Post on 19-Jan-2023
1
Społeczno-kulturowe uwarunkowania pozycji Rosji
w stosunkach międzynarodowych
Imponujący potencjał kulturowy Federacji Rosyjskiej jest warunkowany wieloma
czynnikami, co naturalne także tymi o charakterze społecznym. To jednostki i społeczeństwa
są bowiem nośnikiem i twórcą kultury. Wielonarodowość, a więc i wielokulturowość
społeczeństwa rosyjskiego pozwalała i wciąż pozwala tworzyć kulturę wielowymiarową.
Współcześnie kultura oprócz ważnego czynnika scalającego naród, pozostaje istotna z punktu
widzenia wymiany międzynarodowej. Jest także ważnym instrumentem w rękach państwa,
poprzez który można kreować jego wizerunek i wykorzystać jako składnik dyplomacji.
Wymiana kulturowa w wymiarze międzynarodowym przebiega dwutorowo, zarówno
w formie zinstytucjonalizowanej jak i pozainstytucjonalnej. Dzieje się tak w związku z
„urynkowieniem” kultury, która staje się towarem podlegającym mechanizmom rynkowym.
Jest to efekt postępującej globalizacji oraz dyfuzji kulturowej, która wzrosła na skutek
rozwoju nowoczesnych technologii, w tym przede wszystkim Internetu.
1. Potencjał społeczny Rosji
Wielonarodowe społeczeństwo rosyjskie to w większości rdzenni Rosjanie. Według
spisu powszechnego z 2002 roku stanowią oni 79,8 proc. (115 889 tys.)1. Najliczniejszymi
mniejszościami etnicznymi i narodowymi są:
− Tatarzy – 5 555 tys. (3,8 proc.);
− Ukraińcy – 2 943 tys. (2,0 proc.);
− Baszkirzy – 1 673 tys. (1,2, proc.);
− Czuwasze – 1 637 tys. (1,1 proc.).
Ormianie, Białorusini, Mołdawianie oraz Kazachowie i Azerowie liczą poniżej 1 proc.
Ogółem mniejszości stanowią w Rosji 19,2 proc. Warte podkreślenia jest to, że nie otrzymują
one silnego wsparcia z kraju pochodzenia. Nie stworzyły również efektywnych organizacji
działających w Rosji, których zadaniem jest ochrona ich interesów czy promocja kultury. W
efekcie poszczególne mniejszości mają niewielki wpływ na rosyjską politykę zagraniczną.
1 Zob. Spis powszechny przeprowadzony w Rosji w 2002 roku, http://www.perepis2002.ru/content.html?
id=11&docid=10715289081463, czerwiec 2010 r. Kolejny spis powszechny w Rosji ma zostać przeprowadzony
w 2010 roku.
2
Wielonarodowy charakter państwa często pociąga za sobą niebezpieczeństwo separatyzmów.
Dotyczy to również Rosji. Dość wspomnieć Czeczenię czy Dagestan.
Z drugiej strony, około 30 mln Rosjan jest rozsianych na całym świecie. W ten sposób
mogą oni być forpocztą interesów rosyjskich oraz kultury i języka rosyjskiego. W połączeniu
ze świetnie zorganizowaną służbą dyplomatyczną daje to duże możliwości umocnienie
pozycji Rosji w świecie. Obecnie władze rosyjskie skupiają się na działaniach służących
umocnieniu rosyjskiej diaspory i jej wpływów w państwach przebywania. Chodzi tu głównie
o tych, którzy zamieszkują na obszarze poradzieckim. Nowe formy wsparcia rosyjskiej
diaspory (m.in. pomoc prawna i finansowa, utworzenie funduszu wsparcia) oraz odchodzenie
od koncepcji popierania repatriacji wskazują na to, że Rosja stawia na zatrzymanie diaspory
za granicą i wykorzystanie jej do budowania prorosyjskich środowisk w innych krajach2.
Problemem współczesnej Rosji niewątpliwie jest wysoki poziom śmiertelności, krótka
średnia długość życia Rosjan oraz niski przyrost naturalny. Największe państwo na świecie
wyludnia się. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do słabo zaludnionego rosyjskiego
Dalekiego Wschodu i Syberii, gdzie osiedlają się przybysze z sąsiednich Chin. Kwestia
chińskiej migracji na tereny południowo-wschodniej Rosji może, choć nie musi, wpływać
negatywnie na zewnętrzną politykę Moskwy, szczególnie wobec ChRL. Należy pamiętać, że
chiński wektor polityki rosyjskiej jest istotny. W sprawach międzynarodowych Pekin i
Moskwa, również na forum Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych, często mówią
jednym głosem. Tak było w kwestii natowskiej operacji „Allied Force” w Kosowie z 1999
roku czy interwencji w Iraku w 2003 roku. Oba państwa opowiadają się także za koncepcją
ładu „wielobiegunowego” i były przeciw unilateralnej polityce Georga W. Busha. Pekin i
Moskwa borykają się też z podobnymi problemami, co jest pochodną ich wielonarodowego
charakteru. Chodzi tu m.in. o wspomniany już separatyzm czeczeński w Rosji i ujgurski w
Chinach. Wiele podobieństw nie oznacza braku kwestii spornych, do których oprócz migracji
chińskiej na rosyjski Daleki Wschód można zaliczyć rywalizację w regionie Azji Środkowej,
która pozostaje strefą żywotnych interesów Rosji.
Wymiar społeczny to również wysoka przestępczość wpływająca na gospodarkę
rosyjską oraz ogromne sumy przekazywane na łapówki. Pieniądze te nie są wpompowywane
w tamtejszą gospodarkę. Świat przestępczy, gospodarczy i polityczny przenikają się, korupcja
pogłębia problem efektywnego zarządzania gospodarką, co z kolei może zniechęcać
potencjalnych inwestorów.
2 Nowe mechanizmy konsolidacji diaspory rosyjskiej, „Tydzień na Wschodzie”, 09.12.2009.
3
Warto również wspomnieć o samo postrzeganiu Rosjan. W stosunku do innych
narodów odbierają się jako naród wyjątkowy, z misją, podobnie jak państwo, którego są
obywatelami. Bóg narodził Świętą Ruś by ta broniła jedynej prawowiernej religii
chrześcijańskiej – prawosławia. Moskwa to Trzeci Rzym3. Idea ta przenika się z ideologią
rosyjskiej wielkomocarstwowości.
Inną kwestią jest to, że Rosjanie nie uznają się za winnych pogorszenia sytuacji
ekonomicznej Rosji i swojej własnej. To może być podatny grunt dla nacjonalistów i
postrzegania świata zewnętrznego w kategoriach zagrożenia, co z kolei kreuje postawy o
charakterze imperialnym, będącym lekarstwem na słabość4. To również wpływa na
poszukiwanie „trzeciej drogi” w budowie siły i potęgi państwa. W sondażu z jesieni 2009
roku 72 proc. badanych zgodziło się z opinią że rosyjska demokracja nie powinna kopiować
zachodnich wzorców5. W pierwszej połowie 2010 roku blisko 80 proc. respondentów
wyraziło opinię, według której każde państwo powinno dążyć do demokracji własną drogą6.
