E Transliterasi Naskah Sêrat Srutjar - Portal...

95

E. Transliterasi Naskah Sêrat Srutjar

[2508] Dhawuh dalêm ingandikakakên nêdhak sêrat srutjar awit ing dintên Arbo

Paing wuku Warigalit tanggal kaping 8 wulan Sawal mangsa Kawolu ing taun

Alip angkaning warsa 1794.

Sarèhning layang sruti kang dakarani layang srutjar iki ing têmbunge atas wêrna

têlulas bab. Layang kang wis daktuturake ana ing kêbètane kaca angka 1 ingkang

iku, manawa têmbunge nujoni têmbung kawi utawa jarwa mungguh anggonku

jarwani ya uga manut sak têmêne têgêse têmbung kawi lan têmbung jarwa kang

salagi kaucap iku. Ananging têmbunge nganggo dakwuwuhi sawêtara, dene

mulane mêngkono sabab kang supaya uruta lan lêmêsa ing surasaning têmbung.

Dene sarupaning têmbung kang dakwuwuhake amasthi aku murih ing têmbung

kang surasane bênêr sarta pantêsa sumambunge rapêt ora putung lan têmbunge

wulang dalêm surasane layang sruti iki.

Lan manèh dene yèn têmbunge anujoni têmbung pêsêmon mungguh anggonku

jarwani, ya uga manut apa kang dadi surasaning pêsêmon kang salagi kaucap iku

sarta angèmpêr ing pêsêmone sabarang têmbung kang bisa pantês sumambunge

rapêt lan urute ing têmbunge wulang sruti utawa têmbung pêsêmon iku ana kang

kêna diarani têmbung pralambang. Lan ana kang kena diarani têmbung [2509]

ibarat.

Lan manèh yèn anujoni têmbung dijugag iku kang dakanggo nyambungi ya uga

sak rupaning têmbung kang murih bisa pantês sumambunga rapêt ora putung lan

uruting têmbung rasaning layang sruti. Dene kang dadi kanyataane bênêr lan

96

luputku amêsthi têmên-têmên katon ana ngarêp burine, tanangsube wulang dalêm

sruti ingkang durung dakjarwani iku akèh.

Lan manèh dene mulane layang sruti dakarani layang srutjar sabab layang sruti

uwis dakjarwani.

-0-

Aku kawit muji nêbut asmaning Allah kang murah ing donya, kang asih ing

akerat. Lan sakabèhing puji kagunganing Allah, Pangerane ing alam kabèh kang

ratuning dina kiyamat. Utawa salaming Allah lan rahmating Allah iku atas

kagungane Kangjêng Nabi Mukhamad kang dadi utusaning Allah ing pamungkase

para Nabi kabèh. Salaming Allah lan rahmating Allah muga-muga tumêraha

marang para sêkabate Gusti Kangjêng Nabi Mukhamad.

Sawuse kang iku, yèn parêng sarta karsa Allah, aku awèh wulang marang anak

putuku lanang wadon kabèh, dene kang bakal dakwulangake surasane layang sruti

akanthi wulangku dhewe sawêtara. Dene olèhku jarwani surasaning sruti iku, aku

misih sumendhe marang karsane para wong agung sujana. Lan manèh olèhku

jarwani layang sruti iku rong bab.

Kang sak bab jarwane layang sruti angurutake têmbunge. Kang rong bab, jarwane

olèhku jarwani têmbunging sruti mau, ananging jarwane kang [2510] rong bab

iku, amung dakjukuk sing angèl bae. Dene yèn dakduga gampang ora nganggo

dakjarwani, lan mulane karêpku mêngkono. Sak bab jarwane kang pindho iku

pinangkaa dadi sêksiku, olèhku jarwani têmbung kang dhisik, dene yèn arêp

anêpungake têmbunging Sruti lan jarwane kang kari, iku dirujukna angkaning

pada bae.

97

Lan manèh jarwane kang rong bab iku, yen têmbunge misih ana kang pantês dadi

wulang, ya uga bakal dakwulangake. Yèn sarta karsa Allah utawa padha

sumurupa mungguh layang sruti iku ing sakabèhe têmbunge têlulas bab

1. Kawi

2. Jarwa

3. Jarwasuta

4. Pêsêmon

5. Pralambang

6. Ibarat

7. Paribasan

8. Têmbung dijugag

9. Wangsalan

10. Dalil Kuran

11. Têmbung kitab

12. Têmbung Malayu

13. Ewon ewone sabarang têmbung

Dene layang iki dakarani layang Srutjar Santakusuma

(1) Sarasa sinilêm ing jaladri/ bahni mahastra candra sangkala/ kalampahan

pangapuse/ puswang anguswa kayun/ ayuningrat kang dèn ulati/ anawang

bahwaning lyan/ nir deya tan ketung/ katungkuling papranèsan/ upamane anityèng

panurat jari/ kêdah ingalêm wignya//

Têgêse sruti iku mêngkene :

98

Lagi sêrasane pêtênging galih dalêm, kaya wong disilêmake ing sêgara. Dene

sêngkalaning tahun dhèk jaman sèwu limangatus têlung puluh iku kawite klakon

pênganggit dalêm. Malah kongsi mumêt karsa dalêm olèhe ngucali lan ngungas-

ungas barang klakuan kabêcikan donya sarta ningal-ningali polah sêbawane wong

liya lan ora galih ilange kêsagêdan dalêm dhewe. Awit sok kêtungkul barang

kêsukan dalêm. Dene pênganggit dalêm iku upamane kaya wong tulisan driji kae

mung kudu dialêma sagêd.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene :

Têgêse “bahni” iku watak têlu, “astra” watak lima, “candra” [2511] watak siji, iku

sêngkalaning tahun dhèk pênggawene ing jaman sèwu limangatus têlung puluh.

Têgêse “pangapuse” iku penganggite. Dene apus iku têtali, kang dinggo nalèni

têmbunging layang. Mulane duwe têgês jênêng penganggite, sabab iku têmbung

pêsêmon. Nyêmoni kêmbang kang dianggit. Dene kang pinangka têmbang ya

prabot sastraning têmbung, kang pinangka lawe ular-ulare, jidaraning papan iku,

sabab gone katon jèjèr rèntèng-rèntèng saengga kêmbang kang dianggit.

Têgêse “puswang anguswa kayun” iku pusing olèhe ngungas-ungas karêp, utawa

mumêt olèhe ngungas-ungas karêp. Kang dhisik patang panggonan mau kabèh

padha têmbung kawi, kang sak nggon iku têmbung Mêlayu lan jarwa.

Têgêse “ayuningrat kang dèn ulati” iku golèki barang kêlakuan kabêcikan ing

donya. Lire ayu, ewone têmbung bêcik. Sabab dumunung marang rupaning wong

wadon kang bêcik. Lire ngrat, sakabèhe jagad, dene mulane têmbung ngrat

dakjarwani donya sabab iku têmbung kawi dinggo pêsêmon, nyêmoni marang

sêkabèhe uwong awit padha ngambah jagad. Dene kang wis lumrah kuwate wong

99

iku amung karo donya. Sak nggon iku jênêng ewon-ewone sabarang têmbung, lan

têmbung kawi lan jarwa.

Têgêse “anawang bahwaning lyan” iku aningal-ningali solah sêbawane wong liya.

Iku têmbung pêsêmoning pandêlêng lan têmbung jarwa.

Têgêse “nir deya tan ketung” iku malah diilangake kêsagêdane dhewe ora digalih.

Lire nir, ilang utawa ora ana. Lire deya pintêr lan kuwat. Iku têmbung kawi lan

jarwa.

Têgêse “katungkuling papranèsan” iku mung katungkul kasukan dalêm. Dene

mulane têmbung pranèsan dakjarwani kasukan. Sabab yèn sarèhning têmbung

pranèsan mau, para kênèsan. Dene têmbung kênès iku yèn dibêcikake. Dumunung

marang wong wadon kang solahe pantês kênès. Mêngkono iku bisa dadèkake suka

marang atine wong lanang. Lan yaiku nalare nggonku jarwani mau. Ing sêbabe

têmbung pranèsan dakjarwani kasukan. Awit kawêkasane wis nunggal têmbung

suka padha suka lan iku têmbung paribasan.

Têgêse “anityèng panurat jari” iku ngrupakake tulisan nulis kalame driji. Lire

anitrèng, anyitra. Lire anyitra, angrupakake, yèn lire citra, rupa. Lire nurat, nyêrat,

nulis. Lire jari, [2512] jariji, dariji. Iku têmbung jarwa nuli têmbung dijugag.

Têgêse “kêdêh ingalêm wignya” iku kudu dialêma sagêd. Lire kêdêh, kêdah,

kudu. Lire wignya, luwih pintêr. Iku têmbung jarwa, lan kawi.

Candhake sruti mengkene :

(2) Apuranên dera sang sudyapti/ amayang wiyate tansèng kaya/ kaya anda

sadinane/ anawang nawang tutur/ kataragal anilas warti/ warta katular tular/

100

nênggih kang rinuruh/ rèh ta sang para sujana/ sarjana wèh sêwêh gandaning

nayadi/ satata puruhita//

Têgêse mêngkene,

Awit pênganggit Dalêm iki, Kangjêng Sampeyan1 Dalêm mundhut maklum

mênyang sing padha karêp maca layang Sruti iki, sabab pênganggite saengga kaya

diwayang-wayangake ana ngawang-awang, mêngkono pêngraos dalêm, nanging

ora bisa mundhak-mundhak kesagêdane, malah sêdina-dina kaya dipandêng-

pandênga olèhe niling-nilingake critaning uwong, nanging pêndugi dalêm

saupama aniru wêwarta winartakake didugi yèn kluputan. Dene sing diucali

wulanging para sujana lan sarjana iku sing pêsthi bisa muwuhi bêcik kêlakuane2

para wong gêdhe kang dadi adi-adining nêgara kabèh. Lan sing nganggo barang

wulange wong sujana iku, pêsthi padha bae kautamane ditimbang karo wong

gêguru ngelmu khak3.

Mulane dakjarwani mêngkono, têgêse mêngkene ;

Têgêse “dera sang sudyapti” iku, denira kang duwèni karêp. Lire dera, denira.

Lire sang, kang. Lire sudya, sêdya, dudu sudya sudi. Lire dyapti, kapti, karêp. Iku

têmbung kawi kabèh.

Têgêse “amayang wiyate tansèng kaya” iku, diwayangake ana ngawang-awang,

ora sangsaya mundhak, sabab têmbung kaya iku têmbunge wong malayu. Têgêse

kaya iku sugih, mulane sok mundhak kaya sugih. Lire diwayangake iku – dicipta

1 Sampèn^@# 2 Kêklakuane @# 3 Ngelmu kak @#

101

kaya katona. Lire wiyat, awang-awang utawa dhuwur, lan ngawang-awang. Kang

dhisik têmbung ibarat nuli kawi nuli Malayu

Têgêse “anda sadinane” iku, mindêng, utawa mandêng sadina-dina. Lire anda,

andon. Yaiku têmbung paribasane wong amèk iwak ing banyu, kang lungane têka

ngomah nganti lakon adoh nginêp lawas. Iku kang wis lumrah ditêmbungake

lunga andon. Dene mulane têmbung andon-andoni mindêng utawa mandêng,

sabab gone lunga [2513] andon amèk iwak mau, isa dina-dinane amung mindêng

ngêmpakake ing barang sayane kae. Lire saya, sabarang gêgamane wong ngamèk

iwak, utawa sabarang pirantine wong amèk iwak. Dene mulane têmbung andon

dakjarwani mandêng. Sabab wong lunga andon amèk iwak iku, ing karêpe amung

mandêng amèk iwak bae, ora duwe karêp salèwèngan marang liyane.

Têgêse “anawang-nawang tutur” iku, dudu nyawang-nyawang tutur, sabab tutur

iku ora pantês disawang, yaiku niling-nilingake tutur, nanging ya bênêr

têmbunging layang Sruti, sabab wong niling-nilingake pituture uwong iku ulate

lan pandêlênge kaya anawang lan anyawang marang ing sabarang kang katon

kabèh. Iku têmbung paribasan lan jarwa.

Têgêse “kataragal anilas warti, warta tular-tular” iku, kêluputan yèn niru pawarta

kang wis tumimbal timbal. Lire kataragal, polahe wong jujupuk kang trègal-trègèl

satêmah panyêkêle runtuh grègèli awit kaluputan polahe gone jukuk, lan yaiku

nalare têmbung kataragal dakjarwani kaluputan mau awit iku wis nunggal

têmbung luput ya padha luput. têmbunge wong jukuk krègèli, dadi luput

pênjukuke. Lire nilas, niru-niru barang labêt, dene ibarat kayata wong bathik kang

nêrusi ngèngrèngan kae. Mêngkono ika amung niru tapak tilasing canthing kang

102

dinggo ngèngrèng. Lan yaiku nalare têmbung nilas dakjarwani niru mau, sabab

iku wis nunggal têmbung niru padha niru. Kang dhisik têmbung mèmpêr

pêsêmoning têmbung, sabab kataragal lan tragal-tragal utawa iku têmbung

paribasan, utawa ibarat. upama wong mlaku gênti tapak, yen upama wong bathik,

mung nêrusi ngèngrèngan, têgêse sakarone iku wis padha, olèhe jênêng niru, lan

iku jênêng ewon-ewoning têmbung.

Têgêse “rèh ta sang para sujana, sarjana”, iku barang wuruke wong sarjana lan

wong sujana. Lire rèh, lumakune sabarang pênggawe dene mulane têmbung rèh

dakjarwani wuruk ora takjarwani lumakune sabarang gawe, dene kang mêngkono

iku ya wis dumunung sabab ya lumakune sabarang gawe kang wis padha

diwurukake. Iku têmbung jarwa. Lire sujana, yèn lagi jarwa sutane, barang

sumêjane ana. Dene olèhe ana iku ya ana bêcike sarèhe pisan mêngkene, Sujana

iku sumêjane bisa nganani barang piranti kang bakal dadi bêcik. Ya iku wong

gêdhe kang suci agamane, awit yèn dudu wong gêdhe yèn bab ing donya ora bisa

nganani. Sênajan wong gêdhe yèn ora rêsik agamane, iya bisaa nganani ananging

pêsthi kurang bênêre, sabab pathokane kabêcikan kang bênêr iku amung

Agamaning Allah. Dene lire Sarjana, barang sar-sire ana, ya uga ana becike. Dene

ing pangkate wong kang sujana lan wong sarjana yèn lagi ing sarasane misih

dhuwur wong kang sarjana. Sabab têmbung sar mau, padha bae karo têmbung sir,

awit wis ana pocapane [2515] têmbung sar-sir kae. Dene mulane dhuwur kang

sarjana, sabab salagi amung disarsiri bae wis ana bêcike. Dene kacèke lan kang

sujana. Durung ana bêcike yèn durung di sêja, têgêse kang sarjana mau Oliya

Allah, sabab dene sabarang sar sire ana kadadeane bêcik.

103

Têgêse “wèh sêwêh gandaning nayadi” iku, muwuhi bêcike kêlakuaning ratu. Lire

sêwêh, muwuhi. Lire ganda, ambu, dinggo pêsêmon ambune pocapan bêciking

kêlakuan ambuning pocapan kêlakuan becik. Lire naya, nayaka, dudu kaya tênaya

anak, lan dudu nayana ulat. Dene mulane têmbung nayaka tak jarwani ratu, sabab

ratu iku nayakaning Allah, iku têmbung kawi lan pêsêmon.

Têgêse ”satata puruhita” iku, padha lan gêguru. Lire satata, sapadha-padha utawa

rampak. Lire puruhita, gêguru. Dene yèn jarwane diprinci, lire puru, purug. Lire

hita, Ati. Dene kumpuling pocapan mangkene, puruging ati marang guru, iku

têmbung kawi.

Candhake sruti mêngkene,

(3) purwaning wasita niti sruti/ pindha pandhita wraksa candhana/ dinina dinanda

dumèh/ pamangsulnya mrik arum/ dening budhi wahya wiyati/ kesisan wraning

ima/ nirmala sumunu/ sanityasa tyas susanta/ singlar sagêlah gêlah satata suci/

byak tyas pasthi kamaya//

Têgêse mêngkene

Kawitane dhawah wêwulang dalêm ngêndikakake4 sumurup siji-sijine sarat

masrute kêlakuan bêcik kang kaya pandhita pêngawak kayu cêndhana, têgêse

budine jaba jêro padha becike. Dene tandhane, yèn wis dialakake sapadha-padha

ora lara atine, malah malês kabêcikan. Mêngkono iku wahyuning budhi kang mêtu

têka nglangit. Lan tumuruning wahyu barêngi sumilaking mega mêndhung

tibaning wahyu marang budhi, satêmah ilang budine kang ala kari bêcike. Mulane

kang katon sadina dina budine mung awèh kabêcikan ing sapadhaning urip. 4 Dikakake^@#$

104

Têgêse wis pisah têka kelakuan ala. Wusana êmpane barang kêlakuan marang

awake, amung sakpadhane rêsik lan bêcik. Sabab awit wênganing budine katon

saengga5 sosotya kang luwih bêning.

Mulane dak jarwani mêngkono têgêse mêngkene :

Têgêse “purwa” iku kawitan.

Têgêse “wasita” iku wangsit utawa swaraning pitutur ingkang gaib. [2516] Lire

gaib, ora katon. Apadene wong diwèhi pangucap wadi lan wong kang dèn bisiki

utawa barang pitutur kang wis kasêbut ing layang wacan nganggo têmbang, iku

padha wênang yèn ditêmbungna wasita utawa wangsit.

Têgêse “niti” iku ngawruhi siji-sijine sabarang pênggawe. Têlung bab iku

têmbung kawi.

Têgêse “sruti” iku sarat masrut, utawa tabêri mirantèni siji-sijining barang

pênggawe. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “dinina” iku diina, dèn ina, dènina yaiku diarani barang sing ala. Sabab

lire ina, cacat. Cacat iku ewon-ewone têmbung ala, lan yaiku nalare têmbung

dinina dakjarwani. Diarani barang sing ala mau, sabab dene wis tunggal, ya padha

ala. Iku têmbung pêsêmoning basa.

Têgêse ” dinanda dumèh” iku ora dumèh mindêng6 sadina-dina. Sabab lire

dinanda, wis diandonake. Lire andon, mindêng bae. Lire mindêng, ora ana

5 Saega^ @# 6 Minding @#

105

mênêng-mênênge, lan iku panunggale têmbung anda. Dadi têmbung paribasan

andon.

Têgêse “pamangsulnya mrik arum” iku, pamalêse barang kabêcikan, dudu amrik

wangining kêmbang, yaiku pêmalêse barang kabêcikan. Sabab amrik arum iku

ewone têmbung bêcik. Iku têmbung pêsêmon.

Têgêse “wahya” iku mêtu, masane, wayahe, kalane.

Têgêse “wiyati” iku langit, utawa awang-awang kang luwih dhuwur. Rong bab

iku têmbung kawi.

Têgêse “kesisan wraning ima” iku sumilake sing jênêng mega.

Têgêse “nirmala” iku ilang alane. Lire nir, ilang. Lire mala, sêbarang lêlara

bangsaning tatu sapanunggale, kang ora budekake. Dene mulane têmbung mala

dakjarwani ala sabab mala iku ewon-ewone têmbung ala lan wis nunggal têmbung

ala padha ala.

Têgêse “sumunu” iku sênês angrêsêbake ati, saengga anak. Dene yèn lire sumunu

kae, saanak. Lire sunu, anak. Dene mulane têmbung sumunu dakjarwani

ngrêsêpake ati sabab lire sumunu, cahya kang bêcik. Mêngkono iku sênadyan

wahya kang ngrêsêpake ati, ya uga bêcik. Têgêse wis nunggal têmbung bêcik. Ya

padha bêcik, apadene gonku jarwani urute têmbung dhuwur mau ya uga wis

nyêbutake bêcik.

Têgêse “sanityasa” kang manggung katon. [2517]

106

Têgêse “tyas susanta” iku budine murih, utawa awèh kabêcikan. Limang gon iku

têmbung kawi.

Têgêse “singlar” iku mukir utawa milar apadene pisah, iku têmbung jarwa.

Têgêse “sagêlah-gêlah” iku kang ala-ala utawa kang gagêlani, sabab gêla iku

ênggone pênggawe ala.

Têgêse “satata” iku sapadha-padha utawa rampak.

Têgêse “suci” iku rêsik. Telung gon iku têmbung kawi.

Têgêse “byak” iku mênga, iku têmbung ibarat, mêngane inêbing lawang.

Têgêse “pasthika” iku mustika, utawa sosotya.

Têgêse “maya” iku wêning utawa bêning. Têlung gon iku têmbung kawi.

Candhake sruti mêngkene :

(4) punika minangka pataraning/ yèn wus siddhi wisudwèng sadarga/ ring tyas

sirna waranane/ awit awas wênêstu/ lwiring trastha maring kajatin/ pan yakti tan

kabuka/ petning gênging punggung/ suksmanên patakèkêna/ ring sira sang

pratamèng pringgabayaning/ dumadi tan sangsaya//

Têgêse mêngkene,

Dene yèn wis bisa kaya kêlakuane pandhita mau, iku pinangka dadi pancadan

undhake drajate. Padha lan drajate wong kang wus dhêmên marang awake dhewe

lan yèn wis têrang pamikire. Dadi wis mêlèk mataning ati ilanging aling-alinge

107

ati, kawit wêruh marang wujude dzat7 kang ora rusak. Ananging yèn atine misih

cacad, ya ora bisa mêlèk matane kang ana ati. Dene yèn nyata mengkono dipikira

dhewe kang dadi sababe, yèn ora katêmu pamikire ditakona marang guru kang wis

utama kang ora pakewuh sabarang pitakon. Yèn wis dituturi dadi gampang olèhe

nglakoni.

Mulane dakjarwani mêngkono, têgêse mêngkene :

Têgêse “minangka pataraning” iku minangka tataran. Yaiku minangka pancadan,

sabab tataraning glugu iku, dinggo pancadan munggah mênyang papah. Iku

têmbung ibarat.

Têgêse “siddhi” iku padhang, padha bae karo têrang. Lire wi, luwih. Lire sudheng,

sundha, susun. Yen anaa wujude, rupane susun iku tumpuk-tumpuk wuwuh

dhuwur unggahe. Yaiku nalare têmbung wisudhèng dakjarwani diunggahake mau.

Têgêse “sadarga” iku sadara raga, lan padha bae karo sudara raga yaiku dhêmên

nyang awake dhewe. Sabab nalare mengkene, lire [2618] sadara, sadulur. Mangka

wong iki lak wis lumrah pênganggêpe marang sadulure amung asih lan murih

bêcik. Lan rèhning wong arêp asih lan murih bêcik marang awake dhewe iku ing

patrape kudu nglakoni barang prentahe Allah kang jênêng pakon lan kudu

nyingkiri marang ing sabarang laranganing Allah. Dene lire raga, awak. Rong bab

iku têmbung kawi.

Têgêse “tyas sirna waranane” iku atine ilang sing ngaling-ngalingi, yaiku wis

mêlèk mataning ati, sabab sing muni kadising kitab Ahya, Ati sanubari iku matane

loro. Lire tyas, ati. Lire warana, aling-aling. Iku têmbung kawi lan jarwa. 7 Dad @#

108

Têgêse “awit awas wênêstu” iku kawit awas yèn sida, iku têmbung jarwa lan

kawi.

Têgêse “lwir ning brastha maring kajatin” iku lire yèn wis lêbur ninga mênyang

kenyataan. Iku padha bae karo yèn wis ilang alane, bisa ninga menyang dat sing

ora rusak. Sabab lire mengkene, maknane brastha, lêbur. Maknane kajatin,

kanyatan, nyata. Dene sarèhning mêngkono iku têmbung kawi dinggo pêsêmon.

Kang disêmoni nyatane ananing Allah. Ya uga wis bênêr bae, sabab Allah tangala

iku mesthi nyata ana langit pitung sap.

Têgêse “gênging punggung” iku bangêting bodho, iku têmbung paribasan. Wong

ngrakêtake anak , sabab samangsa diugung dadi bodho.

Têgêse “suksmanên” iku pikirên, utawa budinên, nanging yèn têgêsing suksma

bae kang alus bisa ngêmori ati.

Têgêse “pringgabayaning” iku pêkewuh bilaèni, sabab yèn sarèhing têmbung,

pringga iku pringgon utawa gon pring yaiku ênggon dhapuraning ngêpring, lan

wis lumrah gon dhapuraning pring iku pêkewuh, awit kagawa ananing carang

kang dhawa garing, dadi angrungkudi. [2519] Lire baya iku iya baya bajul.

Mêngkono iku dhasar wis lumrah, anggêr bajul wani lawan uwong iya bakal

bilahine.

Têgêse “dumadi” iku wis dadi, utawa anane barang rurupan ing donya, ananging

yen karêpe têmbung sruti lire dumadi iku ya uga amung dadine.

Têgêse “ tan sangsaya” iku ora kangèlan. Dene yèn disarèhake têmbung tan

sangsaya mau, datan kasangsaya. Têgêse ora kangèlan, dudu tan sangsaya bab

109

undhake barang-barang lan patang gon mau padha têmbung kawi ana têmbunge

jarwa sathithik.


(5) ri sampunnya sampat pasang putih/ patêh brastha gandaning sarira/ pilih

anjrahing jernihe/ yêkti atêmah bawur/ tan warnan rèh kang tan lumaris/ pnuh

lwiring wadaka/ dèn panggah palungguh/ nira sang sinung nugraha/ sawasitanya

weh tilasing nagari/ rinaksèng widdhi wustha//

Têgêse mêngkene,

Sakwise rampung olèhe dhèngêr pirantine barang kêlakuan bêcik kang pancèn

bisa misahake kêlakuan ala lan kêlakuan bêcik. Lan bisa anglêbur barang

kêlakuane kang ala kang bakal dadi pocapan lan rêrasanane wong akèh kang

marang awake. Ya sênadyan anaa sing mawut budine menyang kabêcikan,

nanging bok mênawa misih bawur durung bisa matrapake siji-sijining Sabab bok

menawa misih bawur, durung bisa matrapake siji-sijining kêlakuan bêcik. Dene

yèn kêlakona mêngkono, satêmah kêliru, kang pancèn dudu lakune dilakokake,

kang pancèn wis lakune ora dilakokake, têgêse mêngkono iku, budine kang misih

akèh cacade, dene yèn wis nyata, bisa buwang alaning kêlakuan kaya kang

dhuwur mau.

Wis ta, sing têtêp bae atimu, yaiku rupaning nugraha ganjaraning Allah, dene

êmpane apa sing dadi wulang wirayate amêsthi nglabêti kabecikane marang

nêgara. Utawa dhèwèke rinêksa marang Allah.

Mulane dakjarwani mêngkono, têgêse mêngkene:

110

Têgêse “sampat” iku sampe, yaiku wis rampung. Iku têmbung malayu dinggo

kawi.

Têgêse “patêh” iku patah, putung. Lire sabarang iku sok wisa putung, ya iku

pisah. Iku têmbung Malayu.

Têgêse “brastha” iku lêbur. Iku têmbung kawi.

Têgêse “gandaning sarira” iku pocapaning awak. Kacature marang wong kana-

kana, lan dudu ambuning [2520] awak. Sabab Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

pocapaning awak.

Têgêse “hanjrah” iku mawut maratani tumibane marang sadhengah panggonan.

Têgêse “jêrnih” iku jronah. Ya jroning manah, utawa jroning ati, jroning budi.

Rong gon iku têmbung kawi.

Têgêse “tan warnan rèh kang tan lumaris” iku kang pancèn rupane ora kalaku iku

sing pancad rupane ora lumaku. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “pnuh lwiring wadaka” iku kêbak barang cacad. Lire pnuh, kêbak. Iku

têmbung malayu. Lire lwir ning, sak rupa-rupaning sêbarang. Lire wadak, cacad

kang katon. Sabab wong iku yèn katon cacade sok diwada. Lan manèh lire wadak,

wadaka kabuka, cacad dibukak, têgêse sok wisa dibukak cacade ya banjur katon.

Lan yaiku nalare têmbung wadaka dakjarwani cacad kang katon mau. Rong

klimah iku têmbung kawi.

111

Têgêse “dèn panggah palungguh” iku kang aja sumêlang gone nêtêpi. sing têtêp

atine, dudu sing têtêp lungguhing bokong. Sabab iku têmbung pêsêmon têtêpe

lungguhing ati.

Têgêse “wasita” iku wangsit. Lire wangsit, barang pangucap kang gaib lan samar

sanajan pangucap kang kamot nglayang wacan nganggo têmbang utawa ngucape

wong bêbisik ya uga padha wênang diarani wangsit. Iku têmbung kawi.

Têgêse “tilas” iku labêt. Iku paribasan kèh-kèhing ewon-ewoning têmbung.

Têgêse “widdhi” iku luwih adi

Têgêse “dhustha” samar ora katon. Dene mulane têmbung widdhi dhustha

dakjarwani Allah Tangala sabab Allah Tangala iku luwih mulya lan anglimputi

marang lahir batine ing makluk iki kabèh. Mulane jarwaning dhustha dumunung

marang Allah Tangala, mangka lire dhustha samar ora katon. Kang iku sanajan

Allah Tangala uga ora katon lan ora ngamungake Allah Tangala bae. Kang

wênang ditêmbungake dhustha sanajan maling ya uga wênang ditêmbungake

dhustha, sabab tingkahing maling ngatonna ora samar, amêsthi konangan marang

kang dimalingi. Lan rong gon mau têmbung kawi.

Candhake sruti mêngkene.

(6) Yèn sampun lila nirmala linggih/ titi ya tah yata busana was/ kitha dwisthèng

patêmone/ nênggih awas puniku/ abusana samapta sami/ pira kridha winarna/ rêke

kang karuhun/ têmên taman kêneng kêdhap/ sarasaning sarkara rupa lan manis/

tan kêngang pisahana//

Têgêse mêngkene [2521]

112

Yèn wis bisa ngilangake ala lan sarupane sapêjagongan ing siji-sijine, kênyataane

barang tingkah kang ala iku kudu wêruh barang pênganggo sing ora pantês dinggo

sêpatemon lan priyayi akèh, dene yen mungguhing pênganggo kang ora pantês

rong bab.

Kang dhisik, rupane barang pênganggo ora murwat lan drajate kang nganggo.

Kapindhone, aja nganggo sandhangan kang ala ambune, lan aja nglakoni tingkah

kang wolung bab.

Dene kang dhisik, yen ana pasamuan8 akèh lungguhe kang urut, gêdhe cilik ing

drajat.

Kapindho: silane sing tata aja sila tumpang, aja timpuh

Kaping têlu, aja methêngthêng, malang kadhak

Kaping papat, aja sanggawang, aja sêduwa mênyang ngarêp mênyang buri

Kaping lima, aja kagètan, jlalatan

Kaping nêm, tangane aja sraweyan, aja linggih megas-megos

Kaping pitu, aja dhêlêg-dhêlêg, aja ngantuk

Kaping wolu, aja lunga saka ngênggon bola-bali kang tanpa gawe, lan aja

kêkurangan praboting pikir, kang bakal diucapake.

8 Pasamohan @#

113

Dene sing dhisik kudu sing têmên, iku ditêtumana aja nganti owah surasaning

sapocapan lan yèn ngucap sing manis. Ulate kang sumèh, patrap mengkono iku

mênyanga ngêndi-êndi ora kêna pisah.


Têgêse “lila” mau mulane dakjarwani bisa, sabab bisa nglilakake ilanging tingkah

kang ala yèn ana pêjagongan.

Têgêse “nir” iku ilang, utawa ora ana. Iku têmbung kawi

Têgêse “mala” iku lêlara tatu kang bangêt, utawa barang lêlara kang gawokake.

Dene mulane têmbung mala dak jarwani ala, sabab mala iku ewone têmbung ala.

Iku jarwa

Têgêse linggih iku ya linggih, lungguh têmênan. Dene mulane têmbung linggih

dakjarwani sapajagongan sabab wong jagongan iku ya padha linggih. Iku têmbung

pêsêmon.

Têgêse “titi” iku aniti-niti mênyang siji-sijining barang, dudu titi tamat, dudu titi

êntek kabèh. iku mau têmbung pêsêmon jugagan.

Têgêse “yatah” iku kênyatahan, dudu yatah yata, iku têmbung pêsêmone mèmpêr

têmbung nyatahan.

Têgêse “yata” iku ingkang punika lajêng, utawa basa mêngkono kae, apadene

barêng mêngkono. Iku têmbung kawi. [2522]

Têgêse “busana waskitha” iku sing wêruh mênyang sandhangan. Lire busana,

sandhangan. Lire waskitha, wêruh, ninga. Iku têmbung jarwa lan kawi. Dene yèn

114

têmbunge diprinci mêngkene jarwane waskitha mau. Lire was, awas, wêruh, dudu

was kuwatir. Lire kitha, katha, kontha. Dudu kitha kutha. Dene kontha iku,

saengga wujude barang rêrupan mungguh kumpuling têmbung awas lan kontha

mau mêngkene. Wis awas ing kontha-kanthane sabarang, kang dhisik têmbung

jarwa nuli kawi.

Têgêse “dwi” iku loro. Dene mulane têmbung uruting sruti kang dhisik mau

jarwaning dwi loro. Mangka itungan loro dakdumunungake marang rupaning

busana kang pantês lan drajate kang nganggo sarta dakdumunungake marang

busana ingkang bêcik ambune. Kang mêngkono iku sabab aku amung jukuk

pantêsing panganggo kang prayoga dianggo marang priyayi gêdhe ing nagara. Iku

têmbung kawi.

Têgêse “hastha” iku wolu. Mêngkono iku ya kaya dhuwur mau, dene mulane

itungan wolu dakdumunungake marang pratingkah kang wolung bab. Kaya kang

wis kasêbut ing têmbung uruting sruti mêngkono iku sabab rèhning aku awèh

wuruk marang kowe kabèh anak putuku dhewe. Satêmah kang dakjukuk tata

kramane pratingkah kang wis dadi adat dilakoni marang priyayi gêdhe ing

Karaton Dalêm Surakarta yèn nalika patêmoning pasamuan lan priyayi akèh. Awit

têmbung sruti ora mratelakake marang têmbung hastha yèn dumununga marang

pratingkah kang mêngkono. Dene mulane etungan wolu mau dakpanggonake

marang pratingkah wolu kang prayoga sabab candhake sastra ana muni têmbung

“patêmone”

Têgêse “patêmone” lire iku bakal sapatêmon lan priyayi akèh, iku têmbung

pêsêmon dijugag. dene hastha mau têmbung kawi.

115

Têgêse “abusana samapta sami” iku kang prayoga sêkabehe busananing olèhe

duga-duga. Iku têmbung pêsêmon lan jarwa.

Têgêse “kridha” iku yèn têmbunge jarwasuta, pikir ana dhadha. Mêngkono iku

dakrasa wis bênêr jarwasutaning kridha mau sabab pikir iku manggon ana ati, ati

iku cêdhak karo dhadha.

Têgêse “taman” iku ditêtuman, dudu taman pratamanan, sabab iku têmbung

paribasan taman-tuman kae.

Têgêse “kêdhap” iku sakêdhapan aja owah. Dudu têmbung kêdhapan, iku

têmbung [2523] dijugag.

Têgêse “sarasaning sarkara” iku surasaning prakara sapocapan. Lire sar, sir. Iku

sire ing ati, sabab ana têmbung sar-sir kae. Lire prakara dudu kara buncis, iku

têmbung kawi dinggo pêsêmon. Nyêmoni siring ati kang bakal diucapake dadi

prakara.

Têgêse “rupa lan manis” iku rupane kang sumèh, clathune kang manis . Lire

sumèh, ulate uwong kang sêmu mèsêm ora ana labête mrêngut lan dlurêg. Lire

clathu kang manis, wong kang pangucape sarèh ora ladak. Iku têmbung jarwa

kawi dinggo pêsêmon jugagan, nyêmoni sumèhing ulat lan sarèhing pangucap.


(7) Kaping kalih ulahing dêdugi/ amigati kridha kang tan prana/ winarga gati

têmahe/ amartwa wisanipun/ dèn kawawas wêkasing wèsthi/ manawi wontên

prana/ anuksma ring guyu/ lêhêngsi yèn tan amawa/ wisa ing ngarah lor kana

kidul pilih/ binuka ing dêduga//

116

Têgêse mêngkene

Dene kang kaping pindho kudu ngulah duga-duga lan kudu mêgati pikir kang

bakal diucapake ora pantês kawêtu pêrnahing pasamuan. Sabab yèn ngucapake

pikir kang ora pantês prênahe kawêtu, ora wurung ditomahake dhasar wis gawene

nylathokake pangucap sing ala, kang iku aja mêngkono. Dene prayogane malah-

malah bisaa bêcikake surasane barang sapocapan kang bakal dadi padu. Lan sing

wêruh kawêkasaning sapocapan kang bakal dadèkake pakewuhing ati lan

sumelanging ati, sabab yèn ana uwong kang pêtitis pikire: ora gêlêm ngèlingake

malah sênga digêguyon. Yaiku kang bakal mêlehake, sêtêmah dheweke

kuwirangan. Angur aja niyata jêglong, kena diarah-arah ngarêp burining

pêngucap. Dene bisane bukak diduga-duga karo prakarane sapocapan.

Mulane dakjarwani mêngkono: têgêse mêngkene

Têgêse “migati” iku nyêgati, iku têmbung sêmu pasêmuning basa.

Têgêse “kridha kang tan prana” iku pikir kang ora prênah panggonane. Lire

kridha, pikir ana dhadha. Lire kang tan, kang ora. Lire prana, paprênah utawa

patitis. Iku têmbung jarwasuta, nuli jarwa, nuli kawi.

Têgêse “winargga” iku dialas gunung. lire alas, kathukulan barang-barang [2524]

satêmah dadi bondhot, rêgêt, rupane ala. Sabab alas iku panggonan bondhot. Lire

alam gunung iku: yen dicêdhaki rupane ting pênjutu mêndhak mêndhukul.

Satêmah rupane dadi ala, yaiku nalare têmbung winarga dakjarwani ala mau, dene

yèn disarèhake têmbung winarga iku winana arga utawa wiwana arga. Iku

têmbung garba sastra ya uga têmbung kawi. Lire garba, gêrba, gêbêng, ngêmot,

mêngku. Lire sastra, aksara.

117

Têgêse “gati” iku gawe. Iku têmbung kawi.

Têgêse “amartwa wisanipun” iku ngadhêmake wisa, utawa nawar wisa, wisane

sapocapan. Lire martwa, banyu kang adhêm. Sabab pênjukukku têka ing têmbung

toya martwa, utawa lire martwa, aris. Iku têmbung kawi. Lire wisa, barang

prakara kang bakal dadi padu, lan dudu wisane barang barang. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni sêbarang padu trape marang awak dadi ora bêcik. Sêmono

manèh wong kêna wisa, satêmah empanne marang awak iya dadi ora bêcik.

Têgêse “dèn kawawas wêkasing wèsthi” iku kang wêruh kawêkasane kang dadi

nusahake ati, utawa kang dadi makewuhake ati. lire wèsthi, sêbarang prakara kang

pasthi nguwasake ati, utawa barang prakara kang ngewuhake ati. iku têmbung

jarwa lan kawi.

Têgêse “mênawi wontên prana” iku menawa ana wong sing petites. lire prana,

prênah. Mêngkono iku ya mulane sok wis saprênah ya pêtitis, sabab ora kaluputan

barang karêpe. Iku têmbung jarwa lan kawi dinggo pêsêmon nyêmoni pangucal

kang patitis

Têgêse “anuksma ring guyu” iku sêngadine ngêmori barang gunême, nanging

atine ora rujuk amung dialing-alingi samudana gêguyon. Lire nuksma, alus

ngêmori. Iku têmbung kawi pêsêmon nyêmoni wong arêp jêglong pangucape

rewange jagongan.

Têgêse “lêhêngsi yèn tan amawa wisa” iku angur ta yèn ojo aniyat jêglong. Lire

lêhêngsi, alunghung ta, angur ta. Lire yèn tan amawa, yèn ora anganggo. Lire

wisa, êmpaning marang awak ora bêcik, yaiku nalare têmbung wisa dakjarwani

118

jêglong mau iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni marang wong kang

bakal nusahake ati.

Têgêse “ingarah lor kêna kidul pilih” pêngarahe ora nganggo pilih-pilih papan.

Sênajan diduga duga iku têmbung jarwa jugagan jukuk sêmu-sêmuning têmbung.

[2525]


(8) Kaping tiga watara nimbangi/ kridhaning sambawa lan sambada/ anêdahakên

kalane/ kadi tana karungu/ sumaruna ing kanan kering/ tinêngahan watara/

tinimbanging tanduk/ ya dyan kabèh kabaranang/ yèn tan sambada ing ngadu

lawan budi/ wahyaning mangsa kala//

Têgêse mêngkene

Dene kang kaping têlu, sing bisa mêtara barang pênggawe iku dadi timbanganing

duga-duga lan dipikira swaraning sapocapan. Lirih sêrune kang murih sêdhêng

ananging manuta mangsa kalaning palungguhan. Lan yèn krungu wong ngajak

sapocapan têka kiwa têngên iku salah sijine aja ditampik ya uga saurana kabèh.

Ananging saure amung ditêngahana sawêtara, lan timbangana tanduking polah

bae. Sênajan sapêjagongan kabèh padha ngajak caturan9 barêng, anggêre yèn

kowe duga ora sêmbada lan drajate sing disauri ya uga saurana kaya sing mau bae.

Kêjabane yèn ana mangsa kalane priyayi sing dikurmati, kang iku saurmu

pêndêngên mêrono bae.


9 Kcaturan @#

119

Têgêse “kridhaning sambawa lan sambada” iku mikir sêru lirihe swaraning

sapocapan kang sêdhêng. Lire kridha, pikir ana dhadha. Iku têmbung jarwa suta.

Lire sambawa, sabawa, suwara. Lire sambada, pêsêmon têmbung sêdhêng. Sabab

ibarate mêngkene, kayata dêdêging uwong kang diarani pidêgsa. Mulane diarani

pidêgsa sabab gêdhene lan dhuwure uwis sêmbada awake ora kêgêdhen ora

kêcilikên. Têgêse wis tiba sêdhêng lan yaiku nalare têmbung sambada dakjarwani

sêdhêng mau.

Têgêse “sumaruna ing kanan kèring” iku srawunganing swara têka kiwa têngên.

Lire sumaruna, têmbung pêsêmonne sumarawung. Utawa lire sumaruna ana

sumaru, sarawungan. Dene yèn dijarwani mêngkono jênênging têmbung ya misih

nunggal padha pêsêmone têmbung sumarawung, sabab yèn sumarawung jênêng

têmbung garba sastra. Dene yèn têmbung sarawungan jênênge têmbung jarwa.

Têgêse “kabaranang” Iku kabarangas, ananging dudu kabrangasing wong nêsu lan

ya dudu kabrananging wong nêsu. Dene mêngkono iku kêbranange lan

kêbrangase wong padha jagongan. Sakabèhe barêngan takon marang wong siji iku

yèn ana wong jagongan kang mêngkono patrape. Lan iku têmbung paribasan

mêngkene kae, basa mirêng ature O, suryane banjur branang bangêt dukane.

Têgêse “yèn tan sembada ing adu lawan budi” iku yèn ora sêmbada lan pantêse

panduganing ati. Lire budi, sabarang nalaring pikir kang manggon ana ati. iku

têmbung jarwa.

Têgêse “wahyaning mangsa kala” iku kudu angon wêtune ing mangsa kala anane

kang dikurmati. Lire wahya, wêktu. Lire mangsa, wayah, wanci. Iku têmbung

kawi lan jarwa.

120


[2526]

(9) Kaping pat pradêksaning prayogi/ animbangi watara duduga/ kalampahan

prayogane/ tiba têlêbing kayun/ sang laksana sarasa raging/ tan akulêd ing lêkas/

yan samaptanipun/ apan sampun wruhing ajar/ ajar ruhun lan nalika aywa lali/

sarèhning amrayoga//

Têgêse mêngkene :

Wulang kang kaping pat sing bênêr olèhe mrayoga, sêbarang kêlakuan lan

pangucap yaiku sing nimbangi kêlakuan duga wêtara. Dadi kêlakon becike

sênadyan tibaa têngah pinggire sapocapan. Awake ora kêna rêrasan ala, sabab

awite cêcaturan pangucape ora ana kang saru. Iku yèn ora kêkurangan olèhe

mrayoga lan matara. Sarèhning wis wêruh wulang dalêm sing dhisik lan sing kèri.

Iku aja nganti ana sing kècèr olèhe nglakoni, sabab dhèwèke karêp kabêcikan.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene.

Têgêse “pradêgsa” iku babeneran. Iku têmbung pêsêmon, nyêmoni panggonane

wong bêbênêri manggon ana dêgsa.

Têgêse “talêbing kayun” iku têmah pinggiring karêp. Sabab mêngkene, lire talêb,

iku têlêng. Têlêng iku têngah bênêr, dene mau diunekake talêb sabab dinggo

nyamarake têmbung. Dene lire bing, iku têmbing. Lire têmbing, pinggir. Iku

kabèh têmbung sêmu èmpêring basa.

Têgêse “laksana” iku luput sêbarang ala. Iku têmbung jarwa.

121

Têgêse “sarasa” iku dirasani, yaiku surasane ing prakara sapocapan lan dudu

sarasaning sad rasa. Iku têmbung pêsemon.

Têgêse “ragi” iku raga utawa awak.

Têgêse “kulêd” iku kumêl. Kumêl iku cahya kêlêm, ora sumringah dadi misih

kuciwa wêkasane disawang dadi saru. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni têmbung

kuciwa utawa têmbung saru.

Têgêse “ajar ruhun lan nalika aywa lali” iku pêngajare kang dhisik lan pêngajare

kang kari aja nganti kècèr. Lire ajar, warah wuruk. Lire ruhun, karuhun, kang

dhisik. Lire nalika, saknalika, sak kala, saiki. Dene mulane têmbung uruting sruti

dhuwur mau kang nyêbutake nalika dakjarwani kang kari, sabab lire nalika :

saknalika, saiki. Dene yèn ditimbang pantêse kang dhisiki, têmbung karuhun lan

têmbung saiki kang pasthi pantês têmbung karuhun. Kang jênêng dhisiki lan

padhane ya ana kayata têmbung sing mau lan saiki ya uga dhisik têmbung sing

mau têmbung saiki dadi kèri. Lan yaiku nalare têmbung nalika dakjarwani kang

kari mau. Dene mulane têmbung aywa kari, dakjarwani aja kècèr. Mêngkene

nalare saupama ana wong jêjukuk barang cilik-cilik nuli runtuh siji durung

dijukuk, kang dijukuk dhisik nuli disèlèhake nuli bali jukuk sing runtuh mau.

Mêngkono iku sing runtuh jênênge kècèr lan dibalèni pênjukuke dadi jênênge kèri

olèhe jukuk lan yaiku têmbung jarwa ewone paribasan.

Candhake sruti mêngkene : [2527]

(10) Kaping lima lumalanèng wani/ anêmpuh byat lêbête tan kewran/ lwirnya

kwèh winarna rinèh/ suraya sabayantu/ wanèh wani amati kapti/ wani anglugas

122

raga/ akathah liripun/ sura waraning kasuran/ rèhning sumangga tan ana dèn

singgahi/ pracayèng praja wira//


Wulang kaping lima iku mêruhake kèhing prakarane wong ana pasamuan10 sing

gêlêm ngêtokake kuwanen iku diwêstani wong nêmpuh abot kang tanpa pikir.

Pêngrasane ora pêkewuh sabab pasêmuan iku akèh lire. Sawênèh11 ngetokake

kuwanèn barêngan, ana sing wanine ora mikir bênêr luputing prakara. Sawênèh

ana sing wani tanpa gêgaman, sabab akèh lire wong ngêmpakake kuwanèn.

Nanging surane wong sing padha wani iku amung wara bae. Dene pênggawe

mêngkono iku dheweke aja dahwèn, amung ngandêla adiling nêgara bae.

Mulane dakjarwani mêngkono, têgêse mêngkene:

Têgêse “ lumalaneng wani” iku lumawaning wani. Iku têmbung pêsêmon mèmpêr

lumawan.

Têgêse “byat” iku abot. Iku têmbung kawi

Têgêse “tan kèwran” iku ora kewuhan. Iku têmbung jarwa kawi

Têgêse “rinèh” iku ing rèh, utawa akèh wêrnaning pênggawe. Dudu rinèhing

ngêrèh lan dudu diêrèh. Iku têmbung kawi.

Têgêse “suraya sabayantu” iku wani kabèh. Iku têmbung kawi.

10 Pasêmohan @# 11 Wênah ^@#

123

Têgêse “mati kapti” iku atine buntêt ora duwe karêp kang bêcik nalare. Lire mati,

ya mati têmênan nanging dinggo têmbung pêsêmon nyêmoni ati kang buntêt. Lire

kapti, karêp. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “anglugas raga” iku awake wani tanpa gêgaman. Lire anglugas raga,

anglugas awak. Lire lugas, ora nganggo barang-barang. Iku têmbung jarwa dinggo

pêsêmon nyêmoni wong kang tanpa gêgaman lan têmbung kawi.

Têgêse ”sura waraning kasuran” iku wanine amung wara ora ana wujude. Lire

wara, suwara tanpa wujud. Lire sura, wani. Kang dhisik têmbung jarwa nuli kawi.

Têgêse “pracayeng” iku ngandêl.

Têgêse “praja wira” iku nêgara ngluwihi kapinterane, yaiku nêgara adil. Lire wira,

prawira, parawira. Lire pra, para, bisa mratani mrana-mrana ora kêmpêl wae. Lire

wi, luwih, dudu wi gêmbili. Lire ra, akêh. Lire praja, nêgara. Dene mulane

têmbung prawira dakjarwani akêh kapintêrane sabab sak wise têmbung prawira

duwe têgês kaya kang dhuwur mau. Yèn di panggonake marang bêcik ora luwih

amung marang akèhing kapintêran lan yaiku nalare têmbung prajawira dakjarwani

nêgara akèh kapintêrane mau lan yaiku nêgara adil. Utawa iku têmbung candra

sastra ya uga kawi dinggo pêsêmon kaya mau


(11) Kaping nêm manganam manuntagi/ waswa bisa saniskarèng basa/ kukila ing

paksi kabèh/ bisa bengkas anambung/ bisa nuksma ing ngaal alit/ saulah

kridhaningrat/ sagnyana kawêngku/ amiguna ing aguna/ anuragèng rat karakêtan

padha sih/ saha agamanira//

124


Wulang kaping nêm iku, sing bisa nganam-anam pikir bêcik lan nyulami kabisan

kang durung têrang lan sing durung bisa [2529] lan sing wasis sêkabèhing basa.

Sênajan basaning pitik iwèn manuk: ya uga bisaa sabab unine pitik iwèn manuk

iku kabèh kêna dinggo panêngêran utawa bisaa nyambungi nalar becik. Sing

kêkurangan sing bisa amor lan wong gêdhe. Sing bisa amor wong cilik ya apa

tataning nêgara. Kabisane wong akèh sing bisa kabèh utawa sing bisa duga

pênyananing uwong lan sing asih rêrapekan rakêtan padhaning urip. Kang sarta

têpang lakoni agamaning Allah.


Têgêse “nganam” iku nganam pikir sing bêcik. Iku têmbung dijugag. Supaya

disambungana têmbung kaya sing mau kae lan kêna diarani têmbung pêsêmon.

Dene sing disêmoni ya têmbung kae mau.

Têgêse “nuntagi” iku nyulami. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon, nyêmoni

mênyang barang pênggawe kang durung têrang lan kang durung bisa. Ora kêna

diarani têmbung dijugag.

Têgêse “waswa” iku wasis, bisa. Iku têmbung kawi.

Têgêse “saniskarèng basa” iku sawêrnane prakara kèhing basa. Utawa sak

wêrnaning prakara kèhing têmbung. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kukila” iku bangsaning pitik iwèn manuk gagêrmêtan. Iku têmbung kawi

Têgêse “bengkas” iku ngilangake sakabèhe. iku têmbung kawi.

125

Têgêse “nuksma” iku awor ngêmori. Iku têmbung kawi.

Têgêse “saulah kridhaningrat” iku sêbarang pikir lan sêbarang pênggawe wong

nêgara kabèh. Lire ulah, ngulah, ngajar, kêsatu, siji-sijinine barang pênggawe.

Yaiku nalare têmbung saulah dakjarwani barang pênggawe mau, iku têmbung

pêsêmon nyêmoni barang pênggawe. Lire kridha, pikir ana dhadha. Sabab pikir

iku manggon ana ati, ati iku cêdhak karo dhadha. Dene têmbung mêngkono iku

yèn dinggo pêsêmon ya wis bênêr bae. Awit wong nyêmoni iku sing kêna dinggo

jalaran akèh wêrnane kaya saupama kowe nyêmoni nyang wong ayu nuju linggih

cêdhak nggon suruh, nuli suruhe kok jukuk clathu mêngkene ”Ibillah suruh iki

ayune lèh nobatake. [2530] Endah rasane olèhe nyamlêng.” Dene sing mêngkono

iku wis pêsthi wong sing kok sêmoni krasa atine sabab dhèwèke ngrasa yèn ayu.

