Post on 20-Apr-2023
T.C
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ
KAMU YÖNETİMİ BÖLÜMÜ
BİTİRME TEZİ
ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN
HAKLARI SÖZLEŞMESİ PERSPEKTİFİNDE
TÜRKİYE’DE SİYASİ PARTİ KAPATILMASI REJİMİ
Hazırlayan
Deniz KAHRAMAN
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Kerim ÇINAR
AFYONKARAHİSAR-2015
II
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... II
KISALTMALAR ..................................................................................................................... VI
GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ
1.DEMOKRASİ VE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ
1.1.SİYASİ PARTİLERİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ............................................... 3
1.2.SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL EVRİMİ ............................................................ 4
1.3.SİYASİ PARTİLERİN FONKSİYONLARI .............................................................. 6
1.4.SİYASİ PARTİLER VE BASKI GRUPLARI ........................................................... 8
2.AVRUPA KONSEYİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ ...................... 10
2.1.AVRUPA KONSEYİNİN KURULUŞ AMACI ...................................................... 10
2.2.AVRUPA KONSEYİNİN ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ .................... 11
2.3.AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE ÖZELLİKLERİ ....................... 13
2.4.AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA TEMEL HAK VE
ÖZGÜRLÜKLER ..................................................................................................... 15
3.AİHS 11.MADDESİNİN İNCELENMESİ ....................................................................... 17
4.AİHS 11.MADDESİNDE DÜZENLENEN HAKLAR .................................................... 19
4.1.TOPLANTI YAPMA HAKKI .................................................................................. 19
4.2.DERNEK KURMA HAKKI .................................................................................... 11
4.3.SENDİKA KURMA VE SENDİKALARA KATILMA HAKKI ............................ 23
4.4.PARTİLEŞME HAKKI ............................................................................................ 24
III
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE SINIRLARI
1.ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİNİN ULUSAL HUKUKTAKİ YERİ ............................ 26
1.1.CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM ......................................................................... 26
1.2.1924 ANAYASASI DÖNEMİ ................................................................................. 28
1.3.1961 ANAYASASI DÖNEMİ ................................................................................. 29
1.4.1982 ANAYASASI DÖNEMİ ................................................................................. 31
2.ASKERİ MAHKEME KARARINCA KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ................... 34
2.1. İSLAM KORUMA PARTİSİ (12 EYLÜL 1946) ...................................................... 36
2.2. TÜRKİYE SOSYALİST EMEKÇİ KÖYLÜ PARTİSİ (16 ARALIK 1946) ........... 36
2.3. TÜRKİYE SOSYALİST PARTİSİ (17 HAZİRAN 1952) ........................................ 36
2.4. DEMOKRAT PARTİ (29 EYLÜL 1960) .................................................................. 37
2.5. ADALET PARTİSİ (16 EKİM 1981) ........................................................................ 39
2.6. CUMHURİYET HALK PARTİSİ (16 EKİM 1981) ................................................. 39
2.7. CUMHURİYETÇİ GÜVEN PARTİSİ (16 EKİM 1981) .......................................... 40
2.8. MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ (16 EKİM 1981) ............................................ 41
2.9.TÜRKİYE BİRLİK PARTİSİ (16 EKİM 1981) ......................................................... 41
2.10. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (16 EKİM 1981) ............................................................ 42
3.ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982 ANAYASASI’NDAN ÖNCE
KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ...................................................................................... 42
3.1. TÜRKİYE İŞÇİ ÇİFTÇİ PARTİSİ (22 EYLÜL 1966) ............................................. 43
