Deratizacija u Praksi

8/17/2019 Deratizacija u Praksi

1/122

·cinsk n kl d


2/122

MEDICINSKA NAKLADA - ZAGREB „

BIBLIOTEKA UDŽBENICI I P R I R U Č N I I

ANTUN

ASAJ I

DERATIZACIJA U

PRAKSI

Napisao:

prof. dr. se. ANTUN ASAJ redovni profesor na

Veterinarskom fakultetu S v e u č i l i š t a u Zagrebu, u mir.

Recenzenti:

prof. dr. se. ZDENKO

R U D M ~

prof. dr. se. MLADEN ZOBUNDZIJA

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna

i

s v e u č i l i š n a

knjižnica,

Zagreb

UDK 614.449 035)

ASA]

Antun

Deratizacija u praksi I Antun Asaj. -

Zagreb :

Medicinska

naklada,

1998. -

106

str. : ilustr. djelomice u bojama ; 20 cm.

Biblioteka Udžbenici

p r i r u č n i c i

Bibliografija:

str.

105-106.

ISBN 953-176-076-4

981104021

Knjiga je objavljena

pod

pokroviteljstvom Ministarstva poljoprivrede i šumarstva

Republike Hrvatske - Uprave za veterinarstvo.

Objavljivanje ove knjige pomogli su:

• Ministarstvo poljoprivrede šumarstva Republike Hrvatske - Uprava za

veterinarstvo

• Pliva d.d., Marketing veterine agrara

• Veterinarska stanica grada Zagreba d.o.o.

• Veterinarska stanica, Crikvenica

• BayerPharma, Zagreb

•

Medika

d.d., Zagreb


3/122

NTUN S ]

DERATIZACIJA U PR KSI

MEDICINSKA NAKLADA

ZAGREB

1999


4/122

r i r u č n i k skromno p o s v ć u j m

pedesetoj obljetnici

osnutka Zavoda

za zoo-

higijenu Veterinarskog fakulteta S v e u č i l i š t a u Zagrebu danas

Zavodu

za ani-

malnu

higijenu okoliš i etologiju koji j osnovan 11.

studenoga 1948


5/122

adržaj

1.0. Kozmopolitski mišoliki glodavci ................... ..... „ „ „ „ „ „ „ „ 1

1.1. Porije slo, proširenost, biološke z n a č a j k e ponašanje i prilagodba

„„ „„

2

Stakor selac .............................................. • ••• ••• • • 2

Crni štakor ..............

„ „ „

•

„ „

„ „ 14

u ć n i

miš.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • 16

Mišoliki poljski glodavci . .... „

„ „

• • • „ „ „ 22

Prugasti poljski miš

„ „„

„ „„

„ „ „ „ „ „

• „ „ 22

Poljska voluharica

„

••

„ „ „ „ „ „ „„„ „ „ 22

Bizamski štakor „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ 22

Krtica,

red

kukcoždera,

porodica

Talpidae ...

„ „

„

„ „

„

„ „

„

23

Povremena biološka ekspanzija malih poljskih glodavaca

„

„ „

„ „ 24

Sustavna

planirana

deratizacija

poljoprivrednih

površina ... „ „ „ „ „ 24

2.0. Zdravstveni aspekti deratizacije ............... „ • • • • • • • • • •

••

• • • • • • • 26

2.1. Neke bolesti štakora i miševa po

vrstama

u z r o č n i k a .....

„ „

„ „„

26

2.2 . Bolesti ljudi koje prenose štakori i miševi „„

„ „ „ „ „ 26

2.3. Neke bolesti koje štakori i miševi prenose na ostale životinje

„

„

„

„

• • •

27

3

O Gospodarstveni

aspekti deratizacije .... „

„ „

„ • • 3

O

4.0.

Postupci zaštite od komensalnih mišolikih glodavaca „ „ „„„ „ „ „ „ „ „ 32

4.1.

Alternativne mjere bez

uporabe

otrova

„„ „

„ „ „

„ „ „

„„ „„

„ „

32

Dinamika razvoja populacijskoga procesa ..

„ „

„

• • • • „ „

„

„„„ „ „ „ „

32

Pojam metapopulacije ...„ „ • „ • „ • „

•

„ „ „ 32

Mjere protiv

prodo

ra glodavaca u g r a đ e v i n e „ • „ „ „ 33

Sigurna zaštita

od

prodo ra glodavaca ..

„ „ „ „ „

„

„ „

33

U l t r a z v u č n i

i elektromagnetski u r e đ a j i ...... . „ 34

Repelenti na kemijskoj osnovi ..... „ • • • • • • „ „ 34

Emigracija ........

„ „

34

Ometanje reprodukcije

„ •

• • „

„ „ „

34

Uporaba lovki i zamki .....

„ „ „

• •

„ „„ „ • „ „ „ „

35

Lov u kombinaciji s lovkama ... „ „ „ • „ „ „ „

„ „ „

„ „ „ 35

Predatori

„

„„„ „ „ • „„ • „ • • „„ „ 36

5.0. Uporaba otrova u deratizaciji ......

„ „„ „

„ „ „ „

„ „

„ „ „

„ „ •

37

Sigurnost „ • •• „„ „ „ „ „ „„ • „ „ „ „ 3 7

Rodenticidi s

akutnim u č i n k o m

..... „ „„ „ „ „ „ „

„

„ „ „ • „ „ „ „ 3 8

Odbojnost

na mamke

..

„ „„ „ „ „

„ „

„ „

„„

„ „

„„ „„„„ 3 8

Prethranjenje

..........

• • • • • •

„ „

„ „

3 8

5 .1. Izbor od

poznatih rodenticida

s

akutnim u č i n k o m

................. • • • „ 39

Scilirozid .... „

• • • •

„ „ „ „ „„ „ • „ •

„ „

39

Cink fosfid ............ • • • • • • • • • •

„

•

• • • • • • • • • •

„ 3 9

Natrij mono)fluoroacetat (spoj 1080)

„ „„ „

„ „„

•„„

„„

„ „

„ „

40

Fluoroacetamid (spoj 1081)

„

•

„

• • •

„

„„

„ • „ 40

Alfakloraloza .. „ „ „ • „ • „ „

•

„ „ „ 40

Talij-sulfat .....

„ „

„

„„ „

•• •

„

• •

„

• •

„

„ 40

5 .2. Rodenticidi sa subakutnim

u č i n k o m

.. .

„ „ „

•

„ „ „ „

„„

„ „

„

„ 40

Kalciferol (vitamin D

2

. „ „ „ „

„„

„ „ „ „ „ „ 40

Kolekalciferol (vitamin 0

3

)

„„ „ „ „ „ „

„

„ „ „

„

„ „

„ „

„ „„ „

41

Brometalin

....... „ „ „ „ • • • • „ „ „ 41


6/122

i .

\ l{11de11tividi

s ;111tilwag11L111t11i111 k r o 1 1 i č n i m ) u č i n k o m ..... .. .. ........ ... .. .... .. ...

„

41

I

, I . V • I .

() /.ll;IV:lllll

lllC 1:1111 1.lll:I g r u s ~ l l l J a (f VI „ „ „ „ „ „ „ . „ . . . „„ „ „„ „ „ „„„ 42

/\11idotski u č i 1 1 a k vitamina K

„„

„ . „ „

„ „

„ . „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ „ „ „ „ „ „ . . „ .

44

5 J I. Prva

generacija

:rntikoagulanat:a „ „ .

. . . „

„

. „ . . . „ „ . . . . •„„ . „ . . „ „ . . .

45

I·Iidroksiku111arini „ „ „

„ „„

.

. „ „ „ „ . . „ . . . . „ . . . „ „ . . „ 45

Varfarin

„ „ „ „„„ „

„ „ „

„ „ . „ „ . „ . „ . .

„ „„

„„

. . . „ . . „ „ „

45

Ku1natetralil

„ „ „ „ . . . „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ „ „ . „ . .

46

Difacinon

„ „ „„„„„ „

„ „

„ „ •

•

„ „ . „ .

„ „ „ „ „ „ .

„„

„ „ „ „

•

46

Klorfacinon „ „ „ „ „ „ „„ „ . „ „„

„ „ „„

„ „ „„ „ „ . „ „ „ „ 46

5 .4. Razvoj

~ n t i ~ , ? a g ~ l a n a t a .

2. generacije

„„ „ „ „

•

„ „

„„ „ „„

„ „ „ „

„

„„

46

R1tm1cno izlagan1e mamaca ... „ „ „ „ „ .

„ „ „ „ „ . . . „ „ „ „ „ „ „ 4 7

5 .4.1. Druga generacija antikoagulanata ...

„ „ „ „

„ „ „ „

„„ „ „„ „

„ „ „„„

48

Difenakum „ „ „ „

„„ „ „

. „ „ „ „ „ „ „„ „ „„ . . „ „ • 48

Bromadiolon

„ „„„

„ „ „ „ „

„„ „ „

„ „ „ „

„ .

„ „ „

„

„ „ „„

48

Brodifakum

„ „ „ „ „ „ .„ „ „ „ „ „ „ „ . . „ „ „ „ „ „ „ „ „ 4 8

Flokumafen ... „ „ . . „„ „ „ „ .

„ . „ „ „„„„ „ „ „ „ „ . . „

49

Difetialon .....

„ „„ . • „

„ „

„ „„„ „ „„ „ „ „ „ „ „ 49

5

.5. T o k s i č n o s t

antikoagulanata za ljude i neciljane životinje .. „

„

•

.„ „ „ 51

5 .5 .1 . Znakovi i prva

p o m o ć

pri otrovanju antikoagulantnim

roden

ticidima. • • • 5 3

5 .6. Otpornost na antikoagulantne rodenticide „ „ „„ „

„„ „

„ „ „ „ „ „ 53

Pojava otpornosti ...

„„

„ „„ „ „ . „ . „ . . „ „ „ „ „ . . „ •• „ . . 5 4

T u m a č e n j e mehanizma

otpornosti „ • „

„ „ „ „„ „„ „

. „ „ „ „

„„„ „ „

54

Biokemijska otpornost „ „ „ „ „ „ „ „ „

„„ „

„ „ „ „ „ „ „ „ 5 4

Etološka otpornost „ „„„ „ . „ „ „

„„ „ „

„ „ „„ „

„ „

. . „ . 54

Genetska otpornost

„ „

. „ . „ . . „ . . . . „„ „ . . „„ „ „„ „ „

„ „

54

Populacijska i ekološka

otpornost

„

. .

„

„

„ „ „ „ „ „

. „ . . „

„„ „

„

„ 5 5

Profilaksa pojave

otpornosti

„ „ .

„ „ „ .

