Pemurinian Damar Shorea javanica dengan Menggunakan pelarut ...
Transcript of Pemurinian Damar Shorea javanica dengan Menggunakan pelarut ...
PEMURNIAN DAMAR Shorea javanica DEWGAN MENGGUNAKAN
PELARUT ORGANIK DAN BAHANl PEMUCAT
Oleh
NURUL SETlANlNGSlH
F 24. 1519
1 9 9 2
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
B O G O R
Nurul S e t i a n i n g s i h . F 24.1519. Pemurn ian Damar Shores
iavanica d e n g a n Menggunakan P e l a r u t O r g a n i k d a n Bahan Pemu-
c a t . D i bawah b i m b i n g a n S . K e t a r e n d a n Toga S i l i t o n g a .
R i n g k a s a n
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u k m e m p e l a j a r i p e n g a r u h
j e n i s p e l a r u t d a n j u m l a h b a h a n p e m u c a t y a n g d i g u n a k a n u n t u k
memurnikan damar mata k u c i n g Shores iavanica.
P e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n t e r d i r i d a r i p e n e l i t i a n
p e n d a h u l u a n d a n p e n e l i t i a n u t a m a . P e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n
b e r t u j u a n u n t u k m e n g e t a h u i s i f a t f i s i k o k i m i a b a h a n baku d a n
menen tukan j e n i s p e l a r u t y a n g d a p a t m e l a r u t k a n damar d e n g a n
s e m p u r n a s e r t a b a h a n p e m u c a t y a n g p a l i n g e f e k t i f u n t u k
menyerap z a t w a r n a , y a i t u y a n g m e n g h a s i l k a n p e r s e n t r a n s m i s i
t e r t i n g g i .
P e l a r u t - p e l a r u t y a n g d i c o b a k a n p a d a p e n e l i t i a n p e n d a h u -
l u a n a d a l a h m e t a n o l , e t a n o l , e t e r , a s e t o n , asam a s e t a t
g l a s i a l , t e r p e n t i n , t o l u e n , k l o r o f o r m , d a n b e n z e n , s e d a n g k a n
j e n i s - j e n i s b a h a n p e m u c a t y a n g d i c o b a k a n p a d a p e n e l i t i a n
p e n d a h u l u a n a d a l a h asam s i t r a t , r e s i n a n i o n i k , tawas, z e o l i t
a k t i f , d a n a r a n g a k t i f . J e n i s p e l a r u t y a n g t e r p i l i h u n t u k
d i g u n a k a n p a d a p e n e l i t i a n u t a m a a d a l a h t e r p e n t i n , t o l u e n ,
d a n b e n z e n , s e d a n g k a n b a h a n p e m u c a t y a n g t e r b a i k a d a l a h
a r a n g a k t i f .
P e n e l i t i a n u tama d i l a k u k a n menggunakan Rancangan Acak
Lengkap F a k t o r i a l 2 k a l i u l a n g a n . F a k t o r p e r t a m a a d a l a h
j e n i s p e l a r u t ( A ) y a i t u t e r p e n t i n , t o l u e n , dan benzen .
F a k t o r kedua a d a l a h jumlah a r a n g a k t i f yang t e r d i r i d a r i 3
t a r a f , 0 . 5 , 1 . 0 , dan 1 . 5 p e r s e n d a r i volume p e l a r u t yang
d igunakan ( p e r s e n b / v ) .
A n a l i s i s yang d i l a k u k a n m e l i p u t i a n a l i s i s t e r h a d a p
rendemen, k a d a r bahan t i d a k l a r u t d i dalam t o l u e n , B i l a n g a n
Asam, B i l angan Penyabunan, B i l a n g a n I o d , warna ( p e r s e n
t r a n s m i s i ) , k a d a r a b u , v i s k o s i t a s , dan t i t i k l u n a k .
Ssmua p e r l a k u a n cende rung menurunkan k a d a r bahan t i d a k
l a r u t d i dalam t o l u e n , B i l a n g a n A s a m , dan B i l a n g a n Pe-
nyabunan , B i l a n g a n I o d , dan , t e t a p i meningkatkan v i s k o s i -
tas , t i t i k l u n a k , dan p e r s e n t r a n s m i s i .
