BAB V HASIL PENELITIANeprints.umm.ac.id/39922/6/BAB V.pdfpada psien CKD di RSUD Dr. Iskak...

36
54 BAB V HASIL PENELITIAN Penelitian studi penggunaan Angiotensin receptor blockers (ARB) pada Chronic Kidney Disease (CKD) yang menjalani rawat inap periode 1 juli 2017 sampai dengan 30 september 2017 di RSUD Dr. Iskak Tulungagung yang dilakukan dengan metode retrospektif dari data Rekam Medik Kesehatan (RMK) pasien dan pengumpulan data secara deskriptif telah dilaksanakan pada Maret 2018 sampai dengan Juni 2018. Menurut hasil penelitian didapatkan jumlah populasi penelitian sebanyak 218 populasi yang didiagnosa CKD dan 103 sampel yang memenuhi kriteria inklusi yaitu pasien yang didiagnosa CKD dan menerima terapi Angiotensin receptor blockers (ARB) dan obat lain yang menyertai serta memiliki RMK yang lengkap. Dari RMK tersebut diperoleh data demografi pasien, riwayat penyakit, diagnosis, data klinik dan data laboratorium yang terkait serta terapi yang diperoleh pasien yang kemudian dianalisis dengan metode statistik deskriptif untuk mendiskripsikan pola penggunaan Angiotensin receptor blockers (ARB) pada pasienCKD di instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung dan disajikan dalam bentuk tabel. 5.1 Data Demografi Pasien Berikut ini merupakan data demografi pasien berdasarkan jenis kelamin, usia, status penjamin yang disajikan dalam bentuk tabel. Populasi RMK pasien CKD di instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode 1 Juli 2017 31 september 2017 (218 populasi) Inklusi: Pasien CKD yang menerima terapi ARB dan obat lain yang menyertai (103 sampel) Eksklusi: Pasien CKD yang tidak menerima terapi ARB (115 sampel) Gambar 5.1 Skema Inklusi dan Eksklusi Penelitian pada Pasien CKD

Transcript of BAB V HASIL PENELITIANeprints.umm.ac.id/39922/6/BAB V.pdfpada psien CKD di RSUD Dr. Iskak...

  • 54

    BAB V

    HASIL PENELITIAN

    Penelitian studi penggunaan Angiotensin receptor blockers (ARB) pada

    Chronic Kidney Disease (CKD) yang menjalani rawat inap periode 1 juli 2017

    sampai dengan 30 september 2017 di RSUD Dr. Iskak Tulungagung yang dilakukan

    dengan metode retrospektif dari data Rekam Medik Kesehatan (RMK) pasien dan

    pengumpulan data secara deskriptif telah dilaksanakan pada Maret 2018 sampai

    dengan Juni 2018. Menurut hasil penelitian didapatkan jumlah populasi penelitian

    sebanyak 218 populasi yang didiagnosa CKD dan 103 sampel yang memenuhi

    kriteria inklusi yaitu pasien yang didiagnosa CKD dan menerima terapi Angiotensin

    receptor blockers (ARB) dan obat lain yang menyertai serta memiliki RMK yang

    lengkap. Dari RMK tersebut diperoleh data demografi pasien, riwayat penyakit,

    diagnosis, data klinik dan data laboratorium yang terkait serta terapi yang diperoleh

    pasien yang kemudian dianalisis dengan metode statistik deskriptif untuk

    mendiskripsikan pola penggunaan Angiotensin receptor blockers (ARB) pada

    pasienCKD di instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung dan disajikan

    dalam bentuk tabel.

    5.1 Data Demografi Pasien Berikut ini merupakan data demografi pasien berdasarkan jenis kelamin, usia,

    status penjamin yang disajikan dalam bentuk tabel.

    Populasi RMK pasien CKD di instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada

    periode 1 Juli 2017 – 31 september 2017 (218 populasi)

    Inklusi: Pasien CKD yang menerima terapi ARB

    dan obat lain yang menyertai (103 sampel)

    Eksklusi: Pasien CKD yang tidak menerima

    terapi ARB (115 sampel)

    Gambar 5.1 Skema Inklusi dan Eksklusi Penelitian pada Pasien CKD

  • 55

    5.1.1 Data Jenis Kelamin dan Usia Pasien Chronic Kidney Disease (CKD)

    Distribusi jenis kelamin dan usia pada pasien Chronic Kidney Disease (CKD)

    yang menerima terapi ARB berdasarkan RMK di instalasi rawat inap RSUD Dr.

    Iskak Tulungagung periode 1 Juli 2017 – 30 september 2017 diketahui bahwa

    prevelensi tertinggi di temukan pada sampel perempuan, dan dengan kelompok usia

    51-60 tahun seperti pada Tabel V.1

    Tabel V.1 Data Jenis Kelamin dan Usia Pasien CKD NO USIA

    (tahun)

    Jenis Kelamin

    Jumlah sampel Persentase % Jumlah

    Persentase % Laki-laki Perempuan Laki-laki Perempuan

    1 20-30 2 0 2 0 2

    2 31-40 7 13 7 13 20

    3 41-50 7 17 7 16 23

    4 51-60 16 20 15 20 35

    5 >60 12 9 12 9 20

    Jumlah Sampel 44 59 43 57 100

    Total Sampel 103 Total Persentase % 100

    Keterangan: Persentase pada usia 20-30 tahun (laki-laki 2%; perempuan 0%); usia 31-40 tahun (laki-

    laki 7%; perempuan 13 %); usia 41-50 tahun (laki-laki 7%; perempuan 16%); usia 51-60 tahun (laki-laki

    15 %; perempuan 20%); usia >60 tahun ( laki-laki 12%; perempuan 9%).