„

„ „ „ „ „ „

„ „ . . „ „ „ „ „ 5 5

5.7.

Sastav i oblici antikoagulantnih

preparata

i mamaca ......„ „ „ „ . . „„ „„ „ „ „ „ 55

Parafinski

mamac

atraktiviziran univerzalnim

hranidbenim atraktantom „

5 6

~ a š t i t n ~ sklopiva p a ~ a f i n ~ ~ i r ~ n a kutija za sigurno

izlagan1e

mamaca

u

mten1enma

..................

. . . „

5 6

Koncentrati za pripremu mamaca .... „ „ „„

„„

„ „ „ „ „ „ „ „ „ 59

Rodenticidne

pelete

.. „

„„

„ .

„ „ „ „ „

„ . .

„ „

„ „ „ „

„ „

59

Parafinizirani voštani) bloketi ..

„ „ „

„ „ „

„ „ . . „ • „

„

„ „ „ „ „

„

. „

„

„

5 9

Mamci u obliku pasta i želatinoznoga gela .. „ „ „ „ „ „ „ „„ „„

„ „

59

T e k u ć i mamci „„ . „ • „ . . „ „ „ „ „ . „ „ . „ . . „

5 9

Otrovi

dodira

....

„ „ „ „

„ „ „ „ „

„

„ „ „„ „

„ „

„ „

59

Kontaktni prah ....... „ „ „ „ „ .

„ . . . . „ „ „

„ „„

„ „ „ „ „ „

60

Kontaktni gel ..................... .... • . . . . „ „„ 60

6.0.

Fumiganti otrovni plinovi) ..

„„ .

„ „

„

„ „ „ „ „ „ „

. „ „„ „ „ „ „ „ . 61

Fosforovodik

fosfin)

.. „ „ „ „ „

„ „

• . „ „ „ „ „ „ „ 61

Aluminij-fosfid „

•

„

• „ •• „

„ „

„ „

„„

„ „

„

„ . . „ „ „ . „ . 61

Magnezij-fosfid .......

„ „ „ „ „ „ „ „ . „ „ „ .

„ . .

62

Pružanje

prve p o m o ć i

..

„ • „ „ • • „ „ „ . „

„

„ „ . „ „ 62

Ugljik-dioksid

„„ . „ „ „ „ „ „ „ . . . „ „ „ . . . „ „ „

„ „

„ „

„ 63

Prva p o o ć ..... ....... .

„ „ „ „ .

„ . „

63

7.0. Metodika i organizacija deratizacije „ „ „ „ • „„ „ „ • • •

„ „

„ 65

8.0.

Mjere

zaštite od prodora i razmnožavanja

komensalnih

mišolikih

glodavaca

..... 68

8.1.

Higijensko-sanitarne

mjere „ „ •

„ „ „

„ „„„

„ • • „ „

68

8.2. G r a đ e v i n s k o t e h n i č k e mjere zaštite od

prodora

komensalnih

mišolikih glodavaca »od

štakora

sigurne

g r a đ e v i n e « )

.........

69

9.0. Management deratizacije

propisi,

provedba

i

nadzor

deratizacije) ... „ „ „ „ „ „ „ „ 79

9 .1. Propisi zakon, odluka,

program,

pisana obavijest o trovanju štakora) ........... •• 72


7/122

Odluka

o obveznoj sustavnoj

preventivnoj

deratizaciji .........

„ „

73

Program o provedbi Odluke o obveznoj sustavnoj

preventivnoj deratizaciji ............................. ......

.................................... 7 6

Obavijesti g r a đ a n i m a .................... ..... . .......................... ............. ...............

80

Pisana obavijest o trovanju štakora ....... ... „ „ „ „ 81

9.2.

Provedba

...................................

„ „ 82

Osoblje za

provedbu

deratizacije ........... ....... „ „ 82

Normiranje rada deratizera izvršilaca ............................................... .....

. 82

O d r e đ i v a n j e brojnosti i vrste infestacije

kornensalnim mišolikim glodavcima

„ • „ • „ „ „

„

„ 82

Procjena relativnoga broja glodavaca ........................................................

82

Procjena broja štakora

monitoringom

promatranjem) ........ ..... .... ...... ..... . 82

Procjena broja komensalnih mišolikih glodavaca izlaganjem

pokusnih neotrovnih

mamaca ........................ • • •

82

U t v r đ i v a n j e vrste glodavaca infestanata i

m o g u ć e

brojnosti

vrsta infestanata .........................................................

„ „ • • 83

Postupak

analize fecesa ....

„

• • ••• •

•

83

Postupak analize šteta ...................... 83

Postupak

analize

tragova

...

„ „

„„

83

Postupak

analize skloništa i ulaznih

otvora

u skloništa ..... • 84

Procjena

stupnja

infestacije mišolikih glodavaca

na

polju ......................... 84

Prostorije i

oprema

organizacije koja

provodi

deratizaciju ............... 84

Prostorije ............. ............ ............ ...... 84

Oprema ................................ • • „ 84

Izrada

plana

studije) za deratizaciju ..... ............. ....

„ „

„

„

„

85

9.3. Nadzor .................................. ... „ • • „ 86

Analiza i kontrola u č i n k a deratizacije ......... .... „ • • • • „ 86

Procjena

u č i n k a

deratizacije „

„

86

10.0. Deratizacija u pojedinim s l u č a j e v i m a ...................... • • • • • • •

„ „

87

Deratizacija naselja ........... . 87

Deratizacija

grada

Budimpešte ...........

• •

•

•

8 8

Deratizacija grada Bukurešta .................................. ... ...... „ •• 91

Izrada o p ć e g a programa

preventivne sustavne deratizacije

uz epidemiološku indikaciju .... „ „

„ „ „ „

„ „ 91

Pou·ebne k o l i č i n e zatrovanih mamaca u zgradama, kanalizaciji,

vod

o

tokovima

i

parkovima

za grad

Zagreb i

evidencija

rada

..

„ „ 92

Objekti

prehrambene

industrije i maloprodaje ...

„ „ • • „ 93

Samoposlužnice i trgovine živežnim namirnicama „ • „ • „ • • • „ 93

Tržnice .. „ • • „ „ „ „ „ „ •

94

Tržnice

zatvorenog tipa

u

halama

.......

„

•

„ „ „

„

„ „ 94

Tržnice

otvorenog tipa

......... „ „ „ „ „ „

94

Klaonice ....................... ...... ................ ......... .............. ..... .......... ............ 94

l a d n j a č e

........

„„

„

• • • •

95

Postupak

fumigacijom ugljik-dioksidom ... „

„ „ „ • „ „„

95

Mlinsko-pekarska industrija i silosi za

zrnatu hranu,

skladišta za

zrnatu hranu

i

brašno i prodavaonice

kruha .................. • 96

Ugostiteljski i hotelijerski objekti

„ „„ „ „

„ • • •• •

96

t o č a r s k i

objekti .... „ „

„ • „ „

„ „

97

Transportna sredstva ....... „ „ „ •

„ „

„ „ „ • •

•

97

Zoološki vrt ........................................... • • • • •

• • • 98

11.0.

Deratizacija u

b u d u ć n o s t i

i promemorija ............

„ „ „ 99

Popis priloga ...... ..... .. „ • „ • • • 101

Literatura ................................ • • • • •• • 105


8/122


9/122

redgovor

Dosad nismo imali

p r i r u č n i k

o deratizaciji u gradskoj sredini

oblikovan

s

biološkog ekološkog medicinskog gospodarstvenog i estetskog stajališta. U

svijetu i u nas postoje m e đ u t i m brojne

s t r u č n e

i znanstvene rasprave koje se

spoznajama dopunjuju i i s p r e p l e ć u

Od

dostupnih p r i r u č n i k a

posebnu

pažnju

p r i v l a č e č e t i r i : Steiniger F.: Rattenbiologie und

Rattenbekampfung

einschliess

lich der Toxikologie gebrauchlicher Rattengifte Stuttgart 1952; Meehan A.

P :

Rats

and

Mice.

Their

Biology

and

Control;

Felcourt Sussex 1984;

H r g o v i ć

N. i sur.: Deratizacija. Suzbijanje populacija štetnih glodara G. Milanovac

1991. i Buckle

A

P i Smith

B

H.: Rodent Pests

and

Their Control Walling

ford

Oxon 1996.

Uvid u cjelinu

o m o g u ć i o

mi je

rad

na

o d r u č j u

animalne higijene od godine

1954. do

1994. u nastavi i u istraživanjima u uvjetima prakse i u laboratoriju

pri

č e m u

sam

usko s u r a đ i v a o

s

brojnim

suradnicima. Za

i t a v o to

vrijeme nika

da

nisam posumnjao

da

je redukcija populacija

komensalnih

mišolikih glodava

ca u urbanoj sredini

dio

zdravstvene ekologije.

Na samom p o č e t k u

rada duboko

me se dojmio navod u Brehms

Tierleben

iz

godine 1922:

»Kada se štakori

na

nekom

mjestu

veoma

namnože

to

se ne

mo-

že izdržati. U Parizu su tako u jednoj klaonici u 4 tjedna dotukli

16 000

štakora.

U

jednom

utilizacijskom zavodu u okolici Pariza štakori su u tijeku jedne n o ć i

do

kostiju požderali 35 leševa konja.« O o č e v i m doživljajima u rovovima u gra

natiranom o d r u č j u

Tolmina i

na

položajima na Krnu u tijeku Prvoga svjetskog

rata od 1915.

do 1917. na austrougarsko-talijanskom bojištu nemam snage pi

sati.

Brojne susrete sa štakorima selcima doživio sam pri higijenskim analizama

na farmama uz manje ili više uspjele i zanemarene deratizacije. Vidio sam broj

ne štete

od

štakora u zgradama klaonicama kao njihove brojne populacije na

odlagalištima.

Od

prve objavljene rasprave

1959.

organizaciju deratizacije hu

mane medicinske i poljoprivredne struke posebno sam cijenio i

k r i t i č k i

utirao

put za rad veterinarske medicine.

Sadržaj je p r i r u č n i k a u o b i č a j e n i o b u h v a ć a biološke ekološke etiološke i

gospodarstvene spoznaje

t e č e n e

u

p r a k t i č n o m radu

na preventivnoj zdravstve

noj ekologiji. Opisani su uporaba mamaca s kemijskim otrovima antikoagulan

tima 1. i 2. generacije i pojava

otpornosti

na antikoagulante a slijede spoznaje

o formulacijama antikoagulanata.

Otrovi

s akutnim i subakutnim č i n k o m kao

i uporaba fumiganata p r e p o r u č e n i su samo izuzetno uz oprez.