3.2. MİLLİ NİZAM PARTİSİ (20 MAYIS 1971) ............................................................ 43
3.3. TÜRKİYE İLERİ ÜLKÜ PARTİSİ (24 HAZİRAN 1971) ....................................... 44
3.4. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (20 TEMMUZ 1971) ....................................................... 44
3.5. BÜYÜK ANADOLU PARTİSİ (19 ARALIK 1971) ................................................ 46
3.6. TÜRKİYE EMEKÇİ PARTİSİ (8 MAYIS 1980) ..................................................... 46
4.ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982 ANAYASASI’NDAN SONRA
KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ...................................................................................... 47
4.1. HUZUR PARTİSİ (25 EKİM 1983) .......................................................................... 48
IV
4.2. HALK PARTİSİ (24 EYLÜL 1991) .......................................................................... 49
4.3. SOSYALİST TÜRKİYE PARTİSİ (30 KASIM 1993) ............................................. 49
4.4. YEŞİLLER PARTİSİ (10 ŞUBAT 1994) .................................................................. 49
4.5. SOSYALİST BİRLİK PARTİSİ (7 HAZİRAN 1994) .............................................. 50
4.6. DEMOKRAT PARTİ (13 EYLÜL 1994) .................................................................. 51
4.7. DEMOKRASİ VE DEĞİŞİM PARTİSİ (19 MART 1996) ....................................... 51
4.8. EMEK PARTİSİ (14 ŞUBAT 1997) .......................................................................... 53
4.9. DİRİLİŞ PARTİSİ (18 ŞUBAT 1997) ....................................................................... 55
4.10. DEMOKRATİK KİTLE PARTİSİ (29 ŞUBAT 1999) ........................................... 55
4.11. FAZİLET PARTİSİ (22 HAZİRAN 2001) .............................................................. 58
4.12. HALKIN DEMOKRASİ PARTİSİ (13 MART 2003) ............................................ 60
4.13. DEMOKRATİK TOPLUM PARTİSİ (11 ARALIK 2009) ..................................... 60
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA TÜRKİYE’NİN
SİYASİ PARTİ KAPATMA OLGUSU
1.TÜRKİYE BİRLEŞİK KOMÜNİST PARTİSİ DAVASI (16.07.1991) ......................... 62
1.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI .................................................................... 62
1.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 63
2.SOSYALİST PARTİ DAVASI (10.07.1992) ..................................................................... 64
2.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 65
2.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 68
3.ÖZGÜRLÜK VE DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (23.11.1993) ................................ 69
3.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 69
3.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 70
4.REFAH PARTİSİ DAVASI (16.01.1998) .......................................................................... 72
4.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 73
4.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 76
V
5.HALKIN EMEK PARTİSİ DAVASI (14.07.1993) .......................................................... 78
5.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 78
5.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 83
6.DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (16.06.1994) ............................................................... 84
6.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 84
6.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 86
SONUÇ .................................................................................................................................... 88
KAYNAKÇA .......................................................................................................................... 91
VI
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AİHD : Avrupa İnsan Hakları Divanı
AİHK : Avrupa İnsan Hakları Komisyonu
AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi
ANAP : Anavatan Partisi
AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
AYMKD : Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi
AYMKYUHK : Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri
Hakkında Kanun
AY : Anayasa
BAP : Büyük Anadolu Partisi
Bkz./bknz : Bakınız
CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
Çev./çev. : çeviren/çevirenler
DBHP : Demokratik Barış Hareketi Partisi
DEHAP : Demokratik Halk Partisi
DDP : Demokrasi ve Değişim Partisi
DEP : Demokrasi Partisi
DEÜHF : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi
DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi
DİRİ-P : Diriliş Partisi
DKP : Demokratik Kitle Partisi
VII
DP : Demokrat Parti
DYP : Doğru Yol Partisi
E. : Esas sayısı
EP : Emek Partisi
FAP : Özgürlükçü İşçi Partisi (Almanya)
FP : Fazilet Partisi
HADEP : Halkın Demokrasi Partisi
HEP : Halkın Emek Partisi
HZP : Huzur Partisi
HMUK : Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu
İHEB : İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
İHD : İnsan Hakları Dergisi
İHM : İnsan Hakları Merkezi (AÜSBF)
K. : Karar sayısı
K.T. : Karar tarihi
MHP : Milliyetçi Hareket Partisi
MNP : Milli Nizam Partisi
MP : Millet Partisi
MHZP : Muhafazakar Parti
NL : Ulusal Liste (Almanya)
NSDAP : Alman Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi (Almanya)
ÖZDEP : Özgürlük ve Demokrasi Partisi
RG : Resmi Gazete
PKK : Partiye Karkaren Kurdistan (Kürdistan İşçi Partisi)
RP : Refah Partisi
SK : sayılı kanun
SP : Sosyalist Parti
SPK : Siyasi Partiler Kanunu
SRP : Sosyalist Reich Partisi (Almanya)
VIII
STP : Sosyalist Türkiye Partisi
TBKP : Türkiye Birleşik Komünist Partisi
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCK : Türk Ceza Kanunu
TEP : Türkiye Emekçi Partisi
TİÇP : Türkiye İşçi Çiftçi Partisi
TİP : Türkiye İşçi Partisi
TİÜP : Türkiye İleri Ülkü Partisi
TKP : Türkiye Komünist Partisi
TMK : Terörle Mücadele Kanunu
YDP : Yeni Düzen Partisi
YGP : Yeni Görev Partisi
YP :Yeşiller Partisi
v. : karşı (versus)
vd. : ve devamı/ ve devamında
1
GİRİŞ
Siyasi partiler başta ülkemiz olmak üzere demokratik rejimleri taşıyan
ülkelerin başlıca unsurlarından birisidir. Siyasi partileri; iktidarı ele geçirmeyi
amaçlayan örgütlü yapılanmalar olarak tanımlayacağımız üzere, demokratik hayatın
vazgeçilmez aktörleridir. Bu durum, demokrasilerin devamını sağlaya bilmesi için
siyasi partileri vazgeçilmez kılmakta ve siyasi partiler olmadan modern demokrasinin
yürümeyeceği aşikârdır. Siyasi partiler her ne kadar demokratik rejimin başlıca
unsurlarından olsa da, rejimlerin yozlaşmasında da yine başrolü üstlenebilmektedir.
Bunun en somut örneği Nazi Almanya’sıdır.
Siyasi partiler halkın yönetime katılmasının bir aracı olarak tarihsel süreçte
ortaya çıkmıştır. “Halkın yönetimi” olarak Demokrasi’yi kısaca tanımlamak
gerekirse, halkın yönetime katılabilmesinin yani; karar alma yolunda halk iradesine
dayanmasının ve siyasal kararların halk desteğine tabi olmasının yegâne aracı siyasi
partilerdir.
Siyasi partiler Modern Demokrasilerde, her ne kadar demokrasinin
gereğiymiş gibi dursa da; Demokrasilerin, Totaliter ve yahut Dikta rejimlerine
dönmesinde de yine etkili olabilmektedir. Öyledir ki Demokratik yollarla iktidara
gelen Nasyonal Sosyalist Parti zamanla Diktatörlüğe dönüşmüş ve 2. Cihan
Harbi’nin yaşanmasına sebep olagelmiştir.
Siyasi partilerin ülkemizde ki mevcut konumu ve Cumhuriyetin kuruluşundan
beri olan durumu her zaman riskli olmuştur. Türkiye’de hiçbir Modern Demokrasi’de
görülmediği kadar siyasi parti kapatılmaları görülmüştür. Bizde buradan hareketle
Türkiye’de Siyasi Parti kapatılması rejimini örgütlenme hürriyeti kapsamında ele
alıyoruz.
Çalışmamda öncelikle siyasi parti ve örgütlenme hürriyeti kavramsal bir
çerçevede ele alınarak, siyasi partilerin tanımı, fonksiyonları üzerinde durulmuştur.
Daha sonra çalışmamızın asıl unsuru olan örgütlenme hürriyeti kavramı üzerinde
çalışılmış, AİHS üzerinde bunu koruma mekanizması tartışılmıştır.
2
Birinci bölümde siyasi partiler ve örgütlenme hürriyeti konuları işlendikten
sonra ikinci bölümde yakın tarihe kadar olan siyasi parti kapatma davaları kronolojik
olarak incelenmiş, partiler hakkında bilgi verilerek örgütlenme hürriyeti açısından
tartışılmıştır.
Üçüncü ve son bölümüzde ise siyasi parti kapatma davalarının odak noktası
haline gelen Anayasa Mahkemesi’nce kapatılan davaları iddianame, savunma ve
karar şeklinde ele alınarak bunların örgütlenme hürriyetini ihlal edip etmediği
tartışılmıştır. Yine üçüncü bölümde örgütlenme hürriyetinin ihlal edildiği düşünülen
partiler AİHM’ne karşı dava açmış ve yine bu davalar son bölümde ele alınarak,
genellikle Türkiye aleyhine çıkan kararlar detaylı bir şekilde ele alınmıştır.
