangka, nembus tekan ngisor ciplukan. Ayo maca tengara jati iki, sumitra! (35)

—Suwardi Endraswara, mulang Filsafat Jawa ing FBS UNY

(/) Blencong

24 Februari 2010 | 03:07 wibDening Sindhunata

Wajik Klethik Gula Jawa

SWARGI Ki Nartosabdho nate maringi pasemonan iki: Dadi wong sugih iku ora gampang. Mikir bandhane, ora bisa turu. Bingung, mapanake bandhane. Arep disingidake ngendi wae, kuatir konangan. Saking jibege, dhuwite banjur dijegurake ing jedhing.

Pancen kakean bandha iku murugake ati ora bisa tentrem lan marem. Beda lan wong sing ora sugih bandha, senadyan lawange dijarke mengo ngowoh-owoh, dheweke ora kuatir menawa omahe dileboni maling. Umpamaa maling arep nyatroni omahe, bandha apa sing bisa digawa? Wong sing ana ing omahe ya mung barang-barang sing ora ana regane.

Iku mau mratelake menawa ajine manungsa iki ora gumantung saka mbrewu lan lubering bandha. Mula ana kawicaksanan Jawa sing unine: Manungsa iku kudu luwih saka bandhane. Yen manungsa mung rebyeg kainteran ing kekarepan, mendah begjane yen omahe bisa dadi luwih apik, kamangka omahe wis gedhong magrong-magrong, utawa mendah gagahe yen duwe maneh montor sing kinclong, kamangka montore wis lima cacahe tur kabeh wis kinclong-kinclong wernane, manungsa kaya mengkono mau sejatine wis kelangan ajine.

Wong sing kedanan bandha iku ora nate marem. Persis kaya dene wong sing ngragas ing panganan. Nadyan wis mamah apa wae, isih terus ngelih. Kagandhulan bandha, urip iki dadi nggrenggiyek kabotan sanggan, pepindane uripe dadi sarwa ribed kesrimped bebed.

Kanggo wong sing kasrimpung ing bandha iku, para pinisepuh mbiyen maringi piwulang iki marang aku kabeh. Sepisan, wong kudu weruh ing tuju. Lire, apa ta sejatine tujuane uripku ing donya iki. Mesthine dudu kanggo nglumpukake bandha, ning kanggo nggayuh ajining dhiri lan tentreming ati. Saka kuna makuna aku ngreti, menawa ajining dhiri lan tentreming ati iku bakal bisa ginayuh, yen aku gelem ngelungake dhiri lan maringake saperangan bandhaku kanggo sapa sing mbutuhake. Banjur weruh ing tuju uga ateges weruh ing kasampurnaning urip. Cetha menawa kasampurnaning urip iku bisa dak gayuh menawa aku wani nglumpati urip iku, banjur mulih ing Sing Gawe Urip, sing gedhene ngungkuli sakabehing bandhaku ing donya iki.

***

Supaya ora kasimprung ing bandha, para pinisepuh mbiyen banjur paring piwulang kang kapindo iki: wong kudu weruh ing watese. Manungsa iku ora sarwa bisa, utawa sarwa mikolehi. Kabisan itu ana watese. Ngendi watesing kabisanku? Yen aku bisa mangsuli pitakonan iki, lakuku ora bakal ngalor ngidul

Page 58: Serat Jayabaya

tanpa tujuan. Bandha uga ana watese. Pribasane, aku ora bisa nglebokake prabot apa wae ing omahku sing mung cilik ukurane. Yen dak peksa-peksa, wewangunaning omahku mung dadi lan ora pantese. Parandene, yen aku isih tetep meksa, kudune aku nglegewa, menawa rasa srakah wis wiwit sumusup ing awakku. Pancen sumusuping rasa srakah iku alus, ora dak rasakake, weruh-weruh aku wis kebulet ing pepengenan sing ora ana watese. Mula yen aku sadhar, kapan rasa srakah iku wiwit nyusupi aku, aku banjur bisa nggepuk rasa srakah iku, sadurunge rasa mau mrambat lan nyrambahi sakabehing uripku.

Banjur, iki piwelinge para sepuh kang katelu: wong kudu weruh ing prelu. Pancen, manungsa iku kerep kajiret ing bandha lan prekara sing sejatine ora prelu kanggo uripe. Yen penganggoku akeh nganti turah-turah, kapan anggonku nganggo. Wong sing ora duwe, nganggone mung iku-iku wae. Ngonoa, dheweke sejatine luwih ngajeni penganggone tinimbang aku sing penganggone luwih-luwih. Aku mung nyimpen penganggoku ing lemari. Nalika aku arep nganggo, bingung anggonku milih. Tundhone, ya nganggo sing iku-iku wae. Coba penganggoku sing mung nganggur mau dak paringake liyan sing mbutuhake, rak banjur terus kajen merga dienggo. Lire piwulang sing katelu iku mratelake menawa apa sing dak duweni iki sejatine luwih akeh tinimbang sing dak prelokake. Katembungake liya: kapreluanku sejatine mung sethithik, mula aku ya ora prelu nduweni barang sing tundhone ora dak prelokake.

Ora ngugemi weruh ing tuju, weruh ing wates, lan weruh ing prelu, ya telung prekara iki sing mururagke wong kasandhung ing tumindak korupsi. Pancen, korupsi iku sejatine mung tembung liya kanggo sikep sing ora weruh ing ing tuju, ing wates, lan ing prelu. Kosok baline wong sing ngugemi telung prekara mau, dheweke bakal tinuntun sing marganing kabegjan lan katentremen, sing njalari dheweke bisa mbenerake paribasan iki: Wajik klethik, gula jawa, luwih becik dadi prasaja. (35)

(/)L E L U N G I D A N Agustus 25, 2008

(Lelandhepan, Lelimbangan)Kapendhet saking Panatacara Tuwin Pamedhar Sabda

anggitanipun Rama Sudhi Yatmana,1994.