Apa manèh têmbung kridha dakjarwani pikir ana dhadha iku ya mêngkono

pêpadhane, sênajan pikir manggon ana ati, nanging ati cêdhak karo dhadha. Dadi

satêmah kêna dinggo pêsêmon kaya dènè wong ayu cêdhak suruh mau. Lire ngrat,

sajêmbaring jagad kabèh. Ananging sarèhning iku, têmbung kawi dinggo

pêsêmon nyêmoni marang nêgara sak wonge kabèh ya uga wis bênêr sabab nêgara

iku bangsaning jagad.

Têgêse “sagnyana kawêngku” iku bisa duga mêngku, sêging ati, pênyanane atine

uwong. Lire sagsêg iku têmbung paribasan sag-sêg kae. Lire amêngku, angêmot,

anggêbêng. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “amiguna ing aguna” ambisani wong abisa, amintêri marang wong kang

pintêr. Dene yèn dibêcikake jarwane lan kênaa dinggo nyambungi têmbung

uruting sruti. Kaya ing dhuwur mau kang supaya rapêt mêngkene maknane. Lire

126

amiguna ing aguna iku ngelingake yèn ana kêlalène wong pintêr. Lire guna,

pintêr, iku têmbung kawi. Ananging wurukku dhewe marang kowe kabèh yèn

kaduga pantês dielingake ya elingêna, yèn kaduga ora pantês aja wani ngèlingake.

Têgêse “anuragèng” iku awakmu sing bisa ngêmori têmbung sakêcap lan laku

satindak. Lire anuragèng, anoraga. Lire anor, andhap asor. Lire rogèng, raga,

awak. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni barang pêngucap lan laku.

Têgêse “ngrat karakêtan sih” iku asiha lan rakêtana marang sapadhaning wong

urip. Lire ngrat, sak lumahing jagad kabèh, rèhning iku têmbung kawi dinggo

pêsêmon nyêmoni marang nêgara sakwonge kabèh. Iku dadikêna têmbung ngrat

mau yèn dakjarwanana sapadhaning wong urip. Sabab sakpadhane wong urip iku

padha ngambah nêgara. Nêgara iku bangsaning jagad lan manèh maknane

têmbung ngrat mau ora ngamungake sak lumahing jagad kabèh, sênajan têmbung

sakabèhe, ya uga wênang ditêmbungake kawi sak êrat. Lire sak êrat, sak kabehe.

Lire karakêtan padha sih, rarakêtan padha kasih dudu têmbung tan ora utawa tan

aja. Iku têmbung jarwa disasarake ukarane.

Têgêse “saha agamanira” iku karo sing nêtêpi agamaning Allah. Lire saha, [2531]

karo, kaliyan, utawi, tuwin, sarta, dene pratelane têmbung saha iku dinggo

ngluhurake têmbung kang dakprinci mau. Yèn kamot layang katuran marang

wong gêdhe. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni pênggawe têtêp. Lire

agama, polah pratingkah, pangucap, laku, mangan, turu, pêndêlêng, pangrungu,

pangucap, pangambu, nguyuh, ngising, lara, pati, sêbarang karêp utawa tekad iku

sakabèhe kang padha mêtu têka parèntahing Allah kang wis kamot ana ing dalil

127

Kuran utawa kang mêtu têka dhawahe Kangjêng Nabi Mukhamad Rasulullah

kang wis kamot ing kadise ing kitab kabèh. Iku têmbung kitab.


(12) Wani ngrana sing tawing prayogi/ kêkêlire dêduga wêtara/ ringa ringa

pandêlinge/ apandam awas murub/ marmanipun mangka pratali/ pratamaning

sujana/ awase linuhung/ angimpun salwirning guna/ nanging awasipun sampun

salah dalih/ manawi kawadaka//


Sing wani pêrang aja katon kuwanène olèhe ngaling-alingi kuwanèn sing prayoga

têka ing duga watarane. Lan yèn bakal angucapake gêpok kuwanène rungak-

rungak kaclathune lan sing ngarah-arah pandêlênge marang wong sak pêjagongan

kabèh, sabab utamaning priyayi12 iku ngêkêr kuwanèn lan yèn ana kang sujana

satêmah kawruhan. Sabab wis utama nyakup barang kabisan, mulane ngluwihi

awase marang wong kiwa têngêne sarta sing awas pandêlênge ananging olèhe

angawasake yèn ana wong sujana iku aja nganti diclathokake sabab ora wurung

kawruhan ngakèh satêmah dicacad.


Têgêse “ngrana” iku papaning pêrang. Iku têmbung kawi

Têgêse “tawing” iku aling-aling. Iku têmbung pêsêmoning basa. Iku têmbung

paribasan.

Têgêse “kêlir” iku aling-aling. Iku têmbung jarwa. 12 Prayayi @#

128

Têgêse “ringa-ringa” iku rungak-rungak. Iku têmbung pêsêmone mèmpêr rungak-

rungak

Têgêse “dêlinge” iku clathune. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “pratali” iku diawêri utawa dikêkêr. Yèn têmbunge diprinci mêngkene.

Lire pratali, para tali. Sak rupa-rupaning tali lan iku saupama tali ya tampar,

mangka kèh-kèhing tampar iku sok ana sing kêkêr. Yaiku nalare têmbung pratali

dakjarwani kêkêr mau. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni tali [2532] tampar kang

kêkêr.

Têgêse “pratama” iku kang ngluwihi akèh barang kabêcikane. Dene mulane

têmbung pratama dakjarwani pintêr sabab wong pintêr iku wis ewoning utama.

Têmbung utama iku ewoning têmbung bêcik lan iku nalare têmbung pratama

dakjarwani kang luwih akèh kabêcikane mau. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon

nyêmoni uwong bêcik.

Têgêse “sujana” iku yèn jarwa sutane barang sumêjane ana bêcike.

Têgêse “ngimpun” iku ngumpulake utawa nglumpukake. Iku têmbung paribasane

wong ngimpun bêras. Dene mulane têmbung ngimpun dakjarwani nyakup sabab

wong ngimpun bêras kae sak wise ditintingi nuli diimpu-impu supaya bisane

ngumpul bêrase sing gêdhe-gêdhe. Yèn wis kumpul nuli dicakup. Yaiku nalare

têmbung ngimpun dakjarwani nyakup mau.

Têgêse “guna” iku pintêr. Iku têmbung kawi.

Têgêse “salah dalih” iku luput sing diarani. Iku têmbung jarwa lan kawi.

129

Têgêse “kawadaka” iku cacat kawêtu utawa cacat katon. Iku têmbung kawi.


(13) Angagêm bisa dèn sambang liring/ lwire larat yèn kaduk gumisa/ waluya

tiwas têmahe/ bisi warangkanipun/ dènya ngrasuk rasane kadi/ satataning tan

tama/ tan mantra ing sêmu/ angêbyakkên jrahning naya/ manawi wontên sujana

anayangdi/ nis naya ininteya//


Wong duwe barang kabisan iku yèn bakal diucapake utawa arêp diêmpakake ana

pasamuan dêlênga ulat liringe rewange jagongan. Sabab yèn ora condhong karêpe

satêmah diewani, dene wong kaduk gêmisa iku akèh sing gêthing satêmah dipaido

diwaoni. Wusana bisane ora dadi sabab êntèk diwaoni wong akèh sêjane dialêma

pintêr wusana kawirangan. Yaiku wong ora bisa nutupi pintêre lan wadhahing

kapintêran borot. Sabab pênganggoning kabisan sing padha karo wong bodho.

Sêmune ora mantra wong pintêr, ngêndi ana ngêbyukake rasaning ati ana ngarêpe

wong gêdhe-gêdhe. Mêngkono iku anaa wong sujana sing nglirik apa manèh

gêlêm mangintip. O, pêsthi ilang ulate kêwirangan.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene : [2533]

Têgêse “angagêm bisa” iku wong duwe kêbisan. Dene mulane têmbung angagêm

bisa dakjarwani wong duwe kabisan sabab iku têmbung pêsêmon nyêmoni wong

duwe kêbisan. Dene lire gone dadi pêsêmon mêngkene, mulane iku ditêmbungake

ngagêm kang diarah wong sing nganggo duwèke dhewe.

130

Têgêse “sambang” iku nganglang, nganglang ya uga dêdêlêng. Iku têmbung jarwa

dinggo pêsêmon nyêmoni marang wong nganglang gone dêlêng mênyang sing

dinganglangi.

Têgêse “liring” iku nglirik utawa obahing mata marang ngiringan sak kêdhepan.

Iku têmbung jarwa.

Têgêse “larad” iku larut utawa êntèk kabèh. Iku têmbung paribasan larat-larut kae.

Têgêse “waluya tiwas têmahe” sêjane murih dialêma nanging satêmah

kuwirangan, dudu raras satêmah tiwas. Dene mulane têmbung waluya, tiwas

têmahe dakjarwani sêjane dialêma satêmah wirang sabab iku têmbung pêsêmon

nyêmoni sabarang slamêt. Awit lire waluya, waras, têgêse wis slamêt sabab ora

lara, dene pênggawe slamêt iku dadi pilihane wong akèh. Mangka wis lumrah

wong iki ing salah sijine sêbarang kang dipilih amêsthi dialêm, yaiku nalare

têmbung waluya dakjarwani dialêma mau. Dene mulane têmbung tiwas

dakjarwani kuwirangan sabab iku têmbung pêsêmon nyêmoni kèhing têmbung,

awit pênggawe tiwas iku akèh wêrnane. Wong kuwirangan ya wênang diarani

tiwas, wong katrap kukum dilarani ya wênang diarani kêtiwasan, ya apa sak

pênunggale kang jênêng kêblahèn ya padha wênang diarani tiwas. Iku têmbung

paribasan dinggo pêsêmon.

Têgêse “bisi warangkanipun” iku wadhahe bèsèr utawa borot, têgêse ora bisa

nutupi. Lire bisi, bèsèr. Iku têmbung pêsêmone mèmpêr têmbung bèsèr. Lire

warangka, tutuping gêgaman. Iku têmbung pêsêmon dunungake yèn têmbung

wêrangka iku dadi tutuping gêgaman.

131

Têgêse “dene ngrasu krasane kadi” iku olehe nganggo srasane kaya. Lire ngrasu,

ngrasuk, rasukan, klambi, gawene sok dinggo ana awak. Yaiku nalare têmbung

ngrasu dakjarwani olèhe nganggo mau iku têmbung pêsêmon nyêmoni gawene

klambi dianggo ana awak. Lire krasane, srasane, [2534] sarasane, dudu krasane

barang barang. Iku têmbung nunggal pêsêmon seje karêpe.

Têgêse “satataning tan tama” iku sakpadhane wong kang ora utama, sakpadhane

wong sing ora pintêr. Lire satata, sakpadha-padha, utawa rampak. Lire tan, ora.

Lire tama, utama. Dene mulane têmbung tama dakjarwani pintêr sabab wong

pintêr iku wênang diarani wis utama. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni

sakpadha lan nyêmoni wong kang pintêr.

Têgêse “tan mantra ing sêmu” iku ora mantra-mantra sêmune wong pintêr. Lire

mantra, ora paja-paja, ora pisan-pisan. Iku têmbung pêsêmon ewone kèhing

têmbung. Lire sêmu, sêsawangan. Iku têmbung dijugag.

Têgêse “angêbyakkên jrahning naya” iku angêbyukake jêrohaning ati ana ngarêpe

wong gêdhe. Lire angêbyakkên, angêbyukake. Iku têmbung paribasan byak-byuk

kae. Lire jrahning, jêrohaning ati. pikir kang kêrasa ana jêroning ati, iku têmbung

kawi dinggo pêsêmon jugag. Lire naya, nayaka. Wong gêdhe kang diandêl

marang gustine, dudu nayana ulat, dudu tanaya anak. Iku têmbung kawi dijugag.

Têgêse “nayangdi” iku ngulat-ulatake, ngawas-awasake pêsêmoning ulat tingkah.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “nisnaya ininteya” iku diintipa, utawa diinjêna, ilang ulate. Lire nis, ilang,

ora ana. Lire naya, nayana, ulat, dudu naya naya wong gêdhe, dudu naya tanaya

anak. Lire ininteya, ingintipa, inginjêna. Iku têlu pisan têmbung kawi.

132


(14) Wani mati pangruhune waning/ wirang lara larut alorodan/ sadakala

samandene/ yèn kawantêrên wurung/ ing watara tan winigati/ suka katona sigra/

mahyakkên dinulu/ bêtah angajab drubiksa/ punika rêke warangka tan amawi/

wuwus kudu katona//


Lan kayata wong saguh wani mati, mangka sing mau wis nglakoni wirang lan

saupama ana uwong kang saguh wani mati nanging sing mau wis nglakoni

wirang. Mêngkono iku saguhe goroh, barang sanggupe êntek ora dadi, ya saikia

sênajan besuka ya padha dene ora klakon. Sabab kêbangêten ora dipikir gawene,

mung bungah dialêma gagrak lan katona kêndêle. Yaiku wong ngajab rusak awit

[2535] ora pisan-pisan gêlême nutupi kuwanêne. Iku rak mung kudu katona

clathune bae, kok bakal têmên ora.


Têgêse “pangruhun” iku dhisike sabarang gawe. Iku têmbung jarwa

Têgêse “larut alorodan” iku êntek kabèh ora kari.iku têmbung paribasane barang

sarah kang ana kali, nuli katut ilining banyu gêdhe kang bantêr. Kang dhisik

sapanggonan mau têmbung jarwa nuli iki sapanggonan têmbung paribasan.

Têgêse “sadakala samandene” iku kalane saadegan iki, utawa mêngko besuka, ya

padha dene. Lire sadakala, kalane saadêgan. Iku pêsêmone mèmpêring têmbung

saadêgan. Lire samandene, sami dene, sami dentên, padha dene. Iku têmbung

jarwa.

133

Têgêse “tan winigati” iku ora dipikir gawene. Lire gati, gawe. Kang dhisik

têmbung dijugag nuli kawi.

Têgêse “sigra” iku gagrak, dudu sigra lajêng banjur, dudu sigra wahing, iku

têmbung paribasan.

Têgêse “mahyakkên” iku saupama wong dagang, murih mayokake dagangane

utawa mintokake kêkêndêlane, ngatokake barang bêcike. Iku ewone têmbung

kawi.

Têgêse “ngajab drubiksa” iku dhang-dhang rusak. Lire ngajab, dhang-dhang,

ngarêp-arêp, muga-muga. Lire drubiksa, bangsaning setan. Dene mulane têmbung

drubiksa dakjarwani rusak sabab setan iku awite dimulyakake nuli kawekasane

dirusak imane, rupane. Kang dhisik ewone têmbung kawi nuli têmbung pêsêmon

nyêmoni rusake imane setan.

Têgêse “rêke” iku dene. Iku têmbung kawi.

Têgêse “warangka” iku tutuping gêgaman. Iku têmbung jarwa.


(15) Dipunamêm ing nayaka manis/ wani aywa katon kumasura/ aywa umbak

paksa banthèng/ gora gadha mapunggung/ bibingkrakan dhapur muthingkrik/

mathangkus amathangthang/ kontha raganipun/ lincak-lincak atangginas/ lumaku

binadheya wani tur titir/ angarekkên wong kathah//

Têgêse mêngkene

134

Yèn ana pasêmuan iku bêcik sing amêm nanging ulate sing manis. Sênajan wani

aja katon kumanikani lan aja dhêmên umbag. Rèkane kaya banthèng lagi

têmbirang ngêkèhake swara rosa mêdeni, pêngrasa ora ana sing ngungkuli. Sing

mêngkono iku olahe wong bêngkrakan lumuh kêsosor [2536] uga nglangak

mènglèng-mènglèng ulate nyrandu. Uga malang kadhak bapang-bapang iku lagi

saengga dhapur-dhapurane mêngkono utawa nganggo lincak-lincak têngginas. Iku

karêpe sêpele mung diaranana kêndêl ora ana sing madhani.


Têgêse “amêm” iku arang clathu. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “naya” iku nayana, ulat. Dudu naya nayaka. Iku têmbung kawi.

Têgêse “manis” iku dudu manising lêgining gula, yaiku ulat sumèh kang sêmu

mèsêm. Iku têmbung malayu dinggo pêsêmon nyêmoni ulat kang bêcik dhewe.

Têgêse “kumasura” iku kumanikani. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ umbag” iku umuk. Lire umuk, undhaking tutur, wêrta, kandha, crita,

kabar, sêkabèhe murih bêcikake kang disênêngi. Iku têmbung paribasan utawa

têmbung pêsêmon mèmper têmbung umok. Paribasane umbaking banyu

bêngawan kali nalika mundhak gêdhening banyu, dene yèn diarani mèmpêr

pêsêmoning têmbung ya nyata bênêr, sabab umuk lan umok yèn têmbung umuk

undhaking tutur wêrta sak pênunggale yèn têmbung umok undhaking gêdhening

banyu bêngawan kali.

Têgêse “paksa” iku dudu dipaksa, yaiku arêp madhani utawa saèngga madhani.

Dudu dipêksa, dudu dijiyat. Iku têmbung kawi.

135

Têgêse “gora gadha mapunggung” iku ngêgunggungake gêgila dakdir. Lire gora,

gêdhe. Lire gadha, godha. Lire mapunggung, gêdhekake. Iku têmbung kawi.

Têgêse “bêbingkrakan” iku polahe wong urakan kang sêlekrangan.

Têgêse “muthingkrik” iku lumuh kêsosor.

Têgêse “mathangkus amathangthang” iku dhapure wong clathu gumisa langguk

mêthêngthêng. Têlung panggonan iku têmbung paribasan.

Têgêse “kontha raganipun” iku saèngga awake wong kang mêngkono. Lire

kontha, mung dinggo saingga, iku têmbung paribasan. Lire raga, awak. Iku

têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni awaking uwong.

Têgêse “tangginas” iku rikat. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “titir” iku unining lêsung dipukul kang murih kapuarane, pêngrunguning

barang prakara marang liya jajahan. Iku têmbung ibarat utawa lire titir,

ketatalane[2537] barang pênggawe sabab paribasan lire titir-tatal kae.


(16) Lêwih yèn munggwèng luhur turanggi/ angêmbat lawung anumbak lêmah/

kurang mungsuhing kanthane/ anandêr-andêr mamprung/ alok-alok acêrik-cêrik/

lah mangke ta kasoran/ ing sadhapuripun/ amranglêngên paratangtang/ para

sampah candhala anyanyabari/ barang guna kadiran//


Apa manèh yèn nunggang jaran solahe angluwihi, uga landheane diêmbat-êmbat

banjur ditumbakake ing lêmah rekane kaya kurang mungsuh. Jarane banjur

136

disandêrake nganggo alok bêkik-bêkik. Mêngkono iku tiwas sayah ora ana

paedahe, iku wangune dhêmên dadar-dadar mêrang lêngêne ora kêna kêsliring

sêthithik banjur nantang. Malah wangune dhêmên mêkak karêping uwong, yèn

kiwa têngêne ana sing nêpsu dhêmêne sok akon sarèh rekane arêp bênêri dene

sing mêngkono iku jênênge wong cêndhala tangèh yèn pintêra mênyang

kabêcikan. Dene yèn ngêtokake kapintêrane ora tinggal pambêkane olehe dakdir.

Mulane dakjarwani mêngkno têgêse mêngkene :

Têgêse “lêwih” iku luwih. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “kontha” iku mung dinggo saengga.

Têgêse “kasoran” iku kasatan utawa sayah. Rong panggonan iku têmbung

paribasan.

Têgêse “candhala” iku candhula, nyênthok, clathu. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kadiran” iku kuwasa. Iku têmbung dalil Kuran. Dene mulane olèhku

jarwani urute têmbung sruti mau têmbung kadiran dakjarwani dakdir, ora

dakjarwani kuwasa. Sabab wong dhêmên ngatokake kuwasane iku yèn ora ana

jalarane kang pantês prayoga, amasthi awake dhewe katon olehe dakdir.


(17) Rèhning pangiwa sampun winawi/ kasurjanan sarjana saharja/ mingisi

ngungas gandane/ pan wus kinirtyèng kidung/ koja lawan sang natèng mêsir/ rèh

ta para sujana/ anjarwakkên wuwus/ wignyaning praja gitanya/ kasusilan ing

salinggihing nayadi/ ajrih yan kadriyana//

137

Têgêse mêngkene : [2538]

Barang pênggawe ala iku aja dilakoni, amung nganggoa wuruke wong sarjana lan

wong sujana. Iku sing pêsthi bisa gawe bêcik mênyang awake lan kèhing

kabêcikan iku ora susah ngatonake, salagi katon sêthithik amasthi mashur

pocapane. Lan manèh wis kocap pira-pira layang, barang kojah sing bêcik iku

kudu dipikir apa manèh kêlakuane para sujana kang wis diwulangake amêsthi bisa

andadèkake bêciking nagara. Lan wong gêdhe nêgara iku ora pantês yèn ora

galiha prayogane kalênggahane.


Têgêse “pangiwa” iku barang pênggawe ala. Mulane têmbung pangiwa

dakjarwani ala sabab wujude barang sing ala iku kang wis lumrah ora awèh

manggon ing ngarêpan. Ya uga kudu akon ngiwakake. Iku kêna diarani têmbung

ibarat utawa pêsêmon.

Têgêse “sampun winawi” iku aja dilakoni. Lire winawi, suwawi. Lire suwawi,

ayo. Lan sarèhning têmbung mau nyêbutake sampun winawi. Mangka lire

sampun, aja. Ya aja disuwawèni, aja diayoni, aja dilakoni, yaiku nalare têmbung

sampun winawi. dakjarwani aja dilakoni iku têmbung pêsêmon malik surasaning

têmbung.

Têgêse “sujana” iku yèn jarwa sutane barang sumêjane ana bêcike. Ananging yèn

dakrasa dhewe ya wis bênêr jarwa sutane sujana mau. Sabab nalare mêngkene,

caritaning jaman kuna kang wis kocap ana nglayang wacan “para ratu” lan wong

138

gêdhe-gêdhe kang wis diarani sujana iku barang kêrsane13 kang bakal dadèkake

bilahi lan kewuh sadurunge kawêtuning kêrsa wis sumêrêp yèn kêrsane wis

kêbutuh ora kêna sumimpang ya uga diwêtokake, ananging sadurunge kawêtu wis

kalungan piranti kang bisa nulak têkaning bilahi lan pakèwuh mau. Mêngkono iku

yèn mungguh aku dhewe misih kurang utama, sabab yèn critaning jaman Buda

durung nganggo agama Islam. Mulane Prabu Salya mèh kabukak wadine ya

saking olèhe tinggal agama, mangka tuking kabêcikan iku amung nglakoni

agamaning Allah, yaiku nalare jarwa sutaning sujana mau.

Têgêse “sarjana” iku yèn jarwa sutane barang sar-siring atine ana bêcike. Yaiku

Oliya Allah [2539].

Têgêse “harja” iku yèn harjaning nagara, akèhing uwong lan omah kitri kabèh.

Yèn harjaning budi, kang akèh pikire marang kabècikan.

Têgêse “mingis” iku landhêping gêgaman kang katon sathithik. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni kapuarane mingising pocapan kang bêcik.

Têgêse “ngungas” iku barang ambu kang kongas, kang digolèki panggonane

ambune, dudu wong ngungasake kabêcikane kae. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “kinirtyèng kidung” iku kang wis katon ana têmbunging layang nganggo

têmbang. Lire kinirtyèng, kênèt, kêmata, kêna didêlêng ing mata. Lire kidung,

kudang. Lire kudang, puji. Lire puji, panggunggung, sing digunggung dumunung

marang sing didhêmêni. Dene mulane têmbung kidung takjarwani layang nganggo

têmbang sabab têmbung wis kagêrba14 marang sing wis kêlakon. Awit wong kang

13 Krêsa @# 14 Kagrêba @#

139

padha gunggung marang sing didhêmêni, dimotake layang ditêmbangake. Sing

dhisik têmbung kawi, nuli têmbung paribasan dinggo pêsêmon.

Têgêse “koja” iku kojah, dudu kojah uwong. Têmbung iku pêsêmone mèmpêr

têmbung kojah.

Têgêse “sang nata” iku ratu kang mrêkasa. Têmbung iku ratu dinggo ibarat ati.

sabab ati iku ratuning badan. Awit olah unining badan têka karêping ati. Mulane

yèn ratu kang mrêkasa nagara yèn ati kang mrêkasa marang badan.

Têgêse “mêsir” iku tumusing sir, dadi pikir, dudu nagara Mêsir. Têmbung mau

mèmpêr sêmone têmbung mus sir.

Têgêse “susila” iku bêciking polah lan kalungguhan. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ajrih yan kadriyana” iku wêdi yèn ora dipikira, dudu wêdi yèn dipikira.

Iku pêsêmone têmbung nêngahi utawa dijugag, sabab akèh parane. Lire kadriyana,

diangên-angêna, dipikira.


(18) Wadakaning watara yèn sarwi/ angangka wawêngkan kajahatan/ tan den

karening sangkane/ kawêhan wahya wuwus/ smitta murti kalingan lungit/

apanggah anggayagah/ ambabar pamêngku/ kang ora ora jinangkah/ kang sayêkti

ing watara dèn kalisi/ kalingan tur kelangan//


Ananging wong agung kang ambêg sujana iku dakwêtara ana cacade, sabab kaya-

kaya gêlêm ngambah wêwêngkon sing ala. Têgêse yèn arêp nyang [2540] wong

140

wadon sing dudu wêwêngkone kang sarta durung diningkah, dene mêngkono iku

awit kang mau panêmbunge ya uga mêtu têka bapakane, sarta bapakane ya wis

nguwèh ananging misih luput. Sabab dheweke ora gêlêm ngambah agama

ningkah, dene yèn bênêre mêngkenea. Yen bapakane dinggo dlanggung wis

nguwèhake, nuli dlanggunge ditinggalana sri kawin. Mangka ora pisan yèn

gêlêma nguwèhi sri kawin, awit atine kewuhan oleh bakal ngêtokake pênganggêpe

nyang wong wadon mau. Upama dinikaha dirasa padha karo bojo lan ora pantês

sabab wong cilik. Saupama oraa diningkah dhèwèke wêdi menyang Agama, dadi

wusanane mung dinggo mikir sing mêngkono iku karêpe wis nekat. Awit

klakuane sing bêcik wis kalingan lungite pêsêmon. Dadi si wadon mung diwèhi

sasmita alus lan têmbung sing ngenakake ati sabab dhèwèke ora bisa mulèhake

agama sing rusak. Wusanane jangkah kang ora-ora mulane mêngkono tandhane

ana ala bêcike diwêngku bae. Yaiku cacade wong melik dudu wajibe, mangsa

ningkah iku pênggawe wajib. Dhèwèke ora gêlêm nglakoni , dadi satêmah

klakuane bêcik kalingan drajad tur kelangan agamaning Allah.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene:

Têgêse “waddhakaning” iku cacade sing katon. Iku têmbung kawi

Têgêse “ngangka” iku angangkah, angarah, yen am, akarêp. Têmbung iku

pêsêmone mèmpêr têmbung angangkah.

Têgêse “jahat” iku ala. Kayata ala tekade lan klakuane sabab jahat iku têmbung

Mêlayu. Dene sêmune surasane layang sruti mulane ala ditêmbungake jahat.

Manawa alane ora gêlêm ngambah wajibing agama ningkah, dene yèn têmbunge

Malayu, alane barang rêrupan lan ambu swara ditêmbungake busuk.

141

Têgêse “tan den kareni” iku ora ditinggali sri kawin. Iku têmbung jarwa dinggo

pêsêmon dijugag.

Têgêse “sangkane” iku panêmbunge mêtu sangka bapakne. Iku têmbung pêsemon

jugag.

Têgêse “murtti” iku antêng utawa alus. Sabab wong antêng iku ambêk tingkahe

pantês pêsêmon alus [2541] iku têmbung kawi.

Têgêse “panggah”iku wani mapakake utawa gêlêm anggagahi. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “anggayah” iku ayag-ayagên utawa wêgah. Iku têmbung pêsêmon dinggo

pêsêmon mèmpêring têmbung ayag-ayagên.

Têgêse “dèn kalisi” iku ora dirakêtake utawa ora dianggo. Iku têmbung jarwa

diandêlake.

Têgêse “kalingan” iku kalingan darajate ora ole dadi wong gêdhe utawa kalingan

darajate ole dadi priyayi.

Têgêse “kelangan” iku kelangan agamaning Allah, dudu kelangan cathut lan

barang ilang. Rong gon iku têmbung dijugag.


(19) nihan pinatya inguni-uni/ unadika dikara karana/ ning nagara njrah silane/

wis ana tri winuwus/ kang gumêlar ing gulamilir/ jnengan tri prakara/ lawan

nayanipun/ atunggal lan paribawa/ nistha madya utama ta muwah malih/ lwiring

tri katakêna//

142


Ana dene kang mau wis ana anggêr-anggêre kang dinggo ugêr-ugêr, bab

prakarane mikir kaluwihan duga watara olèhe nyrambahi mênyang nêgara murih

bêcike wong gêdhe-gêdhe kabèh. Dene anggêr-anggêr iku jênênge têlung bab

kaya kang dakpêncarake ing layang têmbang dhandhanggula iki. Dene prakara

têlung bab iki pambêganing ratu lan nayakane mau kudu dhèngêr pambêgan

nistha madya utama. Lan têgêse têlu iku bêcik tan ucapake.


Têgêse “nihan” iku ana dene. Iku têmbung kawi.

Têgêse “pinatya” iku pinati. Lire pinati, kang dipati anggêr-anggêring pambêkan.

Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon dijugag murih disambungana barang têmbung

kang pantês manjing rapêt ora putung. Lan urute wulanging sruti iku sak

pênunggale têmbung kang dijugag mêngkono patrape.

Têgêse “unadika” iku pangucap sajroning ati, yaiku pikir. Iku têmbung kawi

pêdhalangan.

Têgêse “dikara” iku adi-adine barang prêkara utawa bêcik-bêcike barang prêkara.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “njrah silane” iku pêncaring kabêcikan mênyang klungguhane wong

gêdhe. Lire njrah, hanjrah, pêncar mrana-mrana. Iku têmbung kawi dijugag mung

dijukuk wêkasane. Lire silane, kalungguhane. Iku têmbung jarwa dinggo

wangsalan utawa dinggo pêsêmon nyêmoni bêcike klungguhane wong gêdhe.

143

Têgêse “nêngan tri prakara” iku jênênge têmbung têlung bab, nistha madya utama.

Lire jênêngan, jênênge siji-sijine barang. Iku têmbung jarwa. Lire tri, têlu. Iku

têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni nistha, madya, utama. Lire nistha, barang

pênggawe kang luwih asor. Lire madya, têngah-têngah. Barang pênggawe kang

bêcike tiba sêdhêng. Lire utama, barang pênggawe kang ngluwihi bêcik. Lire

prakara, sêbarang pênggawe, ora ngêmungake prakarane wong padu lan kêrêngan.

Iku têmbung jarwa.

Têgêse “lawan nayanipun” iku ratu lan nayakane. Kang dhisik têmbung jarwa

dijugag dibuwang kawitanne. Lire naya, nayaka, dudu nayana ulat. Iku têmbung

kawi.

Têgêse “atunggal lan paribawa” iku nunggal paribawaning pambêkan. Iku

têmbung jarwa dijugag.

Têgêse “katakêna” iku ucapena utawa arêp diucapake. Lire kata, pangucap. Iku

têmbung Malayu.


(20) sujana len tang banija krami/ lan sujana mapan tri prakara/ durjana sama

samine/ pratamane aruntut/ anotama madya lan nêsthip/ ana begal angêntal/ len ta

maling lulut/ maling rêtna maling jiwa/ ana tanpa saya wênèh ngagêm gunting/

wênèh anêbah bapra//


Kang mau wong sujana lan bojakrama utawa wong durjana iku padha kumpul.

Ora ana wong durjana dora cara, sabab wong gêdhe sujana iku sing mratakake

144

bojakrama marang wong cilik kabèh. Nanging wong gêdhe iku lawas-lawas lali,

gêlêm ngurangi bojakrama marang wong cilik. sêtêmah wong cilik padha golèk

pangan dhewe lan padha kabacut solahe kabèh marang pênggawe ala. Ana sing

ngêmplang ngutil, ana sing malingi wong wadon, ana sing nyolong mas picis, sak

pênunggale ana sing maling nyidra patining uwong, ana sing bisa maling tanpa

piranti, ana sing maling gaman bur, jugil, gunting lan sing dimalingi ora sak

nêgara bae, nganti adoh têba parane pêncar-mrêncar mrana.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene: [2543]

Têgêse “len tang” iku lan malih, dudu lentang liyane. Dene yèn têmbunge

disarèhake lentang mau lawan ta ingkang utawa lawan ta malih. Iku têmbung

kawi.

Têgêse “banija” iku binoja, diwèhi pangan sandhangan. Iku dièmpêrake

pêsêmoning têmbung.

Têgêse “krami” iku kurmat. Yaiku takliming têmbung lan têmbung kurmat iku

akèh parane. Ana sing kurmat pangucap, ana sing kurmat barang polah tingkah,

ana kurmat barang sura kang pantês, ana kurmat barang walèh, ana kurmat barang

suguh. Iku têmbung kawi.

Têgêse “pratamane aruntut” iku nalika misih dibêri kautaman padha atut kang

dhisik dièmpêrake pêsêmoning têmbung nuli têmbung jarwa.

Têgêse “anotama madya lan nêsthip” iku padha golèk kautamaning pangan

dhewe-dhewe. Ana bêja, ana sêdhêng, ana nistha. Iku têmbung pêsêmon.

Têgêse “tanpa saya” iku ora nganggo piranti. Iku têmbung kawi.

145

Têgêse “anêbah bapra” iku adoh têbah parane pêncar mrana-mrana. Lire anêbah,

angadoh. Iku têmbung jarwa. Lire bapra, têba para. Lire têba, sêdhengah papan

kang dinggoni, liyane omahane dhewe. Iku têmbung paribasan. Lire para, parane

kang dilakoni. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni parane lakuning sikil.


(21) maling saji sajarwa sumaji/ wijiling trang ya karananeka/ silib solahing

sakabèh/ kabina wignyanya sru/ asring saeka sancayapti/ yakti kaptining brata/

brata sarasèng hyun/ yayah mayaning ngagnyana/ anjur sarira pinêlêng

sahananing/ swuh brata mati raga//


Lan sawênèh ana maling, sing dimalingi barang kagunganing ratu tur maling iku

sabên dina sumaos ana ngarsa dalêm. Dene bisane jukuk barang kagungan dalêm

ora wêngi pêtêngan bae, amasthi padhang weleh-weleh katon. Ananging olèhe

ngikibi guyup sakancane kabèh, awit sing dadi lurah ngluwihi pintêr lan sok gawe

bêcik weleh dikatokake marang gusti. Mêngkono iku dhasar digawe laku lan

kêlakuane guyup sak kancane [2544] sarta murih kagaliha marang gusti sing

bangête kapintêran kang amrih bêcik. Mêngkono iku wong ala bisa amor

kabêcikan, dene panyêkêle kagungan dalêm ya mêsthi luwih ngêmên-êmênake lan

ora ngopèni barang prakarane omahe dhewe utawa bisa nyirnakake barang

kêlakuane alane dhewe liyane kêlakuan ala, kang pancèn dinggo mêngarah

marang gustine. Yaiku wong bisa matèkake awake kang amrih silib.


146

Têgêse “maling saji” iku malingi barang sêsaosaning gusti. Lire saji, sajèn,

saosan. Dene saosan iku ora ngamungake kang lagi disaosake bae, sênajan barang

kagungan dalêm sing misih ana ngrawatan ya uga padha jênêng saosan. Sabab yèn

ana salah sijining barang kang dipundhut wis pêsthi disaosake. Iku têmbung jarwa

nuli paribasan.

Têgêse “sajarwa sumaji” iku katon sak blakane sumaos ana ngêrsa15 dalêm. Lire

sajarwa, saujare wong Jawa. Lire sujar, pangucap, clathu. Têgêse clathune wong

Jawa blaka ora kaworan clathune wong bangsa sabrang lan ora kaworan têmbung

kawi. Ya iku nalare têmbung sajarwa dakjarwani balaka mau. Iku têmbung

jarwasuta. Lire sumaji, sumaos. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “wijil” iku wêtune kagungan dalêm sing dijukuk mau, iku têmbung jarwa

dijugag. supaya disambungana barang têmbung sing pantês manjing rapêt ora

putung lan wulanging sruti, dene yèn aku dhewe kang nyambungi ya uga

daksambungi kaya têmbung kae mau. Yèn mungguh liyane aku sumangga.

Têgêse “kabina” iku kabèna, kabèda. Dene sing dibèda olèhe nglaluwihi karo

wong akèh, yaiku nalare têmbung kabina dakjarwani ngluwihi mau iku têmbung

kawi.

Têgêse “wignyanya” iku luwih pintêr bangêt. Iku têmbung kawi lan jarwa.

Têgêse “asring saeka” iku sok nunggalake. Lire asring, sok. Nanging dudu sok

wutah. Lire saeka, saatunggal. Yèn lire eka, satunggal, sawiji. Dene mulane

têmbung saeka dakjarwani guyup sakancane sabab wong iku yèn wis jênêng

15 Ngresa @#

147

guyup lan wong akèh, têgêse atine wis nunggal dadi (2545) siji marang salah

sijine barang nalar sing diguyupi. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sancayapti” iku mracayakake karêpe. Lire sanca, sacahya. Iku mèmpêr

pêsêmone têmbung pracaya, dudu sancaya windu. Lire yapti, kapti, karêp. Iku

têmbung jarwa, dinggo pêsêmon nyêmoni barang karêp katona bêcike murih

kapracaya.

Têgêse “yati kaptining brata” iku yêkti karêpe digawe laku. Lire yati, yakti. Lire

kaptining, karêpe. Lire brata, laku. Iku têmbung jarwa nuli kawi.

Têgêse “brata sarasèng hyun” iku lakune wis nunggal sak rasa lan karêpe kancane

kabèh. Lire brata, laku. Lire sarasèng, sak rasa. Lire hyun, kayun, karêp. Sing

dhisik têmbung kawi nuli têmbung jarwa dijugag supaya disambungana barang

têmbung sing pantês manjing rapêt ora putung lan caritane wulanging sruti.

Têgêse “yayah mayaning hangyana” iku bangêt wêtuning kabisan kang tetela

amurih kênyanaa. Lire yayah, bangêt. Dudu yayah rama bapa wong tuwa. Lire

maya, bêning. Dene mulane têmbung maya dakjarwani tetela mangka lire maya

bêning, kang iku sabab yèn ta saupama bêninging banyu amêsthi katon tetela kang

dadi dhasaring banyu. Yen saupama bêninging kaca amêsthi katon tetela barang

layangan kang kamot jroning kaca. Ya iku nalare têmbung maya dakjarwani tetela

mau. Lire agnyana, kanyanaa. Kang dhisik têmbung kawi dinggo pêsêmon

nyêmoni têmbung bangêt lan tetela, nuli têmbung mèmper pêsêmone têmbung

kanyana.

Têgêse “anjur sarira pinêlêng sahananing” iku awake olèhe ngêmori nyang

pênggawe bêcik marga olèhe mêlêng ing panyêkêle saana-anane kagungan dalêm

148

mau. Lire anjur, anjor, anjeroni, angêmori. Dudu anjur pênganjur pêngarêp. Kang

dhisik têmbung kawi nuli têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni pênyêkêle

barang kagungan dalêm.

Têgêse “swuh brata mati raga” iku nyirnakake kêlakuane sing ala, bisa matèkake

awake. Lire swuh, sirna, ilang. Iku têmbung paribasane wong gêsah pitik, suh-suh

kae. Nuli “sa” ne wuwuh di pèngkal dinggo têmbung kawi pêsêmon nyêmoni

sirnaning ala utawa têmbung suh mau dudu suh [2546] ing sapu. Lire brata, laku.

Lire raga, awak. Iku têmbung kawi.


(22) maling madya kandhêg mamèt silib/ pangikis gunting padha nekatyan/

dhustha nistha sèsthawane/ akathah denga nguthuh/ datan erang lamun kaèksi/ ya

dyan sing asiliba/ labane balabur/ arda sahardi kasudran/ jasma yapa mamangan

rahina wêngi/ wêngine tan kawruhan//


Maling sêdhêng iku karêpe mung kandhêg nênungkul saturuning uwong, gaman

gunting bae wis ngrampungi padha karo wênganing lawang. Maling nistha iku

dhêmêne yèn maling awan, iku sing ngluwihi nguthuh karo ora ering katon nyang

uwong. Dadi ya duwèke sapa-sapa anggêr kêsilib banjur dijukuk. Mêngkono iku

labête wis akèh dakdire, nanging wêkasane luwih kêsrakat sabab wis lumrah jisim

iki sêmangsa bangêt kurange, mangana rina wêngi pêngrasane ya misih kurang.


149

Têgêse “maling madya” iku maling kang sêdhêng, ora kêkêndêlên ora kajirihên.

Lire madya, têngah, utawa sêdhêngan. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ mamèt silib” iku amèk anyimpangi pandêlênging uwong. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “pangikis gunting” iku sing dinggo gêgês gêbyog utawa gêdhèg ditugêl

gunting. Lire ngikis, ngingkis, ngiris, gêgês, nugêl. Têmbunging ngikis mau

mèmpêr pêsêmone têmbung mingkis utawa têmbung pêsêmon nyêmoni tugêling

gêbyog gêdhèg kang digêgês. Dene têmbung mêngkis mau yèn didunungake

mênyang mingkising gêbyog gêdhèg ora bisa dumunung, sabab gêdhèg-gêdhèg

ora kêna diwingkis. Dene yèn murih bolonge amung digêgês lan ditugêl. Ya iku

nalare têmbung ngikis dakjarwani digêgês mau lan dudu ngingkis lunga alas

bêngi.

Têgêse “sèstha” iku sèsthi,saèsthi, karêp kang kapusthi ana ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “wane” iku awane bae, rinane bae, dudu wane uwan rambut putih. Iku

mau têmbung dijugag dibuwang kawitane.

Têgêse “datan erang” iku ora ering. Iku têmbung paribasan ora erang-ering kae.

Têgêse “sing asilib” iku sêdhengaha sing kêtung-[2547]kul. Utawa sadhengaha

sing ora ninga. Lire singa, sêdhêng wonge, sadhengah-dhengaha uwonge, dudu

singa macan. Lire sisib, nyimpangi pandêlênging ulat. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “labane balabur” iku labête wis akèh kêrêp. Lire labane, labête. Iku

têmbung paribasan laba labêt kae. Lire balabur, balabar, balèbèr. Iku têmbung

jarwa akèhing banyu kang ngêbaki barang wadhah ngangsi wutah. Dene mulane

150

têmbung balabur dakjarwani akèh sabab iku têmbung paribasaning kawi kang ana

nglayang wacan kaya sing muni mêngkene kae, abalabur sêkul ulam maratani ing

para pakathik. Dene têmbung mêngkono iku mulane nganti bisa mrata, ya saking

akèhe. Yèn iku sathithik kang ana mangsa kenaa dimratakake lan ya iku nalare

têmbung balabur dakjarwani akèh mau.

Têgêse “sudra” iku malarat. Iku têmbung kawi

Têgêse “jasma” iku jisim, awak. Iku satêngah diarani têmbunging kitab, satêngah

diarani têmbung kawi.

Têgêse “yapa” iku iya papa. Iku têmbung kawi dijugag.


(23) Banija krama sila linêwih/ kang atanggyan wêkêl lan kaskaya/ kayumana ing

kayune/ yèn ing artwa pinupul/ papal saking sikara budhi/ malih wontên tan

srêddha/ wanuh lan kawlas hyun/ tan arsa angucap-ucap/ lan wong ina kapapag

kinon gumingsir/ mênawi anunular//


Iya mung boja krama iku, sing ngluwihi bêcike kêlênggahane wong agung kabèh.

Sabab wis kuwajibane wong agung iku yèn rumêksaa sangsarane wong cilik

kabèh. Lan aja nampik yèn katêkan wong krêtiyasa utawa wong sugih lan wong

miskin. Mêsthi dipangkata boja kramane samurwate wonge, dene karêpe kang

têka iku mêngko katon yèn wis ana têmbunge. Pama jaluk dhuwit ya diwèhi kang

sarta pantês lan sing bêcik pangucape. Prayogaa olèhe ngulungake, dene yèn wis

diwèhi ora-orane duwe pikir durjana. Nanging sawênèh ana sing ora sudi kêkaruh

151

nyang wong mêsakat malah ana sing ora gêlêm sapocapan nyang wong sing padha

cacad, yèn kêpapag dikon nyimpang pêngrasane nek nulari.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene : [2548]

Têgêse “banija” iku binoja, diwèhi sandhang pangan sakpênunggale. Iku yèn

sastrane têmbung kawi, nanging diowahi sandhang pangane lan dinggo pêsêmon

nyêmoni nguwèhi sandhangan.

Têgêse “krama” iku koromat, kurmat, yaiku takliming têmbung. Lan dêmununge

têmbung kurmat iku akèh parane. Yèn kurmating têmbung diarani krama. Yèn

polah tingkah sakpênunggale diarani tata krama. Dene mulane nganggo diwuwuhi

têmbung tata sabab awite kapara natane ing ratu utawa kapranatane ing ratu kang

mau-mau. Dene tunggale kurmat iku ana kurmat barang atur-atur lan barang

pawèwèh. Ana kurmat barang sêsuguh, ana kurmat barang swara kang pantês,

dene yèn wong gêdhe lan priyayi rabi ditêmbungake krama iku sabab bakal

dikurmati marang wong akèh. Lan iku mau têmbung kawi.

Têgêse “sila” iku lungguh, kalungguhan, lênggah, kalênggahan, dudu sila susila

bêcike polah tingkah. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni bêcike kêlungguhane wong

gêdhe.

Têgêse “kang atanggyan” iku sing tanggon utawa sing gêlêm nêmoni. Iku

têmbung pêsêmon nyêmoni wong kêdhayohan dikon sing gêlêm nêmoni. Mulane

sok tanggona ya gêlêm nêmoni, lan babing dhayoh iku wis dakwurukake kaya

sing ana layang Khusna Kholki kae.

152

Têgêse “ wêkêl” iku ora berag, sabab ya saking miskine. Iku têmbung pêsêmon

nyêmoni wong miskin.

Têgêse “kaskaya” iku wong sugih. Lire kas, ngêmên-mênake ing barang mêgawe

bêcik. Iku têmbunging kitab. Lire kaya, sugih. Iku têmbung Malayu.

Têgêse “kayumanan” iku wis kacihna utawa wis kanyatahan. Iku têmbung

paribasaning kawi sing wis kamot nglayang wacan Mènak cihna kae. Ya iku

tunggale sing muni mêngkene kae, wus kacihna kayumanan.

Têgêse “kayune” iku karêpe. Iku têmbung kawi.

Têgêse “pinupul” iku pinupu, kang jinalukan beya. Iku têmbung pêsêmon

nyêmoni wong jêjaluk.

Têgêse “papal” iku tugêl nugêl. Iku têmbung paribasan wong nugêl rambute kang

supaya ilange sing pating proncol nuli dinggo têmbung pêsêmon nyêmoni ilange

karêping ati kang bakal sikara.

Têgêse “wanèh” iku manèh, malih. Utawa lire wanèh, liyane, iku têmbunge ya

uga kêna dimorake sing unine [2549] kaya mêngkene “liyane maneh” lan iku

têmbung jarwa.

Têgêse “tan arsa” iku tan suddhi, ora sudi. Iku pêsêmoning têmbung mèmpêr tan

suddhi. Semono iku yèn aku kang jarwani, sabab rujuke lan wulanging sruti

surasane sing kaya mêngkono mau, dene yèn liyane aku sing jarwani sumangga.

153

Têgêse “tan arsa angucap-ucap” iku ora gêlêm sapocapan utawa ora gêlêm

angaruh-aruhi, dudu ora gêlêm nyatur. Iku têmbung pêsêmone wong ora gêlêm

caturan.

Têgêse “wong hina” iku wong cacat, dudu wong ngina maido. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “nunular” iku nunulari, dudu nular nèlad. Iku têmbung jarwa disamarake.


(24) analasar sagung para miskin/ enggal dhatêng pan aminta punya/ tan wruh yèn

upaya rèhe/ alawas luwenipun/ tuwas cuwa tur kênèng sakit/ masakat tinamparan/

ing srênggala naut/ pirantinipun anggusah/ aja parêk si miskin anguciwani/ aywa

tunggil satanah//


Satêmah wong miskin iku sabên dina slasaran mrana-mrana padha jaluk duwèking

uwong. Mêngkono iku wong gêdhe ora dhèngêr yen dhèwèke mênggawe ala

nyang wong miskin. Tur sing mau dicukupa butuhe mangsa klakona jêjaluk lan

ora klakon duwe ati durjana nadyan si miskin ya ora dhèngêr yèn dipênggawe ala

nyang wong gêdhe. Mulane dadi kêbacut luwene wis jêjaluk arang entuk wuwuh

kêna nglara. Ana sing bêdhilên, ana sing bubrah padha ditalèni jarit amoh iku

cêdhaka nyang wong gêdhe malah dioyahke asu, sabab pêngrasane yèn kasor

drajate cêdhak manèh yèn gêlêma didhungi bae ora wèh.


Têgêse “nalasar” iku mrana-mrana. Iku têmbung paribasan slasaran kae.

154

Têgêse “enggal dhatêng” iku sabên dina. Dudu gêlis têka, iku têmbung pêsêmon

nyêmoni nyang wong miskin olehe jêjaluk sabên dina.

Têgêse “aminta punya” iku minta punya, jaluk duwèking uwong. iku têmbung

jarwa lan Malayu, dijugag.

Têgêse “upaya rèhe” iku oleh luru pangan têka pênggawening uwong. Lire upaya,

ngupaya, ngaluru, nggolèki. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni [2550]

wong golèk pangan. Lire rèhe, panggawene. Dudu rèh kemlèrèhane, iku têmbung

jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni marang pênggawening uwong.

Têgêse “tuwas cuwa” iku pênjaluke arang-arang entuk satêmah atine dadi cuwa.

Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni wong jêjaluk arang entuk.

Têgêse “ tinamparan” iku padha ditalèni, dudu padha ditampari. Iku têmbung

jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni gawening tampar, iku sok akèh sing dinggo tali.

Têgêse “ring srênggala naut” iku dioyahake asu. Iku têmbung jarwa dinggo

pêsêmon nyêmoni nyang asu yèn dioyahake kae sêmune kaya nyakot-nyakota.

Têgêse “nguciwani” iku ngisin-ngisini. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon

nyêmoni nyang barang sing misih kuciwa kurang bêcik satêmah sing duwe barang

dadi isin.

Têgêse “aywa tunggal satanah” iku aja nunggal omahan utawa aja ngindhung ana

ngaku. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni marang uwong sing ora

gêlêm diindhungi.


155

(25) singgih punika palaning pangling/ pulang liling têlênging kalangwan/ lali

mula kajatène/ sèsiningrat sinartu/ tatar pae lali kajatin/ kajahatan tan arja/ ujar

kang puniku/ pan pratambanging agêsang/ doning apadudon bawaning sabumi/

bumisa rêbut basa//


Ya sing mêngkono iku polane wong pangling dhèk ajal kamulane. Mangka wis

kocap ing pira-pira kitab dhèk awit jaman Ajali sakabèhe duryate Kangjêng Nabi

Adam padha ngandikan marang pasamuan ngayunaning Allah sarta diwiji-wiji

kêdhawahan aja nganti pangling marang jodhone lan aja pangling marang

panunggale sarta aja lali marang kawitane awit kabèh iku padha duryat. Mangka

wêkasane padha lali mênyang pêncaring kadadean. Têgêse padha anyidrani

janjine16 padha dhek jaman Azali, sabab ora bisa momot mênyang pamêngkune

wong kang mlarat. Malah satêngah ana ora gêlêm kang kanggonan marang wong

ina papa. Mangka wong lali marang pêpadhaning urip mau ora beda karo wong

kang lali marang Allah, yaiku tekade ala kang bakal rusak. Mangka pocapan kae

mau kêna tê-[2551]mên yèn diênggo apa ngeling-eling talining urip lan pantês

têmên kang mêngku nêgara yèn bicoroa pêpathokan wirayat kang mêngkono mau,

sabab besuk akherat aja nganti padu karo balane saknagara.

Mulane dakjarwani mêngkono sababe mêngkene :

Têgêse “palaning pangling” iku polane wong pangling utawa polahe wong

pangling. Dudu pala pawohan lan dudu pala barang-barang.