    5.1.2 Klasifikasi CKD

    Menurut KDIGO Clinical Practice Guideline for the Evaluation and

    Management of Chronic Kidney Disease (2012) Chronic Kidney Disease (CKD)

    diklasifikasikan berdasarkan nilai GFR. Pada Tabel V. 2 merupakan data distribusi

    kalsifikasi stadium pasien CKD yang mendapat terapi Angiotensin receptor

    blockers (ARB) instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01 Juli

    2017-30 September 2017.

    Tabel V.2 Klasifikasi Pasien CKD

    Stadium GFR (ml/menit/1,73 m2) Jumlah Sampel Persentase (%)

    4 15-29 1 1

    5 < 15 102 99

    Total 103 100

    Keterangan: GFR: Glomelular filtration rate.

  • 56

    5.1.3 Status Penjamin

    Pada tabel V.3 menunjukkan persentase status penjamin pada pasien CKD

    yang menerima terapi ARB di RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01 Juli 2017-

    30 Desember 2017.

    Tabel V.3 Data Status Penjamin Pasien CKD

    Status Penjaminan Jumlah Sampel Persentase (%)

    Umum 13 13

    BPJS 90 87

    Total 103 100 Keterangan: BPJS: Badan Penyelenggara Jaminan Sosisal

    5.2 Etiologi Pasien Terdiagnosa CKD Penyakit CKD dapat disebabkan beberapa hal, diabetes melitus, hipertensi,

    glomerulonefritis, penyakit jantung, obesitas, dan riwayat keluarga CKD

    (Allderedge, et al 2013). Pada tabel V.4 menunjukkan persentase pasien dengan

    etiologi terdiagnosa CKD dengan terapi ARB di RSUD Dr. Iskak Tulungagung

    yang dilihat dari data riwayat pasien.

    Tabel V.4 Etiologi Pasien CKD

    NO Riwayat Penyakit Jumlah Sampel Persentase (%)

    1 Hipertensi 52 40

    2 Diabetes mellitus 39 30

    3 Penyakit Ginjal 16 12

    4 Penyakit Jantung 2 2

    5 CVA 3 2

    6 Kanker serviks 3 2

    7 Tidak diketahui 15 12

    Total 130 100

    Keterangan: Satu sampel dapat memiliki lebih dari satu etiologi

    5.3 Diagnosa penyerta Pasien yang menjadi sampel dalam penelitian ini tidak hanya di diagnosa

    CKD, Distribusi diagnosa penyerta CKD pada pasien yang dirawat di instalasi

    rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01 Juli 2017-30 Desember 2017.

    Berdasarkan hasil penelitian RMK pasien selengkapnya tersaji dalam Tabel V.5

  • 57

    Tabel V.5 Diagnosa Penyerta Sampel CKD

    NO Diagnosa penyerta Jumlah Sampel Persentase (%)

    1 Anemia 72 40

    2 Diabetes Melitus 18 10

    3 Hipertensi 34 19

    4 HIperkalemi 19 10

    6 Heart failure 3 2

    8 Dispepsia 4 2

    9 Asidosis metabolic 5 3

    10 Pneumonia 11 6

    11 Uremic syndrome 3 2

    12 Acute lungs oedema 3 2

    13 Stroke 3 2

    14 Sepsis 4 2

    TOTAL 214 100

    Keterangan: Satu sampel dapat memiliki lebih dari satu diagnosa penyerta

    5.4 Data Hemodialisis Penyakit ginjal stadium akhir mengakibatkan penurunan fungsi ginjal

    secara progresif akibatnya ginjal tidak dapat lagi membuang limbah,

    mengkonsentrasi urin, mempertahankan homeostasis asam basa, dan mengatur

    cairan dan elektrolit dan fungsi tubuh penting lainnya (Allderedge et al, 2013).

    Dalam table V.6 menyajikan persentase pasien dengan hemodialisis pada pasien

    CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01 Juli 2017-30 Desember 2017.

    Tabel V.6 Data hemodialisis pasien CKD

    Tindakan Jumlah Sampel Persentase %

    HD 87 84

    Tidak HD 16 16

    Total 103 100

    Keterangan: HD: Hemodialisis

    5.5 Pola Penggunaan ARB pada Pasien CKD Tabel V.7 menunjukkan pola penggunaan antihipertensi Angiotensin receptor

    blockers (ARB) pada psien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01 Juli

    2017-30 Desember 2017.

  • 58

    Tabel V.0.7 Pola penggunaan ARB tunggal dan kombinasi

    NO Pola Penggunaan Jumlah Pola Persentase (%)

    1 Tunggal 11 7

    2 Kombinasi II 78 48

    3 Kombinasi III 56 35

    4 Kombinasi IV 12 7

    5 Kombinasi V 3 2

    Total 159 100

    Keterangan: Satu sampel dapat memiliki lebih dari 1 pola terapi

    5.6 Pola Penggunaan Tunggal ARB pada pasien CKD Pada Tabel V.8 menunjukkan pola penggunaan Angiotensin receptor

    blockers (ARB) pada pasien CKD selama menjalani perawatan di RSUD Dr. Iskak

    Tulungagung periode 01 Juli 2017-30 September 2017.

    Tabel V.8 Pola penggunaan Tunggal ARB NO Regimen Dosis Jumlah Pola Persentase (%)

    1 Valsartan (1x80mg) PO 9 82

    2 Valsartan (1x40mg) PO 1 9

    3 Valsartan (1x160mg) PO 1 9

    TOTAL 11 100

    Keterangan: PO: Peroral

    5.7 Pola Penggunaan Kombinasi Dua yang diterima pasien CKD Tabel V.9 menunjukan pola penggunaan terapi Angiotensin receptor blockers

    (ARB) pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode 01 Juli

    2017- 30 September 2017 dengan pola dua kombinasi.