LELUNGIDAN – 1

Ha—– Aja ngandhakake utawa ngandhani apa bae kang ora dimangerteni.Na—– Nandur kabecikan bakal panen kabecikan.Ca—– Cipta, rasa, karsa, daya lan karya kudu sayeg saeka praya.Ra—– Ruwet rentenging donya iki jalaran urip ora padha nindakake kuwajibaning urip.Ka—– Kang wani iku kang wenang.Da—– Duwe sedya becik ora enggal kok tindakake iku padha karo ndhedher wiji laraning ati.Ta—– Tansah was-was tandha ora saras.Sa—– Senennging ati ndawakake umur.Wa—- Wong Lara ngarep-arep waras. Wong Waras apa pangarep-arepmu ?La—– Lembah manah agawe kuncaraning diri pribadi.Pa—– Pinuju bungah elinga susah, pinuju susah elinga bungah !Dha— Dhedhasaring ngauri iku kudu gotong-royong.Ja—– Jeneng tresna kudu wani nglabuhi lara lan sengsaraning urip.Ya—- Yen wis janji kudu kokleksanani.Nya— Nyampurnakake urip klawan sucining ati.Ma—- Momor, momot, momong, mesthi mikolehi.Ga—- Gemi iku becik, mung gemining wong cethil utawa kikir iku kang ora becik.Ba—- Becik nyacada, cacadmu dhewe !Tha— Thothok-thothoka lawang yen njaluk diwengani !Nga— Ngunggulake diri pribadi bakal diasorake, sapa andhap asor bakal diunggulake.

LELUNGIDAN – 2

Ha—– Urip lan pati iku siji.Na—– Nuruta kang bener !Ca—– Cag-ceg sauger cocok.Ra—– Rai iku pangiloning ati.Ka—– Kawruhana : Hakmu apa, kawajibanmu apa ?Da—– Denbisa ajur-ajer.Ta—– Tumanggap becik marang liyan iku becik.Sa—– Sabar subur.

Page 59: Serat Jayabaya

Wa—- Witing tresna jalaran saka kulina.La—– Luputing liyan, benering dhewe. Padha nglegane : Kok ora adil !Pa—– Pasinaon iku ora ana cunthele.Dha— Dhasaring kawruh : ora pracaya. Dhasaring kapracayan : pracaya.Ja—– Jare njaluk digugu, lha kok goroh !Ya—- Yen ora kok udi, apa bisa dadi ?Nya— Nyenyelengi, kanggo jagan kang ora kanyana-nyana.Ma—- Meneng anggere menang.Ga—- Guru, digugu lan ditiru.Ba—- Beda kulit beda anggit.Tha— Thukna kang mathis !Nga— Ngaya gelis tuwa.

LELUNGIDAN – 3

Ha—– Ing ngarsa sun tuladha, Ing madya mangun karsa, Tut wuri Handayani.Na—– Nistha, madya, utama. Sira kudu bisa mbedakake.Ca—– Calon, durung mesthi kelakon.Ra—– Rumangsa pinter tandha yen bodho.Ka—– Kwiranganing liyan tambuhana !Da—– Dadia ragi sarta uyahing bebrayan.Ta—– Tulungana sing pancen butuh pitulungan.Sa—– Saben dina umurmu suda sedina.Wa—- Wani urip kudu wani mati.La—– Luwih mbebayani mogol ing panggulawenthah tinimbang mogol ing pasinaon.Pa—– Prakara iku geni umpamane : yen wis mubal, angel panyirepe.Dha— Dhasare manungsa iku kinodrat becik. buktine : emoh diarani ala.Ja—– Jiwa kang saras dedunung ing raga kang waras.Ya—- Yen nedya sugih, kudu wani mlarat.Nya— Nyata, gugunen !Ma—- Mamerake pintermu padha karo mamerake bodhomu.Ga—- Gemi, setiti, ngati-ati. kudu diudi.Ba—- Bares, beres.Tha—-Thukuling katresnandiipuk-ipuk, disirami, didhangir dirabuk, diopeni, cikben wohe ndadi.Nga— Ngajeni ing liyan ateges uga ngajeni awakmu dhewe.

LELUNGIDAN – 4

Ha—– Aja ndakwa wong sing ora ana !Na—– Nepsu iku abdi kang setya, bendara kang jail.Ca—– Carane sinau iya kudu disinau.Ra—– Rame ing gawe, sepi ing pamrih. Ayo !!Ka—– Kautaman kang kudu diutamakake.Da—– Darma bektimu apa ?Ta—– Tansah ngati-atia !Sa—– Sapa siya-siya marang wektu ateges disiya-siya dening wektu.Wa—–Wong gedhe iku ora rumangsa gedhe.La—– Lumrah ing jaman biyen, Asu gedhe menang kerahe.Pa—– Pakulinan iku kodrat kang angka loro.Dha—-Dhasaring tresna : katresnan.Ja—– Jangkamu jangkahen !Ya—- Yen kapeksa nacad, nggunakake tembung manis.Nya— Nyabarake atine dhewe wae ora bisa, mendah nyabarake atine wong liya.Ma—- Mangan amrih urip, ora urip amrih mangan.Ga—- Gunakna tepa slira !Ba—–Begja-begjane kang lali, luwih begja kang eling lawan waspada.Tha—-Theng, mantheng. Aja gojag-gajeg !Nga—-Ngreti manawa ora ngreti. Sinaua !

LELUNGIDAN – 5

Ha—– Aja dumeh !Na—– Nirua kang becik !

Page 60: Serat Jayabaya

Ca—– Cacade dhewe ora tau katon ?Ra—– Ririh, rereh, ruruh, raras.Ka—– Kabeh kang lagi wiwit iku angel.Da—– Dipikir, ditandangi, didhadhagi.Ta—– Teka katon raine, lunga katon gegere.Sa—– Salah seleh.Wa—- Wong bodho dadi pangane wong pinter.La—– Lair iku utusaning batin.Pa—– Prelu andhap asor, ora prelu ngasorake pribadi.Dha— Dhalang mangsa kuranga lakon.Ja—– Jun lokak kocak-kacik.Ya—- Yen ora ngreti kang ala, iya ora ngreti kang becik.Nya– Nyata pinter ora kuminter.Ma— Melik nggendhong lali.Ga—- Garang garing.Ba—- Becik ketitik, ala ketara.Tha— Theleg-theleg. ati bebeg, pikir butheg. Kudu ditumpleg !Nga– Ngudia amrih ditiru, aja mung tiru-tiru bae !

by alang alang kumitir

DHANDHANGGULA

ING GESANG

By Mas Kumitir

1.Jungkat siti panggaraping sabin,laku saru datan ilok tenan,tadhah udan sing ginawe,den ilangana sampun,awit iku kang dadi ciri,tumrap manungsa gesang,awon dadosipun,lamun saru trus binekta,iki jeneng nistha kang tanpa upami,tan pinercayeng liyan.