Postupcima alternativne

borbe dana

je puna pažnja. Posebna je pak pozor-

nost p o s v e ć e n a

provedbi sustavne preventivne deratizacije naselja.

O p ć u

pre-


10/122

poruku na temelju spoznaja i iskustava objavili smo

na 6th International Con-

gress in Animal Hygiene, International Society for Animal Hygiene ISAH) u

Skari u Švedskoj godine 1988.

Ona

u okviru principa integrirane higijene i san-

itacije sadrži ekološki siguran i za štakore

p r i v l a č a n

univerzalni

mamac

u obliku

parafinskog bloketa za

uporabu

u eksterijerima.

Za

interijere je

i z r a đ e n a

sklo-

piva zaštitna kutija kao estetsko i za okoliš toksikološki sigurno rješenje.

Sustavna

borba

s komensalnim mišolikim glodavcima razvijala se

uporedo

s

civilizacijom i posebno se razvila u drugoj polovici 20 s t o l j e ć a Za

Drugoga

sv-

jetskog

rata

znanost sve

v e ć u

pažnju o b r ć smanjenju broja ovih t e t o č i n j a Ta-

da

se pojavljuju novi, djelotvorniji raticidi

kao 1080

ANTU, krimidin i

od

anti-

koagulanata varfarin.

Nakon

1945. objavljeno je u svijetu više od 4

000

odnosnih publikacija. Ta-

k o đ e r j važno napomenuti da, osim brojnih komensalnih glodavaca, u svijetu

ima i više od

100

nekomensalnih glodavaca š t e t o č i n j a

D e r a t i z ~ c i j a

u praksi nastavak je zamisli

iz

moje knjige

Osnovni p r i r u č n i k

zaizradu

s p e c i f i č n i h

higijenskih i sanitarnih

programa

veterinarskih ustanova,

Zagreb,

1997.

P r i r u č n i k

je namijenjen profesionalcima,

onima

koji

u č e

i

onima

koji

u n p r e đ u j u

ovu interdisciplinarnu djelatnost,

u k l j u č u j u ć i

i pojedince sklone

principu

»uradi sam«

kako

bi se

o č u v l o

zdravlje ljudi,

d o m ć i h

životinja,

hra-

na

i druga ugrožena materijalna dobra.

Zagreb, u ožujku

1998.

ntun

saj


11/122

r

1

Kozmopolitski mišoliki glodavci

Od oko 5 000 vrsta sisavaca u svi

jetu ima oko 2 000 vrsta glodavaca. U

ovom

j

p r i r u č n i k u od više vrsta ko

mensalnih

mišolikih glodavaca težište

na

trima vrstama

koje su i u nas pro-

glašene š t e t o č i n j a m a ,

b u d u ć i

da

šire

bolesti, uništavaju hranu i materijalna

dobra i izazivaju

odvratnost

u v e ć i n e

ljudi.

Taksonomija

roda

Rattus obuhva

oko 500

do 600 naziva diljem svi

jeta. Komensalni mišoliki glodavci u

odnosu

na

č o v j e k a

i okoliš izrazito su

prilagodljivi i

nemaju

o g r a n i č e n j a

u

biološkoj ravnoteži u danome

spektru

okoliša. Ta j

č i n j e n i c a ujedno

i glavna

p o t e š k o ć a

u standardizaciji

postupaka

deratizacije. Prilog 1.)

Deratizacija, tj. uništavanje mišoli

kih glodavaca iz rodova Rattus, Mus i

njima srodnih s epizootiološkoga i gos

podarstvenoga stajališta znanstveno

j

n a z n a č e n a na Premiere

Conference

In

ternationale du rat, Paris-Le Havre od

Razred

Mammalia

Red

Rodentia

Pod red

Myomorpha

Obitelj

Muridae

Red

Mus

Vrsta

Musculus

k u ć n i

miš

16. do

22.

svibnja 1928.

Od

tada pa

do danas deratizacija je

stalna

svjetska

tema.

Ekološka

segregacija o g r a n i č i l a je

kompetenciju

i z m e đ u štakora selca i

crnog

štakora. Razvoj suvremenog po-

imanja »Rat proof

building construc-

tions« g r a đ e v i n a sigurnih

od

štakora)

umanjilo je razmnožavanje

štakora

te

ih je prilagodila na kanalizacijske sus

tave, uz temelje i oko zgrada i

na

skladišta. Važno

j t a k o đ e r da

su pos

tupci deratizacije

na

p o d r u č j i m a na

kojima žive obje vrste

u č i n k o v i t i j e na

populacije

štakora

selca.

Brehm

i sur. 1922) bili su, sigur

no, suvremeni pioniri u istraživanju po-

našanja

štakora

u odnosu

na

habitat,

reprodukciju

odnos prema

hrani ži

votni tijek, ponašanje, osjetila, kreta

nje i dinamiku populacijske strukture.

Te tri vrste komensalnih mišolikih

glodavaca jesu

štakor

selac, crni šta

kor

i k u ć n i miš.

sisavci

glodavci

mišoliki

miševi

Rattus

Rattus rattus Rattus norvegicus

crni štakor štakor selac

Prilog 1

k r a ć e n a

klasifikacija za tri vrste komensalnih mišolikih glodavaca

ozmopolitski mišoliki glodavci


12/122

1 1 Porijeklo, proširenost,

biološke

z n a č a j k e

ponašanje i prilagodba

Štakor

selac Rattus norvegicus),

Norvay,

Brown or Common

rat, Wan

derrrate prilozi 2,3,4)

P o t j e č e iz Azije i s t o č n i j e od

pod-

r u č j a

razvoja k u ć n o g miša, napose iz

Kine. Odande se

polako

širio

prema

zapadu usporedo

s porastom i selid

bama

p u č a n s t v a . U

Europu

j stigao

p o č e t k o m

18. s t o l j e ć a .

Prvo je izyješ

ć e iz

Kopenhagena godine

1716.

Sirio

se

brzo

pa

je

1728.

zabilježen u En

gleskoj, 1750. u Frans:uskoj, . 1 7 6 ~ u

Norveškoj i

1790.

u SvedskoJ.

U

Sje

vernu

je Ameriku unesen

1775.

Sad je

kozmopolit

iako u

p o d r u č j u tropa

ima težište zaposjedanja priobalja.

Biološke

z n a č a j k e

V e ć i

je

od

crnoga

štakora.

S m e đ e

ili crvenkaste j boje, a

odozdo

je svjet

liji.

Ima

relativno debeli rep

k r a ć i

od

tijela s najviše 220 ljuskastih prsteno-

va. Uške su k r a ć e od

onih

u k u ć n o g a

štakora. Dužina

j tijela

24,5 21,1, -

27,3)

+

repa 20 17,2 - 22,9)

cm. Zi

vi

u

p o d r u č j i m a

blizu

vode

i u naselji

ma,

posebno

u ruševinama,

k a n a l i ~ a -

cijskim cijevima,

podrumima

vlažnim

stajama i na brodovima. Djelatan j u

sumrak

i n o ć u Nasrtljiv je.

Dobro

pli

va i roni. Živi u

skupinama. Pod

zem

ljom

kopa hodnike

s

gnijezdom

i spre

mištima hrane. Prenosi

zarazne

boles

ti.

Hrani

se svakom r a n o m

pretežno

sitnim životinjama.

Zdere

i strvine. U

nedostatku

hrane napada

d o m a ć e ži

votinje i ljude. Pari se

od

ožujka

do

kolovoza. lvilade nosi 22 do 24

dana.

Koti od travnja

do

rujna 3

do

7

puta

po

6 - 10 15) mladih koji su slijepi

14 do 16

dana. Sišu

21 dan

i

osamo-

staljuju se

nakon 42

dana. Spo}no sa

zriju

nakon

2

do

3 mjeseca. Zivi

do

sedam

godina. Glasa se

c i č a n j e m

i

fr

kanjem Garms i Born,

1981). Zanim-

ljiv je i biotski potencijal u uzgoju.

Prilog 5).

rilog

2

Zemljopisna raširenost štakora selca Lund u Buckle i Smith, 1996.)

2 U RATIZACIJA U PRAKSI


13/122

Prilog

3.

štakor

selac - Rattus norvegicus

(Bateman,

1979.)

Izgled: v e ć i i snažniji od crnoga štakora

Dužina tijela: 40,5 - 47,5 cm, u k l j u č u j u ć i i rep

Dužina repa: 2 - 25 cm

Težina: varijabilna

4

- 5 g (ženka) i

500 - 700 g (mužjak)

Težina pri

okotu:

4,5 - 5,9 g

Težina

nakon

10

dana:

20 - 25

g,

2 dana: 4 - 5 g,

3 dana: 6 - 87 g,

4

dana:

85 -

13

g,

5 dana: 12 -

15

g,

6 dana: 14

- 18

g,

70 dana: 16 - 205 g,

80 dana: 175 - 24 g,

90 dana: 19 - 26 g,

1 dana: 2 - 28 g

i 11 dana: 23 -

31

g.

Mužjaci u dobi od 1 dana

teži su od ženki 12 .

Parovi sisa: 6 5 - 7)

P o č e t a k

dlakavosti: s 2 - 3 dana

Otvaranje

vanjskog

uha:

s

2,5 - 3,5

dana

Pojava s j e k u t i ć a : s 8 - 1 dana

Izražena sposobnost plivanja: s 8 dana

Mladi

nalaze

put

do

majke:

s 9 - 1O dana

Otvaranje o č i j u s 1O - 17 dana

Obraslost

dlakama spolnih organa:

s 1 - 16 dana

Uzimanje krute hrane:

s

12 -

14 dana

Prilog 4. štakor selac Rattus norvegicus

(Haltenorth,

1982.)

Otvaranje

rodnice:

s 15 - 72 dana

P o č e t a k

ovulacije:

od

35 - 45

dana

Tjelesna temperatura:

37,5 - 38,8 °C

Broj

udisaja:

1 -

15

u minuti

Broj

otkucaja

srca: 2 - 400 (360) u minuti

Spolna zrelost: s 5 - 9 tjedana

lzraslost: sa 6 mjeseci

P o č e t a k

uzgojnog razdoblja:

s 1 - 12 tjedana

Kraj uzgojnog razdoblja:

nakon

1

o -

12

(najviše 15) mjeseci

Broj mladih u

leglu:

do 23

u

prosjeku 9 - 12)

Broj legala godišnje: 8 - 9

Ukupan

broj

legala: 12 - 15

Broj

ukupno uzgojenih mladih

po

ženki:

1 - 12

Trajanje

ciklusa:

4 - 5 7) dana

Skotnost: 21 dan. Najduže do 34 dana

ako ženka doji brojno leglo

Vrijeme dojenja: 28 dana

O d b i ć e mladih za 3 tjedna, a u velikom leglu

nakon 4 tjedna

Dužina života: 3 (najviše 7) godina

N a č i n života:

pretežno n o ć n a djelatnost.