16 Jangjine @#

156

Têgêse “pulang” iku mulih. Nanging ora mulih nyang omahe ing donya, têgêse

mung dinggo nuturake ing lumrahe wong mulih. Iku kang diulihi ya marang

omahe dhewe, dene lire omah iku panggonan. Mêngkono iku mung dinggo jalaran

olehe nuturake panggonane dhèk misih dadi nyawa. Dene têmbung mau sing

dhisik pêsêmon nyêmoni pola utawa polah, nuli têmbung Melayu dinggo pêsêmon

nyêmoni asal kamulanne panggonaning nyawa kabèh.

Têgêse “tiling” iku niling-nilingake janjining Allah.

Têgêse “têlêng” iku têngah bênêr.

Têgêse “kalangwan” iku kalangan. Dudu kalangênan. Têlung gon iku padha

têmbung pêsêmon. Sing dhisik nyêmoni nyawa olehe niling-nilingake janjining

Allah, nuli nyêmoni têngah bênêring pêseban ngayunaning Allah, nuli nyêmoni

kanglangwane kang padha seba marang Allah. Sabab Allah Taala iku Mulkil

Alam, lire Allah ratune ing alam kabèh.

Têgêse “lali mula kajatine” iku lali kênyatahanne sing mau-mau dhèweke misih

dadi nyawa. Lire mula, mula-mulane, ing kawitanne. Lire kajatine, kanyataane.

Iku mau têmbung jarwa nuli kawi dinggo pêsêmon nyêmoni kênyataaning nyawa

kang mau-mau.

Têgêse “sinartu” iku ora gêlêm katèmpèlan lan kanggonan. Iku têmbung jarwa

Têgêse “tatar pae lali kajatin” iku ora beda karo lali marang Allah. Lire tatar,

datan. Lire pae, beda. Lire kajatin, kênyataan. Dene mulane têmbung kajatin

dakjarwani Allah sabab Allah iku têmên-têmên nyata ana lan ora kêna rusak.

Dene yèn liyane Allah ya sênajan anaa nanging wis pêsthi bakal rusak. Têmbung

157

mau sing dhisik kawi nuli jarwa nuli kawi manèh dinggo pêsêmon nyêmoni

[2552] marang Allah.

Têgêse “kajahatan tan arja” iku yèn wis jênêng ala dilakoni ora bêcik. Lire jahat,

sêbarang alaning budi. Iku têmbung Malayu. Lire tan arja, tan bêcik, ora bêcik.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “pratambang” iku para tali. Lire pra, para. Lire tambang, tali. Iku têmbung

kawi.

Têgêse “doning apadudon” iku pathokaning pikir kang mau-mau, ambicara ing

rêrêmbugane nalikane ana donya lan dudu padudon padu. Iku têmbung jarwa

dinggo pêsêmon nyêmoni pangadilaning ratu nalikane dhèk misih ana donya.

Têgêse “bawaning sabumi” iku panjênêngan ratu kang bawahake nagara. Lire

bawaning, têmbung pêsêmoning ratu olehe bawahake. Lire sabumi, têmbung

pêsêmon sanêgara.

Têgêse “bumisa rêbut basa” iku besuk ngakherat wong sanêgara bakal padu karo

ratune. Lire bumisa, sabumi. Iku têmbung pêsêmon sanêgara. Lire rebut, têmbung

pêsêmon rêbutan bênêr dhewe-dhewe. Lire basa, pêngucap, clathu, dudu basa

krama taklim. Iku têmbung jarwa pêsêmon nyêmoni pêngucap.


(26) padha pandhita pundhingan dhiri/ kang anèng sonya wana wulusan/ len

tekana anèng raje/ raja tadi mas murub/ rêtna wadu widagda lêngis/ ya mangka

tawingira/ arêmên dinulu/ asih asihing akathah/ arsa kadriyana kadi anêkani/ ing

karsa jroning nala//

158


Pedah sêpalaning pêndhita iku ora kuwajiban mikir bêciking nagara mung

mênyang olèhe mundhi nyang awake bae. Najan sing ana alas jurang guwa

gunung ya mêngkono uga, padhane mundhi nyang awake jênênge ya wis ngarani

“pundhita” mundhi nyang awake karo nyata. Dhasar nyata bênêr pêmundhine, lire

mêngkene mulane awakku tak pundhi aja nganti kagêpok barang ala. Pama aku

gêlêma mangan mumah-mumuh kaya sing akèh-akèh, mundhak kêna nglara

susah, pama aku gêlêma momoran wong akèh mundhak akèh dirgamane iku

anggêpe pêndhita kang awake mêsthi sèjè anggêpe karo wong agung ana nagara

olèhe padha ngolah kêmuktèn donya. Nanging sing sêmbada ora olehe bêciki bala

garwa kêbisane, sabab iku sing minangka pagêre awake donya ngakherat. [2553]

Aja ngamungake bêcik-bêcike didêlêng bae lan aja dhêmên-dhêmêne wong akèh

kae, sabab mêngkene bêcike didêlêng asihe wong akèh mau anaa nyatane gêlêma

nguwèhi sandhang pangan myang wong miskin. Lan bisaa ngrampungi sing bênêr

barang susah prêkarane wong para padu. Mêngkono iku pama digaliha kang bênêr

surasane wulang iki ora-orane luput barang ciptane galihe.


Têgêse “padha pandhita” iku padha-padhaning pandhita, sakpadhane pandhita,

sakwêrnane padha pandhita. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “pundhingan dhiri” iku mundhi awak. Lire pundhi, mundhi. Dene mulane

tulisan abang têmbung mundhi pasanganne “dha” didokokke [2553] cêcakan

supaya katona samar. Iku têmbung jarwa. Lire dhiri, kêndhiri, sêndhiri, awak.

159

Utawa lire dhiri, ngunggulake awak, ngluhurake gêdhèkake awak. Iku kêna

diarani têmbung Malayu utawa kêna diarani têmbung kramane paribasan.

Têgêse “sonya” iku sêpi utawa sonya ora ana. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “wana wulusan” iku alas kang gêdhe bondhot. Lire wulusan olehe dadi

alas alas wis mulus babar sapisan ora ana panggonan kang sakira rêsik. Iku

têmbung paribasan utawa jarwa suta.

Têgêse “len tekana” iku liyane sing ana. Iku têmbung kawi.

Têgêse “anèng raje” iku anèng praja, ana nagara. Iku têmbung kawi dilong

sandhangane.

Têgêse “wadu” iku wadyabala.

Têgêse “lengis” iku baud utawa luwih kuwat pintêr. Rong gon iku têmbung kawi.

Têgêse “taling” iku aling-aling. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “arsa kadriyana” iku yèn ta ginaliha, dudu arsa digalih. Lire driya, angên-

angên jroning ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “kadi anêkani ing karsa jroning nala” iku kaya-kaya kêtêkan saciptane

galihe. Iku têmbung jarwa lan kawi.


(27) ane riya sarkara ring ati/ nihan ta yan saciptaning rasa/ sêkar simpênên sarine/

pan awèh amalalu/ anyêgah ingkang tan kaèksi/ sadening nastitiya/ yan datan

160

kadulu/ kengang ugi tinahênan/ beda lawan lapa lupa wahya bukti/ baksana

inalapan//


Lan ana prakaraning ati sing dadi ngriyakake nyang awak. Têgêse riya iku dakdir

[2554] mênyang sakpadhaning urip. Dene olèhe dakdir mau yèn duwe cipta

dhêmên myang wong wadon sing dudu bojone dhewe, ananging mêngkono iku

kêna yèn diampêta. Anggêre aja dirasani utawa aja nganti ninga lan akèh bae sing

bisa nawêkali dhêmên wong wadon mau, anggêre bangêt olehe ngrêksa atine.

Dene sing ora bisa tawêkal iku amung yèn ana wong salah sarta luwè. Iku sing ora

ana tahan nglakoni, sabab wêtuning karêp banjur sak candhake bae sadhengah

panganan sing katon anggêre gampang ya banjur dijukuk dipangan.

Mulane dakjarwani mêngkono, têgêse mêngkene :

Têgêse “ane riya” iku ana dakdir. Iku têmbung dalil.

Têgêse “sar kara ring ati” iku sire ati kang bakal dadi prakara. Lire sar, sir. Iku

têmbung paribasan sar-sir kae. Lire kara, prakara. Dudu kara barang-barang. Iku

têmbung dijugag dibuwang kawitanne. Lire ring ati, ing ati. iku têmbung jarwa.

Têgêse “nihan ta yan saciptaning rasa sêkar” iku dene yèn nyipta ngrasakake

dhêmên nyang wong wadon. Lire nihan ta, ana den eta. Lire yan, yen. Lire

saciptaning, saciptane. Lire rasa, ngrasakake, dudu rasa sad rasa. Lire sêkar, wong

wadon. Dene mulane wong wadon ditêmbungake kêmbang sabab kêmbang iku

pênganggone wong wadon dinggo mêngarah marang sahe wong lanang. Lan

161

têmbung iku kang têlung bab têmbung kawi, kang rong bab têmbung pêsêmon

nyêmoni têmbung ngrasakake lan nyêmoni nyang wong wadon.

Têgêse “simpênên sarine” iku ampêtên rasane. Lire disimpên, diampêt. Mulane

dakjarwani mêngkono sabab saupama sêbarang dandanan yèn wis disimpêni

amêsthi ora katon, apadene wong ngampêt barang kêkarêpan ya semono uga.

Barang kêkarêpan kang diampêt ora katon marang wong akèh. Lire sarine, rasane.

Yaiku têmbung paribasan sari rasa kae, nuli dinggo têmbung pêsêmon nyêmoni

rasane wong sapaturon lanang lan wadon.

Têgêse “amarlalu” iku amilahur. Iku têmbung paribasan mêlalu kae.

Têgêse “anyêgahi” iku anyinggahi. Mulane dakjarwani mêngkono sabab sêbarang

iku yèn wis dicêgah kang pêsthiya disinggahi ora [2556] ditêrak. Iku têmbung

jarwa surasane disamarake.

Têgêse “sadene nastitiya” iku sêdene yèn dinêstitekaka pêngreksane. Iku têmbung

jarwa dijugag.

Têgêse “lapa” iku luwe.

Têgêse “lupa” iku lêsu, sayah, dudu lupa lali.

Têgêse “wahya” iku wêktu.

Têgêse “bukti” mangan.

Têgêse “ baksana” iku sêbarang kang jênêng dipangan.

Têgêse “inalapan” iku ingalapan, dijukuki. Têmbung nem nggon iku kawi kabèh.

162


(28) lêwih malih saking aprang sabil/ saha bala ngrurah satru salah/ ing agama

sasangkribe/ andawakken pamuwus/ wasita ing minuri wuri/ swara tawur ywaning

rat/ ring naya rinuruh/ malar rêke gumarita/ satêrêh rêrabi jêng ta sang linêwih/

tyas wahya wêhaning tyas//


Ana manèh kêlakuan sing bêcik sing ngungkuli prang sabil, sing ngantèk nglurug

sabalane ngrusak mungsuh luput awit prakara ngrusak agama. Dene kang

ngungkuli yèn ta ratu iku gêlêma rêmbugan sabên dina ngrasakake kojah wirayat

kang kuna-kuna, sênajan wirayate wong samêngko. Sabab nagara iku akèh

swarane, iku êndi kang pantês bêcik ditlisik digolèkana supaya wirayat iku

karaosa saking galih. Lan kalane galih klakuan bêcik, kang tamtu tiniru marang

putra kang bakal gêntèni sarta awaninggalih lumuntur marang garwa satêmah

tumêrah marang putra kang bakal dinadekake. Awit bêciking panggalih iku

wêtuning hawa anglabêti.


Têgêse “lêwih malih” iku ana sing ngungkuli manèh. Iku têmbunge sing dhisik

bangsaning kawi nuli jarwa.

Têgêse “aprang sabil” iku pêrang karo wong kapir sing kluputan. Sing dhisik

têmbung jarwa, nuli têmbung kitab.

Têgêse “ngrurah” iku ngrusak. Iku têmbung kawi.

163

Têgêse “satru salah” iku mungsuh kluputan. Sing dhisik têmbung jarwa nuli

têmbung malayu.

Têgêse “agama” iku tekat, pangucap, pratingkah, klakuan, kabèh iku kang mêtu

parentah ing Allah kang wis dadi dalil lafaling Kuran lan kang mêtu saraking

kadis Rasulullah kang wus ana kadise kitab kabèh. Iku têmbung kitab. [2557]

Têgêse “sasangkribe” iku aling-alinge, yaiku aling-alinging têmbung utawa

sasabing têmbung. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “andawakken pamuwus” iku sabên dina arêmbugan, mulane dakjarwani

mêngkono sabab wong rêmbugan iku akèh sing diucapake ing satêmah dadi dawa

kang diucap. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni olehe akon

rêrêmbugan.

Têgêse “wasita winuri-wuri” iku wangsit pituture wong kuna-kuna kang tinurun-

turunke marang ing sak pamburine. Têgêse dikèn ngêmên-êmênake. Sing dhisik

têmbung kawi nuli têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni marang olehe akon

ngêmên-êmênake ing pituture wong kuna.

Têgêse “swara tawur ywaning rat” iku swarane wong akèh kang ana nagara wis

awor lan warna-warna. Kang pasthi ana swarane kang dadi kojah bêcik. Lire

tawur, awor. Lire ywan, ywen, yen. Lire ngrat, sakabèhing jagad. Dene mulane

têmbung ngrat dakjarwani nagara sakwonge sabab nagara iku wis ewone

bangsaning jagad. Dene wonge wis katut dadi isining nagara, awit têmbung mau

pêsêmon nyêmoni marang kang wis kasêbut mau.

164

Têgêse “rinaya rinuruh” iku rinungu, ginolekan. Lire rinaya, têmbung sêmonne

iya rinungu. Lire rinuruh, têmbung jarwa digolèki.

Têgêse “malar rêke gumarita” iku malah dene karaosa ing galih. Lire malar,

malah. Iku têmbung bangsane kawi. Lire rêke, dene. Iku têmbunng kawi. Lire

gumarita, karaosa ing galih. Mulane dakjarwani mêngkono sababe wong digarit

ngêdom kae krasa mênyang ati. lan iku mau têmbung pêsêmon nyêmoni marang

kêrosoa ing galih. Sêmono iku yèn aku sing jarwani, dene yèn liyane aku sing

jarwani sumangga.

Têgêse “satêrêh” iku saturune, satêrahe, satêdhake. Iku têmbung kawi.

Têgêse “rêrabi jêng ta sang linêwih” iku garwaning ratu. Lire tra, têmbung kurmat

angluhurake. Dene tunggale kaya têmbung maha, mêngkono iku padha têmbung

ngluhurake. Ya uga bangsane kawi. Lire rabi, garwa, bojo. Iku têmbung jarwa.

Lire jêng ta, kangjêng ika. Iku têmbung ngarani ngluhurake, ya uga bangsaning

kawi. Lire sang linêwih, ingkang ganjil, ora ana timbangane. [2558] ora ana sing

madani. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “tyas wahya wêhaning tyas” iku hawaning galih mêtune numusi galihing

putra. Lire tyas, iku sajroning ati. Lire wahya, wêktu, wêtune. Lire wêha, ana. Iku

têmbung kawi kanggo pêsêmon nyêmoni wêtuning galihing bêcik olehe bisa

lumuntur marang putra.


(29) Tatas titising satwika munggwing/ guwa manggala malagèng sonya/ saya

sirna nirtyèng kabèh/ babalaburan lulut/ lênglêng lila lumalan anglih/ malah

165

maluya laya/ pangundange dangu/ wêkase tanpa samepa/ parswaningrat tan wahya

maya maluyi/ awayang angling dhawak//

Têgêse mêngkene

Ananging wong agung ing nagara iku yèn ditimbang drajate ngakherat durung

madhani karo sing pêtitis tuwakupe ana guwa kang minangka ungguling yudha.

Sabab wis mênang nggone pêrang karo sêpi sabên dina wuwuh-wuwuh ilange

pêndhêlênge mênyang nikmating donya awit wis klimput karêm marang Allah,

disêmbadani ora mikir luwene lan ora mari-mari kêjaba yèn wis mati. Dene

wêkasaning pati dianteni misih lawas lan ora ana dinggo upama wilangane

tahuning umur. Allah tangala ora dhawakake olehe mêsu kawêkasaning pati,

durung pati bêning sabab misih plèsat-plèsèt. Ananging awake wis bisa dadi

dhalang dhewe, sabab olehe ana guwa yèn dirampungna dhewe ya wis rampung.

Awit olehe mêsu pandêlênge wis rada bêning, saupama durung gêlêm wisan

dhasar nyata durung rampung, sabab bêninging pangrungu misih kêplèsèt.


Têgêse “tatas” iku pêdhot utawa rampung. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

rampunging kelakuan.

Têgêse “titis “ iku têmbung jugagan dibuwang kawitane.

Têgêse “satwika” iku sata wakup. Iku rong nggon têmbung kawi.

Têgêse “manggala” iku panggêdhe utawa têtunggul.

Têgêse “malagèng” iku manggon panggonan polahing pêrang.

166

[2559] Têgêse “sonya” iku sêpi. Têlung nggon iku têmbung kawi.

Têgêse “saya sirna nirtyèng kabèh” iku ilang pandêlênge kabèh. Lire sirna, ilang.

Lire nirtyèng, notra, gawene sok dinggo dêlêng. Sing dhisik têmbung jarwa nuli

kawi dinggo pêsêmon nyêmoni pêndêlênge wong ora dhêmên ana donya. Dene

mulane têmbunging sruti nêbutake nirtèng, sabab layarane aksara “na” iku amung

katon samar têmbunge.

Têgêse “ kabalaburan lulut” iku kêblèbèran sihing Allah. Iku têmbung kawi

dinggo pêsêmon nyêmoni blèbère sihing Allah.

Têgêse “lênglêng” iku kaedanan. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni

nyang wong sing kedanan marang Allah.

Têgêse “ lumalan anglih” iku lêlawanane karo ngêlih, ngêlèh, luwe. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse malah maluya laya” iku malah milalu mati. Lire maluya, ya milalu, ya

malahur. Lire laya, mati. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ pangundange dangu” iku olehe ngêntèni suwe utawa lawas. Lire

pangundang, ngêntèni. Lire dangu, suwe, lawas. Têgêse sok anaa wong ngundang

kêsuwèn ya diêntèni. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni wong kêlawasên ngêntèni

pêsthine patine.

Têgêse “wêkase tanpa samepa” iku kawêkasaning pati ora ana sing dinggo upama.

Lire wêkase, kawêkasane, dudu wêkase si dhadhap waru. Lire samepa, saengga ,

saupama. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon.

167

Têgêse “ parswaningrat” iku pangrungune têka kang gawe jagad. Lire parswaning,

pamiyarsane. Lire ngrat, jagad kabèh. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon

nyêmoni marang Allah olehe bisa gawe jagad.

Têgêse “tan wahya” iku ora kawêtu. Lire tan, ora. Lire wahya, wêktu, wêtu. Iku

têmbung jarwa lan kawi.

Têgêse “maya” iku bêning. Iku têmbung kawi

Têgêse “maluyi” iku malih yitit utawa malunyu, lan papan kang ana yiyite.

Saupama diambah kurang pêngati-ati pêngambahe, iku kang mêsthi sêpak

kêplèsète yaiku nalare olehku jarwani uruting sruti dhuwur mau ing babe têmbung

maluyi dakjarwani kê-[2560]plèsèt têmbunge iku mau, mèmpêr pêsêmoning

têmbung.

Têgêse “awayang angling dhawak” iku awit awake wis dadi wayang nuli wênang

mayangake, anylathokake awake dhewe. Iku têmbung ibarat.


(30) Lungguhing kang tan kengang inirib/ murakabah sandhape punika/ pirang

lagi ing lungguhe/ lumirigèng marga gung/ kadyatmika juga ywa gingsir/

sarasaning sakrama/ krêm ning naya lamun/ lam-lam amawi pangiwa/ yakti

anggantyani gantunganing nisthip/ nisnaya dening harda//


Sing wis manggon mêngkono iku kêmuktenne ora kêna dièmpêr. Dene wong sak

ngisore kuwe sêpiraa bêciking klakuan yèn misih tunggal wong akèh tamtune

168

dadia sêthithik ya misih kluputan. Sabab lupute iku sing bisa gendeng mênyang

bênêre. Upamane banyu kurang têka rong kolah nuli kêcêmplungan najis sêthithik

mêsthi murakab dadi ora sah dinggo sêsuci, yaiku nalare kênyataane drajate wong

ana nêgara olehe ora ngungkuli nyang drajate wong sing wis tuwakup mau. O,

sêpiraa undhake gêdhene klungguhanne wong agung sing ana nêgara, mêsthi

misih ana burine drajate wong sing tuwakup mau. Ya sênajan nêtêpana bêcike,

wong agung iku lan ora ngungak siji-sijining bojakrama ananging kaya-kaya

misih rêmên mênyang kêsukan donya. Satêmah ilang kêbêcikanne ora wurung

bakal nglakoni nistha sabab kagawa saking agunge kuwaane wong gêdhe satêmah

barang karêpe sok dakdir.


Têgêse “lungguh” iku wis manggon, dudu lungguhing bokong. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni panggonane lungguhe uwong sabab nalare mêngkene, saupama

ana sadhèngahe papan kang dilungguhi marang uwong yaiku jênênging

panggonan sing dilungguhi.

Têgêse “tan kengang inirib” iku ora kêna dièmpêr èmpêr. Iku têmbung pêsêmon

nyêmoni têmbung sing ora ana madhani sabab nalare mêngkene, aja sing jênêng

dipadhani yèn kenaa sêlagi dièmpêr lan diirib-irib wae wis ora kêna.

Têgêse “murakabah” iku maknane loro, kang siji lire murakabah, murakab. Iku

têmbunging kitab. Lire [2561] murakab, maratani alane. Dene maknane sing sijine

lire murakabah, ura kabèh. Iku pêsêmon èmpêr têmbung ura kabeh.

Têgêse “pirang lagi lungguhe” iku sapirang-pirang awuwuhe lungguhe. Lire lagi,

wuwuh, manèh, mundhak. Iku têmbung malayu lan jarwa.

169

Têgêse “lumirigèng marga gung” iku iring-iringana ing burine, sabab nalare

mêngkene. Lire lumiring, lumiring, ngumiring, umiring, angering-ngiringana buri.

Iku têmbung kawi. Lire marga gung, mung dinggo ibarat dalan gêdhe akehe wnge

kang padha lumaku wêrna-wêrna. Ana kang lumaku rèntèngan dhambyang-

dhambyang, ana kang lumaku dhewe, ana kang lumaku iring-iring lurahe ana buri.

Têgêse “kadyatmika juga ywa gingsir” iku kabêcikanne dhewe oraa owah. Lire

kadyatmika, kabêcikaning solah tingkah kang alus. Lire juga, siji, dhewe. Lire

ywa gingsir, ywa gingsir, aja owah. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sarasaning sakrama” iku surasaning tatakrama. Iku têmbung jarwa

samarake.

Têgêse “krêmning naya” iku dadia karêm ulat kang bêcik. Lire krêm, karêm. Iku

têmbung garba sastra ya uga têmbung kawi nuli dinggo têmbung jugagan mung

dijukuk wêkasanne bae.

Têgêse “lamlam amawi pangiwa” iku yèn misih dhêmên nganggo kasukaning

donya. lire lamlam, dhêmên. Iku têmbung kawi. Lire amawi, anganggo. Iku

têmbung jarwa. Lire pangiwa, donya. dene mulane têmbung pangiwa dakjarwani

donya sabab salagi pêsêmoning basa lire pangiwa iku barang pênggawe ala.

Sênajan donya ya sêmono uga, wis ewone ala sêmono iku yèn mênyang

pênganggêpe wong ahli sawarga. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni alaning donya.

Têgêse “yakti anggantyani gantunganing nisthip” iku têmên bakal nggênteni

patrapaning kanisthan kang durung tumiba. Lire yakti, têmên. Iku têmbung jarwa.

Lire anggantyani, bakal anggênteni. Iku têmbung jarwa dijugag dibuwang

kawitane. Lire gantungan, gantunganing patrapan. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

170

gantunganing patrapan besuk ngakherat. Lire nisthip, nistha, ngluwihi asor. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “nis naya dening harda” iku ilang kabêcikane wong gêdhe [2562] awit

bangêting dakdir. Lire nis, ilang. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni

ilanging kabêcikan. Lire naya, nayaka, wong gêdhe, dudu nayana ulat. Lire harda,

alaning budi kang gêdhe bangêt wus ana wêtune marang polah tingkah lan

pangucap dadi dakdir. Lire dak, sêbarang clatune lan solahe sêmune angidak-idak.

Iku têmbung jarwa. Lire dir, dira. Iku têmbung dalil jukuk têmbunging sipat

kadiran. Lire kadiran, kuwasa. Mulane yèn ana wong ngêdir-dirake kae satêmah

barang clathu lan polahe kaya ngêtokake kuwasane.

(31) meda sahardi ardana radin/ rudita manda soka sungkawa/ sawarnane

wawatêke/ kang têka lila luntur/ yaning yatna kang amarani/ mariyan sruning

karsa/ pan têka tinêmu/ winênang ngalaga diran/ darpa têman taman tuman

anuruti/ anurut lagwaning rat//


Wong iki sing wis lumrah sêmangsa sugih ambêge ngêgung-gungake, ya sênajan

sêthithik kanêpsune ananging yèn akèh kêsukaning donya kêwêkasane nêmu

susah. Mulane sing padha sugih iku o ya sênajan lilane utawa bêloboha, ananging

ora bisa têtêp bêcike sabab sok katut ambêge olèhe dakdir supama dakdire

diyitnani, mangka bisa mari. Mêngkono uga yèn wis lawas ya lali, awit yèn ana

karêpe sing nuju nêmên iku mêrgane17 olèhe têka dakdire. Sabab dhèwèke

rumangsa oleh diwênangake nyang ratune kêna gawe sêbarang tingkah nyang

17 Mrêgane @#

171

bature. Wusana kok nêmên têmên olèhe tamtuman nurut lageane wong nêgara.

êm, dhasare wis lumrah saknêgara sok anaa wong gêdhe lageane ya dakdir.


Têgêse “meda sahardi hardana radin” iku wis lumrah wong sugih dhuwit mêdana

sok ngêgung-gungake. Lire meda, saradan. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon

nyêmoni saradane wong sugih lan wong gêdhe. Lire sahardi, sagunung, ujuding

gunung, bêgêgêg gêdhe. Têmbung gêdhe kawine ana layang, agung. Yaiku nalare

têmbung ardi dakjarwani ngêgung-gungake [2563] mau. Lire hardana, arta,

dhuwit. Iku têmbung jarwa. Lire radin, rata, ngrata, lumrah. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “rudita manda soka sungkawa” iku sênajan nêsune sêthithika, yèn kêrêp

suka bakal nêmu susah. Lire rudita, nêsu, dadi ruditaning ati. iku têmbung kawi

dijugag mung dijukuk têngahane. Lire manda, manda-manda, mung sêthithik. Iku

têmbung paribasan disamarake. Lire sungkawa, susah. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kang têka lila luntur” iku yèn bêcike awit têka olèhe lila, ya uga luntur

larut ora dadi. Lire lila, eklas ilange siji-sijining barang. Iku têmbung jarwa

dinggo pêsêmon nyêmoni nyang wong sing lilan marang barang duwèke kang

ilang. Lire luntur, larut ora dadi. Iku têmbung paribasan dinggo pêsêmon nyêmoni

larute barang kabêcikan.

Têgêse “yaning yatna” iku yèn ta diyitnana. Iku ewone têmbung kawi.

Têgêse “mariyan sruning karsa” iku mariya kae yèn bangêt karêpe. Lire sru,

bangêt. Dudu sru sêru. Iku têmbung jarwa disamarake.

172

Têgêse “winênang ngalaga diran” iku diwênangake gawe polah ala ing katona

kuwasane. Lire ngalaga, polah ala. Dudu ngalaga ing pêrang, dene yèn lire laga

bae, dilêlaga polah kang dicêcongah. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ darpan teman taman tuman anuruti” iku nêmên têmên olèhe tamtuman.

Lire darpa, nêmên. Dene mulane têmbung darpa duwe jarwa nêmên sabab

mêngkene nalare. Têmbung darpa iku yèn dirèhake olèhe ngucapake dadi muni

darêpan, têgêse sakwise diwada nuli diarêpi. Dene ujude sing diwada nuli diarêpi

iku amung turut, sabab ambune diwada kêcing. Wusana dhêmên nyang wonge

satêmah sênajan kêcing ya arêp, tur nêmên ora kêmba. Yaiku nalare têmbung

darpa olèhe dijarwani jênêng nêmên mau. Iku têmbung kawi. Lire teman, têmên.

Iku pasêmon èmpêring têmbung. Sêmono iku yèn aku kang jarwani, sabab

daktêpungake lan wulange layang sruti wis prayoga, rapet ora putung. Dene yèn

liyane aku sing jarwani sumangga.[2564] lire taman tuman, tantuman. Iku sêmone

èmpêring têmbung.

Têgêse “ lagwaning” iku lageyan, saradan. Sabab iku têmbung paribasan.

Têgêse “rat” iku nêgara, dudu ngrat jagad kabèh. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

uwonge kang dadi isining nagara.


(32) kadi ta rèh sang anèng nagari/ angawula walêsan kèwala/ ati-atinên tatane/

tan awita kawêtu/ silanira myang ing pangaksi/ asihing pangaksama/ sama

saminipun/ nimpuna ing panalika/ laku linggih solah muna lawan muni/ minangka

panêngêran//

173


Kaya ta wong ana nêgara sing ngawula nyang ratu, iku rak wis walêsan bae. Bab

gawene lan pamêtune dhasar olèhe suwita ya ora liya mung ngèngèr nyang ratu

bae. Iku rak wajib diati-ati ya apa sak tataning prentah dilakoni apa manèh sing

wis duwe lungguh ya wêruha nyang lungguhe. Lan bêcik sih-sinihane nyang

kanca sak golongane sarta awèha maklum nyang sakpadhane utawa kacakêpa

barang prêkara sak plinggihan. Sabab wis ana jalarane kayata laku, linggih, solah,

muna, muni kabèh iku rak wis dadi panêngêran.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene

Têgêse “kadi ta rèh sang anèng nagari” iku kaya ta pênggawe, dudu rèh klèrèhan.

Iku têmbung jarwa.

Têgêse “angawula walêsan kewala” iku wong ngèngèr iku walêsan wae. Lire

walêsan, bêndarane nguwèhi pamêtune olèhe ngèngèr, bature ngaturake barang

gawene marang bêndarane. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “ati-atinên tatane” iku sabarang kang dadi tata carane parentahing bêndara,

bature kudu nglakoni sarta ngati-ati. Iku têmbung jarwa dijugag.

Têgêse “tan awika kawêtu iku gone suwita ora mênyang sak jabane kraton, ya

uga mung suwita nyang ratu bae. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni

wong kang ngawula marang ratu.

Têgêse “silanira” iku kalungguhane. Sabab nalare mêngkene, sok anaa wong sila

ya padha bae jênênge karo wong lungguh. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

kalungguhan.

174

Têgêse “myang ing pangaksi” iku lan [2565] sak ningane. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “asihing pangaksama” iku dhêmêna nyang kancane lan yèn ana lupute

kancane diapuraa. Lire aksama, ngapura, maklumi. Iku têmbung jarwa lan kawi

dinggo pêsêmon nyêmomi nyag wong dingurah dikon dhêmên lan ngapura nyang

kancane utawa sak kawane.

Têgêse “nimpuna ing panalika” iku bisaa nyakup nyang pênggawe sing wis katon

sak plinggihan. Lire nimpun, ngimpun. Bêras kang mêntas diintêri nuli diimpun

lumpukake kang gêdhe-gêdhe. Sakwise kumpul nuli dicakup, yaiku nalare

têmbung nimpuna dakjarwani bisaa nyakup mau. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

wong ngimpu bêras utawa têmbung ibarat diibaratake wong ngimpu bêras. Lire

ing panalika, ing sak nalikane lungguh. Iku têmbung jarwa disamarake.


(33) tampi tumampi ing swara wangsit/ nira sang man samantarèng koja/ jajahan

jarwakên ing rèh/ patalaning umulun/ amaleni mulaning uni/ dèn brasthanya neng

nala/ nalika puniku/ palayaraning sewaka/ wahya maya amayangga mayang

crêmin/ sakarsa siniwaka//


Kaya ta ana prentah sing tumimbal-timbal iku sumêlang yèn ora sumurup

nyataning prentah. Sabab mênawa kurang luwih lan salin sumaline. Ananging aja

pisan nganggoni ati sumêlang sêbab prentahing ratu iku kêtampan mênyang patih.

Iku sing kuwajiban mriyoga bot ènthènging prentah lan kuwajiban dunungake

sakèhing parentah. Sabab patih iku lantaraning ratu sing makili dhawahe

175

kêrsaning ratu. Iku lêburên ciptaning ati ala mênyang patih, ya iku kêlakuane

wong ana pasêban. Awit wong suwita iku wêtune barang solah bawa sing bênêr

prêsasat dhèwèke wayang diwayangake marang wayang. Wis kawêtu mênyang

wayang sing dadi dhalang iku sing têmên mung pasraha kêrsaning ratu.


Têgêse “ tampi tumampi ing swara wangsit” iku parentah kang wis tumimbal-

timbal. Lire tampi tumampi, têmbung pêsêmon dhawuhing ratu kang ditampani

marang patih nuli patih dhawahake kêtampan marang tumênggung, nuli

tumênggung dhawah [2566]ake kêtampan marang kliwon, nuli kliwon dhawahake

kêtampan marang mantri, nuli mantri dhawahake kêtampan marang jajar kabèh.

Têgêse dhawah sing mêngkono iku wis têmimbal-timbale, yaiku nalare têmbung

tampi tumampi dakjarwani têmimbal-timbal mau. Lire swara, têmbung pêsêmone

swaraning prentah. Lire wangsit, têmbung pêsêmon pangucape kang mrentahake.

Têgêse “sang man” iku sang mantri wisesa, yaiku patih. Iku têmbung daliling

Kuran. Lire man, uwong. iku jukuk lafal “wa man amana” dene maknane lan sapa

wonge ngimanake. Lire sa, siji. Iku jukuk lafal “akhadun” dene maknane amung

sawiji Allah. Yèn ditêpungake karo têmbunging sruti mêngkene, wong sawiji

patih. Dene wuwuhe nganggo patih iku sabab têmbunge jugagan sarèhning aku

sing jarwani nuli taksambungi têmbung patih, dene yèn liyane aku sing jarwani

mungguh kang dadi sambungane sumangga.

Têgêse “ samantarèng koja” iku amêtara parentah. Lire koja, kojah, kandha, sing

dikandhakake barang parentah. Dudu koja uwong, iku têmbung pêsêmon nyêmoni

wêrna-wêrnaning prentah.

176

Têgêse “jajahan jarwakken ing rèh” iku panggonan sing dunungake siji-sijining

prentah. Lire jajahan, panggonan. Mulane dakjarwani mêngkono sabab sarupaning

jajahan iku dadi panggonaning barang-barang. Lire jarwakken, mratelaake,

dunung-dunungake, dudu jarwakkên mêrdèni, maknani, nêgêsi. Lire ing rèh, ing

barang panggawening parèntah. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni sing wis kasêbut

mau.

Têgêse “patalaning umulun” iku patih dadi talaning barang dhawah ing ratu. Dene

nalare mêngkene. Lire tala, panggonaning tawon, apa manèh patih, ya panggonan

barang dhawahing ratu. Iku têmbung pêsêmon utawa ibarat, sabab talaning tawon

diibaratake patih. Lire ngumulun, ngumuluk, muluk dhuwur, iku têmbung

pêsêmon nyêmoni drajating ratu olèhe dinadèkake dhuwur dhewe yaiku nalare

têmbung ngumulun dakjarwani ratu mau.

Têgêse “amalèni mulaning uni” iku wis sing mau-mau, patih iku [2567] dadi

wakiling ratu. Lire malèni, walining ningkah, dadi wakiling sing ningkahake

sabab wong wadon sing diningkahake iku yèn ora ana sing malèni wajib mungguh

dhewe kêtampan marang pêngulu nuli katur marang ratu, nuli ratu dhawah wakil

marang pêngulu amalènana ing wong wadon mau yaiku kang jênêng wali hakim.

Lire hakim, dene wakiling Allah kang malèni awit ratu iku wakiling Allah, yaiku

nalare têmbung wali dakjarwani wakil mau, iku têmbung pêsêmon nyêmoni

têmbung wakil.

Têgêse “den brasthanya ning nala” iku sing bêsanglêbur panasing ati mênyang

patih. Lire brastha, lèbur. Lire nala, gênining ati. iku têmbung kawi.

177

Têgêse “palayaraning sewaka” iku klakuane wong ana paseban. Lire layar,

layaring prau laut gawene dinggo nadhahi angin supaya bisaa malaku praune.

Yaiku nalare têmbung layar dakjarwani kalakuan mau sabab ora beda laku lan

kalakuan. Iku têmbung ibarat. Lire sewaka, seba. Iku têmbung kawi.

Têgêse “wahya maya” iku wêtuning prentah kang bêning têrang. Lire wahya,

wêtu, mêtu. Lire maya, bêning. Iku loro pisan têmbung kawi.

Têgêse “mayangga mayang crêmin” iku awaking patih upama wayang

diwayangake mênyang ratu, nuli patih mayangake sakrupaning kulit ujude uwong.

kulit iku crêma. Crêma iku crêmin. Iku têmbung ibarat.

Têgêse “sakarsa siniwaka” iku sakarsane kang sineba. Têgêse sakêrsane sang ratu

dhewe. Iku têmbung jarwa kawi disamarake.

Candhake sruti mêngkene:

(34) Aywa mami trêsna suta swami/ samitra wangsa wadu wandawa/ len ta

lumayèng awake/ wêkasan kasang kusung/ ing watara ywan datan kadi/ wuwus

wau punika/ ambyati tan tulus/ salah tunggal laknyanana/ yèn tan mangka lêhêng

mahasèng asêpi/ aywa gêring nagara//


Lan yèn ana barang prakarane aja trêsna marang anak bojo, sedulur, pawong mitra

kêkaruh, batur sakpadhane, liya prakara mênyang awake dhewe sabab yèn nganti

murina prakarane satêmah yèn bangêt dhe-[2568]weke tut ala ora wurung

kangèlan tur bilulungan. Dene yèn diduga awake ora bisa nglakoni kaya wuruk iki

mangka wis tita olèhe bobot awake amrih prayogane bêcik salah siji bae dilakoni,

178

rehning ora bisa tataning nagara mêtua bae sêka nagara mênggonna desa utawa

gunung sing sêpi ora ana prentah.


Têgêse “ suta swami” iku anak bojo. Iku têmbung kawi.

Têgêse “samitra wangsa” iku sêsanakan, sanak dhewe. Iku têmbung jarwa lan

kawi.

Têgêse “wadu wandawa” iku wadya bala batur saurute kakaruh. Iku têmbung

kawi lan paribasaning kawi.

Têgêse “len ta lumayèng awake” iku liyane prêkara sing nyang awake dhewe. Iku

têmbung kawi lan jarwa disamarake.

Têgêse “ambyatita” iku sakabèh tita. Iku têmbung kawi.

Têgêse “mahasèng” iku mênggon, masanggrahan, mondhok, têtruka. Iku têmbung

kawi.

Têgêse “aywa ger” iku aja angger, aja manggon. Iku têmbung paribasan.


(35) gara-gara rèh kagiri-giri/ beda-beda mangsaning sangara/ bumi pae paekane/

warana anarawung/ pasang citra cara salwirning/ waniya yèn wahyaha/ wiyatèng

katutur/ ya dyan pratiksthèng asimpar/ kawlas arsa sawadakaning asêpi/ supaya

waluyaa//

179


Lan wong ana pasêban iku yèn ngrungokake wong caturan babing pêgawean lan

ngrungokake wêrna-wêrnaning wêrta saking ramening catur wis prêsasat têkaning

gara-gara. Nanging ora nganti lawas nuli salin-sumalin sing dadi kabar cature.

Sêmono iku wis dadi adate sok saline jaman ya salin carane. Sênajan bumi ya

sêmono uga ora kêna dipadha olèhe maekani têkoning bumi. Apa manèh

jamaning ratu amêsthi seje-seje, jaman ratu sing dhisik barang rupaning wangunan

utawa akèh saline barang têmbung lan polahing uwong. Dene sing mêngkono iku

kudu dhengêr rasa babe lan têka ngêndi mêrga-[2569]ne salin. Apa iyaa têka

dhuwur utawa apa iyaa karêpe wong akèh, sênajan dhèwèke wis dhèngêr kang

tanpa dituturi. Ananging bêcik katona sing dumunung sabab yèn milu kaya sing

akèh-akèh gêlêm nganggo gagrak anyar. Iya yèn wis bênêr pênganggone dhèwèke

ora kluputan. Balik yèn durung bênêr amêsthi dhèwèke entuk luput, iku ora kaya

sing wis dêmunung pitakone barang sing dinggo lan sing diucap mêsthi awake

slamêt.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêngkene

Têgêse “gara-gara rèh kagiri-giri” iku dudu gara-garaning prêbawa, iku sêbawane

kèhe uwong kang ana paseban gêdhe sabab saking kèhing wong sapocapan lan

wêrna-wêrnane sing diucap. Iku wis prêsasat têkaning gara-gara. Lan iku mung

dinggo têmbung saengga.

180

Têgêse “beda-beda mangsane sangara” iku lawas-lawase mangsaning tahun seje-

seje. Lire sangara, windu sêngara. Iku têgêse windu. Lire sêwindu, akèh tahune

lan lawas. Yaiku nalare têmbung sêngara dakjarwani windu rehning sêwindu iku

lawas êmpane marang isining nagara kang tamtu owah barang têmbunge lan owah

barang wangunaning rêrupan. Iku têmbung jarwa lan pêsêmon nyêmoni jênênging

windu supaya kênaa dinggo nyêmoni lawasing mangsa lan lawasing mangsa wis

didugi marang kang yasa layang sruti yèn bakal akèh owahe tataning nagara lan

wangnaning nagara.

Têgêse “bumi pae paekane” iku yèn seje bumi kang tamtu seje olèhe maekani

têkoning bumi. Lire pae, seje. Iku têmbung jarwa lan paribasan dinggo ibarat

lêlimbangan ing seje-sejene paekaning bumi gone ora beda karo sing seje-sejene

parentahe para panjênênganing ratu.

Têgêse “warana anarawung” iku ana sing ngaling-alingi, ana sing srawungan.

Liring warana, aling-aling. Lire narawung, sarawungan. Sing dhisik têmbung

jarwa nuli têmbung bangsaning kawi.

Têgêse “ pasang citra cara salwirning” iku pasang wanguning rêrupan lan wêrna-

wêrnaning têmbung. Lire pasang, pasang wangune rêganing nagara. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni [2570] owahing wangunaning nagara. Lire citra, rupa. Iku

têmbung kawi. Lire cara, tatane barang têmbung. Iku têmbung jarwa. Lire

salwirning, sarupane kabèh, dudu salwirning sarèhning, sarèhe. Iku têmbung

jarwa disamarake.

181

Têgêse “waniya yèn wahyata” iku arêp wani durung kawêtu sababe kang dadi

têros, sêtêmah wanine amung gajêg-gajêg. Lire wahya, wêktu, wêtu. Sing dhisik

têmbung jarwa disamarake nuli kawi.

Têgêse “wiyatèng katutur” iku sarèhning ora ana sing tutur bab pênggawe iku apa

têka ngisor, apa têka dhuwur. Lire wiyat, langit utawa dhuwur. Iku têmbung kawi

dinggo pêsêmon nyêmoni asale barang pênggawe.

Têgêse “ya dyan pratiksthèng asimpar” iku sênajan tanpaa dituturi wis dhengêr,

dudu sênajan bisaa ana pêsêpèn. Sabab ora anane sing tutur iku wis padha olèhe

jênêng sêpi. Lire ya dyan, ya sênadyan. Iku têmbung jarwa. Lire pratiksthèng, wus

pratela ing ati. iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni wong kang dhengêr

ing pênggawe tanpa dituturi. Lire simpar, prênahing papan kang kiwa arang

diambah sêtêmah dadi sêpi. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “kawlas arsa sawadhakaning asêpi” iku kluputan yèn guguwa atine dhewe

kang tanpa dituturi. Lire kawlas arsa, mêsakake, mêmêlas. Iku têmbung jarwa.

Lire wadaka, cacat katon satêmah kawada. Dene mulane têmbung kawadaka

dakjarwani kluputan mangka lire wadaka cacat katon. Kang iku mêngkene nalare

têmbung cacat iku rupa-rupa, ana cacat calar ina, ana cacat barang pênggawene.

Dene yèn kang dadi cacat barang pênggawene iku wis tamtu diarani luput lan ya

iku nalare têmbung kawadaka dakjarwani kluputan mau. Iku têmbung kawi

dinggo pêsêmon nyêmoni marang kluputan ing pênggawean.

Têgêse “supaya waluyaa” iku yèn gugu tuture uwong kang wis dhengêr karêben

slamêt ora disênèni. Lire supaya, karêbèn, kacikbèn, kacikmèn, karêpèn,

kacikpèn, cikmèn, cikpèn, mèn, bèn, pèn. Iku têmbung jarwa. [2571] Lire waluya,

182

waras, ora lara, sêtêmah dadi sêlamêt. Ya iku nalare têmbung waluya dakjarwani

sêlamêt mau têmbung pêsêmon nyêmoni wong têtakon kang murih bêcik.


(36) masewaka bawa dèn angêwi/ ing sakarsanira sang pinangka/ surya raja ri

jênênge/ jênênging mati tuhu/ tahênana ing satya yêkti/ nira tanpa jiwita/ witaning

humulun/ alin-alin têkèng lina/ linabêhaning karsa sang inastuti/ tatan antara

mangsa//


Lan wong ana pêseban iku sing nawikani solah bawaning uwong, sabab solah

bawa iku mênawa wis tampa prentahing patih dene yèn dhèwèke ora dhèngêr dadi

kainan olèhe seba. Awit ora entuk kabaring paseban, iku ditakona sing sandi

pêtakone lan tutura yèn dhèwèke têmên ora dhèngêr sabab ora ana sing nuturi awit

ananing pênggawe apa têka dhuwur apa têka ngisor. Dene awite olèhe takon ya

amung aling-alinga ora dhèngêr. Dene yèn wis sidhèngêrake mangka dhèwèke

kabênêr manjing solah bawa mau nuli nglakonana sarta têmên. Sabab prentahing

patih iku ing samangsa-mangsa ora kêna binêstu.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mengkene :

Têgêse “masewaka bawa dèn angêwi” iku wong seba iku sing ngawikani solah

bawaning uwong. lire masewaka, mara seba. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

wong seba ing ratu. Lire bawa, solah sêbawaning uwong. iku têmbung dijugag

mung dijukuk têngahane bae. Utawa iku têmbung pêsêmon nyêmoni solah

183

sêbawaning uwong. Lire sêbawa, suwaraning barang-barang. Lire dèn angêwi,

ingkang ngawikani, kang ngawruhi, sing dhèngêr, iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “surya raja ri jênênge” iku patih. Sabab nalare mêngkene. Lire surya,

srêngenge. Lire raja, ratu. Lire ri, ari dudu ri barang-barang. Dene lire ari iku dina

awan dudu ari adhi. Dene têpunging nalar iku mêngkene, srêngenge iku

diibaratake mataning dina. Patih iku diibaratake paningaling ratu marang bala

sawêngkone kabèh. [2572]

Têgêse “ jênênging mati tuhu” iku jênênge wong ora dhengêr têmênan. Lire mati,

mati sêsurupane sêtêmah dadi ora dhengêr. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

patining pikir.

Têgêse “tahênana” iku tahanana olèhe pawadan ora dhengêr. Iku têmbung

dijugag.

Têgêse “ ing satya” iku ingkang têmên-têmên olèhe nglakoni gawe. Lire satya,

katêmênan. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni katêmênaning gawe.

Têgêse “yêkti nira tanpa jiwita” iku ora ana sing jiwit jawil. Iku têmbung

paribasane wong eram ora anane sing nuturi marang awake.

Têgêse “witaning umulun” iku kawitane ana prentah apa têka patih, apa têka

ngisor bae. Lire witan, kawitan. Iku têmbung dijugag dibuwang kawitane. Lire

ngumulun, ngumuluk, umulu dhuwur. Têgêse patih iku wênang didhuwurake lan

dilurake jênênge. Iku têmbung pêsêmon nyemoni luhure drajating patih ngungkuli

drajating bala.

184

Têgêse “alin-alin têkèng lina” iku aling-alinga yèn kowe têmên ora dhèngêr. Lire

alin-alin, aling-aling. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire lina, mati. Dene mulane

têmbung lina dakjarwani ora dhèngêr mangka têgêse lina iku mati kang iku sabab

wong mati iku wis ora dhèngêr barang-barang. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

patining sêsurupan.

Têgêse “sang inastuti” iku kang estu tinut parentahe ya iku patih, sabab patih iku

wis pêsthi dituruta prentahe. Iku têmbung bangsaning kawi dinggo pêsêmon

nyêmoni kuwasaning patih.

Têgêse “tatan antara mangsa” iku têkaning parentah ora karuwan mangsane. Iku

têmbung dijugag dibuwang kawitane.


(37) tandhaning siniyan yèn tinuding/ tansèng kudang rinekahe prana/ prahning

dana ring dadine/ dene ywa pasang surut/ sih tarakna ta dera yadin/ ana pasang-

pasangan/ coba sang sinuhun/ tuhunana rèhing wayang/ wayang êning naya

nayakaning wadi/ wadining sang kinarsan//


Dene yèn olèhe mlaku gawe wis kaprêcaya disihi [2573] marang patih utawa

marang gusti, iku ana tandhane. Yèn wis asih iku supama diutus nglakoni

sêdhengah, yèn wis rampung mêsthi dialêm utawa dikudang diupamakake kaya

sing wis kêbênêran. Dene kawêkase bandhane yèn dèn sihi mêsthi akèh pêparinge,

nanging pêparing iku aja kasèp nuli diwratakna nyang kancane sing padha kêtara.

Mulane mêngkono mênawa kêna coba gêlaring gusti bêcik kowe mituhua

185

lakuning utusan sarèhning kowe mau diutus mangka ana ganjaran dalêm wis

kokwratakake patrapmu ora mêngkoki yèn têka kowe dhewe sarta cêtha

patêmbungmu yèn ganjaran mau marang kowe sakancamu. Dene yèn wis

mêngkono iku têgêse kowe wis bisa nampani wadi kêrsaning18 gustimu.


Têgêse “tansèng kudang” iku tansah dikudang. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “rinèkahe prana” iku diupamakake baya kang wis kabênêran. Lire prana,

prênah, patitis. Têgêse supama wong bêdhilesan yèn wis prênah pangincênge karo

lênge lesan. Ya uga wis bênêr pêngawase. Sing siji têmbung jarwa nuli têmbung

kawi dinggo pêsêmon nyêmoni wong dikon sing bêbênêran. Ya iku nalare

têmbung prana dakjarwani babênêran mau.

Têgêse “ prahning dana ring dadine” iku kêdadeane pêcahing ganjaran. Lire prah,

dadi paribasane wong ngêlokake pêcahing piring kae. Lire dana, nyêmoni

têmbung gêganjar. Sabab têgêse dana, pêwèwèh yaiku nalare têmbung dana

dakjarwani gêganjar mau.

Têgêse “dene ywa pasang surut” iku aja kêsuwèn andhêge, aja diêntèkake dhewe.

Lire pasang, têmbung pêsêmon pasangane kêbo sapi. Iku yèn dinggokake nyang

kêbo sapine amung diandhêgake ana cêngêle kêbo sapi bae. Ya iku nalare

têmbung pasang dakjarwani aja kêsuwèn andhêge mau. Lire surut, têmbung

krama patine wong gêdhe. Têgêse wis êntèk umure, yaiku nalare têmbung surut

18 Krêsaning @#

186

dakjarwani aja diêntèkake dhewe mau. Iku têmbung kawi têka ing kawine

têmbung boko.

Têgêse “sih tarakna ta dera yadin” iku ganjaran mau diwratakna nyang sakancane

sing kêtara olèhe dhawahake têmbunge. Lire sih, pasihan, ganjaran. Iku têmbung

dijugag dinggo nyêmoni têmbung ganjaran. Lire tarakna, kêtarakna. Iku têmbung

dijugag dibuwang kawitane. Lire ta dera, ta denira. Iku kagolong têmbung kawi

utawa têmbung dijugag dibuwang têngahane. Lire yadin, ya kang waradin, ya

kang warata. Iku têmbung dijugag mung dijukuk kawitane lan wêkasane bae.

Têgêse “ana pasang-pasangan” iku ana gêlar kang dinggo ngala. Lire pasang-

pasangan, kala. Sabab kala iku sok dipasangake marang barang kang dikala. Iku

têmbung pêsêmon nyêmoni gêlaring gusti.