Bu çalışmamızda inceleme metodu açısından ise siyasi partilerin kökeninden
başlayarak, hukuki statüsü incelenmiş ve Türkiye’de ki konumu hakkında bilgiler
verilmiştir. Yine örgütlenme hürriyeti kavramı üzerinde çalışılmış, buna kaynak
olarak ta AİHS alınmıştır. Bu araştırmaları yaparken başta Siyaset Bilimi olmak
üzere, Siyasi Tarih, İnsan Hakları Hukuku ve Anayasa Hukuku ile ilgili materyaller
üzerinde çalışılmış. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ilgili dava metinleri (Anayasa
Mahkemesi kararlar, AİHM kararları) incelenmiş ve birincil kaynak olarak bu dava
metinleri incelenmiştir. İlgili davalar incelenirken objektifliğin bozulmaması için ana
kaynak olarak dava metinleri üzerinde durulmuştur.
Çalışmamızda anlaşılır bir dil kullanmaya özen gösterirken, konu
bütünlüğünün bozulmamasına özen göstermeye çalıştık. Çalışmamızın sonuç
kısmında bu konu hakkındaki görüşlerimizi belirttik.
3
BİRİNCİ BÖLÜM
ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN
HAKLARI SÖZLEŞMESİ
1.DEMOKRASİ VE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ
1.1-SİYASİ PARTİLERİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ
“Günümüz siyasetinin ve demokratik yaşamın en önemli unsurlarından birisi
partilerdir. Parti kelime anlamı olarak ‘’ aynı siyasi düşünceyi taşıyan kimselerin
teşkil ettiği topluluğun adı’’ şeklinde tanımlanmaktadır’’ (Berkes, 1988: 95). Siyasi
partilerin tanımı hakkında yazarlar arasında bir görüş birliğinden söz etmemiz
mümkün değildir. Siyasi partiler birçok siyaset bilimci tarafından demokrasinin en
önemli unsuru olarak kabul edilmektedir. Öyledir ki siyasi partilerin olmadığı bir
düzende demokrasiden söz etmemiz mümkün değildir.
“Günümüzde siyasi partiler, günlük yaşamımızın hemen hemen her alanında
karşımıza çıkmaktadır. Demokratik olsun ya da olmasın bir ülkedeki siyasal yaşamın
en önemli unsuru siyasi partilerdir. Siyasete ister “iktidar ilişkileri” açısından, ister
“karar alma süreci” açısından bakılsın, her iki yaklaşımın odak noktasında siyasi
partiler yer almaktadır” (Kapani, 2011: 176).
Bazı siyaset bilimciler parti kelimesinin İngilizce ‘’part’’ kelimesinden,
Türkçe anlamı ile parça sözcüğünden türediğini düşünür. Bu düşüncede partilerin
çeşitli parçaların birleşmesi ile tamamlanan bir bütünü ifade ettikleri
düşünülmektedir. Siyasi parti tanımlarında görüş birliğinin olmadığını söylemiştik ve
bu kadar görüş içerisinde içinde bulunduğumuz Türkiye şartlarında bize en uygun
gelen tanım şudur: ‘’Siyasi iktidarı ele geçirmek ya da en azından ona ortak olmak
amacıyla örgütlenmiş insan topluluklarına siyasi parti denir” (Öztekin, 2000: 68).
Siyasi parti; “bir program etrafında toplanmış, siyasal iktidarı elde etmek ya da
paylaşmak amacı güden, sürekli bir örgüte sahip kuruluş” (Kapani, 2011: 176) veya
“programını uygulamak ve üyelerini iktidara getirmek amacıyla hükümetin
4
kontrolünü sağlamaya çalışan organize insan topluluğu” (Daver; 1993: 227)”
şeklinde de tanımlanmaktadır.
Siyasi partilerin en büyük amacı iktidarı ele geçirmektir. Siyasi partilerin
iktidarı ele geçirmek için de örgüt kurması gereklidir ve bunun içinde örgütlü bir
yapıya sahip olduğu realitesidir. İktidar mücadelesi çok partili sistemlerde yer
almaktadır ve tek partili sistemde ise iktidar mücadelesinden söz edemeyiz. Tek
partili sistemler genelde çok farklı bir yapıya sahip olmaktadır ve bu yapılarını
ideolojiye bağlamamız yanlış olmayacaktır.