Stvara č o p o r e

Prošlrenost:

kozmopolitska

Domestlkaclja: od 1822.

Prilog 5. Biotski potencijal štakora selca u uzgoju (Schmidt, 1985)


3


14/122

Reprodukcija i razvoj

Postoje

p o j e d i n a č n i

štakorski pa

rovi koji žive zajedno u brlozima i za

jedno traže hranu. Štakori koji žive u

v e ć i m č o p o r i m a

ne priznaju pojedi

n a č n e parove pa se ženke za vrijeme

šestosatnog spolnog žara pare sa svim

mužjacima iz

č o p o r a

i z m e đ u

200

i

600

puta.

Mladi

su mužjaci posebno

spolno djelatni u

dobi od

3

do

5 mje

seci. Stariji mužjaci u dobi

od 1 do

2

godine prije se

umore

pa kao primar

nu z a d a ć u preuzimaju zaštitu život

noga prostora č o p o r a . Zato

nije izne

n a đ u j u ć e

kada se u lovkama uhvati vi

še

od 40o o

skotnih ženki.

Ženka

u

prosjeku nosi oko 24 dana. Broj je

~ l ~ d i h

v e ć i od

broja žutih tijela u jaj

mcima.

Ova

je poliovulija vjerojatno

posljedica toga što pojedini folikuli

imaju više

p o j e d i n a č n i h

jajnih stanica.

U leglu nalazimo

i z m e đ u

6 i

12

mla

dih. Zabilježeni su s l u č a j e v i i sa 17 do

19 mladih. Približan broj mladih

po

ženki

možemo odrediti

po

ožiljcima

na maternici. Mladi su nakon okata

slijepi i goli i progledaju

nakon 14 do

15 dana. Prije nego progledaju mladi

reagiraju na

s p e c i f i č a n

miris

č o p o r a

pa

se nastoje osim

pod

ženke

pod-

v l a č i t i

i

pod

ostale jedinke u

č o p o r u .

Odrasli štakori

opet

pokazuju želju da

sjednu na mlade vjerojatno zato što

im godi topla podloga. U

v e ć i m č o p o -

·„

rima »komunama«

č e s t o

u gnijezdima

ima

po

više ženki koje doje mlade za

j e d n i č k i .

Tako se u istome gnijezdu is

todobno n a đ u

i jedinke triju životnih

dobi. Z a j e d n i č k i je uzgoj važan ako

strada pojedina ženka. Pomajke ot

hrane takve mlade sve

do

sposobnosti

samoprehrane Adoptirani mladi pre

žive ako dobna razlika ne prelazi 5 do

1 O dana. Ako su

adoptirani

mladi više

od

14

dana

m l a đ i

od

ostalih

tada

ne

dostaje mlijeka za

m l a đ e

pa

oni

ugiba-

4 DER TIZ CIJ U PR KSI

ju. Štakori

t a k o đ e r

imaju

nagon

saku

pljanja i unošenja mladih u gnijezda.

To

č i n e

ne

samo

dojne ženke v e ć i od-

rasli štakori. Ostaje pitanje je li

r i j e č

o

spas_avanju mladih ili o unošenju plije

na Jer

ako

u nastambi

nema mladih

š ~ a k o r a

tada

odrasli

požderu

sakup

l1ene. To se odnosi i

na

strane jedinke

iz

drugog

č o p o r a .

Mladi štakori u dobi

od 22 dana

napuštaju gnijezdo. U prvim su dani

~

plašljivi i dosta neoprezni a u

do-

bi

od

5

do 10

tjedana igraju se privid

nih

borbi.

Spolno

zreli postaju mužja

ci s 3 a ženke sa 3 5

do

5 mjeseci. U

uzgoju

štakora

selca ženka

može

imati

6

do

7 le gala.

Na

taj

n č i n možemo

procijeniti

plodnost

štakorskog

para

i

njihovih potomaka

na oko

85 O jedin

ki godišnje. U zbilji je ta brojka

ipak

manja i procjenjuje st: na

100 do 150

~ e d i n k ~ . Slobodno ž i v e ć i štakori imaju

intenzivnu reprodukciju

od

ožujka

do

kraja lipnja. U to vrijeme pojedine

ženke imaju

po

dva legla.

T r e ć e

leglo

o b i č n o

imaju u jesen

od

kraja kolo

voza

do

listopada. Broj je mladih u je

sen velik ali oni iz zadnjeg legla ne

prežive svi zbog h l a d n o ć e i seobe.

Životni ciklus

Ženka štakora

selca u

dobi od

3

mjeseca ulazi u ciklus svakih 4

do

5

dana

i ostaje primljiva za oplodnju

kroz

1

do

2 dana.

T i p i č a n

životni cik

lus štakora i miševa prikazan je u Pri

logu 6.

Dnevni ritam

Štakor selac

n o ć n a

je životinja koja

posebno voli sumrak.

Ipak

je djelatan

i danju za razliku od crnoga štakora

koji

na dnevnome

svjetlu žmiri a

o č i

mu suze. Dokaz za dnevnu djelatnost

jest i nalaz u

probavnome traktu

pre-


15/122

~

spolna zrelos; ;

; _

~

~ ~

4 v . , ~ ~

estrus

~ - : : :

l

samostafjenje estrus nakon

~

Q f - ,

\ k o ć e n j

~

6 ·•

21

t.

r

-

~ ,

J , h ~

. : .

J ; ; < ~ p jn j - ~

~ oplodnja

gestacija / Mužjak pritiskom prednjih nogu na

21 dan ženkine slabine p o t i č e spolni žar u ženke

rilog 6. T i p i č a n životni ciklus štakora i miševa (Meehan. 1984.)

datora dnevnih ptica

grabljivica osta

taka požderanih štakora selaca. Na

dnevni

ritam, osim svjetla i tame, utje

č u još temperatura i dnevna djelatnost

ljudi. Djelatnost štakora p o č i n j e kada

djelatnost ljudi prestaje. Zapažena j i

prilagodba na

gašenje svjetla u zgra

dama,

što

je, č i n i se,

znak

za

p o č e t a k

djelatnosti štakora .

Godišnji ritam i seobe

Štakori selci napuštaju g r a đ e v i n e u

p r o l j e ć e ,

pa,

pošto

se namnože po

novno se u njih v r a ć a j u u kasnu jesen.

Ova

j

migracija u uskoj vezi s rastom

biljaka

b u d u ć i

da one pružaju zaklon.

U nas u kontinentalnom p o d r u č j u to

je

p o č e t k o m

svibnja. Ova migracija

nije posebno u o č l j i v a b u d u ć i

da dio

štakora

ostaje u

g r a đ e v i n a m a .

Postup-

ci suzbijanja insekata u poljoprivredi

u

travnju

smanjuju i broj

štakora

u

polju. Štakori selci koji žive

na

otvo

renom u tijeku ljeta rado zauzimaju

mjesta na kojima

mogu

rovati odozdo

nagore. To se posebno

odnosi na

ri

j e č n e obale, nasipe, jarke i šipražja.

Ova spoznaja može poslužiti pri pro-

cjeni infestacija, iako se č e s t o naselju

ju i

na

ravnicama gdje kopaju skloniš

ta

l i č n o onima

u

h r č k o v a .

Povratak

iz

polja u

g r a đ e v i n e

nastupa

u jesen, ka

da

se

uberu

zadnji plodovi. To j u nas

p o č e t k o m

studenoga i ova

j

migraci

ja znatno

u o č l j i v i j a

od one proljetne.

Sada se štakori selci u o č a v a j u i na

prostorima gdje ih nismo v i đ a l i

po

lje

tu. Pri seobi š takori slijede u,rrte puto-

ve

duž

jaraka, nasipa i sl. Cini se da

pritom

slijede mirisni

trag

prethodni-

ka.

Do

seobe može

d o ć i

i izvan sezone


5


16/122

u s l u č a j u uspješnih deratizacija. Uzro

ci su tada u uznemiravanju, nedostat

ku

hrane

ili prekobrojnosti. Za razli

ku

od

štakora selaca, u crnih štakora

nis13

zabilježene seobe.

Stakore selce koji

č i t a v u

godinu

obitavaju na otvorenim površinama na

lazimo na mjestima gdje hranu nalaze

i izvan vegetacijskog razdoblja. To su

npr. štakori selci uz odlagališta otpada

i sl.

Crni štakor u nas, u pravilu, ne živi

na

slobodnim površinama.

Ta

je poja

va izražena u Tropima.

Na p o d r u č j u

Sredozemlja crni štakor, osim u gra

đ e v i n a m a

živi i

na d r v e ć u

posebno

na plantažama.

Pri seobi štakori selci i plivaju.

Utjecaj h l a d n o ć e na štakore

S l o b o d n o ž i v u ć i štakori selci ne na

puštaju podzemna skloništa za tempe

ratura nižih od 10 °C. U podzem9im

skloništima ostaju ispod snijega. Sta

kori ne spavaju zimski san, iako radi

uštede energije smanjuju životne dje

latnosti.

Za deratizaciju za niskih tempera

tura važno je da štakori ne žderu za

mrznute mamke. Mišljenje da se suhi

mamci ne zamrzavaju

nema z n a č e n j a

b u d u ć i da štakori za niskih tempera

tura

ne napuštaju svoje brloge. Dakle,

treba

poštivati pravilo da

ZA VRIJE -

ME

MRAZA

NE

TREBA IZLAGATI

ZATROVANE MAMKE

Po zimi se štakori koji žive na otvo

renom

slabije razmnožavaju. Kako zna

mo, zadnje je leglo u tijeku listopada.

P o č e t k o m

studenoga ima još dosta

mladih koji propadaju u

znatnome

broju tijekom seobe u zgrade.

Za

raz

liku od štakora koji žive

na

slobod

nom

i kojima razdoblje razmnožava

nja

p o č i n j e

u ožujku i travnju, u grija

nim zgradama i stajama štakori se raz-

6 DER TIZ CIJ U PR KSI

množavaju tijekom cijele godine jed

nako kao i

oni

koji žive u

tropskim

p o d r u č j i m a .

Poznata je

č i n j e n i c a da

se

crni štakori koji žive u

h l a d n j a č a m a

razmnožavaju i pri

temperaturama

od

8

do 10

°C.