2.Yen kebacut ora duwe isin,calon klambi bisa mangan banyu,bakal cilaka ing tembe,tempe putih ‘ra wurung,sira dhewe kang nandhang kingkin,cacat ing salaminya,wis mesthi keduwung,ing batinnya bisa perang,temah nlangsa marang awakira sengit,tansah kepengin pejah.

3.Mula sira padha ngati-ati,nggenya ngecakake pasrawungan,aja nrajang winatese,mring angger-anggeripun,dimen ora ngisin-isini,sokur bage yen bisa,urun-urun rembug,najan sembur-sembur adas,

Page 61: Serat Jayabaya

amemayu hayune negara iki,makarya sabisanya.

4.Sarung jagung godhong gedhang garing,ora abot sanggane wong gesang,bisa kepenak larase,nanging yen sira purun,amarsudi laku utami,ngenggoni kalumrahan,padha-padha srawung,pamrihmu den limbangana,ora nggugu marang kerepnya pribadi,iki minangka jimat.

5.Damar ingkang paring tuduh janmi,iki ana jrone Pancasila,ing kono pepak isine,uwis bener ditanggung,tumrap kadang wajib ingudi,ngerti lawan isinya,lair batinipun,tanpa iki janma rusak,bubrah babreh angel banget den dandosi,donya bakal kiyamat.

Tulisan ini dikirim pada pada Januari 17, 2009 7:47 am dan di isikan dibawah MACAPAT. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda dapat merespon, or trackback dari website anda.

SERAT SABDA PRANAWA

By Mas Kumitir

Angitanipun R.Ng. Ranggawarsita

– 01 –

Rasaning tyas kayungyun ngayati, lukitaning sekar dhandhanggula, linalar srana wengane, krentek osiking kalbu, katarbuka weninging budi, kang nedya maharjeng tyas, sarwi weh pitutur, sumingkir mring para-cidra, myang mirangrong murang ing reh krama-niti, tinilar ing jro cipta.

Sabda = pangandika, pranawa = padhanging manah, dados tegesipun: Pangandika ingkang ndadosaken padhanging manah. Menggah gathukipun kaliyan wasitaning ngelmi, makaten wau winastan: Pangandikaning Allah. Dados wosipun nerangaken bilih karangan serat Sabda-pranawa (= jangka), punika mendhet wewaton saking dhawuh pangandikaning Allah. Dene ‘Sabda-pranawa’ wiwit pada 1 suraosipun makaten:

Larasing panggalihipun Sang Pujangga kasengsem ngadani badhe medharaken sasmitaning jaman, kanthi rinengga (kaanggit) ing sekar Dhandhanggula, menggah tuwuhing sasmita wau sampun kalimbang-limbang ngantos dumugi kabukaning raos, krentek saha osiking manah ingkang sampun tinarbuka manjing kaweningan sarta padhang pikiranipun anggening badhe sumedya nata karahayoning budi, sarana piwulang sageda sumingkir saking tindak para-cidra, punapa malih pandamel piawon, ingkang nyimpang saking patrap kasusilan, sadaya wau sampun ngantos sumimpen ing manah.

– 02 –

Page 62: Serat Jayabaya

Den anedya amituhu maring, gaibing Hyang jroning jaman edan, iku wus dadi karsane, Gusti Hyang Mahaagung, anggung maweh atising kapti, tata-tataning gesang, kataliwar mawut, ruwete saya andadra, dipun sami nyenyuda ardaning budi, ulah titising sedya.

Ing salebetipun jaman ewah, kawontenanipun tetiyang kathah ingkang remen goroh ngapus-apusi sarta bedhangan, kathah tiyang ingkang kuwalik panganggepipun, pratingkah awon anggepipun sae, tuwin sapanunggilipun. Mugi nggadhahana sedya ingkang tumemen anggening ngestokaken kaparenging Pengeran ingkang taksih sinengker, amargi tuwuhing jaman wau, sampun kinodrat (pinasthi) dening Gusti Ingkang Mahaagung, mila tansah tuwuh lelampahan ingkang damel atising kekajengan, tumraping pranatan wajibing gesang sampun mawut ketula-tula, kisruhing lelampahan saya adadra, awit saking punika dipun sami nyenyudaa kekajengan ingkang ngambra-ambra, lajeng kaparenga nggegulang pratitising tekadipun.

– 03 –

Ngajap maring rahayu ngayemi, ngayomana samining tumitah, ngendhak arda kamurkane, ngendhangken tindak dudu, den dawaa tumibeng tebih, bablas kentas anatas, tyasing pra tumuwuh, katarbuka mung anedya, tumindak mring rahayu anrusing budi, dumadi yogya tama.

Mangesthiya dhateng karahayon ingkang nyrambahi damel asreping manah, sarta ngayomana sasamining tumitah, punapa malih ngendhakna osiking manah ingkang adreng tuwin kamurkaning hawa-nepsu ingkang ndadosaken pepeteng, nyingkiraken tindak ingkang nyimpang ing kaleresan, kaduaa ngantos dhumawah ing tebih, bablas lebur sadayanipun. Lejeng sagung dumados manahipun sami tinarbuka, lair batosipun namung sumedya tumindak dhateng karahayon, ing wasana kawontenanipun dados prayogi sarta utami.

– 04 –

Beda lan kang pangajaping kapti, ngaji pupung mupung dadi gesang, sadina-dina den tutke, rubedaning tyas ngumbruk, gung kininthil mung atut wuri, riwut mawut ing nala, arawat dahuru, korup kaserung tyas growah, wahanane gorohnya saya andadi, sadaya mung yun cidra.

Beda kaliyan ingkang pangestunipun remen ngaji pupung, mupung taksih geseng ing sadinten-dinten dipun tutaken rubedaning manah, warna-warni ngantos mgumbruk kathah sanget, tansah kininthil, namung tut wingking kemawon, tumindakipun riwut ngantos mowat-mawut gesangipun, manahipun kebak reresah, ketarik saking korup kadhesek cupeting budi ngagengaken para-cidra, sadaya sami pinter goroh.

– 05 –

Hang nglayang budayaning urip. Tanpa bayu weyane ndaluya, sacipta-ciptaning tyase, mung sarwa gidhuh, mbebayani samining urip, budine saya rusak, padone tan payu, ajine wus ora ana, analutuh pakewuhe saya ndadi, dumadi kasangsara.