2. Potencjał kulturowy Rosji
Bogactwo kultury rosyjskiej należy kojarzyć z trudną historią oraz, co również się z
tym łączy, wielowiekową wielokulturowością państwa. To jest efektem licznych podbojów i
znacznych rozmiarów terytorium. W kulturze rosyjskiej odnaleźć można wpływy wschodnie
(azjatyckie), będące konsekwencją panowania mongolskiego oraz, co już wspomniano,
rozpiętości terytorialnej w części azjatyckiej. Równie silnie czynnik geograficzny
oddziaływał na obecność wpływów zachodnich w kulturze rosyjskiej. Należy je również
wiązać z polityką Piotra I, który próbował przenosić niektóre elementy europejskie na grunt
rosyjski. Brakowało tu jednak całościowego podejścia cara do ewolucji tkanki państwa.
Zmiany zachodziły tylko na powierzchni i głównie w wymiarze obyczajowym.
Rozdwojenie kulturowe Rosji, stało się powodem problemów z określeniem
tożsamości rosyjskiej. Nie pozostało to bez wpływu na próbę odnalezienia swojego miejsca w
świecie i sposobu prowadzenia polityki zagranicznej przez państwo.
W warstwie artystycznej trwałymi składowymi kultury światowej rodem z Rosji stały
3 Zob. A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Katowice 1995, s.
9. 4 M. Czajkowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczeństwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Kraków 2003,
s. 54. 5 Россияне о статье Дмитрия Медведева „Россия, вперед!”, 24.09.2009, http://www.levada.ru.press/2009
092402.html, czerwiec 2010 r. 6 Россияне о гордости за свою страну и проблемах демократии, 07.05.2010, http://www.levada.ru.press/20
10050702.html, lipiec 2010 r.
4
się muzyka Piotra Czajkowskiego, Sergiusza Prokofiewa, Siergieja Rachmaninowa oraz
twórczość rosyjskich bardów: Włodzimierza Wysockiego, Bułata Okudżawy. Trudno
wyobrazić sobie literaturę i poezję światową bez Lwa Tołstoja, Antoniego Czechowa, Fiodora
Dostojewskiego, Borysa Pasternaka, Władimira Nabokowa oraz Aleksandra Puszkina, Anny
Achmatowej. Warto wspomnieć rosyjskich malarzy Wasilija Kandinskiego czy Iwana
Szyszkina.
Światową sławę zyskało również rosyjskie kino i reżyserzy tacy jak: Siergiej
Eisenstein, Andriej Konczałowski i jego brat Nikita Michałkow oraz Andriej Tarkowski czy
Andriej Zwiagincew. Światową sławę zyskał rosyjski balet.
Oferta kulturalna i turystyczna Rosji jest bardzo szeroka. Rosja ma piękną i
różnorodną przyrodę – morza, góry, lasy, tundry, stepy i strefę subtropikalną. Posiada ponad
dwadzieścia obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego
UNESCO7, w tym m.in.: zabytkowe centrum Sankt Petersburga, Kreml i Plac Czerwony oraz
jezioro Bajkał. Pod względem zbiorów muzealnych Rosja może konkurować z Włochami,
Francją czy Wielką Brytanią. Galeria Trietiakowska w Moskwie i petersburski Ermitaż mogą
poszczycić się wieloma słynnymi dziełami sztuki rosyjskiej i zagranicznej, m.in. płótnami
Iwana Szyszkina, Andrieja Rublowa oraz Rafaela, Tycjana czy Rubensa. Oba miasta,
Moskwa i Petersburg, tworzą również niezwykły klimat kulturowy.
3. Rozłam tożsamości rosyjskiej
Tożsamość (samookreślenie, identyczność, samoświadomość) „odnosi się do
wizerunków indywidualności i odrębności (jaźni) posiadanych i projektowanych przez
jednostkę oraz kształtowanych (i z czasem modyfikowanych) wskutek relacji ze znaczącymi
innymi”8. Dla Samuela Huntingtona tożsamość jest tam gdzie „ty i ja zmienia się w my, gdy
pojawiają się oni”9.
W dyskursie filozoficznym, ale i politologicznym często pojawia się pytanie o
europejskość Rosji.
Bogata kultura rosyjska wyrosła na styku Europy oraz Azji i ich tradycji. Jak pisze z
żalem (z racji nie wykorzystanych możliwości) rosyjski filozof Piotr Czaadajew Rosjanie
„jednym łokciem opierając się o Chiny, a drugim o Niemcy powinni łączyć dwie wielkie
7 World Heritage List Centre, UNESCO, http://whc.unesco.org/en/list, czerwiec 2010 r.
8 Cyt. za S. Huntington, Kim jesteśmy? Wyzwania dla amerykańskiej tożsamości narodowej, Kraków 2007, s. 32.
Na temat tożsamości międzynarodowej Rosji zob. np. S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji
Rosyjskiej, Warszawa 2006. 9 Ibidem, s. 34.
5
zasady natury duchowej – wyobraźnię i rozum, i jednoczyć w naszej cywilizacji przeszłość
świata”10
.
Europejska i azjatycka tożsamość Rosji jest nierozerwalna – jest eurazjatycka. Według
Stanisława Bielenia Rosja jest „Europą w Azji” i „Azją w Europie”11
. Jan Paradowski ujął to
jeszcze inaczej „Rosja jest odwrotną stroną Europy”12
. To może jej pomóc w odgrywaniu roli
spoiwa, pośrednika między Wschodem i Zachodem, między Azją i Europą. Rosja stara się
taką rolę odgrywać. Na przykład na szczyt G8 latem 2006 roku (podczas swego
przewodnictwa w Grupie) zaprosiła Chiny, Indie (także Brazylię), tzw. mocarstwa
wschodzące.
W 2009 roku w sondażu przeprowadzonym przez Centrum Lewady na pytanie o
najbliższych przyjaciół Rosji badani wymienili Białoruś (50 proc.) i Kazachstan (38 proc.), co
symptomatyczne na trzecim miejscu znalazły się Chiny (18 proc.)13
.
Inną kwestią, jest to, że „w Rosji nosicielem pierwiastka narodowego nigdy nie był
etnos, a terytorium. Naród był określany jako prawosławny”14
. W tradycji narodów
prawosławnych naród, etniczność jest bowiem kojarzona z wyznaniem. Cerkiew jest
elementem dziedzictwa narodowego, co jest o wiele ważniejsze od faktycznego uczestnictwa
w jej życiu. Kryterium wyznania może być wyznacznikiem członkostwa we wspólnocie
narodowej – prawdziwy Rosjanin jest prawosławny15
.
Według Mariana Zdziechowskiego władzę nad duszą rosyjską sprawuje ogromna
przestrzeń państwa, która zachęca do ruchów ekstensywnych, a nie intensywnych jak w
przypadku narodów Starego Kontynentu16
. To rozległe położenie sprawia, że Federacja
Rosyjska ma interesy na obu kontynentach. Dlatego też jest stroną wielu porozumień tak
europejskich jak i azjatyckich. Uczestniczy w wymiarze instytucjonalnym obu kontynentów.