Têgêse “coba sang sinuhun” iku ratu anandha ing katêmênane lan kêpintêrane ing

kêwula. Dene panjênênganing ratu ajêjuluk sinuhun kang sinuhun-suhun ana

ngêmbun-bunan kang tansah sinunggi-sunggi, pinundhi-pundhi. Sêmono iku

sêlagi pênganggêpe balane marang ing ratune. Iku têmbung krama ya uga kawi,

yèn têka têmbung ngoko.

Têgêse “tuhunana rèh ing wayang” iku antêpana rèhning kowe dadi utusan. Lire

wayang, utusan iku diibaratake kaya wayang, têgêse kang diibaratake dhalange ya

uga kang angutus iku.

Têgêse “wayangên ing naya nayakaning wadi” iku ulate sing kaya diutus

maringake ganjaraning ratu dadi sêmurup wadine kêrsaning gusti. Lire wayangên

ing naya, awake dhewe diibaratna saengga dhalang amayangake polahe dhewe

187

kang têrus ing ulate. Lire naya, nayana ulat. Lire nayakaning wadi, wadine ing

ratu. Dene mulane têmbung nayaka dakjarwani ratu sabab ratu iku nayakaning

Allah. Lire wadi, sêbarang kêkarêpan kang ora wèh kêprungu akèh. Iku têmbung

kawi dinggo pêsêmon nyêmoni karsaning ratu.

Têgêse “wadine sang kinarsan” iku dadi gustine sêmurup nyang wadine sing

diurus, awit sing diutus wis dhengêr olèhe nampani cobane gustine. Lire sang

kinarsan, sing dikrêsakake diurus. Sing dhisik têmbung jarwa nuli têmbung

dijugag dibuwang pungkasane têlu aksara. [2575]


(38) amung ari saringa-ringaning/ pasang pariksa pasang indriya/ gênging tan

agêng sangkane/ singgih tata yan tan wruh/ kêneng pasang-pasangan kadi/ lagawa

tan winêdhar/ sinimpên sinamun/ samantara tamtam tampa/ kadya lurung liring

tan tinali tali/ tatal tan tinulisan//


Lan manèh sadina-dinane ratu iku aringe amung karo wong wadon, mulane

mêngkono sing diutus mriksani nyang manganti ngiras dadi kala yèn ana

kluputane polahe sing padha seba lan dadi kala mênyang atine sing padha seba

sabab mênawa dhêmên nyang sing diurus iku awit sing diutus iku padha wong

wadon. Dene mêngkono iku kudu ngati-ati sabab dhèwèke ora wêruh nyang

krêsaning gusti. Yèn ta ora ngati-ati ya sêtêmah kêna kala sing dipasangake utusan

mau. Bedah pasangan iku kêwêtua prentah ora ewuh olèhe ngrasakake rèhning

pasangan disamur utusan lan tingkah prasaja. Iku ewuhe olèhe mikir mulane

188

saknalika iku kudu bisa tampan-tinampan nyang pêsêmoning ratu. Awit yèn ora

bisa nampani supama kêtrucut barang solah clathune sing saru utawa

pênganggone sing ora pantês sêtêmah dhèwèke kêna kala. Sabab wong wadon iku

wis dadi adate sêmangsa wêruh solah sing ala banjur pênyature krungu wong akèh

ora wurung kêpirêng ing gusti wusana dhèwèke kluputan. Ya iku alane wong ora

nyathêt pêsêmon ratu, lan iku rupane wong ora ngêstuti nyang adate sing klakon.


Têgêse “amung ari saringa-ringaning” iku amung sadinane wong wadon

angaringake. Lire amu, amung. Iku têmbung pramasastra ya uga kawi. Sabab

aksarane “ma” ora nganggo cêcakan. Awit burine aksara ”ma” ana aksarane “nga”

iku minangka cêcakane. Lire ngari, ari, dina, awan. Dudu ngari, ari, adhi. Iku

têmbung malayu. Lire sari, sari rasa, rasane wong wadon yèn sapaturon lan wong

lanang. Iku têmbung paribasan sari rasa kae apa manèh lire sari, sarining

kêmbang. Kêmbang iku pênganggone wong [2577] wadon kang murih sihe wong

lanang. Dene yèn dijarwani mêngkono dadi têmbung pêsêmon ya uga nyêmoni

marang wong wadon. Lire, ngari-ari, ngaringake. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “ pasang pariksa” iku utusan mariksani, ngiras dinggo masang kala. Lire

masang, pasanganing kala, sabab wis lumrah kala iku sok dipasangake marang

barang kang dikala. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni marang kala. Lire pariksa,

mariksani. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni wong diutus mariksani.

Têgêse “pasang indriya” iku dipasangake marang galihe dhewe manawa

kaganasên kurang titi priksane lan dipasangake marang atine kang padha dititi

priksa sabab mênawa ana kang dhêmên. Lire ngindriya, ing jêrone ati. iku

189

têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni ati kang nyipta dhêmên marang wong

wadon kang diutus.

Têgêse “gênging tan agêng sangkane” iku yèn dirasakake gêdhekake kêwatir yèn

didêlêng wêtuning utusan iku sêka jêro ora gêdhekake kuwatir. Lire gênging,

têmbung pêsêmon gêdhening kuwatir. Lire tan agêng, têmbung pêsêmon ing

kawêkasane ora gêdhekake kuwatir. Lire sangkane, têmbung pêsêmon utusan mau

awit wêtune saka jêro.

Têgêse “singgih tata yan tan wruh” iku dene yèn ora wêruh tata. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “kênèng pasang-pasangan” iku kêna kala kang dipasangake ing utusan

mau. Iku têmbung pêsêmon tunggale nyêmoni kala mau.

Têgêse “lagi lagawa tan winêdhar” iku kayata yèn nyataa lêga lila, dene nora

kawêtu dhawahe. Lire kadi, kadita, kayata, iku têmbung jarwa. Lire lagawa, lêga

lila. Iku têmbung jarwasuta. Lire tan winêdhar, têmbung pêsêmon olèhe ora

kawêtu dhawahe.

Têgêse “sinimpên sinamun” iku ora didhawahake yèn wong wadon iku ing

gawene ngiras digawe kala. Sabab lakune disamur dadi utusan. Lire sinimpên,

pasêmon panyimpêning dhawah olèhe ora kawêtu. Lire sinamun, sinamur, dudu

sinamun sinêpi, sêpi. Iku têmbung jarwa disamar[2578]-ake.

Têgêse “samantara tamtam tampa” iku sanalika antarane tampan-tinampan. Lire

tampan-tinampan, kang mariksani nampani ature kang dipriksani. Kang dipriksani

nampani dhawah ingang mariksani. Iku têmbung jarwa disamarake.

190

Têgêse “kadya lurung liring tan tinali tali” iku lire kêbacut olèhe ora nyathêt-

nyathêt atine. Lire kadya lurung, kadya lurung, kaya lurung. Iku têmbung

pêsêmone wong kêbacut-bacut karêpe kang ora bênêr nuli diupamakake kaya

lurung sabab lurung iku dawane mrana-mrana. Têgêse liring, lire dudu liringing

mata mênyang ngiringan. Lire tan tinali-tali, ora dicathêt-cathêt ati. iku têmbung

pêsêmone tali ular-ular lawe sabab sok dinggo nyathêt utawa jithêt jarit kang

bêdhah dawir.

Têgêse “tatal tan tinulisan” iku kêtatalane barang pênggawe kang wis klakon, ora

gêlêm nulisi ana ngêbuk. Lire tatal, kêtatalane barang pênggawe, dudu tataling

kayu têka pêthèl. Iku têmbung paribasan.


(39) ananggwanaken yèn têguh wani/ tuhu mudha padha lan wadaka/ hri sang

kaparêk prênahe/ nahan datan pituhu/ taha têmên amuni budi/ beda manggêhing

coba/ ing tyas dipunasru/ angarsa asih satmata/ ywan sang inaya palêyêping dèn

mesi/ akêdêh tuduhana//


Wong suwita ratu iku aja ngandêlake têguh kuwanène. Dene yèn ana sing kaya

mêngkono iku wong busuk jênênge, sabab padha bae karo wong katon

kuwirangane lan wong mêngkono iku ora bisa cêdhak mênyang ratu utawa ora

diandêl mênyang ratu. Beda karo wong kêna coba ing bab liyane iku yèn lagi

sapantêse misih kêna diarêp-arêp sih apuraning gusti anggêre srêgêp seba lan

191

sabên gustine lênggah olèhe seba sing katon. Nanging yèn dudu pêseban gêdhe

gone olèhe seba kudu takona nyang sing dhengêr ngêndi pantêse olèhe linggih.


Têgêse “ananggwanakên” iku ananggungake utawa anga[2579]-ndêlake. Lire

nanggungake, awake ditanggung dhewe utawa lumaku ditanggunga marang

uwong ing bab pêdhotane lan kuwanène. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “yèn têguh wani” iku yèn kêdhotan lan wani. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “tuhu mudha” iku nyata bodho. Lire mudha, ênom. Lire ênom, sêthithik

umure, misih bocah yèn diugung dadi bodho. Ya iku nalare têmbng mudha

dakjarwani bodho mau. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni awite ing nalare

bodhoning bocah lan wis kagolong marang têmbung kawi.

Têgêse “padha lan wadaka” iku padha lan cacat kang katon. Lire wadaka, cacat

katon sok kawada. Iku têmbung kawi.

Têgêse “hri sang kaparek prênahe” iku ora cêdhak marang ratu. Dudu kang

cêdhak marang ratu, sabab têpunge bisane rapêt lan wulanging sruti mêngkono.

Sêmono iku yèn aku kang jarwani, dene yèn liyane aku sing jarwani sumangga.

Lire hri, têmbung agêgungake asmaning ratu. Dene tunggale kayata têmbung sang

maha, kang maha, dudu maha ditêmaha dijarag. Iku mau ewone têmbung kawi.

Lire prênahe, prênahe olèhe lungguh utawa prênahe kalungguhane. Iku têmbung

pasêmone sakarone iku.

192

Têgêse “nahan datan pituhu” iku karo ora diandêl marang ratu. Lire nahan, karo

utawa ananging, dudu nahan ana dene. Iku ewone têmbung kawi. Lire datan

pituhu, datan pinituhu, ora diandêl, dudu ora ngandêl. Iku têmbung dijugag

diêlong sakaksara ngarêpe kang wêkasan.

Têgêse “taha têmên amuni budi” iku dêstun têmên angucapake pikir kang

mêngkono. Lire taha têmên, dêstun têmên. Dudu taha dene ta, dudu taha mandêg

mangu, dudu taha wêdi-wêdi. Iku ewone têmbung paribasan wis kagolong

têmbung kawi. Lire amuni budi, angucapake pikire kang mêtu têka ati. mulane

mêngkono wong muni iku ya uga unining pêngucap. Lire budi, sêbarang karêp

kang misih daadi pikir ana ati. iku têmbung pêsêmon nyêmoni pangucap lan

nyêmoni pikir.

Têgêse “angarsa asih satmata” iku [2580] yèn arêp entuk sih sing kêrêp katon.

Lire angarsa asih, angarsa ing asihan kang arêp didêmêni. Iku têmbung jarwa

disamarake. lire satmata, sak katon, sak katone, sak kêtingale. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “ ywan sang inayap palêyêping dèn mesi” iku ratu lênggah pamburen

diayap wong wadon akèh olèhe seba mau sing kêtingal. Lire sang inayap, yèn

diparak-parak ing wong wadon akèh. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni ratu lênggah

diparak wong wadon akèh. Lire palêyêping, layap-layape wong arêp turu atine wis

sêpi ora duwe pikir barang-barang. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni ratu lênggah

ana pamburèn dielokake lênggah ana pasêpen sabab dudu papane paramean ing

paseban gêdhe. Lire den mesi, kang kaèksi, kang kèksi, sing katon. Iku têmbung

jarwa disamarake.

193

Têgêse “akêdêh tuduhêna” iku kudu ana sing duduhake panggonane olèhe

lungguh. Lire kêdêh, kêdah, kudu. Iku ewone têmbung kawi.


(40) yèn kumilat nulat dèna lalit/ anampani sasmita pacuwan/ cuwa kang akilat

dene/ amikakkên ing sêmu/ sumaringah sira manawi/ kambêt gandaning kana/

rumasa ywan tan wruh/ ing tanduk atanggap kêcap/ padha patêmone lan kang tan

udani/ cara carêm sarêmbag//


Dene wong cêdhak nyang ratu iku yèn gustine maringi sasmita sakêclapan iku

sing bisa nampani lan poma sing rapête nutupi ulate aja nganti kêtara, sabab

gustine cuwa kêprècèta sasmitane. Dene yèn nganti kêtara ulate mênawa

kawruhan kiwa têngêne sêtêmah sing padha wêruh milu nasabi samudana ora

wêruh. Mêngkono iku sing nampani sasmita tanduke ora kabênêran sabab kêtara

ringasing ulat bêjuwiting lambe, dadi padha bisane nampani karo sing ora

disasmitani wusana sing seba padha dhengêr sêtêmah ilang jênênging sasmita.


Têgêse “yèn kumilat” iku sasmita sakêclapan, diibaratake kaya kilat.

Têgêse “nulat dèna lalit” iku ulate sing rapêt aja kêtara. Lire lalit, kêlit, kêkêt,

rapêt ora rênggang. Iku mung jukuk èmpêre pasêmoning têmbung.

Têgêse “cuwa [2581] kang akilat dene” iku sing dhawah sasmita cuwa galihe. Iku

têmbung jarwa tunggale ibarat mau.

194

Têgêse “amikakkên ing sêmu”iku dene yèn dibukakna pasêmone. Lire amikakkên

ing sêmu, ambikakakên pasêmon sasmita, ambukakakên, anguwèhakên. Iku

anjukuk èmpêre pasêmoning têmbung.

Têgêse “sumaringah” iku ulat kang ngêtarani. Lire sumaringah, ulat kang abang

kêsumukan bungahing ati kaworan gêtêr dikarsakake nampani sasmitaning ratu

sêtêmah dadi kêtara olèhe nampani sasmita. Iku têmbung paribasan dinggo

pêsêmon nyêmoni ulating uwong kang ora bisa nampani sasmitaning ratu.

Têgêse “ kambêt gandaning kana” iku kawêruhan nyang wong akèh. Lire kambêt,

dinggo ibarat ambuning sasmita. Lire gandane kana, dinggo ibarat dhengêre wong

akèh mau marang ambuning sasmita.

Têgêse “rumasa ywan tan wruh” iku rumasane wong akèh mau reka-reka ora

dhengêr. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “ing tanduk atanggap kêcap” iku tanduke olèhe nanggapi sasmita kêtara

kumêcap kêjuweting lambe. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “padha patêmone lan kang tan udani” iku padha patêmuning pikir kaya

sing ora diparingi sasmita. Lire patêmone, panêmuning pikir. Iku têmbung jarwa

samar dinggo pêsêmon nyêmoni panêmuning pikir. Lire kang tan udani, têmbung

pêsêmon kang ora diparingi sasmita sing ngakoni ora wêruh.

Têgêse “cara carêm sarêmbag” iku tata carane wis rujuk ana panêmuning pikir.

Lire rêm, rujuk. Lire cara, tata. Lire carêmbag, nunggal panêmuning pikir. Iku

têmbung jarwa disamarake.

195


(41) rambah malih malah ya tan gingsir/ angatara ngarsakkên tan kasah/ sanalika

ing ngarsane/ sang pawaka sumunu/ têrèh ing sih srêda ing dasih/ pilih ana

rinênan/ pranatanirarju/ yeka ta kaingêtakna/ pakarananing sih ta sang inastuti/

myang margane tan arsa//


Mêngkono iku dipindhoa sêlot ora kêdadeyan sabab wis ana katatalane kêtara ora

kêsaid nampani sasmita ana ngêrsaning ratu [2582] besuka saikia ya padha dene.

Mangka bêgja têmên wong kêtiban sihing ratu iku. Dhasar diparingi sasmita

pindha urubing agni bêning, lunturing sih dalêm nikmate rak ngrambahi mênyang

sing disihi. Dhasare pilih pilih wong sing diparêngi mênyang ratu kêjaba tata

carane wis rujuk nyang gusti nanging bab sarjuning galih saksat ora kêna

winurukake. Sêbab awite parêng lan margane ora parêng iku ora kêna binestu.


Têgêse “titir” iku kêtatalane pênggawe sing wis kêlakon, dudu unining lêsung. Iku

têmbung paribasan

Têgêse “ngarsakkên tan kasah” iku dikarsakake ora kêsait nampani pasêmon. Iku


Têgêse “sang pawaka sumunu” iku supama urubing agni kang wêning. Sabab iku

rupaning sasmita wadi kang tetela sakêclapan.

196

Têgêse “têrèh ing sih “ iku lunture sihing ratu. Lire têreh, nuju têrèh, têlèh, turun,

têdhak. Lire ing sih, ing sihe ratu. Iku têmbung dijugag dibuwang pungkasane sak

aksara.

Têgêse “srêda ing dasih” iku rumêsêp marang abdi, ya anak bojone. Lire srêda,

maratani ing sakabèhe. Iku ewone têmbung paribasan, yaiku nalare têmbung srêda

ing dasih dakjarwani rumêsêp marang abdi saanak bojone mau.

Têgêse “pilihana rinênan” iku pilih pilih anane kang disihi. Lire rêna, condhong,

rujuk, sênêng, dhêmên, asih. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “yeka taka ingêtakna” iku iya ora kêna diwurukake. Lire yeka, ika,

ingkang. Lire taka, pati, mati. Lire ingêtakna, ingêtokake. Têgêse wong mati iku

ora bisa ngêtokake wuruke ya iku nalare têmbung taka ingêtakna dakjarwani ora

kêna diwurukake mau. Iku têmbung kawi.

Têgêse “pakarananing sih ta sang inastuti” iku kawitane parêng kêrsaning ratu.

Lire karananingsih, amakonana parênging sih. Iku têmbung jarwa dijugag

dibuwang kawitane. Lire sang inastuti, saèstu tinurut parentahe yaiku ratu. Iku

têmbung kawi.


(42) yèka pandam pan dumipèng dadi/ lipat sangara miliha nungsang/ pasanging

sewaka sawet/ ning tan sawalèng kayun/ duluraning ngakêni kapti/ atine kang

mangkana/ lwir ringgit amuwus/ yèn muwus mangka timbalan/ mantriman

sanagara ingakên kêlir/ awayangkên ing wayang//

197


Mangka uripe uwong iku ibarat kaya urubing damar lilin diyan sing madhangi

siji-sijining barang. Mêngkono iku urube mêsthi ora manggon siji gon bae, kang

tamtu ya mraman-mraman lan mokal yèn mramana mêndhuwur mêsthine ya

mraman mêngisor. Najan barang karêping uwong ya sêmono uga, ora mêsthi

wong iki karêpe mung siji. Kang tamtu karêpe ya akèh lan iya mraman-mraman.

Pêmramaning karêp ya sêmono uga ora mraman nyang karêp sing wis klakon,

mêsthine ya mraman sing durung klakon. Lah ya iku têpunge lan kêrsaning ratu

mau olèhe ora[2583] kêna binastu. Dene klakuane wong seba iku mung kudu

nurut nyang ngarsane sing diseba. Yèn wis duwe pikir sing mêngkono ya iku sing

dadi jalaran ngêmori kêrsaning gusti. Sabab wong ngawula iku rak kaya wayang,

padha dikonclathu mêngkene mêngkono ya tirokna bae, wong dudu karêpmu

dhewe. Najan nyang patih ya sêmono uga ora beda patih karo ratu, sabab pama

wong mayang patih iku diwayangake mênyang ratu lan dikon mayang dhewe

nagara iku pama kêlire, nuli patih mayangke nyang wong saknagara sing amrih

prayoganing lakon.


Têgêse “yeka pandam pan dumipèng dadi” iku ika diyan madhangi siji-sijining

barang kêdadean. Lire yeka, ika, ingkang. Lire pandam, diyan. Lire dumipèng,

madhangi. Lire dadi, barang kadadeane alam. Iku têmbung kawi dinggo ibarat.

Têgêse “lipat sangara miliha nungsang” iku luwih goroh mramana mêndhuwur.

Lire sangara, têmbung paribasan dora sêngara.

198

Têgêse “ pasanging sewaka” iku patrape wong seba. Iku têmbung jarwa nuli kawi.

Têgêse “ning tan sawalèng kayun” iku witne aja suwala karêpe. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “duluraning ngakêni kapti” iku dalane ngêmori karêp. Lire duluran,

têmbung paribasan wong mlaku ana dalan gêdhe kang urute nganti dulur-dulur.

Nuli dinggo têmbung pêsêmon nyêmni marang siji-sijining barang têgêse kang

disêmoni iku yèn aku kang jarwani. Dene yèn liyane aku kang jarwani sumangga.

Lire kapti, karêp. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “yèn muwus mangka timbalan” iku pangucape ana sing akon. Lire

mangka, mongka, prasaksat, minangka. Iku têmbung jarwa disamarake. lire

timbalan, timbalan dalêm dhawahing ratu, pêngakoning ratu. Iku têmbung dijugag

dibuwang rong aksara sing pungkasan dinggo têmbung pêsêmon nyêmoni

pêngakoning ratu.

Têgêse “mantriman sanagara” iku mantri patih. Lire man, uwong. iku jukuk lapale

“paman amana” maknane sapa wonge ngimanake. Iku têmbung dalil. Lire [2584]

sa, sawiji. Iku jukuk lapal akhadun maknane amung sawiji Allah. Iku têmbung

dalil. Dene kumpule têmbung loro mau mêngkene, sawiji manungsa19 patih

mulane dakwuwuhi nganggo patih sabab surasane wulanging sruti bab

parentahing patih marang wong saknagara. Sêmono iku yèn aku sing jarwani,

dene yèn liyane aku sing jarwani sumangga.


19 Manusa @#

199

(43) pawiyanging sewaka sasiki/ ana dhapur amurwaka sasar/ tan mantrèng wadi

gatine/ pan tan wikaning tanduk/ kalih swara swara umising/ karuhuning agama/

gumati sinêkung/ anggagapèng gita basa/ dupi tan mantra punika sipi dening/

ywan dadia sujana//


Wong ana paseban iku sing mêgahake mung prakara siji, iku yèn ana wong

kêbacut clathune nylathokake babing agama lan olèhe ngucap ora pisan yèn anaa

wadine utawa kawite clatu ora ana sing takon. Sênajan ditakoni tanduking clathu

ora sakwêtara karo sêrupaning swara nganti ngumum sak paseban. Sênajan bênêra

clathune apa dene nyataa nêmên nyang agama nanging yèn tanduk ing clathu

gêgitani ora mantra ana pêseban iku wis mêsthi akèh sing ewa. O, ya mangsa

dadia wong gêdhe.


Têgêse “pawiyanging sewaka sasiki” iku sing mêgahake wong ana paseban mung

prakara siji. Lire pawiyang, mêgahake, wêgah, iku ewone têmbung kawi utawa

paribasan. Lire sewaka, seba, iku têmbung kawi. Lire sasiki, sawiji. Iku têmbung

kawi.

Têgêse “ana dhapur amurwaka sasar” iku yèn ana uwong ngawiti ucap nanging

kêblasuk pêngucape. Lire ana dhapur, têmbung dinggo pêsêmon dhapure uwong.

lire amurwa, angawiti. Iku têmbung kawi. Lire kasasar, kablasuk, kabacut, iku

dinggo têmbung pasêmone kablasuk.

200

Têgêse “tan mantrèng wadi gatine” iku ora pantês kaprungu, ora mantra yèn ora

ana gawene. Lire wadi, barang karêp kang ora awèh kaprungu wong akèh,

kawêkasane ora pantês yèn kaprungua. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni têmbung

ora pantês kaprungu. Lire gatine, gawene. Iku têmbung kawi.

Têgêse “pan tan wikaning tanduk” iku [2585] ora wêruh patrapan wong ana

paseban. Lire tan wikan, ora wêruh. Iku têmbung jarwa. Lire tanduk, sêbarang

patrap kayaa patraping pangucap lan patraping polah. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “kalih swara swara umising” iku sêrune swarane olèhe ngucapake

pênggawe rong bab nganti ngukup utawa nganti numusi sakpaseban. Lire lire

kalih swara, swarane pangucap rong bab. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

pêngucap rong bab. Lire umusing, iku anumusi, utawa ngumum. Iku mèmpêr

pasêmone têmbung anumusi.

Têgêse “karuhuning agama gumati sinêkung” iku kang dhisik babing agama olèhe

ngêmên-ngêmênake lan sêngkut. Lire gumati, pêsêmoning têmbung ngêmên-

ngêmênake. Dene nalare mêngkene, kayata supama wong dhêmên jaran mangka

ora kurang pakane lan gêbêg kêroke utawa jamune. Dene sing mêngkono iku

têtêpa wis ngêmên-ngêmênake olèhe gêmatèni marang jarane. Ya iku nalare

têmbung gumati dakjarwani ngêmên-ngêmênake mau. Lire sinêkung, sinêngkut-

sêngkut. Iku têmbung kawi.

Têgêse “anggapèng gita basa” iku anggêgampil gêgitaning pangucape. Lire

anggegape, angggêgampi, anggêgampang. Iku pêsêmone mèmpêr têmbung

anggêgampil. Lire gita, ngagèt-ngagèti, gita-gita., dudu têmbung gita anggitan.

201

Iku têmbung kawi. Lire basa, basaning pangucap. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni

pangucap.

Têgêse “dupi tan mantra” iku barêng ora pantês patrape ana paseban. Lire dupi,

barêng utawa basa. Iku têmbung jarwa lan dudu dupi dupih, dupèh, dupara. Lire

tan mantra, ora pantês. Iku têmbung jarwa lan dudu tan mantra ora paja-paja, dudu

tan mantra ora nganggo japa donga.

Têgêse “punika sipi dening” iku punika botên pisan-pisan saking. Lire sipi, sêpi,

sarèh, ning wis sêpi, dadi ora pisan-pisan yèn anaa barang-barange. Ya iku nalare

têmbung sipi dakjarwani ora pisan-pisan mau lan dudu sipi sinipi dukane, dudu

sipi dongasèpi, dudu sipi barang-barang, sabab iku mèmpêr pasêmone têmbung

sêpi.

Têgêse “ywan dadiya sujana” iku yèn dadia wong gêdhe. Lire ywan, yèn[2586]

iku têmbung jarwa. Lire sjana, barang sumêjane ana bêcike. Iku têmbung

jarwasuta. Dene mulane têmbung sujana dakjarwani wong gêdhe mangka jarwane

sujana barang sumêjane ana bêcike mulane mêngkono sabab wong gêdhe iku bisa

bêcikake barang karêpe awit ora kêkurangan babing donya. sênajan wong gêdhe

yèn ora nêtêpi agamaning Allah ya uga misih kurang bêcike, awit ora sumurup

parentahing Allah kang ana Kuran lan awit ora sumurup parentahing Rasulullah

kang ana ing kitab kabèh.


(44) lwir katurunan lelatul kadri/ samane kang pusta kèng wardaya/ durung tumon

salawase/ kang têka jlêg anulus/ yèn tan lawan ataki-taki/ tan lyana anging iya/

202

bisa tan winuruk/ sira kang nayakaningrat/ yèn ugi satêrèh trusing mêngko iki/ tan

wênang mangkonoa//


Èmpêre kaya wis katurunan wahyu Allah. Dene sakabèhe agama kaya wis dibuk

ana ati, kok wong clathu sok nganèh-nganèhi mangka durung ana adate wong

kêtiban wahyu jlêg sêka dhuwur sing tanpa jalaran. Ya sênajan anaa ya dikanthi

tapa, sabab yèn misih jamaking uwong ora ana wong bisa tanpa diwuruk kajaba

Gusti Kangjêng Nabi Mukhamad pêsthi luwih sagêd tanpa wuruk. Yèn wong saiki

sênajan besuka pisan mangsa anaa sing kaya mêngkono lan ora wênang yèn

mêngkonoa.


Têgêse “lwir katurunan lelatul kadri” iku kaya katiban wahyu kang têka Allah. Iku

têmbung jarwa lan dalil.

Têgêse “samane kang pusta kèng wardaya” iku pêpadhane kaya wis kapusthi ana

ati. lire samane, pêpadhane. Iku têmbung jarwa. Lire kang pusta, kang kapusthi,

kang kapêsthi kagêm. Iku têmbung kawi. Lire kèng wardaya, ing wardaya, ing ati.

iku têmbung kawi disamarake.

Têgêse “ataki-taki” iku atapi-tapi, atapa-tapa. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sira sang nayakaningrat” iku ika kang panggêdhene ing jagad. Lire sira,

ika. Dudu sira kowe, iku têmbung jarwa. Lire sang, kang. Iku têmbung jarwa. Lire

nayaka, wong gêdhe kang wis diandêl marang ratune [2587]. Iku têmbung kawi

203

lan manèh apadene Kangjêng Nabi Mukhamad kang pêsthi luwih diandêl marang

ratune ing alam kabèh. Lire ngrat, sakabèhing jagad.

Têgêse “ yèn ugi sêtêrèh trusing mêngko iki” iku sangisore bacute mêngka saiki.

Lire satêrèh, satêrah, saturuh. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nyêmoni wong

kêna rêgêd. Yèn rêgêd wis dituruhi banyu kang tamtu ya luntur mangisor. Lan iku

nalare têmbung satêrèh dakjarwani sapêngisor mau utawa dudu têrêh-têrah turun

têdhak. Lire trus, têrus, bacut. Iku têmbung jarwa.


(45) nihan ulahing sewa winuni/ yan ingandêl aja andaluya/ wong inandêl akèh

lwire/ aningandêl ing wadu/ ana ngandêl ing rêtna rukmi/ lyan ta inandêl prana/

myang ring baya kewuh/ len tèka ring kadyatmikan/ anèng ngandêl ing rèh

silakrama tuwin/ anèng ngandêl kawignyan//


Ana winihan wong ulah pêseban iku, yèn diandêl20 marang ratu aja sêmbrana.

Dene wong diandêl iku akèh lire, sêpisan yèn diandêl nyêkêl bala. Pindho diandêl

nyêkêl donya, ping têlu yèn diandêl nyang wong wadon, ping pat yèn diandêl ulah

pêrang, ping lima yèn diandêl ulah kabêcikan, ping nêm yèn diandêl pêrkaraning

silakrama, ping pitu yèn diandêl bab kêbisan kabèh.


Têgêse “ nihan” iku apadene. Iku têmbung kawi.

20 Dindêl ^@#

204

Têgêse “ulahing sewa” iku ulahing paseban. Lire ulah, ngulah, sinau. Iku têmbung

jarwa. Lire sewa, sewaka, seba. Iku têmbung kawi dijugag dibuwang pungkasane.

Têgêse “winuni” wêwinih. Iku pasêmone èmpêring têmbung.

Têgêse “andaluya” iku kêbacut utawa sêmbrana. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “wadu” iku wadyabala. Iku têmbung kawi.

Têgêse “prana” iku prênah utawa patitis. Ananging sênajan wong wadon ya uga

jênêng prana, sabab prênahe karêpe wong lanang yèn sapêturone lan wong wadon.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “baya kewuh” iku barang pakewuh sing pancèn bilahine. Lire baya, ya uga

baya bajul. Dene mulane têmbung [2588] baya dakjarwani bilaheni utawa

dakjarwani pêrang sabab awit yèn baya iku olèhe bilaheni yèn wani marang

uwong kang wis lumrah tamtune wonge bilahi. Apadene pênggawe pêrang ya

sêmono uga, yèn ora kabênêran ya bakal dibilaheni marang mungsuhe. Iku

têmbung kawi.

Têgêse “len tèka ring kadyatmikan” iku lan ta ika ing kabêcikan. Lire len, lan.

Dudu len liyane. Lire tèka, ika. Lire kadyatmikan, bêciking polah pangucap kang

alus. Iku kabèh têmbung kawi.

Têgêse “kawignyan” iku kapintêran kang luwihi. Lire kawig, kaelingane ati. iku

têmbung kawi.


205

(46) lamun inandêling estri yêkti/ dening duga duganti gatmika/ yèn marêksa

prasêtyane/ dene wantêr ing wêtu/ pramasêtya pratamèng pati/ yèn lila basa

lambang/ balila ngumulun/ sawawêkaning ulunan/ sahanane tuwan tuwin sangka

wuri/ tambining krama satya//


Dene yèn diandêl mênyang babing wong wadon iku kudu akèh duga-duganing ati

kang alus prayoga rêsiking klakuan kang sarta têmên-têmên yèn seba dhewekan

marang ratune sing bangêt prasêtyane. Angatokna katêmênane, aja wêdi katraping

pati lan aja prasêtya têmbung rêrangkêpan. Dene yèn nganti prasêtya têmbung ora

pêsaja iku ing batine wis balila marang ratu. Lan aja wani-wani amèk bojo utawa

sêlir, apadene mantu marang salah sijine wong wadon kêdaton. Sênajan wong

tuwa apamanèh salah sijine wong cilike kêdhaton kabèh, ya uga aja wani amèk

batur.


Têgêse “duganti gatmika” iku duga-duganing ati kang alus bêcik. Lire duganti,

duga-duganing ati. iku têmbung garba sastra ya uga kawi. Lire gatmika, gyatmia,

jatmika, bêciking solah bawa kang alus. Iku têmbung kawi.

Têgêse “yèn marêksa prasêtyane” iku yèn seba cêdhak dhèwèkan ngaturna nata

têmênana. Lire marêk, marak [2589], mêrak, nyêdhak. Iku têmbung jarwa. Lire

saprasêtyane, nyata têmênane. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ dene wantêr ing wêtu” iku kang wani ngêtokake ature. Lire wantêr, yèn

lagi surasane bangête sumuking nêpsu kang marang barang kêkarêpan, ing

206

satêmah patrape dadi wani. Iku têmbung jarwa. Lire ing wêtu, ing wêtune paturan.

Iku têmbung dijugag dibuwang pungkasane telu aksara.

Têgêse “pratamèng pati” iku utamaning pati. Lire pratama, para utama. Sêbarang

kang ngluwihi bêcik. Iku ewone têmbung kawi.

Têgêse “yèn lila basa lambang” iku yèn gêlêm matur têmbung rêrangkêpan. Lire

lila, dianggo pasêmone têmbung gêlêm, sabab saengga wong kaelang-elangan

barang duwèke kang ana ajine. Mangka wis ora diucap ora dirasani mêngkono iku

têgêse wis gêlêm nglilakake lan ya iku nalare têmbung lila dakjarwani dinggo

pêsêmone têmbung gêlêm mau. Lire basa, angucapake barang têmbung, dudu basa

taklim kramane têmbunging pangucap, dudu basa barang-barang. Iku têmbung

jarwa. Lire lambang, pralambang, kang para ora lamba, têgêse ana rangkêpane.

Dudu lambang, lambangan, ijolan. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “balila ngumulun” iku balik ala marang ratu. Lire balila, balik ala. Iku

têmbung jarwasuta. Lire ngumulun, ngumuluk, umuluk dhuwur. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni têmbung drajating dhuwur dhewe ya uga drajating ratu.

Têgêse “sawawêkaning ulunan”iku sawawêngkoning kraton utawa wadone

sajroning karaton. Lire sawawêkan, sawawêngkon. Iku têmbung jarwa

disamarake. Lire ulunan, karaton. Iku pasêmone têmbung ulu-ulu. Lire ulu-ulu,

panggêdhe têtindhih, têgêse kang dadi panggêdhening sarupaning têtindhih, iku

amung ratu.

Têgêse “ tuwan tuwin sangka buri” iku wong tuwa lan sak pamburine. Lire tuwan,

dinggo pêsêmon nyêmoni têmbung wong tuwa. Dudu tuwan bêndara, dudu tuwan

207

pasêbutaning uwong. lire sangka wuri, ing sak pamburine, ing sak kalèrèhane, ing

sak jajare. Iku dinggo pasêmoning têmbung kalèrèhan.

Têgêse “tambining” iku sakathahe wong wadon kemawon. Lire tambi, poking

uwit kang ngisor dhewe. Mêngkono i[2590]-ku dinggo pêsêmone têmbung

sakabèhe wong wadon kêdhaton. Sabab nalare mêngkene, kawitaning uwit lan

êpang, godhong, kêmbang, pêntil, sakabèhe iku ya uga têka ing anane poking uwit

kang ngisor dhewe mau.

Têgêse “krama satya” iku atur kurmat sumpahing katêmênane. Lire krama,

kurmat. Dene kurmat iku akèh wêrnane. Yèn kurmate angucapake barang

têmbung diarani takliming tatakrama. Lan aba kurmat barang swara kang pantês,

ana kurmat barang pêwèwèh, ana kurmat barang sêsuguh, lan akèh panunggale

manèh. Iku têmbung kawi.


(47) sang inandêl ing rukmi rêtna di/ yêkti dening dana tan kanyana/ gumaritèng

sahanane/ wipala kang pinuluk/ malah mulya sang sih siniwi/ yèn boya

kabancanga/ karsa sang sinuhun/ tunata dening sarana/ istha tan antara wande

anak rabi/ sampun cuwa ing ngarsa//


Dene yèn diandêl mênyang donya sakpadhane iku yèn ana pêparinging ratu aja

dipangangên-angên nyang kancane, nuli dumên mênyang sing padha duwe

208

cêkêlan warata lan kang nglakoni gawe kabèh. Sênajan21 panganan sakpulukan ya

uga wêrataa marang sakanane kancane lan dikatona yèn iku pêparinge ratune

marang sakancane. Dene yèn ora gêlêm ngatokake kang mêngkono amêsthi suda

bêcike, sabab tinggal sarat pangucape andum pêparing apa manèh yèn duwea

cipta ngêdumi marang anak bojo. Iku ngalamat cuwa karêpe.


Têgêse “yêkti dening dana tan kanyana” iku sing têmên yèn dipêparingi, aja dadi

pêngangên-angên, aja dinyana-nyana nyang kancane. Lire yêkti, têmên. Iku

têmbung jarwa. Lire dening dana, dening pêparing. Iku têmbung jarwa lan kawi.

Lire tan kanyana, aja kanyana-nyana. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “gumaritèng sahanane” iku karasaa saanane kancane. Lire gumaritèng,

karasaa. Iku têmbung pasêmone karasaa, sabab supama wong digarit ngêdom iku

kumêsare krasa ing ati. lire sahanane, saanane kancane. Iku têmbung di-

[2591]jugag dibuwang aksara kang pungkasan.

Têgêse “wipala kang pinuluk” iku sênajan panganan sing luwih sêthithik. Lire wi,

luwih, dudu wi gêmbili. Iku têmbung kawi. Lire pala, sêpala, sêpele, sêthithik,

dudu pala barang woh-wohan. Iku têmbung paribasan dijugag dibuwang kawitane.

Lire nuluk, dinangan. Iku têmbung pasêmone panganan, sabab barang panganan

iku sok dipuluk.

Têgêse “malah mulya sang sih siniwi” iku malah diluhurêna pêparinge ratune.

Lire mulya, waras. Iku têmbung pasêmon luhur, sabab supama warase gêrah ratu.

21 Najan @#*

209

Têgêse sok wise gêrahe waras ya luhur yuswane dawa. Lire sang sih, kang

pêparing pasihan. Iku têmbung jarwa disamarake. lire siniwi, sineba. Iku têmbung

pêsêmon ratu, sabab sing pantês ditêmbungake siniwi amung ratu.

Têgêse “yèn boya kabancanga” iku yèn oraa keron. Lire boya, botên, ora. Iku

kawining tatakrama dadi têmbunge wong sapocapan ana ngêrsaning ratu. Lire

kabancang, supama wong niyat angarah dhêmên wong wadon amung siji,

wusanane dadi entuk wong wadon loro. Tamtune kang duwe pêngarah mau atine

ya keron. Dene lire kabancang mau ya uga keron, ananging dudu têmbung

bancange entuke antukane wong bêdhil utawa manah. Iku têmbung pasêmon.

Têgêse “ tunata dening sarana” iku kluputan yèn tinggala sarat. Lire tuna, luput.

Iku têmbung paribasan tuna luput kae, dudu tuna rugi. Lire sarana, sarat. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “istha tan antara wande anak rabi” iku saestune ora antara lawas bakal

wurung olèhe nyêkêl barang kagungan dalêm. Têgêse ora antara lawas yaiku

bakal dicopot. Lire istha, diggo pêsêmone têmbung saestu.

Têgêse “sampun cuwa ing karsa” iku wis ta aja cuwa karêpmu. Iku têmbung

jarwa.


(48) baya ane sangêt dèn sêtyani/ yèn amangsa amèt amangana/ lwirning

kangêning sang angrèh/ angrèh amuruk laku/ lamun arda lana sahardi/ mangsa

malih kandêla/ ywan kêna ing ngriku/ sapa marêk ana lawang/ lan warangas

angarêngês angucuwil/ dening apa tulusa//

210

[2592]Têgêse mêngkene :

Yèn misih cipta ngêdumi anak bojo dadi ora entuk dene olèhe bangêt tumêmên

nyang ratu. Dene ana kagungan dalêm sing dikarêpi ya disuwuna sakwêcana lan

ora anèh yèn mêngkono lakune. Dene yèn ora urut panyuwune ya uga misih

cacad, apadene yèn bangêta karêp ngarah kagunganing ratu pêsthi ora dipindho

pêngandêle gustine. Sabab ya sapa wonge gêlêm marêgi lawang lan sapa wonge

sing gêlêm makani rangas. Wusana ora lulus sihe ratune.


Têgêse “baya ane” iku boya anèh, ora anèh, yèn têgêse dinggo mêngkono iku

têmbunge wong sapocapan ana ngêrsaning ratu lan têmbung jarwa disamarake.

Utawa lire baya anèng, boya entuk dene.

Têgêse “ dèn sêtyani” iku bangêt olèhe ngêmên-ngêmênake. Lire satyani,

anuhoni, angêmên-nêmênake. Iku têmbung kawi.

Têgêse “yèn amangsa amèt amangana” iku yèn samangsa kêpengin jukuk utawa

kapengin mangan marang kagungan dalêm kang dadi rêksane. Lire yèn amangsa,

yèn samangsa. Iku têmbung jarwa disamarake. lire amèt, jukuk. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “lwirning kangêning sang angrèh” iku yèn seba têmu dhewekan matur

anyuwun. Lire lwirning, kaya dene, yèn. Iku têmbung jarwa. Lire kangên, iku

têmbung pêsêmone wong kudu kêtêmu dhewe. Sabab wis lumrah sok anaa wong

kangên niyate mung kudu kêtêmu dhewe marang sing dikangêni. Lire ning sang

angrèh, ingkang ngêrah saknagara kabèh, ya iku ratu. Iku têmbung nyêmoni ratu.

211

Têgêse “angrèh amuruk laku” iku patrap pênggawene olèhe nyuwun sing urut.

Lire angrèh, têmbung pasêmone barang pênggawe. Lire amuruk laku, supama

wong akèh kang mlaku aana jro kadhaton dikon sing urut. Iku têmbung pasêmone

urut-urute wong mlaku ana jro kadhaton.

Têgêse “arda lana sahardi” iku bangêt gêdhene alane wis manggon. Lire arda,

bangêt. Iku têmbung kawi. Lire lana, ora owah-owah utawa manggon. Iku ewone

têmbung [2593] kawi. Lire sahardi, sagunung, gêdhene sagunung. Iku pêsêmone

têmbung gêdhene sagunung.

Têgêse “mangsa malih kandêla” iku mangsa dindêla manèh mênyang ratune. Iku

têmbung dijugag dibuwang kang pungkasan limang aksara.

Têgêse “ ywan kêna ing ngriku” iku dene yèn kêna ing pênggawe kang mêngkono

iku. Iku têmbung jarwa rada disamarake.

Têgêse “sapa marêk ana lawang, lan warangas” iku ya sapa wonge sing gêlêm

marêgi lawang lan makani wrangas. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “dening apa tulusa” iku sabab têka apa olèhe bisa tulus nyêkêl barang

kagungan dalêm. Iku têmbung jarwa.


(49) lyan sang inandêl ing ulah prani/ pranatane wruh sandining dwistha/ satata

satalêtêhe/ byakta nalikèng dalu/ kurang turu angaji pati/ pratikêling pangulah/

kalahaning ripu/ ramping aramping atanggap/ kêdhap sêsmita satata dèn ulati/

talajanging wêkasan//

212


Dene yèn diandêl ulah pêrang iku kudu wêruh pratikêle yèn arêp mupus ing

barang prakara pakewuhing pêrang kang wis ora kêna binudi ing tingkah ananging

pamupuse aja nganti kawruhan sapadhane lan marang klèrèhane sapangisor. Dene

yèn wêtune wêngi sing kurang turu angajara murih patining mungsuh lan murih

kalahe mungsuh kabèh kang rampung ramping pangulahe, kang rikat tarajange,

kang prigêl22 solahe, kang trampil marjaya panangkise, kang tanggap kuwat

cêcandhakane, utawa dhèwèke angêdhapêna ngulap sasmitaning Allah. Golekana

bênêring klakuan lêstarining wêkasan.


Têgêse “ lyan sang inandêl ing ulah prani” iku lan kang diandêl ulah pêrang. Lire

lyan, lan. Dudu lyan liyane. Iku têmbung jarwa disamarake. lire sang, kang. Iku

têmbung jarwa. Lire inandêl, ingandêl. Iku têmbung jarwa disamarake. lire ing

ulah, ing ajar. Têmbung paribasan. Lire prani, prana, pêrnah. Iku têmbung

pêsêmon nyêmoni pêrnahing tatu, tatune wong pêpêrangan lan ya iku nalare

têmbung prani dakjarwani pêrang mau.

Têgêse “pranatane wruh sandining dwistha” iku kudu wêruh pratikêle yèn arêp

mupus, ing pamupuse aja nganti kawruhan wong akèh. Lire pranatane, pratikêle

[2594] dudu pranatan pangkat-pangkate barang pênggawe. Iku dinggo pasêmone

têmbung pasêmon pratikêl. Lire sandi, barang karêp kang ora akèh kawruhan

wong akèh. Iku têmbung pêsêmon nyêmoni karêp kang disimpên. Lire dwistha,

22 Parigêl @#*

213

dwi loro, astha wolu. Loro lan wolu dadi sêpuluh, yaiku têmbung paribasane

wong mupus puluh-puluh kae. Ananging iku dadi têmbung wangsalan.

Têgêse “satata satalêtêhe” iku sak padhane lan sak pangisore pisan. Lire satata,

sapadha-padha, utawa rampak. Iku têmbung jarwa. Lire talêtêhe, talêtuh, lalêtuh,

lanatêh, latêh, latak. Lire latak, rêgêding nila kang ana jêmbangan wêdêlan sing

ngisor dhewe lan ya iku nalare têmbung talêtêh dakjarwani sakpangisore pisan

mau. Iku têmbung kawi.

Têgêse “byakta nalikèng dalu” iku nalika wêtuning wêngi. Lire byak, iku dinggo

têmbung pasêmone wêngane tinêbing layang.

Têgêse “ngaji pati” iku ngajar-ajar kang murih patining mungsuh. Lire ngaji,

ngajar. Iku têmbung paribasane wong sinau maca Kuran sabab olèhe sinau lagi

diajar, nuli diarani lagi ngaji. Lire pati, dinggo têmbung pêsêmon patining

mungsuh.

Têgêse “pratikêling pangulah” iku pratikêling pangajar. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “ kalahaning ripu” iku kalahe mungsuhe. Lire ngripu, mungsuh. Iku

têmbung kawi.

Têgêse “ramping aramping atanggap” iku sing rampung ramping pangajare, sing

rikat kuwat cêcandhakane. Lire rampinga, rampunga. Lire rampinga manèh

ramping iku têmbung paribasan rampung-ramping kae. Lire tanggap,

pênyandhake olèhe nanggapi kridhane tumbaking mungsuh kang supaya aja kêna

ing tumbak lan supaya dhèwèke bisaa rikat numbak mara mungsuhe, kang marga

214

têka ing karosane tangan têngên bae. Iku têmbung pasêmone rikat kuwate olèhe

nyandhak gêgaman.

Têgêse “kêdhap sêsmita” iku ngêdhap-ngêdhapêna sasmitaning Allah. Lire

sasmita, barang panêngêran kang rupane ana ngèmpêr-èmpêri. Iku têmbung kawi

lan têmbung paribasan.

Têgêse “satata dèn ulati” iku golekana prayoganing laku, awit mungsuh

sapadhane wong urip. Lire satata, tata gêgamane kang diajarake saupama kang

têka têngên marang kiwa utawa têka kiwa marang têngên. Sarta panyandhake

olèhe nangkapi [2595] sapadha-padha. Iku têmbung pasêmone sapêpadhane wong

urip.

Têgêse “ talajanging wêkasan” iku muriha bêcik sabanjure tumêka ing wêkasane.

Lire talajang, talajêng sapon, ta banjur bae. Iku têmbung jarwa disamarake.


(50) yadyan sêmbada panduming budi/ durung dadi lamun durung awas/

karsaning tuwan tibane/ kahênêngan anêkung/ amaladi samadi hêning/ anêgês

karsaning sang/ amurwèng pandulu/ tingalana maklumulah/ têkèng têmahing

wayang lampah ing kêlir/ wayangên wayangêna//


Ananging sênajan wis bisa23 pintêr andum ajar gêlaring pêrang iku durung dadi

yèn durung awas lan karsane kang gawe urip. Dene yèn murih tibaning wahyu

23 Wisa @#^

215

nuli tuwakupa ngênêngêna budi solah bawa rasa, amung ciptaa anêgês karsaning

Allah utawa elinga yèn sakabèhe iki kawulaning Allah. Ing wusanane saengga

dhèwèke iku wayang kang ana kêlir nuli dikon mayangake ing wayang. Iku yèn

prayoga diwayangêna, yèn ora prayoga aja.


Têgêse “yadyan sêmbada panduming budi” iku ya sênajan budine wisa sêmbada

pintêr ngêdum mrênata wêrna-wêrnane barang mangkate ajaring pêrang. Iku


Têgêse “karsaning tuwan tibane” iku dhawuhe karsaning Allah. Lire tuwan,

bêndarane sakrupaning alam kabèh yaiku Allah, lan dudu tuwan kasêbut mau. Iku

kawining têmbung krama.

Têgêse “kahênêngan anêkung” iku ngênêngake budi solah bawa rasa. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “amaladi samadi hêning” iku tawakup marang Allah, ngêningake cipta yèn

jaman buda sêmadi marang dewa. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “anêgês karsaning sang amurwèng pandulu” iku nêrang karsaning Allah

sing ngawiti gawe pandêlêng. Lire amurwèng, Kang acipta. Iku têmbung kawi.

Têgêse “tingalana maklumulah” iku kawruhana marang kawulaning Allah. Lire

[2596] maklu, makluk, kawulaning Allah. Iku dinggo têmbung pasêmone makluk.

216

Têgêse “têkèng têmahing wayang lampah ing kelir” iku dhèwèke saengga wayang

kang dilakokake ana jagad. Iku dinggo têmbung pêsêmon klakuane wong dadi

senapati utawa wong dadi kêpalaning pêrang.

Têgêse “wayangên wayangêna” iku klèrèhane kang ora pantês lumaku aja

dilakokake, kang wis pantês lumaku dilakokêna. Lire wayangên, saengga kaya

rupaning wayang amung diênêngêna ana panggung amba bae. Lire wayangêna,

saengga kaya wayag yèn wis mangsane lumaku dikon nglakok-nglakokake. Iku

têmbung ibarat utawa pasêmon tunggale dhuwur mau.


(51) punang inandêl ing ulah rawit/ karawitan witipun tan ana/ malih amung

pinangkane/ sing kakawin myang kidung/ kadi kadang kêdêhan jarwi/ sarekaning

kalangyan/ ungguhing raras rum/ rumarah murang ing gita/ sandining sakyèndriya

rekaning kawi/ kawidhi widayaka//


Dene yèn diandêl ulah karawitan, ananging karawitan iku sing mau ora ana dene

pinangkane têka têmbang kawi lan têmbang kidung dhèk jaman panji. Iku salagi

pandugi dalêm ingkang sinuhun, para kadang kadeyan sing nganggit jarwakake

pêncaring krawitan. Dene gawene mung dinggo kêlangênan murih suka para

garwane panji. Malah turun tumurun padha katungkul nganggit kêsukaning kawi.

Dene sababe dinggo ngecakake pênggalih sarekaning kawi gawe kuat padhanging

galih.


217

Têgêse “ulah rawit” iku ulah sastra kawi lan jarwa sapanunggale utawa

sarupaning têmbung lan gêndhing lagon kabèh. Lire rawit, angarawit, lêmbut,

alus. Iku têmbung paribasane barang kang bangsa alus.

Têgêse “karawitan witipun tan ana” iku kawit ananing gêndhinging gamêlan. Iku

têmbung paribasane barang kabisan kang bangsa alus. Sabab gêndhing iku ora ana

wujude. Lire witipun tan ana, kawitane ora ana sing dhèngêr. Iku têmbung dijugag

amung dianggo têngahane bae.