Kombinasi p e r l a k u a n yang t e r b a i k b e r d a s a r k a n p e r s e n
t r a n s m i s i a d a l a h kombinas i a n t a r a benzen dan a r a n g a k t i f
s ebanyak 1 . 5 p e r s e n yang menghas i lkan rendemen 7 6 . 1 1 p e r s e n ,
k a d a r bahan t i d a k l a r u t da lam t o l u e n 0 .22 p e r s e n , B i l a n g a n
asam 24 .08 , B i l a n g a n Penyabunan 24 .39 , B i l angan I o d 7 9 . 2 6 ,
p e r s e n t r a n s m i s i 8 8 . 0 0 p e r s e n , v i s k o s i t a s 26 .25 c p , dan
t i t i k l u n a k 9 1 . 5 0 ~ ~ . Walaupun pemurnian dengan menggunakan p e l a r u t o r g a n i k
dan bahan pemucat menghas i lkan damar yang bermutu l e b i h
b a i k d iband ingkan dengan damar h a s i l pemurnian s e c a r a f i s i k ,
namun c a r a pemurnian t e r s e b u t mengurangi jumlah rendemen,
k a r e n a pada p r o s e s pemucatan damar t e r a d s o r p s i o l e h bahan
pemucat yang d igunakan
PEMURNIAN DAMAR Shorea iranik%
DENGAN MENGGUNAKAN
PELARUT ORGANIK DAN BAHAN.PEMUCAT
O l e h
NURUL SETIANINGSIH
F 24 .1519
S K R I P S I
S e b a g a i s a l a h s a t u syarat u n t u k memperoleh gelar
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
p a d a J u r u s a n T e k n o l o g i I n d u s t r i P e r t a n i a n
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1992
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
PEHURNIAN DMAR Shores .-iavanica
DENGAN HENGGUNAKAN
PELARUT ORGANIK DAN BAHAN PEMUCAT
S K R I P S I
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh gelar
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
p a d a J u r u s a n T e k n o l o g i I n d u s t r i P e r t a n i a n
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
O l e h
NURUL SETIANINGSIH
F 24.1519
D i l a h i r k a n p a d a t a n g g a l 7 Agus tus 1968
d i J a k a r t a
, Tangga l l u l u s , 9 Mare t 1992
Dosen Pembimbing I1
KATA PENGANTAR
P u j i s y u k u r d i p a n j a t k a n k e h a d i r a t A l l a h SWT k a r e n a hanya
a tas rahmat-Nya maka p e n u l i s d a p a t menye le sa ikan s k r i p s i i n i .
S k r i p s i i n i d i s u s u n s e b a g a i h a s i l P e n e l i t i a n Masa lah
Khusus yang t e l a h d i l a k s a n a k a n s e j a k b u l a n Agus tus s ampa i
Desember 1991, d i P u s a t p e n e l i t i a n dan Pengembangan Hasil
Hu tan Bogor dan d i L a b o r a t o r i u m J u r u s a n T e k n o l o g i P e r t a n i a n
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n , IPB.
Ucapan t e r i m a k a s i h p e n u l i s sampaikan kepada :
1. I r . S . K e t a r e n , MS., s e b a g a i dosen pembimbing akademik
y a n g t e l a h memberikan b imbingan dan penga rahan s e h i n g g a
p e n e l i t i a n d a n p e n u l i s a n s k r i p s i i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n .
2 . D r . I r . Toga S i l i t o n g a , MS. b e s e r t a s t a f p e n e l i t i p a d a
P u s a t P e n e l i t i a n d a n Pengembangan H a s i l Hutan Bogor ,
y a n g t e l a h memberikan b imbingan s e r t a f a s i l i t a s s e l a m a
p e n u l i s melakukan p e n e l i t i a n .
3 . I b u , bapak , a d i k - a d i k , d a n semua p i h a k yang t e l a h
memberikan d o a d a n d o r o n g a n kepada p e n u l i s .