Rozpiętość terytorialna Rosji, daje ogromne możliwości. Może jednak stanowić źródło
kompleksu obcości. Dla Europejczyków Rosjanie nie są w pełni europejscy, z koli w Azji za
mało azjatyccy. Problem pogłębił się po zakończeniu zimnej wojny. Będący liderem bloku
10
P. Czaadajew, Pierwszy list filozoficzny (fragmenty), [w:] A. de Lazari (red.), Dusza polska i rosyjska. Od
Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna. Materiały do
„katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, Warszawa 2004, s. 44. 11
S. Bieleń, Identyfikacja Rosji w stosunkach międzynarodowych, [w:] A. Bieleń, M. Raś (red.), Polityka
zagraniczna Rosji, Warszawa 2008, s. 21. 12
J. Paradowski, Bolszewizm i bolszewicy w Rosji (fragmenty), [w:] A. de Lazari (red.), op. cit., s. 205. 13
Друзья и враги России, 10.06.2009, http://www.levada.ru./press/2009061001.html, czerwiec 2010 r. 14
„Rosjanie nie chcą być Żydami XXI wieku”, F. Memchez w rozmowie z G. Pawłowskim, [w:] Idee z
pierwszej ręki, Warszawa 2008, s. 264. 15
A. Curanović, Idea solidarności słowiańskiej we współczesnej polityce państw bałkańskich, „Rocznik
Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 7 (2009), Część 2, Region Bałkański, s. 41. 16
M. Zdziechowski, Wpływy rosyjskie na duszę polską, [w:] A. de Lazari (red.), op. cit., s. 169.
6
wschodniego Związek Radziecki łatwiej mógł się określić, łatwiej było wskazać owych
innych tj. blok zachodni i jego lidera – USA.
Koniec ładu dwubiegunowego i równoczesny upadek ZSRR w 1991 roku oznaczały
kres przywództwa radzieckiego oraz schyłek supermocarstwowości Rosji. To był i wydaje
się, że wciąż jest problem nie tylko dla władz rosyjskich, ale również dla społeczeństwa.
Bolączka tym większa, że można w niej odnaleźć syndrom imperialny, swoiste
przyzwyczajenie do ekspansji terytorialnej, poszerzania i utrzymania stref wpływów. Przez
wieki była ona sposobem na zapewnienie bezpieczeństwa. Rosjanin niejako żyje w symbiozie
ze swoim imperium. Dlatego też jest mu często trudno uznać słabość swego państwa. W 2009
roku w sondażu na temat opinii Rosjan o rozpadzie ZSRR i przyszłości WNP ponad połowa
respondentów (60 proc.) żałowała, że Związek Radziecki rozpadł się. Przeciwnego zdania
było 28 proc. (12 proc. trudno było udzielić jednoznacznej odpowiedzi). W latach ubiegłych
tendencja była podobna17
.
Dwoistą naturę Rosji i Rosjan można również dostrzec w tym, że z jednaj strony
dostrzega się potrzebę modernizacji na wzór zachodni (często wybiórczej, tj. w niektórych
wymiarach), przy jednoczesnym zachowaniu rosyjskiej wyjątkowość, często sprzecznej z
ideami europejskimi. Ta specyfika rosyjska jest związana z wyróżnianiem nie tylko przez
samych Rosjan, ale także przez niektórych badaczy, choćby przez S. Huntingtona, odrębnej
cywilizacji – rosyjskiej, prawosławnej, ortodoksyjnej.
Cywilizacja prawosławna, oprócz Rosji, obejmuje swym zasięgiem:
wschodnioeuropejskie państwa poradzieckie z przewagą wyznawców prawosławia, przede
wszystkim: Ukrainę, Białoruś i Mołdowę oraz prawosławne państwa Bałkanów (Rumunię,
Bułgarię, Serbię i Grecję).
17
Zob. Россияне о распаде СССР и будущем СНГ, 21.12.2009, http://www.levada.ru/press/2009122101.html,
lipiec 2010 r.
7
Źródło: S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997, s. 21.
Cechami charakterystycznymi cywilizacji prawosławnej są:
− bizantyjski rodowód i religia prawosławna;
− 200 lat mongolskiego panowania (od połowy XII – do połowy XV wieku);
− biurokratyczny despotyzm;
− ograniczony kontakt z Renesansem, Reformacją, Oświeceniem, zamorską ekspansją,
oraz wyłonieniem się państwa narodowego czyli tym co jest esencją Zachodu18
.
Ponieważ fundamentem tożsamość rosyjskiej jest religia prawosławna, rola cerkwi w
życiu politycznym jest tu duża. Można to dostrzec także we wspieraniu się Borysa Jelcyna,
Wladimira Putina czy Dmitrija Miedwiediewa na autorytecie cerkwi i ich uczestnictwie w
ważnych uroczystościach o charakterze religijnym. Również duchowni prawosławni często
biorą udział w świętach państwowych. W programach rosyjskich partii politycznych można
odnaleźć odwołania do tradycji prawosławnej czy też dążenie do umocnienia „tradycyjnych
wartości rosyjskich” (czytaj prawosławnych) w życiu społecznym. Zdaniem Aleksandra
Zinowiewa, rosyjskiego pisarza, socjologa i dysydenta okresu ZSRR, „w Rosji odbywa się
sztuczna reanimacja prawosławia (…). Prawosławie przyjmuje rolę ideologii państwowej, i w
18
S. P. Huntington, Zderzenie… op. cit., s. 50. Na temat genezy rosyjskiej cywilizacji zob. np. M. Nizioł,
Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 20-35.
8
znacznym stopniu tę rolę pełni”19
.
Rosyjska cerkiew zajmuje stanowisko w kwestiach polityki zagranicznej czy też spraw
międzynarodowych. Potępiła na przykład interwencję w Kosowie w 1999 roku, solidaryzując
się z prawosławną Serbią. W przeszłości pojawiała się także retoryka antykatolicka choćby
krytyczne wypowiedzi na temat pielgrzymki w 2001 roku Jana Pawła II na Ukrainę i do
Kazachstanu.
Oprócz religii od narodów europejskich (wyznających chrześcijaństwo zachodnie)
Rosję odróżnia wiele innych, wymienionych zresztą, cech. Słusznie zauważył Nikołaj
Strachow, że historia Europy i Rosji dokonywała się oddzielnie. „Nie dzieliliśmy (Rosjanie
przyp. autora) z Europą ani jej historii, ani jej rozwoju”20
. Warunkuje to inne podejście i
interpretację niektórych pojęć i zjawisk, takich jak władza, prawo, wspólnota, indywidualizm.
W Rosji można odnaleźć na przykład bardziej typowe dla Azjatów rozumienie władzy,
opartej raczej na sile, gdzie ważna jest wspólnota, kolektyw, a nie jednostka. Na Zachodzie, to
państwo jest dla jednostki, zostało powołane by go chronić, przy poszanowaniu jej praw. W
Rosji, podobnie zresztą jak na przykład w Chinach jednostka jest dla państwa, ma służyć jego
interesom. Prawa jednostki mogą być ograniczane, łamane jeśli temu ma służyć dobro i
interes państwa.
W wymiarze społecznym to się jednak zmienia. W ciągu ostatnich 10 lat (od 1999 do
2009 roku) ilość zwolenników poglądu zgodnie, z którym interesy państwa są ponad prawami
jednostki oscylowała wokół 10 proc. (najwięcej w 2006 roku – 12 proc.). Ponad 40 proc. (w
2009 roku 49 proc.) stało na stanowisku, że jednostki mogą walczyć o swoje prawa, nawet
jeśli jest to sprzeczne z interesem państwa21
.