Têgêse “amung pinangkane sing kakawin myang kidung [2597] kadi kadang kêdê

anjarwi” iku amung pinangkane têka têmbung kawi lan têmbung kidung kaya-

kaya kadang kadeyan sing nganggit jawakake. Lire sing kakawin, têka têmbang

kawi. Iku têmbung jarwa dijugag dibuwang rong aksara. Lire myang kidung, lan

têmbang dhangdhanggula, sinom, sêmaradana, mijil, kinanthi pangkur, durma. Iku

têmbung jarwa anggêbêng jênênging têmbang. Dene mulane diarani têmbang

kidung sabab lire kidung, kudang. Lire kudang, pênggunggung, pêngalêm, têgêse

kang digunggung lan kang dialêm dumunung marang kang didhêmêni. Dene lire

gawene têmbang kidung mau cêpakana dianggo têmbanging rêrêpèn kang

angrarêpa ing wong wadon kang didhêmêni. Dene têmbang kang nêm iku wis

kagolong marang têmbang kang siji. Lire kadi, kaya, duga-duga. Iku têmbung

jarwa. Lire kadang kêdêhan, kadang kadeyan. Iku têmbung jarwa disamarake.

Lire jarwi, ngajar kaluwihan. Sabab lire jar, ngajar. Lire wi, luwih, têgêse ya iku

sing nganggit ajar kaluwihan. Iku têmbung dijugag lan kawi.

Têgêse “sarekaning kalangyan ungguhing raras rum” iku sareka-rekane amung

têtêp dinggo kêlangênane wong wadon. Lire kalangyan, kalangênaning wong

218

wadon. Iku têmbung jarwa. Lire ungguh, lungguh. Iku têmbung jarwa disamarake

dinggo têmbung pêsêmon têgêse lungguhing bokong. Lire rara, wong wadon kang

misih prawan dene mulane diarani rara sabab durung ana kang awèh rasa

angêpenakake badan sakojur. Iku têmbung pêsêmone rarane wong wadon kang

durung rabi. Lire srum, arum. Arume wong wadon kang nganggo kêmbang lan

bangsane wêwangi, iku dinggo têmbung pasêmone wong wadon.

Têgêse “rumarah murang ing gita” iku golèki lan milih-milihi pênganggite. Lire

rumarah, lumarah, lumuruh, angucali, anggolèki. Iku têmbung kawi. Lire murang,

sumimpang, sumingkir, têgêse ana sing disingkiri, ana sing dipilih. Iku têmbung

paribasan murang sarak kae. Lire gita, anggitan, nganggit, dudu gita-gita ngagèt-

agèti. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “sandining sakyèndriya rekaning kawi” iku awade dinggo ngenakake budi.

Lire sandi, barang karêp kang ora awèh kawruhan wong akèh saupama

kaprêgoking patakon satêmah wang-[2598]sulane diawadake. Iku pasêmone

têmbung aling-aling utawa sasab awad-awad. Lire sakyèndriya, sakecaning budi

utawa ati. iku têmbung jarwa.

Têgêse “kawidhi” iku luwih adi. Iku têmbung kawi.

Têgêse “widayaka” iku luwih kuwat pintêr, kakawi iku kang iku kowe sumurupa

kang luwih kuwat pintêr iku. Dudu kakawine, têgêse wong sing bisa barang

kakawin. Iku atine luwih pintêr lan dhêmêna luwih kuwat. Dene lire kakawin iku

ora ngêmungake sastra kawi lan jarwa. Yaiku sarupaning têmbang gêndhing-

gêndhing lagon kabèh. Rong gon iku têmbung kawi kabèh.

219


(52) ya karananira sang siniwi/ asung tabêt babah binabahan/ ring dumadi

kasidhane/ dan arahên karuhun/ kasantikan sampun kawuri/ ing sudarmanira/ nala

dipun alus/ manah manis minanisan/ sampun kapranèsan dèn amasang mèsi/

masalah sumpêt sêkar//


Lan mulane ratu awèh cêkêlan dibubuhake dhewe-dhewe têgêse arêp nyatakake

kêdadeane sing padha duwe bubuhan. Sabab sing mau wis diarah iku supaya

klakona pêngarahe marang balane kabèh lan sing padha dadi pêngarêp aja tinggal

kapintêran kang alus murih prayoga lan elinga ing cacêkêlane. Yèn amung drêma

digadhuhi wae mulane budine kudu sing alus, aja murka. Sabab supaya bênêra

barang prentahe lan bênêra barang wuruke mênyang klèrèhane. Dene klèrèhane

sêmono uga supaya manuta prentahe lurah nirua pambêkane lan solah bawane

sing bêcik, aja katungkul sêmbrana babing dhêmên wong wadon nanging barang

pênganggone sing katon bêcik kang saengga birahi marang wong wadon.


Têgêse “ya karananira” iku denemulane. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “sang siniwi” iku sang sineba, yaiku ratu. Iku têmbung kawi.

Têgêse “asung tabêt” iku awèh cêkêlan. Iku têmbung pasêmone wong nyênyêkêl,

sabab wong nyêkêl barang-barang iku yèn wis suwe panyêkêle ana salah sijine

tabêting tangan, kringête, ambune, rupane.

220

Têgêse “babah binabahan” iku bêbah [2599] binêbahan utawa bubuh-bubuhan.

Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “ring dumadi” iku ing sakabèhe kang padha nyênyêkêl. Lire ring dumadi,

ing sakabèhe kadadeane kang jênêng alam. Iku dinggo pasêmone sakabèhe kang

padha nyênyêkel.

Têgêse “kasidhane” iku kasidane ing dadine gone nyêkêl. Iku têmbung dijugag

rong dumane ing aksara kang wêkasan.

Têgêse “dèn arahên karuhun” iku wis diarah sing mau-mau. Lire dèn arahên, dèn

arahakên, dudu dikon ngarah dana pawèwèh. Iku têmbung jarwa disamarake. lire

karuhun, rumiyin, kang mau. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “kasantikan sampun kawuri” iku aja ngungkurake kalakuan sing alus

utawa aja ngungkurake barang kabisan sing alus. Dene yèn lire santika bae

kasêktèn, ananging ya sênajan kasêktèn sêmono uga ya kabisaning uwong kang

luwih alus. Iku dinggo têmbung pasêmone kabisan kang bêcik alus.

Têgêse “ing kasudarmanira” iku rumangsane amung darma ginadhuhan. Lire

kasudarman, kang rumangsa nglakoni ing barang pênggawene uwong, dudu

kalakuaning ati kang bêcik. Iku têmbung kawi.

Têgêse “nala dipunalus” iku atine kang alus sarèh aja grangsang, aja murka. Lire

nala, kang saengga sumuking panas gênine ing ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “manah manis minanisan” iku atine lurahe bêcikana marang klèrèhane,

atining klèrèhane nuruta ing wuruke kang bêcik marang lurahe. Lire manis, lêgi.

221

Dene têmbung lêgi iku ewone têmbung bêcik, mulane kêna dianggo pêsêmone

têmbung bêcik.

Têgêse “sampun kapranèsan” iku aja sêmbrana bab dhêmên wong wadon. Lire

pranèsan, para kênès. Kênès iku têmbung nyêmoni wong sêmbranan nyatur wong

wadon.

Têgêse “ dèn amasang mesi masalah sumpêt sêkar” iku mung olèhe masangake

pênganggone bae sing katon bêcik kang saengga birahi dhêmên marang wong

wadon. Lire masang, masangake pênganggo kang bêcik. Iku têmbung dijugag

mung dijukuk kawitane rong aksara. Lire mesi, ngèksi, ninga[2600], katon, dudu

mèsi isi. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire masalah, sabarang ingkang dadi

sabab lan barang kang dadi nalaring prakara ala bêcik. Iku têmbung jarwa. Lire

sumpêt, têmbung paribasane wong nutupi barang karêp kang ora awèh kaprungu

akèh nuli dinggo têmbung nyêmoni karêpe wong dhêmên wong wadon, gone ora

awèh kaprungu akèh. Lire sêkar, kêmbang. Kêmbang iku dinggo pêsêmoning

wadon, sabab pantês pênganggone wadon marang lanang.


(53) yudanagara ujungan liring/ sarah pringga ywan anambang têmbang/ têka

wanèh pikênane/ kunang kinoning laku/ angulani lalu kalinglin/ alin-alining nala/

nalikaning ulun/ kalulun lali kalingan/ biramaning budi dumadi dinalih/ dêlahan

andaluya//


222

Dene yèn nalika paseban gêdhe sadurunge sang ratu miyos, iku wong nagara kang

ana paseban kawit ngêmpakake kaprameyan pêranging ati kang murih prayoga.

Pratikêle kudu lirik-linirik supaya ningaa prabotan solah bawane kang padha seba.

Sabab yèn ana sing nêrak larangan mêsthi entuk luput lan aja wani ngucap

sambungan warta-winartakake. Dene yèn ana sing nêrak larangan nuli sing cêdhak

lan kang pancèn duwèni gawe ngèlikake nuli dijawila, supaya ngelingna sarta alus

nyang kang bangêta linêrak larangan mau aja nganti kauningan marang patih.

Sabab laline katut gêdhening ati kang lagi bariwut saking kèhe kang seba. Dene

yèn kauninganing24 patih ora wurung winastan wong ala kêbacut.


Têgêse “yudanêgara” iku pêranging ati kang prayoga wong ana nagara. Lire yuda,

pêrang. Iku têmbung kawi. Lire nagara, yèn lagi têmbunging candra sastra lire na,

padhang. Yèn têmbung kawi lire gara, gêdhe. Dene kumpuling têmbung sakarone

na utawa gara iku yèn disarèhake mèngkene, amadhangi desa kang gêdhe. Dene

kang dadèkake padhang yèn ora kêkurangan adil kang bênêr.

Têgêse “ujungan liring” iku lirik-linirik. Lire ujung, pucuk. Iku têmbung malayu

nuli dinggo têmbung pasêmone pucuking mata. Lire liring, nglirik, obahing mata

[2601] marang ngiringan sakêdhèpan. Iku têmbung jarwa.

Têgêse ”sarah pringga” iku kèhe pêkewuhing paseban saengga kaya sarah. Lire

sarah, barang rêrêgêd kang mandhêg ana kalèn kali bêngawan. Iku têmbung jarwa

utawa paribasan. Lire pringga, sêbarang pakewuh. Dene lagi surasane yèn sarèh

ing têmbung. Lire pringga, pringgon, panggonan pring, panggonan dhapuraning 24 Kuninganing @#%

223

pring. Mulane diarani pêkewuh sabab wis karuntuhan carang kang padha garing

satêmah pakewuh yèn dilêbonana. Iku têmbung kawi. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ywan anambang têmbang” iku aja ana ngucapake wêrta-winartakake.

Lire nambang, nalèni. Dene yèn lire tambang, tali. Têmbung iku dinggo pêsêmone

nalèni tali padha tali, têgêse nyambung sasambungan ngucapake wêrta

sasambungan wêrta winêrtakake. Lire têmbang, têmbung. Sêbarang têmbunging

pangucap dudu têmbung pucung, iku têmbung jarwa disamarake utawa têmbung

paribasan têmbang-têmbunge kae.

Têgêse “ têka wanèh pikênane” iku kênane dielikake têka wong seje. Iku têmbung

jarwa disamarake.

Têgêse “kunang kinoning laku” iku akona sing pancèn duwèni gawe ngèlikake.

Lire kunang, kona, akona, dudu kunang kunêng mênêng ngandhêgake crita. Iku


Têgêse “angulani lalu kalinglin” iku angêsori marang uwong kang bangêt laline.

Lire angulani, angawulani. Lire kawula, asor. Iku pêsêmone têmbung ngêsori

utawa ngalahi. Lire lalu, têrlalu, bangêt. Iku têmbung Malayu. Lire kalinglin,

kalalèn. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “alin-alining nala” iku patih kang dadi wakiling ratu. Lire alin-alin, aling-

aling. Iku têmbung jarwa disamarake nuli dinggo têmbung pêsêmoning patih gone

minangka aling-alinging ratu marang balane. Lire nala, ati. iku dinggo

pasêmoning ratu sabab ati iku ratuning badan.

224

Têgêse “nalikaning ulun” iku nalikane sang ratu durung miyos, iku amasthi patih

kang nguwasani paseban. Lire ulun, ngulu-ulu, anggêdhèni, ulu-ulu sakrupane

panggêdhening têtindhih iku amung ratu, dudu ulun ulu-ulu [2602] panganan. Iku

têmbung kawi dinggo pêsêmoning ratu.

Têgêse “kalulun lali kalingan biramaning budi” iku katut sabab lali awit kalingan

gêdhening ati kang bariwut utawa rumabing ati. Lire kalunglun, katut. Iku

têmbung jarwa utawa paribasan. Lire birama, birawa, gêdhe, bariwut, utawa

rumab. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire budi, ati, sabab panggonaning budi

ana ati. iku têmbung pêsêmon ati.

Têgêse “ dumadi dinalih” iku amêsthi diarani utawa amêsthi ditêrka. Lire dumadi,

sakabèhe kadadeaning alam. Iku wis dipêsthia ana marang kang dadèkake, dudu

dumadi dumadak. Iku têmbung pêsêmon pêsthine ana rupane sêbarang alam. Lire

dinalih, tinarka, diarani. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “dêlahan andaluya” iku besuk kêbacut. Lire dêlahan, besuk. Iku têmbung

paribasan. Lire daluya, kêbacut. Iku têmbung jarwa.


(54) rupakênaning laku ngunani/ manah budi ingkang abirama/ martani tyas

samantarèng/ kang wasita dinulu/ duluraning sawignya lyaning/ gusthi

kawahyaning tyas/ samantaranipun/ apan mahardikaning rat/ kerut karahatan

tyasing sang kahaksi/ yayah angyaya rena//


225

Dene rupa pratikêl kang murih kêna25 angêsori atine uwong kang gêdhe lagi

bariwut. Olèhe ngalingake saknalika iku dienakana atine diwèhana sasmita kang

têtela lan ulate kang lêjar, esême kang manis. Endi sing dadi lupute awake dhewe

dinggoa tuladha, diningakna marang kang luput sarta mèsêma kang manis. Lan aja

nganggo ngucap sakêcap amêsthi sanalika iku sing luput grahita nuli miturut sarta

ngalêm marang dhèwèke, tinarka dhèwèke kanggonan budi utamaning jagad sarta

atine kerut kagagas nalika ninga sasmita mau satêmah anggêpa marang dhèwèke

bangêt ambapa biyung.


Têgêse “rupakênaning laku ngunani” iku yèn murih digugu pratikêle olèhe

ngêsori. Lire rupa, rupaning pratikêl. Iku dinggo têmbung pêsêmon rupaning

pratikêl. Têgêse laku, klakuan. Iku pêsê-[2603]mone têmbung kêlakuan. Lire

ngulani, ngawulani, angasori. Iku dinggo têmbung pêsêmon sabab wong ngawula

iku kasor marang bêndarane.

Têgêse “manah budi ingkang abirama” iku mênyang atining uwong kang gêdhe

kang budine lagi bariwut. Lire birama, birawa gêdhe, bariwut utawa rumab. Iku

têmbung jarwa disamarake utawa mèmpêr pasêmoning têmbung.

Têgêse “martani tyas samantarèng” iku diarisana murih kapenake atine sanalika

iku. Lire martani, angarisi, ngapenakake ati. iku têmbung kawi. Lire tyas, ati. iku

têmbung kawi. Lire samantarèng, sakantara, sanalika. Iku têmbung jarwa

disamarake.

25 Kang murih kêl kang murih kêna #$%

226

Têgêse “kang wasita dinulu” iku dituturana ing sasmita kang têtela. Lire wasita,

wangsiting ati, pituturing ati, osik ciptaning ati. dene mulane têmbung wasita

dakjarwani pituturing ati sabab iku têmbung kawi dinggo jêjuluki marang

pênggawe alus ing cipta osiking ati kang saengga pituturing uwong kang mêtu ing

lesan. Iku mau têmbung pasêmoning pitutur.

Têgêse “duluraning sawignya lyaning gusthi” iku panunggalane kapintêran liya

mêtune pangucaping ati. Lire duluraning, panunggalane. Iku têmbung pasêmone

sêdulur tunggal bapa. Lire wignya, luwih pintêr, sabab iku kawi têmbung

awignya. Lire lyaning, liyane. Iku têmbung jarwa. Lire gusthi, rêmbug kang

kawusthi ing ati. dene mulane têmbung gusthi dakjarwani pangucaping ati

mangka lir gusthi rêmbug kang wis kapusthi ing ati sabab saengga rêmbug iku

têka ing rêmbuge wong liya, wis pêsthi gone nuturake rêmbuge ya uga têka ing

pangucape. Lan iku mau têmbung kawi dinggo pêsêmon pangucap. Lire kawahya,

kawêktu, kawêtu. Iku têmbung kawi. Lire tyas, ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “samantaranipun” iku saknalika iku, sakantara iku. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “apan mahardikaning rat” iku ingkang wus aneje têka alane ing jagat. Lire

amardika, wus pisah lan sarupaning wong, kang padha duwèni kalakuan ala utawa

kang misih katèmpèlan pênggawe ala. Iku têmbung kawi. Lire ngrat, sakabèhe

jagad. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kerut karahatan” iku katut karantan-rantan. Lire kerut, katut. Iku têmbung

pa-[2604]ribasane barang sarah kang katut ilining banyu. Lire karahatan,

karantan-rantan. Iku têmbung paribasan disamarake. lire karantan-rantan,

sabarang digagas katut kadudut-dudut.

227

Têgêse “sing sang kahaksi” iku sing kang katon mau. Lire sing, ing. Lire sang,

kang. Lire kahaksi, kaèksi, katingal, katon. Têlung gon iku têmbung jarwa.

Têgêse “yayah angyaya rena” iku bangêt ambapa biyung. Lire yayah 3 bab. 1.

Bangêt, 2. Bapa, 3. Wong tuwa. Iku têmbung kawi. Dene yèn lagi ing surasane,

sababe têmbung yayah duwe jarwa têlung bab iku awit têmbung yayah iku yèn

disarèhake olèhe ngucapake dadi muni iya-iya. Dene iya-iya iku têmbung

dipindhoni, ing sêmune olèhe mindhoni iku awit wis bangêt pêngandêle lan nyata

bênêr yaiku nalare têmbung yayah olèhe duwe jarwa bangêt mau. Dene sabab

têmbung yayah duwe jarwa bapa lan wong tuwa awit bapa lan wong tuwa iku

bangêt olèhe ngungkuli umuring anak lan wong anom. Lire rena, biyung. Iku

têmbung kawi. Dene yèn lagi surasane mulane têmbung rena dijarwani biyung

sabab lire rena, rina, dina awan, padhang. Dene yèn sêmuning surasa dijêrokake

padhang iku makna lair, yèn mungguh pêtêng makna batin. Dene têgêse anak iku

lair batine anaking bapa, mulane ing batin dadi anaking bapa sabab awit si bapa

ngêtokake rasa marang talanakaning wadon, ora kawêruhan ing mata kewala.

Dene anak ing laire gone dadi anaking bapa sabab awit pênggawene anak

kawruhan marang matane wong 2 lan yêktine ana si bapa kuwajiban awèh

sandhang pangan lan muruk pênggawe bêcik marang anak sak kalane durung

balèg lan kuwajiban malèni ing palakine anake wadon. Dene anak amung ing laire

gone dadi anaking biyung sabab si biyung amung darma madhahi rasaning lanang

kang ana talanakan. Kang pêsthi ora bisa kaworan marang rasaning wadon lan

ngêtokake bayi kalane lair utawa ing kayêktène ya ana. Kayata biyung iku wis

pêsthi gone ora wênang malèni marang anake wadon.

228


(55) yèka ta sanitya sakêna ing/ sih pariksa unggyaning agêsang/ saking

jaman[2605] prabedane/ dining parama kayun/ ning nagara lèn janma tani/ kang

anor anuraga/ raga ragêm nurut/ ring sapari polahira/ wêdaling swara widya

ngênahi ati/ atilas swara marta//


Dene ing kabêcikan mau aja dibeda karo sing dikawruhi sadina-dinane iki. Babe

yèn takon lan prentah tuwin angèlikake mênyang sakpadhane utawa mênyang

bature iku sing asih-asih têmbunge, sabab elinga dhèk jaman misih duryat wis

dijangji dikon eling sapadhane wusana tutug jamaning urip padha lali. Kayata

wong nagara karo wong desa iku batinne ora beda nanging wong nagara iku

karêpe wis karêm dadi kêpatuh olèhe dir clathune nyang wong desa. Sabab awake

ngrasa ora digêgêm nyang wong desa malah gêgêm ora digêgêm, mulane ora

gêlêm kasor clathune. Wusanane wong desa sing padha angêsorake awake rèhning

ora ngrasa gêgêm, dadi nurut barang solahe. Iku aja mêngkono, dene yèn dhèwèke

prentah wêtuning swara sing luwihi kêpenak nyang ati. dadi sing diprentahi

krungu tilasing swara aris atine lêga.


Têgêse “yèka ta sanitya” iku ika tansah katon, utawa ingkang tansah katon.

mêngkono iku padha bae karo têmbung sing manggung dikawruhi sadina-dina.

Lire yèka, ika, ingkang. Lire sanitya, sakatingal, sakaton. Loro iku têmbung kawi.

229

Têgêse “ sakêna ing sih pariksa unggyaning agêsang” iku sakêna-kênane olèhe

mariksani, utawa têtakon lan ngèlikake mênyang sakpêpadhane sing bisa ngasih-

asih têmbunge. Sabab iku pênunggale gone padha urip. Lire sakêna, sakêna-

kênane utawa sakêna-kêna sabisa-bisane. Iku têmbung dijugag amung dijukuk

kawitane têlung aksara. Lire ing sih, ingkang ngasih-asih. Iku têmbung pasêmon

ngasih-asih. Lire pariksa, apariksa, atakon, paprentah, pangeling-eling. Iku dinggo

têmbung pêsêmon pênunggalane pêtakon. Lire unggyaning agêsang, ênggone

urip, aja dibeda. Iku têmbung jarwa dijugag sêparo.

Têgêse “saking jaman prabedane” iku elinga[2606] dhèk têka jaman beda karo

jaman donya. iku têmbung jarwa dinggo nyêmoni jaman akherat lan misih padha

dadi duryat. Lire duryat, nyawane anak putu Adam kabèh.

Têgêse “dining parama kayun ning nagara” iku dene pakarêmane karêpe wong

nagara. Lire dening, dene. Iku jarwa. Lire parama, pakarêman. Iku têmbung jarwa

disamarake utawa têmbung pasêmone mèmpêr kang bakal diarani. Lire kayun,

karêp, dudu kayun kang urip, dudu kayun kayu, dudu kayun barang-barang. Iku

têmbung jarwa. Lire nagara, dinggo têmbung pêsêmone wong ana nagara.

Têgêse “len janma tani kang anor anuraga” iku lan mung wong desa kang

ngêsorake awake lan ngaturake awake. Lire len, lan. Dudu len liyane, iku kawi.

Lire janma, uwong. lire tani, desa. Sabab dinggo pêsêmon panggonane wong

nyambut gawe barang tatanan. Lire anor, andhap asor. Iku têmbung kawi utawa

jarwa. Lire anuraga, atur awak. Iku kawi.

230

Têgêse “raga ragêm nurut” iku awake ora ngrasa gêgêm, dadi nurut. Lire raga,

awak uwong. iku kawi. Lire ragêm, ora gêgêm. Iku têmbung dicêngkiwing utawa

dijugag dibuwang rong aksara, siji kang wiwitan siji rêpe kang wêkasan.

Têgêse “saparipolah” iku para polah sabarang polah tingkah. Iku jarwa.

Têgêse “wêdaling swara widya ngenaki ati” iku wêtuning swara sing ngluwihi

ngenakake ati. lire widya, luwih denya, luwih denira, luwih dene. Iku têmbung

garba sastra ya uga bangsane kawi.

Têgêse “atilas swara marta” iku krungu krungu tilasing swara aris, atine ayêm

lêga. Lire marta, aris utawa banyu kang adhêm tibaning marang awak dadi ayêm.

Iku kawi, pênjukukku têka têmbung toyamarta.


(56) amartani panjênêngan singgih/ singgih winastan nagara krama/ kang tinulat

malah mangke/ tinêpa têpèng tanduk/ tanduk ala kalingan juti/ juwêt ambawur

sila/ krama salah saur/ ywa dumèh mangkin mangkana/ kêna manising pangiwa

angewani/ lèn têrêhing sila gra//


Mêngkono iku klakuan ngayêmake lan ngarisake sakpadhane, yaiku sing diarani

nagara krama. Mulane nganti sêprene [2607] ditiru ditêpa barang solah tanduke

lan aja dumèh dhèwèke wong cilik arêp ora gêlêm nandukake clathu bêcik sabab

ngrasa yèn dhèwèke wong ala. Dadi yèn mêngkono kokèhan padu satêmah bawur

bêcike. Dene kau mêngkono iku ora nganggo pilih sênajan priyayia, wong cilika,

231

bagusa, alaa, ya padha dene nganggo laku sing mêngkono. Kayata wong ditakoni,

sing takon têmbunge krama barêng sing sêmaur têmbunge ngoko iku ora

mêngkono. Aja dupèh kene gêdhe kono cilik ya ta padha kramane kramanana

pantêsên prayogane. Yèn sing mêngkono mau dadi katut gêdhening drajat,

mangka drajat iki ora pasthi langgênge. Mulane aja dupèh têdhak wong gêdhe lan

têdhaking priyayi, bok mênawa drajate kêna owah sêtêmah dadi wong cilik ora

wurung entuk walêsan.


Têgêse “amartani” iku angarisi ngayêmake ati, ngadêmake ati dudu nyaritani,

dudu awèh warta. Iku kawi.

Têgêse “nagara krama” iku nagara tata, akèh unggah-ungguhe kurmating ucap lan

polah tingkah. Lire na, padhang. Iku têmbung candra sastra ya uga bangsane kawi.

Lire gara, gêdhe. Iku kawi. Dene kumpuling têmbung sakarone iku “na” utawa

“gara” yèn disarèhake têmbunge mêngkene, amadhangi desa kang gêdhe. Dene

kang dadèkake padhang yèn ora kêkurangan patraping adil. Lire krama, kurmat.

Kurmat iku akèh rupane, yèn kurmate taklime marang têmbunging pangucap

utawa polah tingkah laku linggih iku diarani tatakrama. Mulane ditêmbungake tata

sabab têka ing kapranataning ratu kang mau-mau jaman kunane pisan lan ana

kurmat barang swara kang pantês, ana kurmat suguh wèwèh. Iku mau ewone

têmbung kawi.

Têgêse “tanduk ala kalingan juti” iku wong cilik aling-aling bodho. Lire tanduk,

sêbarang tatraping pangucap lan polah tingkah laku linggih. Iku têmbung

paribasan. Lire ala, dinggo têmbung pêsêmon wong cilik, sabab ana sing wis

232

klakon wong cilik iku yèn matur nyang priyayi ngaturake bangsane padha cilik.

Iku o-[2608]lèhe nêmbungake mêngkene, tiyang-tiyang awon sami kados kuwalat

dudu ala rupane kêlakuane. Lire juti, dinggo pêsêmone têmbung bodho, sabab lire

juti, juwêt ati. têgêse karêping ati marang pangucap kang juwêt. Lire juwêt,

pangucap kang bola-bali tur padha nalare satêmah dadi ala karêpe wong bodho,

dene têmbung bodho iku ewone têmbung ala. Lan yaiku nalare têmbung juti

dakjarwani bodho mau lan iku nalare têmbung juti oleh duwe jarwa ala.

Têgêse “juwêt ambawur sila” iku kokehan padu bawur kabêcikan. Lire juwêt,

dinggo têmbung pêsêmon kokehan padu, sabab wong juwêt iku pêngucape nuli-

nuli sênajan wong kokehan padu pêngucape ya nuli-nuli. Lire sila, susila, bêcike

tataning lungguh. Iku têmbung kawi.

Têgêse “krama salah saur salah” iku sing takon têmbunge krama sing ditakoni

saure ngoko. Lire krama, dinggo têmbung pêsêmone wong takon pêngucape

taklim ngajèni. Lire salah saur, pêngucape sing sauri takone mau ngoko, dadi

luput têmbunge olèhe nyauri sabab ora turut krama padha krama. Lire salah, luput.

Iku têmbung malayu

Têgêse “ ywan dumèh mangkin mangkana” iku aja dupèh kene saiki dadi wong

gêdhe, kana dadi wong cilik. Lire mangkin, dinggo têmbung pêsêmone sakiki dadi

wong gêdhe utawa priyayi. Lire mangkana, têmbung pêsêmone kana dadi wong

cilik.

Têgêse “ kêna manising pangiwa” iku katut kabêcikane drajating donya. lire kêna,

dinggo pêsêmon katut, sabab saengga driji iku têgêse kênaning rêgêd ana driji

awit katut palikêting drijine. Lire manis, dinggo pêsêmon bêciking drajad, sabab

233

manis iku ewone têmbung bêcik lan dudu manis lêgining gula, dudu manising

èsêm ulat pêngucap. Lire pangiwa, dinggo pêsêmon donya, sabab sarupaning

donya iku ewone pênggawe ala, sêmono iku yèn mungguh pênganggêpe wong

ahli sawarga.

Têgêse “angewani” iku angowani ora ajêg sabab owah, dudu angewani e-

[2609]wa ora dêduga. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “lèn têrêhing sila gra” iku lan aja dupih têdhak wong gêdhe lungguhe. Lire

lèn, lan, dudu lèn liyane. Iku têmbung kawi. Lire têrêh, têrah, têdhak. Iku têmbung

kawi. Lire sila, lungguh, kalungguhan, dudu sila susila bêcike tataning lungguh,

tingkah. Iku têmbung nyêmoni lungguhan. Lire gra, gora, gara, gêdhe. Iku

têmbung garba sastra ewone kawi.


(57) agraning parwata witya srênggi/ tan ana samepaning asrêngga/ myang ing

jaladri dalême/ pan kawistara uwus/ rupa lawan warna sajati/ jatining rupa warna/

warnane kadulu/ dulu nêning pasang cipta/ yèn angruruh wadi sinuksma saparti/

tan kajag jinajagan//


Sênajan wong ana pucuk gunung sing angkêr kang ora ana ngupamani angkêre, ya

aja dibeda olèhe ngaji-aji karo priyayi nagara sabab pocapane wis ana. Sêgara sing

luwih jêro kêna dijajagi yen atine uwong ora kêna dijajagi, ananging ya kêna

dijajagi yèn bênêr pratikêle. Dene yèn arêp wêruh karêping uwong rupaning

kênyatahan wis katon ana ulat, dêlêngên pasang sêmuning liring mêngko katon

234

barang karêpe sakwêtara. Yèn luwih saka iku pêsthi ora bisa jajagi karêping

uwong aja dipadha olèhe jajagi sagara.


Têgêse “ agraning parwata witya srênggi” iku pucuking gunung kang luwih

angker. Lire agra, pucuke gunung kang gêdhe. Iku kawi. Lire parwata, gunung.

Iku kawi. Lire wi, luwih. Iku kawi. Lire tya, sêtya, têmên. Iku kawi. Lire srênggi,

sarênggi, rarênggi yaiku atining uwong kang angèl budine, angèling ati iku marga

kakehan rêgêd lan rêrungkuting budi kang ala. Dene yèn supama papan kang

rêgêd rungkut iku pasêmone pantês angkêr, yaiku nalare têmbung srênggi

dakjarwani angkêr mau lan iku dakduga dinggo têmbung pêsêmone angkêr sabab

dinggo nyambungi wulanging sruti bisa amor rapêt ora putung. Semono iku yèn

pêngrasaku dhewe sing jarwani. Dene yèn liyane aku sing jarwani sumangga.

Têgêse “ tan ana samepaning asrêngga” iku kang ora ana ngupamani angkêre. Lire

samepa, upama, saengga. Iku têmbung jarwa. Lire srêngga, srênggi. Jarwane kaya

dhuwur mau.

Têgêse “myang ing jaladri dalême” iku lan [2610] dene bobote jroning sêgara

kêna dijajagi. Lire jaladri, sêgara. Lire myang, lan. Lire dalême, jêrone. Iku padha

dinggo têmbung pêsêmon wong ngucap kaya kang dhuwur mau.

Têgêse “pan kawistara uwus rupa lawan warna sajati” iku wong wis kêtara

rupaning kênyataan ana ngrahi. Lire pan, têmbung atêr-atêr dinggo makna uwong.

lire kawistara, wis katara. Iku têmbung jarwa. Lire rupa, rupaning kênyataan. Iku

235

têmbung pêsêmon rupaning kênyataan. Lire warna, pêsêmon warnaning rai. Lire

sajati, sanyata. Iku têmbung kawi.

Têgêse “jatining rupa warna warnane kadulu” iku dene kênyataaning rupa ya uga

katon ana rai.lire jatining rupa, nyataning rupa. Iku têmbung kawi lan jarwa. Lire

warnane kadulu, rupane katon ana rai. Iku têmbung pêsêmon warnaning rai.

Têgêse “dulunên ing pasang cipta” iku dêloken pasanging ulat. Lire dulunên,

dêlokên. Lire pasang cipta, patrapake ciptane ing ati kawêtu marang ulate. Ya iku

nalare têmbung cipta dakjarwani ulat mau, sabab iku dinggo têmbung pêsêmon

ulat.

Têgêse “yèn angruruh wadi sinuksma” iku yèn arêp wêruh karêping uwong sing

ora awêh kaprungu misih amor lan ati. Lire yèn angruruh, yèn anggolèki. Iku

dinggo pêsêmon yèn arêp wêruh. Sabab wong golèki iku yèn wis kêtêmu

mêsthine ya nuli dikawruhi, dinêlêng. Lire wadi, barang karêp sing ora awèh

kaprungu akèh. Iku jarwa. Lire sinuksma, ing ngêmorake ana ati. iku kawi.

Têgêse “saparti tan kajag jinajagan” iku aja kaya pêpadhane wong jajagi sing ora

jajag. Lire saparti, kaya, kados. Iku têmbung malayu.


(58) jaga-jaga yèn tanduking liring/ aja gita gatine dèn awas/ pupusên kalbu

nayane/ suksma samayèng dangu/ yèka ngaran yudanagari/ papaguting paseban/

sabisana bangun/ byuha pikêkêsing gêlar/ sêsêg tangsara wara muwarèng langit/

lèn dhasaring patala//

236


Dene yèn wis ora gajêg-gajêg olèhe ninga tanduk liringing uwong iku mung

jaganana bae lan aja kagètan. Sabab sing bisa nutupi wadining uwong utawa

awasêna gawene liring iku supama liringe ala nyang kowe, mangka kowe [2611]

kudu nuli ningaa babare. Iku aja mêngkono sabab yèn ta ditakona ya mangsa

ngakua wong pênggawe durung kawêtu sêtêmah ora ana bainate. Mulane mung

trimanên ati bae, anggêre kowe ora nimbangi ulat ala utawa kokjak mèsêm guyu

mêngko suwe-suwe ya gêlêm ngêmori mèsêm gumuyu. Yaiku sing diarani

yudanagara, sabab atine sing ora bênêr kudu dipêrangi dhewe apamanèh yèn ana

pasêmuan lan pêseban gêdhe pêsthi kudu nglakoni yudanêgara. Ya sakpraboting

yudanagara eling-elingên sabab pêsêban iku okèh priyayi26. Mêngko ninga priyayi

bae wêdi mundhak yudanagarane ilang. Ta, rasakna dhisik pêseban iku rak jêjêl

wong okèh. Swarane ngantèk ngêmandhang kaya nang langit. Wong kan lêmahe

ya mêngkono ngantèk gêdhêr. Mulane sing ati-ati.


Têgêse “jaga-jaga yèn tanduking liring, aja gita gatine dèn awas” iku jaganana yèn

ninga patrape liriking wong. Lire jaga-jaga, jagani, jaganana, jaga-jagaa bae,

mrayitnani, prayitnanana, ulat-ulatake, ulat-ulatêna. Iku têmbung paribasan. Lire

tanduk, sêbarang patrap. Iku têmbung paribasan. Lire liring, liriking mata marang

ngiringan. Iku têmbung jarwa. Lire gita, ngagètake, dudu gita anggitan. Iku kawi.

Lire gati, gawe, pênggawe, gawean, iku kawi.

26 Pyayi @#$ *dan ditempat lain

237

Têgêse “aja gita gatine dèn awas” iku aja kagèt gawene bae awasêna. Iku têmbung

kawi lan jarwa. Lire gita lan gati, wis ana dhuwur mau.

Têgêse “pupusên kalbu nayane” iku yèn diulati ala trimanên jroning ati. Lire

pupusên, trimanên. Iku têmbung pêsêmon dikon nrima, sabab wis lumrah wong

akèh sok wis amupus kawêkasane ya dadi trima. Lire kalbu, jêroning ati. iku

têmbung jarwa. Lire naya, nayana, ulat. Iku kawi.

Têgêse “suksma samayèng dangu” iku mêngko suwe-suwe ngêmori. Lire suksma,

alus, bisa ngêmori ati. iku têmbung kawi. Lire samaya, mêngko, mangke, iku

têmbung wangsalan. Lire dangu, dangu-dangu, suwe-suwe, iku têmbung jarwa

dijugag dibuwang saaksara.

Têgêse “yèka ngaran yudanagari” yaiku sing jênêng yudanagara. Lire yèka, ya

ika, ya iku, ya ingkang. Iku kawi. Lire ngaran, ngarani jênênge [2612] barang. Iku

jarwa. Lire yudanagara, mêrangi alane atine dhewe wong ana nagara. Iku têmbung

kawi pêsêmon.

Têgêse “ papaguting paseban, sabisana bangun” iku patêmoning priyayi akèh ana

paseban sabusanane yudanagara elinga. Lire papagut, papanggih, papanggihan,

patêmon. Iku têmbung jarwa. Lire sabisana, sabusana, sabusanane, sakprabote.

Iku têmbung jarwa disamarake. lire bangun, tangi. Iku dinggo pêsêmone têmbung

eling, sabab sing dikon tangi kaelingane ya iku nalare têmbung bangun

dakjarwani eling mau.

238

Têgêse “byuha pikêkêsing gêlar” iku ubyunge wong akèh ngêkêsi ati kaya

gêlaring pêrang. Lire byuha, ubyung swarane polahe wong akèh. Iku têmbung

paribasan disamarake wis dianggo têmbung kawi.

Têgêse “sêsêg tangsara wara muwarèng langit” iku sagsêging polah aju-undhure

wong akèh lan kèhe suwaraning uwong nganti ngêmandhang kaya muni ana

nglangit. Lire sêsêg, sag-sêge aju-undhure wong akèh. Iku têmbung paribasan.

Lire tangsara, kang swara, ingkang suwara, dudu sara barang lêlandhêp. Iku

têmbung kawi lan jarwa disamarake. Lire wara, ora ana wujude. Iku têmbung

jarwa. Lire muwarèng, ngêmandhang, kêmandhang, ora ana wujude mung suwara

bae.

Têgêse “lèn dhasaring patala” iku lan rag-rêge wong akèh nganti ngobahake

lêmah krasa ana sangisore kang padha linggih. Lire lèn, lan. Iku kawi. Lire dhasar,

dinggo pêsêmone têmbung ngisor. Lire patala, pratala, lêmah, bumi. Iku kawi.


(59) têmpuhning wrastra suksma sarining/ kagunturan sanjata wacana/ sawanèh

wangsèng wêtune/ angarah prana sadu/ busana sang sipta kinawi/ grahitarja

makutha/ sêkar taji murub/ sumrik sangsaha sasmita/ pada kasang sipta mantra

pasang yogi/ ambinggêl kamandaka//


Êmpaning yudanagara iku awor pangandikaning ratu kang arum. Saking kèhe

pangandika saengga panah tumêmpuh nanging kang kêtiban ora kêna binastu.

pinarêng tiba mênyang putra santana, pinarêng mênyang nayaka lan sapa kang

239

kêtiban pangandika ya iku wong kêna panah yudanagara. Sabab wêtuning

pangandika pêngarahe luwih alus tur bênêr pêtitis. Dene yèn dicandra pangandika

kang yudanagara mêngkene, bêcik landhêp padhang[2613]-ing grahita ratu

pinangka makutha. Lan paraning sasmita amung katampan padhange ciptaning

mantri pamungkas, dene kamadakaning ratu pinangka binggêl.

Mulane dakjarwani mêngkono têgêse mêgkene :

Têgêse “têmpuhning wrastra suksma sarining” iku pangandikaning ratu kang

arum awor yudanagara saengga panah kang tumêmpuh. Lire têmpuhning, dinggo

pêsêmon dhumawuhe pangandikaning ratu. Lire wrastra, gagaman utawa

gagaman panah dinggo pêsêmon pangandikaning ratu saengga panah. Lire

suksma, kang alus bisa amor lan ati. iku dinggo pêsêmon amoring yudanagara lan

pangandikaning ratu kang alus. Lire sarining, sarining kêmbang kang arum dinggo

pêsêmon arume pangandikaning ratu. Lan arume pangandika iku amung dinggo

paribasan utawa dinggo jêjuluki, sabab yèn saktêmêne ora ana wong clathu

ambune arum kêjaba yèn sing clathu ngêmut barang wêwangi. Dene mulane kang

wis lumrah nglayang wacan sok nêmbungake pangandika arum sabab têgêse

pangandikane bêcik, cêtha, alon, bênêr, nyata ora nyênyêngit. Dene mulane

ditêmbungake arum sabab arum iku ewone têmbung bêcik, têgêse wis padha

nalare jênêng bêcik ya padha bêcik.

Têgêse “kagunturan sanjata wacana” iku dikèhi pangandika kang pindha panah.

Lire guntur, dinggo pêsêmone têmbung akèh, sabab guntur iku akèhing lêmah

gunung kang jugrug. Lire sanjata, barang gagaman utawa panah. Iku têmbung

malayu utawa kawi. Lire wacana, pangandika, pangucap, clathu. Iku kawi.

240

Têgêse “ sawanèh wangsèng wêtune” iku wêtuning pangandika pinarêng mênyang

putra santana. Lire wanèh, dinggo pêsêmone têmbung pinarêng. Sabab lire wanèh,

seje-seje, têgêse pinarêng iki pinarêng ika. Lire wangsêng, wangsa, sanak,

sadulur. Iku kawi.

Têgêse “angarah prana sadu” iku wis diarahake pangandikane kang murih alus lan

pêtitis. Lire angarah, angarah-arahing pangandika. Iku dinggo têmbung pasêmone

ngarahake pangandika. Lire prana, prênah, parênah, patitis, bênêr. Iku kawi. Lire

sadu, alus. Iku kawi.

Têgêse “busana sang sipta kinawi” iku busananing [2614] ratu sakciptane

dicandra. Lire sipta, cipta. Iku jarwa. Lire kinawi, linuwihake bêcike. Sabab lire

wi, luwih, rèhning ditêmbungake kinawi dadi têgêse linuwihake, dene mulane

dakjarwani dicandra sabab wong nyandra marang sêdhengah kang didhêmêni iku

sok diluwihake bêcike. Dene yèn lire candra, rêmbulan. Sênajan rêmbulan ya

sêmono uga ngluwihi bêcike cahyane yèn kalane purnama tanggal kaping limalas

ora kalingan mêndhung. Awit cahyaning rêmbulan ngluwihi padhane ora panas

blêrêngi. Ya iku nalare têmbung kinawi dakjarwani dicandra mau.

Têgêse “ grahitarja makutha sêkar taji murub” iku landhêp padhanging

grahitaning ratu saengga ngagêm makutha kang luwih bêcik. Lire arja, dinggo

têmbung pêsêmon arja ngagêm. Lire sêkar, kêmbang. Dene sêmune surasaning

sruti sing disêmokake kêmbang kang arum. Dene arum iku ewone têmbung

bêcik. Ya iku nalare têmbung sêkar dakjarwani luwih bêcik mau. Lire taji, tumbak

cilik lancip landhêp. iku têmbung pêsêmon landhêp. Lire murub, dinggo

pêsêmone urubing gêni sabab bisa madhangi marang pêtêng.

241

Têgêse “sumrik sangsaha sasmita pada kasang sipta mantra pasang yogi” iku lan

paraning sasmita asta angawe katampan padhange ciptane pamungkas. Lire saha,

lan, utawa karo. Iku têmbung kawi ing layang ibêr. Lire sasmita pada, panêngêran

asta angawe. Iku dinggo pêsêmone anêngêri asta. Dene mulane pada dakjarwani

asta mangka lire dalamakane sikil pungkasaning badan kang ngisor pisan sing

mêngkono iku, sênajan asta ya sêmono uga. Awit badan urute marang bahu kang

ngisor pisan. Dene mulane nganggo dakwuwuhi ngawe sabab sak ningaku dhewe

sing wis klakon kangjêng susuhunan iku yèn miyos pagêlaran, yèn arêp lênggah

dhampar nganggo ngawe dhisik marang patih, nuli patih matur sêndika ngajak

seba maju sakancane. Lire sipta, cipta iku jarwa. Lire mantra, mantri,

pamungkasing mantri kang dhuwur pisan yaiku patih. Iku têmbung jarwa di-

[2615]samarake dinggo têmbung pêsêmoning patih. Lire pasang, dinggo têmbung

pêsêmon pasange pêngadhaning patih marang pêngawening ratu. Lire yogi,

kapara yoga, kapanujon, kaparêngan. Iku têmbung jarwa dijugag disamarake.

Têgêse “abinggêl kamandaka” iku kamadakaning ratu minangka binggêl. Lire

binggêl, gêlang. Iku jarwa. Lire kamandaka, pangucap kang goroh agawe-gawe,

agawe-gawe dhewe. Iku jarwa.


(60) ya ta wêdhar pacaryan lungiding/ wasita santa sisim samapta/ dyana sabda

panêmpuhe/ sarasampata pênuh/ kadi atêp atap atitis/ dènyarsa nuju prana/

sawarsa sumawur/ lumarap angalap jiwa/ jiwaning kaprawasesa rasangkali/

kaluban laba luman//


242

Lan yèn disawang samuaning upacaraning ratu katon muwuhi wingiting

pangandika kang manis arum. Iku minangka sêsupening ratu, dene barang

dhumawuhing pangandika iku pinangka panêmpuhing panah yudanagara lan

saking kèhe pangandika. Sabab kang katiban prêsasat kêna pira-pira panah. Sabab

pangarahe mulane didêrêsi pangandika suwe-suwe tatune anaa kang tlanjêr

satêmah sapa kang katiban pangandika prasasat pinundhut nyawane ana paseban.

Sabab sakala iku kang para nayaka rumangsa nyawane kawasesa ing ratu, tur

kalêban drajating karaton lan gunging pêparing.


Têgêse “ ya ta wêdhar pacaryan lungiding” iku barêng katon baguse upacara

dalêm muwuhi wingiting pangandika. Lire ya ta, sarêng makatên, barêng

mêngkono, basa mêngkono. Iku têmbung jarwa dinggo ngawiti arêr-atêring crita

kang bakal kêcap manèh ana layang wacan. Lire wêdhar, wudhar, ucul. Yèn

supama barang buntêlan kang ditalèni mangka wis diuculi bisa wudhar. Têgêse

yèn wis dibukak buntêlane dadi katon kang dibuntêl. Ya iku nalare têmbung

wêdhar dakjarwani katon mau. Iku têmbung pasêmone wudhare barang kang

ditalèni. Lire pacar, pacara, upacara. Iku têmbung jarwa disamarake nuli dijugag

mung dijukuk têngahe [2616] rong aksara. Lire lungit, wingit. Iku jukuk èmpêre

pêsêmon têmbung wingit, sabab pungkasane wis padha ngite.

Têgêse “wasita santa sisim samapta” iku bêcike pangandika kang mulut ati

saengga pêpaking supe kang ana darijining ratu. Lire wasita, wangsiting ati, osik

ciptaning ati, pangcaping ati, pangandikaning ati, ati iku pinangka ratuning badan.

Ya iku nalare têmbung wasita dakjarwani pangandikaning ratu. Lire santa, ati

243

kang bêcik. Iku dinggo pêsêmon pangandika bêcik kang mulut ati. Lire sisim,

sêsupe. Lire sêsupe, sabab disusupi ing dariji. Iku têmbung jarwa. Lire samapta,

wis pêpak kabèh. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “dyana sabda panêmpuhe, sarasampata pênuh” iku dene saking kèhe

pangandika dalêm kang dhumawuh sapa kang katiban pangandika, awake prasasat

kêbak kêna pira-pira panah. Lire dyan, denya, dene. Iku jarwa disamarake. Lire

sabda, pangucaping pandhita dinggo pasêmon pangandikaning ratu. Lire

panêmpuhe iku têmbung dinggo pêsêmon dhumawuhing pangandika. Lire

sarasampata, gêgaman panah. Dhek jaman bratayuda ana kang jênêng panah

sarasampata. Lire sampata, sapata, sêpata, nyêpatani, ngipat-ipati. Têgêse sara

sêpata iku panah ipat-ipat. Iku dinggo têmbung pêsêmoning panah. Lire pênuh,

kêbak. Iku têmbung malayu.

Têgêse “dènyarsa nuju prana sawarsa sumawur” iku olèhe ngêkèhi pangandika

wis diarah suwe-suwe rasane bisaa mratani lan anaa kang tlanjêr. Lire dènyarsa,

denira akarsa, olèhe arêp, olèhe barang-barang. Iku têmbung jarwa garba sastra.

Lire sastra, aksara. Lire garba, gaib, anggêbêng amêngku angêmot aksara. Lire

nuju, ngarah. Iku jarwa. Lire prana, parênah, talajêr, patitis. Iku kawi. Lire

sawarsa, suwe-suwe, tahun, satahun. Iku têmbung kawi dinggo pasêmon suwe-

suwe sabab sêtahun iku lawas, supama ngêntènana barang-barang bangêt

angluwihi suwene. Ya iku nalare têmbung sawarsa dakjarwani suwe-suwe mau.

Lire sumawur, [2617] iku dinggo pêsêmon sêbarang sing disawurake tibane bisa

mratani.

244

Têgêse “jiwaning kaprawasesara sangkali” iku sakala iku awake kang para nayaka

rumangsa kawasesa ing ratu. Lire jiwaning, awake, nyawane. Iku kawi. Lire

kaprawara, kang prawara, kang para nayaka. Iku kawi. Lire sesa, wasesa,

kawasesa, iku jarwa. Lire sangkali, sakala, sanalika. Iku têmbung jarwa

disamarake.

Têgêse “kaluban laba luman” iku kalêban drajating karaton lan gunging pêparing.

Lire kaluban, kalêban. Iku jarwa disamarake. lire laba, kagungên. Iku kawi. Dene

mulane têmbung laba duwe jarwa kalungên sabab lire laba, lêba, ngalêbi kang

amba, têgêse banyuning kali utawa bêngawan yèn kagungên dadi ngêlêbi ara-ara

kang amba. Lire luman, loman, dhêmên wèwèh, rêmên pêparing. Iku têmbung

jarwa disamarake.


(61) swuh sirna tanpa sesa kabasmi/ kabasmaran marana kataman/ sing kambah

rêbah sakabèh/ kabyuran rug-kawurug/ kabarasat rusak kasarik/ kasurak

kasarakat/ rakêting kacak suh/ saksat patra tarpa sana/ sananira saksana nut

drêsing angin/ anginte panêngêran//


Wusana kang kawitan pangandika sirna atine kang kumlamar lan tumpês ludhês

atine kang mangkêl malang, saengga kobong satêmah atine thukul kang asih ing

ratu. Sabab pangandika kanthi yudanagara sapa kang kabyukan pangandika

amasthi atine jugrug kang wani ing ratu lan saking kumrakêting pangandika bisa

ngacaki antêping ati kang kukuh satêmah awake saksat kuliyang kang tanpa rêga.

245

Têgêse apa saktibane awake tamtu nurut narima ing parentah awit sang ratu wis

katon têngêre yèn asih.


Têgêse “swuh sirna tanpa sesa kabasmi” iku kang didhawahi ciptane ala kang

wani ratu sirna ilang kabèh saengga kobong. Lire swuh, sirna. Iku têmbung kawi

nganggo têmbunge gêsah pitik suh-suh kae, sabab êmpane padha. Mulane pitik

disuhake ya supaya sirnaa si pitik têka ngarêpe kang ngêsuhake. De-[2618]ne

rèhne dinggo têmbung kawi murih sejene aksarane “sa” diwuwuhi pèngkalan. Lire

sirna, ilang. Iku têmbung jarwa. Lire tanpa sesa, tanpa wasesa, ora kuwasa barang-

barang. Iku têmbung jarwa. Lire kabasmi, kaobong. Iku jarwa.

Têgêse “kabasmaran marana kataman” iku ngarêp burine pangandika kabèh bisa

anukulake atine kang asih, arêp mrana-mrene wis kêtiban pangandika kang gawe

asih. Lire kabasmaran, asrine barang thukulaning tanduran têgal sawah. Têmbung

iku dinggo pêsêmone thukuling ati kang bêcik. Lire kataman, katiban, kakênan.

Iku têmbung jarwa.