Pojava tzv. štakora kralja (Ratten

konig) (crtež na naslovnici) u o b i č a j e n

je izraz u

n j e m a č k o j

literaturi,

kao

i

»Štakorolovac« (Rattenfanger), (crtež

na zadnjoj stranici).

Štakorski

je

kralj svježanj

štakora

u

klupko s ispletenim repovima. Na taj

se

n a č i n

štakori bore

protiv

smrza

vanja. Gomilanje u hrpe, osim u ho

meoterma, zapažena je i u poikiloter

ma, npr. u

p i l i ć a

koji se za niskih tem

peratura

u gomili mogu i ugušiti. Naj

vjerojatnije je da se štakori koji žive

na

slobodnom

da bi izbjegli hipoter

miju tijesno priljubljuju tijelom, a re

pove ispletu u č v o r o v e . Kad se repovi

kao periferni dijelovi tijela zamrznu,

izgladnjeli ih štakori teško

mogu

raz

dvojiti. Smrznute repove i uši nalazi

mo

a č e

uglavnom u

crnih štakora

koji žive u hladnim dijelovima zgrada.

Samoamputacija smrznutih repova

ipak je r j e đ a pojava od samoamputa-

cije kao posljedice bakterijske infekci

je

ili

zbog dubljih ugriza. Manje vjero

jatno t u m a č e n j e pojave »Štakora kra

lja« jest

da

mladi štakori u Leglu ostaju

zalijepljeni ostatcima

embrionalnih

ovojnica. To se može

p o r e ć i

za grup

no

leglo

za

koje se skrbi više ženki.

Možda

je

to

m o g u ć e u

p o j e d i n a č n o m

Leglu

ako ima prekobrojnih mladih šta

kora.

ell

(1924)

pridonio

je

t u m a č e -

nju

uzroka

pojave ovog

fenomena

u

drugih životinja u slobodnoj prirodi.

Odnos štakora prema hrani

Tu prevladavaju dvije

z n a č a j k e .

Prva

je da štakori izbjegavaju sve nove okol

nosti i predmete (neofobija),

u k l j u č u -


17/122

-

j u ć i i hranu u poznatom okolišu. Dru

ga je pridržavanje poznatih lokalnih

navika i tradicija. Jednom

p r i h v a ć e n a

hrana ima prednost.

Prema

novoj vrsti

hrane

o d l u č u j u

se nakon promatranja

ponašanja

ostalih jedinki.

Mladi

šta

kori

to

a u č e

od

majke u dobi

od

4 do

5 tjedana

p o n a š a j u ć i

majku. Ako ona

izrazi odbojnost, to isto č i n e i oni. Za

to se mladi štakori ne

mogu

trovati do

dobi oko jednog mjeseca, kada mladi

štakor selac teži oko 45 g. Nakon tri

mjeseca mladi se štakori osamostaljuju

pa su manJe oprezm.

Nagon za sakupljanjem i

spremanjem hrane

Taj

je

nagon u štakora dosta izra

žen. Posebno rado unose zrnatu hra

nu u spremišta svojih skloništa. Č e s t o

to č i n e zbog

nagona

»gomilanja«, po

put h r č a k a Ta hrana

tada

pr9pada

nakon što

isklija ili zapljesnivi. Stako

ri ponekad unesu

hrane

i do 4

puta

vi

še od potrebne k o l i č i n e Napunjena

podzemna

spremišta proširuju

prema

gore

pa naslage hrane

budu

visoke i

do 15 cm. U takvim se gomila1t1a hra

ne razvijaju i l i č i n k e insekata. Stakori

malokad ugibaju zbog gladi

b u d u ć i

da

bez hrane mogu ostati 2 do 3

pa

i 4

dana.

Štakori ugibaju

uglavnom

zbog

hipotermije,

a ne zbog nedostatka

hrane.

Štakori selci i crni

štakori

svežderi

su koji preferiraju biljnu

hranu.

Hra

ne se

manjim

sisavcima i pticama, ali i

životinjskim dijelovima, kao i leševi

ma.

Štakor

selac napada

po

potrebi ži

votinje i

v e ć e od

sebe. Odrasle guske i

pure ubija ugrizom u glavu. Prasadi i

janjadi grizu trbuhe. Utovljenim svi

njama grizu naslage masti. Slonovima

g l o đ u stopala. Ima podataka o napa

dima

na djecu u kolijevkama,

na

ne-

pokretne bolesnike, n e m o ć n e osobe,

alkoholizirane osobe i na rudare u ok

nima. Štakori su posebno opasni ako

napadaju u ~ o p o r u i ako su u životnoj

opasnosti. Stakori selci love ptice i

d o m a ć u

perad.

Posebno su

ugroženi

p l ć

i bolesna perad. Žderu jaja ptica

i d o m a ć e peradi odgrizanjem poduž

ne polutke prilog 7) pa tako otkriva

ju svoju prisutnost, za razliku

od

ne

kih ptica grabljivica i lasice koji to

ne na drugi

n a č i n

a

b

c

rilog 7. Ostatci ljuske jajeta:

a

n kon što

g

je

žderao štakor, b) n kon kljucanja vrane ili gale-

ba i c) nakon što ga je ispila lasica Steiniger, 1952)

Pretežno dnevno uzimanje hrane

jest

oko 10

do

25

g, a hrane koja sa

drži mnogo vode oko 60 do 70 g.

Potreba za

vodom

u štakora

Štakor selac troši više vode

od

cr

noga štakora. Zbog manjka slatke vo

de na brodoyima zato prevladavaju

crni štakori. Stakor selac u slobodnoj

prirodi ždere koEijenje bilja zbog po

trebe za vodom. Stakori zbog istog ra

zloga u skladištima nagrizaju jabuke,

a u stajama s t o č n u repu. U nuždi šta

kori žderu i snijeg. Zapažena je da li

žu i

kondenzat

na

prozorskim

okni

ma.

Sposobnosti kretanja štakora

T r č a n j e

Štakor selac

t r č

sporije

od č o v j e -

ka, psa i m a č k e . Crni j

štakor

nešto

brži. Brzo.. r č a n j e

štakora zapravo

je

skakanje. Stakori ne t r č e

na

duge

pru

ge i

brzo

se

umore pa

traže

m o g u ć

Kozmopolitski mišoliki glod vci 7


18/122

nost sklanjanja u

pukotine

i u skloniš-

ta. Pri

t r č a n j u

štakor ispruži prste pa

ostavlja k a r a k t e r i s t i č n e otiske tragova

prednje šape s 4 i zadnje šape s 5 prsti-

ju. To je

ujedno

i jedan od znakova

prisutnosti

štakora

npr. u blatu ili

na

brašnom ili nekim prahom posutom

podu. Ptice ostavljaju trag stopala u

obliku lepeze prilozi 8, 9, 10).

Prilog a Otisci prednjih i zadnjih šapa štakora

selca Steiniger, 1952)

Prilog 9 Otisci šapa štakora na podu posutu

prahom Meehan, 1984)

rilog 10. Otisci stopala vrane u hodu s

k a r a k t e r i s t i č n o m »lepezom«

za

ptice za razliku

od otisaka štakorskih šapa

8

DERATIZACIJA U PRAKSI

Skakanje

Štakor

selac nevoljko s k a č e s višeg

na niži položaj. To č i n i u posebnoj po-

gibelji i u bijegu.

On

se uvijek nastoji

penjati

odozdo

nagore. To

može

i

na

okomitu hrapavom zidu prilog 11.)

S k a č e prema

dolje do 30 cm

ako

u

nuždi padne s visine i od 1O m ostaje

J pravilu n e o z l i j e đ e n poput m a č k e

Stakor

selac s k č e uvis 60 do 80 cm.

Uglavnom glatku okomitu

površinu

visine 1 m ne može svladati ni uz

v e ć i

zalet.

Ako

se

štakor

selac n a đ e u bijegu

od

č o v j e k a

u

uskomu

prostoru

s k a č e

na uspravnog

o v j e k a

na noge u visini

koljena i niže pa se može odstraniti

štapom. Uplašeni štakori

spontano

s k a č u

uvis i

c i č e .

Ova

spontana

reak-

cija

straha

u glodavaca

s l i č n a

je reak-

ciji u k u n i ć a kada zadnjim

nogama

udaraju o pod. Odrasli se štakori u

borbi

m e đ u s o b n o

grizu uz neprekid-

no skakanje uvis.

Skok udalj štakora selca u

odnosu

na

duljinu tijela

dosta

je

skroman

i

dosiže jedva 50 cm. Najduže zabilje-

žen skok je do

105

cm.

Crni štakor u odnosu na štakora

selca s k a č e dalje. Poznato je da crni

štakor može s k o č i t i s velikih visina i

na znatne udaljenosti pri skokovima s

krova na krov i s krova na

balkon

i

obratno. Zato i infestira zgrade s rav-

nim krovovima a č e s t o prelazi i po ži-

č a n i m

vodovima

b a l a n s i r a j u ć i

i pri-

d r ž a v a j u ć i

se žice uvrnutim repom.

enjanje

Štakor selac glatke povrsme svla-

dava okomito samo u uglovima, ras-

puklinama i uz cjevovode i oluke. Ka-

mene fasade, gruba žbuka ilipeblanja-

no drvo nisu mu

prepreka.

Stakor se-

lac

na

hrapavoj se cementnoj površini

penje

sporo

i

uporno.

Ponekad

za 1 m


19/122

_

-

rilog

11. Štakor selac pri usponu

po

hrapa-

vu zidu Meyer u Buckle

i

Smith, 1996)

uspona

potroši

i

po 45 minuta. Na

zi

du

obraslu bršljanom penje se vrlo

brzo. Dobro se penje po

d r v e ć u .

Rep

mu pri

penjanju služi za

p r i h v a ć a n j e

uz podlogu ali i za balansiranje i pri

h v a ć a n j e na

žici.

Ipak

se

štakor

selac

ne

može

objesiti za rep. Rep

mu tako-

đ e r

ne

može poslužiti ni

kao podupi-

r a č kao npr. u ptica p e n j a č i c a . Ako se

štakora koji se penje

dodirne

s gornje

strane, savije se reflektorno prema

gore. Ako se

dodirne

s donje strane,

tada se savije prema dolje.

Crni se štakor penje još bolje i brže

od

štakora

selca. Kao vrsta koja živi

na d r v e ć u č e s t o s

grana

u s k a č e na

zgrade.

Na brodove

s l a k o ć o m u t r č a -

va preko privezne užadi.

P r o v l a č e n j e

Odrasli

štakor

selac može se

pro-

v u ć i

kroz

ž i č a n u

mrežu s pravokutnim

oknima širine

25

mm i visine 3O mm.