  • 59

    Tabel V.9 Pola penggunaan Kombinasi Dua Pada Pasien CKD

    Golongan Regimen dosis Jumlah

    Pola

    Jumlah

    Persentase %

    ARB+CCB Valsartan (1x80 mg) Po + Nifedifin (1x30 mg) PO 7 9

    Valsartan (1x80 mg) PO + Amlodipine (1x5 mg) PO 1 1

    Valsartan (1x80 mg) PO + Amlodipine (1x10 mg) PO 9 12

    Valsartan (1x80 mg) PO + Diltiazem (1x100 mg) PO 1 1

    Valsartan (2x80 mg) PO + Nifedifin (1x30 mg) PO 1 1

    Valsartan (2x80 mg) PO + Diltiazem (1x100 mg) PO 1 1

    Telmisartan (1x160mg)PO+ Nifedifin (1x30 mg) PO 1 1

    Valsartan (1x160mg) PO+ amlodipine (1x10 mg) PO 1 1

    TOTAL 22 27

    ARB+

    Diuretik

    loop

    Candesartan (1x80 mg) PO + furosemide (3x40 mg) IV 1 1

    Valsartan (1x80 mg) PO + Furosemid(3x40 mg) IV 19 24

    Valsartan (1x80 mg) Po+ Furosemid (1x40 mg) IV 10 13

    Valsartan (1x80 mg) PO+ Furosemid (3x20mg) IV 2 3

    Valsartan (1x80 mg )Po + furosemide (20 mg/jam) IV syringe 4 5

    Valsartan (1x80 mg) Po+ furosemide (2x40 mg) IV 4 5

    Valsartan (1x40 mg) PO+ Furosemide (1x40 mg) IV 1 1

    Valsartan (1x40 mg) Po+ furosemide (2x40 mg) IV 1 1

    Valsartan (1x80 mg) PO + Furosemide (3x40mg) PO 3 4

    Irbesartan (1x150 mg) PO + Furosemid (3x20 mg) IV 2 3

    Valsartan (1x80 mg) Po + Furosemid (2x20 mg) IV 2 3

    Telmisartan (1x150 mg) Po + Furosemid (1x40 mg) iv 1 1

    Telmisartan (1x150 mg) Po+ Furosemid (1x20 mg) iv 2 3

    Valsartan (1x80 mg) Po + Furosemid (5 mg/ jam) iv syringe 1 1

    Valsartan (1x160 mg) PO + Furosemide (5 mg/jam) iv syringe 1 1

    Valsartan (1x160 mg) PO + furosemide (3x40mg) IV 1 1

    Valsartan (1x80 mg) PO + Furosemide (1x20 mg) IV 1 1

    TOTAL 56 73

    TOTAL KESELURUHAN 78 100

    Keterangan: ARB: Angiotensin receptor blocker; CCB: Calcium channel blockers; PO: peroral; IV:

    intravena

  • 60

    5.8 Pola Penggunaan Kombinasi Tiga yang diterima pasien CKD

    Tabel V.10 menunjukan pola penggunaan terapi Angiotensin receptor

    blockers (ARB) pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode

    01 Juli 2017- 30 September 2017 dengan pola tiga kombinasi.

    Tabel V.10 Pola penggunaan Kombinasi Tiga Pada Pasien CKD

    Golongan Regimen dosis Jumlah

    Pola

    Persentase

    %

    ARB+CCB+Di

    uretik Loop

    Valsartan (1x80mg) Po + Nifedifin

    (1x30 mg) Po+ Furosemid (3x40mg)iv

    13 23

    Valsartan (1x80mg) Po +Amlodipine

    (1x10 mg)Po+ Furosemid(3x40mg) iv

    6 11

    Valsartan (1x80mg) Po+ Amlodipine

    (1x10 mg) Po+ Furosemid (1x40 mg) iv

    4 7

    Valsartan (1x80mg) Po+ Nifedifin (1x30

    mg) Po+Furosemdie (1x40 mg) iv

    2 4

    Valsartan (1x80mg) Po+ Amlodipine

    (1x10 mg) Po+ Furosemid (1x20 mg) iv

    3 5

    Valsartan (1x80mg) Po+ amlodipine

    (1x10 mg) Po+ Furoseimd (1x40 mg) Po

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Nifedifin (1x30

    mg)PO+ Furosemid (1x40 mg)PO

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Amlodipin

    (1x5 mg) Po+ furosemid (1x40 mg) iv

    1 2

    Valsartan 2x80 mg PO+ Nifedifin (1x30

    mg) Po + Furosemid (20 mg/jam) iv

    syringe

    2 4

    Valsartan (1x80mg) Po+ Nifedifin (1x30

    mg) Po+ Furosemid (20mg/jam) iv

    syringe

    2 4

    Valsartan (1x80mg)+ amlodipine (1x5

    mg) Po +Furosemid (1x20 mg) iv

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Amlodipine

    (1x10 mg) Po+ Furosemid (2x40 mg) iv

    1 2

  • 61

    Golongan Regimen dosis Jumlah

    Pola

    Persentase

    %

    ARB+CCB+Di

    uretik Loop

    Valsartan (1x160 mg) Po+ Amlodipin

    (1x10 mg) Po+ Furosemid (1x40 mg)po

    1 2

    Valsartan (1x160 mg) Po+ Amlodipin

    (1x10 mg) Po+ Furosemid (2x20 mg) iv

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ amlodipine

    (1x10 mg) Po+ Furosemdi (2x20 mg) Iv

    1 2

    Telmisartan (1x80mg) Po+ Nifedifin

    (1x30 mg) Po+ Furosemid (3x40mg) IV

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Amlodipine

    (1x30 mg) Po

    +Furosemid (20 mg/jam) iv syringe

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ amlodipine

    (3x30 mg) Po+ Furosemid (20 mg /jam)

    iv syringe

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Nifedifin (1x30

    mg)Po + furosemid (5 mg/ jam) iv

    1 2

    Valsartan (1x80mg) PO + Nifedifin

    (1x30 mg) Po + Furosemid (20 mg/ jam

    rate 2 cc/jam )