Powracając jeszcze do kwestii modernizacji Rosji przez Piotra I, warto podkreślić, że
owe unowocześnienie państwa rosyjskiego na wzór europejski pociągnęło za sobą tysiące
ofiar. Skutkowało to niechęcią do Zachodu. Zachodnie zwyczaje, osiągnięcia techniczne były
propagowane przez cara, bez zmian w systemie wartości, który pochodził sprzed ponad stu
lat. Efektem jego reform było umocnienie despotyzmu, zniszczenie przesłanek społecznego i
politycznego pluralizmu, a więc niezwykle ważnego elementu demokracji. W ten oto sposób
car umocnił azjatyckie cechy państwa22
.
Także z modernizacją (głównie w wymiarze ekonomicznym), wiąże się rozczarowanie
19
„Nadchodzi epoka postdemokratyczna”, F. Memchez w rozmowie z A. Zinowiewem, [w:] Idee… op. cit., 254. 20
N. Strachow, Fatalna sprawa, [w:] A. de Lazari (red.) op. cit., s. 78. 21
Zob. Социальная ответственность государства и права человека, 26.01.2010, http://www.levada.ru/
press/2010012601.html, lipiec 2010 r. 22
S. P. Huntington, Zderzenie… op. cit., s. 200. Por. W. Sołowiow, Idea rosyjska (fragmenty), [w:] A. de Lazari
(red.), op. cit., 101-109.
9
Zachodem i liberalizmem. Po krótkim okresie rządów Jegora Gajdara na początku lat
dziewięćdziesiątych kiedy próbowano wprowadzić reformy rynkowe, doszło równocześnie do
znacznego zubożenia społeczeństwa rosyjskiego. Do dziś charakteryzuje się ono znacznym
rozwarstwieniem ekonomicznym. Z jednej strony jest duża liczba osób biednych, a z drugiej
niewielka oligarchów, którzy swoich majątków nie zawsze dorobili się uczciwie.
Obecny kryzys, obnażył słabość rosyjskiej gospodarki i zapóźnienie w dziedzinie
technologii. Prezydent D. Miedwiediew w swym artykule „Rosjo, naprzód” opublikowanym
we wrześniu 2009 roku powrócił do idei modernizacji Rosji23
. Nakreślił w nim program
demokratycznych i wolnorynkowych zmian. Przypomniał próby modernizacji Piotra I i
industrializacji okresu stalinowskiego, które okupiono krwią rosyjskich obywateli.
Modernizacja według Miedwiediewa powinna przebiegać w sposób ewolucyjny i opierać się
na innych niż kiedyś fundamentach, przede wszystkim na zasadach demokracji oraz
przyzwoleniu społecznym. W tym kontekście niepokoić może fakt, że dwa tygodnie po
publikacji artykułu 80 proc. osób pytanych nic o nim nie słyszało24
.
Unowocześnieniu, według prezydenta, ma pomóc walka z korupcją, reforma wymiaru
sprawiedliwości i struktur siłowych, reforma armii, ograniczenie biurokratycznej kontroli nad
gospodarką i ograniczenie samej biurokracji. Miedwiediew zakłada wprowadzanie
jakościowych standardów UE i unowocześnienie szkolnictwa.
Strategia ta podporządkowana jest modernizacji wewnętrznej Rosji, a poprzez nią
umocnieniu państwa także w wymiarze międzynarodowym i powrót do statusu mocarstwa
globalnego.
4. Orientacje ideowe w rosyjskiej polityce zagranicznej
Dylematy kulturowe Rosji odbijają się w orientacjach ideowo-programowych
próbujących definiować miejsce Rosji na arenie międzynarodowej oraz wpływać na kształt jej
polityki zagranicznej25
.
Rozpad ZSRR odgrzał dawny dziewiętnastosieczny spór o to czy Rosja to kraj
europejski, azjatycki czy może eurazjatycki. Z tego sporu wyrosły orientacje ideowe
rosyjskiej polityki zagranicznej, odmiennie podchodzące do miejsca, roli i pozycji Rosji w
23
D. Medvedev’s Article, Go Russia!, September 10, 2009, http://archive.kremlin.ru/eng/speeches/2009/09/10/
1534_type104017_221527.shtml, lipiec 2010 r. 24
Россияне о статье… op. cit., 25
Zob. A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 7-14; M. Raś,
Ewolucja polityki zagranicznej wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001,
Warszawa 2005, s. 51-57; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006, s. 75-
90.
10
stosunkach międzynarodowych.
Rozpad ZSRR w 1991 roku wymusił na władzach rosyjskich określenie nowego
miejsca na arenie międzynarodowej i jej nowych ról. Najistotniejsze orientacje ideowe, które
w bardziej lub mniej zmienionej formie funkcjonują do dziś to:
− „nowe polityczne myślenie” Michaiła Gorbaczowa kontynuowane przez nurt
prozachodni (zapadnicy, nurt euroatlantycki)
− i eurazjatyzm.
Można również wyróżnić gosudarstwienników oraz zwolenników tzw. ładu multipolarnego26
.
4.1. „Nowe polityczne myślenie” i nurt prozachodni
Koncepcja „nowego politycznego myślenia” wyrosła z gorbaczowowskiej polityki
jawności i przebudowy. Była bazą dla formułowania założeń rosyjskiej polityki zagranicznej
na początku lat dziewięćdziesiątych27.
Głównymi hasłami „nowego myślenia” było m.in. uznanie uniwersalnych wartości
takich jak pokój i bezpieczeństwo, wolność, suwerenność i prawa człowieka oraz wyraźne
odideologizowanie stosunków międzynarodowych.
Za ważne należy również uznać założenie o niepodzielności bezpieczeństwa
międzynarodowego, które wraz ze wzrastającymi ścisłymi globalnymi współzależnościami
powoduje, że coraz mniej sfer pozostaje wyłącznie wewnętrznymi sprawami państw. Nie jest
ono również utożsamiane tylko z wymiarem militarnym. Wiąże się z bezpieczeństwem
ekonomicznym, ekologicznym oraz społecznym.
O taki oto świat Rosja powinna walczyć i w takim świecie wzmacniać swoją pozycję.
Poza tym, postulatem Gorbaczowa i „nowego myślenia” było partnerstwo z dawnym rywalem
– Zachodem.
Oprócz wielu pozytywnych efektów „nowe polityczne myślenie” wpłynęło na
formułowanie polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej w początku lat dziewięćdziesiątych.
Jej cechą najważniejszą było właśnie wyraźne zbliżenie z Zachodem.
Orientacja prozachodnia, czerpie z „nowego politycznego myślenia”. Wyrosła jednak
z wielkiej debaty filozoficznej dziewiętnastowiecznych okcydentalistów i słowianofilów na
temat miejsca Rosji świecie. Polemika była konsekwencją odwiecznego tożsamościowego
„rozdwojenia jaźni” rosyjskiej.
26
Por. S. Bieleń, Polityka zagraniczna Rosji, [w:] J. Adamowski, A. Skrzypek (red), Federacja Rosyjska 1991-
2001, Warszawa 2002, s. 260. 27
Zob. М. С. Горбачев, Перестройка и новое мышление для нашей страна и для всего мира, Moсква 1988,
s. 135-165.
