AZƏRBAYCANIN MÜXTƏLİF BUĞDA BECƏRİLƏN

REGİONLARINDA MÜŞAHİDƏ OLUNAN SARI LƏKƏ

XƏSTƏLİYİNİN LABORATORİYA TƏDQİQİ Azərbaycan Elmi Tədqiqat Əkinçilik İnstitutu, Bakı

SADIQOV Ş.F1., ƏLİYEV E.B.,

2 ABDULLAYEV A.M.,

3 TƏLAİ C.M., MUSAYEV

Ə.C.

Mövzunun aktuallığı: Son illər dünyanın qabaqcıl taxıl becərilən regionlarında yarpaq

xəstəlikləri arasında sarı ləkə, başqa sözlə, sarı-qəhvəyi ləkə xəstəliyi yayılma arealına,

yaratdığı neqativ fəsadlara və vurduğu ziyana görə ən təhlükəli xəstəliklərdən hesab

olunmaqla yanaşı, digər göbələk xəstəlikləri ilə müqayisədə daha üstün mövqeyə malik

olmuşdur. (Mixaylovskaya L.A, Priqorovskaya T.İ 2000), [2,3,6..] Xəstəliyin ayrı-ayrı

bölgələrdə, o cümlədən Rusiya Federasiyasının Azərdaycana yaxın sərhədlərində Şimali

Qafqaz regionlarında epifitotiya xarakteri alması, qərbdə Gürcüstan, cənubda isə İran

ərazilərində kütləvi şəkildə yayılması, onun tezliklə daha geniş əraziləri əhatə etməsi üçün

münbit şərait yaradır.[1]

Açar sözlər:Buğda yarpaq xəstəlikləri ,sarı və ya sarı qəhvəyi

ləkəlilik,fitopatogen,epifitotiya.

Ключевые слова:листовая заболевания пшеница, пиренофороз или желтый

пятнистость листьев, фитопатоген, епифитотия.

Key words:Wheat leaf diseases, tan spot or yellow leaf spot, phytopathogen,

enphytoty.

LABORATORY RESEARCHES OF DISEASES YELLOW LEAF SPOT THE

LEAVES WHICH HAVE BEEN FOUND OUT IN VARIOUS GRAIN CULTIVATED

REGIONS OF AZERBAIJAN

The Azerbaijan Scientific research institute of Agriculture, Baku

SADIKOV Sh.F., ALIYEV E.B., ТАLАI J. М, MUSAEV А.D.

In present article results of laboratory researches of an infecting agent yellow leaf spot

the leaves to separate signs at the samples collected from various grain cultivated regions

of Azerbaijan are yielded. In conformity to a technique for the collected cultures as an

infectious material is provided long-term storage in the refrigerator (+4 C0).

It is planned uses of an infectious material for immunological estimations on the zoned

varieties, passed the state registration and introduction perspective genotypes.

Qeyd edək ki, bu xəstəliyi beynəlxalq

səviyyədə öyrənən alim Lamari L. və

Strelkov S. və həmkarlarının apardıqları

müşahidələr və araşdırmalar nəticəsində

təkcə Azərbaycan ərazisində xəstəliyin 1,

2, 3, 5, 7, 8-ci rasları təyin edilmiş, 1 və

2-ci raslar heksaploid, 3, 5, 7, 8-ci raslar

isə teraploid buğdalarda daha çox

müşahidə edilmişdir.Tədqiqatçılar Qafqaz

, xüsusilə Azərbaycan ərazisinin

Vavilovun da qeyd etdiyi kimi mədəni

bitkilər o cümlədən müxtəlif taxıl

bitkilərinin mənşə mərkəzi olması faktını

əsas gətirməklə, taxıl bitkilərinin

xəstəliklərinin törədicilərinin də daha

geniş yayılmasını göstərmişlər.Əgər

xəstəliyin hazırda 8 rasdan ibarət

olduğunu onlardan 6-sının

respublikamızda bir neçə ərazidə

tapıldığını nəzərə alsaq, belə nəticəyə

gəlmək olar ki, xəstəliyin ölkə

səviyyəsində daha dərindən

öyrənilməsinə ehtiyac vardır[17]. Məhz,

problemin ciddiliyini nəzərə alıb,

Respublikamızın taxıl becərilən

bölgələrindəsarı ləkə və ya sarı-qəhvəyi

ləkə xəstəliyinin mövcudluğunu aşkar

etmək məqsədi ilə 2012 ci ildə yerli və

xarici təşkilatların fitopatoloqları ilə birgə

ölkə ərazisində ekspedisiyalar təşkil

edilmiş və müşahidələr aparılmışdır.