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po + Nifedifin

    (1x30 mg Po) + Furosemdi 1x20 mg iv

    1 2

    Telmisartan (1x160mg) po+nifedifin

    1x30 mg po+furosemide 1x20 mg iv

    1 2

    Telmisartan 1x50 mg Po+ Nifedifin

    (1x30 mg )Po+ Furosemdie (1x20 mg)

    Iv

    1 2

    Valsartan 1x160 mgPO+ Amlodipin

    (1x10 mg) Po

    +Furosemid (3x40mg) Po

    1 2

    JUMLAH 49 84

    ARB+

    CCB+

    β-bloker

    Valsartan 1x160 mg Po + Amlodipin

    (1x10 mg )Po

    + Bisoprolol (1x25 mg) Po

    1 2

    JUMLAH 1 2

  • 62

    Golongan Regimen dosis Jumlah

    Pola

    Persentase

    %

    ARB+ Diuretik

    loop+

    Alpha bloker

    Valsartan (1x180 mg) Po + Furosemdi

    (1x20 mg) iv + Clonidin (3x0,15mg) po

    1 2

    Valsartan (1x80mg) Po+ Furosemdi

    (3x40mg) Iv+ Clonidin (3x0,15 mg) Po

    1 2

    Telmisartan (1x160 mg) po + Furosemid

    (3x40mg) iv + Clonidin (3x0,15mg) po

    1 2

    Valsartan (1x160 mg) po+ Furosemdi

    (1x40 mg) iv + clonidine (3x0,15 mg)

    po

    1 2

    JUMLAH 4 8

    ARB+

    ACEI+alpha

    bloker

    Valsartan (1x160 mg) Po+ Ramipril

    (1x50 mg) po + Clonidin (3x0,15mg)po

    1 2

    JUMLAH 1 2

    ARB + CCB +

    Alpha bloker

    Valsartan (1x160 mg) Po+ Amlodipin

    (1x10 mg) Po+ clonidine (1x0,15mg) po

    1 2

    JUMLAH 1 2

    TOTAL 56 100

    Keterangan: ARB: Angiotensin receptor blocker; CCB: Calcium channel blockers; ACEI:

    Angiotensin converter enzyme inhibitors; PO: peroral; IV: intravena

    5.9 Pola Penggunaan Kombinasi Empat yang diterima pasien CKD Tabel V.11 menunjukan pola penggunaan terapi Angiotensin receptor

    blockers (ARB) pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode

    01 Juli 2017- 30 September 2017 dengan pola Empat kombinasi.

    Tabel V.11 Pola penggunaan Kombinasi Empat Pasien (CKD)

    Golongan Regimen dosis Jumlah Pola Persentase%

    ARB+alpha

    bloker+B-

    bloker+Diuretik loop

    Valsartan (1x80mg) po+ clonidine (1x0,15 mg)

    po+bisoprolol 1x2,5 mg Po+Furosemid

    (3x40mg) Iv

    1 9

    JUMLAH 1 9

  • 63

    Golongan Regimen dosis Jumlah Pola Persentase%

    ARB+CCB+

    alpha bloker+

    Diuretik loop

    Valsartan (1x80mg) Po+ Clonidine (2x0,15mg)

    po + Amlodipine (1x10 mg) Po + furosemide

    (3x40mg) iv

    1 9

    Valsartan (1x80mg) Po + Nifedifin (1x30 mg)

    po + clonidine (2x0,15 mg)po+Furosemid

    (3x40mg) iv

    1 9

    JUMLAH 2 18

    ARB+ ACEI+alpha

    bloker+ Diuretik loop

    Valsartan (1x160 mg) po + Ramipril (1x50

    mg)po +clonidine (3x0,15 mg) po + furosemide

    (3x40mg) iv

    1 9

    JUMLAH 1 9

    ARB+CCB+

    Diuretik

    loop+diuretik loop

    Valsartan (1x80mg) po + amlodipine

    (1x5mg)po+ Furosemid 1x100 mg + Furosemid

    syring pump 5mg/kg bb/mnt

    1 9

    Valsartan (1x80mg) po + nifedifin (1x30 mg) Po

    + furosemdi (3x40mg) iv + Furosemid (10

    mg/jam) iv drip

    1 9

    Valsartan (1x160 mg) po + amlodipin (1x10 mg)

    po +furosemid (5 mg/jam) +furosemid (3x20

    mg) iv

    1 9

    Valsartan (1x80 mg) po + nifedifin (1x30 mg)

    po + Furosemid (1x60 mg) iv+ Furosemid (20

    mg/jam rate 2cc/jam)

    1 9

    Telmisartan (1x50 mg) po + nifedifin (1x30 mg)

    po + furosemid (1x20 mg) iv + furosemid

    (3x40mg) iv

    1 9

    JUMLAH 5 45

    ARB+ CCB+CCB+

    Diuretik loop

    valsartan (1x80mg) po + amlodipin (1x10 mg)

    po + nifedifin (1x30 mg) po+ furosemid (1x40

    mg) po

    1 9

    JUMLAH 1 9

  • 64

    Golongan Regimen dosis Jumlah Pola Persentase%

    ARB+ CCB+Diuretik

    loop+ Diuretik hemat

    kalium

    Valsartan (1x80mg)po+nifedifin (1x30 mg) po +

    furosemid (3x40mg) iv+ spironolakton (1x25

    mg) po

    1 9

    JUMLAH 1 9

    TOTAL 11 100

    Keterangan: ARB: Angiotensin receptor blocker; CCB: Calcium channel blockers; ACEI: Angiotensin converter enzyme

    inhibitors; PO: peroral; IV: intravena

    5.10 Pola Penggunaan Kombinasi Lima yang diterima pasien CKD Tabel V.12 menunjukan pola penggunaan terapi Angiotensin receptor

    blockers (ARB) pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode

    01 Juli 2017- 30 September 2017 dengan pola Lima kombinasi.

    Tabel V.12 Pola penggunaan Kombinasi Lima Pada Pasien (CKD)