Yukarıdaki tanımlara paralel olarak siyasi partilerin özelliklerini aşağıdaki
şekilde sıralayabiliriz.
1. Siyasi parti içerisinde yer alan topluluğun ortak bir amaç etrafında
toplanmaları gerekmektedir.
2. Her siyasi partinin ortak amacı iktidarı ele geçirmek veya iktidardan pay
almaktır.
3. Siyasi parti olabilmenin en büyük koşulu örgütlenmiş bir yapının olması ve
bölgesel örgütlerin yer almasıdır.
4. “Siyasi partiler seçimler ya da başka yollarla halk desteğini aramayı ilke
edinmelidir” (Çam; 1998: 416)
5. “Partinin sürekliliği. Partinin süresi, yöneticilerin başta, bulundukları zamanı
aşmalıdır” (Çam; 1998: 416)
1.2-SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL EVRİMİ
“Demokrasinin en temel kurumlarından biri olan çağdaş siyasal partiler,
yaklaşık yüzyıllık bir geçmişe sahiptir. Demokrasinin gelişimi ile paralel olarak
ortaya çıkan siyasal partiler, tarihsel süreçte vazgeçilmez bir kurum olduğu gibi
günümüz devletinin de temel kurumlarından biridir. Siyasi partiler, demokrasi
mücadelesinin, iktisadi ve toplumsal farklılaşmanın ve bunun sonucu olarak
kurumsallaşmak zorunluğunun ortaya çıkardığı bir siyasal gerçektir” (Çam, 1990:
380)
5
Siyasi partilerin çıkışını burjuvazinin yasama meclislerine egemen olması ve
monarşik iktidarı zayıflatarak onun yerine geçtiği 19. yüzyılın ikinci yarısında siyasi
partiler ve benzeri örgütlerin ortaya çıkmasıyla başlatabiliriz. Çağdaş dönemdeki ilk
partiler ABD ve İngiltere’de ortaya çıkmıştır, fakat siyasi partiler bu bölgelerde uzun
bir süre hukuksal nitelik kazanmamıştır. Daha sonraları siyasi partilerin önemi
anlaşılmış ve anayasal güvence altına alınmaları gerektiğine kanaat getirilmiştir. 19.
yüzyılda Amerika dışındaki ülkeler siyasi partilerin varlıklarını tanımamışlardır.
Endüstri alanında meydana gelen gelişmeler, demokratik fikirlerin
yayılmasını ve dolayısıyla tüm sınıfların siyasal mücadeleye katılma isteğinin
artması siyasi partilerin gelişimine etki etmiştir. Özellikle endüstri devrimi ile ortaya
çıkan burjuvazi sınıfı ve burjuvazi sınıfına karşı çıkan işçi sınıfının harekete geçmesi
siyasi partilerin gelişmesine büyük etki etmiştir.
“Burjuvazinin aristokrasiye karşı başlattığı demokratlaşma hareketini, 19.
yüzyılın ortalarından başlayarak, burjuvaziye karşı olmak üzere işçi sınıfı üstlenir.
İşçi sınıfının genel ve eşit oy hakkını kazanmasıyla, siyasal mücadele, belirli sınıf ve
zümrelerin tekelindeki bir faaliyet olmaktan çıkar; politik arenaya büyük yığınlar
katılmaktadır artık” (Tanilli, 1996: 210)
Siyasi partiler anayasal güvenceye alınmadan önce uzunca bir süre dernekler
ile aynı hukuksal düzende yer almıştır. Liberal demokrasi sınırsız bir düşünce
özgürlüğünü demokrasinin temel varsayımlarından birisi olarak kabul ediyordu ve bu
tutum siyasi partilerin dernekler ile aynı hukuki düzlemde yer almasına sebep
oluyordu. Anayasa ile güvence altına alınmayan siyasi partiler kullanılarak çoğulcu
demokrasiden uzaklaşarak ülkeyi diktatörlük rejimine götürmeleri, bu alanda
hukuksal düzenlemelerin yapılması gerektiğini ve anayasa güvencesi altına
alınmasını ortaya koymaktadır.