Ekspedisiyaların nəticələri xəstəliyin

bütün Bölgə Təcrübə Stansiyalarında, o

cümlədən Tərtər, Qobustan, Cəlilabad,

xüsusilə də Zaqtala və Şəki dayaq

məntəqəsinin yerləşdiyi ərazilərdə daha

geniş yayılmasını göstərir. Növbəti 2013

cü ilin vegetsiya dövründə bizim

iştirakımızla aparılan beynəlxalq

əhəmiyyətli taxıl xəstəlikləri monitorinqi

zamanı sarı ləkə xəstəliyinin kütləvi

şəkildə qeydə alınmamasına baxmayaraq,

Zaqatala, Cəlilabad Bölgə Təcrübə

Stansiyalarında və Şəki dayaq

məntəqəsində az da olsa bərk buğda

genotiplərində xəstəliyə rast gəlinmiş və

onlardan nümunələr götürülərək

laboratoriya şəraitində patogenin

anatomik və morfoloji identifikasiyası

aparılmış, patogenə məxsus olan

mikokulturalar yaradılaraq gələcəkdə

yoluxdurma materialı kimi istifadə

edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Tədqiqatlarımızın nəticələrinə

keçməzdən öncə qeyd edək ki, buğda

bitkisi də daxil olmaqla sarı ləkə və ya

sarı-qəhvəyi ləkə xəstəliyinin törədicisi

60-dan artıq yem və yabanı halda bitən

taxıl bitkilərində qeydə alınmışdır

(Mixaylova L.A.) [2,3]. Xəstəlik çovdar

və arpa bitkilərində nadir hallarda

müşahidə olunur, vələmir bitkisi isə ona

qarşı davamlılığı ilə səciyyələnir. Buğda

bitkisində xəstəliyi törədən göbələyin kisə

mərhələsi Pyrenophora tritici-repentis,

konidi mərhələsi isə Drechslera tritici-

repentis adlanır. Vegetasiya dövründə

xəstəliyin yoluxdurucusu konidilər olub,

hava damcıları vasitəsilə yayılırlar.

Xəstəliyi törədən göbələk bitki

qalıqlarında və toxumlarda qışlayır [5,6].

Yaz aylarının yağışlı günlərində yetişmiş

askosporlar külək vasitəsilə ətrafa

yayılaraq cavan yarpaqların üzərinə

düşür, orada inkişaf edir və ilkin

yoluxmanın başlanğıcına səbəb olur.

Xəstəlik bitki yarpaqlarında və yarpaq

örtüyündə tək-tək və ya çoxlu sayda oval

və ya yumru formalı, sarı va ya sarı-

qəhvəyi rəngli ləkələr şəklində müşahidə

olunurlar. Ləkələrin mərkəzi hissəsi bir

qədər açıq rəngə çalır, ətrafı isə xlorotik

zona ilə əhatə olunur. Xəstəliyin inkişafı

zamanı ləkələr bir-birinə bitişərək birləşir,

müəyyən müddət keçdikdən sonra

saralaraq quruyurlar. Rütubətli havalarda

ləkələrin üzərində göbələyə xas, gözə az

çarpan açıq rəngli örtük yaranır və

tezliklə də yox olur[1,3,7].

Əlverişli şəraitdə ləkələrin üzərində

qara zeytuna bənzər şaquli istiqamətdə

düzünə dayanan konidi daşıyıcıları və

üzərində konidilər əmələ gətirir ki, onlar

da ikinci yoluxmaya səbəb olub,

xəstəliyin daha geniş sahədə yayılmasına

xidmət edir. Konidilər külək vasitəsi ilə

75 m. məsafəyə qədər ötürülə bilirlər ki,

bu da onların tez bir zamanda genış

ərazilərə yayilması üçün yaxşı şərait

yaradır. Yoluxdurucunun toxumlarla

yayılması az ehtimal olunur[2,3,6].

Xəstəliyin simptomlarına gəlincə

qeyd etmək lazımdır ki, onun əlamətləri

qeyri tipik septoriozu xatırlatdığından

diaqnostikası bir qədər çətinliklər yaradır.

Belə ki, xəstəlik bitki yarpağının və

yarpaq örtüyünün hər iki, həm üst və həm

də alt hissəsində, yuxarıda qeyd etdiyimiz

kimi tək-tək və ya çoxlu sayda oval və ya

yumru formalı, diametri 2-5 mm. olan,

sarı va ya sarı-qəhvəyi rəngli ləkələr

şəklində müşahidə olunurlar. Ləkələrin

mərkəzində epidermis bir qədər qabarmış

formada olur. Bəzi yoluxmuş yarpaqların

mərkəzi hissəsindəki ləkələrdə 1-2 mm.

diametrə malik nekrotik sahələr əmələ

gəlir ki, sonralar onlar uzununa inkişaf

edərək tünd qəhvəyi rəngli 12 – 20 mm.

uzunluğunda, bəzən romb və ya

mərcimək şəkilli xlorozlar yaradırlar. Bu

mərhələdə onlar septorioz zamanı əmələ

gələn ləkələrdən seçilmirlər, ancaq

bununla belə, onlarda septorioz ləkələrinə

xas olan piknidlər, yəni qara nöqtələr də

yaranmır[4,5,6].

Sarı ləkə xəstəliyi zamanı ləkələr

dairəvi ellips şəkilində olmaqla yarpağin

1/3 və hətta daha artıq hissəsini əhatə edə

bilir. Fəsilin sonuna yaxın, bəzən daha

sonrakı dövrlərdə inkişaf edib artmış

ləkələrdə yarpaq tam solandan sonra boz-

zeytuna oxşar konidilər əmələ gəlir.

Xəstəliyə davamlı formaların

yarpaqlarında, xüsusən də əsas

yarpaqlarda (bayraq yarpaqlarda) ləkələr

ya dəyişmirlər, ya da çox az inkişaf edib

artırlar. Göbələk sünbülcük örtüyünü də

yoluxdura bilir, bu zaman ləkələr

uzunsov, 2-4 × 1-2 mm. ölçüнэ malik

çoxalıb artmayan cızığlara

bənzəyir[10,11,12,13].