    Golongan Regimen dosis Jumlah

    Pola

    Persentase %

    ARB+CCB+B-bloker+

    alpha bloker+diuretik

    loop

    Valsartan (1x80mg) po+nifedifin (1x30 mg)

    po+bisoprolol (1x2,5 mg) po+ clonidine

    (1x0,15 mg) po+ furosemid (3x40mg) iv

    1 33

    JUMLAH 1 33

    ARB+CCB+CCB+

    alpha bloker+Diuretik

    loop

    Valsartan (1x80mg) PO+ Amlodipine

    (1x10mg) PO+ nifedfine (1x30mg) po+

    Clonidine (1x0,15mg) PO+ Furosemide

    (3x20mg) Iv

    1 33

    JUMLAH 1 33

    ARB+CCB+Diuretik

    loop+

    diuretikloop+

    diuretikloop

    Valsartan (1x80mg) po+ nifedifin(1x30mg)

    po+ furosemid (10mg/jam) iv syringe

    +furosemid (20 mg/jam) iv syringe

    +furosemid (1x60 mg) iv

    1 33

    JUMLAH 1 33

    TOTAL 3 100

    Keterangan: ARB: Angiotensin receptor blocker; CCB: Calcium channel blockers; ACEI: Angiotensin

    converter enzyme inhibitors; PO: peroral; IV: intravena

    5.11 Pola Penggunaan ARB dengan pergantian (Switch) Pada Pasien

    CKD

    Pada tabel V.13 menunjukkan pola penggunaan ARB dengan pergantian

    (Switch) pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode 01 Juli

    2017-31 Desember 2017.

  • 65

    Tabel V.13 Pola penggunaan ARB demham pergantian (Switch) pada Pasien CKD

    No

    sampel Pola 1 Pola 2 Pola 3 Pola 4 Pola 5 Pola 6 Pola 7 Pola 8 Pola 9 ∑ (%)

    2 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi

    1 Furosemid

    (3x40mg) Iv

    Candesartan

    (1x80 mg)

    po

    Furosemid

    (1x20 mg) iv

    Valsartan

    (1x80mg) po

    Clonidin

    (3x0,15mg)

    po

    Furosemid

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Clonidin(1x0,

    15mg)po

    Furosemid

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x1

    60mg) po

    Clonidin(3x0,

    15mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi

    4 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemid

    (2x40mg) iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemid

    (3x40mg) iv

    Nifedifin

    (1x30 mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    1 1

    2 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinsi

    7 Furosemid

    (1x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemid

    (1x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemid

    (1x40mg) iv

    Valsartan(1x8

    0mg) po

    1 1

  • 66

    2 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    8 Furosemid

    (10mg/jam)

    iv syringe

    Furosemide

    (1x60 mg)iv

    Clonidin(3x0,

    15mg)po

    Telmisartan(1

    x160mg)po

    Furosemid(10

    mg/jam) iv

    syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Clonidin(3x0,

    15mg)po

    Telmisartan(1

    x160mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Clonidine(3x0

    ,15mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi Tunggal 2 kombinasi

    9 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin(1x3

    0mg)po

    Furosemid(1x

    40mg) iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    Tunggal Tunggal Tunggal 3 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    10 Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemide

    syringe(20mg/

    jam)

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (1x20 mg) IV

    valsartan

    (1x80mg) PO

    Furosemide

    (3x40 mg) IV

    Furosemide

    (1x20 mg)

    IV

    valsartan

    (1x80mg)

    PO

    amlodipine

    (1x10mg)po

    valsartan

    (1x80mg)

    PO

    amlodipine

    (1x10mg)po

    1 1

    Tunggal Tunggal 2 kombinasi

    11 Furosemide

    (2x20mg)iv

    valsartan

    (1x80mg) PO

    valsartan

    (1x80mg) PO

    Furosemide

    (3x40 mg) IV

    1 1

  • 67

    2 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi

    12 Furosemide

    (1x40 mg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    valsartan

    (1x80mg) PO

    Furosemide

    (3x40 mg) IV

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    valsartan

    (1x80mg) PO

    Furosemide

    (3x40 mg) PO

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi

    14 valsartan

    (1x80mg)

    PO

    furosemide

    (3x20mg)po

    valsartan

    (1x80mg) PO

    amlodipine

    (1x10mg)po

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi

    16,18 Furosemide(3

    x40mg)iv

    valsartan

    (1x80mg) PO

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(3x4

    0mg)iv

    2 3

    2 kombinasi 3 kombinasi

    17 Captopril(1

    x25mg)po

    Furosemid(

    3x40mg)iv

    Furosemid

    (3x40mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0 mg)po

    1 1

  • 68

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    19 Furosemide

    (2x40mg)iv

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(2

    x40mmg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi 3 kombinasi Tunggal 3 kombinasi 4 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    20 Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemid

    (10mg/jam)

    iv syringe

    Furosemide(2

    x20mg)iv

    Amlodipine(1

    10mg)po

    Ramipril(1x50

    mg)po

    Ramipril(1x50

    mg)po

    Ramipril(1x

    50mg)po

    Valsartan(1x

    160mg)po

    Clonidine(3x

    0,15mg)po

    Ramipril(1x

    50mg)po

    Valsartan(1x

    160mg)po

    Clonidine(3x

    0,15mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Ramipril(1x50

    mg)po

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x

    160mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Clonidine(3x

    0,15mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Clonidine(3x

    0,15mg)po

    1 1

    4 kombinasi 3 kombinasi

    21 Furosemide

    (5mg/kgbb/

    mnt) iv

    Furosemide

    (1x100

    mg)iv

    Valsartan(1

    x80mg)po

    Amlodipine

    (1x5mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Amlodipine(1

    x5mg)po

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    1 1

  • 69

    2 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi tunggal

    22 Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemid(

    1x100mg)iv

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Furosmeid(1x

    20mg)iv

    Clonidine(1x0

    ,15mg) po

    Furosemide(1

    x40mg)