11
Współcześni zwolennicy okcydentalizmu wierzą, że miejsce Rosji znajduje się nie w
Azji, gdzie chcieliby ją widzieć eurazjatyści, ale w Europie. W przeciwieństwie do nich i
podobnie jak zwolennicy „nowego myślenia” zapadnicy uznają, że w interesie Rosji leży
zbliżenie z Zachodem. Powinno ono łączyć się ze współpracą ze strukturami tej części świata,
tj. z Unią Europejską, Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Radą Europy,
NATO etc. Rosja zdaniem zapadników winna być państwem demokratycznym. Sprzeciwiali
się jednak bezkrytycznemu przejmowaniu nie zawsze dobrych, ich zdaniem, wzorców
zachodnich. Dobre stosunki Rosji z Zachodem miały zaowocować silnym zakorzenieniem
państwa rosyjskiego w cywilizacji zachodnioeuropejskiej.
Zachód nie był przygotowany na zobowiązania, które wiązały się z
odpowiedzialnością i zbytnim zaangażowaniem w państwie, które jest trudno zrozumieć i
ciężko przewidzieć nawet najbliższą jego przyszłość28. Ponadto, Rosja zdawała się być
rozczarowana postępowaniem Zachodu na arenie międzynarodowej, które niejednokrotnie, w
interpretacji Moskwy, oznaczało ignorancję jej interesów. Chodziło zwłaszcza o
bagatelizowanie rosyjskich interesów w kontekście rozszerzenia NATO na Wschód czy
konfliktu bałkańskiego. Rozczarowanie Rosji Zachodem dotyczyło również
niewystarczającego, zdaniem Moskwy, wsparcia finansowego. Społeczeństwo rosyjskie
zniechęciło się do Zachodu także w efekcie wspomnianych już reform Jegora Gajdara.
Spadek stabilności na obszarze poradzieckim spowodowany przede wszystkim
konfliktami w Gruzji, Mołdowie i Tadżykistanie oraz związany z tym problem ochrony
ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej spowodowały stopniowy odwrót od Zachodu na rzecz
silniejszego zaangażowania na obszarze poradzieckim. Sytuację komplikowała również
atmosfera wewnątrz Rosji, gdzie do głosu zaczęły dochodzić ugrupowania o poglądach
wyraźnie neoimperialnych, nacjonalistycznych i zwróconych bardziej na Azję niż Europę.
4.2. Eurazjatyzm
Na przeciwnym wobec okcydentalistów biegunie kształtował się nurt eurazjatycki. W
XIX wieku, tak i dziś jego zwolennicy z dystansem odnoszą się do Zachodu, który ich
zdaniem, dąży do osłabienia Rosji.
Rodowód eurazjatyzmu należy wyprowadzać z poglądów dziewiętnastowiecznych
słowianofilów. Krytykowali oni europeizację Rosji i głosili ideę powrotu do „prawdziwie
chrześcijańskich” (prawosławnych) i rdzennie słowiańskich zasad społecznych.
28
A. G. Arbatow, Russia’s Foreign Policy. Alternatives, “International Security”, Fall 1993, Vol. 18, No. 2, s.
10.
12
Eurazjatyści to zwolennicy „wielobiegunowego” ładu świata. Wiele ośrodków siły,
ich zdaniem, może wzmocnić równowagę i zwiększyć bezpieczeństwo. Daje on także szansę
odegrania przez Rosję roli lidera jednego z biegunów siły. Dla zwolenników tego nurtu
charakterystyczne jest podkreślanie specyfiki Rosji oraz jej innego niż europejski charakteru
kulturowo-cywilizacyjnego. Te dwa elementy są kluczowe dla rozwoju państwa rosyjskiego
poprzez obranie „trzeciej drogi”. Położenie geopolityczne Rosji w Europie i Azji pozwala jej
łączyć dwa światy i dwie cywilizacje oraz z racji największego potencjału kontrolować obszar
z nią sąsiadujący. Dominacja jest przez eurazjatystów tłumaczona misją narodu i państwa
rosyjskiego oraz koniecznością ochrony praw ludności rosyjskiej.
Antyzachodnia postawa eurazjatystów nie oznacza zerwania z Zachodem, który z
punktu widzenia rosyjskich interesów m.in. politycznych i ekonomicznych jest ważny. Rosja
powinna skupić się jednak na kierunku wschodnim polityki zagranicznej.
Orientacja eurazjatycka miała zdecydowany wpływ na rosyjską politykę zagraniczną
w okresie sprawowania funkcji ministra spraw zagranicznych przez Jewgienija Primakowa
(1996-1998). Od 1998 do 1999 roku sprawował on funkcję premiera.
4.3. Dierżawniki
Najważniejszym postulatem dierżawników (gosudarstwienników) była budowa silnego
państwa. Zwolennicy tego nurtu zdają sobie sprawę z rozdwojenia tożsamości rosyjskiej,
uznają jednak, że jest ona w równym stopniu europejska i azjatycka. Silna i stabilna
gospodarka winna pomóc Rosji wzmocnić pozycję na arenie międzynarodowej. Tak jak
stronnicy eurazjatyzmu gosudarstwiennicy są zwolennikami wzmocnienia kierunku
wschodniego w rosyjskiej polityce zagranicznej. Stosunki z Zachodem winny być przyjazne,
nie mogą jednak ograniczać wpływów Rosji szczególnie na obszarze „bliskiej zagranicy”.
4.4. Koncepcja ładu „multipolarnego”
Najbardziej znanym zwolennikiem tej koncepcji był minister spraw zagranicznych
Jewgienij Primakow. Tzw. doktryna Primakowa (multipolaryzm, doktryna umiarkowanej
mocarstwowości)29
została przez niego zaprezentowana w 1996 roku na 51. Sesji
Zgromadzenia Ogólnego NZ. Według ministra koniec zimnej wojny pociągnął za sobą
zmianę ładu międzynarodowego. Rywalizacja dwóch supermocarstw – USA i ZSRR została
29
Jewgienij Primakow objął stanowisko ministra spraw zagranicznych Rosji w 1996 roku, zastępując Andrieja
Kozyriewa. Zob. Е. Примаков, Международные отношения накануне XXI века: Проблемы и перспективы,
„Международная жизнь”, 1996, nr 10, s. 3-13.
13
zastąpiona przez nowe procesy, m.in. przez wzrost dominacji Zachodu. Najgroźniejsze było
tu podejmowanie przez Stany Zjednoczone działań jednostronnych (z pominięciem instytucji
międzynarodowych, w tym zasad prawa międzynarodowego).
Zdaniem ówczesnego szefa rosyjskiej dyplomacji ONZ winno pozostawać najwyższą
instancją w sprawach wojny i pokoju. Statusu stałych członków Rady Bezpieczeństwa, a
przede wszystkim prawa weta nie należy znosić. Te dwie kwestie wpłynęły na rosyjską
politykę wobec Zachodu i Bałkanów w 1999 roku, kiedy to NATO przeprowadziło bez zgody
RB operację w Kosowie.
Zwolennicy tej koncepcji stali na stanowisku, zgodnie z którym pomimo osłabienia i
czasowych trudności, społeczność międzynarodowa powinna postrzegać sukcesorkę ZSRR
jako mocarstwo. Co więcej, Rosja winna prowadzić politykę typową dla tej kategorii państw.
Kolejnym postulatem jest stopniowe przekształcanie ładu światowego w „wielobiegunowy”,
tj. z kilkoma ośrodkami wpływów. Jako jeden z nich wskazuje się Rosję, eurazjatyckie
państwo, najsilniejsze w regionie poradzieckim.