Budi-dayanipun kabur ical, badan cape, sepen ing panggraita, ciptaning manah saben jumedul namung tansah damel gidhuh, lajeng dados ama ingkang bebayani tumrap sasamining gesang, amargi budinipun saya risak, rembagipun boten pajeng (awis ingkang pitados), ajining badan sampun boten wonten, jalaran kepatuh ing piawon, mila pakewedipun sangsaya ndados, ing temahan gesangipun manggih sangsara.

– 06 –

Rongeh rungkat utamaning urip, ringa-ringa kari ura-ura, dhandhanggula mrih agawe, lejar enggaring kalbu, angleluri leluhur nguni, abote dadi gesang, saking dennya wayuh, wayuh wahyu paringing Hyang, ya bok donya kalawan embok rijeki, kang sami awratira.

Ing jaman wau manahipun tetiyang sami rongeh (bingung), ical tabeting kautamen, amung rangu-rangu (samar) kantun ura-ura sekar dhandhanggula kangge nglelipur supados saged damel pepadhang saha senenging manah, sarana nggegesang pamanggihipun para leluhur ing kina, saking awratipun dumados gesang, jer sampun kinodrat dening Pangeran, kedah saged wayuh garwa kekalih, inggih punika Bok Donya lan Bok Rijeki, punika sami awratipun.

(Katrangan: Bok Donya ibaratipun kasugihan, kadosta: raja-brana sandhang-pangangge, raja-darbe, garwa putra, tuwin sanes-sansipun. Bok Rijeki ngibaratipun: Tedha)

Page 63: Serat Jayabaya

– 07 –

Garapannya langkung gawat rungsit, sami datan kena yen katilar, nanging ta panggupitane, Ki Pujangga tyasipun, anggung mangu-mangu tan sipi, kalintuning pamawas, wawasaning kalbu, mring arja mulyaning gesang, saking sruning kataman ing tyas prihatin, tansah muleting prana.

Garapanipun pancen langkung gawat sarta rungsit, amargi sandhang tuwin tedha punika boten kenging manawi katilar salah satunggal. Mila panganggitipun Kyai Pujangga ing panggalih tansah sumelang sanget, bokmanawi kalintu ing pamawasipun dhateng karahayon sarta kamulyaning gesang amargi katarik saking sangeting nandhang prihatos, ingkang tansah nggubel ing panggalih.

– 08 –

Wartanira pra ambek linuwih, wawasaning nala wus tetela, miturut ing kahanane, ran jaman woah tuhu, keh ngowahi sagung pakarti, pakewuh saya ndadra, sadaya tumuwuh, mung ewuhaya tyasira, ngeres macek sesambate tanpa uwis, uwas kaworan maras.

Miturut pangandikanipun para linangkung, mendhet saking wawasaning panggalih jumbuhipun kaliyan kawontenan sampun saged cetha saestu, nerangaken bilih badhe tuwuhing jaman, kawastanan jama ewuh, tegesipun ing jaman wau tumindakipun tiyang kathah ingkang maleset cidra ing janji, lajeng tuwuhipun pakewed saya ndadra manahipun sagung dumados namung tansah ewuhaya badhe tumindakipun, kanthi raos ngeres atis sanget kaliyan sesambat melas-asih.

– 09 –

Sinasaban rahayuning budi, nging dukane jaman sangsayarda, nglimputi sakeh panggawe, kang maring mbek rahayu, krana saking uwus tan keni, sinirep kabudayan, budiman martarum, yen durung kala masanya, malah saya maweh sangsara ngranuhi, wus karsaning Hyang Suksma.

Sanadyan dipun aling-alingana alusing bebuden, nanging katarik jamanipun saweg kenging deduka, dados tuwuhipun inggih malah sangsaya sanget nglimputi sakathahing pandamel ingkang tumuju dhateng karahayon, mila inggih boten kenging kaendhaaken sarana kalangkunganing budi sarta berbudi ambek paramarta, sadaya wau manawi dereng dumugi ing kala mangsanipun malah mewahi sangsara kanthi atis, amargi sampun pinasthi karsaning Pangeran.

– 10 –

Tatanane mung anggung anggili, panutane ambek angkararda, pikantuk kala mangsane, wengane sedyanipun, saya cetha nglela kaeksi, limut mring kautaman, riwut ngawut-awut, watak candhala andadra, udreg-udregan kalawan tyas jail drengki, weh wimbuh kasangsara.

Tatananing praja tansah lumintu tumrap anggenipun ngagengaken kamurkan kanthi pameksa, tumindakipun saged kalampahan jalaran nyarengi ing kala mangasanipun, mila osiking sedyanipun boten mawi ewed pakewed, langkung cetha tanpa tedheng aling-aling, kesupen dhateng kautamen, tumindakipun para tiyang sami riwut ngowat-awut tetanggelanipun. Ingkang watek budi candhala makaten wau lajeng kathah panunggilipun, tansah rame pasulayan udreg-udregan, kaliyan ingkang watek jail tuwin drengki, jalaran saking meri, ing wasana malah nambahi kasangsaranipun.

– 11 –

Ing antara laju saya keksi, lelamuking jaman katingalan, rupak rumpil kahanane, saya dreng weh wulangun, panguripan amorat-marit, sirna tentreming nala, wong udrasa manggung, gawangan saenggonira, nyenyet samun sesunare sukeng kapti, tansah kapilet susah.

Kalampahanipun ngantos sawatawis lami saya katingal lamuking jaman, lelampahaning tiyang langkung mepet tambah rumpil (riwil) tumindakipun, amargi saya nesek tansah keraos-raos, lampahing panggesangan boten kanten-kantenan, ical katentremanipun, ing saenggen-enggen kathah tiyang nangis salebeting batos, anggening tansah gawang-gawangan (katingal cetha) kagubel ing kasusahan, sadaya katingal nyenyet sepi samun boten wonten semunipun tiyang seneng.

– 12 –

Page 64: Serat Jayabaya

Kekah kukuh tan kena den ungkih, sangsaraning sagung pra ngagesang, kehing srana tanpa gawe, kemat isyarat lebur, bubur bubar tan andayani, angles kekesing nala, sangsaya anglantur, tumutur saparan-paran, mahanani tidhem – tandhaning dumadi, begjane sing den uja.