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal

    23 Furosemide

    (1x40mg)

    Furosemide(1

    x40mg)

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide(2

    x40mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi

    24 Furosemide

    (10mg/jam)i

    v syringe

    Amlodipine

    (1x5mg)po

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi

    25 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    1 1

  • 70

    2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal 2 kombinasi

    26 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (10mg/jam)i

    v syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

    tunggal 2 kombinasi Tunggal Tunggal

    27 Furosemide

    (2x20mg)iv

    Furosemide

    (20mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (20mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    3 kombinasi 2kombinasi 3 kombinasi 2kombinasi tunggal 2kombinasi

    29 Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    Furosemide

    (10mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide

    (20mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Diltiazem

    (1x100mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

  • 71

    4 kombinasi Tunggal 3kombinasi tunggal

    30 Furosemide

    (10mg/jam)i

    v syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    2kombinasi Tunggal Tunggal 2 kombinasi

    32 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide

    (10mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    1 1

    2 kombinasi Tunggal

    33 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi Tunggal

    34 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    1 1

  • 72

    3 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi

    35 Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Amlodipine

    (1x5mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    36 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    1 1

    2kombinasi 2kombinasi Tunggal

    37 Furosemide

    (2x20mg)iv

    telmisartan

    (1x80mg)po

    Furosemide(2

    x20mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide(3

    x20mg)iv

    1 1

    2 kombinasi Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi

    38 Furosemide

    (2x40mg)iv

    Furosemide

    (1x10mg)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x10mg)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x10mg)iv

    syringe

    Furosemide(2

    x40mg)iv

    Valsartan

    (1x40mg)po

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Furosemide(

    2x40mg)iv

    Valsartan

    (1x40mg)po

    Valsartan

    (1x40mg)po

    Furosemide(

    3x40mg)iv

    1 1

  • 73

    3 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    28 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Amlodipine(1

    x5mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x5mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi

    40 Amlodipine

    (1x10mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    1 1

    2 kombinasi 3 kombinasi

    41 Furosemide

    (2x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi Tunggal

    43 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide(1

    x10mg)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x5mg)po

    Furosemide(1

    x10mg)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x5mg)po

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

  • 74

    2 kombinasi Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    45 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (1x5mg)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x5mg)iv

    Furosemide(1

    x5mg)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x80mg)po

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    1 1

    2 kombinasi Tunggal

    50 Valsartan

    (1x80mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi

    51 Furosemide

    (2x20mg)

    Furosemide

    (2x20mg)

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi

    55 Captopril(1

    x25mg)sl

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(1

    x40mg)po

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 3 kombinasi

    56 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x

    80mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

  • 75

    2 kombinasi Tunggal 3 kombinasi 2 kombinasi 3 kombinasi

    57 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x

    80mg)

    Amlodipine(

    1x10mg)po

    1 1

    3 kombinasi 2 kombinasi 3 kombinasi

    58 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    60 Furosemide

    (3x20mg)iv

    Irbesartan(1x1

    50mg)po

    Furosemide

    (3x20mg)iv

    Furosemide

    (3x20mg)iv

    1 1

    Tunggal kombinasi

    61 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

  • 76

    Tunggal 2 kombinasi

    62 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    3 kombinasi 2 kombinasi

    63 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Valsartan(1

    x80mg)

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    3 kombinasi tunggal

    64 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1

    x80mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    tunggal 5 kombinasi 3kombinasi 4 kombinasi

    65 Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Spironolakton

    (1x25mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Spironolakton

    (1x25mg)po

    1 1

  • 77

    Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    66 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    1 1

    2 kombinasi 3 kombinasi

    67 Valsartan(1

    x80mg)

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(3

    x20mg)iv

    1 1

    2kombinasi 4 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi

    68 Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Furosemide(3

    x20mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Furosemide(3

    x20mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    Furosemide(2

    x40mg)iv

    1 1

    2 kombinasi 3 kombinasi Tunggal 3 kombinasi Tunggal

    70 Valsartan(1

    x80mg)

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

  • 78

    2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 3 kombinasi

    71 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

    Tunggal Tunggal 3 kombinasi

    69 Furosemid

    (2x40mg)iv

    Furosemid

    (2x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Telmisartan(1

    x80mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    3 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    72 furosemid

    (1x60 mg)iv

    Furosemide

    (10mg/jam)i

    v syringe

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemid

    (3x40mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(

    3x40mg)iv

    Valsartan(1x

    80mg)

    1 1

    2 kombinasi 3 kombinasi 4 kombinasi 3 kombinasi

    75 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(2

    0 mg/jam rate

    2cc/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x60mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(2

    0 mg/jam rate

    2cc/jam)iv

    syringe

    1 1

  • 79

    Tunggal Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi 3 kombinasi

    76 Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(

    10mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(

    10mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(

    1x10mg)po

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(1

    x10mg)po,Fur

    osemide(5mg/

    jam)iv syringe

    Furosemide(

    10mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine(

    1x10mg)po

    Valsartan(1x

    80mg)

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 3 kombinasi

    77 Captopril

    (1x25mg)sl

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Captopril

    (1x25mg)sl

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi

    78 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi

    79 Furosemide

    (3x60mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg)po

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi

    80 Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemide(1

    x40mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    1 1

  • 80

    Tunggal 5 kombinasi 3 kombinasi Tunggal

    81 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(1

    x60mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    82 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    1 1

    3 kombinasi 4 kombinasi 5 kombinasi 4 kombinasi 5 kombinasi

    83 Valsartan(1

    x80mg)

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x20mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Clonidine(2x0