P r o v l a č i se kroz cijev promjera iznad

3 8 cm i

kroz

okruglo okno

ž i č a n e

mreže

od

samo 2,5 cm. Pri p r o v l a č e -

nju postavlja

p o p r e č n o prsa

i zdjelicu

i u v l a č i trbušne organe, što mu u cije

vi nije m o g u ć e

Ako znamo da se m a č k e ne mogu

u v u ć i u cijevi promjera manjeg

od

6 cm

i da su hodnici u skloništima štakora

selca za odrasle 6 - 12 cm i za mlade

3 4 cm, za sigurno izlaganje mamaca

na otvorenom p r e p o r u č u j e se

upora-

ba

cijevi

promjera

do 6 cm.

Glodanje

Zubi štakora selca i crnog štakora

~ m a j u po Mohsovoj skali t v r d o ć e vri-

1ednost 5 S Prema tome štakori mo-

gu

glodati

olovo, cink, kositar i alumi

nij, dakako i tvrdo drvo.

Ne

mogu

prema. tome glodati tvrde kovine,

staklo l beton. Nagon za glodanjem u

štakora

stoga je uzrok brojnim šteta

ma

od

glodanja olovnih,

gumenih

i

nekih vrsta p l a s t i č n i h materijala. Ako

oštete e l e k t r i č n e plinske ili

vodovod-

ne vodove, štete su č e s t o neprocjenji

ve. Tako nastaju kratki spojevi uz is

krenje, prodor plina u prostorije uz

požare, eksplozije. otrovanja plinom

Prilog 12. Ć e l j u s n e kosti štakora selca

sa

s j e k u t i ć i m a koji se moraju brusiti glodanjem da

i se č e l j u s t i mogle zatvoriti Cornwell, 1979.

Kozmopolitski mišoliki glodavci 9


20/122

poplave i dr. Mišljenje da štakori mo-

raju brusiti

s j e k u t i ć e

glodanjem

da

bi

mogli zatvarati

č e l j u s t i

ipak nije

t o č n o

jer ih oni mogu brusiti i struganjem

zuba o zub, što je

dokazana

pri drža-

nju u staklenim kavezima uz mekanu

hranu

prilog 12).

Kopanje i rovanje štakora

Štakor selac, za razliku

od

crnoga

štakora, rado kopa

i ruje u zemlji, ia-

ko

može živjeti i na višim dijelovima

zgrada, što je

i n a č e

prebivalište

crnog

štakora. Štakori, u pravilu, ne kopaju

u zemlju dublje

od

oko 40

cm.

Zato

su

v e ć č v r s t i

betonski temelji dubine

80 cm ispod površine zemlje sigurna

prepreka

protiv

prodora

štakora kroz

zemlju ako nije posrijedi gradnja na

nizbrdici. Spomenuta

j

dubina u konti-

nentalnom p o d r u č j u

i

zona

zamrzava-

nja tla. Štakori na kosinama, kao i

i n a č e

kopaju odozdo naggre

b u d u ć i

da lakše o d g r ć u zemlju. Stakori pri

kopanju guraju zemlju

prema

nazad, a

dijelom i

prema

naprijed. Ako štakor

ruje i kopa uz površinu zemlje, tada

zemlju izbacuje na udaljenost od 1 do

1,5 m.

B u d u ć i

da su kopanje i rovanje, kao i

glodanje, nagonska potreba, č e s t o na-

lazimo i nepotrebne slijepe iskope.

Kao štete posebno su opasna ošte-

ć e n j a

nasipa uz

m o g u ć e

poplave i nas-

tanak

kratkih spojeva

i z m e đ u

vodova

pitke vode i

otpadne kanalne vode,

što može uzrokovati

h i d r i č n e

infekci-

je i intoksikaciju raznim kemikalijama.

Plivanje i ronjenje štakora

Štakor

selac može plivati

od

1

do

1,5 sat prije nego što se utopi. Tako

može preplivati rijeke i doplivati niz-

vodno i više od

30

km. U bijegu može

roniti i

do

2 minute. To se

d o g a đ a

i

1Q

DER TIZ CIJ U PR KSI

pri

prodoru

iz kanalizacije u zgrade,

iz rijeka u kanalizacije, pri žderanju

r i b a

u h v a ć e n i h u ribarske mreže i sl.

Crni štakor

ne

podnosi vodu

i ne

traži

hranu

u njoj. Pri plivanju u nuždi

u vodi se brzo umori i utopi.

Sve navedene sposobnosti kretanja

štakora

važne su za zaštitu

g r a đ e v i n a

od prodora

štakora pri provedbi tzv.

»rat

proof

building« mjera.

Od fizioloških sposobnosti

štakora

pri uporabi zatrovanih mamaca zna-

č a j n a

j vjerojatna n e m o g u ć n o s t povra-

ć a n j a štakora. Po Steinigeru 1995),

štakori ne mogu povratiti požderanu

hranu

što je

i n a č e

osobina

nekih

glo-

davaca. To je zbog toga što navodno

nemaju potrebnu inervaciju jednjaka.

Ipak to

treba

uzeti s rezervom b u d u ć i

da štakori mogu oboljeti od morske

bolesti kod koje su glavni znakovi

m u č n i n a i p o v r a ć a n j e .

Ova

nesposob-

nost

bila bi korisna

b u d u ć i

da povra-

ć e n i sadržaj zatrovanog mamca može

biti uzrok otrovanja nekih d o m a ć i h

životinja.

Osjetila i njega u štakora

Štakori su vjerojatno slijepi za boje

i razlikuju samo svijetle i

tamne

nijan-

se. Slabo vide i više se pouzdaju u os-

jet dodira, okusa, mirisa i sluha.

Za

pronalaženje hrane glavno je osjetilo

njuh.

Njuhom

se služe za razlikovanje

pripadnosti pojedinom leglu i

o p o r u

kao i za razlikovanje spola.

Okus

je u

štakora selca

veoma

razvijen

pa

može

otkriti t o k s i č n u tvar u meki, i to u sa-

d r ž a j ~ od 0,5

ppm

dijelova na mili-

jun). Stakor razlikuje buku i o d r e đ e n e

frekvencije

tona

u u l t r a z v u č n o m pod-

r u č j u . Osjet je

dodira

posebno razvi-

jen ticalima

poput

brkova,

kao

i dla-

kama

na

tijelu koje su

o d l i č n i

taktilni

senzori. Služe im za orijentaciju u ta-

mi i upozoravaju na prepreke. Štakori


21/122

rilog

13. Sposobnosti crnog štakora: njuše-

nje,

dodir

i penjanje Cornwell, 1979.)

imaju i izvrstan o s j e ć a j za ravnotežu.

Prilog 13

.

Sluh i glasanje posebno su zaniml-

jivi b u d u ć i da se odno,,se i na dio

u l t r a z v u č n o g p o d r u č j a

Stakori razli-

kuju frekvencije iznad č o v j e č j e g sluha

u tonovima višim od 20 kHz.

Raspon č u j n o s t i im ide do 100 kHz

s

optimumom oko 40

kHz

i više, tj.

i z m e đ u

50 i 60 kHz.

e đ u s o b n o

se

sporazumijevaju kratkim glasanjem u

trajanju k r a ć e m od 300 µs. Proizvede-

ni

ultrazvuk

ne

upozorava

predatore

usmjeren

je i slabi

prolaskom

kroz

zrak

i pri

dodiru

s

krutim predmeti-

ma. U l t r a z v u č n i m se glasanjem služe i

u reprodukciji. Dokaz su za to sniml-

jeni u l t r a z v u č n i zovovi koji

mogu

iza-

zvati estrus u ženki. Ultrazvuk služi i

pri obrambenim radnjama pri napa-

daju,

kao

i za o z n a č i v a n j e dominant-

nih

jedinki. Mladi štakori u l t r a z v u č -

nim

glasanjem

upozoravaju

majku i

izazivaju l u č e n j e

prolaktina

i nalijeva-

nje mlijeka u sise.

Ultrazvukom

se slu-

že i u obliku jeke, što je

i n a č e posebno

razvijeno u šišmiša. S p o o ć u ultraz-

vuka

t a k o đ e r mogu locirati više polo-

žene

rubove

ploha. U n a t o č brojnim

nastojanjima do danas nije i z r a đ e n si-

guran generator ultrazvuka koji bi

ubijao ili odbijao

štakore

i miševe

kroz

dulje vrijeme.

Njega tijela štakora

Kao

i

drugih

glodavaca i m a č a k a u

štakora je razvijeno lizanje dijelova ti-

jela i dlake Prilog 14 . To se uspješno

rilog

14. Postupci njege tijela u štakora sel-

ca. Ulazak otrovnog kontaktnog praha u tijelo

Cornwell, 1979)


11


22/122

primjenjuje

pri trovanju štakora

posj

panjem

kontaktnih otrovnih praško

va koji ponesu

na dlakama i

poslije

li

-.

zanjem

unesu u organizam.

Život štakora u zajednici i

»arhitektura« skloništa

Prvo

naseljavanje

novo

g još

nein

festiranog p o d r u č j a

u p ravilu izvrši

jedan šta1 or- ki par. O i

z a p o č i n j u

gradnju

skloništ

a

i

brane zauzeto p

d-

r u č j e d ostalih štak ra. To je s l i č n o

kao i

1

ptica pjevica kada mužjak za

uzme i svojim pjevom obznanjuje

posjed

koji

braniti.

Zauzeto

pod-

o z n a č u j i

mirisom. Uz uže

p o d n 1 č j

ok kloništa

štakorski par

sta

l

no

širi

p o d r č j e ko

·e ne

brani

ali

ga

obilazi

t r a ž e ć i nove

izvore

hrane.

Osim stacionarnih štakora postoje

i

štakori

»lutalice« koji

ne 2 ive

na

pod

r u č j u

na

kojem

uzrokuju štete. To su

štakori

koji

traže partnere

ili žele za

posjesti i

proširiti p o d r u č j e .

Suzbija

nje

ovakvih

lutalica

posebno

je teško

b u d u ć i

da

ne

pokrivaju

stalno pod-

r u č j e . Ti

su štakori

ipak manje oprez-

ni pa radije uzimaju

mamke

od staro-

sjedioca. Kada

novonaseljeni

štakori ·

odgoje

mlade i oni

ako

ima dovoljno

hrane ostaju u

č o p o r u

Kadšto č o p o r

primi i

pridošlice

iz

drugih

legala.

Ovako nastala zajednica

brani

zauze

to 1 2 o d r u č j e

i

napada

pridošlice.

Stakori

selci koji se

s l u č a j n o

susret-

nu

i

p o t j e č u

iz

raznih

zajednica

o b i č -

no su m e đ u s o b n o

nepovjerljivi. Ako

se

č e š ć e s u s r e ć u

tada vrijedi

pravilo

ranga

j a č e g a što

dovodi

do okršaja.