Kasangsaranipun kekah boten kenging dipun angkah murih ical, inggih punika ingkang tumrap tetiyang kathah. Sakathahipun sarana kangge ngicali sangsara wau sampun tanpa damel, kemat (pengasihan) isyarat sami lebur ing bubur tanpa daya, dhateng manah ngantos angles kekes, saya dangu saya ngantur ngetutaken sapurug-purug, wahananipun lajeng damel ical (sirna) sipating kamanusanipun, begjanipun tiyang ingkang saweg jinurung.

– 13 –

Dhungkar maring gunung giri-giri, ingkang geneng padha jinugrugan, tan pisan ana kang nyruwe, wedi yen dipun sretu, yekti kabur kabuncang tebih, wit lagi winong Dewa, widigdaya punjul, sasaminira tumitah, singa mawas mesthi lebur tanpa dadi, ndlarung sakarsa-karsa.

Dhungkar gunung giri-giri sarta njugrugi ingkang geneng-geneng, punika ibaratipun para luhur (priyantun ageng) dipun risak darajatipun utawi panguwaosipun, sarta ingkang hartawan dipun keruk, ewa dene boten pisan wonten ingkang nyaruwe, amargi ajrih manawi dipun sertu mesthi kabucal dhateng tanah ingkang tebih, lah tiyang saweg winongwong ing Jawata, dhasar langkung digdayanipun ngungkuli para tumitah, sinten kemawon ingkang ngulat-ulataken badhe damel pakewed mesti lebur tanpa dados, mila ndlarung sakarsa-karsa.

– 14 –

Sanadyan kasaranipun boten wonten ingkang wani ngebah-ebah punapa malih ngentasaken, pancen kekah santosa yektos, mila para prikonca kantun ngraosaken ngenesing manahipun, ing batos namung gumun, miturut piwulangipun tiyang saged, kedah ingkang mulat anggenipun ningali tuladan utami, ajrih asiha dhateng Pangeran ingkang kuwaos nitahaken bumi lan langit, dipun suwuna supados luntur sihipun.

– 15 –

Supayantuk awas lawan eling, nitekena lelejeming jaman, kang bakal linakon tembe, yeku sajroning taun, windu kuning kono kaeksi, wewe putih amawa, gaman tebu wulung, yun kinarya amrajaya, wedhon ingkang idune kaliwat mandi, dadya esuh sirnanya.

Pinaringan awas lawan enget, sarta nyatitekna dhateng sulak utawi keclaping jaman ingkang badhe linampahan ing tembe, inggih punika salebeting tahun: windu kuning (windu kencana = jaman kencana, inggih punika jamanipun manusa sami jejeg adil netepi jejering kasatriyan. Dene menggah seneng lan nikmatipun kita boten saged nggambaraken ing angen-angen, namung bangsa ingkang sampun ngraosaken leginipun jaman kencana kemawon ingkang saged kojah klawan gamblang lan ceples. Kangge kita kados dene ing masa wau, ing sapunika sampun wiwit katingal trontong-trontong kados siratipun Sanghyang Sumorot ing wanci bangun (enjing), ing ngriku badhe katingalipun: Wewe putih, mbekta dedamel tebu wulung, badhe mrajaya (natoni) wedhon ingkang idunipun ampuh, temahan ndadosaken lebur tuwin sirna.

(Katrangan: wewe putih = memedi, damelipun ngajrih-ajrihi; putih = suci; tebu wulung = mbokmanawi: wuluhing sanjata; wedhon = bangsa pethak; idu ampuh = parentah ingkang mesti kelampahanipun, utawi mesti dipun gega, saminipun = idu geni, punika tiyang ingkang saweg dipun gega cariyosipun).

– 16 –

Rasanira wus karasa yekti, kesuk saking panguwasnira, Hyang Mahamulya kang gawe, ala kalawan ayu, sadayaning tinitah urip, wahyune gya tumiba, barkahe Hyang Agung, tyasira sagung agesang, kukuh bakuh mbek arja lulus lestari, salamet pra tumitah.

Tetiyang sampun sami kraos lan rumaos kedhesek dening karsaning Pangeran, inggih punika ingkang kuwaos damel awon saening tumitah, nunten wahyu dhumawah sarta angsal barkahing kang Mahaagung, mila manahipun tetiyang sami santosa sanget, sumedya ambek rahayu, lestari kalampahan wilujeng sadayanipun para tumitah.

–17 –

Page 65: Serat Jayabaya

Karkating tyas mung nuju maring, sreping nala samining kawula, yuwana sapiturute, lyan praja samya sayuk, rumeksa mring sakehing urip, mirut larut suranya, saenggon-enggon mangguh, kajen keringan ing angga, gegarane padha rahayu ning budi, dumadi arja mulya.

Krenteking manah namung tumuju dhateng kaayeman (katentreman) ing sasaminipun kawula, tuwin kayuwanan sapiturutipun, liyan praja sami sayuk anggenipun rumeksa ing gesangipun, kuwanenipun (mengsah) sirna larut, ing saenggen-enggen manggih hormat, kajen keringan; pawitanipun sami rahayuning budi, lajeng ndadosaken wilujeng tuwin mulya.

– 18 –

Tatu-tatu samya tuntum sami, lelarane waluya suh sirna, tyas kang mung prihatin bae, ginantyan sukeng kalbu, saparan gung weh seneng kapti, tanana ambek arda, ngantuk nemu kethuk, kang isi dinar kawuryan, suka-suka sagunging para dumadi, begjane wuwuh prapta.

Tetiyang ingkang ketaton (kecuwan) sami pulih, sakiting manah ical, ingkang tansah prihatos santun dados bingah, sapurug-purugipun namung damel seneng kemawon, ambek angkara murka boten wonten, bebasan ngantuk nemu kethuk, tegesipun: manggih begja boten nyana, warni dinar = raja brana, damel bingahing manahipun para tumitah (tetiyang kathah), kebegjanipun tansah wewah-wewah.

– 19 –

Amung padha tinumpukan sami, bandha dunya tanna rinareksa, rerusuh wus sirna entek, dadya sadayanipun, rajakaya cinancang njawi, tan srana dipun tengga, salamet lestantun, tan ana kang munasika, durtaning rat wus larut mirut angisis, sumingkir langkung tebah.

Kasugihanipun bandha namung dipun tumpuk wonten ing griya tanpa dipun tengga, (dening kertaning jaman), reresah sampun boten wonten (telas), rajakaya sami kacancang ing njawi tanpa tinengga, ewadene wilujeng boten wonten ingkang munasika (ganggu damel), piawoning jagad sampun larut sami sumingkir, langkung tebih.