P e n u l i s menykdar i bahwa s k r i p s i i n i mas ih j a u h d a r i
sempurna , o l e h s e b a b i t u s a r a n dan k r i t i k u n t u k p e r b a i k a n
. s a n g a t d i h a r a p k a n . Semoga s k r i p s i i n i d a p a t b e r m a n f a a t b a g i
yang memerlukan.
Bogor , P e b r u a r i 1992 Penu 1 is
iii
DAFTAR IS1
Halaman
KATA PENGANTAR iii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR TABEL vii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DAFTAR GAMBAR viii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR LAMPIRAN X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I . PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I1 . TINJAUAN PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A . RESIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B . DAMAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C . CARA PENGAMBILAN DAMAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . D . SIFAT FISIKO KIMIA DAMAR . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . Sifat Fisik Damar . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 . Sifat Kimia Damar . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E . PEMURNIAN DAMAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F PELARUT
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . H ARANG AKTIF
I11 . BAHAN DAN METODE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A . BAHAN DAN ALAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 . Bahan Baku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 . Bahan Kimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . Alat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Halaman
B . METODE PENELITIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1
1 . P e n e l i t i a n P e n d a h u l u a n . . . . . . . . . . . . . . 2 1
2 . P e n e l i t i a n Utama . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2
3 . P r o s e d u r P e m u r n i a n Damar . . . . . . . . . . . 2 2
4 . Rancangan P e r c o b a a n . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5 . P e n g a m a t a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 5
I V . HASIL DAN PEMBAHASAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
A . PENELITIAN PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1 . Bahan Baku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2 . P e l a r u t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 6
3 . Bahan P e m u c a t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
4 . K o n d i s i P r o s e s P e m u r n i a n d a m a r . . . . . . . 4 0
B . PENELITIAN UTAMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1
1 . Rendemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1
2 . K a d a r Bahan T i d a k L a r u t D a l a m T o l u e n . . 4 2
3 . R a d a r abu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4
4 . B i l a n g a n A s a m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 5
5 . B i l a n g a n P e n y a b u n a n . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7
6 . B i l a n g a n I o d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 9
7 . Warna ( p e r s e n t r a n s m i s i ) . . . . . . . . . . . . . 5 1
8 . V i s k o s i t a s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5
9 . T i t i k Lunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6
Halaman
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V . KESIMPULAN DAN SARAN 59
A . KESIMPULAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B . SARAN 60
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI . DAFTAR PUSTAKA 61
LAMPIRAN .................................. 65
DAPTAR TABEL
Halaman
T a b e l 1 . S t a n d a r Perdagangan damar ma ta k u c i n g . . . . . 9
T a b e l 2 . V i s k o s i t a s l a r u t a n 50 p e r s e n damar d i da lam t o l u e n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
T a b e l 3 . S i f a t f i s i k damar mata k u c i n g . . . . . . . . . . . . . 1 0
T a b e l 4 . Komposis i k i m i a damar k a s a r . . . . . . . . . . . . . . . 11
T a b e l 5 . Komponen k imian d i da l am damar yang t e l a h mengalami dewaxing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2
. . . . . . . . . . . T a b e l 6 . S y a r a t mutu umum damar I n d o n e s i a 14
T a b e l 7 . S i f a t k i m i a damar mata k u c i n g . . . . . . . . . . . . . . 1 5
T a b e l 8 . S i f a t f i s i k o k i m i a bahan baku . . . . . . . . . . . . . . 35
T a b e l 9 . S i f a t f i s i k o k i m i a damar mata k u c i n g yang t e l a h d i m u r n i k a n s e c a r a f i s i k . . . . . . . . . . . . . 3 6
T a b e l 1 0 . Kemampuan b e r b a g a i j e n i s p e l a r u t u n t u k mela- r u t k a n damar mata k u c i n g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
T a b e l 11 . P e r s e n t r a n s m i s i l a r u t a n damar d i da l am t o l u e n yang t e l a h d i b e r i p e r l a k u a n dengan menggunakan b e r b a g a i j e n i s bahan pemucat . . . . . . . . . . . . . . . . 39