Xəstəliyin simptomları yarpaqların üst

və alt hissələrində, cücərtilərdə və yetkin

bitkilərdə yarana bilir. Həssas sortlarda

ilkin simptomlar xırda sarı-qəhvəyi

rəngdə olur, sonralar böyüyərək linzaya

bənzər forma alır və çox da böyük

olmayan sarı sahə ilə əhatə olunurlar.

Ləkələr 12 mm. uzunluğa qədər inkişaf

edir, zədələnmə artdıqca onlar birləşib,

yarpağin saralması və məhvinə səbəb

olurlar. Nekroz daha çox yarpaqların uc

hissəsində inkişaf edib, onun əsasına

doğru yayılmağa başlatır. Xırda ləkələrdə

göbələyin sporəmələgəlmə prosesi

müşahidə edilmir. Konidilər adətən daha

böyük ləkələrdə 0,5×0,2 см ölçülərində

və aşağı məhv olmuş yarpaqlarda qeydə

alınırlar. Davamlı sortlar bir qayda olaraq

sonralar inkişafdan qalan xırda sarı və ya

qəhvəyi rəngli ləkələrlə zədələnirlər.

Hazırda sarı ləkə xəstəliyi ilə bağlı nekroz

və xloroz formasında müşahidə olunan iki

əsas simptomu məlumdur. Nekrotik

ləkələr sarı-qəhvəyi rəngli kollaps

toxumalardan təşkil olunur, xlorotik

ləkələr isəilkin kollapsdan məhrum olan

toxumaların tədricən saralıb solmasının

nəticəsi kimi baş verirlər. Nekroz və

xlorozu yaratma qabiliyyətinə görəP.

tritici-repentis göbələyinin fərdi

izolyatları 4 patogen tipi ilə xarakterizə

olunurlar[18]:

nec+chlH— həm nekroz və həm də xloroz əmələ gətirən;

nec+chl- — yalnız nekroz əmələ gətirən;

nec-chlH— yalnız xloroz əmələ gətirən;

nec-chl — nə nekroz, nə də xloroz əmələ gətirmirlər.

Belə bir məqamı da xüsusi qeyd

etmək lazımdır ki, sarı ləkə xəstəliyi

yarpaqlardan savayı buğda bitkisinin

gövdəsini də zədələyib onun üzərində

boz-qəhvəyi və tünd boz rəngdə,

uzunluğu 1,0 х 0,4 sm. çatan zolaq

şəklində nekrotik sahələr yaradır[7,8,9].

Məlum olmuşdur ki, sarı ləkə

xəstəliyinin patogeni yarpaqlardan başqa

rüşeyimdə qara, toxumlarda çəhrayı,

sünbülcük pərdəsində və qılçıqlarda isə

boz ləkə simptomunun yaranmasına səbəb

olur.

İl ərzində xəstəliyin yoluxdurucusu

iki – cinsi və qeyri-cinsi inkişaf mərhələsi

keçir. Yoluxma göbələyin konidi inkişaf

mərhələsində baş verir, kisə mərhələsi isə

çürümüş və məhv olmuş toxumalarda

inkişaf edir və qışlamanı təmin edir.

Məhsuldar sporların təməli payızda,

göbələklə zədələnmiş küləş kütləsində

qoyulur. Yazda yetişmiş askosporlar

buğda bitkisinin cücərtilərini

yoluxdurmaq üçün ilkin inokullar hesab

olunurlar. Ayrı-ayrı illərdə müxtəlif hava

şəraitindən asılı olaraq xəstəliyin inkişaf

səviyyəsi ilə yoluxmanın ilkin

inokulyasiyası arasında müsbət

korrelyasiya qeydə alınmışdır. Konidilər

zədələnmənin inkişaf prosesində

yoluxmuş yarpaqlarda formalaşır və

ikinci dəfə inokulyasiyaya hazırlığı təmin

edirlər. Hava qatının aşağı təbəqələrində

konidilərin miqdarının sutkanın müxtəlif

saatlarında dəyişməsi müşahidə

olunmuşdur ki, bu amili də təkcə hava

şəraiti ilə izah etmək mümkün deyil.

Xəstəliyin diaqnostikasının əsas

əlamətlərindən biri də P.tritici-repentis

göbələyinin konidilərinin bazal

hüceyrələrinin “ilan başına” bənzərliyidir.

Göbələyin cinsi nəsil verən orqanı -

peritesiyalar kürə şəkilli, kolbayabənzər,

yetişmiş halda qabarıq qara konusşəkilli

törəmələrdir. Diametri 200-350 mkm.

çatan peritesiyalar yetişən zaman substrat

üzərində xırda qılcıqlarla örtülmüş

borunun köməkliyi ilə durur. Cinsi nəsil

verən orqanıın içərisində

kisələr(askokarp) koma şəklində hər

birində 8 askospor olmaqla yerləşirlər.

Oval formalı, ölçüləri 45—70 × 18—28

мкм. təşkil edən askosporlar yarımşəffaf,

köndələninə 3 arakəsməsi olan, birləşmə

yerində bu arakəsmələrin bir qədər

ensizləşmsi ilə xarakterizə olunurlar.

Askosporların mərkəzi hüceyrələri 1-2

uzununa arakəsmlər ilə hissələrə

ayrılırlar[10;18].