Nakon dokaza prava

j a č e g a

rangira-

nj

e se

p r i h v a ć a

pa se: zna tko

ima

prvenstvo

posebno

na hranilištu.

Na mjestima jake infestacije ne

razvijaju se

č o p o r i

s vlastitim p o d r u č -

jima.

To

je

m o g u ć e samo ako

je

štako-

ra

relativno malo

i

ako

ima

izdašno

12 DERATIZACIJA U PRAKSI

prostora.

Progonjeni štakori bježe

pre-

ma

gore.

To

je

posebno izražena na

odl

ag

alištima otpada kada

zbog

obilja

hrane

starosj1edioci

napadaju pridošli-

ce.

Tako

nastaju

pravi

štakorski ratovi

uz ugrize i

c i č a n j a

a

u

okolici

nalazi

mo mrtve

i

ranjene

štako.re.

Poneki se

štakori

sklanj

an

ju u grmlje i na

drv

ece

te

č e k a j u na m o g u ć n o s t

bijega.

Ovo

je

uj

edno i prilika

da ptice

ra

bljivice

I ve štakore. Unutar

legla j

edne zajed

nice ne vri j

edi pravo a č e g a .

i

ide to-

iiko

d

leko

da ponekj mladi štakori

uzmu i

zaloga

j iz usta starij ih

mužja

ka. To

j

posljedica_

a j e d n i č k e

brig

e

za uzgoj

podrnl

atka. Manji

suko

bi

un-

utar

legla rješavaju se

ipak manje

ig

rom

a više šapama i to ponajprije

stražnjim.

I n a č e je

izražena

navika

p o d v l a č e n j a i jašenja.

Pojava

I anibalizma

u č o p o r u je ri

jetko t.

Ta se

pojava

može o č e k i v a t i

nakon

ugibanja ili

iznurenosti

kao i u

n

agr

iženih

štakora

uljeza.

N a j č e š ć i su

u g r i z ~

na

repu

i

na

stražnjem

dijelu ti

jela . Stakori

tada

ugibaju

zbog

iznu-

renosti

ili sepse.

Za život

su

opasni

ugrizi u

trbušnu

regiju. U

s l u č a j u

ugri-

za u vratnu

arteriju

borba traje

samo

nekoliko

sekl.Jndi a

žrtva ugiba

zbog

iskrvarenja.

Stakori ugibaju i

zbog

unutrašnjih krvarenja.

Pojava »Štakora vuka«

pri zatvara-

nju u h v a ć e n i h živih štakora selaca

na

uski prostor i držanje bez hrane samo

uz

vodu o b r a č u n

su

i

borba

za preživ-

ljenje

kada o b i č n o preostaju v e ć e

i

dominantnije

ženke.

Ovakva s t e č e n a

navika

u

o b r a č u n u

u

svrhu

preživlje

nja

nije

nasljedna i

ne

može

se iskoris

titi

za

deratizaciju il i

boJje

r e č e n o

rastjerivanje štakora

iz

nekog

infesti

ranog p o d r u č j a puštanjem takvih

»ka

nibala« na

slobodu.

a j e d n i č k i život crnoga štakora

pokazuje

snošljiviji

odnos prema

ulje-


23/122

zima uz manji

o s j e ć a j teritorijalnog

nadzora. Ponekad nailazimo i na mije-

šanu infestaciju gdje su nastambe ipak

odvojene. Bliže susjedstvo ovih dviju

vrsta štakora podijeljena je tako

da

štakori

selci zauzimaju

podrume

ka-

nalizaciju i prizemlje, a

crni štakori

gornje etaže i tavane. u s r e ć u

se pre-

težno samo na hranilištu. Za razliku

od štakora selaca, crni se štakori ne

glasaju

c i č a n j e m v e ć

svoju prisutnost

otkrivaju uznemirivanjem ljudi skaka-

njem i lupanjem. Na krovovima treba

paziti isto kao i na tavanima da im se

ulazi i gnijezda ne zamijene pukotina-

ma

koje prave vrapci.

Skloništa za štakore selce ispod ra-

zine zemlje manje su

t i p i č n a

od

onih

ostalih glodavaca u slobodnoj prirodi.

Po namjeni ona služe za razmnožava-

nje kao gnijezda, spremišta za

hranu

skloništa za odrasle i

posebno

mlade

štakore. Gnijezda i spremišta za hranu

povezana su hodnicima koji završava-

ju ulazima. U prilogu 15. prikazan j

raspored

skloništa

č o p o r a

štakora

sel-

ca s prostorom za gnijezdo ili obitava-

nje odraslih jedinki ili

pak

spremišta

Prilog 15 Prostori dijela skloništa o p o r a šta-

kora selca s »kotlovima« za odrasle jedinke i za

spremanje hrane u hodnicima. Nastavno su po-

sebni prostori za mlade jedinke s manjim kotlovima

i

e s t o

sa slijepim hodnicima Steiniger, 1952)

za hranu s hodnicima i ulazima uz te-

meljne zidove u podu ispod zemlje na

koje se nastavljaju

hodnici

sa skloniš-

tima i slijepim hodnicima za mlade

štakore Prilog 16.).

Nakon

iskapanja

u skloništu je u slijepom dijelu

n a đ e n a

13 mladih jedinki. Cjelokupni dio

skloništa za mlade štakore bio je du-

g a č a k 4 m i unutar temelja širok oko

2 m. Veoma je plitko

položeno

ispod

zemlje. Sadrži 4 skloništa »kotla«) za

obitavanje od kojih je jedan bio nena-

stanjen, više

hodnika

za mlade štako-

re, u k l j u č u j u ć i i 2 slijepa hodnika. Du-

bina ispod zemlje bila j 30 do 35 cm.

Prilog 16 Sklonište

č o p o r a

od 13 mladih štakora selaca u nastavku na sklonište odraslih jedinki

Steiniger, 1952)

Kozmopolitski mišoliki glodavci 13


24/122

Skloništa koja slijepo završavaju nem

aju

nikada

stelje,

kao što

je

to s l u č a j

u

gnijezdima.

Nastamba za

p o j e d i n a č n i

par štako

ra

selaca ima

oko

3

do

5 ulaza i hod

nike duljine 0,5

do

3 m koji vode u

skloništa obitavališta. Jedan

par

štako

ra zadovoljava se skloništem promje

ra 20 - 30 cm. V e ć e obitelji štakora

imaju obitavališta promjera

do 50

cm.

Zbog

statike

protiv

urušavanja

ta

e ć a

obitavališta imaju jajast oblik i pre

gradne zidove. Cjelokupna zapremnina

skloništa za 1

par

štakora

iznosi

oko

15

do

25 litara, što treba znati pri eventualnomu plinjenju fosforovodikom.

Nova

se obitavališta u skloništima

razlikuju

od

starih

po tome

što imaju

glatke stijenke.

Zapaženo

je da poje

dine ženke kote uvijek u istim gnijez

dima obitavalištima.

Štakori svoja skloništa stalno odr

žavaju,

p g o đ v a j u

i dopunjuju. Ta

ko se

v e ć

nakon 4

do

6 tjedana nailazi

na sasvim novi raspored. Štakori selci

posebno

vole ulaze u skloništa posta

viti uz

č v r s t e

dijelove

g r a đ e v i n a

npr.

ispod betonskih

deka

i sl.

Spremišta za hranu razlikujemo

po

tome

što

nemaju slijepih

hodnika

i

štakora. To je važno prilikom iskopa-

rilog

17. Otvori štakorskih skloništa uz odla·

galište k l a o n i č k i h otpadaka M . Kranjc)


vanja. U blizini v e ć i h izvora hrane na

lazimo i

privremena

skloništa u koji

ma

se štakori privremeno sklanjaju za

opasnosti, a isto

tako

u takva privre

mena

skloništa smještaju i privreme

no

hranu prije nego

što

je

prenesu

u

stalna skloništa.

Za

vrijeme rovovskih

vojni u Prvomu svjetskom ratu zapa

žena je brza gradnja i prilagodba sklo

ništa štakora oko skladišta hrane i od

lagališta

otpada

i nužnika. U blizini

odlagališta l a o n i č k o g otpada grada u

sjeverozapadnoj Hrvatskoj štakori su

izgradili podzemna skloništa

na

uz

brdici u više etaža prilog 17).

Tom

jeprilikom uspješno

provedena

derati

zacija uz

frontalno

ulaganje gotovih

antikoagulantnih mamaca u sve otvo-

re štakorskih skloništa Kranjc,

1980

- Prilog 18.)

Crni štakor

ne gradi

podzemna

skloništa. U

tropima

gdje živi

na

drve

vrlo rijetko ruje u zemlji, a ako

to

ipak č i n i tada

su

to

samo

veoma

plit

ki kanali i skloništa.

No,

crni štakor

rado

g l o đ

drvo

i

drvenu

g r a đ u

pa

tako

zna izbušiti

č i t a v e

gre.de u kojima

ima i gnijezda.

Crni

štakor Rattus ra

ttus),

u ć n i

štakor, Black,

Roof or

Ship rat, Hausratte prilog

19, 20,

21).

rilog

1B. Postavljanje

gotovih antikoagulant

-

nih mamaca

u otvore štakorskih

skloništa

uz

odlagalište

k l a o n i č k l h

otpadaka

M. Kranjc)


25/122

Prilog 19 Zemljopisna raširenost crnoga štakora Lund u Buckle i Smith, 1996)

Raširen je

po

č i t a v u svijetu.

P o t j e č e

iz j u g o i s t o č n e Azije i s

tamošnjih oto

ka. Proširio se prema

zapadu preko

Indije na Bliski istok

kada

je

porasla

m e đ u n a r o d n a

trgovina brodovima.

Put

je širenja bio

od

Indije

preko

Crvenog

mora i s t o č n o g

Sredozemlja i i s t o č n e

Afrike.

Smatra

se

da

ova vrsta

štakora

nije dosegnula

zapadnu Europu

u

srednjem

vijeku sve

do povratka

kri

žara. U kasnijemu srednjem vijeku

udo-

Prilog 20. Crni štakor Rattus rattus},

Haltenorth, 1982)

mio

se u

Europi

i

odgovoran

je za

pandemiju

kuge

preko štakorske

bu

he. s t r a ž i v a č i Novog svijeta pri sva

kom

putovanju

prevezli su

brodovima

stanovit

broj ovih štakora. u d u ć i

da

su najprije bila

kolonizirana

južna

p o d r u č j a

Amerike prva pojava zabi

lježena je u Peruu

1544.

g Na Bermu

dima su se udomili 1615. g. u SAD-u

su najprije zabilježeni u Virginiji u 17.

s t o l j ć u isto kada

i

u

Novoj

Škotskoj.