– 20 –

Diraning tyas pra durjana juti, sirna gempang gampang gya gumiwang, wewangsone mung agawe, ayem tentreming kayun, kayuwanan sagunging urip, rep-sirep ardeng driya, dayane kayungyun, ngayomi ayuning budya, kang budyarja marjaya mring ambek nisthip, cinuthat tibeng tebah.

Kadibyan (peng-penganipun) durjana tuwin piawon-piawon sirna, gampil maliking panggraita, namung nedya badhe damel ayem lan tentreming manah, kayuwanan sadaya ingkang tinitah gesang, kamurkan sirep, kadayan anggenipun manah adreng kapengin memayu ayuning budi, dende ingkang pancen sampun sae (rahayu) manahipun sami merangi ingkang gadhah manah nistha, kasingkiraken dhumawah ing tebih.

– 21 –

Ninggal maring pakarti lan yukti, teteg tata ngastuti parentah, tansap saregep mring gawe, ngandhap lan luhur jumbuh, boya ana cengil-cinengil, tut-runtut golong karsa, sakehing tumuwuh, wantune wus katarbuka, tyase wong sapraja kabeh mung arjanti, titi mring reh utama.

Nilar saking pandamel awon, manah teteg (santosa), kanthi tata anggenipun bekti dhateng pamarentah, sregep nyambut damel, jumbuh (cocog) ngandhap lang nginggilipun, boten wonten cengil-cinengil, atut-runtut sagolong ing karsa (tunggal karep) tumrap sadaya titah, wantunipun sampun binuka (angsal wewengan), tetiyang sapraja sadaya manahipun namung nedya wilujeng tuwin titi dhateng kautaman.

– 22 –

Ngratani mring saindenging bumi, keh ing para manggalaning praja, nora kewran nandukake agal lembut, pulih kadi duk jaman nguni, tyase wong sanagara, teteg teguh-teguh, tanggon rabarang sinedya, datan pisan ngucira ing lair batin, kang kesthi mung reh aria.

Waradin ngebeki saisining jagad, sakathahing para pangageng nagari ugi boten kewran nandukaken pandamel agal tuwin remit, dados pulih kados nalika jaman rumiyin, manahipun tetiyang sanagari, sami teteg-teteg, teguh tanggon, samubarang ingkang sinedya boten pisan-pisan tilar gelanggang colong playu

Page 66: Serat Jayabaya

(medhot banyon), nanging mantep sanget lair dumugining batos, ingkang kaesthi namung dhateng tindak tata raharja.

Alang Alang Kumitir

Tulisan ini dikirim pada pada Januari 10, 2009 7:14 am dan di isikan dibawah SERAT SABDA PRANAWA. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda dapat merespon, or trackback dari website anda.

3 Tanggapan ke “SERAT SABDA PRANAWA”

1. sardi Berkata: Januari 16, 2009 pukul 9:09 am | Balas

Den mas,

Tidak banyak yang bisa saya sampaikan, kekagumanku pada suguhanmu yang merupakan ilmu yang amat sangat luar biasa dalamnya.

Kalaulah islam sudah jangkep rukun saya, tapi sebagai orang jawa masih begitu jauh untuk bisa untuk mengakuinya.

Hanya satu den mas yang selalu saya ingat, pesan orangtua dulu, bahwa’ “cari ilmu tidak usah jauh-jauh, karena semua ada pada dirimu”, ini saya belum bisa nemu den mas,

Saya juga gak ngerti ini komentar apa, ungkapan, yang jelas kalaulah bisa mencerna satu demi satu suguhan den mas Kumitir ini, mungkin akan lengkap pemahaman saya, tapi itu juga sulit, karena saya tidak besar dalam lingkungan jawa njawani,

Saya hanya kagum dengan warisan budaya jawa, yang begitu tinggi, yang ketika diterapkan dalam kehidupan sehari-hari bisa menciptakan keharmonisan hidup yang luar biasa, seperti terlihat paba kebesaran jaman Majapahit, hanya perjalanan hiduplah yang membuat semua seperti sekarang ini, bahwa semua akan berjalan (berubah) dan terus berjalan, dan yang namanya baik dan kebaikan kini tinggal diucapan saja, perbuatan manusia sudah jauh menyimpang.

Terimakasih den mas Kumitir, teruslah sebarkan ajaran leluhur jawa yang memang luhur, mungkin sudah waktunya seperti yang dijanjikan danyang jawa Sabdopalon dia mau menata kembali bumi jawa menuju “Karahayon”

2. subiyantoro Berkata: Februari 1, 2009 pukul 2:52 am | Balas

DH,Ternyata Piwulang jawa tentang kehidupan rohani sangat tinggi,tapi sayang seribu sayang,saya tdk bisa mengerti semua bahasa jawa inggil.Seandainya serat-serat /kitab jawa bisa diterjemahkan ke bahasa indonesia,mungkin bangsa indonesia bisa lebih baik moralnya,apalagi jika pelajaran Budi Pekerti ala”JAWA” ini diajarkan dari anak SD sampai perguruan tinggi.Pemikir Jawa Kuno ternyata lebih cerdas dan arif dibanding bangsa Yunani kuno (Plato,Socrates dll) serta bangsa Arab.

3. Sam Berkata: September 10, 2009 pukul 7:11 am | Balas

luar biasa blog ini bisa memberi banyak literatur. salam kenal. terima kasih atas apresiasi budaya luhung kita