P. tritici-repentis göbələyi in vitro

şəraitində sahib orqanizmə daxil olarkən

orada spesifik toksin sintez edir və

maraqlısı odur ki, ancaq nekroz izolyatları

və ya nekroz ilə xloroz izolyatları birlikdə

(nec+chl-; nec+chl+) toksin (Ptr-toksin)

sintez etmə qabiliyyətinə malikdirlər ki,

bu da bitkilərin nekrotik reaksiyanın

yaranmasına və inkişafına cavab verir.

Xlorotik induksiyanın əmələ gəlməsinə

digər mexanizmlər və toksinlər

cavabdehdirlər ki, onlar da hələ ki tədqiq

olunmayıb. Ptr toksinin kifayət qədər

yüksək molekulyar kütləyə malik olması

və monomer zülal əsaslı xassəsi onu bu

xüsusiyyətlərinə görə çoxlu sayda digər

göbələk toksinlərindən fərqlənir. Hazırda

bu toksinin amin turşusu ardıcıllığı

müəyyənləşdirilmişdir. Toksin həm

göbələyə həssas və həm də davamlı buğda

sortlarının hüceyrəarası mayesində

mövcuddur ki, bu da həmən toksinin

konstitutiv olduğunu, yəni sahib bitkinin

genotipindən asılı olmayaraq hər iki tip

genotiplərə xas olduğunu göstərir.

Xəstəliyin inkişafının istər həssas, istərsə

də davamlı sortlar üzərində sitoloji

tədqiqatlara əsasən nəticələri bir mənalı

şəkildə göstərir ki, yoluxmanın başlanğıc

fazası hər iki halda eyni formada cərəyan

edir. Hər iki tip sortlar üçün eyni oxşarlıq

patogenin epidermis hüceyrələrinə və

mezofil toxumasına sirayət etməsinin

başlanğıc mərhələsində müşahidə edilir.

Sonralar həssas genotiplərlə müqayisədə

davamlı sortlarda çoxlu sayda papillərin,

başqa sözlə, məməciklərin əmələ gəlməsi

müşahidə edilir. Fərq bir qədər gec,

yoluxmanın 3-cü günündə mezofil

toxumalarda prosesin müxtəlif

səviyyələrdə və sürətdə getməsi ilə

büruzə verilir ki, bu da son nəticədə bir-

birindən fərqlənən morfoloji əlamətlərin

yaranmasına səbəb olur. Belə ki, həssas

sortlarda göbələyin hifləri daha tünd

rəngli piqmentlərə və böyük diametrə

malik olur ki, bu da görünür onların

inkişafı üçün həssas sortlarda münbit

şəraitin olmasından irəli gəlir. Daha

sonrakı mərhələlərdə göbələyin həssas

toxumalarda inkişafı toksiki maddələrin

biosintezi ilə bağlıdır ki, bu da

yoluxmanın inkişafını xeyli sürətləndirir.

Göbələyin ilk inkişaf mərhələsi laq-faza

kimi qəbul olunur və patogenin həssas

sortlarda özünəməxsus toksini sərbəst

halda davamlı sortlarda bu fazadan sonra

inkşaf edə bilməməsinin səbəbi böyük

ehtimalla bitkilərdə antitoksin fəallığına

malik maddələrin toplanması ilə izah

olunur.

Buğda bitkisində göbələyin təsirinə

qarşı davamlılıq səviyyəsi bir çox

amillərdən, o cümlədən, bitkinin böyümə

mərhələsindən, yarpaqların yaşından,

postinokulyasiya mərhələsinin

uzunluğundan, rütubət və temperatur

faktorlarından, eləcə də, yoluxdurma

qabiliyyətinə malik sporların

konsentrasiyası və yaşındanasılıdır. Mum

yetişmə fazasında davamlılıq xüsusiyyəti

xeyli aşağı düşür, bu zaman cavan

yarpaqlardan fərqli olaraq aşağı yarusun

yaşlı yarpaqları yoluxmaya daha güclü

məruz qalırlar. Yoluxmadan sonra yüksək

rütubət fonu (100%) uzun müddət davam

etdikdə müxtəlif yarusların yarpaqlarının

zədələnmə səviyyəsində müşahidə olunan

fərq aradan götürülür və yoluxma demək

olar ki, bütün yarpaları eyni dərəcədə

əhatə edir. Yoluxma vaxtının

ekspozisiyası 0 – dan 12 saata qədər

uzandıqda zədələnmə səviyyəsi də

müvafiq olaraq artmağa başlayır. Məlum

olmuşdur ki, ən yüksək infeksiya həddi

24-48 saat müddətində, 100% rütubət

fonu və 20-30°С temperatur təmin

edildiyi zaman baş verir. Bu şəraitdə

yarpaqların zədələnmə səviyyəsi onların

ümumi sahəsinin 2/3 hissəsini əhatə edir.

Bir sıra alimlərin fikrincə cücərti və

yaşlı bitkilərin göbələyə qarşı davamlılığı

oxşardır. Bunun əksinə olaraq digər

tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki,

cücərtilərdə və yaşlı bitkilərdə müşahidə

olunan ləkələrin ölçüləri və sayı arasında

heç bir korrelyasiya əlaqəsi yoxdur və

bununla bağlı mülahizə yürüdülür ki,

bitkilərin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində

davamlılıq xüsusiyyətini müxtəlif

mexanizmlər təmin edir.