Almanya ve İtalya’da boy gösteren faşizm düşüncesi bu ülkelerde siyasi
partilerin anayasal güvence altına alınmasının gereği anlaşılmış ve 2. Dünya
Savaşı’ndan sonra Almanya ve İtalya başta olmak üzere hukuksal düzenlemelere
tabi olmuşlardır. Siyasi partiler ilk defa, 1947 yılında kabul edilen İtalyan
Anayasasının 49. Maddesinde yerini almıştır: ‘’Bütün yurttaşların, demokratik
6
yönetimle, ulusal siyasetin belirlenmesine katılmak üzere partiler halinde serbestçe
birleşme hakkı vardır’’ diyerek siyasi partileri ilk defa anayasal bir metinde
yayınlamışlardır.
“Çağdaş anlamda siyasal partilerin ortaya çıkışları oldukça yeni olmaklar
beraber, partiler çok hızlı bir gelişim göstererek kısa zamanda birçok ülkede siyasal
yaşamın temel, vazgeçilmez unsuru haline gelmişler ve olağanüstü bir önem
kazanmışlardır” (Özok, 2006)
“Günümüzde siyasi partiler, her ülkede aynı hukuki düzenlenmeye tabi
değildir. Batı demokrasilerinde bazı istisnaların dışında siyasi partiler ile ilgili olarak;
ulusal mevzuatlarda, seçim kanunu ve benzeri kanunlar ile parlamento içtüzüklerinde
dağınık hükümler yer almaktadır” (Kapani, 2011: 164). Siyasi partilerin, özel yasalar
yoluyla güvenceli bir statüye tabi tutulmaları ise, çok yaygın bir uygulama değildir.
1.3 -SİYASİ PARTİLERİN FONKSİYONLARI
Modern demokratik yaşamın en büyük unsurlarından birisi siyasi partilerdir.
Siyasi partiler yığınların siyasi hayatta daha fazla yer alabilmesinin önünü açmıştır
ve dolayısıyla siyasal katılımın artması ile paralel siyasi iktidarın belirlenmesinde
daha etkin bir rol oynamaya başlamıştır. Çağdaş demokrasilerde partiler çok büyük
rol almaktadır, öyledir ki siyasi partilerin yer almadığı bir rejimde demokrasiden
bahsetmemize imkân yoktur. Demokrasilerde bu kadar önem taşıyan siyasi partiler,
siyasi iktidara geldiklerinde devletin organlarının işleyişinde söz sahibi olmaya
başlarlar. Günümüzde Ortadoğu’da ve uzak doğuda ki devletlerde askeri veya
otoriter rejimler yer almaktadır.
Siyasal sistemi ne olursa olsun, bir ülkede siyasi partiler, halkın
bilinçlenmesi, kamuoyunun oluşturulması, halkın istek ve beklentilerinin karar alma
mekanizmasına ulaştırılmasında aracılık etmektedirler. Çağdaş toplumlarda, siyasi
sistemin özelliği ve karakteri fark etmeksizin siyasi partiler, siyasette birinci derece
rol alırlar. Bugünün temsili demokrasilerinin işlemesinde en önemli işleve sahiptirler
(Erdoğan, 2001: 59). Siyasi partilerin en önemli fonksiyonlarından olan halk ile
siyasi iktidar arasında ki aracılık görevi, halkın siyasete katılımının en önemli
7
yoludur. Siyasi partiler iktidarı ele geçirmek için farklı grup ve kuruluşlarla işbirliği
yapabilir veya onları kendi saflarına çekebilirler.
“Siyasi partilerde karar alma mekanizması yönetici kadrolar ve
liderler tarafından sağlanmaktadır. Yönetme görevini üstlenen bu kişilerin
seçilmelerini sağlamak siyasi partilerin diğer fonksiyonlarından birisidir.
Bütün modern siyasal sistemlerde –demokratik veya totaliter olsun- politik
kadrolar ve liderler genellikle partiler içinden çıkarlar. Marxist rejimlerde
iktidarın yolu mutlaka parti basamaklarından geçer” (Kapani, 2011: 183).
Siyasi partiler toplumun çeşitli düşünce ve çıkarlarını ortak bir noktada
buluşturmak isterler, bu siyasi partilerin başlıca fonksiyonlarından birisi olarak kabul
edilir. Siyasi partilerin henüz kurulmadığı çağlarda insanlar arasındaki iletişim
sağlıksız olmuştur, kollektiviteler kendi aralarında ki bu iletişimsizlikten dolayı ortak
çıkarlar konusunda birbirlerinden haberdar olamamışlardır. Siyasi partiler bu
kopukluğun giderilmesi ve ortak çıkarların benimsenmesinde söz sahibi olarak
bunlara yön verir ve bunların siyasi ortamda dile getirilmesini sağlar.