Têgêse “kabyuran rug-kapurug” iku dibyuki pangandika atine gogrog arêp cipta

ala ora bisa mung kudu asih bae. Lire kabyuran, kabyukan. Iku têmbung jarwa

disamarake. lire rug, têmbung paribasan unine gogrog jugruging gunung. Lire

kapurug, têmbung dinggo pêsêmon atine kang didhawahi karêpe dipurugake

mrana-mrana wis ora bisa, mung kudu asih bae.

Têgêse “rakêting kacak suh” iku malah saking kumrakêting pangandika bisa

ngacaki antêp kêncênging ati. Lire rakêt, kumarakêt. Iku têmbung jarwa dijugag

246

mung dijukuk rong aksara kang pungkasan. Lire kacak, kacakan. Iku têmbung

jarwa dijugag dibuwang saaksara kang pungkasan. Lire suh, suhing sapu, gawene

dinggo bêngkêk sapune supaya kumpul kêncêng aja wudhar. Têmbung iku dinggo

têmbung pêsêmone antêp kêncênging ati.

Têgêse “saksat patra tarpa sana” iku awake kang didhawahi saengga godhong

kang wis dadi kuliyang. Lire saksat, kaya, saengga. Iku têmbung jarwa. Lire patra,

godhong. Iku têmbung kawi. Lire tarpa, tanpa, ora ana. Iku têmbung kawi. Lire

sana, sasana, panggonan. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sananira saksana nut drêsing angin” iku wusana saktibane awake manut

karsaning ratu. Lire sananira, wusanane. Dudu sana sasana panggonan. Iku

têmbung dijugag dibuwang saaksara kang wiwitan. Lire saksana nut, nuli manut,

banjur manut. Iku têmbung jarwa. Lire drêsing angin, têmbung iku dinggo

pêsêmone akèhe dhawuh pangandika dalêm. A-[2619]pindha drêsing angin.

Têgêse “ anginte panêngêran” iku awit katon tatêngêre yèn wis asih. Lire anginte,

angintip, anginjên, têgêse sok wisa kêna diinjên ya dadi taton rupane kang diinjên

lan iku têmbung pasêmone katon. Lire panêngêran, panêngêrane yèn wis asih. Iku

têmbung dijugag mung dijukuk patang aksara kang wiwitan.


(62) panêngraning jaya wijayanti/ ing sujana sarjana saharja/ arjuningrat kasidane/

angrurah rèh tan ayu/ sakti saba sabayèng westhi/ ambabar pangabaran/ rug tang

kapalupuy/ malah tarpa rupa janma/ sing kataman ing citranjajagi ati/ atilar tali

satya//

247


Lan supama têngêre mau tumiba ginawe senapati utawa tungguling pêrang

amasthi kang antuk sih mêrês budine kang murih banjure bêcik angrèh bala kabèh.

Sênajan ditêmpuhna mungsuh kapir pira-pira pasthi unggul, sabab anêmpuhe iyêg

sabala awit bisaning senapati bêcik angêmonging bala êndi kang tinêmpuh pasthi

rusak. Mulane saking prayogane kèhe wêrnane yudanagara yèn wis ditamakna

sadhengah uwong amasthi atine gorèh. Pan ya sajuga tinggal jangji malaur lêbur.


Têgêse “panêngraning jaya wijayanti” iku têngêre sih dalêm yèn bakal

dimênangake marang sakpadhane wong gêdhe tur ginawe senapati. Lire jaya,

mênang. Lire wijayanti, wijayanta, luwih mênangira, têgêse olèhe mênang digawe

ngungkuli marang wong kang pancèn padha mênang. Rong gon iku têmbung

kawi.

Têgêse “ing sujana sarjana raharja” iku nuli atine eling kautamaning kapintêran

kang kaya pintêre wong sujana lan sarjana gone murih harjaning bala. Lire sujana,

yèn jarwa sutane barang sumêjane ana. Lire ana, yèn lagi surasane ana ing

kadohane bêcik. Lire sarjana, yèn jarwa sutane barang sar-sire ana kadadeane

bêcik. Lire saharja, saha arja, karohan bêcikake. Têlung gon iku têmbung kawi.

Têgêse “arjuningrat kasidane” iku bisaa banjur [2620]olèh awèh sêrju atining bala

kabèh. Lire arju, asarêju, acondhong, iku têmbung paribasan.

Têgêse “angrurah rèh tan hayu” iku angrusak mungsuh kang ora bênêr. Lire

ngrurah, dinggo têmbung pasêmone ngrusak mungsuh. Lire rèh, barang rune

248

pênggawe. Lire tan hayu, ora bêcik. Dene mulane têmbung tan hayu dakjarwani

ora bênêr mangka lire tan hayu ora bêcik sabab pênggawe ora bênêr iku ewone

têmbung ora bêcik.

Têgêse “sakti saba sabayèng westhi” iku bisa iyêg panêmpuhe marang mungsuh.

Lire sakti, kabisan kang alus ngeramakake ati. iku kawi. Lire saba, sabab. Iku

jarwa. Lire sabayèng, sabaya, sabilahi, nunggal barêng bilahi, têgêse wis iyêg

padha karêpe. Iku kawi. Lire westhi, uwas pakewuhing ati. iku dinggo têmbung

pasêmoning mungsuh, sabab mungsuh iku bisa gawe uwas pakewuhing ati.

Têgêse “ ambabar pangabaran” iku awit pintêring senapati bisa among bala lan

akèh gêlare. Lire ambabar, têmbung pêsêmon babar gêlaring pêrang. Lire

pangabaran, têmbung pêsêmon pêngabaran awèh banjaran marang bala kabèh.

Têgêse “rug tang kapalupuy” iku êndi kang ditêmpuh mungsuhe padha rubuh

rusak ajur saengga kobong. Lire rug, têmbung pêsêmon kumêruge barêng

panêmpuhe bala kabèh. Lire tang, kang. Iku kawi. Lire kapalu, têmbung pêsêmon

ajure mungsuh kang pinukul. Lire puy, apuy, api, gêni. Iku dinggo pêsêmon

rusaking mungsuh saengga kobong, sabab gêni iku bisa ngobong.

Têgêse “malah tarpa rupa janma, sing kataman ing citranjajagi ati, atilar tali

satya” iku atine sing kêtiban êmpaning yudanagara mêsthi bingung ora karu-

karuan polahe, wis prajangji kang tinalèn sumpah ya uga ditinggal. Lire malah

tarpa rupa janma, malah ora karu-karuan polahe. Iku têmbung pêsêmone wong

bingung. Lire sing kataman, sing kêtiban. Iku jarwa. Lire citra, rupa. Iku têmbung

pêsêmon rupane yudanagara. Lire jajagi ati, kandhas marang ati, tandhês marang

ati. iku pêsêmon êmpaning têmbung yu-[2621]danagara tandhês marang ati. Lire

249

tali, têmbung pêsêmon talining pangucap. Lire satya, katêmêman. Iku têmbung

kawi. Dene nalare têmbung rong bab iku mêngkene, yèn nyata têmên pangucape

yèn murih kêncênge nganggo ditalèni supata.


(63) katatangi tangising awêngis/ angêmasi kasoran ing naya/ nihanta yan teka

dumèh/ kadurus tamtam laku/ yèn pinulur malah kapulir/ kaguling kagulinggap/

linggihnya gêng lungguh/ minggahing alam pamingkar/ arahe tur tan wruh lamun

angêmasi/ dadya pangewan-ewan//


Malah yèn kelingan luwês manising pangandika atine kaya ditêtangi satêmah

nangis. Satêngahe nangis ninga cahyaning ratu kang awor pangandika ngasih-asih

atine sura ngajap têmpuhing pêrang suka tumêka pati. Mangka sing mêngkono iku

wong kêbacut jênênge awit tom-tomên diparingi dhawah kang manis ngasih-asih

sing maringi ngagêm lakuning yudanagara ana dene yèn iku ora dumèh wis pintêr

patraping yudanagara, yauga misih-misih priyayine. Lan saengga iku ditutugna

panggagase ya malah wuwuh trêsna. Sênajan satêngaha turu ya kagèt sabab

dipikir lungguhe dhewe wis gêdhe, wuwuh diganjar kêsenapatèn satêmah karêpe

salin babar pisan tur iku pêngrasane wis bênêr. Nanging ora eling yèn pêrang iku

kawêkasan pati sak gon-gone.


Têgêse “katatangi tangising awêngis, angêmasi kasoran ing naya” iku malah atine

kaya ditêtangi asihe satêmah nangis, nanging tangise sura ngajap têmpuhing

250

pêrang suka tumêka pati. Mêngkono iku awit kasoran ninga cahyaning ratu utawa

saking bangête kaprawiran dalêm saged matrapake polatan kang mulut ati. Lire

katatangi, katatangi asihe marang ingkang sinuhun kangjêng panêmbahan. Iku

têmbung pêsêmon tangining asih marang ingkang sinuhun. Lire tangise awêngis,

tangise nêpsu bêngis, sumuke nêpsu dadi wani ngucapake rasaning ati. iku

têmbung pêsêmon tangise wong nêpsu. Sabab lire wêngis, bêngis. Lire bêngis,

nêpsu. Lire angêmasi, têmbung dinggo nyêmoni ngajab tumêkaning pati. Lire

[2621]kasoran, têmbung dinggo nyêmoni kasoran ninga cahyaning ratu. Lire ing

naya, têmbung dinggo nyêmoni ing polatan dalêm sagêd matrapake amulut atining

uwong. lire naya, nayana, ulat, polatan. Dudu naya nayaka.

Têgêse “nihanta yan teka dumèh” iku ana dene yèn ta kang mangkono iku ora

dumèh wisa pintêr ngêtrapake yudanagara ya uga misih nganggo pilih-pilih

priyayine. Lire nihanta, ana dene, ana ta dene. Iku têmbung kawi. Lire dumèh, ora

dumèh. Iku têmbung kawi dijugag mung dijukuk rong aksara.

Têgêse “kadurus tamtam laku” iku atine kêbacut tomtomên ngrungokake dhawah

dalêm ing lêlakone awake. Lire kadurus, kêbacut. Sabab iku têmbung paribasan

sing mêngkene kae ‘besuke bacut kêdurusan’. Lire tamtam, iku dinggo nyêmoni

têmbung tom-tomên. Lire laku, dinggo nyêmoni têmbung lêlakon lan kalakuan.

Têgêse “yèn pinulur malah kapulir” iku yèn diulur-ulur olèhe mikir malah wuwuh

sihe. Lire pinulur, dinggo nyêmoni têmbung diulur-ulur. Lire malah kapulir,

malah wuwuh sihe. Iku têmbung paribasan wong momot tutupe barang dhawah

kang rada sêrêt dikon mulir-ulir dikon nguntir-untir kênane copoting tutup kang

minangka wuwuhe.

251

Têgêse “kaguling kagulinggap” iku sanajan satêngaha turu ya kagèt. Lire

kaguling, katuron. Iku têmbung jarwa. Lire kagulinggap iku têmbung paribasan

wong turu kang tangine kagèt, gugup, gligap, tratap, yèn ditakoni saure glagêpan

ulate galigapan.

Têgêse “ linggihnya gêng lungguh” iku lungguhe dhewe wis gêdhe nuli diwuwuhi

kalungguhan dadi senapati. Sing dhisik têmbung jarwa nuli têmbung pêsêmon

wuwuhe kalungguhane.

Têgêse “minggah ing alam pamingkar” iku munggah darajate amor

panggêdhening kusuma nanging pisah lan sanake lan wong tuwane. Lire ngalam,

dinggo pasêmone wis seje jamane lan wong cilik, dudu ngalam sabarang

kadadean. Lire pamingkar, pamisah, pamilar, iku dinggo têmbung pasêmone

pisah.

Têgêse “arahe tur tan wruh lamun angêmasi” iku tur iku pêngarahe dirasa wis

bênêr nanging ora dhengêr yèn dipundhut pati uripe. Kang dhisik [2623] têmbung

jarwa nuli têmbung pêsêmon mundhut antêping uwong wanine mati.

Têgêse “dadya pangewan-ewan” iku kae mau yèn kalakon mati ora wurung sak

gon-gone dêlok wong okèh ora pantês. Lire pangewan-ewan, dinggo pêsêmon ora

pantês didêlok wong akèh. Dene mêngkono iku yèn tak rujukake lan critane

layang babad mataram kaya nalika kangjêng panêmbahan mulut marang atine

senapati kêdhiri kang mati sampyuh pêrang lan pamanane kang jênêng menak

pêsagi raja panataran tanah majapahit.


252

(64) ring awacana dèn amatitis/ tatasêna sandining sasmita/ amêmahing naya

myang den/ angintya nuju-nuju/ warsèng sawang saulah angling/ alingan anut

bawa/ ing desa sawêgung/ wêgiling para nuraga/ raga ragêm angantèni ing wong

tani/ de paksa sujanaa//


Mulane wong clathu iku sing pêtitis, aja nganti kawêtu yèn durung têrang

pasêmone kawêkasane lan rosing karêp kang bakal diucapake malah ulate sing

amêm. Dene yèn duwe pêngarah ngêntènana lan kêparênge, ulate kang diarah,

pênyawaning ulat sing tlatèn nanging aja kêmba gunême lan ulate dhewe sing bisa

iriban. Manuta sabawaning uwong sakpêjagongan iku aja wêgah kêtawure solah

bawaning akèh balik dhèwèke yèn kêprècèta ulate sêtêmah pêngarahe luput.

Wêkasan bakal melik, e.. ora kagêgêm sabab ora têlatèn ngêntèni têpunge ulate

lan wong wêkêl. Ya mangsa bodhoa si wêkêl lan si pintêr. Si pintêr landhêp

grahitane, si wêkêl jêro grahitane. Sêprandene ora karêpe sok ngarah sujana. O,

biyung, sujana manèh yèn pintêra lagi sabar bae ora bisa.


Têgêse “ring awacana dèn amatitis” iku ing pangucap ingkang apatitis. Lire ring,

ing. Lire awacana, amangucap. Lire dèn amatitis, kang apatitis. Têlung gon iku

têmbung jarwa.

Têgêse “tatasêna sandining sasmita” iku dipikira kang têrang karêping ati kang

durung kawêtu. Lire tatasêna, têmbung pêsêmon dikon nêrangake pikire. Lire

sandi, pasêmone barang karêp kang misih ana ati durung kawêtu. Lire sasmita,

253

barang panêngêr[2624]-an kang rupane ana ngèmpêr-èmpêri ananing yèn

têmbung sasmita kang mêngkono mau ing sêmune mung dinggo pasêmon osiking

ati, sabab têmbung sasmita iku mèh èmpêr lan têmbung wasita. Surasane wis

padha babagan alus kang ana ati ananging seje têgêse tunggal gone. Yèn têmbung

wasita, wangsiting ati, yèn têgêse têmbung sasmita barang panêngêran rupane ana

ngèmpêr-èmpêri. Dene têmbung sasmita iku olèhe jênêng nunggal panggonan ana

ati. sabab sing dinggo mikir olèhe ngèmpêr-èmpêr barang rêrupan mau ya uga ana

atine.

Têgêse “amêmahing naya myang den, angintya nuju-nuju” iku wanguning ulat

kang amêm lan angantènana pinujune caturane kang diarah. Lire amêm, arang-

arang clathu. Têmbung iku dinggo pêsêmone ulat kang wingit, sabab priyayi

arang clathune ing ku. Sumuke marang ulate dadi wingit. Iku têmbung jarwa. Lire

naya, nayana, ulat. Dudu naya nayaka. Lire myang dèn, lan kang. Iku têmbung

jarwa. Lire angintya, angantya, anganti, angantèni. Iku têmbung jarwa

disamarake. Lire nuju-nuju, apinujon, kapanujon, katrênjuh, katrênjuhan,

kaparêngan. Iku pasêmone têmbung paribasan.

Têgêse “ warsèng sawang saulah angling” iku sêpiraa suwene tlatèn angêntèni

sawangan bae dhisik sing bakal angulah clathu. Lire warsèng, warsa tahun,

satahun, iku dinggo pêsêmone têmbung lawas, sabab sêtahun iku mangsane lawas.

Supama yèn ngêntènana barang-barang kudu têlatèn. Ya iku nalare têmbung

warsèng dakjarwani têlatèn angêntèni mau. Lire sawang, sawangan. Iku têmbung

jarwa dijugag dibuwang pungkasane. Lire saulah angling, kang ulah wicara,

pangucap, clathu, iku têmbung jarwa.

254

Têgêse “alingan anut bawa, ing desa sawêgung” iku clathune dhewe alingana

marang pêclathone27 wong sakpêjagongan kabèh, mung manuta marang bawane

clathune wong sakpêjagongan mau. Lire bawa, sêbawa, barang suwara. Nanging

sing dinggo têmbung iku pasêmon sêbawane sêbarang pangucap. Lire ing desa

sawêgung, iku dinggo pasêmon kumpule wong sakdesa kabèh, lan pêsthine olèhe

kêkumpulan wong sakdesa mau ya padha jêjagongan. Lan iku nalare têmbung ing

desa sawêgung dakjarwani wong sakpêjagongan mau.

Têgêse “wêgiling para nuraga” iku sabab [2625] yèn ora amanut mênawa wong

sakpêjagongan ana pintêr satêmah kawruhan. Lire wêgil, pintêr. Iku têmbung

jarwa disamarake. lire para nuraga, têmbung dinggo pêsêmon rupane awaking

uwong.

Têgêse “raga ragêm angantèni ing wong tani” iku awake kang ngarah dadi ora

bisa gêgêm marang pêngarahe, sabab wonge sing diarah wêkêl. Lire raga, awak.

Dinggo pêsêmon awake uwong. iku têmbung kawi. Lire ragêm, ora gêgêm. Iku

têmbung jarwa dijugag amung jukuk rong aksara. Lire wong tani, têmbung dinggo

pêsêmone wong wêkêl bodho, sabab wong tani iku bodho ora kakehan pikir.

Têgêse “ de paksa sujanaa” iku sêprandene ora sok arêp kaya wong sujana. Lire

de paksa, dene arêp mêksa kaya, dene arêp madhani kaya. Iku têmbung jarwa.

Lire sujana, yèn jarwasutane barang sumêjane ana. Dene lire ana, ana kadadeyane

bêcik.


27 Peclane @#

255

(65) aywa lali wataran taraning/ jalma rucah tan tumuting cacah/ kulanana

sasêdhênge/ lautaning amuwus/ lan wong tani tatanên ing ling/ tanêman rasanana/

myang garu waluku/ tuladên panitisastra/ ri janma dika meta cipta rêsêping/

sarywa praja ngenaka//


Karo aja lali patraping duga watara, aja sok ngêmor priyayi lan wong rucah.

Sabab wong rucah iku ora kalêbu cacah, nanging aja kadak-dakake. Ya sorana

basa sakpatute, wong cilik iku barang clathune sing gêdhe sêgaramu lan sing bisa

tatane caturan lan wong tani, ya sakbangsane tanduran caturna. Kayata gamaning

patanèn garu, wluku, pacul, sakpênunggale iku caturna. Lan ika bêcik tirunên

layang nitisastra kaya sing muni mêngkene kae, “ri janma dika meta cipta

rêsêping saryya praja ngenaka” iku têgêse mêngkene, utamane wong iku sing bisa

murih rêsêpe mênyang atining uwong. Sênajan tibaa nagara ngêndi-êndi ya sing

ngenaki atining uwong.

Mulane dakjarwni mêngkono têgêse mêngkene :

Têgêse “wataran taraning” iku wataraning priyayi lan watarane wong cilik. Iku

dinggo têmbung pêsêmon wêtarane sêkarone mau.

Têgêse “janma rucah tan tumuting cacah” iku [2625] wong cilik ora mèlu kalêbu

etungane wong gêdhe. Lire janma, jalma, uwong. lire rucah, ruci, cilik-cilik, dudu

ruci ala medaning jaran. Lire cacah, akèh sêthithike etungan. Têlung gon iku

têmbung jarwa.

256

Têgêse “kulanana sasêdhênge” iku ngêsorana solah lan pangucap sakpatute. Lire

kulanana, kawulanana. Lire kawula, darajat kang asor, iku têmbung jarwa. Lire

sasêdhênge, dinggo têmbung pêsêmon sakpatute, sabab sakpatute iku ora klêbu

marang utama, ora klêbu marang nistha, têgêse amung tiba madya, sêdhêng,

ngenanêngahi.

Têgêse “lautaning amuwus” iku sabarang sing dadi clathune wong cilik sing

gêdhe maklummu. Lire lautan, dinggo pêsêmon gêdhening maklum, sabab lire

laut sagara lan wadhahe banyu sagara iku ngluwihi gêdhene nganti sok wonga ora

bisa kira-kira ukure. Lire amuwus, amangucap, acalathu. Iku dinggo têmbung

pêsêmon barang clathune wong cilik.

Têgêse “ lan wong tani tatatên ing ling” iku lan yèn kowe caturan lan wong tani

tatanên pangucapmu. Lire wong tani, wong desa. Lire ing ling, ing angling, ing

pangucap. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “ri janma dika meta cipta rêsêping” iku wong kang linuwih bêcik iku

karêpe amung murih rêsêpe atining uwong. lire ri, ring, ing. Iku têmbung jarwa.

Lire janma, uwong. iku jarwa. Lire dika, adi ika, ingkang linuwih bêcik, ing kana

luwihi bêcik. Iku têmbung kawi. Lire meta, ameta, ameka, jupuka, muriha, iku

têmbung jarwa. Lire cipta, pêngangên-angêning ati, osik pikiring ati, iku têmbung

jarwa.

Têgêse “saryya praja ngenaka” iku sênajan tibaa nagara kana-kana ya sing bisa

ngenaki atining uwong. lire saryya, karo mêngkene-mêngkenea, dadi ya

mêngkene-mêngkene, sênaan mêngkene-mêngkene. Iku têmbung jarwa. Lire

257

praja, nagara. Iku têmbung kawi. Lire ngenaka, ngenaki. Iku têmbung kawi

dinggo pêsêmon ngenaki ati.


(66) minangka murda ngenaki ati/ ati tama lwirning panataran/ nirantara salaku

rèh/ sarèhning kang tumuwuh/ sih wêlasing anuwa nuwi/ srêdaeng nira sraya/

puraheng asamun/ samaning sila nagara/ aminta sih amalar wlasing sabumi/

unggyaning ama tirta// [2627]


Pêngarêping kêlakuan iku ngenaki atining uwong. Dene kautamaning ati sing bisa

nglakoni pênggawe bêcik iku pinangka dadi pancadan ing antarane siji-sijine

kalakuan bêcik lan sing wêlas asih sakpadhaning urip sing dhêmên tilik nyang

wong tuwa. Sabab wong tuwa iku akèh surupe, aja isin têtakon dupèh cilik ya

saksurup-surupe takona, sing bêcik gonên sing ala aja kokwahoni lan yèn

disambat sakpadhamu sing srêgêp. Kang dhêmên manggon salat ana pêsêpèn,

sabab salat iku padha bae karo seba nyang ratu. Dene salatmu tuwakupa nyuwun

sih Allah muga klilana mêlasi wong saknêgara lan pêsthi niyata ngilangake alane

atimu dhewe. Dene patrape ngilangake ati ala, atimu kumbahên tobat nyang Allah

nyuwun ngapura.


Têgêse “minangka murda ngenaki ati” iku kang minangka pêngarêping klakuan

iku yèn ngenakana atining uwong. Lire murda, êndhas, dinggo pêsêmon têmbung

258

pêngarêp. Sabab kalane lair bayi kang dadi pêngarêp êndhase. Lire ngenaki ati,

pêsêmone ngenaki atining uwong.

Têgêse “ati tama lwirning panataran, nirantara salaku rèh” iku yèn wong iku bêcik

atine ngalamat dadi pancadan olèhe bisa nglakoni marang antarane siji-sijine

kalakuan bêcik. Lire ati tama, ati kang utama, ati kang ngluwihi bêcik. Iku

têmbung kawi. Lire lwirning, rupa-rupane barang pênggawe. Iku têmbung jarwa.

Lire panataran, tataraning galugu dinggo têmbung pasêmon ngalamat dadi

pancadan munggah mênyang papah. Lire nirantara salaku rèh, ing antarane siji-

sijine kalakuan bêcik. Lire salaku, dinggo pêsêmon salakune barang kalakuan.

Lire rèh, dinggo pêsêmon sakrèhe pênggawe bêcik.

Têgêse “sarèhning kang tumuwuh” iku sarèhning wong kang padha urip ana

donya, ya sing wêlas asih marang sakpadhaning wong urip. Lire kang tumuwuh,

dinggo têmbung pêsêmon sakabèhe uripe wong ana donya.

Têgêse “nganuwa [2628] nuwi” iku sing srêgêp tilik nyang wong tuwa. Lire

nganuwa, têmbung pêsêmon wong atuwa. Lire nuwi, têmbung pêsêmon têtuwi

mêrtinjo, têtilik.

Têgêse “ srêdaeng nira sraya” iku sing srêgêp yèn disambat marang sakpadhane.

Lire srêda, pasêmone têmbung sudi, mulane sok sudiya ya cêpak gêlêm nandangi.

Dene yèn dinggo têmbung paribasan lire srêda, mangsuding ati ya iku gêlêm.

Mulane sok nêmêna ya srêgêp, lan iku nalare têmbung srêda dakjarwani srêgêp

mau. Lire nira sraya, sinaraya, sinambat. Iku têmbung jarwa disamarake.

259

Têgêse “puraheng asamun, samaning sila nagara” iku sing dhêmên salat ana

pasêpèn iku padha karo wong seba marang ratu, sabab kukume wong salat iku

seba marang ratune ing alam iki kabèh. Lire puraheng, manggona, sabab iku

têmbung pêsêmon awit pura iku panggonaning ratu. Lire asamun, asêpi. Iku

têmbung jarwa. Lire sila, têmbung pêsêmon kukuhe wong seba, sabab wong jawa

iku yèn seba lungguhe sila. Lire nagara, dinggo pêsêmon ratu, sabab nagara iku

kagunganing ratu.

Têgêse “aminta sih amalar wlasing sabumi” iku malah nyuwuna sihing Allah

muga kêlilana mêlasi wong saktanah jawa. Lire aminta sih, têmbung pêsêmon

anyuwun sihing Allah. Lire malar, malah. Iku têmbung jarwa. Lire sabumi,

dinggo pêsêmone saktanah jawa.

Têgêse “unggyaning ama tirta” iku unggyan panggonan. Iku têmbung jarwa.

Hama, pangrusak. Tirta, banyu. Iku têmbung kawi. Banyu iku gawene sok dinggo

ngumbah. Ing donya ngakerat sing sok ngrusakake awak barang ciptaning karêp

sing ala ana ing ati. iku ora bisa ilang alaning ati yèn atine ora dikumbah sing

rêsik. Sing dinggo ngumbah tobatna saka marang Allah sarta nangis dijèrèng-

jèrènga cêthane dosane siji-sijine anyuwuna pangapura marang Allah. Têmbung

iku wis têrus lan kadising kitab Ahya Ngulumudin.


(67) ring wacana ywa rêg tri saparti/ kokila kilating kalimputan/ tan wrin naya ing

umite/ muwah wangsulanipun/ yèn tan angling dèn amêm wadi/ dipunatrêhing

nitya/ aywa lugug-lugug/ nahan ta kaya gupala/ palaning ambasêngut angigit-igit/

sanambuthêki nitya// [2629]

260


Lan priyayi28 mono yèn caturan aja ting jrêleh barêngan, mundhak kaya pêtoking

pitik banyak bèbèk caturan ting brêngok iku. Kêmandhange rak bawur swara

dirungokake ya ora gênah kawitaning catur lan wangsulaning catur ora ana wong

dhengêr. Dene bêcike priyayi iku yèn ora clathu wangune sing amêm, sing kaya

ngêmu wadi pasanging ulat sing wingit, aja wangun bêsêngut dhêlêg-dhêlêg

mundhak kaya rêca. Wong bêsêngut iku wangune rak kaya gêgêt untu, dadi nyang

ulatmu rêgêd.


Têgêse “ring wacana ywa rêg” iku priyayi mono yèn caturan aja barêngan, sabab

swarane kaya ngorêgake woong jagongan. Lire ring awacana, ing pangucapan, ing

sapocapan. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon sapocapane wong gêdhe utawa

pêryayi. Lire ywarêg, têmbung iku dinggo pêsêmon aja ngorêgake wong

jagongan.

Têgêse “tri saparti, kokila kilating kalimputan” iku aja ting jrêleh mundhak kaya

pêtoking pitik, banyak, lan kêmandhange swaramu dadi bawur. Lire tri, têtêlu. Iku

têmbung kawi. Lire saparti, kaya, kados. Iku têmbung malayu. Lire kokila,

bangsane pitik iwèn lan manuk. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmone kokila têlung

rupa kang swarane ngorêgake caturane wong jagongan. Dene mulane

dakdunungake marang pitik, banyak, bèbèk sabab kokila têlu iku kang swarane

sêru dhewe. Lire kilat, dinggo pêsêmon ngagètake pangrungu. Sabab têkaning

kilat ngagètake pandêlêng. Sênajan swara pating jrêleh ya ngagètake pangrungu. 28 Pyayi @#

261

Têgêse wis padha olèhe jênêng ngagètake. Lire kalimput, dinggo pêsêmon

kalimputan swarane wong caturan kang lirih, sabab yèn krungu barang swara

kang luwih sêru mangka caturane ora diundhaki sêrune amêsthi ora krungu awit

wis kêtawur kêlimputing swara kang luwih sêru mau, sêtêmah bawurake

pangrungune wong caturan.

Têgêse “ tan wrin naya ing umite, muwah wangsulanipun” iku ora krungu

kawitane clathune sing ngajak caturan lan ora krungu clathune kang mangsuli

caturane. Lire tan wrin naya, dinggo pêsêmone têmbung tan rinêngên. Lire tan

rinêngên, tan rinungu, ora dirungu. Iku têmbung kawi. Lire ing umite, ing uwite

[2630], ing kawitane. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “yèn tan angling dèn amêm wadi” iku yèn ora caturan wangune sing

amêm kayaa angêmu wêwadi mangkono. Lire yèn tan angling, yèn ora clathu.

Lire amêm, arang-arang clathu. Lire wadi, barang karêp kang ora awèh kaprungu

wong akèh. Têlung gon iku têmbung jarwa.

Têgêse “dipunatrêhing nitya” iku yèn disawang pasêmone sing wingit. Lire atrêh,

tatêruh. Dene rupane têruh iku yèn nuju mangsa katiga langite mêndhung

sawêtara pêtêng ora grimis ora angi. Iku yèn disawang jagat iki wangune wingit,

ya iki nalare têmbung trêh dakjarwani têruh utawa wingit mau. Iku têmbung garba

sastra ya uga kawi. Dene têmbung tatêruh mau aku ora gêlêm yèn jarwane

taturuhe panggalihe ratu kang sugih sabab ora pêsthi kalakone. Lire ing nitya,

netra, mata, kêna dinggo nyawang barang-barang. Ya iku nalare têmbung nitya

tak jarwani yèn disawang mau. Iku têmbung kawi dinggo pasêmon pênggawe

nyawang.

262

Têgêse “aywa lugug-lugug, nahan ta kaya gupala” iku aja lêgog-lêgog mundhak

kaya rêca. Lire lugug-lugug, lêgog-lêgog. Iku têmbung jarwa disamarake. lire

gupala, rêca. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “palaning ambasêngut angigit-igit, sanambuthêki nitya” iku polane wong

basêngut iku rak kaya wong gêgêt untu, wusana ulat mung disawang rêgêd. Lire

palaning, polane utawa polate. Iku têmbung jarwa disamarake, dudu pala barang

woh-wohan. Lire ngigit-igit, ngugut-ugut, gêgêt-gêgêt untu. Iku têmbung jarwa

disamarake. Lire sana, wusana, wêkasan, dudu sana papan panggonan. Iku

têmbung dijugag dibuwang aksarane siji kang kawitan. Lire buthêki, ngregêti. Iku

têmbung ibarate banyu kang rêgêd satêmah ilang bêninge dadi rêgêd. Lire nitya,

netra. Dinggo pêsêmon têmbung disawang, sabab netra iku kêna dinggo nyawang.


(68) wawacana asrawungan yaning/ pasamohan dèn sambadèng têmbang/ ring

angucap patitise/ singgih ta rêke sampun/ winasitèng carita sruti/ sutrêp têkèng

purwaka/ ika marmanipun/ dèrèng sambadaeng cipta/ nadyan patut ing tambang

têmbang manawi/ wontên wadi sinuksma//

Têgêse mêngkene

Dene yèn ana pasêmuan29 caturmu sing gêntèn aja barêngan, sêru lirihe calathu

[2631] sing sêdhêng duganên sakrungune sing kok jak caturan bae, karo caturmu

sing pêtitis aja bola-bali. Lan wurukku iki rak ora beda ya kaya wurukku sruti sing

kawitan kae. Mulane dakbalèni nèk durung pati gênah rasane ya sanajan wisa

29 Sêmuan @#

263

pintêr sambunge têmbung-têmbung nanging bok mênawa atimu misih ngumpêt

isin.


Têgêse “wawacana asrawungan yaning, pasamohan dèn sambadèng têmbang” iku

yèn ana pasêmuan aja sok srawungan barêngan karo lirih sêrune clathumu arahên

sing tiba sêdhêng. Lire wawacana, calathu, pangucap, iku têmbung jarwa. Lire

sambada, dinggo pasêmon têmbung sêdhêng, sabab ora utama kabêcikên lan ora

nisthakalanên, têgêse mung tiba madya sêdhêng nanêngahi. Lire têmbang,

têmbung. Iku paribasan têmbang têmbunge kae, lan dinggo nyêmoni têmbunging

calathu.

Têgêse “singgih ta rêke sampun, winasitèng carita sruti” iku iya ta dene kang mau

uwis dakwurukake ana ing critane layang sruti. Lire singgih, inggih, iya ta, iku

têmbung jarwa. Lire rêke, dene. Iku têmbung kawi. Lire winasita, winangsitake,

winurukake. Iku têmbung pêsêmon ing bab wangsit osiking ati nuli diwêtokake

dadi wuruk.

Têgêse “sutrêp têkèng purwaka” iku kawite amaringi patrape barang wêwulang.

Lire su, sung, asung, awèh, maringi. Iku têmbung garba sastra disamarake ya uga

kawi. Lire trêp, trap, patrap. Iku têmbung jarwa garba sastra disamarake. lire

purwaka, kang kawitan. Iku têmbung kawi.

Têgêse “dèrèng sambadaeng cipta” iku dene yèn durung rujuk lan ciptamu. Lire

sambada, dinggo pasêmone pênggawe ngrujuki, sabab ana paribasane kaya

264

têmbung sing mengkene kae. Yèn kowe wis gêlêm nyêmbadani marang karêpku

mêngkono iku têgêse yèn kowe wis gêlêm angrujuki marang karêpku.

Têgêse “nadyan patut ing tambang têmbang manawi, wontên wadi sinuksma” iku

sênajan wis sabisa manut sambungane têmbunging layang sruti, ananging bok

mênawa kowe misih ngumpêt kaisinan. Lire nadyan patut, sanadyan wis sabisa

matut. Lire tambang, tali. Dinggo pasêmone têmbung nyambungi, sabab tali iku

sok dinggo nyambungi marang sapadhaning tali sing pêdhot. Lire têmbang,

têmbung. Iku paribasan têmbang têmbung kae. Lire wadi, barang karêp sing ora

awèh [2632] kaprungu wong akèh apadene kaisinaning uwong ya sêmono uga

kudu diumpêt aja kaprungu wong akèh. Lan iku nalare têmbung wadi dakjarwani

kaisinan mau. Lan iku dinggo pêsêmon têmbung kaisinan. Lire sinuksma,

inguwor ana sajroning ati, utawa diumpêt ana ati. ya iku nalare têmbung sinuksma

dakjarwani ngumpêt mau. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon ngumpêt, awit

têmbung ngumpêt iku barang nalar ora diketokake sênajan têmbung sinuksma ya

uga mêngkono. Ngumpêt barang nalar diworake karo ati.


(69) suksmaning sarira sari-sari/ ning buwana swabawa ya teka/ ing kalbu

kalairane/ kalairanig kalbu/ nyatèng naya nitya nampani/ sawêrdining wardaya/

nitya wahyanipun/ ing wacana gèning wêdhar/ ya dumèh sang widhayaka dayèng

wadi/ widagdèng sipta maya//


265

Mangka wong iki ciptane sêdina-dina wis pêsthi kawoworan sabab ngrungokake

sêbawane barang-barang iku dadi atine kisruh. Kayata upamane mêngkono kowe

lagi satêngah mikir nuli ninga wong mlayu-mlayu lan krungu swara sêru,

mêsthine atimu kagèt, ulatmu iya banjur mengo sabab dêlêng sing mlayu lan

ngrungokake swara mau. Wêkasan pêmikirmu gèsèh, têrus lan pangucapmu.

Mulane aja dumèh wis bisa kluwihane Widayaka, sabab iku jalarane bisa bukak

wadining sruti. Mulane ciptamu bêning, iya têka kluwihaning Widayaka.

Mulane dakjarwani mêngono têgêse mêngkene :

Têgêse “suksmaning sarira sari-sari” iku wong iki ciptane sêdina-dina misih

kawoworan. Lire suksmaning, dinggo pêsêmoning cipta kang misih kawoworan.

Sabab lire suksma, kang alus bisa angêmori ati sanajan cipta ya bangsane alus,

awit cipta iku osiking ati. Lire sarira, pêsêmone awaking uwong. Lire sari-sari,

saari-ari, sadina-dina. Iku têmbung malayu dijugag dibuwang aksarane “ha” lan

dudu sari-sari, sarining kêmbang.

Têgêse “ning buwana swabawa ya teka” iku ya ingkang marahi, awit ing barang

sabawane ing satanah-tanah lan sapomahane dhewe-dhewe. Lire ning buwana,

têmbung pêsêmon satanahe pomahan dhewe-dhewe, sabab tanahe pomahan iku

wis ewone bangsane buwana, awit lire buwana iku jagad. Lire sabawa, sabarang

kang jênêng suwara. Iku têmbung jarwa. Lire ya teka, ya [2633] ingkang, ya ika.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “ing kalbu kalairane” iku sabarang sabawa mau patrape marang ati bisa

ngowahake pikir, sabab pikir iku ana sajroning ati. Lire kalairane, têmbung

pêsêmon pênggawe patrap, awit yèn babe kalairaning bayi patrape wêrna-wêrna.

266

Sêwênèh ana lairing bayi nuli nangis, sêwênèh ana lairing bayi kang mênêng bae,

lan sêwênèh ana lairing bayi barêng karo gêtih nipas, lan sêwênèh ana lairing bayi

kang wiladah tanpa gêtih.

Têgêse “kalairaning kalbu, nyatèng naya nitya nampani” iku owahe patraping

pikir marang ati satêmah ulate mengo sabab ngrungokake sêbawane barang-

barang mau nuli mripate dêlêng sing duwe barang sêbawa dadi muwuhi owahing

pikir. Lire kalairaning, ya ora beda kaya sing dhuwur mau. Lire kalbu, sajroning

ati. lire naya, nayana, ulat. Dudu naya, nayaka. Lire nitya, netra, mripat. Têlung

gon iku têmbung kawi.

Têgêse “sawêrdining wardaya, nitya wahyanipun” iku barang karêpe sing wis

kêbuka ing ati, wêtuning karêp mêsthi mripate dêlêng nyang sing dikarêpake. Lire

sawêrdining, têmbung pasêmon karêp kang wis kabuka, sabab lire wêrdi ambuka

jarwane sabarang têmbung. Lire wardaya, sajroning ati. iku têmbung kawi. Lire

nitya, netra, gawene sok dinggo dêlêng. Iku nalare têmbung nitya dakjarwani

mripate dêlêng mau, iku têmbung kawi dinggo pêsêmon dêlêng. Lire wahya,

wêktu, wêtu, ya iku nalare têmbung wahya dakjarwani wêtuning karêp mau. Iku

têmbung kawi dinggo pêsêmon wêtuning karêp.

Têgêse “ing wacana gèning wêdhar” iku yèn wis diucapake nuli bisa kaprungu

marang wong akèh. Lire ing wacana, ing pangucap. Iku têmbung jarwa. Lire

gèning, têmbung pasêmon gone bisa kaprungu. Lire wêdhar, têmbung pêsêmon

udhare barang wadi satêmah bisa kaprungu marang wong akèh.

Têgêse “ya dumèh sang widhayaka dayèng wadi, widagdèng sipta maya” iku aja

dumèh wis bisa pramasastra, pramakawi, têmbang, têmbung, parikan, lagon,

267

wangsalan, paribasan, sabab kluwihane iku sing dinggo bukak wadining sruti

satêmah ciptane bisa bêning. Lire widayaka, “wi” luwih, “dayaka” kuat pintêr.

Lire dayèng, daya kuat pintêr. Dene dêmununge wida-[2634]yaka mau marang

kuate ing kapintêran kang nglangluwihi kaya sing wis kasêbut dhuwur mau. Iku

têmbung kawi. Lire widagda, kapintêrane ngluwihi baud. Lire sipta, cipta. Lire

maya, bêning. Têlung gon iku têmbung kawi.


(70) ati kudu kasih anèng sami/ ning tumuwuh wite kasihana/ wruhan ta de awak

dhewek/ asihing raga nêngguh/ sakadulu dalan dinalit/ paesaning sarira/ mbirat

kang kadulu/ nir ta cutaning akathah/ angkahana sarira paran bedaning/ ambawa

amangkana//


Dene yèn atimu kudu disihi marang sakpadhaning urip, iku kawitane mêrgane

disihi awakmu dhewe iku dhêmênana. Dene prêtikêle wong dhêmên mênyang

awake dhewe iku mêngkene, gulumu iku pêpêtên aja nganti kêlêbon barang

panganan utawa ombèn-ombèn sing pancèn katon kharam kabèh. Ya sanajan

barang panganan lan ombèn-ombèn mau sing pancèn katon kalal, ananging kowe

salagi ora duwe dhuwit utawa ora kuwasa tuku kang marga ana sababe liya, yèn

wis mêngkono iku kowe amung narimaa bae aja nganti kok lakoni utang nyêlang.

Apadene mênyang barang pênganggo sandhanganmu ya sêmono uga, ilangna

kabèh sing dadi kapenginanmu mênyang barang sandhangan sing katon kharam,

aja nganti kowe gêlêm nganggo. Lan sênajan barang pênganggo sing katon

pancèn khalal ananging kowe dinuju ora duwe dhuwit utawa ora kuwasa tuku

268

sabab ora kêna nganggo, kang iku kowe amung narimaa bae. Aja nganti kok

lakoni utang nyêlang, sabab yèn sakarone mau ing patukumu mrêga têka dhuwit

gonmu utang nyêlang wis pêsthi mêngkono iku bakal tuman sêtêmah ora wurung

kowe sugih utang lan ora wurung kaisinan ditagih uwong. Malah-malah yèn kowe

ora bisa nyaur bakal kuwirangan dadi gugatan. Dene yèn kowe gugu ing wurukku

mau ora-orane kêna lara wirang sing têka sakpadhamu urip. Lan kawitane olèhmu

mikir marang awakmu iku arahên mêngkene, anggêre aku nglakoni pênggawe

bêcik sing dadèkake salamêt ya mangsa bedaa ora.


Têgêse “ati kudu kasih anèng sami” iku atine yèn kudu didhêmêni marang

sakpadhane wong urip. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “wite kasihana” iku kawitane didhêmêni marang wong akèh. Iku têmbung

jarwa.

Têgêse “asih ing raga nêngguh” iku yèn wis dhêmên marang awake dhewe. Lire

raga, têmbunng dinggo pêsêmon marang awake dhewe.

Têgêse “sakadulu dalan dinalit” iku mèpèti cangkêm lan gulu aja nganti kalêbon

barang panganan lan ombèn-ombèn sing pancèn katon kharam kabèh lan sing

pancèn katon dudu duwèke dhewe. Lire sakadulu, têmbung pêsêmon barang

panganan lan umbèn-umbèn sing pancèn katon kharam lan sing pancèn katon

dudu duwèke dhewe. Lire dalan, dinggo pasêmone cangkêm lan gulu, sabab iku

dalane barang pangan lan umbèn-umbèn. Lire dinalit, pinêpêtan. Iku têmbung

jarwa.

269

Têgêse “paesaning sarira, mbirat kang kadulu” iku lan ngilangna panganggo

utawa solah bawa sing pancèn katon kharam kabèh lan barang panganggo sing

pancèn dudu duwèke dhewe. Lire paesan, dinggo pasêmone sandhang pênganggo

lan solah bawa dudu paesan kaca. Ananging mulane kaca ditêmbungake paesan

sabab dianggo dêlêng sandhangan kang tumrap ing awake lan dinggo dêlêng

barang solahe apadene paesan pantês ya sêmono uga. Mulane ditêmbungake paes

sabab wis klêbu dadi sandhangane pêngantèn. Dene yèn kang dadi jêjêr, lire paes

ambêcikake olèhe nganggo barang bangsaninng sandhangan kang tumrap ing

awake. Lire birat, ngilangake kabèh. Iku têmbung paribasan. Dene yèn lagi

surasane mulane paribasan birat mung duwe jarwa ngilangake kabèh, sabab birat

iku pasêmone têmbung barat, ananging ya bênêr yèn surasa kang mêngkono awit

barat iku yèn angluwihi gêdhene bisa ngilangake barang wêwangunan kabèh. Lire

kang kadulu, dinggo pêsêmon barang sandhangan lan solah bawa sing pancèn

katon kharam kabèh utawa barang sandhangan sing pancèn katon dudu duwèke

dhewe.

Têgêse “nir ta cutaning akathah” iku ilang lara wirange kang têka panggawene

siji-sijining wong akèh. Lire nir, ilang, ora ana. Iku têmbung kawi. Lire cut, iku

têmbung paribasan[2636]-ing kêcute esême wong kawirangan lan dudu kêcute

barang-barang. Lire ning akathah, dinggo pêsêmone wong akèh.

Têgêse “angkahana sarira paran bedaning, ambawa amangkana” iku kawitane

atimu arahên mêngkene, awake wong kana-kana kae karo awaku dhewe rak padha

bae. Anggêre klakuanku bêcik pancèn dadi slamêt, ya ora beda. Lire angkahana,

arahna, iku têmbung jarwa. Lire sarira paran bedaning, dinggo pêsêmon awake

270

dhewe gone ora beda lan awake wong akèh kana-kana kabèh. Lire ambawaha,

angawitana. Iku têmbung paribasan wong ngawiti unining sabarang lagoning

trêbang.


(71) êndi lan sang amurwa siniwi/ ewa mangkana paesan jagad/ donya ngimpun

sih sakabèh/ pan wus jênênging ratu/ kinasihan ing raja niti/ ya denya

ngupaksama/ bêking rat pinulut/ pulutên ing lokajana/ ya dumèh tumata manah

sangka wêgig/ ri sarat rinaharjan//


Lan manèh êndi ta bedane ratu karo wong cilik, ananging ewa mêngkono

sarèhning kamulyaning ratu kabiyanton ing bala kabèh, dadi wênang yèn

nglumpukna donya sabab anaa kang dinggo maringi marang balane kabèh. Lan

wis pancène ratu iku nampani bulu pêti têka ing amanca kang supaya cukupa

dinggo nutugi pambêkan bêciki nêgarane sakbawahane kabèh lan kênaa dinggo

mulut marang atining bala. Dene yèn kêtêkan wong liya jajahan dinuluta ing

donya lan panggunggung, ananging atine aja tuman dumèh wis pintêr ngêtrapake

kang mêngkono iku. Dene bêcike rêjaning nagara iku misih utama sing kanthi

sarat.


Têgêse “êndi lan sang amurwa siniwi “ iku êndia bedane ratu karo wong cilik. Iku

têmbung jarwa misih ngêmot têmbung jugagan lan pasêmon. Lire êndi, êndi ta

bedane ratu karo wong cilik iku têmbung dijugag dijukuk kawitane rong aksara.

271

Lire amurwa, angawiti. Têmbung iku dinggo pêsêmon ratu, sabab kawitane ana

sabarang prentah têka karsaning ratu. Lire siniwi, ya dinggo pêsêmon ratu, sabab

siniwi iku kawining lungguhing ratu.

Têgêse “ewa mêngkana paesan jagad” iku [2637] ewa mêngkono sarèhning

kamulyaning ratu kabiyanton ing bala kabèh, dadi seje kalakuane karo wong cilik.

Lire paesan, dinggo pêsêmon bêcike kamulyaning ratu, sabab wong wong paes

iku amung murih bêcike dinêlêng. Lire jagad, dinggo pêsêmon sakabèhing bala

sanêgara, sabab nêgara iku wis ewone bangsaning jagad.

Têgêse “donya ngimpun sih sakabèh” iku mulane ratu ngumpulake donya supaya

cukupa pinaringake ing balane kabèh. Lire ngimpun, ngimpu, ngumpulake,

nglumpukake. Iku têmbung paribasane wong ngimpu bêras. Yèn wis diintêri nuli

dikumpulake supaya nglumpuka bêrase kang gêdhe-gêdhe. Lire sih sakabèh,

dinggo pêsêmon kumpuling donya mau cukupa diparingake marang bala kabèh,

sabab lire sih asih, awèh, maringi. Iku têmbung malayu dijugag. Lire sakabèh,

dinggo pêsêmon bala kabèh.

Têgêse “ pan wis jênênging ratu, kinasihan raja niti” iku mangka wis pancène ratu

iku diwèhi bulu pêti kang têka ing amanca. Lire kinasihan, dinggo pêsêmone

wong diwèwèhi, sabab wong disihi iku kêrêp diwèwèhi nanging sing disêmoni

wong awèh pajêge bulu pêti. Lire raja niti, raja brana, donya. Lire niti, nitèn-nitèni

cacahe siji-sijine rupaning donya. dene mulane donya ditêmbungake raja sabab

donya iku disihi marang wong akèh ananging sênajan raja ya sêmono uga ya

disihi marang wong akèh. Iku têmbung kawi.

272

Têgêse “ ya denya ngupaksama, mbêking rat pinulut” iku kêkumpuling donya

bulu pêti kenaa dinggo nutugi pambêkan amulut atining bala saknêgara kabèh.

Lire ngupaksama, angupagawe ing sêsama-sama, ambêciki ing sêsama-sama, iku

têmbung jarwa. Lire mbêking rat pinulut, dinggo pêsêmon pambêkaning ratu,

mulut marang atining bala sanagara. Sabab lire bêg, pambêgan. Lire ngrat,

sakabèhing jagad. Dene mulane jagad dakjarwani bala sanagara sabab nagara iku

wis ewone bangsa jagad.

Têgêse “pulutên ing lokajana” iku yèn kêtêkan uwong kang liya jajahan pulutên

donya lan panggunggung. Lire pulutên ing loka, dinggo pêsêmon pulutên ing

donya lan panggunggung, sabab lire loka, kaeloka. Têgêse kaeloka, ya uga kabê-

[2638]cikane. Dene kabêcikan iku yèn wis kaelok marang wong akèh satêmah

dadi panggunggung lan ya iku nalare têmbung loka dakjarwani panggunggung

mau. Lire jana, jamane wong kana-kana. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ya dumèh tumata manah sangka wêgig” iku ya atimu aja tuman dumèh

wis pintêr. Lire tumata, tumanta. Iku têmbung jarwa disamarake. lire sangka

wêgig, kang angluwihi pintêr. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ri sarat rinaharjan” iku harjaning nagara misih utama kang kanthi sarat.

Lire ri sarat, ing sarat. Lire rinaharjan, rinêjakake. Rong panggonan iku têmbung

jarwa.


(72) amaharjèng sarat sarasaning/ ajar ruhun arahe mardawa/ anggêhana

sayêktine/ ika kang kengang amur-/ wa rèhing rat tika ngarjani/ kikitir ing apapa/

273

angganya talêtuh/ amideni durtyaningrat/ niminta nitya satyas arja sajati/ juti

jatining minta//


Dene sarat arjaning nagara iku mundhuta pitulunging ajar, sabab kang mau-mau

ajar bisa matrapake surasaning sarat awit sing dilakokake ngelmu pangiwa, ramal,

palintangan. Mulane yèn matur bab agama aja digugu, marga tekading ajar luwih

rêgêd niyate arêp kêdawa-dawa ora nrima urip sêpisan. Dene ing laire sing katon

sêdinane ya nyata bêcik, sabab bisa mitulungi sakpadhaning urip lan bêtah tapa,

nanging muntir agamaning Allah ciptane jaluk aja kêna pati mung kênaa nitis

marang sak karêpe dhewe.


Têgêse “amaharjèng sarat sarasaning, ajar ruhun” iku sasurasaning sarat arjaning

nagara kang mau-mau amung ajar kang bisa matrapake. Lire amaharjèng,

angrêjakake. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmone ngrêjakake nagara. Lire ruhun,

karuhun, kang mau-mau. Iku têmbung dijugag dibuwang sak aksara kang kawitan.