Belə bir fakt da müəyyən edilmişdir

ki, tetraploid və heksoploid buğda

növlərindən fərqli olaraq diploid

formalarda xəstəliyə davamlı genotiplər

daha çox rast gəlinir, tetraploid

nümunələrində isə heksoploidlərə

nisbətən davamlılıq üstünlük təşkil edir.

Sarı ləkə xəstəliyinə qarşı davamlı buğda

nümunələrinə bir o qədər də tez-tez

təsadüf edilmir və belə hesab edilir ki,

davamlılıq xüsusiyyəti bir neçə resessiv

genin fəaliyyəti ilə təmin edilir.

Davamlılığın poligen irsiyyət xarakteri də

bir çox tədqiqatçılar tərəfindən nümayiş

etdirilmişdir. Bəzi müəlliflərin fikrincə

nekroz və xloroza qarşı davamlılıq

xüsusiyyətləri bir-birindən asılı olmayan

irsiyyət mexanizmləri ilə idarə

olunurlar.Belə ki, əgər nekroza qarşı

davamlılıq və Ptr- toksininə qarşı qeyri

həssaslıq monogen və resessiv irsiyyətə

malikdirsə, xloroza qarşı davamlılıq isə

monogen və dominant irsiyyət xarakteri

daşıyır.

Hazırda bu mövqeyi dəstəkləyən

sübutlardan biri odur ki, aşkarlanmış bəzi

buğda genotiplərinin göbələyin sporları

ilə yoluxdurulması zamanı onlarda yalnız

nekrozun inkişafının baş verməsi, digər

aşkarlanmış formalarda isə chl+-sporları

ilə inokulyasiyasından ancaq xloroz

əmələ gəlmişdir.Sarı ləkə xəstəliyinə,

onun patogen komponentlərinə qarşı

tətbiq olunan tədbirlər arasında optimal

növbəli əkin sisteminin seçilməsi,

müxtəlif funqisidlərin istifadəsi və

davamlı sortların becərilməsi ən əsas

mühafizə üsullarından hesab olunurlar.

Əgər birinci iki üsul ilkin inokulların

miqdarının kəmiyyətcə azalmasında

kifayət qədər səmərəli sayılırlarsa, immun

sortların becərilməsi, xəstəliyin uzun

müddət qarşısının alınmasında və ətraf

mühitin təlükəsizliyinin təmin

edilməsində effektli üsullardan hesab

olunur. Lakin, etiraf etmək lazımdır ki,

sarı ləkəxəstəliyi törədicilərinə qarşı

davamlı sortların sayı bir o qədər də çox

olmayıb, ümumi öyrənilən sortların

cəminin 10 % ni təşkil etmişdir. Bu fakt

özü artıq patogenlərin inkişafının daima

fitosanitar nəzarəti altında saxlanmasına

və yeni davamlı sortların mənbəyinin

mütamadi axtarışına diqqəti artırmağı

tələb edir.

Beləliklə, sarı ləkə xəstəliyinin

müxtəlif aspektlərdən təhlilini

yekunlaşdıraraq, belə bir fikir söyləmək

olar ki, müasir dövrdə o, göbələk

xəstəlikləri arasında son dərəcə böyük

təhlükə kəsb edir və onun geniş ərazilərdə

yayılmasına, epifitotiyasının yaranmasına

qarşı təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsi,

eləcə də patogenin anatomik və morfoloji

identifikasiyasının aparılması mühüm

məsələlərdən biri kimi ön plana

çəkilməlidir.

Məhz, problemin aktuallığını nəzərə

alıb, tədqiqatlarımızın növbəti

mərhələsində Respublikamızın müxtəlif

ərazilərindən toplanmış nümunələrin

laboratoriya müayinələri həyata

keçirilmişdir. İki il müddətində sahə

müşahidələrindən əldə edilən nəticələr

laborotoriya şəraitində öyrənilmiş,

toplanmış patogenin anatomik və

morfoloji identifikasiyası, xarici

ədəbiyyatlardakı mənbələrə uyğun olaraq

aparılmış, patogenə məxsus olan

mikokulturalar yaradılaraq gələcəkdə

onların yoluxdurma materialı kimi

istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Bu istiqamətdə 2012-сi ilin

vegetasiyası dövründə apardığımız

müşahidələr zamanı məlum olmuşdur ki,

buğdanın geniş yayılmış pas xəstəlikləri,

respublikamızın taxıl becərilən

ərazilərində çox az rast gəlinir. Bunun

əsas səbəbi yazın əvvələrində havanın

quraq keçməsi və yağıntıların əvvəlki

illərə nisbətən az olması ilə əlaqədardır.

Sarı pasın ilkin yoluxma prosesi üçün

aşağı temperaturun və kifayət qədər nisbi

rütubətin tələb olunmasına baxmayaraq,

ilin bu fəslində temperaturun artması

göbələyin inkişafının dayanması ilə

nəticələnmişdi. Meteoroloji şəraitlə

əlaqədar patogenin inkişafının ləngiməsi

onun ikinci dəfə yoluxmaya məcbur

etmişdir. Bu şəraitdə ətraf mühit

amillərinin birbaşa təsiri patogenin ya

məhv olmasına, ya da öz virulentliyini

itirməsinə səbəb olur.Yuxarıda adı

çəkilən xəstəliklərdən fərqli olaraq sarı

ləkə xəstəliyinin inkişafı və ilkin

yoluxdurması üçün tələb olunan şərait

(24-27 C, Rh-90%) respublikamızın iqlim

göstəricilərinə tam uyğun olmuşdur. Bu

zaman fitopatogen bir həftə ərzində

inkubasiya edərək ilkin infeksiya ocaqları

yaradır və ikinci yoluxma zamanı,

tempratur hətta 10 C qədər düşdükdə belə

onun inkişafına heç bir təsir göstərmir[]

Qeyd edilən meteoroloji şərait respublika

ərazisində yaz mövsümü üçün xarakterik

olduğundan xəstəliyin daha geniş ərazidə

yayılması üçün münbit şərait yaradır.