Prilog 21. Crni štakor Rattus rattus),

Bateman, 1979)


15


26/122

Crni

se

štakor

dalje širio vrlo

brzo

pa

je

u tijeku 18.

s t o l j e ć a

zauze o

obalna

p o d r u č j a i s t o č n o g dijela SAD-a. Dan

as ga nalazimo posvuda u svijetu. U

v e ć i n i p o d r u č j a

s

umjerenom klimom

potisnuo

ga

je štakor

selac, a

crni

se

štakor

zadržao u

lukama

i

unutar

gra

đ e v i n a .

Biološke z n a č a j k e

Odozgo

je

s m e đ e ,

a odozdo bijele

ili

odozgo

crne, a

odozdo

sivkaste bo

je. Rep je vrlo dug, v e ć i n o m duži

od

tijela s više od 250 ljuskavih

prsteno

va.

Ima

velike uške (2,5 cm). Duljina

je tijela

20

(15 ,8 -

23,5

+

rep 22

(18,6 -

25,2

cm.

Rasprostranjen je

u

cijeloj Europi, osim

na

sjeveru Skan

dinavije i Finske i mjestimice u En

gleskoj, Danskoj, te u južnoj Skandi

naviji i Finskoj. Živi u naseljima i u

okolici u sjenicima, stajama,

tavanima

i spremištima. Djelatan je u

sumrak

i

n o ć u . Dobro se penje i s k a č e . Dru

štven je. Gnijezda č e s t o gradi

ispod

stuba

i u šupljinama zidova. U

prirodi

gradi

gnijezda

pod

kamenjem

i u ka

menim

z i d i ć i m a . Hrani se svakom

hranom,

iako

pretežno

biljnom. Pari

se cijele godine.

Mlade

nosi 20

do 24

dana. Koti 3

do

6

puta

godišnje

po

6

do 10

(15) mladih koji su slijepi

14 do

16 dana,

sišu

21

dan i osamostaljuju

se

nakon

42 da 1a.

Spolno

sazrije na

kon

3 mjeseca. Zivi 7 godina. Glasa se

c i č a n j e m

(Garms i Born,

1981 .

Zanimljiv je biotski potencijal cr

noga štakora

u uzgoju (prilog 22).

N a č i n života:

pretežna

n o ć n a dje

latnost.

Društven

u srodstvu.

Okretan

p e n j a č

s k a č e

vještije

od štakora

selca.

Svežder je, ali se uglav 10m

hrani

žita

ricama

i plodovima. Zivi u ljudskim

nastambama, na brodovima, rado

na

tavanima

i u štagljevima. U južnim kra

jevima živi i izvan ljudskih nastambi.


Izgled

s l i č a n

štakoru selcu ali je manji i vitkiji,

glava s oštrom njuškom, uši relativno duge i

rep relativno dug

Dužina tijela 15,8-23,5 cm

Dužina repa: 18,6-25,2 cm. Uvijek dulji od tijela.

Težina: 125-250 g skotna ženka

do

300 g)

Skotnost 20-28

n a j č e š ć e

24) dana

Vrijeme dojenja 2 dana

Broj

legala tijekom

godine

3-6

Broj mladih u leglu 8 do 20)

Otvaranje o č i j u : 13-16 dan

Osamostaljenje

sa 6 tjedana

Spolna zrelost s 3 mjeseca

Broj

sisa: 10-12

Duljina života

oko 5 godina

Prilog 22. Blotski potencijal crnoga štakora u

uz.goju Schmidt, 1985)

Proširenost: kozmopolitska, a u sje

vernoj Europi

samo

s p o r a d i č n o .

Rod

miševa (Mus)

ima

više

pod

vrsta. U nas žive dvije

podvrste, zapad

na

i i s t o č n a . (prilozi

23,

24, 25, 26 .

Zanimljivo je da

k u ć n i

miš 570 o

vremena dnevno provede

u spavanju.

Najviše

vremena

za kretanje i jelo

tro

ši po

tami.

K u ć n i miš (Mus musculus), House

mouse,

Hausmaus

-

zapadna podvrsta

ima jednobojno

krzno, olovnosivo

do

s m e đ e s i v o .

Ima

relativno

dug rep

sa

150

- 200 ljuskavih

prstenova.

Dulji

na je tijela 9 (7,5 -

10,3

cm

+ rep

9

(7,2 - 10,2) cm. Rasprostranjen je pre

težno

u

zapadnom

dijelu

Republike

Hrvatske

i u zapadnoj

Europi, iako

bez

oštre

gra 1ice koju je

naveo

Lund

(prilog

23 .

Zivi u poljima, u vrtovi

ma, uz

rubove šuma

i najviše u naselji

ma. Djelatan je u

sumrak

i n o ć u . Do

bro

se penje i

s k a č e . Gradi

veliko gni

jezdo

od

slame,

papira,

krpa

i

od dru

gih

otpadaka.

Društven

je i

ne

sakup

lja zalihe

hrane.

Hrani

se sjemenka

ma,

kukcima

i

otpatcima

ljudske

hra-


27/122

rilog

23. Zemljopisna raširenost pojedinih podvrsta

k u ć n o g

miša u svijetu

Lund u Buckle i Smith, 1996)

ne. Pari se cijele godine. Mlade nosi

23 dana. Koti 4

do

6

puta na

godinu

po

4

do

8

mladih

koji su slijepi 13 da

na, sišu 18 dana, a osamostaljuju se

nakon

28

,.,dana.

Spolno sazrije nakon

45 dana.

Zivi 2

do

4 godine. Glasa se

c i č a n 1 e m .

K u ć n i

miš Mus musculus muscu

lus) - i s t o č n podvrsta.

Manji

je od za

padne

podvrste.

Odozgo je

s m e đ a s t

a

odozdo bijel. Rep je k r ć i od tijela i

ima 140 do 175 prstenova. Tijelo je du-

rilog

24.

K u ć n i

miš Mus musculus),

Haltenorth, 1982)

g a č k o 8 7,2 - 9,6 +rep 6,5 5 - 7) cm.

Zivi u zgradama, a ljeti u poljima.

Na-

č i n

života, razmnožavanje, životni vi

jek i glasanje podudaraju se s podatci-

ma za zapadnu podvrstu.

Kako je vidljivo iz priloga 23, u ju

gozapadnoj Europi živi posebna pod-

vrsta Mus musculus spretus, a u jugo

i s t o č n o j Europi još i posebna podvrs-

ta Mus musculus hortulanus.

Po Lundu 1996), ako zamislimo

razdjelnicu koja se pruža od sjevero

zapada

prema jugoistoku Europe od

i s t o č n e

Danske preko

N j e m a č k e

do

Jadranskog

mora,

podvrste

Mus do-

mesticus i

Mus

spretus su

na

zapadu,

a podvrste

Mus

musculus i Mus

hor-

tulanus na istoku. U Europi je opet

Mus musculus. U Aziji je

na

sjeveru i

centralno

Mus

wagneri, na jugu Mus

castaneus, a

na

japanskim otocima

Mus molossinus. U objema Amerika

ma, u Africi i u Australiji živi pak Mus

domesticus.

K u ć n i

je miš u odnosu na štakora

subordiniran.

Pogrešno

je

mišljenje

da


17


28/122

Izgled: kao mali mršavi štakor

Duljina tijela:

s repom: 15 - 19 cm

Duljina

repa: 7,5 - 10,2 cm i uvijek

je

toliko

d u g a č a k

kao ostatak tijela

Težina: 40 - 50 g mužjak), odnosno 45 - 60 g ženka). Utovljen miš

do

100 g.

Težina

pri okotu:

1 g

Težina

nakon

10 dana: 5 - 7 g, 20 dana: 10 - 12 g,

30 dana: 15 - 19 g koju težinu postiže u malim leglima

v e ć

za 20 dana

P o č e t a k dlakavosti:

s 2 - 3 dana. Ticala ima

v e ć

pri okatu

Otvaranje

vanjskog

uha: nakon 3 dana

Puna

dlakavost:

s 8 - 1O dana

Pojava s j e k u t i ć a : s - 13 dana

Otvaranje o č i j u s 12 - 14 dana

Prvo uzimanje krute

hrane: s 12 - 14 dana

Prvo napuštanje gnijezda:

s 12 -

4

dana

Prvo

pravo odlaganje

fecesa: s 12 - 14 dana

Otvaranje

rodnice:

s 28 - 49 dana

lzraslost:

s 5 - 6 mjeseci

Tjelesna temperatura: 38,6 - 39,2 °C

Broj udisaja: 200 u minuti za mirovanja

Broj

otkucaja srca:

520 - 780 u minuti

Spolna zrelost:

s 28 - 46 dana

P o č e t a k

uzgojnog razdoblja:

sa 6 - 7 tjedana

Završetak

uzgojnog

razdoblja: nakon 10 - 14 mjeseci, tj. nakon

i z m e đ u

10 i 13 legla

Broj

mladih

u

leglu:

1 - 22 u prosjeku 9 - 15)

Ukupan

broj

mladih po ženki: 100 - 135

Trajanje

ciklusa:

3 - 6 dana

Broj sisa:

1

O

Skotnost:

18 - 24 dana. Može se produljiti zbog dojenja za 6 do 1O dana, ali uglavnom samo

za 1 - 2 dana

Vrijeme

dojenja:

28 dana

Duljina

života: 1 - 3,5 godina. Najdulje 7 godina.

N a č i n života: n o ć n a djelatnost. Udružuje se u č o p o r e

Proširenost: sva p o d r u č j a naseljena ljudima

Domestikacija: od godine 1400. prije Krista.

Prilog

25. Biotski potencijal

k u ć n o g

miša u uzgoju Schmidt, 1985)

se

u o b i č a j e n i m postupcima

za suzbija

nje štakora može uništiti i

k u ć n i

miš.

Antikoagulantni raticidi znatno su sla

bijeg

u č i n k a

na

k u ć n e

miševe.

apažena

j da su

k u ć n i

miševi

popunili neke

prostore

koje su prije

infestirali štakori.

abranom

DDT-a


za dezinsekciju u poljoprivredi mi

ševi koji su izuzetno osjetljivi

na ovaj

insekticid

p o č e l i

su sve više širiti.

K u ć n i

j

miš

tako

izašao izvan vrata

zgrada udaljio se

od

č o v j e k a

i pro-

širio se

Deratizacija u Praksi

Documents

Transcript of Deratizacija u Praksi