    ,15mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Clonidine(2x0

    ,15mg)po

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Valsartan(1x

    80mg)

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Clonidine(1x

    0,15mg)po

    Furosemide(

    3x40mg)iv

    Bisoprolol(1

    x2,5mg)

    1 1

  • 81

    3 kombinasi 2 kombinasi Tunggal 2kombinasi

    85 Furosemide

    (1x40mg) iv

    Furosemide

    (5mg/jam)iv

    syringe

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Furosemide(3

    x40mg) iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg) iv

    Furosemide(3

    x40mg) iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    2kombinasi Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi

    86 Furosemide

    (3x40mg) iv

    Valsartan(1

    x80mg)

    Furosemide(3

    x40mg) iv

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Furosemide(3

    x40mg) iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi tunggal 3 kombinasi

    87 Valsartan(1

    x80mg)

    Amlodipine

    (1x5mg)po

    Telmisartan(1

    x160mg)po

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Telmisartan(1

    x160mg)po

    Furosemide(1

    x20mg)iv

    Telmisartan(1

    x160mg)po

    Telmisartan(

    1x160mg)po

    Furosemide(

    1x20mg)iv

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    Tunggal 4 kombinasi

    88 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Clonidine(1x0

    ,15mg)po

    1 1

  • 82

    Tunggal 2 kombinasi

    84 Furosemide

    (3x20mg)iv

    Furosemide

    (3x20mg)iv

    Irbesartan(1x1

    50mg) po

    1 1

    2 kombinasi 4 kombinasi 3 kombinasi

    90 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Captopril

    (1x25mg)sl

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Telmisartan(1

    x50mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Telmisartan(1

    x50mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal Tunggal

    91 Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(5

    mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan

    (1x160mg)po

    Valsartan(1x

    160mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x

    160mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi

    93 Valsartan(1

    x80mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi

    94 Valsartan(1

    x80mg)po

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    1 1

  • 83

    Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal 2 kombinasi

    96 Furosemide

    (2x20mg)iv

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide(2

    x20mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Amlodipine(1

    x10mg)po

    Furosemide

    (2x40mg)iv

    Amlodipine(

    1x10mg)po

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Furosemide

    (3x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    1 1

    4 kombinasi tunggal 3 kombinasi 3 kombinasi 2 kombinasi

    97 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (1x60mg)iv

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (10mg/jam)i

    v syringe

    Furosemide(1

    0mg/jam)iv

    syringe

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan(2x8

    0mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(2

    0mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Nifedifin

    (1x30mg)po

    Furosemide(

    20mg/jam)iv

    syringe

    Valsartan(1x

    80mg)po

    1 1

    Tunggal Tunggal 2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal

    98 Furosemide

    (1x20mg)iv

    Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide

    (2x20mg)iv

    drip

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide

    (1x20mg)iv

    1 1

    Tunggal 3 kombinasi

    99 Captopril(1

    x25mg) sl

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide(2

    x40mg)iv

    1 1

  • 84

    2 kombinasi 3 kombinasi

    100 Amlodipine

    (1x10mg)po

    Valsartan(1

    x160mg)po

    Furosemide(3

    x40mg)iv

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    Valsartan(1x1

    60mg)po

    1 1

    2 kombinasi 2 kombinasi 2 kombinasi Tunggal 2 kombinasi

    101 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Furosemide

    (5mg/jam

    rate0,5cc) iv

    Furosemide

    (5mg/jam) iv

    syringe

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Furosemide(2

    x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Valsartan(1x

    80mg)po

    Furosemide(

    1x40mg)iv

    1 1

    Tunggal 2 kombinasi

    102 Furosemide

    (1x40mg)iv

    Valsartan(1x8

    0mg)po

    Amlodipine

    (1x10mg)po

    1 1

    Tunggal Tunggal 2 kombinasi Tunggal Tunggal 2 kombinasi Tunggal

    103 Furosemid(

    2x20mg)iv

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    Furosemide

    (10mg/jam) iv

    syringe

    Furosemide

    (10mg/jam) iv

    syringe

    Furosemide(

    1x40mg)iv

    Furosemide(

    1x40mg)iv

    Valsartan(1x

    80mg)po

    Furosemide(1

    x40mg)iv

    1 1

  • 85

    5.12 Lama penggunaan terapi ARB pada pasien CKD Lama penggunaan pada Angiotensin receptor blockers (ARB) setiap sampel

    penelitian berbeda-beda. Lama penggunaan ARB pada pasien CKD di RSUD Dr.

    Iskak Tulungagung periode 01 Juli 2017-30 September 2017 terlihat dalam tabel

    V.14.

    Tabel V.14 Lama penggunaan terapi Angiotensin Receptors blockers (ARB)

    NO Lama penggunaan Jumlah Persentase %

    1 ≤4 82 80

    2 5-10 19 18

    3 11-15 1 1

    4 ≥ 16 Hari 1 1

    Total 103 100

    5.13 Profil tekanan darah pasien CKD Target tekanan darah pada pasien CKD kurang dari 140/90 mmHg dan pasien

    dengan DM atau albuminuria kurang dari 130/80 mmHg (Abraham et al, 2017).