Əgər nəzərə alsaq ki, xəstəliyin müxtəlif

irqlərə məxsus olan növmüxtəliflikləri,

yəni rasları mövcuddur, onda xəstəliyin

ölkə daxilindəki ras tərkibinin

öyrənilməsi və davamlı sortların müəyyən

edilərək becərilməsi, eləcə də düzgün

əkin dövriyyəsinəəməl edilməsi son

dərəcə zəruri sayılır. Əks halda xəstəliyin

epifitotiya halı alması və daha geniş

ərazilərə yayılması ehtimalı xeyli artar.

Respublikamızda fəaliyyət göstərən

yerli və xarici təşkilatların fitopatoloji

ekspedisiyalarının 2012 –ci ilə verdikləri

hesabatlara görə sarı ləkə xəstəliyinin

simptomları bütün BTS-lərdə müşahidə

edilmiş, Tərtər, Qobustan, Cəlilabad,

xüsusilədə Şəki, Zaqtala bölgəsində daha

geniş yayılmışdır. Sonrakı, 2013 cü ilin

vegetsiya müddətində iştirak etdiyimiz

beynəlxalq əhəmiyyətli taxıl xəstəlikləri

monitorinqi zamanı sarı ləkə xəstəliyi

müşahidə edilməmişdir. Görünür bunun

əsas səbəbi yaz aylarında havanın

temperaturunun nisbətən aşağı düşməsi

olmuşdur. Lakin buna baxmayaraq,

Zaqatala, Cəlilabad BTS ləri və Şəki

dayaq məntəqəsindən az da olsa bərk

buğda nümunələrində xəstəliyə rast

gəlinmiş və onlardan nümunələr

götürülmüşdür.

Müşahidələr zamanı 6 bölgədən əldə

edilən materiallar yoluxmuş bitkilərin

həm yarpaqlarından və həm də

gövdələrindən götürülərək tədqiq edilmiş

və aşağıdakı ümumiləşdirilmiş cədvəldə

onların analizlərinin nəticələri verilmişdir.

İlk öncə qeyd edək ki, bütün bölgələrdə

törədicinin buğda bitkisinin gövdələrində

meyvəbədənləri (peritesi) qeydə

alınmışdır, yarpaqlarda isə yoluxma

Tərtər və Gəncə istisna olmaqla digər 4

bölgədə müşahidə edilmişdir (cədvəl).

Toplanmış nümunələr ET Əkinçilik

İnstitutunun Bitki mühafizəsi

labaratoriyasında fitopatoloji müayinə və

tədqiqat üsullarına uyğun olaraq

hazırlanmış, onlar üzərində mikroskopik

və mikrobioloji analiz aparılmışdır.

Laborotoriya analizlərinəpatogenin yay

(konidi) və qış (psevdotesi) mərhələləri

cəlb edilişdir. Psevdotesi mərhələsinə aid

olan nümunələr rütubətli dövrdə

toplandığından üzərlərində ağ hiflər

əmələ gəlmişdir. Psevdotesilərin rütubətli

kamerada saxlanması zamanı onların

üzərində qeyri cinsi mərhələsi olan

konidiləri (şəkil a,b,g,h) partladıqda cinsi

mərhələsi hesab olunan kisələr və

kisəsporları (şəkilc,d,i,j) müşahidə

edilmişdir.

Apardığımız tədqiqatların ilkin

nəticələri kimi konidilərin

arakəsmələrinin sayının 7-9 ədəd və

kisələrdəki sporların sayının 8 ədəd

olması, artıq patogenin P.tritici repentis

göbələyinə məxsusluğunu sübut

etmiş(Ellis & Waller 1976 Stephen

Wegulo 2011), tərəfimizdən mikroskop

altında onlar çəkilərək aşağıda nümayiş

etdirilən fotoşəkillərlə təsdiqlənmişdir.

Toplanmış nümunələrin daha ətraflı

öyrənilməsi məqsədi ilə mitsellərin rəngi,

süni qida mühitinin göbələyin inkişafına

təsirləri, mitseli örtüklərinin quruluşu,

forması və ölçüləri, alınmış isolatların

tapıldığı əraziyə görə qruplaşdırılması

tədqiqatlarımızın əsas parametrləri kimi

götürülmüşdür. Kulturaların morfoloji

parametrlərinin tədqiqi Wolf. (1991)

tərəfindən işlənib hazırlanmış üsullara

əsasən aparılmışdır.

Müxtəlif bölgələrdən toplanmış kulturalarda sarı ləkə xəstəliyinin bəzi əlamətlərə

görə analizi (2012) Cədvəl 1.

Qeyd: (+) – xəstəliyin müşahidə edilməsi və onlardan spor əldə edilməsi; (-) – xəstəlik

müşahidə edilməyib.