W koncepcji ładu „wielobiegunowego” zwrócono uwagę, że mimo swej czasowej
słabości Rosja jest w stanie oddziaływać na stosunki międzynarodowe wykorzystując
kontakty z różnymi ośrodkami wpływów na świecie. Budowa świata „multipolarnego” staje
się możliwa w sytuacji kiedy interesy USA i innych ośrodków wpływów są sprzeczne, a
relacje i interesy Rosji z tymi ostatnimi bliskie i zbieżne. Innym centrum
„wielobiegunowego” świata są m.in. Chiny. Warto podkreślić, że wzmocnienie stosunków z
Chinami (tzw. partnerstwo strategiczne) jest próbą konsolidacji przez Rosję państw, które
wyraźnie sprzeciwiają się hegemonizmowi amerykańskiemu w świecie.
5. Wpływ czynnika społeczno-kulturowego na politykę zagraniczną Rosji i jej pozycję
międzynarodową
Duża liczba Rosjan mieszkająca w państwach poradzieckich, z którymi Rosję wiążą
więzy kulturowe, językowe, religijne wpływa na jej aktywność w tym regionie. Nie bez
znaczenia jest również fakt, że językiem rosyjskim chętnie posługuje się ludność tego
obszaru. Tendencja ta nie jest jednak tak wyraźna jak w latach wcześniejszych.
Moskwa niejednokrotnie zachęcała ludność pochodzenia rosyjskiego do wsparcia
prokremlowskich sił politycznych w państwach ich zamieszkania. Wykorzystywała również
ludność rosyjską i rosyjskojęzyczną jako pretekst do ingerencji w sprawy wewnętrzne
Bliskość religijna z państwami takimi jak Białoruś, Ukraina, Mołdowa czy Armenia
często wpływa na dobre relacje międzypaństwowe i międzyspołeczne. Jak wspomniano, w
14
sondażu na temat przyjaciół i wrogów Rosji za najbardziej przyjazne państwo wskazywano
Białoruś. Inne państwa prawosławne znalazły się dalej Bułgaria (9 proc.) na miejscu 13., na
19. Mołdowa (5 proc.), a Serbia na 21. (5 proc.). Wśród największych wrogów wymieniano
Gruzję (62 proc.), USA (41 proc.), ale i prawosławną Ukrainę (35 proc.)30
. Dalekie miejsce
prawosławnej Ukrainy można łączyć z prezydenturą prozachodniego i antyrosyjskiego
Wiktora Juszczenki. W przypadku Gruzji wydaje się to konsekwencją konfliktu wokół Osetii
Południowej z sierpnia 2008 roku oraz podobnie jak w przypadku Ukrainy polityki
prowadzonej przez wyraźnie antyrosyjskiego prezydenta – Micheila Saakaszwilego.
Będąc państwem najsilniejszym w regionie poradzieckim Rosja jawi się jako
mocarstwo regionalne, mające również atrybuty mocarstwowości formalnej – stałe miejsce w
Radzie Bezpieczeństwa NZ. Nie jest zatem jednym z kilkunastu państw powstałych po
rozpadzie ZSRR, jest jego sukcesorką, mającą o wiele większe ambicje niż pozostałe państwa
tego regionu. Rosja nie pozwala również innym aktorom stosunków międzynarodowych
zapomnieć o jej wyjątkowym statusie. Dość wspomnieć o niechęci wobec włączania jej do
Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Rosja woli układać relacje z państwami UE na płaszczyźnie
bilateralnej lub na zasadach specjalnych z UE jako całością.
Będąc państwem najsilniejszym w niestabilnym regionie WNP Rosja stara się również
ogrywać rolę gwaranta stabilności. Od momentu upadku ZSRR obszar poradziecki
niezmiennie pozostaje strefą żywotnych interesów Federacji Rosyjskiej. Rosja pozostaje
jednym z głównych negocjatorów w tzw. konfliktach kresowych występujących w tym
regionie (Naddniestrze, Górski Karabach, a wcześniej Abchazja i Południowa Osetia) i
gwarantem względnego spokoju. Z drugiej jednak strony, będąc wciąż głównym aktorem w
regionie mającym tam swoje interesy potrafi działać, kiedy leży to w jej interesie na rzecz
destabilizacji sytuacji na tym obszarze.
Polityka rosyjska bywa prowadzona według klucza wyznaniowego. Czynnik
braterstwa w wierze prawosławnej odgrywa tu swoją rolę. W okresie wojny w byłej
Jugosławii Rosja tłumacząc się tradycyjnymi interesami na Bałkanach i bliskimi związkami z
Serbami domagała się włączenia jej w proces pokojowy prowadzony przez Zachód.
Włączenie Rosjan zwiększyło efektywność działań z racji możliwości skuteczniejszego
nacisku prawosławnych Rosjan na prawosławnych Serbów. Po podpisaniu porozumień z
Dayton w listopadzie 1995 roku zdecydowano się również włączyć Rosję w skład IFOR (Siły
Implementacyjne), których zadaniem było wprowadzenie w życie tychże porozumień.
Argumentem za takim działaniem było również pozyskanie zgody RB NZ. Żołnierze rosyjscy 30
Друзья и враги России, op. cit.
15
służyli także w siłach SFOR (Siły Stabilizacyjne), które zastąpiły IFOR. W skład sił IFOR i
SFOR w Bośni i Hercegowinie od 1999 roku służyło 1340 żołnierzy rosyjskich31
. Warto
nadmienić, że siły rosyjskie w IFOR służyły na zasadach autonomii. Rosyjski generał był
powołany na stanowisko specjalnego zastępcy najwyższego rangą oficera NATO –
Naczelnego Dowódcy Sił Sprzymierzonych NATO (SACEUR) w ramach SHAPE32
. Dzięki
temu, rosyjscy żołnierze służący w ramach Wielonarodowej Dywizji Północ (WDP)
otrzymywali rozkazy i instrukcje od SACEUR poprzez rosyjskiego zastępcę. Generał
rosyjski, który dysponował sztabem liczącym 5 oficerów rozwiązywał strategiczne i
operacyjne kwestie z SACEUR, a dowódca rosyjskiej brygady stacjonującej w Bośni i
Hercegowinie koordynował codzienne operacje z amerykańskim generałem dowodzącym
WDP33
.
Po zakończeniu wojny w byłej Jugosławii poparcie dla Serbii w polityce rosyjskiej
wciąż jest obecne. Dotyczy to m.in. kompetencji Trybunału w Hadze, bombardowania w
1999 roku FR Jugosławii, jak i niepodległości Kosowa. Operacja „Allied Force” była szokiem
dla Rosji, która jednak szybko przystąpiła do mediacji między stronami. Rosyjscy żołnierze
weszli również w skład KFOR w liczbie 1,5 tys. W KFOR struktura dowodzenia także
uwzględniała specjalny status Federacji Rosyjskiej, choć na nieco innych zasadach niż w
IFOR i SFOR34
.