Têgêse “arahe mardawa, anggêhana sayêktine” iku nanging karêping ajar kêbacut-

bacut yèn matur babing agama aja digugu. Lire arahe, dinggo pêsêmon karêping

ajar mau. Lire mardawa, mara dawa, marang dawa, têgêse sadawane lêlakone

uripe ya iku karêp kang kêbacut-bacut.lan iku mau têmbung kawi garba sastra.

Lire anggêhana, tanggonana, panggahana, aja digugu. Iku têmbung jarwa

disamarake dinggo pêsêmon manggahi aturing ajar yèn ngajak ngrusak agama.

274

Têgêse “ika kang ke-[2639]ngang amur, wa rèh ing rat tika ngarjani” iku ika kang

dilakokake kawitane ngelmu pangiwa, dadi dhengêr sarate arjaning nagara. Lire

amurwa, angawiti utawa kawitan. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon kawitane

ngelmu pangiwa. Lire rèh ing rat tika ngarjani, dinggo pêsêmon pênggawene

sarate nêgara kang ngarjakake, sabab lire rèh, barang pêgawe. Lire ing rat, ing

jagad. Dene mulane jagad dakjarwani nêgara sabab nagara iku wis bangsane

jagad. Lan têmbung rat iku dinggo pêsêmon nagara. Lire tika, ika. Iku têmbung

jarwa disamarake. lire ngarjani, ngrêjakake. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “kikitir ingapapa” iku awake ajar ngalamat bakal bilahi. Lire kikitir,

dinggo pêsêmone têmbung ngalamat sabab nalare ana kayata, pupuse godhong

têmbako iku wis lumrah padha ditêmbungake kitir awit ing dadine ngalamat enak

dhewe. Lire papa, awak kang kêna sabarang lêlara. Iku têmbung kawi dinggo

pêsêmone wong kêna bilahi ngêlakoni larane siksa ngakherat.

Têgêse “angganya talêtuh” iku awake ajar kuwalêdên dosa. Lire angga, awak.

Dinggo pêsêmon awake ajar. Lire talêtuh, lalêtuh, lalêtêh, latêh, latak. Latak iku

rêgêding nila kang malêd ana ngisor jêmbangan wêdêlan. Ya iku nalare têmbung

talêtuh dakjarwani kuwalêdên dosa mau, lan iku dinggo têmbung pêsêmon walêde

dosaning ajar.

Têgêse “amideni durtyaningrat” iku niyate ala arêp balèn-balèni uripe, ora

mupakat lan lakuning agama Islam kang wis kanggo wong sakjagad. Lire

amideni, ambalèn-balèni. Iku dinggo pêsêmon ambalèni uripe, sabab têmbung

mideni iku dadi paribasane wong balèni ngitung dhuwit.

275

Têgêse “niminta nitya satyas arja sajati” iku nanging sing katon sêdinane

pênjaluke atine nyata bêcik, sabab tapa lan kênaa mitulungi bêcik marang

sakpadhane. Lire niminta, ing panjaluk, ing panêdha. Iku têmbung jarwa

disamarake. lire nitya, netra. Iku têmbung kawi dinggo pêsêmon katon, sabab

netra iku yèn dinggo dêlêng barang-barang bisa katon. Lire sa, dinggo pêsêmon

sadinane. Lire tyas, ati. Lire arja, dinggo [2640] pêsêmone têmbung bêcik, sabab

yèn awit arjaning nagara mêrga kèhe kang padha omah-omah lan akèh tuluse

kitrining pomahan wusana disawang katon bêcik. Lire sajati, sanyata. Iku

têmbung kawi.

Têgêse “juti jatining minta” iku wusana sing dijaluk nyata ala, sabab jaluk aja

kêna pati mung kênaa nitis mênyang sakarêpe dhewe. Lire juti, ala. Dene mulane

têmbung juti duwe jarwa ala sabab têgêse juti, juwêt ati, atining uwong kang

juwêt. Dene gêlising catur rupane ati kang juwêt iku sêbarang kang dikarêpe kudu

kêsusu ora sabar lan wis mufakat. Yèn têkone wong ora sabar iku nyata ala, iku

mau têmbung kawi. Lire jati, nyata. Iku têmbung kawi. Lire minta, jaluk, nêdha,

nyuwun. Iku têmbung jarwa.

(73) siasat saksat sagara gêni/ gênêngan gatha mesi salwira/ tana sawala têrêhe/

sambanging rat kasumbung/ saisining têrêhing bumi/ bumi samba sajarwa/ jêr

tekang tinurut/ sarasa kuswèng kusuma/ sumêrning ganda tuduh wêrnaning sari/

sariris ning amarta//


Lan manèh ratu iku wêsi asate sing akèh wêrnane lan sing nglarani kabèh utawa

ngadêgêna gêdhong kang gêdhe, piranti diisèni wong katrap dosa kang

276

mrêtanggung saliya putra niyaka sêntana. Dene yèn wis têmên bênêr pangadilane

sênajan putra sêntana sapangisor amasthi ora ana suwala, malah adile kawruhan

misuwur saisining bumi kabèh yèn sarta nurut kukuming agama sarak Rasulullah,

sabab tanah Jawa iki nurut sarengate tanah Arab. Tanah Arab nurut kadising

Rasullullah, mangka kadising Rasulullah amung nuduhake panggawe bêcik.

Mulane satiba-tibane donya akherat slamêt.


Têgêse “siasat saksat sagara gêni” iku wêsi asate sing akèh wêrnane lan sing

nglarani kabèh. Lire siasat, wêsi asat. Dene mulane diarani wêsi asat sabab

patrapane wong dosa kang dilarani karo piranti wêsi kang ora ngêtokake gêtih.

Dene rupane mêngkene, kaya ta wong dirante ing wêsi lan binalênggu tangane ing

wêsi utawa wong bi-[2641]nêlok sikile kinunci ing wêsi lan sapêpadhane kang

jênêng patrapan wêsi ora ngêtokake gêtih yaiku padha wêsi asat kabèh lan iku

têmbung jarwa. Lire sagara, dinggo pasêmone têmbung akèh wêrnane, sabab

sagara iku banyune akèh lan isining sagara wêrna-wêrna. Lire gêni, dinggo

pêsêmone têmbung nglarani, sabab gêni iku panas, yèn digêpok nyata nglarani.

Têgêse “gênêngan gatha mesi salwira” iku ngadêgêna gêdhong kang gêdhe

dhuwur, piranti diisèni wong dosa saliyane putra santana nayaka. Lire gênêng,

lêmah mênggêr dhuwur. Iku têmbung paribasan. Lire gatha, dinggo pêsêmone

rêrupan kothong. Ya iku nalare têmbung gênêngan gatha dakjarwani gêdhong

kang gêdhe dhuwur mau, sabab gêdhong iku yèn durung diisèni misih jênêng

kothong. Lan wulang dalêm ingkang sinuhun senapati iki labête ing kênyataan

saiki ya miih ana rupane kayata kae gêdhong gêdhe loro sakiwa têngêne gladhag

277

iku nyatane. Lire mesi, isi. Iku têmbung jarwa disamarake, dudu mesi mèksi,

ningali. Lire sal, saliyane. Iku têmbung dijugag mung dijukuk kawitane sakaksara.

Lire wira, prawira, para wira, kang padha angluwihi akèh barang kabêcikane

utawa barang kapintêrane. Dene mulane têmbung prawira dakpangkonake marang

putra santana, nayaka, sabab priyayi têlung pangkat iku pantês yèn wanguna

prawira. Iku mau têmbung kawi dinggo pêsêmone putra santana nayaka.

Têgêse “ana sawala têrêhe” iku yèn wis bênêr adile sênajan putra santana

sapangisor ya ora ana suwala. Lire tana sawala , tan ana suwala, ora ana suwala.

Iku têmbung jarwa disamarake. Lire têrêhe, turute mangisor. Iku dinggo pêsêmon

têmbung sapêngisore lan dudu têrêh-têrêh têdhak.

Têgêse “sambanging rat kasumbung” iku yèn wis jêjêg pangadilane amasthi

kawruhan marang sarupaning uwong kang liya jajahan têka ing bumine dhewe

sarta misuwur adiling karaton. Lire sambaing, paribasane têmbung nganglang,

dinggo pêsêmone têmbung ngawruhi. Sabab wong nganglang iku kudu gawruhi

marang barang kang dinganglangi. Lire rat, sakabèhing jagad [2642] iku dinggo

pêsêmon sakabèhing bumi, sabab bumi iku kang dadi jêjêr rupaning jagad. Lire

kasumbung, kasumbung-sumbunge misuwuring wrêta, dadi nyaturake wong kana-

kana.iku têmbung jarwa paribasan.

Têgêse “saisining têrêhing bumi, bumi samba sajarwa, jêr tekang tinurut” iku

wong saisining bumi kang padha agama Islam saurute kabèh amasthi manut

sarengate tanah Arab ang mêtu têka kadise Rasulullah, jêr iku sing diturut. Lire

têrêh, dinggo pêsêmon têmbung têturutan, dudu têrêh têrah, turun têdhak. Lire

278

bumi sam, dinggo pêsêmone tanah Arab kang padha Islam. Lire tekang, ika, iku,

ingkang. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sarasa kuswèng kusuma” iku sarasane barang dhawah pangandikaning

Rasulullah. Lire sarasa, sakabèhe surasaning pangandika. Iku dinggo têmbung

pêsêmon surasaning Kadis Rasul. Lire kuswèng, dinggo pêsêmon ambune

kabêcikaning kadis. Lire kusuma, kêmbang kang gandane wangi dinggo pêsêmon

ganda kabêcianing Rasulullah, sabab têmbung wangi iku ewone têmbung bêcik.

Dene kusuma mau dudu kusuma trahing ratu tanah Jawa.

Têgêse “sumêrning ganda tuduh wêrnaning sari, sariris ning amarta” iku

sakwêrnaning pangandika Rasulullah amung nuduhake barang rupane pênggawe

bêcik pikantuke saktiba-tibane donya ngakherat salamêt. Lire sumêrning, sama

wrênane, sakrupa-rupane, sakwêrnane. Iku têmbung jarwa disamarake. lire ganda,

tunggale sing muni kuswèng mau. Lire sari, sari rasa, rasane pênggawe bêcik. Lire

riris, dudu riris grimis udan, yaiku pêsêmone satiba-tibane yèn grimisa satlêtik-

tlêtike. Lire marta, banyu kang adhêm yèn diumbe pikantuke mênyang awak dadi

ayêm, mênyang ati dadi aris, lan ya iku nalare têmbung marta dakjarwani salamêt

donya ngakherat mau awit wong slamêt donya ngakherat iku ngluwihi ayêm arise

sabab ora dislomoti gêni. Lan iku mau têmbung kawi dinggo pêsêmon slamêt.


(74) salwir bawaning kang sinung wadi/ ing naya mong jagad jaga-jaga/ arjuning

rat saesthine/ asthagina ginêlung/ kang ginulang-gulang ing pangling/ rèh sang

ramawijaya/ wijiling pamuwus/ marang ing sang wibisana/ sananing astha guna

gunitèng sari/ sarèhning astha brata//

279

[2643] Têgêse mêngkene :

Dene sarupaning wong gêdhe sing wis diandêl marang ratu iku barang klakuan lan

prentahe sing bisa ngêmong marang wong cilik, sabab supaya jêjêg olehe jagani

nagarane sanajan para nayaka ya uga mêngkonoa kalakuane. Lan sêkabèhe iku

sing pêsthi pamikire bisaa awèh srêjuning ati nyang wong saknagara sarta pantês

wong gêdhe-gêdhe iku yèn nyakêpa pênganggoning kabisan kang wolung bab

kaya dene klakuane sing digulag bêthara Rama sing diwurukake nyang Wibisana.

Olehe dunungake asale kêbisan wolung bab iku padha digunêm ing prayogane

klakuan wolu mau, awit bêcik pratikêling prênatan. Dene dununge siji-sijining

klakuan mêngkene.


Têgêse “salwir bawaning kang sinung wadi, ing naya mong jagad jaga-jaga” iku

sakrupaning wong gêdhe lan para nayaka ang wis diandêl marang ratu. Iku barang

prentah lan klakuane kang bisa ngêmong marang wong cilik dadi jêjêg olèhe

jagani nêgarane. Lire salwir, sakrupane. Iku têmbung jarwa. Lire bawa, sêbawa.

Dinggo pêsêmon sêbawaning ucap olèhe paprentah. Lire kang sinung wadi,

dinggo pêsêmon kang padha diandêl marang ratu, sabab yèn durung diandêl ora

pantês yèn diparingana ngrêksa wadining ratu. Lire naya, nayaka, wong gêdhe

dudu naya nayana ulat. Iku têmbung kawi. Lire mong, momong. Dinggo pêsêmon

bisaa momong marang wong cilik. Lire jagad, dinggo pêsêmon nêgara, sabab

nêgara iku wis bangsaning jagad. Lire jaga-jaga, dinggo pêsêmon jêjêga olèhe

jagani nêgarane.

280

Têgêse “ arjuning rat saesthine” iku lan sing bisa gawe srêju marang atine wong

saknagara. Lire arju, asarêju. Iku têmbung paribasan disamarake dinggo pêsêmon

awèh srêju. Lire awèh srêju, awèh rujuking ati, awèh condonging ati. lire ngrat,

sakabèhe jagad, dinggo pêsêmon sakabèhe wong sanagara. Lire saesthine, saosike

atine. Dinggo pêsêmon atine wong sanagara, dudu saesthi saestu.

Têgêse “astha gina ginêlung” iku sarta kacakêp panganggone kêbisan kang

wolung bab. [2644] lire astha, wolu. Iku têmbung kawi. Lire gina, guna, pintêr,

bisa. Iku têmbung kawi disamarake. lire ginêlung, dinggo pêsêmone têmbung

kêcakêp, sabab wong gêlung iku nyakêpi rambute.

Têgêse “kang ginulang-gulang ing pangling, rèh sang ramawijaya” iku kang wis

kocap sabarang rèhe kabisan wolu mau, digulang ing Bathara Rama. Lire ing

pangling, ing pangucap, dinggo pêsêmon têmbung kang wis kocap, sabab lire

kang wis kocap iku wis tau cap ing pangucap. Lire rèh, barang pênggawe.

Têgêse “sananing astha guna gurnitèng sari” iku asale kabisan wolu mulane

digunêm denng bêciking klakuan. Lire sananing, sasanane, panggonan asal

mulane. Lire ngastha, astha, wolu. Iku têmbung kawi. Lire guna, bisa, pintêr. Iku

têmbung kawi. Lire gunitèng, gunêm ta. Iku têmbung jarwa disamarake. lire sari,

têmbung pêsêmon bêcik, sabab sari iku ewone têmbung bêcik lan dudu sari

barang-barang.

Têgêse “sarèhning astha brata” iku sapratikêle kalakuan wolu. Lire sarèhning, sak

êrèhe, sak pênggawene pratikêl. Iku têmbung jarwa disamarake, lan dudu

sarèhning nyarèhake barang têtêmbungan. Lire ngasta, astha, wolu. Lire brata,

laku, kalakuan. Rong gon iku têmbung kawi.

281


(75) brataning hyang endra purwèng kawi/ sira ngudanakên kramaning rat/

amartèng jagad jagane/ sotya dana sumawur/ tan ana tan minartèng budi/ gumanti

yama brata/ dhumêndheng krama dur/ jana gêlahing bawana/ nadyan mênggêhing

braya sita tan pilih/ malah maluya pêjah//


Bathara Endra iku kaluwihane nglakokake witing kabêcikan, sabab mratani olèhe

ngurmati sakpadhaning urip lan awèh enak atine wong sakjagad dieman aja nganti

susah utawa mratani olèhe dana donya sêtêmah êmpaning dana ora ana kang ora

ayêm. Dene yèn klakuane Bathara Yama kêncêng olèhe matrapake ukum nyang

sakrupaning sing nglakoni ala durjana. Senadyan mênyang anak brayate dhewe ya

ora dibeda olèhe matrapi, malah dadining pati ora awang-awangên ngêtrapake.


Têgêse “brata purwèng kawi” iku kaluwihane nglakokake uwiting kabêcikan.

[2645] lire brata, laku, klakuan. Lire purwa, kawitan. Lire kawi, kaluwihan.

Têmbung têlung gon iku têmbung kawi.

Têgêse “ ngudanakên kramaning rat” iku warata gone ngurmati marang

sakrupaning uwong. lire ngudan, dinggo pêsêmon tibaning mratani. Lire krama,

kurmat. Dene kurmat iku akèh wêrnane, yèn kurmating têmbunging pangucap

diarani basa krama, mêdhune marang basa ngoko. Yèn kurmate laku lungguh

solah tingkah diarani tata krama, lan ana kurmat barang swara sing pantês, lan ana

kurmat sêsuguh atur-atur wèwèh. Iku têmbung kawi. Lire ngrat, sakabèhing jagad

282

dinggo pêsêmon sakabèhe rupaning uwong, sabab sakrupaning uwong iku padha

ngambah jagad.

Têgêse “ amartèng jagad jagane” iku awèh ayêm marang atine wong sakjagad,

dieman aja nganti susah. Lire amartèng, angarisi, êmpane marang ati dadi ayêm.

Iku têmbung kawi. Lire jagad, dinggo pêsêmone wong sakjagad, sabab

sakrupaning uwong padha ngambah jagad. Lire jagane, dinggo pêsêmon jagani

kasusahane, sabab eman-eman yèn ngantia susah wong padha rewange urip.

Têgêse “sotya dana sumawur” iku maratani olèhe dana donya. lire sotya, intên,

mirah, sakpênunggale. Iku dinggo pasêmone donya, sabab intên mirah bangsaning

donya. Lire dana, pawèwèh. Iku têmbung kawi. Lire sumawur, dinggo pêsêmon

maratani. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “tan ana tan minartèng budi” iku ora ana sing ora diayêmake atine. Lire

minartèng, ingarisan, patrape marang ati dadi ayêm. Iku têmbung kawi. Lire budi,

têtêkoning ati. iku têmbung jarwa.

Têgêse “gumanti yama brata” iku gênti kalakuane Bathara Yama. Lire brata, laku,

klakuan. Iku têmbung kawi.

Têgêse “dhumêndheng krama dur, jana gêlahing bawana” iku matrapi wong

tinggal kurmat lan wong durjana utawa sarupane kang padha laku ala ana ing

jagad. Lire dhumêndheng, andhêndha. Iku dinggo pêsêmone têmbung matrapi,

sabab wong di dhêndha iku dipatrapi kang dadi lupute. Lire krama, kurmat. Dene

kurmat iku akèh wêrnane, yèn kurmate têmbunging pangucap diarani basa krama,

mêdhune mênyang basa ngoko. Yèn kur-[2646]mate laku lungguh solah tingkah

283

diarani tata krama, ana kurmat barang swara sing pantês lan ana kurmat sêsuguh

atur-atur wèwèh. Iku mau têmbung kawi. Lire durjana, yèn ditêmbungake

jarwasuta barang sumêjane ana gorohe, sabab princine mêngkene. Lire dur, dora,

goroh. Lire ja, sumêja. Iku têmbung dijugag mung dijukuk pungkasane. Lire na,

ana. Iku têmbung dijugag kaya kae mau. Dene yèn durjana mau dinggo têmbung

kawi. Lire durjana, wong ala, mêngkono iku rosing rasa sêkarone wis nunggal

sabab goroh iku ya ewone têmbung ala. Dene wong ala kalakuane iku kang pêsthi

ya goroh lan iku nalare gone bisa nunggal mau. Lire gêlah, ala, iku têmbung kawi.

Dene mulane têmbung gêlah duwe jarwa ala sabab yèn dinggo têmbung jarwa

suta. Lire gêlah, gêla, dene gêla iku ewone têmbung ala têgêse wis nunggal ala

padha ala. Lire bawana, sajagad kabèh. Iku têmbung kawi.

Têgêse “nadyan mênggêhing braya sita tan pilih” iku sênadyan mungguh anak

brayate dhewe ya ora dibeda. Lire braya, pasêmone têmbung brayat. Lire sita,

pasêmone têmbung suta, anak.

Têgêse “malah maluya pêjah” iku malah dadining pati ora awang-awangên

atrêpake. Lire maluya, waluya, waras. Dene mulane têmbung waras dakjarwani

dadi sabab wong lara iku yèn wis waras misih dadi wong urip. Dene yèn wong

lara nuli mati têgêse wis bubrah nyawane têka ing awake. Sêmono biyèn aku kang

jarwani, dene yèn liyane aku kang jarwani sumangga. Lan iku mau têmbung

pêsêmon.


(76) umalwa malwa ing kanulahi/ salaha saumawêring sahrat/ paragêng tanggwa

tênggêke/ sahisya inalêbur/ brastha tumpês tapis kabêsmi/ kaping tri ya ta surya/

284

brata kataruntun/ umingsêp tirta sadrasa/ tan karasa rasane sarèh ya dening/ tan

anggagya sagatya//


Sabab yèn lowah-lowaha patrapane ora wurung katon baukêpini, dene alane kang

diiloni bakal dadi kawitane pêngirèn lan supaya dadia pangilon marang wong

gêdhe-gêdhe ing nagara. Aja nganti ora mangga ngêtrapake lupute anak putu

amung emana gulune dhewe aja nganti katut dosa sabab sa-[2647]kèhe laku ala

bisaa tumpês lêbur têka patrapan. Dene kalakuane Bathara Surya ngêtrapake

pirukun, paworing rasa kang nêm bab, legi, gurih, pêdhês, asin, kêcut, pait.

Êmpaning rukun jaluk-jinaluk, wèwèh-winèwèhan, kang marga panggawe ayêm

ora kêsusu.


Têgêse “ umalwa malwa” iku yèn ngantia mluwa-mluwa utawa lowah-lowaha

patrapane mundhak dadi pangumêl-umêl. Lire umêl-umêl, iku têmbung paribasan

dijugag mung dijukuk kawitane sakaksara. Lire malwa-malwa, maluwa-maluwa,

mluwa-mluwa, lowah-lowah. Iku têmbung garba sastra ya uga kawi.

Têgêse “nulahi” iku nuluhi, nyoloki, ngobori. Iku têmbung pêsêmon ngatokake,

sabab supama nuju mangsa pêtêng uwong nggo golèki barang duwèke kang ora

katon amêsthi kudu dicoloki utawa diobori kang supaya murih katone. Apa manèh

lire nulahi mau pêsêmone têmbung nulari.

Têgêse “salaha saumawêring sahrat” iku lupute wis kasauran yèn kakèhan ubêng

mundhak dadi kêmèrèn wusana maratani sakabèhe. Lire salah, luput, kaluputan.

285

Iku têmbung malayu. Lire sau, kasauran. Iku têmbung dijugag mung dijukuk

têngahane rong aksara. Lire mawêr, mak uwêr, mubêng. Iku têmbung paribasan.

Lire sahrat, sakabèhe. Iku têmbung kawi.

Têgêse “tanggwa tênggêke” iku amung tunggua gulune dhewe, amung ngemana

awake dhewe. Lire tanggwa, tunggua. Iku ewone têmbung kawi. Lire tênggêke,

tênggake, gulune. Iku têmbung kawi.

Têgêse “sahisya inalêbur” iku sênajan isining nagara, padha cacat ala durjana

kabèh ya pêsthi dilêbur têka ing patrapan. Lire sahisya, dinggo pêsêmon isining

nagara. Lire ina, dinggo pêsêmon ing cacate kadurjanan.

Têgêse “brastha tumpês tapis kabêsmi” iku malah lêbur tumpêse, sirnaa saengga

kobong. Lire brastha, lêbur. Iku têmbung kawi. Lire kabêsmi, kaobong. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “kaping tri ya ta surya, brata kataruntun” iku dene kang kaping têlu nuli

nyandhak klakuane Bathara Surya. Lire tri, têtêlu. Iku têmbung kawi. Lire ya ta,

[2648] ya taw au, barêng mêngkono, basa mêngkono. Iku têmbung jarwa yèn

bacutake andhêge barang carita. Lire surya, dinggo nyêmoni jênênge Bathara

Surya. Lire brata, laku, klakuan. Iku têmbung kawi. Lire kataruntun, nuli nututi.

Iku têmbung paribasan taruntunan kae, utawa têmruntun kae. Dene mulane

wudêle wong gêdhe dikramakake trantunan sabab wudêl iku panggonan tancêping

usus kang katut ana ngêmbing-êmbing. Dene wêtune êmbing-êmbing iku sakwise

wêtuning bayi, nuli truntunan ngêmbing-êmbing mêtu kajaba ana pangkalane. Ya

iku nalare wudêle wong gêdhe dikramakake truntunan mau.

286

Têgêse “umingsêp tirta sadrasa” iku sêsêp pinêsêp pirukun jaluk-jinaluk ing

kêdadahane banyu kang nêm bab, lêgi, gurih, pêdhês, asin, kêcut, pait. Lire

umingsêp, têmbung pêsêmone sêsêp sinêsêp, jaluk-jinaluk. Lire tirta, banyu. Iku

têmbung kawi. Lire sadrasa, dinggo pêsêmone rasa nênêm kaya dhuwur iku mau.

Têgêse “tan anggagya sagatya” iku kang ora kasusu panggawene ing pamalês.

Lire tan agagya, ora gage-gage utawa ora kasusu. Iku têmbung paribasan. Lire

sagatya, sagawe, iku têmbung kawi.


(77) yèn angulih-ulih kalalahning/ ripu ring pangiwa tan katêngran/ surya brata

pangisêpe/ saka ping pat kahayun/ sasi brata marta mênuhi/ pasuking sukaning rat/

ywrulat saha guyu/ mrêdukomala marwata/ konang-onang anangi nala suwardi/

warda angde susatya//


Lan bisa ngulih-ulih atining mungsuh kang kalah marga cidra ora krasa

pêngarahe. Dene kêlakuane Bathara Candra ngenaki lan awèh suka padhaning

urip, sarta manggung sumèh ulate kang tungtung mèsêm lan mintir danane murih

suka sarta wis kocap bisa mintêrake wong bodho. Kang awit olèhe dunungake

barang klakuan kang tansah mindêng olèhe awèh bangêting katêmêman.


Têgêse “ yèn angulih-ulih kalalahning, ripu ring pangiwa tan katêngran” iku yèn

mulihake atine mungsuh sing kalah mêrga cidra iku ora kêtara. Lire ngulih-ulih,

287

dinggo pêsêmon ngulih-ulih atining mungsuh. Lire kalalahning, kang kalahe

utawa kalah ing. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire ripu, mungsuh. Iku têmbung

kawi. Lire ring pangiwa [2649], ing panggawe ala. Iku têmbung pêsêmon. Dene

mulane têmbung pangiwa dadi pêsêmone ing panggawe ala sabab yèn supama

barang rêrupan kang ala iku pantês yèn dikiwakna panggonane. Dene panggawe

ala marang mungsuh iku amung laku cidra, ya iku nalare têmbung pangiwa

dakjarwani cidra mau. Lire tan katêngran, dinggo pêsêmon ora kêtara yèn ana tata

têngêre laku cidra.

Têgêse “surya brata pangisêpe” iku pêngarahe ing kalakuane Bathara Surya. Lire

surya, pêsêmone jênênge dewa kang duwe kalakuan. Lire pangisêpe, dinggo

pêsêmon têmbung pangarahe, sabab kayata tawon kang ngisêp marang kêmbang

ika kang diarah amung madune.

Têgêse “saka ping pat kahayun” iku pikukuh kaping pat kang diarêpake. Lire

saka, dinggo pêsêmone têmbung pikukuh, sabab kukuhe dêging omah kalawan

saka. Lire kahayun, kêkarêp, kaarêpake, diarêpake.

Têgêse “sasi brata marta mênuhi” iku klakuane Batara Candra ngluwihi arise bisa

ngayêmake atining uwong. lire sasi, dinggo nyêmoni jênênge Batara Candra sabab

yèn têmbung kawi sasi iku diarani candra. Lire brata, laku, kalakuan. Lire marta,

aris utawa adhêm ayêm, sabab têgêse marta banyu kang adhêm. Dene panjukuku

têka têmbung toya marta lan rong gon iku têmbung kawi. Lire mênuhi, ngluwihi,

ngêbaki. Têmbung iku dinggo pêsêmon ngluwihi arise, têgêse têpunging nalar wis

padha rasane, sabab ngluwihi ya padha ngluwihi. Dene mênuhi mau têmbung

malayu têgêse pênuh, kêbak.

288

Têgêse “pasuking sukaning rat” iku awèh bungah marang sakpadhaning urip. Lire

pasuking, pasunging, angsunging, awèh marang, iku têmbung jarwa. Lire suka,

bungah, dudu suka nyukani ngêwèhi, iku têmbung jarwa. Lire ngrat, sakabèhe

jagad. Dinggo pêsêmon sakabèhe wong urip, sabab sarupaning wong urip padha

ngambah jagad.

Têgêse “ywrulat saha guyu” iku ngwêruhake ulate kang tungtung mèsêm. Lire

ywru, ngwêruhi. Iku têmbung garba sastra disamarake mêngku têmbung kerata,

dene kang diwêngku aksara “ha” disuku sabab burine anuli aksara “la” gêbug

marang “ta” [2650]. Lire saha, karo, kaliyan. Iku têmbung jarwa kang dadi atêr-

atêre têmbung krama tumraping layang nawala lan ibêr. Lire guyu, dinggo

pêsêmone têmbung mèsêm, sabab mèsêm iku wis ewone guyu.

Têgêse “mrêdukomala marwata” iku mintir danane donya kang murih suka. Lire

mêrdu, pêsêmon mintir ambune wangining kêmbang kang mawa madu katut

angin. Lire komala, sotya, musthika, iku dinggo pêsêmon donya. Lire marwata,

suka marwata. Iku têmbung dijugag dibuwang kawitane rong aksara.

Têgêse “konang-onang anangi nala suwardi” iku komuk bisa ngunggar atine

wong jêrih. Lire konang-onang, kahanan sabêcike kang wis kawrêta ing kana-

kana yaiku wis kasuk barang kabêcikane. Iku têmbung kawi. Lire anangi,

anggugah. Iku dinggo pêsêmone têmbung angunggar ati kang turu kuwanènane.

Lire nala, ati, gênining ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “suwardi” iku awèh surup jarwane dununging sabarang têmbung. Lire su,

sng, asung, awèh. Iku têmbung jarwa disamarake. lire wardi, têgês, makna, jarwa,

apa dene lire. Iku têmbung kawi.

289

Têgêse “warda angde susatya” iku bangêt mindêng olèhe awèh katêmênan. Lire

warda, tuwa, wong atuwa. Dene mulane têmbung warda dakjarwani bangêt

mangka maknane tuwa utawa wong tuwa mêngkono iku, sabab umure wong tuwa

iku bangêt olèhe ngungkuli marang umure wong ana donya. Iku têmbung kawi.

Lire angde, angda, anda, andon, mandêng, mindêng, manggung, tansah. Dene

têmbunge pitung bab iku kang dadi jêjêr têmbung andon. Iku kawi têmbung

paribasane wong amèk iwak kang lunga têka ngomah mboh parane lawas ulihe

sing jêjala mung mindêng ngrakat tansah jaring manggung babon. Têgêse sasèn

ora tumuli mulih amung mandêng dhêmêne amèk iwak saking adrênging karêp

dituruti. Lire su, sung, asung, awèh. Iku têmbung jarwa disamarake. lire satya,

têmên, katêmênan. Iku têmbung kawi.


(78) kaping lima kamuksan gunadi/ bayu brata ywan manginte kridha/ ning rat tan

ana wangêne/ myang awruhanèng sabu/ dining dadi panduming ati/ suwara anon

taman/ tinon ing naya truh/ trahning kalêngka ya lila/ istha dwisthaning rat taman

kêna mosik/ sosik ingkang aksama//

[2651] Têgêse mêngkene :

Kabisan kaping lima klakuane dewa Bathara Bayu. Iku yèn mawas ciptane wong

akèh ora pakewuh sênajan pikire wong akèh wêrnaa pira-pira ya uga ngawruhi.

Dene margane dhèngêr manut adat solah bawaning uwong kang wis tuman

mangkono sabawane. Dene yèn disawang ulate Bathara Bayu amasthi katon

wingit, malah wangune ora kêna dijaluki tulung ananging êntroking kênyataan

têlênge karêpe ngluwihi blaba tur lila lan pangèsthining ati gêdhe pamupusane

290

narima, sama yèn wis dadi bêbêre ora kêna owah ananging ciptaning ati mung

kudu ngapura.


Têgêse “kaping lima kamuksan gunadi, bayu brata” iku kaluwihane ing kabisan

klakuane Bathara Bayu. Lire muksa, ilang, ora katon. Iku dinggo têmbung

pêsêmon wataking dewa, sabab dewa iku watake ora katon. Lire gunadi,

kapintêran kang adi. Iku têmbung kawi. Lire bayu brata, kêlakuane Bathara Bayu.

Iku têmbung kawi.

Têgêse “ywan manginte kridha-, ning rat tan ana wangêne” iku yèn ngawasake

pikire wong akèh ora pêkewuh. Lire manginte, angintip, anginjên satêmah bisa

ngawasake kang diinjên. Lan iku nalare têmbung manginte dajarwani ngawasake

mau. Lire kridha, yèn jarwa sutane pikir sing misih ana dhadha durung kawêtu.

Lire ngrat, sakabèhing jagad. Iku dinggo pêsêmone wong akèh sabab wong akèh

kabèh padha ngambah jagad. Lire tan ana wangêne, ora ana pakèwuhe, sabab yèn

nganggo ati wangêning amasthi pêkewuh, wusana barêng tanpa wates dadi ora

pêkewuh. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “myang awruhanèng sabu-, dining dadi panduming ati” iku lan yèn

ngawruhi atining uwong sênajan budine dadia pirang-pirang wêrna ya uga

dhengêr. Lire myang, lan. Lire ngawruhanèng, ngawruhana. Rong gon iku

têmbung jarwa. Lire sabudi, dinggo pêsêmon sabudining uwong. lire pandum,

dinggo pêsêmon wêrna-wêrnane pikire wong akèh, sabab supama wong ngêdum

hajating ratu mêsthine wêrna-wêrna kang duweni bageyan.

291

Têgêse [2652] “suwara anon taman” iku dene jalarane dhengêr didêlêng lan

dirungokake swarane lan polahe uwong awit dadi adat katumanane dhewe-dhewe.

Lire anon, dinggo pêsêmon dêlêng lan ngrungokake. Lire taman, tuman. Iku

têmbung paribasan taman-tuan kae.

Têgêse “tinon ing naya truh” iku yèn didêlêng ulate rêgu wingit. Lire tinon,

didêlêng. Iku têmbung jarwa. Lire naya, nayana, ulat. Dudu naya nayaka, iku

têmbung kawi. Lire truh, atêruh, dene rupane têtêruh iku yèn nuju mangsa kêtiga

langite mêndhung sawêtara pêtêng ora grimis ora angin. Iku jagad iki yèn

disawang pasêmone wingit, lan iku nalare têmbung truh dakjarwani wingit mau.

Lan aku ora gêlêm têmbung têmbung atêruh yèn anjarwanana taturuhe

pênggalihing ratu kang susah, sabab ora mêsthi kalakona.

Têgêse “trahning kalêng kaya lila” iku nanging êntraging kênyataan dêlênging ati

ing karêpe mung blaba lan lila. Lire trahning, êntrage. Dinggo pêsêmon êntrage

karêping ati, lan iku têmbung paribasaning panêgar yèn akon ngawruhi polah

lakuning jaran. Lire kalêng, kang têlêng. Iku dinggo pêsêmon têlênging karêp.

Têgêse “istha dwistha” iku maesthining ati mung kudu narima. Lire istha, dinggo

pêsêmon saesthining ati, dudu istha, isthane, ondhe-ondhene. Lire dwistha, dwi

“loro” astha “wolu” dadi sêpuluh. Ya iku paribasan têmbung muwus puluh-puluh

kae, têgêse wong clathu puluh-puluh iku wis muwus narima. Ya iku nalare

têmbung dwistha dakjarwani narima mau, iku têmbung kawi garba sastra

wangsalan.

Têgêsê “ning rat taman kêna mosik” iku yèn wis dadi bênêre sarta mupakat lan

wong akèh amasthi datan kêna owah. Lire ning rat, ing jagat. Iku dinggo

292

pêsêmone wong akèh, sabab wong akèh padha ngambah jagad. Lire taman kêna,

datan kêna, ora kêna. Iku têmbung jarwa disamarake. lire mosik, obah, owah. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “sosiking kang aksama” iku saosiking ati mung kudu ngapura. Lire

sosiking, pêsêmon saosiking ati. lire ngaksama, ngapura. Iku têmbung jarwa.


(79) kaping nêm amuktya sarasaning/ arjaning praja sarya ngenaka/ datan

anggêpok ragane/ pan jatine angayu/ kayaktiyan kadi pralagi/ yyan tatungkuling

jagad/ sina têmahipun/ yèka tandhaning abrata/ cirining jênêngan jênêk amiranti/

asamar saking driya//


Dene kang kaping nêm kalakuane Bathara Cakra iku kadhêmênane mung gawe

arjaning nagara lan dhêmên ngenaki atining uwong, nanging olèhe matrapake

disangkribi ora kawruhan akèh. Lan ya iku ujude wong golèk kabêcikan kang

nyata, sabab olèhe ngatrapake kabêcikan ora katon saka awake dhewe. Têgêse

amung katona têka kang gawe urip, lan manèh yêktine wong ana rupane kayata

wong pêrang iku têmên dudu gaweyaning mênusa, kang pêsthi ya gaweyaning

Allah. Semono uga wong gawe kabêcikan yèn pancèn kêtrima marang Allah ora

susah bêcike dikatokake marang wong akèh, amasthi Allah Tangala dhewe kang

nrima. Dene yèn pancen ora kêtrima marang Allah ya sanajan bêcike dikatokna

wong sêjagad, mangsa Allah Tangala narimaa. Lan manèh yèn misih kêtungkul

dhêmên dialêm nyang wong akèh dadi ora entuk dene olèhe gawe klakuan bêcik,

293

sabab wis diurupake pêngalêming wong ora melik mênyang pêngalêming Allah.

Dene sing ora ngatokake bêcike mau iku sing melik pêngalêming Allah. Lan ya

iku rupane klakuan kang nyata, dene wis kêtandha bêcike mantêp olèhe nglakoni

lan pintêr matrapake ora kêna dinuga ngakèh.


Têgêse “kaping nêm amuktya sarasaning” iku kang kaping nêm Bathara Cakra,

dene mulane Bathara Cakra dijuluki “muktya sarasaning” sabab nganggo têmbung

wangsalan sing mêngkene kae “mukti sari nyakrawati”.

Têgêse “arjaning praja sarya ngenaka, datan anggêpok ragane” iku kadhêmênane

Bathara Cakra amung gawe rêjaning nagara sarta ngenaki atine wong akèh diwehi

barang-barang, nanging olèhe nguwèhake ora kêtara yèn têka awake Bathara

Cakra. Dadi kang diwèhi ora dhengêr yèn Bathara Cakra kang awèh. [2654] Lire

sarya, sarta, sarta mêngkene mêngke mêngkene, karo mêngkene-mêngkene. Iku

têmbung jarwa. Lire ngenaka, pasêmon ngenaki atining uwong. iku têmbung

kawi. Lire datan anggêpok, dinggo pêsêmon datan kêtara, sabab mêngkene yèn ta

ngantia gêdêpok sêtêmah dadi kêtara. Lire ragane, dinggo pêsêmon awake dhewe.

Têgêse “pan jatine angayu” iku ya iku wong murih kabêcikan kang satêmêne. Lire

pan, dinggo atêr-atêr têmbung ukaraning layang. Lire jatine, nyatane, têmêne, iku

têmbung kawi. Lire angayu, angayuh, angranggèh, yèn ta saupama wong

ngranggèh panging uwit kang ana wohe, ing tamtune murih jukuk wohe kang

diranggèh. Ya iku nalare têmbung angayu dakjarwani amurih mau.

294

Têgêse “kayaktiyan kadi pralagi” iku dene kayêktene ya ana kayata panggawe

pêrang. Iku kang pêsthi amung têka karsaning Allah dhewe. Lire kayaktiyan,

kayêktène. Iku têmbung jarwa. Lire kadi, kados, kaya. Iku têmbung jarwa. Lire

pralagi, para laga, sabarang polahing pêrang. Iku têmbung kawi.

Têgêse “yyan tatungkuling jagad, sina têmahipun” iku dene yèn misih kêtungkul

dhêmên dialêm marang wong akèh satêmah ora entuk dene gone murih kabêcikan.

Lire yyan, yèn. Iku têmbung jarwa. Lire katungkul, dinggo pêsêmone kêtungkule

wong dialêm. Lire jagad, dinggo pêsêmone wong akèh, sabab wong akèh iku

padha ngambah jagad, dene têmbung kang mêngkono mau wis têrus lan kadising

kitab Ahyaullumudin kang wis kocap ing bab jakat. Kêlakuan sing mêngkono iku

diwêstani sidêkah sir. Dene sing nglakoni sidêkah dikatokake uwong diwêstani

kêna pênggawe suwet. Maknane suwet ngakèhake catur, lan sapa sing nglakoni

suwet katrimane sidêkahe pira bara.

Têgêse “yèka tandhaning abrata” iku yaiku saktêmên-têmêning kalakuan. Lire

yèka, ya ika, ya iku. Iku têmbung kawi. Lire tandhaning, dinggo pêsêmon

katêmênane, sabab sing jênêng sabarang tandha ing pamurihe nuduhake ing

katêmênan. Lire brata, laku, kalakuan, iku têmbung kawi.

Têgêse “cirining jênêngan jênêk amiranti” [2655] iku dene wis kêtandha olèhe

jênêng bêcik sabab mantêp gone anglakoni sêmbada akèh kabisane tur pintêr

matrapake. Lire cirri, dinggo pêsêmone têmbung tandha, sabab supama wong

kirim barang-barang marang wong manca, yèn akèh panunggale kang dikirimi,

kang tamtu pangirime kudu dicirèni awit kang supama dadia tandha ing têmêne.

295

Têgêse “asamar saking driya” iku ora kêna diduga uwong. lire asamar, pasêmone

têmbung pêtêng, sabab supama wong gêgolèk ana papan pêtêng kang pasthi ora

tamtu katêmune. Lire saking driya, saking pêngangên-angêning ati. iku dinggo

pêsêmon têmbung duga-duga, sabab awite wong duga-duga marga atine kang

ngangên-angên.


(80) saka sapta baruna ginurit/ umagêma astrawasa brata/ ngapus ing rat salesane/

mênggêh tang kengang keguh/ denya gusthi sawatêk wêgig/ wagugên nala lila/

ing rat sang pinupul/ nir guna buwana yata/ nang esthi arjaningrat guna mêkasi/

wêkasan astha brata//


Gunêm ugêr-ugêr kaping pitu Bathara Baruna, pambêgane kaya panah, kudu

kêncêng kêlakuan lan pêtitis pênganggite barang kêlakuan bêcik kang pantês

kanggo sêjagad sarta kukuh ora kêna owah utawa dhêmên gunêm barang kabisan

ora wêgah yèn kasoran kêbisane, ora isin murih kungkulan sabab murih

undhaking bisa. Dene pêngarahe bisaa ngimpun kapintêran sajagad, aja ana sing

ilang kècèr kapintêran ing donya, nanging ora mikir jênênging jagad. Dene

kapintêraning kalakuan wolu iku kawêkasane mèh klakon.


Têgêse “saka sapta baruna ginurit” iku ugêr-ugêr ping pitu kang ginunêm caritane

ing kêlakuane Bathara Baruna. Lire saka, dinggo pêsêmon ugêr-ugêr utawa

pikukuh, sabab adêging omah kang dadi ugêr-ugêring pikukuh amung saka. Lire

296

sapta, pitu. Iku têmbung kawi. Lire ginurit, dinggo pêsêmone têmbung ginunêm

utawa cinarita. Sabab wong gêgurit kae kaya wong gêgunêman lan kaya wong

carita.

Têgêse “umagêma astrawasa brata” iku kuasa [2656] matrapake kêncênging

kêlakuan. Lire umagêma, dinggo pêsêmon têmbung matrapake, sabab wong

ngagêm-agêm iku ditrapake mara tangan. Lire astra, dinggo pêsêmon kêncênging

lakuning panah. Lire wasa, kuwasa, iku têmbung dijugag. lire brata, laku,

kêlakuan.

Têgêse “ngapus ing rat salasane” iku lan pêtitis olèhe nganggit kalakuan bêcike

ing jagad. Lire ngapus, nalèni, dudu ngapus ngapusi. Yèn lire apus, sabarang tali,

dene têmbung iku dinggo pêsêmone wong nganggit kêmbang, sabab sing dinggo

nganggit tali lawe nuli wong nganggit kêmbang dinggo ibarate wong nganggit

sabarang wulang kang wis tumrap ana layang. Awit jidaranen layang kang

pinangka lawene lan rèntèng-rèntènging sastra kang minangka kêmbange. Lire ing

rat, ing jagad. Iku têmbung kawi. Lire salesane, dinggo pêsêmon têmbung saking

patitise, sabab wong ngêlesake bêdhil lan panah kae, yèn pambêdhile lan

pamanahe bisa mèncok ing lesan, ya uga wis jênêng pêtitis. Dene jarwane

têmbung salesane iku têtêp seje, yèn ditimbang lan jarwane têmbung kalesaning

jagad kang ana layang Rama kae. Dene yèn ika jarwane mêngkene, Bathara Rama

iku diibaratake dadi lesaning sêmbah, sêmbahe wong satanah Benggala. Sabab

dhek jaman sêmana Benggala kabèh ciptane atine kang tinuju sêmbahe amung

tumêkaa Bathara Rama. Apa manèh wong ngêlesake bêdhil lan panah ya sêmono

uga ing karêpe kabèh, mimis lan panahe iku mencoka mênyang lesane kono.

297

Mangka iku nalare ing sejene jarwaning têmbung salesa-lesane gone ora nunggal

lan jarwaning têmbung kalesaning jagad kang ana layang Rama ika.

Têgêse “ mênggêh tang kengang keguh” iku manggung tan kêna owah. Lire

mênggêh, dinggo pêsêmone têmbung manggung sabab rupaning aksara padha

amung seje sandhangane. Lan yèn ta dakjarwanana mênggah tan kêna owah dadi

ing satêmah putung lan ora rapêt sambunganing têmbung. Sabab amung lan

mênggah seje surasaning têmbung, sêmono iku yèn aku dhewe kang jarwani.

Dene sakliyane aku kang jarwani sumangga. Lire tan kengang, tan ke-

[2657]nging, ora kêna. Iku têmbung jarwa. Lire kewuh, paribasane têmbung

owah.

Têgêse “denya gusthi sawatêk wêgig” iku lan watake dhêmên gunêm barang

kabisan. Lire gusthi, gunêm. Iku têmbung kawi. Lire watêk, watak, tatêkon. Iku

têmbung jarwa. Lire wêgig, pintêr, bisa. Iku têmbung kawi.

Têgêse “wagugên nala lila” iku ora manggu-manggu yèn kasora kabisane, atine

lila yèn muruka wong bodho. Lire wagugên, manggu-manggu. Iku têmbung

paribasan dikawekake. Lire nala, ati, gênining ati. iku têmbung kawi.

Têgêse “ing rat sang pinupul” iku mulane karêpe mêngkono supaya entuka bathi

ing barang kabisan sakjagad kabèh. Lire ing rat, ing jagad kabèh. Iku têmbung

kawi. Lire sang, kang. Iku têmbung jarwa. Lire pinupul, pinupu, jinalukan beya,

yaiku minangka bathine lan iku têmbung jarwa disamarake.

298

Têgêse “nir guna buwana” iku barang kabisan sajagad aja ana kang ilang kècèr.

Lire nir, ilang. Lire guna, bisa, pintêr. Lire buwana, saubênging jagad. Têlung gon

iku têmbung kawi.

Têgêse “ya ta, nang esthi arjaningrat” iku nanging ya ora mikir marang arjaning

jagad. Lire ta nang esthi, ora musthi mikir ing ati, utawa atine ora nganggo pikir.

Lire arja, yèn dumunung marang arjaning nêgara, awit kèhe wong omah-omah lan

kèhe tulusing kitri, barang ingon-ingon kabèh. Lire ngrat, jagad kabèh. Têlung

gon iku têmbung kawi.

Têgêse “guna mêkasi, wêkasan astha brata” iku caritaning kapintêran mèh êntèk

arêp nyandhak kawêkasane kalakuan wolu. Lire guna, pintêr, bisa. Lire mêkasi,

mungkasi, dinggo pêsêmon mèh êntèking carita. Lire wêkasan, pungkasan,

supama sabarang nalar lan sabarang prêkara êndi kang kari dhewe. Rong gon iku

têmbung jarwa. Lire astha, wolu. Lire brata, laku, kalakuan. Rong gon iku

têmbung kawi.


(81) prakatha panduming brata bahning/ lan anggêsingi satru kalawan/ galak tang

singa pamane/ tan ana dana murug/ marab-marab mangrurah weri/ tan tungkuling

sakarya/ gêng bahning sinêkung/ anonton byatning bawana/ rumêksèng rat

ginorawati ginusthi/ ulah manggêh sasêsran// [2658]


Dene kêlakuane Bathara Barama patrape yèn ana paprangan kaya macan kang

galak, sapira kèhing mungsuh lan sadhêngaha mungsuhe ora ana kinawêdèn lan

299

ora melik patêluking mungsuh. Awit ora wêgah ngrusak mungsuh kang padha

prawira lan ora kêtungkul liyane pênggawe pêrang mung manggung sêngkud

pangrusaking mungsuh bae. Sabab mungsuh iku katon ngêbot-boti dadi gawene

wong akèh, mulane sêngkud pangrusake supaya gêlisa êntèk mungsuhe lan yèn

katona tlendho mênawa gêdhèkake kuwatiring bala dene katon senapati kurang

kêndêl. Mangka pangrêksaning bala wajibing senapati lan mikir ing pêrang ya

wajibing senapati, sabab supaya balane aja nganti kasêsêr pêrange.


Têgêse “prakatha panduming brata bahning” iku kêpara kathahing dumununge

kalakuan Bathara Brama. Lire pra, para. Iku têmbung garba sastra ya uga kawi.

Lire katha, kathah. Iku têmbung pêsêmon akèh. Sêmono iku yèn aku dhewe sing

jarwani, dene yèn liyane aku sing jarwani sumangga. Lire pandum, dinggo

pêsêmone têmbung dumunung, sabab mêngkene kayata umpamane wong bagi ing

sabarang tamtune yèn wis diêdum anuli misahake dumununga marang kang

duweni bageyan dhewe-dhewe. Lire brata, laku, kalakuan. Iku têmbung kawi. Lire

bahning, bahni, gêni. Iku dinggo pêsêmon jênênge Bathara Brama, sabab lire

brama gêni.

Têgêse “lan anggêsingi satru kalawan, galak tang singa pamane” iku dene yèn ana

paprangan galake saengga macan, êndi kang ditêmpuh mungsuhe padha rusak

saengga kobong. Lire gêsingi, gêsêngi, iku dinggo pêsêmon gêni, sabab gêni iku

sok gêsêngake barang-barang sêtêmah rusak. Lire satru, dinggo pêsêmon

mungsuh kang ana paprangan, sabab mungsuh iku sakgon-gone dadi satru. Lire

tang, kang. Iku têmbung kawi. Lire sing, singa, macan, iku têmbung kawi dijugag

300

mung dijukuk kawitane. Lire ho, dinggo pêsêmon suwara panggêroning macan

ngiras dinggo têmbung upama.

Têgêse “tan ana dana murug” iku ora gêlêm nampani patêluking mungsuh. Lire

dana, pawèwèh [2659] iku têmbung kawi. Lire murug, murugake, marakake, iku

dinggo pêsêmone yèn gêlêm ditêluki marang mungsuh, mundhak mungsuhe

murugake olèhe wèwèh bulu bêkti.

Têgêse “marab-marab mangrurah weri” iku mara-mara ya ngrusak mungsuhe

kang padha prawira. Lire marab-marab, dinggo pêsêmon mara-mara, maju-maju,

sabên maju lan dudu marab-marabing gêni, dudu marab-marabing gêgaman. Lire

mangrurah, mangrusak, angrusak, iku têmbung jarwa. Lire weri, wira, prawira.

Iku têmbung kawi disamarake.

Têgêse “tan tungkuling sakarya” iku ora kêtungkul têka liyane pênggawe pêrang.

Lire tan tungkul, ora kêtungkul. Iku têmbung jarwa disamarake. lire sakarya,

sagawe. Iku têmbung kawi.