Beləliklə, həyata keçirilən

mikrobioloji tədqiqatların nəticələri

göstərdi ki, psevdotesilər süni qida

şəraitində 5-6 gün müddətində qaranlıq və

1 gün UB,F (Ultrabənövşəyi,fluresent)

lampa altında qaldıqda onlar (Hunger

&Brown 1987 üsulu ilə) ağ və boz rəngli

növbələşən üzük halqası formasında

örtüklər əmələ gətirirlər (cədvəl). Eyni

materialdan olan kulturalar qaranlıq

mühitdə 8-9 gün müddətində

saxlanıldıqda onlarda yalnız ağ, qalın

pambıq lifinə bənzər örtüyün əmələ

gəldiyi müşahidə edilmişdir. Nəzərə

çarpan rəng fərqi patogen kulturalarının

fotoperiodizm və qida mühiti amilindən

birbaşa asılı olduğunu göstərir. Bu fakt

müxtəlif müəlliflər tərəfindən qeydə

alınmışdır ki, bu da patogenin həyat

tsiklində işiq faktorunun mühüm rol

oynadığını bildirir.

Maraqlı nəticələr kulturaların

ölçülərinin hesablanması zamanı əldə

edilmişdir. Belə ki, kulturaların eni və

uzunluğu hesablanandan sonra, onlar

müxtəlif ərazilərə görə qruplaşdırılmış və

nəticədə məlum olmuşdur ki, Şəki dayaq

məntəqəsindən toplanmış izolatlar digər

bölgələrlə müqayisədə daha böyük ölçüyə

malikdirlər (cədvəl). Ehtimal ki, bu

ərazinin lokal iqlim şəraiti əmələ gələn

konidilərin ölçülərinə öz təsirini

göstərmişdir.

Təcrübələrdə psevdotesilərin

askosporla bərabər konidioforlar əmələ

gətirərək, çoxlu konidilər yaratdığı

müşahidə edilmişdir. Bu prossesin

soyuducuda +4 C də də davam etməsi isə

patogenin inkişafının böyük temperatur

№ Bölgələr Nümunələr Alınmış kulturalar (85 mm Petri çaşka.)

Yarpaq Gövdə Forma və ölçüsü(mm) Rəngi Spor verməsi

1 Tərtər + + Oval,kordioid.(11-13) Boz. +

2 Qobustan _ + ---

3 Cəlilabad + + Oval,kordioid (35-44) Ağ,boz. +

4 Şəki + + Dairəvi,kordioid (60-70) Ağ,tünd boz. +

5 Zaqatala + + Ellips(27-45) Boz. +

6 Gəncə _ + Dair,oval. (25-26 ,45-30) Ağ, boz +

hüdudlarında getməsi ilə izah edilə bilər.

Görünür qış müddətinin mülayim

keçməsi, askosporların yayılmasına

müsbət təsir etməsə də konidiforlar və

konidilərin inkişafı üçün əlverişli şərait

yaradır. Buna bariz misal olaraq,

Gəncəərazisində (ADAU Bitki

mühafizəsi təcrübə sahəsi) tapılan

nümunələrdə müşahidələr aparılan zaman

onların üzərində konidioforların inkişaf

edərək konidilər əmələ gətirməsini

göstərmək olar. Qeyd etdiyimiz kimi,

Şəki DM –dən toplanmış izolatlar digər

bölgələrlə müqayisədə daha böyük ölçüyə

malik olmuşlar ki, bu da öz növbəsində

kulturaların əmələ gətirdiyi konidilərin

sayına böyük təsir etmişdir.

Tədqiqatlarımızda kulturaların fərqli

ölçüləri, rəngi və virulentliyi arasında

əlaqə araşdırılmışdır. Belə ki, Gəncədən

olan izolatlarda ağ və açıq boz hiflənmə

və azacıq çəhrayı rəng müşahidə

olunmuşdur (cədvəl). Ədəbiyyat

mənbələrindən məlumdur ki. qida mühiti

və fotoperiodizm amili göbələyin

kulturalarında rəng əlamətinə əhəmiyyətli

dərəcədə təsir göstərərək onun

intensivliyini dəyişdirir.

Müxtəlif tədqiqatçıların istifadə

etdikləri metodikalar arasında qida mühiti

kimi kartof dekstroz aqar KDA (PDA-200

gr kartof , 20 gr dekstroza, 15 gr agar) və

alternativ olaraq V8A təklif edilirsə də,

biz öz təcrübələrimizdə V8 tərəvəz şirəsi

aqarlı mühitindən (3g CaCo3,150 ml

süzülmüş tərəvəz şirəsi,15 gr agar ) və

dezinfeksiya üçün (1% li Natrium

hipoxlorit, 70% və 95% faizli spirt)

məhlullardan və UBŞ lampalarından

(mini və boyük fluorosent) istifadə

etmişik (Wolf et al. 1989,1991,1992)

[10,11,16]. Kulturaların inkişafı KDA

aqarı ilə müqayisədə V8 tərəvəz şirəsində

daha effektli olmuşdur. Kulturalardan

inokulyasiya materialı kimi istifadə etmək

üçün uzunmüddətli saxlama qaydalarına

uyğun olaraq onlar streçlə izolə olunmuş,

soyuducuda +4 °C temperaturda mühafizə

edilmişdir.