O rosyjskim poparciu dla Serbów można się było przekonać w trakcie procesu
przyznawania niepodległości Kosowu. W marcu 2007 roku ogłoszone zostały założenia jego
przyszłego statusu (tzw. plan Ahtisaariego). Zgodnie z projektem Kosowo miałoby uzyskać
niepodległość nadzorowaną przez Unię Europejską. W kwestiach związanych z
bezpieczeństwem UE wspierałoby NATO. Kosowskim Serbom miałaby zostać przyznana
szeroka autonomia. Plan nie przyznawał żadnej większej roli Rosji35
. Wkrótce po
przedstawieniu planu USA, Wielka Brytania i Francja starały się poddać go pod głosowanie
w Radzie Bezpieczeństwa NZ. Do lipca 2007 roku starania te okazały się bezskuteczne, z
powodu Rosji. Jej sprzeciw w sprawie Kosowa uwidaczniał wsparcie dla Serbii, ale i obawę
przed kolejnym precedensem, którym byłoby jednostronne ogłoszenie niepodległości przez 31
A. Nikitin, Partnerzy w misjach pokojowych, „Przegląd NATO”, Dodatek specjalny. Historyczna zmiana na
Bałkanach, zima 2004, http://www.nato.int/docu/review/2004/issue4/polish/special.html, lipiec 2010 r. 32
Ibidem. 33
Ibidem. 34
Ibidem. 35
Letter dated 26 March 2007 from the Secretary-General addressed to the President of the Security Council,
http://www.unosek.org/docref/report-english.pdf, czerwiec 2010; Letter dated 26 March 2007 from the
Secretary-General addressed to the President of the Security Council Addendum Comprehensive Proposal for
the Kosovo Status Settlement, http://www.unosek.org/docref/Comprehensive_proposal-english.pdf, czerwiec
2010 r.
16
Kosowo, pozostające wciąż częścią Serbii.
17 lutego 2008 roku Kosowo proklamowało niepodległość, a USA oraz część państw
UE je uznała. Decyzja ta nie miała zgody Rady Bezpieczeństwa. Po ogłoszeniu
niepodległości Federacja Rosyjska skrytykowała Prisztinę i wspierający ją Zachód, w tym
głównie USA oraz zadeklarowała, że nie uzna kosowskiej państwowości. Jeszcze w grudniu
2007 roku szef rosyjskiej dyplomacji podkreślił, że jednostronne ogłoszenie niepodległości
przez Kosowo wywoła reakcję łańcuchową na Bałkanach i w innych regionach. Według
Federacji Rosyjskiej plan winien być zaakceptowany przez stronę serbską i przez Kosowo
(Serbia odrzuciła plan).
Oprócz Serbii Rosja utrzymuje bliskie i przyjazne stosunki także z innymi
bałkańskimi państwami prawosławnymi. Tak jak Serbia, również i Macedonia, Czarnogóra,
Bułgaria, Rumunia, Grecja pozostają ważnymi partnerami Rosji.
Warto zwrócić uwagę, że po zakończeniu zimnej wojny, a nawet po wstąpieniu
Bułgarii do UE i NATO stosunki z Rosją wciąż są przyjazne. Może o tym świadczyć ilość
zawartych porozumień (do stycznia 2009 roku zawarto ponad 80 porozumień
międzyrządowych i międzyresortowych)36
. Federacja Rosysjka jest dla Bułgarii ważnym
rynkiem zbytu. Zajmuje czwarte miejsce pod względem obrotów handlowych (po Niemczech,
Włoszech i Turcji)37
. Wzmacnia się kooperacja w wymiarze energetycznym (budowa
rurociągu Burgas-Aleksandropolis biegnącego przez Bałkany i omijający cieśniny tureckie.
Jego otwarcie pozwoli na eliminację ograniczeń przewozów morskich. Inwestycje rosyjskie w
gospodarkę Bułgarii to około 550 mld USD. Głównym rosyjskim inwestorem jest Łukoil.
Bułgaria jest również miejscem gdzie chętnie spędzają lato Rosjanie. Tylko w 2008 roku
Bułgarię odwiedziło około 300 tys. rosyjskich turystów.
Jako dobre można również uznać relacje grecko-rosyjskie. Kraj ten podobnie jak
sąsiedni Cypr jest miejscem chętnie odwiedzanym przez Rosjan. Z tego też powodu Cypr
uprościł w zeszłym roku zasady przyznawania wiz Rosjanom. Na tym cierpi ukraiński Krym.
Rosja nie uznaje ponadto tureckiej części Cypru i opowiada się za pokojowym
uregulowaniem sporu zgodnie z interesem Cypryjczyków części tureckiej i greckiej.
Relacje z Rumunią również są nie najgorsze choć ustępują pod względem
temperatury. Do pewnego stopnia w związku z poparciem Bukaresztu dla polityki wschodniej
UE wobec Mołdowy oraz poparcia dla budowy rurociągu Nabucco.
36
O росcийско-болгарских торгово-экономических отношениях (cправка), http://www.mid.ru/ns-reuro.nsf/
348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/24c04650f491998ec325717e002dfb4e?OpenDocument, lipiec 2010 r. 37
O росcийско-болгарских отношениях (cправка), http://www.mid.ru/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a71854325
69e700419c7a/be1255069d5f2f8c43256cfb002d92ba?OpenDocument, lipiec 2010 r.
17
W tym miejscu warto nadmienić, że Rosja pozostaje ważnym partnerem
gospodarczym państw bałkańskich. Dla większości z nich jest głównym dostawcą surowców
energetycznych. Ogrywa również coraz większą rolę jako inwestor. Energetyka jest obecnie
najważniejszym środkiem wykorzystywanym przez Rosję na Bałkanach. Moskwa zachęca
państwa regionu do uczestnictwa w projektach energetycznych kusząc je możliwością
uzyskania statusu państwa tranzytowego.
Główne rurociągi w Europie (istniejące i planowane)
Źródło: The West and eastern Europe, “The Economist”, Jan. 24, 2008.
6. Rosja jako mocarstwo kulturalne
Rosję można uznać za mocarstwo kulturalne, choć raczej w wymiarze regionalnym.
Jest państwem spadkobiercą imperium rosyjskiego, które pod pewnymi względami
przypomina imperia kolonialane takie jak Francja czy Wielka Brytania. Państwa te uznawane
są mocarstwa kulturalne. „Kolonie rosyjskie”, w odróżnieniu od brytyjskich czy francuskich,
znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie centrum. Tu tkwią również źródła syndromu
postimperialnego. Wiekowa rosyjska obecność na terytoriach dzisiejszych państw
poradzieckich oraz wpływ na tamtejsze narody są widoczne po dzień dzisiejszy. Sam fakt
posługiwania się przez znaczny procent ludności tego regionu językiem rosyjskim sprawia, że
wpływ kulturalny Rosji na omawiane kraje poprzez literaturę czy sztukę jest znaczący.
Zgodnie z badaniami opinii publicznej przeprowadzonymi w państwach WNP prawie trzech
na czterech Ukraińców, Białorusinów i Kazachów swobodnie posługuje się językiem
18
rosyjskim38
. 40 proc. ankietowanych Ukraińców uważa, że język rosyjski powinien stać się
drugim państwowym językiem na Ukrainie. 32 proc. opowiada się za rozwiązaniem zgodnie z
którym język rosyjski powinien być drugim oficjalnym językiem, ale tylko w rejonach gdzie
chce tego większość39
. Na pytanie „W jakim języku rosyjskim czy ukraińskim jest ci się
łatwiej porozumiewać?”, 44 proc. ankietowanych odpowiedziało, że po rosyjsku, a 37 proc.
po ukraińsku40
. Na to samo pytanie zadane Kazachom w 2002 roku co drugi z badanych
stwierdził, że jest mu łatwiej rozmawiać po rosyjsku niż po kazachsku, co więcej 44 proc.
ankietowanych stwierdziło że częściej posługuje się rosyjskim niż kazachskim (28 proc.)41
.