    Berikut profil tekanan darah pada pasien CKD di RSUD Dr. Iskak Tulungagung

    periode 01 Juli 2017-30 September 2017 terlihat dalam tabel V.15

    Tabel V.15 Data profil tekanan darah pasien CKD

    NO Data TD pasien

    Keterangan

    MRS KRS Mencapai

    target

    Belum mencapai

    target

    1 180/90 140/60 √

    2 200/100 180/80 √

    3 200/100 180/90 √

    4 180/100 150/80 √

    5 170/90 140/80 √

    6 140/90 130/90 √

    7 140/80 140/80 √

    8 170/90 110/80 √

    9 180/90 150/90 √

    10 215/129 160/100 √

    11 160/90 140/90 √

    12 200/110 140/80 √

    13 120/70 120/80 √

    14 170/90 130/60 √

    15 170/90 130/60 √

  • 86

    NO Data TD pasien Keterangan

    MRS KRS Mencapai

    target

    Belum mencapai

    target

    16 190/100 130/90 √

    17 180/100 100/60 √

    18 140/80 150/90 √

    19 110/70 100/60 √

    20 183/111 100/90 √

    21 180/100 180/90 √

    22 220/120 140/80 √

    23 160/90 150/90 √

    24 150/90 130/80 √

    25 110/70 130/80 √

    26 220/100 130/80 √

    27 140/80 130/80 √

    28 171/94 110/70 √

    29 180/90 160/90 √

    30 140/90 134/100 √

    31 120/80 150/100 √

    32 160/90 150/80 √

    33 120/70 130/80 √

    34 180/90 130/90 √

    35 150/90 150/90 √

    36 140/90 130/90 √

    37 190/90 140/80 √

    38 160/70 160/100 √

    39 170/100 140/90 √

    40 160/100 160/110 √

    41 140/90 130/80 √

    42 160/90 160/90 √

    43 160/90 120/100 √

    44 150/90 160/80 √

    45 190/100 160/80 √

    46 130/80 160/90 √

    47 160/90 140/90 √

    48 140/80 110/70 √

    49 140/80 140/80 √

    50 160/80 180/100 √

    51 140/80 150/90 √

    52 190/80 160/100 √

    53 130/80 140/80 √

    54 120/80 120/80 √

    55 220/110 220/110 √

    56 160/90 180/100 √

    57 180/100 160/100 √

    58 170/90 160/100 √

    59 120/80 130/80 √

    60 140/90 110/70 √

  • 87

    NO Data TD pasien Keterangan

    MRS KRS Mencapai

    target

    Belum mencapai

    target

    61 140/90 140/80 √

    62 110/70 160/80 √

    63 160/90 140/80 √

    64 140/80 120/60 √

    65 190/80 160/90 √

    66 165/90 120/80 √

    67 160/100 110/70 √

    68 218/109 140/100 √

    69 200/100 180/90 √

    70 170/100 180/100 √

    71 100/70 110/70 √

    72 210/110 140/80 √

    73 140/80 140/80 √

    74 130/90 150/90 √

    75 180/110 165/102 √

    76 170/90 140/90 √

    77 200/100 140/100 √

    78 140/190 160/100 √

    79 190/100 190/100 √

    80 220/120 160/80 √

    81 180/100 110/80 √

    82 180/100 160/90 √

    83 180/100 179/96 √

    84 150/100 160/100 √

    85 180/90 170/90 √

    86 180/100 180/100 √

    87 200/120 150/90 √

    88 180/110 180/100 √

    89 170/100 160/100 √

    90 220/110 140/90 √

    91 140/80 150/70 √

    92 150/80 140/80 √

    93 120/70 170/100 √

    94 170/90 180/120 √

    95 160/90 180/100 √

    96 140/80 140/90 √

    97 200/110 160/90 √

    98 150/90 110/80 √

    99 200/100 150/90 √

    100 160/90 160/80 √

    101 180/100 160/90 √

    102 170/80 150/90 √

    103 130/80 120/80 √

    Keterangan: TD: Tekanan Darah; MRS: Masuk Rumah sakit; KRS: Keluar

    Rumah sakit

  • 88

    5.14 Terapi lain yang diterima pasien CKD Selama menjalani perawatan di RSUD Dr. Iskak Tulungagung pasien yang

    menjadi sampel penelitian juga menerima terapi farmakologi lainnya selain

    diuretik, seperti terlihat pada tabel V.16

    Tabel V.16 Terapi selain ARB yang diterima Pasien CKD

    NO Jenis obat Jumlah pemakaian Persentase %

    1 Infus 108 8%

    2 Oksigen 59 4%

    3 Antihipertensi 278 21%

    5 Asidosis metabolic 110 8%

    6 Anemia 134 10%

    7 Hyperkalemia 95 7%

    8 Hiperfosfatemia 102 8%

    9 Hipoalbumin 15 1%

    10 Acid suppressant 128 10%

    11 Antiemetic 88 7%

    12 Anribiotik 62 9%

    13 Insulin 31 2%

    15 Vasodilator 38 3%

    16 Analgesic 49 4%

    17 Bronkodilator 7 1%

    Total 1323 100%

    5.15 Lama Masuk Rumah Sakit (MRS) Pasien CKD di instalasi rawat inap RSUD Dr. Iskak Tulungagung periode 01

    Juli 2017-30 September 2017 yang menerima terapi ARB menjalani perawatan di

    RSUD Dr. Iskak Tulungagung dengan lama perawatan yang berbeda-beda, hal ini

    terlihat pada tabel V.17 dimana paling banyak pasien menjalani rawat inap selama

    5 sampai 10 hari dengan jumlah 46 pasien (45%). Lamanya perawatan pasien di

    rumah sakit bergantung pada perkembangan kondisi pasien.

    Tabel V.17 Lama Pasien CKD MRS

    Lama Perawatan Jumlah Persentase (%)

    ≤ 4 hari 45 44

    5-10 hari 46 45

    11-15 hari 10 10

    16-20 hari 2 2

    ≥ 21 hari 0 0

    Total 103 100

  • 89

    5.16 Kondisi Keluar Rumah Sakit (KRS) Pada tabel V.18 menunjukkan kondisi pasien CKD yang menerima terapi

    ARB ketika keluar dari RSUD Dr. Iskak Tulungagung pada periode 01 Juli 2017-

    31 Desember 2017.

    Tabel V.18 Kondisi KRS Pasien CKD

    Kondisi KRS Jumlah Persentase (%)

    Membaik 102 99

    Pulang Paksa 1 1

    Total 103 100

    Keterangan: KRS: Keluar Rumah Sakit