Tədqiqatlarımızın növbəti

mərhələsində məqsəd sərəncamımızda

olan kulturalardan inokulyasiya materialı

kimi istifadə etməklə Respublikamızda

Dövlət reestrindən keçmiş və

rayonlaşmış, eləcə də Dövlət sort

sınağında tədqiq olunan və introduksiya

edilmiş perspektiv sortların immunoloji

qiymətləndirilməsindən və sarı ləkə

xəstəliyi törədicisinə qarşı davamlı

genotiplərin müəyyən edilməsindən asılı

olacaq.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Андронова А.Е. Пиренофороз

озимой пшеницы на юго-западе

России. / Защита и карантин растений.

2001. N 5. C. 32.

2. Л.А. Михайлова Желтая

Пятнистость Листьев —

Прогрессирующее Заболевание

Пшеницы На Юге России,

Всероссийский Нии Защиты Растений,

С.-Петербург. 2009 год.

ww.agroxxi.ru/journal/199911/19991100

3.pdf

3. Михайлова, Л. А. Лабораторные

методы культивирования возбудителя

желтой пятнистости пшеницы

Pyrenophora tritici-repentis Текст./Л.А.

Михайлова, Е. И. Гультяева, И. М.

Кокорина//Микология фитопатология.

2002. - Т. 36.-Вып.1.-С. 63-67.

4. Жуковский А. Г., Ильюк А. Г.

Буга С.Ф. Склименок Н.

А.поражаемость сортов озимой

пшеницы септориозом (septoria spp.) И

желтой пятнистостью (pyrenophora

tritici-repentis) в условиях республики

Беларусь и северо-кавказского региона

России. Респ научное дочернее

унитарное предприятие «Институт

защиты растений», п. Прилуки,

Минский р-н, Республика Беларусь.

Науч. Жур. Куб ГАУ, №80(06), 2012 г

5. Жуковский А.Г.,Ильюк А.Г.,

Буга С.Ф., Склименок Н.

Аустойчивость сортов озимой

пшеницы к возбудителю желтой

пятнистости листьев .Респ. Научное

дочернее унитарное предприятие

«Институт защиты растений», п.

Прилуки, Минский р-н, Республика

Беларусь. Научный журнал Куб ГАУ,

№91(07), 2013 г

6. Adee E.A, Pfender W.F 1989 The

effect of primary inoculum level of Ptr on

tan spot epidemic development in wheat

.Phytopatology 79;873-877

7. .LamariL., Strelkov S.E.,Yahyaoui

A., Ahmedov M., Saidov,M. Junusova

M., Koicibaiyev M.Virulense of

pyrenophora tritici-repentis in the

countries of the silk road.Canada.Plant

path journal Vol.27 .2005.

8. Andonovna R,.Todorova M.In vitro

characteristic of different Ptr isolates

Bulgaria. University of Forestry ,Faculty

of Agriculture Sofia /Bulgaria

2007.Agri.scien.13;673-678

9. Evans C.K., Hunger R.M,. Siegerist

W.C.,Enhanced production of

Pyrenophora tritici-repentis conidial

suspensions .plant diseases 7777;981-984.

10. EvansC.K., HungerR.M,Siegerist

W.C 1996 Inoculum density infection

efficiency and conidiophore of isolates of

Pyrenophora tritici-repentis conidia.

11. Hunger R. M, Brown D. A. Colony

colour ,growth, sporulation, fungicide

sensivity and pathogenicity of Ptr. ,.

74078-0285

12. Magan N ,Lecey.J 1984 Effect of

water activity,temperature and substrate

on interactions between field and storage

fungi .trans Br.Mycology society 82;83-

93

13. Pfender W. F., Pacey C. A.,and

Zhang W. Saprophytic growth and

pseudothecia production by pyrenophora

tritici in plant tissue held at controlled

water potentials.1988 American

phytopathological society.78;1205-1210

14. Pfender W. F., Wootke S. 1988

Microbiological community of

pyrenophoratritici-repentis infested

wheat straw as examined by multivariate

analysis .Microb.Ecology 15;95-113

15. Pfender W. F.,Wootke S. L 1987

production of pseudothecia and ascospore

by Ptr in response macronutrient

concentrations.Phytopathology 77

16. Zhang W, Pfender W.F 1992 Effect

of residue management on wetness

duration and ascocarp production by Ptr

in wheat residue. Phytopathology 82-

1434-1439

ЛАБОРОТОРНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ БОЛЕЗНИ ЖЕЛЬТОЙ ПЯТНИСТОСТИ

ЛИСТЬЕВ, ОБНАРУЖЕННЫХ В РАЗЛИЧНЫХ ЗЕРНОВОЗДЕЛЫВАЕМЫХ

РЕГИОНАХ АЗЕРБАЙДЖАНА

Азербайджанский Научно-Исследовательский Институт Земледелия . Баку

САДЫХОВ Ш.Ф., АЛИЕВ Э.Б., ТАЛАИ Дж.М., АБДУЛЛАЕВ А.М., МУСАЕВ

А.Дж.

В настоящей статье даны результаты лабораторных исследований возбудителя

болезни желтой пятнистости листьев по отдельным признакам у образцов,

собранных из различных зерно возделываемых регионах Азербайджана. В

соответствии с методикой для собранных культур в качестве инфекционного

материала обеспечено долгосрочное хранение в холодильной камере.

Намечается использование инфекционного материала для иммунологической

оценки интродуцированных перспективных генотипов и районированных сортов,

прошедших государственную регистрацию.