Page 67: Serat Jayabaya

WIJINING URIP

By Mas Kumitir .Wimbaning rasa kang aneng jro ati, wimbaning katongton, pan rumongso anuksma rasane, ing tingal sih rasane kang urip, kumpule dumadi, raos sakahetung.Mapan aling wijining ngaurip, wijine sawiyah, enur suhut kalawan ngelmune, wadah ira geni lawan angina, ping kalihe malih, siti lawan banyu, iya iku tunggale sawiji sampurnane dadi wong.Tiningalan iku ing lair ira, iya iku rasa banyu urip, kuwat ira angina, geni karep nepsu iku ingkang amadahi, dadinira awor, iku pada lan lair tamtune.Rasa cahya manjing marang ngelmi, wiji kang duweni, tan kena cinaturan ingaranan sampurnaning urip, iku dipun cernoh, aja sira karem donya bae, pan weruh wawekasan urip, cahya rasa urip iku dipun weroh .Sipat iku kang sira tingali marganipun weroh, iyo apan iku ing dadine, yenta weruh sira rupa jati, nggon ira aurip, iku misih bingung .Iya mengko sira sun tuturi tegese kang raos, aja sira tingal jaba bae, upamanira yen sira guling lamun sira ngimpi , sapa kang andulu raragane pan kira aguling, ing jero miraos wan loro tunggale, nora pisah pan ora atunggil, pilih kang ngawruhi, lir kaca dinulu .Jroning kaca sira tingali, tanpa dununging nggon, iya uga among sira dhewe kaca iku umpamane jisim, kalimputan urip, sukma kang ndulu, rasa iku kang wujut jati, katingal kang katon, sirno jisim mulih ing asale, mapan asalira duk dumadi, bhumi angina geni, kaping patte banyu.Jisim alus tan kena ing pati, iyo iku erroh, among rasa nikmat lan larane, tandya wangenan nggon ira aurip.Lan sakehe kang jro nala tingali sayekti, kalbunira nyatane Hyang Widi, kakelir sayekti, megane pandulu.Umpamane lir sare lan estri tingal ira raos, sumrah kabeh ing raga nikmate, suka nikmat tan wonten kuwatir, tan ngraos darbeni, sedaya pan kumpul.Lamun sira yen arsa aguling, tan dyanen sayektos, napas ira pan iku yektine, sarta lamun sira manjing, lampahe aririh, rahmat kang tumurun.Liyaping netra kang rohmat wus manjing, ing jro manah awor, dadya lali ing kanikmatane, marma datan anget raga iki, tanwruh kula gusti, dudu iyo dudu.Iya iku al bransanusiri, Mukhammad rasengo, sira kawiti kang sun dadekake, pan wiji sekalir dumadi, saking ing sireki, sira saking ingsun.Dipun reksa saranaken urip, pasrahna Hyang Manon, dipun nggono rasa sarirane, dipun awae nggonira ngulati, kang trus lawan ngelmi, pituduh ing guru.Sabdaning gurunen ngati-ati, anuta ing pakon, sarta iklas ing pangidhep kaberah, pati urip datan den rasani, sunya lawan lawan singgih, pan ora kaetung.Mengko padha sun tuturi malih, brahisih kang katon, kweruhana, ya ing dadine, pan ing raga dununge ing ati, ati ingkang putih, arane pausuh.Patang prakara dadine kang isih, pan sanes kang enggon, ingkang dhingine jantung nggone, kaping kalihe limpa sadyang ati, tyaspangasih, kaping tiganipun.

Ingkang welas sarta awor asih, iku ning papusuh, tulung tinulung ing kono kuwi, tyas ing sih lakune dhemeni, tresna lan kapengin iku nggonipun.

Ingkang wonten jejantung puniki, kasmaran ingkang wong, iya supe marang liyane, kerut sedyane sih lan rasmi, rasaning sih, sadaya kapengku.

Ingkang kekalih sih dunya kang katon, lana reremen kalawan tunggale, budi piker metu ing jro ati, sabar lileng pati, donya tan kaetung,

Kaweruhana ja sira lali iku kang weruh, ing marmane aling ing paberane, barang cinta pangucap ing osik lawan esir, ya saking Hyang Agung.

Pan tarima lakune kang yekti, iku imaning wong, ingkang padhang nora pethenge, iya padhang tegese pan eling, nora kena lali, iku dhikir Ya Hu.

Erapipun kang dhikir puniki, napas manjing wiwitane panjinge napas, wedalipun napas Hu kang kapuji, ing sajeke urip, melek lawan turu.

Tegese Ya hu Allah kang urip, kang mubeng tumuwoh, sakabeh kang gumelar, urip langgeng ingkang Maha Suci, aniyata dhikir, ing sakjroning kalbu, iya iku sampurna kang urip, dadene papan awor, awor cahya kang padhange linge, pan ciptanen dadine sawiji, iya ruh ilafi, dadine jeng rasul.

Nalikane sira angabekti, rumongsaha kang awor, tuwin sira dhuk dhikir kalane, pan ing kono nggoning kang ning, raganira iki sirnaning pandulu liyaping netra.

Kebut ing ati akbarira awor, petenging tyas tan aling ragane, Wimbuh ira katingal jro ati mring kang Maha Suci, Sih ira Hyang Agung.

Datan mawi lantarane malih, Sih Pangeraning wong, Iya rahmatira iku kabeh, Yakna rahmat Sih tumurun tan elingling diri, tansah manah liwung.

alang alang kumitir

Page 68: Serat Jayabaya

Tulisan ini dikirim pada pada Januari 9, 2010 5:23 am dan di isikan dibawah WIJINING URIP. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda dapat merespon, or trackback dari website anda.

SING BAGUS ATINE

By Mas Kumitir

SAPA KANG CEMBURUH IKU NEMU PAKEWUH

Satriya lan wanita utama iku kudu percaya marang Hyang Sukma, rumangspa yen kawula, marga sapa kang samar utawa was iku bakal tiwas.

Iku ana paribasane : ora-ora diarani, suwe-suwe tak lakoni, yen manungsa rumangsa duwe Gusti, iku kudu bagus ati, dadi yen ana tindak kang nasar ati, iku kudu dianti trima keri, ora orane yen bakal lara ati, iku biasane akeh-akeh oleh ganti kang merak ati, iku akeh kang wus bukti.

Dene yen sira nglunja-lunja kurang narima, tansah nuruti angkara murka iku bakal ketula-tula, sangsara kang den arani kesiku dendaning angkara, saya tuwa sangsaya sangsara, malah ora duwe begja, sapa kang bagus ati iku bisa kinasih ing Gusti, sapa kang ngumbar angkara, iku cadangane sangsara. Mula sakabehing buku, Kitab, Kur’an, Injil, Wedha, iku ngemot piwulang becik lan utama.

Senadiyan kita apal buku utawa Kur’an nanging ora digugu pituture dawuh-dawuhe kang becik diarai kapir tegese nyebal saka penggawe becik sapa kang nyebal saka penggawe becik sapa kang nyebal saka penggawe kebagusan iku bakal apes jajane, asor asmane surem cahyane wirang tembe burine, apa iku subur uripe!!!!

Mula iku yen kita ngaku manungsa, kudu duwe agama, bagus ati iku bisa kinasih ing Gusti. Ora samar yen diala-ala ing liyan, lan ora ngarep-arep pawehing liyan, sebab kita yen ngaku umat, satriya iku kudu adil, kudu jakat (paweh) marang sapa bae kang lagi susah yen kita isih gagah kanti ora cacat aja pisan-pisan ngarep-arep dijakati (wenehi) pilih endi bisa paweh lan diwenehi dene kang tampa paweh iku ing batin rumangsa tanpa kanugrahan lan kebagusan.