O wiele gorzej sytuacja wygląda w Gruzji, Tadżykistanie, Mołdowie, gdzie swobodnie
po rosyjsku mówi zaledwie 30 proc. ludności. Warto zaznaczyć, że ich mieszkańcy wyrażają
chęć uczenia się języka rosyjskiego i chcą posłać dzieci do szkół z tym językiem.
Wspólnota językowa przetrwała zatem mimo upadku wspólnego państwa jakim był
Związek Radziecki. Język rosyjski stał się lingua franca obszaru WNP. Dodatkowym
wzmocnieniem statusu języka rosyjskiego jest jego uznanie za jeden z sześciu oficjalnych
języków ONZ. To wszystko pomaga Federacji Rosyjskiej szerzyć rosyjską kulturę i tradycję,
Rosja skupia się na umacnianiu swej obecności w państwach WNP również poprzez
wykorzystanie środków kulturowych.
Celem powstałej w 2007 roku Fundacji „Russkij Mir” jest przede wszystkim: wsparcie
organizacji społecznych, akademickich, oświatowych zajmujących się problematyką
związaną z aktywnością fundacji i sponsorowanie ich projektów; wsparcie krajowych i
zagranicznych naukowych i oświatowych centrów rusycystycznych; promocja Rosji w
świecie; wsparcie rosyjskich środków masowej informacji za granicą; współpraca z Rosyjską
Cerkwią Prawosławną w odniesieniu do promocji języka rosyjskiego. W planach jest również
zakładanie rosyjskich szkół za granicą.
Rosja próbuje również odgrywać rolę ważnego ośrodka akademickiego. Państwowy
Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa zdecydował się otworzyć filię uczelni w Duszanbe
oraz w Baku. Podobne znajdują się już w Uzbekistanie (Taszkient), Kazachstanie (Astana) i
na Ukrainie (Sewastopol). Otwieranie filii Uniwersytetu w państwach „bliskiej zagranicy”
pomaga im w kształceniu przyszłych kadr. Pozytywnie wpływa również na wizerunek Rosji
38
Zob. Н. Лебедева, Выгодный язык. Кому нужен русский язык в новых независимых государствах?,
“Российская газета”, Федеральный выпуск, №4602, 1 Марта 2008. 39
О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 18 lutego – 7 marca 2006 roku wśród
13 398 respondentów w 26 regionach Ukrainy, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/du06031008, lipiec 2010 r. 40
О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 9 – 17 lutego 2006 roku wśród 1991
respondentów, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/du060211, lipiec 2010 r. 41
О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 18 lipca – 17 sierpnia 2002 roku wśród
150 respondentów w pięciu regionach państwa, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/k020306, lipiec 2009 r.
19
wśród młodych ludzi, tym bardziej że Uniwersytet im. Łomonosowa cieszy się dobrą opinią.
Rosja wspiera wymianę młodzieży głównie z państwami poradzieckimi. W roku
akademickim 2006/2007 na rosyjskich uczelniach wyższych studiowało w sumie 45,5 tys.
młodych ludzi z państw WNP (w roku akademickim 2005/2006 mniej o blisko 5 tys.).
Najwięcej studentów pochodzi z Kazachstanu (18 tys.), Białorusi (7 tys.), Ukrainy (6 tys.) i
Uzbekistanu (5,3 tys.)42
. Zdecydowanie mniej z państw Kaukazu Południowego – Gruzji (2
tys.), Armenii (1,8 tys.) i Azerbejdżanu (1,4 tys.) oraz z Mołdowy (1,2 tys.), Tadżykistanu
(1,1 tys.), Turkmenistanu (1 tys.) i Kirgistanu (0,7 tys.)43
. Warto nadmienić, że 6 tys.
studentów z państw WNP ma zagwarantowaną bezpłatną naukę na uczelniach rosyjskich44
.
Liczba zagranicznych studentów (nie tylko z państw WNP) uczących się w Rosji
wzrasta. Mimo to, Federacja Rosyjska wciąż nie można zaliczyć do ścisłej czołówki. Rosja
nie jest w stanie konkurować również z europejskimi mocarstwami regionalnymi – Wielką
Brytanią, Francją czy RFN. Procentowy udział FR w międzynarodowym rynku kształcenia
studentów z zagranicy w 2003 roku wynosiło około 3,8. Wśród ogółu studentów rosyjskich ci
z zagranicy w 2003 roku stanowili niewielki ułamek (1,7 proc.), w USA stanowią oni 3,9
proc., a w Niemczech 10 proc.45
. Według prognoz rosyjskiego Demoskopu ta tendencja nie
zmieni się do 2010 roku
* * *
Społeczno-kulturowe uwarunkowania mają znaczący wpływ na politykę zagraniczną
Federacji Rosyjskiej oraz jej pozycję na arenie międzynarodowej. Chodzi tu przede
wszystkim o wielonarodowość państwa rosyjskiego, znaczący potencjał kulturowy oraz
rozległe położenie na dwóch kontynentach. Nie bez znaczenia jest również silne przywiązanie
do prawosławia. Czynniki te są źródłem dylematu tożsamościowego Rosji, tj. problemu
samookreślenia i zdefiniowania swego miejsca w świecie.
Rozdwojenie tożsamości rosyjskiej, polega na niemożności udzielenia jednoznacznej
42
Россия и страны Содружества Независимых Государств, Федеральная служба государственной
статистики, 2007, http://www.gks.ru/bgd/regl/b06_05/IssWWW.exe/Stg/d010/6-03.htm, lipiec 2010 r. 43
Ibidem. 44
А. Шaмбурова, Фурсенко не хочет отчислять вечным студентам, „Новая газета”, 2006 г., № 42. 45
Ф. Э. Шереги, Н. М. Дмитриев, А. Л. Арефьев, Российские вузы и международный рынок
образовательных услуг, „Демоскоп Weekly”, № 97-98, 20 января – 2 февраля 2003, http://demoscope.ru/
weekly/2003/097/analit03.php, lipiec 2010 r.
20
odpowiedzi czy jest ona europejska czy azjatycka. Stąd częsta odpowiedź wskazująca na
wymieszanie obu tych elementów w charakterze rosyjskim – Rosja jest eurazjatycka. Cecha ta
może z jednej strony pomagać Rosji prowadzić politykę wielowektorową, a z drugiej być
przyczyną kompleksów, w tym przede wszystkim kompleksu obcości.
Rosja stara się utrzymywać względną równowagę między wektorem zachodnim i
wschodnim w jej polityce. Próbuje przedstawiać się jako państwo pomost, łączące Wschód z
Zachodem.
Bogata kultura rosyjska pozwala jej również pełnić rolę mocarstwa kulturalnego w
wymiarze regionalnym, tj. na obszarze byłego ZSRR. Jej status wzmacnia formalny wymiar
mocarstwowości, której najważniejszym elementem jest stałe miejsce w Radzie
Bezpieczeństwa NZ.