Têgêse “gêng bahning sinêkung” iku mung bangêt sêngkude pangrusake marang

mungsuh. Lire gêng, agêng. Iku dinggo pêsêmon bangêt utawa sangêt, sabab kaya

têmbung sing mêngkene kae agêng sangêt. Lire bahning, bahni, gêni. Iku dinggo

pêsêmon ngrusak, sabab gêni iku bisa ngrusakake barang-barang. Lire pinêkung,

sing nêngkud, sêngkud, tinêmênan, têmên. Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “anonton byatning bawana” iku mungsuh iku katon ngêbot-boti marang

sakrupaning bala. Lire anonton, dinggo pêsêmon katon, sabab kayata wong

nonton barang-barang kae, sing pêsthi ya katon kang ditonton . Lire byatning,

301

boting, abote, iku ewone têmbung kawi. Lire bawana, saubênging jagad,

ambaning jagad. Iku dinggo pêsêmon sakrupaning bala, sabab sarupaning bala

padha ngambah jagad.

Têgêse “rumêksèng rat ginorawati ginusthi” iku sabab senapati kuwajiban

ngrumêksa marang balane supaya aja gêdhe kuwatire gone dêlok marang

mungsuh. Lire ngrat, jagad kabèh. Iku dinggo pêsêmon bala, sabab kathaning bala

padha ngambah jagad. Lire ginora, gêdhe, ginêdhèkake, gêdhèkake,

anggêdhèkake, iku têmbung kawi. Lirewati,water, iku jarwa disamarake lan dudu

wati bab wong wadon.

Têgêse “ginusthi, ulah manggêh sasêsran” iku ginunêm ing pamikire marang

pangajaring bala, sabab aja nganti kasêsêr pêrange. Lire ginusthi, anggunêm

barang pikir kang ngapusthi ing [2660] ati. lire ulah, ngulah, ngajar. Iku têmbung

paribasan disamarake. lire manggêh, manggih, nêmu, iku dinggo pêsêmon

têmbung aja nganti, sabab kang mêngkene kae aja nganti nêmu. Lire sasêsran,

kasêsêr, kengsêr, kasêlut, wusana dadi kalah. Iku têmbung jarwa disamarake.

(82) aywa kandhê panulading sruti/ kèwala sarasa inalapa/ ing kêdhap kilat

adhêpe/ islam mapan linuhung/ ingkang kapir prandene sèsthi/ asthabrata punika/

pudi antukipun/ sora de lampahing buda/ beda budining manuswa kang linêwih/

akawih kawruh mulya//


Aja nganti kandhêg panirune barang kalakuan bêcik kang têka wulang dalêm

unine layang sruti. Sênajan ora bisa niru kabèhe ya mung sakwêtarane bae

302

dijukuka dianggoa. Dene yèn sakwêtarane kalakuan durung bisa nganggo, ya

anggêre anaa èmpêre sakclèrèt bae dene kêbêcikan sak clèrèt mêksa ora bisa

nganggo. O, wis ta ya niyat-niyate bae sing madhêp bok mênawa lawas bisa

nganggo têka sêthithik. Lan mulane dhawah dalêm diwanti-wanti sabab wulang

dalêm kang ana sruti iku ing sêkabèhe30 têmên-têmên pênggawe bêcik sarta pêrlu

pênganggone dinggoa wong Islam. Manèhe yèn ora angluwihi bêcik bok dinggo

wong kapir sêprandene mêsthi bêcik dene yèn asthabrata mara entuke saka

ngêndi, bobote sing aku durung31 krungu angsale asthabrata iku rak mung dinggo

nyorahi lakune wong buda kae. Wong buda iku budine mangsa madhanana wong

Islam ora kacèk utawa manut agamaning Allah. Barang kawruhe ngluwihi bêcik

tur gawe slamête mênyang awake.


Têgêse “aywa kandhê panulading sruti” iku aja kandhêg panirune barang klakuan

bêcik kang têka layang sruti. Lire kandhê, kandhêg. Iku têmbung jarwa

disamarake. Lire nulad, niru. Iku têmbung jarwa. Lire sruti, sarat masrut utawa

tabêri mirantèni ing barang pêgawe bêcik. Iku kagolong têmbung kawi.

Têgêse “ kèwala sarasa inalapa” iku lagi sarasane senajan sakwêtaraning klakuan

ya dijukuka, dianggoa. Lire kèwala, dadiya, [2661] kèmawon, amung. Iku

têmbung jarwa dinggo atêr-atêring basa kang pantês bisa nêpungi lan ukaraning

layang wacan nganggo têmbung. Lire sarasa, pasêmoning sarasaning klakuan.

Lire inalapa, jinukuka, dhinêndheta, dhinundhuta. Iku têmbung jarwa.

30 Sêkabihe +@# 31 Aku ratu durung +@#

303

Têgêse “ing kêdhap kilat adhêpe” iku ora ketung sêdhela sak clèrètan ya

dianggoa. Dene yèn mêksa ora bisa nganggo mung niyate bae sing madhêp. Lire

kêdhap, sakêdhap, sadhela. Iku têmbung dijugag dibuwang kawitane saaksara.

Lire kilat, calèrèt. Sabab padha bae ya kilat ya calèrèt, nanging rupane mung ujud

siji jênênge thathit nuli kalumrahaning uwong padha dijuluki clèrèt lan kilat.

Mulane dijuluki mêngkono têkane rikat ngagètake rupa kumilat cumalèrèt. Iku

têmbung jarwa. Lire adhêpa, madhêpa, arêpe. Iku dinggo pêsêmon arêpa marang

klakuan bêcik.

Têgêse “islam mapan linuhung, ingkang kapir prandene sesthi” iku dinggo wong

islam manèh ora angluwihi bêcik. Bok dinggoa wong kapir, sêprandene amêsthi

bêcik. Iku têmbung jarwa mêngku pêsêmon kang disêmoni barang têmbung kang

pantês manjing sumambunge rapêt, ora putung lan urute wulanging sruti. Iku

sakpênunggale mêngkono kabèh.

Têgêse “asthabrata punika, pundi angsalipun” iku mara hastha brata iku entuke

têka ngêndi ta, bobote alusing ratu ora krungu angsale. Iku têmbung jarwa padha

mêngku pêsêmon kaya ing dhuwur mau.

Têgêse “sora de lampahing buda” iku rak mung dinggo nyorahi klakuane wong

buda. Lire sora de, sorahe. Lire sorah, sung warah, angsung warah, awèh warah

supaya dadi têtêngêr kang buri kèri iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “beda budining manukswa kang linêwih, akawih kawruh munya” iku beda

karo budine wong islam kang uwis khas barang kawruhe ngluwihi utama tur gawe

slamêt marang awake. Lire budi, sabarang karêpe ati. iku têmbung jarwa. Lire

manukswa, kang linêwih. Dinggo pêsêmone wong islam kang uwis khas marang

304

agamane, sabab wong khas iku angluwihi bêcike. Lire akawih, ika luwih, ika

ngaluwihi. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire munya, mulya, waras [2662] ora

lara. Iku pêsêmon gone salamêt besuk ngakherat.


(83) Maluya laya anitikarti/ jayèngrana pandhitèng palagan/ palunggyaning byuha

tarlèn/ wêkasing tapa luhur/ jayèng wêsthi lêgawèng pati/ pratapaning prawira/ sor

tapaning wiku/ tapa tapakaning jaya/ mukyaning ngatapa graning gunung wasi/

sinêmbah ing ngalaga//


Mangka wong Islam iku yèn têmên bênêr olehe nglakoni agama besuke patène

amêsthi nêmu slamêt minulya sabab dhèk kalane urip wis anglakoni barang siji-

sijining pakon lan wis sumingkir sêka barang siji-sijining cêgah. Sênajan wong

pêrang ya sêmono uga, mulane padha muriha kabisan kang mênangake pêrang

supaya dadia pêpundhène sajroning pêrang lan supaya nglakonana tapa sajroning

pêrang. Dene kang minangka dhepoke ya ora liya mung sajroning gêlar. Iku

kawêkasaning tapa kang luhur dhewe lan supama dadi panutan bisa murih

gampange pakewuhing pêrang kang marga wani lan lila ing pati, yaiku wis entuk

tapaning prawira lan tapa jroning pêrang iku ngasorake tapaning pandhita,

nanging yèn tapane iku wis nglakoni mênang pêrang. Dene yèn wis mêngkono

wis jênêng sirahing tapa lan wis nungkuli tapaning pandhita kang ana pucuking

gunung wêsi, sabab wis kêlakon disêmbah sêmbah mungsuh sajroning pêrang.


305

Têgêse “ maluya laya anitikarti” iku kapatènane nêmu kamulyan sabab wis

nglakoni siji-sijine pênggawe agama. Lire maluya, marasake, waras, mulya. Lire

laya, pralaya, mati, dudu laya dhuwur. Lire aniti, anitènitèni ing siji-sijine

sabarang. Lire karti, gawe, panggawe. Patang nggon iku têmbung kawi.

Têgêse “jayèngrana pandhitèng palagan” iku yèn mênang pêrange dadi pêpundhèn

ana ing paprangan. Lire jayèng, jaya, mênang. Iku têmbung kawi kerata. Mulane

diarani kerata sabab wis diarat lan diwuwuhi. Têka ing wuwuhe têmbung kang

dadi jêjêr, iku sak pênunggale mêngkono kabèh saliyane têmbung garba sastra, ya

garba basa, ya garba swara. Dene mulane diarani garba sastra lan garba swara

sabab rupaning aksara mung sêthithik, dadining jarwa aksarane wuwuh, dene yèn

garba swara, dadining jarwa wuwuh swaraning têmbung [2663] marga wis

kagêrba ana kawitaning têmbung kang dijarwani apadene sakrupaning têmbung

kang dakarani disamarake ya uga padha kagolong têmbung kerata. Dene mulane

dakarani têmbung disamarake sabab ingkang sinuhun senapati nggone yasa

kerataning têmbung diangèlake êmpaning marang ati dadi samar. Lire samar,

sêmamar, yèn bangêt sêmamare dadi pêtêng, yên ta aja, akèha parantine kang

dinggo nyoloki amêsthi ora bisa buka marang surasane têmbunging layang sruti.

Dene rupane têmbung garba sastra lan garba swara mêngkene, kayata wong

jênêng jayèngrat iku yèn èntarake têmbunge dadi jaya ning rat. Iku kang digrêba

aksara siji, iku sakpênunggale mêngkono kabèh. Lire rana, papaning pêrang. Rong

gon mau têmbung kawi. Lire pandhita, iku têmbung pasêmon dipandhi-pandhi

karo nyata, dudu pêndhita ajar bang-bang wasi. Lire palagan, sabarang polahing

pêrang. Iku têmbung kawi.

306

Têgêse “palungyaning byuha tarlèn” iku kawêkasaning tapa kang luhur dhewe ana

sajroning pêrang kang minangka dhepoke ya ora liya mung sakjroning gêlaring

pêrang. Lire palunggyan, palungguhan. Iku dinggo pêsêmon têmbung dhepok,

sabab wong lungguh dhepokan iku ewone wong ora mlangkring lungguh dhuwur.

Lire byuha, dinggo pêsêmon têmbung gêlaring pêrang. Sabab layang bratayuda

kae ana kang nyêbutake gêlar byuha mangkara. Lire tarlèn, tan liya, ora liya, iku

kagolong têmbung kawi.

Têgêse “ jayèng wêsthi lêgawèng pati” iku yèn bisa ngilangake pakewuh sarta

kêndêl lila patine. Lire jayèng, jaya, mênang. Iku pêsêmon bisa ngilangake, sabab

wong mênang pêrang iku bisa ngilangake mungsuhe. Lire wêsthi, pakewuhing ati.

iku têmbung kawi. Lire lêgawa, yèn jarwa sutane lêgawong, lêgang lowong, ora

ana anggrêg-anggrêge yèn ta supama wong kaelangan ing sêbarang. Têgêse wis

eklas lêga lila ora nggrantês lan manèh kowe kabèh sumurupa mulane têmbung

jarwa suta dakmotake ing layang kene sabab daknggo nyambungi têmbunging

sruti rasane kêpenak bisa rapêt ora putung.

Têgêse “pan tapaning prawira, sor tapaning wiku, tapa tapaking jaya, mukyaning

atapa graning wê si, sinêmbah ing alaga” [2664] iku, satriya iku yèn wis nglakoni

mênang pêrang kang nganti disêmbah-sêmbah ing mungsuh ana paprangan iku

wis jênêng entuk pêngarêping tapa, ngasorake tapaning pandhita kang ana

pucaking gunung wêsi. Lire prawira, pra, para. Wi, luwih. Iku têmbung kawi. Lire

ra, akèh. Iku têmbung candra sastra ya uga kawi. Dene kumpuling têmbung têlung

bab iku unine mêngkene para luwih akèh. Dene yèn dibêcikake kang luwih akèh

ya barang kabisane, dene mulane têmbung luwih akèh kapintêrane dakdunungake

307

marang satriya, sabab yèn salagi tatakramane ya uga pantês yèn dumununga

marang satriya. Lire wiku, pandhita. Iku têmbung jarwa. Lire tapak, tapake wong

lumaku. Dinggo pêsêmon ngêlakoni. Lire jaya, mênang. Iku têmbung kawi. Lire

muknya, muka, rai. Iku dinggo pêsêmon pêngarêp. Sabab prênahing rai êndhas

kang ngarêp. Lire graning gunung, pucaking gunung. iku têmbung kawi lan jarwa.

Lire wasi, wêsi. Dudu wasi pêndhita ajar bang-bang. Iku têmbung jarwa

disamarake utawa têmbung kerata. Lire ngalaga, ing polah pêrang. Iku têmbung

kawi.


(84) yèn amangun laga jayèng jurit/ den prastawa ingêring sopana/ purba titih

bubukane/ agama sêdya ayu/ panggah ana têka ing pati/ aywa kasêlan meda/

magêng bahyanipun/ ya dyan ana hru sayuta/ sêdya ayu agama kang amayungi/

dwaja anutawala//


Ratu lan sènapati iku yèn mangun pêrang murih mênanging papan. Iku sing

prêtela ingêring dlanggung kanan kèringing paprangan. Dene kalah mênanging

pêrang, bênêr lupute wis kawêngku ana kawitaning prakara dadining pêrang lan

sajroning pêrang sing jêjêg agamane tumêkaning pati aja nganti owah, sabab

agama iku amung murih bêcik aja nganti kasêlan barang pênggawe kharam. Dene

yèn kasêlan kang mêngkono amêsthi gêdhe bilahine lan yèn bisa nêtêpi agama

sajroning pêrang. O, ya sênajan anaa panah sayuta yèn sêdyamu bêcik ora-orane

gêpok nyang awakmu sabab agama mau sing mayungi. Dene sakrupaning kêpala

tungguling pêrang rak manut nyang ratu bae.

308

Mulane dakjarwani [2665] mêngkono têgêse mêngkene :

Têgêse “yên amangun laga jayèng jurit, dèn prastawa ingêring sopana” iku yèn

mangun pêrang murih mênanging papan kang pratèla ingêring dalan. Lire laga,

polahing pêrang. Lire jaya, mênang. Rong gon iku têmbung kawi. Lire jurit,

pêrang. Iku têmbung jarwa. Lire dèn prastawa, dèn pratela. Iku têmbung jarwa

disamarake. Lire sopana, dalan. Iku têmbung pêdhalangan ya uga kawi.

Têgêse “purba titih bêbukane” iku kalang mênanging pêrang bênêr lan lupute wis

kawêngku ana ing prakara dhek wite kongsi tumêkane dadining pêrang. Lire

purba, amêngku sabarang prakara. Lire titih, katitih, katimpahan barang

kuwasane, yaiku kalah lan dudu titih wutuh bêciking gêgaman. Iku têmbung

paribasane wong kalah. Lire bêbukan, awit-awitane. Iku têmbung paribasane

wong niyaga yèn ngawiti ngunèkake barang gêndhinging gamelan. Lire paribasan,

parabasa, sakabèhe wrêna-wrênane têmbunge wong jawa kang ora mêtu têka

jarwaning pramakawi, pramasastra, jarwasuta lan ora mêtu têka asale jênênge siji-

sijining barang.

Têgêse “ agama sêdya hayu, panggahana têka ing pati” iku, agama iku mung

murih slamêt. Mulane antêpana tumêkaning pati aja nganti owah. Lire agama,

tekat pangucap, barang pratingkah, kalakuhan kabèh iku kang mêtu têka

parèntahing Allah kang wis ana Kuran lan kang mêtu têka sarak khadising

Rasulullah kang wus ana kitab kabèh. Lire sarak, tata krama utawa tata cara sak

cara-caraning agama. Lire khadis, sabarang pangandikaning Rasulullah. Iku

têmbung kitab. Lire hayu, dinggo pêsêmone têmbung bêcik sabab têmbung hayu

iku ewone têmbung bêcik lan sapa kang nglakoni pênggawe bêcik ing satêmah

309

slamêt lan yaiku nalare têmbung hayu dakjarwani salamêt mau. Lire panggahana,

dinggo pêsêmon dikonngantêpi sabab wong panggah marang prakara iku kang

masthi atine wis mantêp.

Têgêse “haywa kasêlan meda, magêng bahyanipun” iku aja kasêlan karêping

pênggawe kharam gêdhe bilahine. Lire haywa, aja. Iku têmbung jarwa.[2566] lire

meda, dinggo pêsêmon barang karêp sing ala wis kêpatuh. Dene mulane têmbung

meda dakjarwani kharam ora dakjarwani ala sabab sêbarang pênggawe ala iku wis

kharam kabèh. Lire magêng, agêng, gêdhe. Iku ewone têmbung kawi. Lire bahya,

baya, bajul yèn wani marang uwong bilahine. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ya dyan ana hru sayuta, sêdya hayu agama kang amayuni” iku ya sanajan

anaa panah sakyuta yèn sêjamu têmên bêcik ya agamamu sing mayungi. Lire ya

dyan, ya dyan, ya sanajan, ya sanadyan. Iku têmbung jarwa disamarake. Lire hru,

panah. Iku têmbung jarwa. Lire hayu, dinggo pêsêmon têmbung bêcik, sabab

wong hayu iku ewone wong bêcik. Lire agama, kaya kang dhuwur mau.

Têgêse “dwaja anutawala” iku sakrupaning kêpala kang dadi tungguling pêrang

katut marang ratu utawa katut marang sènapati. Lire dwaja, bandera. Iku dinggo

pêsêmon sakrupaning kêpala kang dadi tatunggul, sabab bandera iku kang

minangka têtungguling baris sênajan sakrupaning kêpala ya mêngkono uga ya

dadi têtungguling sakrupane manca lan jajar. Iku têmbung kawi. Lire ta cala, tan

cala, kacala, kancala, gunung lan wis lumrah gunung iku rupane gêdhe. Têgêse

wong ana paprangan iku drajate sing gêdhe dhewe mung ratu lan sènapati. Ya iku

nalare têmbung tacala dakjarwani ratu lan sènapati mau. Iku têmbung kawi laku

diênggo pêsêmon nyêmoni ratu lan sènapati.

310


(85) Ing bêbuka aywa angruhuni/ ngruhunana yèn sapanêtêgan/ tindak tanduk

ananggene/ ing swara aywa humung/ swara tan lyan karêng wahaning/ sang nata

ngadu laga/ lagawa karungu/ ungguhing wira dikara/ mawa astra mênggahing

papan akangsi/ kabubuh bwatning ngarsa//


Wong pêrang iku kawitane pêrang sapisan aja dhisik kinibakake gêgaman. Dene

yèn atine dhêg-dhêgan ya dhisikana. Barang iki tindak tanduk rak ana gone

dhewe-dhewe karo yèn pêrang aja sumbar-sumbar swaraning pêrang sing pantês

kaprungu iku kêjaba mung dikir. Sabab ratuning dina kiyamah lagèk angarsakake

padu wong ana paprangan. Mulane sapa sing didu pêrang lila patine yaiku sing

kêpirêng dikire mênyang sing ngadu. Dene têtêping uwong sing luwih prawira ana

sajroning pêrang. Iku aja nyêkêl gêgaman dhisik [2667] kêjaba wis kêbutuh

pêngarêping baris kabotan.


Têgêse “ing bubuka haywa angruhuni” iku kawitane pêrang aja dhisiki nibani

gêgaman. Lire bêbuka, angawiti. Iku têmbung paribasane wong niyaga. Yèn

ngawiti ngunèkake gêndhinging gamelan. Lire haywa, angruhuni, aja dhisiki

nibani gêgaman. Iku têmbung dijugag sêparo sing wêkasan supaya disambungana

barang têmbung kang pantês manjing rapêt ora putung lan wulanging sruti.

Têgêse “ngruhunana yèn sapanêtêgan” iku ya dhisikana yèn dheg-dhegan atimu.

Lire panêtêgan, têtêg bêdhug. Sabab unine bêdhug sing dinggo nêtêgi têngêre

311

undhuring baris kae unine dhêg-dhêg mêngkono. Iku têmbung wangsalan dinggo

pêsêmon nyêmoni atining uwong sing dhêg-dhêgan.

Têgêse “tindak tanduk ananggene” iku barang patrap sing solah bawa iku rak

pangkat-pangkat manggon dhewe dhewe. Lire tindak tanduk, patraping barang

klakuan solah bawa. Iku jarwa.

Têgêse “ing swara haywa humung” iku swaramu aja umuk sumbar-sumbar. Lire

humung, umuk. Iku têmbung pêsêmone mèmpêr basa umuk dinggo têmbung

pêsêmon nyêmoni têmbung paribasan umok. Têgêse wong sumbar iku

ngundhakake kaprawirane lan kêndêle diumukake marang mungsuh sênajan

paribasan umok ya sêmono uga. Undhake gêdhening banyu kali bêngawan

kawêkasane wis nunggal jênêng mundhak padha mundhak.

Têgêse “swara tan lyan karêngwa hanging” iku swara kang pantês kapirêng

marang Allah iku mung swaraning dikir. Lire karêngwa, karungu. Iku bangsaning

kawi. Lire anging, aming, amung. Iku têmbung dijugag. dene bacute amung dikir

lan pênjugage mau mung didokoki kawitane bae. Ing sêmune supaya

disambungana barang têmbung kang pantês manjing rapêt ora putung lan

wulanging sruti. Dene yèn aku kang nyambungi pantêse daksambungi dikir. Dene

yen liyane aku kang nyambungi sumangga.

Têgêse “sang nata ngadu laga” iku sabab Allah tangala ngratoni ing alam kabèh

lagi ngrêsakake ngadu uwong ana paprangan. Lire sang nata, dinggo pêsêmon

retune ing alam kabèh. Lire ngadu, ngadu uwong. iku têmbung dijugag sêparo.

Lire laga, sêbarang polahe wong pêrang. Iku têmbung kawi.

312

Têgêse “lagawa karungu” iku sapa sing lêga lila marang patine yaiku sing

kêpirêng dikire marang kang ngadu. Lire lêgawa, yèn jarwa sutane lêgawong,

lêgalowong ora ana anggrêg-anggrêge. Iku têmbung pêsêmone wong kaelangan

kang lêga lila ora grantês lan yaiku nalare têmbung lêgawa dakjarwani sapa kang

lila mau.

Têgêse “ungguhing wira dikara, mawa astra mênggahing papan akangsi, abubuh

byating ngarsa” iku têtêpe pêranging satriya yèn ana papan aja kongsi nyêkêl

gêgaman dhisik kêjaba yèn wis kêbutuh kabotan kang dinggo pêngarêping baris.

Lire ungguh , lungguh. Iku dinggo nyêmoni têmbung têtêp. Sabab kaya têmbung

sing mêngkene kae kang têtêmbung lungguhmu. Lire wira, prawira. Lire dikara,

adi-adine kang nyêkêl prakara panggawe pêrang. Dene mulane têmbung prawira

anyêkêl prakaraning pêrang têka dakdunungake barang satriya, sabab satriya iku

pantês yèn anglakonana nyêkêl pênggawe kang mêngkono. Lire mawa, nganggo

nyêkêl, ngagêm, dudu mawa gêni. Iku têmbung pêsêmon. Lire astra, sêbarang

gêgaman. Iku têmbung kawi. Lire papan, dinggo pêsêmon papaning pêrang. Lire

akangsi, dinggo pêsêmon têmbung aja kongsi. Lire kabubuh, kabutuh. Iku

têmbung jarwa disamarake. lire byat, bot, abot. Iku kagolong têmbung kawi. Lire

ngarsa, dinggo pêsêmon pêngarêping baris.


(86) sirnaning baya têmpuhing jurit/ mangsa ta keguha dening byuha/ kala sang

nata lêkase/ mantri pratisthèng pungkur/ tan patya kyèhing warna pati/ lumiring

keri kanan/ sawega sumêbut/ pilihana katalayah/ raganing turangga kadi ta

amrênggi/ têtulung tata wangwang//

313


Ilanging mungsuh sing dadi pêkewuh iku kajaba dipêrangi, karo aja wêdi kèhe

balaning [2668] mungsuh. Dene ratu yèn arêp mangkat têtulung mantrine sing

padha prawira konên ana buri gawa bala aja akèh-akèh. Nanging sing padha lila

nyang patine kabèh konên ngiring-ngiringana kiwa têngên mau sing padha

nunggang jaran pilihana, kiranên duga-duga sing isin kalah sakpadhaning uwong.

nek wis mêngkono nuli mangkata blas, aja katon yèn bakal têtulung barise

kabotan. Duganên kaya lakuning ratu arêp bêbêrêg mêngkono.


Têgêse “sirnaning baya têmpuhing jurit” iku, ilanging mungsuh kajaba dipêrangi.

Lire sirna, ilang. Lire baya, sabarang pênggawe kang bakal bilahine. Dene

pênjukuke têka wataking baya bajul, sabab yèn wani marang uwong bakal

bilahine. Dene mulane têmbung jarwa nuli kawi nuli jarwa manèh.

Têgêse “mangsa ta keguha dening byuha” iku mangsa mingkêt wêdia dêlok

balaning mungsuh kang digêlarake. Lire keguh, owah, mingkêt iku têmbung

paribasan. Lire byuha, gêlaring pêrang. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kala sang nata lêkase” iku yèn kalane ratu arêp mangkat bêbantu dhewe.

Lire lêkase, iku pêsêmon mangkat bêbantu.

Têgêse “mantri pratistheng pungkur” iku mantrine kang wis dikandêl marang

pêkewuh mara dikonana burimu. Lire mantri, ora namungake kang jênêng mantra

panêkane sênajan patih lan putra sêntana, nayaka, apadene kang awi têtindhih

kang wis duweni kalungguhan mburine nata iku pada jênêng mantra kabèh. Iku

314

têmbung jarwa. Lire pratistheng, kapracaya ing ati. dene mulane têmbung

kapracaya dakalih têmbung wis diandêl sabab mulane iku diandêl ya uwis

kapracaya yèn ta durunga apracaya ya mangsaning kandêle. Iku têmbung kawi.

Lire pungkur, buri. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “tan patya kyèhing warna pati” iku gawa bala sakwêtara bae nanging sing

padha lila marang patine. Lire tan patya kyèh, dinggo pêsêmon têmbung sawêtara.

Lire warna pati, dinggo pêsêmon rupaning uwong kang wis lilamamarang patine.

Têgêse “lumiring kèri kanan, sawega sumêbut” [2669] iku padha ngiring-ngiringa

ana kiwa têngêne yèn wis pêpak nuli mangkata. Lire lumiring, ngiring-iring. Lire

keri kanan, kiwa têngên. Lire sawega, pêpak. Dudu sawega, saengga, andha-

andha, upama. Têlung gon iku têmbung jarwa. Lire sumêbut, dinggo pêsêmon

nuline rikat gone mangkat.

Têgêse “ pilihana katalayah, raganing turangga” iku dene sakrupane wong sing

padha nunggang jaran miliya kang isin kalah sakpadhaning uwong. lire katalayah,

dinggo pêsêmon têmbung kataleyek. Lire kataleyek, dadi pari basane têmbung

kalah. Lire raganing turangga, dinggo pêsêmon awaking uwong kang padha

nunggang jaran.

Têgêse “kadi ta amrênggi” iku dene lakune kayaa ratu arêp bêbêrêg mêngkono.

Lire kadi ta, kayaa, kadosa, iku têmbung jarwa. Lire amrêging, ambêrêgi. Iku


Têgêse “têtulung tata wangwang” iku lan aja katara yèn arêp têtulung marang

barise kang awing-awang ngêndêlok marang mungsuh. Lire tata, dinggo pêsêmon

315

tataning baris. Lire wangwang, dinggo pêsêmon awing-awang ngêndêlok marang

mungsuh.


(87) ginantyakkên bala atohpati/ yèka palayaraning atapa/ gunung wasi wasitane/

pan kacarywan andulu/ ing dumadi dadining bumi/ akasa mwangiriya/

sasamaptanipun/ jatining purba wisesa/ tan ana lara pati satata urip/ uripe tansèng

tunggal//


Dene kasenapatène wakila marang prawirane kang wis diandêl gone ngêtohake

patine yaiku lakuning tapa sakpucuking braja. Lan mulane diarani tapa sabab atine

suka lila dêlêng lejême wangsiting Allah yèn bakal akèh mênusa kang pinundhut

sakjroning paprangan bakal dibalèkake dadi bumi manèh, dene nyawane ya

masthi mumbul marang akherat kamulane. Têgêse wis miranti dhewe-dhewe kang

wadhag bali marang wadhag, kang alus bali marang alus. Dene kang wis linuwih

ora ana lara pati ya uga padha uripe lan uripe tunggal lan Kang Gawe. Dene

ngisore iku rumasaa yèn misih apes, [2670] têgêse misih kapurba kawisèsa durung

kêna nganggo sakarêpe.


Têgêse “ginantyakên bala atohpati” iku kasenapatêne wakila marang balane kang

uwis ngêtohake patine. Lire ginantyakken bala, dinggo pêsêmon kasenapatène

digêntèkna, diwakilêna marang balane. Lire atohpati, ingkang uwis angêtohake

patine. Iku têmbung dijugag-jugag.

316

Têgêse “yèka palayaraning atapa, gunung wasi” iku kalakuhaning wong tapa ana

sakpucuking braja. Lire yèka, ya ika, ya iku. Lan iku têmbung kawi. Lire layar,

dinggo ing barating kalakuhan. Sabab prahu kang ana sêgara iku bisane lumaku

awit kagawa ing layar, têgêse wis ora beda laku lan kalakuhan. Lire gunung,

dinggo nyêmoni pucak sabab sok anaa gunung duwe pucak. Dene pucak iku ora

beda karo pucuk, sabab ana kang ngarani pucaking gunung utawa pucuking

gunung lan têmbung pucuk iku wêrna-wêrna kang duwèni pucuk. Lire wasi, wêsi

dudu wasi pandhita ajar, iku têmbung jarwa disamarake. dene wêsi iku padha

dinggo gêgaman, lan gêgaman iku yèn têmbung kawi diarani braja. Yaiku nalare

têmbung tapa gunung wasi dakjarwani tapa sapucuking braja mau.

Têgêse “wasitane, pan kacarywan andulu” iku salagi ing sêmuning surasa kang

wis klakon ingkang sinuhun senapati suka galihe sumêrap marang wangsiting

Allah. Lire wasita, wangsiting ati. kang iku ing pêsthine ya ora wurung

wangsiting ati mau gone têka ing wangsite gusti Allah, sabab ati iku ora kuwasa

gawe osik. Dene kang kuwasa ngosikake ya ta amung Allah. Lire kacaryan, suka

bungah. Lire andulu, aningali, sêtêmah bisa sumêrap marang barang kang

ditingali, yaiku nalare têmbung andulu dakjarwani sumêrap mau. Lan rong gon

iku têmbung jarwa.

Têgêse “ing dumadi dadining bumi, akasa mwang ngiriya, sasamaptanipun” iku

lan sêmune wong sing ana paprangan bakal akèh sing dipundhut nyawane saèngga

kaya dikirihi marang panggonane dhewe-dhewe. Sabab awake sing padha [2671]

mati bali dadi lêmah manèh, nyawane padha mumbul mênyang langit. Têgêse

olehe ngirihi mau wis miranti mulih marang panggonane dhewe-dhewe. Lire

317

dumadi, dinggo pêsêmon kedadeyane uwong kang ana paprangan. Lire bumi,

lêmah. Iku têmbung jarwa. Lire akasa, awang-awang kang luwih dhuwur utawa

langit. Iku têmbung kawi. Lire myang, myang, lan. Iku têmbung jarwa. Lire

ngiriya, ngirihi. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “jatining purba wasesa” iku saktêmêne wong iki yèn awake misih apes ya

misih kapurba kawisesa marang kang gawe urip. Lire jati, nyata, têmên. Lire

purba, mêngku. Lire wisesa, luwih nguwasani. Têlung gon iku têmbung kawi.

Têgêse “tan ana lara pati satata urip, uripe tansèng tunggal” iku dene sing wis

linuwih ora kêna lara pati, uripe padha bae lan kang gawe urip sarta manggung

jagongan lan kang gawe urip. Lire satata, dinggo pasêmon satatane lungguh

jagongan. Lire tansèng, tansah, manggung. Iku têmbung paribasan. Lire tunggal,

dinggo pêsêmon tunggal panggonan.


(88) anjuring sarira wus wruh yèn pi-/ nanilaran têka nirtyèng baya/ sirnakkên

astra tiksnane/ haywa ngrasani hantu/ tan amara sêdya matèni/ yêkti ta tan

winênang/ wêwalêr asêlur/ sing asêdya matènana/ gawe pati manggih

gantunganing pati/ pan salwirnya wangsulan//


Lan manèh wong pêrang iku rak wis wêruh yèn bakal ajure awake, awit dipilara

nyang mungsuhe. Sêprandene dêlêng nyang mungsuh bae wêdi. Yèn sing bênêr

malah mungsuhe dilangna nyawane dadi ora entuk dene olehe ngasah tumbak

kêris. Ngêndi ana kok ngilang-ngilangake landhêpe gêgamane iku rak mêngkono

318

ciptane, yèn dimpakna gêgamane nèk diwalês gamaning mungsuh. Wis ta, aja

ngrasani brajaning mungsuh mangsa bisaa matèni ora, najan wonge sing marakake

ya ora wênang matèni, wong wis akèh walêring kitab sapa sing matèni ya bakal

dipatèni. Mulane aja wêdi barang iku rak walêsan bae.


Têgêse “anjuring sarira wus wruh yèn pinanilaran” iku [2672] wong wis wêruh

bakal ajure awake awit dipilara mungsuhe. Lire anjur, ajur. Iku têmbung jarwa

disamarake lan dudu anjur panganjur, pangarêp. Lire pinanilaran, dinggo pêsêmon

pinilara marang mungsuh.

Têgêse “ têka nirtyèng” iku têka wêdi dêlok mungsuhe. Lire tyèng, nitya mata.

Iku têmbung kawi dijugag dinggo pêsêmon dêlok marang mungsuh.

Têgêse “nir baya” iku malah mungsuhe diilangna nyawane. Lire nir, ilang. Iku

dinggo pêsêmon akon nilangake nyawaning mungsuh. Lire baya, barang

pênggawe kang bilahèni. Dene mulane têmbung baya dakjarwani mungsuh sabab

mungsuh iku bakal bilahèni marang kang dimungsuh lan mulane têmbung baya

duwe jarwa bilahèni sabab baya iku ya baya bajul. Awit bajul iku yèn wani

marang uwong ya bakal bilahèni.

Têgêse “sirnakkên astra tiksnane” iku ngilangake landhêpe gamane dhewe. Lire

nir, ilang. Lire astra, gêgaman panah. Lire tiksna, landhêp dudu tisna dhêmên.

Têlung gon iku têmbung kawi, nanging têmbung tisna iku yèn dinggoa têmbung

paribasan ya uga kêna sabab nalare mêngkene, kayata wong tisna nganti ora bisa

pisah. Iku diparibasani tisnane wis kêkanthil bae, apamanèh landhêping tumbak

319

kêris ya sêmono uga. Yèn ditamakake marang uwong mangka ora nuli copot wis

pêsthi sih kêkanthil ana tatu bae. Apadene lire tisna mau yèn têmbunge dièntarake

dadi muni têrêsna. Dene têmbung mêngkono iku padha karo wong akon nêrêsake

kayu jati. Kang iku yèn supama gamane kang dinggo nêrês kêthul kang pêsthi

suwe panêrêse, yèn gamane landhêp mêsthi gêlis nêrêse lan ya iku nalare têmbung

trêsna olehe duwe jarwa landhêp mau.

Têgêse “haywa ngrasani hantu tan amara sêdya matèni” iku aja ngrasani brajaning

mungsuh, ora-orane mara dhewe arêp matèni nyang kowe. Lire hantu, têluh braja

sabab rupane wis padha saengga gêni. Lire braja, gêgaman. Iku dinggo pêsêmon

gêgamaning mungsuh. Lire sedya, karêp. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “yakti ta tan winênang wêwalêr asêlur” iku dene yèn wonge dhewe sing

ngêmpakake ya ora wênang matèni sakpadhaning uwong. Sabab walêring kitab

[2673] wis akèh. Lire walêr, dinggo pêsêmon laranganing kitab. Lire sêlur,

paribasan akèhing uwong kang mau-mau.

Têgêse “sing asêdya matènana, gawe pati manggih gantunganing pati, pan

salwirnya wangsulan” iku sapa wonge sing niyat matèni ora wurung bakal

dipatèni. Iku bakal nêmu dosa pati sabab barang pêgawe mêsthi wêwalêsan. Lire

singa, dinggo pêsêmon singa wonga dudu singa macan. Lire sêdya, karêp, niyat.

Iku têmbung jarwa. Lire gantungan, dinggo pêsêmon têmbung bakal. Sabab

sabarang kang gumantung ing tamtune bakal tumiba. Lire wangsulan, alêsan.

Dudu wangsulan balèn. Iku têmbung jarwa.


320

(89) nistha madya utamaning mantra/ nêngguh rêke ujaring wong kuna/

nisthaning mantra tandange/ yên prang mati karuhun/ bala kantun madyaning

jurit/ yèn mati parêng lawan/ bala kabarubuh/ jênênging manti utama/ kyèhning

bala puwara nêmahi pati/ angadêgakên astra//


Lan kayata mantri-mantri iku yèn ana paprangan bênêre rak kayaa kojahe wong

kuna kae nganggo matrapake nistha madya tama. Nisthaning mantri pêrange mati

dhisik. Madyaning mantri mati barêng bala kabèh. Utamaning mantri balane wis

mati kabèh dheweke lagi mandhi tumbak.


Têgêse “nistha madya utamaning mantri” iku têtêpe pêranging mantri kang

ngluwihi bêcik. Lire jênênge dinggo nyêmoni têtêpe kêlakuhaning pêrang. Lire

utama, ingkang ngluwihi bêcik. Iku têmbung kawi.

Têgêse “kyèhning bala puwara nêmahi pati” iku sakabèhing bala kawêkasane

nglakoni mati. Lire kyèhning, sakabèhe. Iku têmbung jarwa. Lire puwara, puh

wara. Iku têmbung ibarate wong ngêpuh-êpuh. Lire wara, ora ana wujude. Ya iku

nalare têmbung puwara dakjarwani wêkasan mau, sabab wong ngêpuh-êpuh kae

yèn wis ora ana mêtu ujude kang diêpuh, amêsthiya mênêng pangêpuhe. Lire

nêmahi, awake sida kalakon ing sabarang panggawe. Iku têmbung paribasan.

Têgêse “angadêgakên astra” iku mantrine kawit mandhi tumbak. Lire ngadêgakên,

dinggo pêsêmon mandhi [2674] nyêmoni wong mandhi tumbak kae landhehane

disêgake. Lire astra, sêbarang gêgaman. Iku têmbung kawi.

321


(90) mangsa makin mantri dadi warti/ ywaning kina nistha madya tama/ matiya

dhingin mantrine/ sapolahipun tinut/ kadi sata suta samèki/ myang kadi niti praja/

pradipaning laku/ trêsandha dwaja sang nata/ sarupaning gêlar sarupaning tulis/ tri

mantri mantrêng papan//


Karo manèh mangsa saiki seje têmên karo biyèn sabab anggêr mulih nglurug,

mantrine ya digotong. Biyèn kae ora mêngkono. Ijèh nglakokake nistha madya

utama, pama mantrine mati dhisik balane manèh oraa tumpêsan awit sing ditut

polahe mantrine. Kayata pamane babon karo kuthuk, anggêre babonne mati

kuthuke ya mati kabèh sabab ora ana sing nyakarake pangan. Pama manèh kaya

ratu karo nêgarane. Anggêr ratune ala, nêgarane ya rusuh. Lan manèh têngêr

barising ratu iku rak katon ana bandera sing nuduhake maju unduring baris. Wong

ora beda gêlaring pêrang karo tulising layang. Sabab mêngkene, nèk bêndera mêtu

gêlare ya ditata sênajan layang ya mêngkono. Anggêr ana padane ya ana

têmbunge, sêmono uga jênênging mantri, mantri patih, mantri nayaka, mantri

pangisor kabèh iku kawêngku mantri patih.


Têgêse “mangsa makin mantri dadi warti” iku mangsa saiki yèn mantrine lunga

nglurug, mung mulih wêrta jênênge bae. Iku têmbung pêsêmon kang disêmoni

barang têmbung. Kang sumambunge pantês rapête ora dunung lan têmbunge

wulang dalêm sruti iki.

322

Têgêse “ywaning kina nistha madya tama” iku lan dhèk jaman kuna kae ijèh

nglakokake nistha madya utama. Lire nistha, sêbarang pênggawe kang luwih asor.

Lire madya, sêbarang pênggawe kang sêdhêng nêngahi ora kabêcikan ora

kaalanên. Têlung gon iku ewone têmbung kawi.

Têgêse “ matiya dhingin mantrine sapolahipun tinut” iku yèn mantrine mati dhisik

nuli balane [2675] nusul mati kabèh sabab manut solahe mantrine mau. Iku

têmbung jarwa.

Têgêse “kadi sata suta samèki” iku pêpadhane kaya pitik babon karo kuthuke,

supama babone mati kuthuke ya nusul mati kabèh sabab ora ana sing nyakarake

pangane. Lire kadi, kados, kaya. Iku têmbung jarwa. Lire sata, dinggo pêsêmon

patining pitik babon. Lire suta, anak. Dinggo nyêmoni nusule mati anaking pitik,

têgêse sakabèhe kuthuke. Lire samèki, sêsamane, sakpadhane. Iku têmbung jarwa.

Têgêse “myang kadi nitipraja” iku lan kaya ratu karo nêgarane, yèn retune

klakuane ala nêgarane ya rusuh. Lire myang, lan. Lire kadi, kados, kaya. Iku

têmbung jarwa. Lire niti, nata, ratu. Dudu niti nitèn-nitèni siji-sijining barang. Iku

têmbung kawi disamarake, dene nunggale kayata têmbung hita, iku maknane ati

lan akèh-akèh bae panunggale. Lire praja, nêgara. Iku têmbung kawi.

Têgêse “ pradipaning laku, trêsandha dwaja sang nata” iku apamanèh wong

pêrang sing nuduhake pratandhane maju mundur ya manut bênderaning ratu. Lire

pradipa, pra iku para, dipa iku padhang. Têgêse sakabehe para padhang iku bisa

wêruhi marang ing sabarang apamanèh wong kang ora ninga ing jênênge siji-

sijining barang. Mangka wis dituduhake amêsthi ninga marang jênênge ing

sabarang. Lan iku têmbung kawi dinggo pêsêmon nuduhake.

323

Têgêse “sarupaning gêlar sarupaning tulis” iku awitane gêlaring pêrang têka

karêping sènapati lan awitane tulisan têmbunging nawala panulising pada kang

dhininginake. Iku têmbung jarwa dinggo pêsêmon nyêmoni ing sabarang têmbung

kang pantês manjing sumambunge rapêt ora putung lan têmbunge wulang dalêm

sruti iki. Iku sarupane sing wis kasêbut ing dhuwur mau mêngkono kabèh.

Têgêse “tri mantri mantrèng papan “ iku mantri patih, mantri nayaka, mantri

pangisor yaiku mantri panêkar. Lan sakabèhe iku padha kawêngku marang mantra

patih. Lire tri mantri , dinggo pêsêmon duduhake pangkat-pangkate mantri têtêlu

kaya sing wis kêsêbut dhuwur iku. Lire mantrèng, montrèng [2676], motring, mot

ing, kamot teng, kamoting, kamot ing. Iku mau têmbung jarwa disamarake yèn ta

aja disamarna jênênge têmbung garba sastra utawa garba swara. Dene lire kamot

ing, kamot ing papan. Lan papan iku dinggo pêsêmon rupaning patih, awit patih

iku saèngga papan sabab angêmot amêngku sarupaning prakarane nêgara kabèh.


(91) akèh kari lalakoning dadi/ kaputungan manah kang anurat/ awadipun sipi

supe/ supayapti tumanduk/ yèn wêruha purwaning dadi/ singgih dèn têlasêna/

sangarsa gumuyu/ dening tanduk kadi rupa/ ning tarbuka budiningrat anjajagi/ tan

mantra ing sarira//


Misih akèh sing kari sing dadi bêciking kalakuan. Nanging kang nganggit sêratan

layang sruti iki lagi kaputungan galih. Mulane awad bangêt supene nanging kêrsa

dalêm olehe paring wulang kang diparingake mung sêmene bae. Sabab supaya

324

bisaa nglakoni wulang dalêm kabèh malah yèn wêruha kawitane wulang dalêm

kang wis dadi anggitan supama karsa dalêm diêntèkake kabèh, mèndah bungahe

putra wayah dalêm kang diparingi wulang. Dene tanduk rupaning sastra utawa

bakal tarbukane ya uga kaya kang wis diwulangake iki, karsa dalêm dinggo

nandha awake sing maca bisane narbuka lan orane.


Têgêse “akèh kari lalakoning dadi” iku lalakone kalakuhan bêcik kang wis dadi

anggitan. Lire lalakon, dinggo pêsêmon lakone kalakuhan bêcik. Lire dadi, dinggo

pêsêmon kang wis dadi anggitan.

Têgêse “awadipun sipi supe” iku ingkang sinuhun awad-awad bangêt gone

kêsupèn. Lire sipi, tan sinipi. Iku dinggo nyêmoni têmbung bangêt, sabab jukuk

têmbung tan sinipi dukane kae. Awit têgêse tan sinipi, bangêt.

Têgêse “supayapti tumanduk” iku karêbèn, karêpe mêmpana, bisaa nglakoni. Lire

supaya, karêbèn, kacikbèn. Iku têmbung jarwa. Lire yapti, kapti, karêp. Lire

tumanduk, tumêka, tumawa, têdhas, êmpan. Rong gon iku ya têmbung jarwa.

Têgêse “yèn wruha purwaning dadi” iku yèn ta wêruha kawitane wulang dalêm

kang wis dadi anggitan. Lire purwa, kawitan. Iku têmbung kawi. Lire dadi, dinggo

nyêmoni têmbung sing wis dadi anggitan.

Têgêse “singgih dèn têlasêna, sang arsa gumuyu” iku iya ta mèndah diêntèkna

kabèh pamulange, iba-iba sukane para putra wayah dalêm kabèh. Lire singgih,

inggih, iya. Iku têmbung jarwa disamarake, dudu singgih kasinggihan, kaluhuran.

Lire dèn têlasna, dinggo nyêmoni yèn diêntèkna pamulange upama diwulangna

325

kabèh. Lire sang arsa, kang arêp. Iku dinggo pêsêmon sakabèhe putra wayah

dalêm. Lire gumuyu, dinggo nyêmoni têmbung suka, sabab sing wis lumrah

mulane guyu ya awit gone mêtu sukaning ati.

Têgêse “dening tanduk kadi rupaning tarbuka budiningrat anjajagi, tan mantra ing

sarira” iku dene tanduking ukara lan rupane patraping sastra utawa bakal pratikêle

gone narbuka marang sastrane iku, ing patrape kabèh ya uga kaya layang sruti

sing wis diwulangake iki. Dene mulane mêngkono sabab dinggo jajagi marang

budine wong akèh kang padha maca marang wulang dalêm. Yèn supama kang

maca bisa narbuka marang surasaning wulang ya uga lêpas budine. Yèn wonge

sing maca ora mantra-mantra bisa narbuka ya uga cupêt budine. Lire tanduk,

rupaning pasêmon patrape solah tingkahing sabarang kabèh. Lire rupaning,

dinggo nyêmoni patrape rupaning sastra. Lire tarbuka, narbuka, ambuka,

ambukak, angêngakake, têgêse supaya wêruha kang ana jêrone kang dingakake

utawa lire narbuka, awrêdeni, anjarwani, anêgêsi, amaknani. Iku têmbung jarwa.

Lire budi, sabarang karêping ati. iku têmbungjarwa. Lire ngrat, jagad kabèh. Iku

dinggo nyêmoni wong akèh, sabab wong akèh iku padha ngambah jagad. Lire

jajagi, dinggo pêsêmon nandha kapintêran kang misih ana jroning ati. sabab wong

nandha jro cèthèking banyu iku supaya dhengêre amarga dijajagi. Lire tan mantra,

ora paja-paja. Iku têmbung paribasan. Têgêse ora paja-paja tumonton gatra utawa

ora paja-paja tumonton netra, lan dudu mantra japa mantra. [2678] lire ing sarira,

dinggo nyêmoni ing salirane uwong.


326

(92) purwaning amênggêl sarwa sarwi/ sang kinayah kayuhing bawamba/

ambuningrat sarisike/ ing angga karêm liwung/ ing pangiwa wit angantèni/

singgih dadi busana/ nistawa kawilut/ yyan uni eksamaknana/ mawasakna ing

satata mangsa kali/ sangara lunglungingrat//


Awite munggêl wulang dalêm kang sarwa bêcik kang sarwa angel kasarira dalêm

rumaos padha lan wong akèh padha bae ana mangsane wêktu kalih sarèhning

sarira dalêm rumaos aral. Supama lunglunganing uwit kang ana bumi yèn

dikarsakna dawa marang kang gawe ya sumangga, yèn dikarsakna cêndhak ya

sumangga.


Têgêse “purwaning amanggêl sarwa sarwi” iku kawitanne karsa dalêm munggêl

wêwulang ingkang sarwa bêcik ingkang sarwa angel. Lire purwa, kawitan. Iku

têmbung kawi. Lire mênggêl, amunggêl, anugêl, amêdhot, anguwisi gone paring

wulang. Lire sarwa, dinggo nyêmoni têmbung sakabèhe padha bêcik. Lire sarwi,

dinggo nyêmoni sakabèhe padha angèl.

Têgêse “sang kinayah” iku kang sarira dalêm rumaos padha karo wong akèh. Lire

sang, kang. Iku dinggo nyêmoni kang sarira dalêm dhewe. Lire kinayah, ala bêcik

padha bae. Iku dinggo nyêmoni marang sarira dalêm mau gone rumaos padha karo

wong akèh.

Têgêse “kayuhing bawamba, ambuningrat sarisike, ing angga karêm Liwung, ing

pangiwa wit angantèni, singgih dadi busana, nistawa kawilut, yyan uni

327

eksamaknana” iku ing sakabèhe têmbunge dhawah dalèm dhuwur iku. Aku

Santakusuma têkêm busuk sabab ora bisa jarwani marang sakabèhe ing têmbunge

dhawah dalêm mau.

Têgêse “ ing satata mangsa kali” iku padha bae ing mangsane wêktu kalih. Lire

satata, sapadha-padha. Iku têmbung jarwa. Lire mangsa, mongsa. Iku dinggo

nyêmoni têmbung wêktu. Lire kali, kalih. Dudu kali bêngawan dudu kali pêngulu.

Iku têmbung jarwa disamarake.

Têgêse “sangara lunglunging rat” iku kang sarira dalêm[2679] rumaos aral,

supama lunglunging wiwitan kang ana bumi utawa lunglunging thuthukulan kang

ana bumi. Iku yèn dikarsakna dawa marang kang nukulake iya sumangga. Dene

yèn dikarsakake cêndhak iya sumangga. Lire sang, kang. Iku dinggo nyêmoni

kang sarira dalêm dhewe. Lire aral, apes. Iku têmbunging kitab. Dene panunggale

aral iki rupane alam, makluk, aral. Dene wujude alam iku sakrupa-rupane

sêbarang- barang isining donya lan ngakherat kabèh sakliyane Allah tangala

dhewe. Dene mulane diwêstani alam sabab awit ginawe marang Allah, nuli

sakabèhe alam diwastani makluk. Lire makluk, kawulaning Allah nuli alam

makluk, diwastani aral. Lire aral-apês. Dene kumpule alam, makluk, aral jênênge

maknane mêngkene dinadèkake kawula kang apês. Mulane apês sabab kêna lara

pati owah gingsir. Ibarat saengga sarira dalêm ing dawane lêlakone yuswa dalêm.

Lire ngrat, jagad kabèh, ujude rupaning jagad, saklumahing bumi, lan têmên-

têmên katon bumi iku kathukulan barang wit-witan kang nganggo têlung têgêse

têmbung lunglunging rat mau amung dinggo pêsêmon. Sabab lunglunging barang

wit-witan iku têmên thukul ana bumi.

328

Khatam. Titi. Wallahualam

Ing dintên Akad Wage, tanggal kaping 22 wanci jam kalih siyang wulan Sapar

taun Jimawal angkanipun ing warsa 1797.

E Transliterasi Naskah Sêrat Srutjar - Portal...

Documents

Transcript of E Transliterasi Naskah Sêrat Srutjar - Portal...