Mula iku wajib percaya marang awake dewe kang bagus ati, ora was sumelang, ing batin ora rungsang-rungsang.

Sumber : Buku We Yoga Dhi (ayo pada diudi, yen digugu dadi Yoga kang Adhi).

Alang Alang Kumitir

Tulisan ini dikirim pada pada Januari 1, 2010 3:08 pm dan di isikan dibawah BUKU WE YOGA DHI. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda dapat merespon, or trackback dari website anda.

Page 69: Serat Jayabaya

AJA SOK GEDE RUMANGSA

By Mas Kumitir RUBES LAN NGENES IKU GINAWE DEWE

MULA AJA SOK NGGEDE RUMANGSAUtang lan mutangake iku bisa uyuda marang katentreman, yen entuk utang lega atine sanalika rumangsa ditulung yen bisa ngutangi sanalika bungah tetulung, nanging batine golek untung mbuh apa kang bakal dinunung.Manungsa yen arep tentrem, yen bisa aja utang lan ngutangake, marga yen arep ngutangake iku ing batin wis duwe was-was, wis digagas-gagas kongsi memet-njlimet, wasana kedadiyane ditulungi ora wurung dadi komet, iku bisa ora slamet. Sang saya suwe dadi padu, loro-lorone pada nesu, malah-malah dadi satru, iku anyudakake rahayu.

Page 70: Serat Jayabaya

Yen wong kang utang iku ora bisa netepi janji, iku banjur kurang pangaji, marga nyulayani janji, nuli kawistara yen ora duwe pengaji. Mula iku kudu tepa slira, rikala semana kelara-lara, ana manungsa utama kang paring tetulung, nanging aja males mbingung, malah-malah males mentung, iku tindake wong pengung akeh-akeh manungsa kang sungsang-sungsang iku aran tiyang iku senenge yen mung oleh utang, ora ketang dol wirang meksa nyandak utang, ing batin yen liwat arep timpang, iku ing tembe ora kinasih ing tiyang, wusana kesurang-surang.

Mula aja pada jejuluk tiyang (saka) kang tansah luru momotan, iku ing tembe burine abote disangga dewe. Elinga yen manungsa iku kang den arani papak nanging ora pada, iku pada nduweni wadah raja kaya (kedonyan) dewe, wis ana takere miturut gede lan cilike pepancen, dene pada diupaya niku mung reka daya kepiye murih bisa ayen tentrem. Mangertiya yen ora dipangan uler, utawa penyakit, dene yen dilemoni kanti dirumat kang becik-becik, iku ya isih jeneng lobor kang subur. Mula itungan wong kuna iku mbanjur ana paribasan babat, bibit, bobot, bebet.

Babat-bibite, iku wis ora kena diselaki, dene kasunyatane wong dadi lurah iku jare sok ketiban pulung, iku yen digagapi ya isih babat-bibite wong lurah (pemimpin).

Saiki yen digagas saupama, kita iki dadi Kepala Kantor kabeh, utawa dadi Presiden kabeh, sapa kang bakal diprentah ? lan sapa kang bakal nandur utawa macul ? Saupama dadi kuli utawa tani kabeh, iku sapa kang arep dijaluki paeguh ? Mula bocah-bocah kabeh sinaua pegaweyan kang warna-warna wiwit kasar kongsi temekane alus. Sebab saiki jaman maju nanging ora kena yen mung ngarep-arep saka pucuking potlot bae iku bisa kapitunan gede. Mara digalih yen rakyat pada didi Kepala kantor kabeh, apa peprintahan bisa lumaku ? Mula iku ana babat lan bibit-bibite. Dene yen bibit lobor iku kurang trima nglunja-lunja supaya dadi lubis, iku dadine ngiwa utawa nyimpang saka patokan, ika banjur nggege (kasusu) mangsa, iku ing tembe mesti gela (kecuwan).

Dene manungsa ana kang dadi pangkat harkat drajat iku bisa uga ana babat lan bibite, turunan darahe (brayate) wong adi, mula kasebute Rahaden, mula kasebut Priya-priyayi Roh kang Edi, iku kang natuk supangate para Ratu kang ngrungkebi tanah wutahe, kang makmur apa kang tinandur bisa tukul kanti subur.

Dek jaman pecahe perang Kanjeng Pangeran Diponegara iku ora beda karo jaman pangungsen kang kita lakoni para Tumenggung, Bupati lan Pahlawan-pahlawan pada salin aran saemper wong tani, kongsi turun-tumurun, dadi kepetengan obor persasat wil ilang larine, nanging isih ana harkate. Bareng sungsang buwana balik timbul kayu jati pada mati, wit jarak pada meratak iku gambare saiki akeh putra lurah dadi Bupati lan kepala Compi, pada nyontoni bakti lan Ibu Pertiwi, kesenian asli Pribumi pada ditetangi, ngasih-asih murih kinasih ing embah buyut kita dek jaman kuna ya turunan pembela Kanjeng Pangeran Diponegara.

Mula iku ana babat bibit, woh kang kebanjiran anyut keplaut, saiki lagi bae arep pada tukul wiji kang apik. Mula yen kemeren marang kabegjan liyan, iku bisa dadi kasengsaran, mbanjur nyandak utang, utawa ngutangake iku marakake dadi rubes ngenes. Dene yen pancen niyat tetulung yen ngutangake aja ditagih, mengko yen pancen watak Priya-satriya, rak hiya dijujugake yen wis ana.

PEPENGET : sing sapa wis oleh petulunganing liyan, kudu diwales kang kanti gawe seneng, wis wajibe yen nyilih kudu ngulihake kanti apik-apik amrih ora gawe serik, supaya ora gawe rubes lan ngenes, iku saka tindake dewe kang ginawe.

Sumber : Buku We Yoga Dhi (ayo pada diudi, yen digugu dadi Yoga kang Adhi).————————————Alang Alang Kumitir

Tulisan ini dikirim pada pada Desember 24, 2009 4:04 pm dan di isikan dibawah Uncategorized. Anda dapat meneruskan melihat respon dari tulisan ini melalui RSS 2.0 feed. r Anda dapat merespon, or trackback dari website anda.