“Siyasi partilerin bulunmadığı toplumlarda, belirsiz bazı eğilimler, aralarında
bağlantı kurulmamış kişisel fikir ve kanaat yığınları vardır. Siyasi partiler bu ham
fikir ve siyasal eğilimleri işleyerek, kesinlik ve açıklık kazanmasında, fikirlerin
istikrara kavuşmasında önemli ölçüde rol alırlar. Bir araya getirdikleri benzer
görüşlere siyasi bir kimlik kazandırırlar” (Duverger, 1993: 122).
Demokratik sistemlerde yasama ve yürütme gibi iktidar partisinin doğrudan
etkin olduğu erkler bulunmaktadır. Siyasi iktidarı elinde tutan siyasi partiler bu
erklerden gelen güç ile birlikte ülkedeki ‘hükümet etme’ fonksiyonunu kullanma
hakkına sahiptirler. “Siyasi iktidarı elinde tutan siyasi partiyi denetleme yani
iktidarın kullanışını denetlemek fonksiyonu da yine siyasi partiler tarafından
gerçekleştirilmektedir. Bu fonksiyonu elinde bulunduran partilere Muhalefet Partileri
denmektedir. Muhalefet partilerinin asli görevi iktidarın kullanışını denetlemektir.
Bunu yaparken başlıca iki amaç güttükleri söylenebilir: Birincisi, alınacak siyasal
kararları kendi görüş açılarından etkilemek, ikincisi ise alternatif çözüm yolları
göstermek suretiyle kamuoyunu oluşturmak ve geliştirmek” (Kapani, 2011: 184)
Son olarak siyasi partilerin demokrasiyi koruma işlevlerinden söz edilebilir.
“Zira demokrasi, siyasal partiler olmadan yaşayamaz, ancak siyasal partiler
8
yüzünden yok olabilir. Bu nedenle partiler içinde bulundukları demokratik zemini
tahrip etmemek; rejimi sadece kendi yandaşlarının taleplerine cevap vermek için
kullanacakları bir araç olarak görmemelidirler. Güçlü bir demokrasinin var
olabilmesi için partilerin de demokratik zihniyet ve tutum takınmaları kaçınılmazdır”
(Kapani, 2013: 275). “Siyasi partiler, diğerlerine ne kadar muhalif olurlarsa olsunlar,
devletin ortaya koyduğu, hukuki ve siyasi düzenin üzerinde anlaşmış bulunmalıdır.
Demokrasilerde muhalefette olan partilerin, devleti vücuda getiren temellere
saldırması, onları yıkmaya çalışması ve kurulu düzeni devirmek istemesi
düşünülemez” (Tunaya, 2010: 10).
1.4 -SİYASİ PARTİLER VE BASKI GRUPLARI
Demokratik düzende bazı gruplar iktidarı ele geçirme uğraşındadır, bazı
gruplar ise iktidarı ele geçirenlere dışarıdan müdahil olarak rejimlerde söz sahibi
olma eğilimindedir. Buradan da anlayacağımız gibi iktidarı ele geçirme konusunda
yarışan gruplar demokrasinin gereği olan siyasi partilerdir, siyasi partiler iktidarı ele
geçirerek yönetme ve hükümet etme fonksiyonlarını ele geçirerek güç sahibi olmak
isterler. Bu siyasi partilerde kendi görüş ve düşüncelerinin doğrultusunda kararlar
almak ve uygulatmak isteyen menfaat grupları yer almaktadır.
“Çeşitli meslekten kişiler, farklı ideolojileri paylaşanlar, dernekler ya
da belirli çıkarları savunmak uğruna bir araya gelen menfaat grupları,
amaçlarını gerçekleştirmek için bir takım faaliyetlerde bulunurken bir yerde
iktidarla karşı karşıya gelirler. Bu karşılaşma sonucunda iktidarı kendi
yararları doğrultusunda karar almaya zorlarlar yani onlara baskı yaparlar”
(Akad, 1976: 64). “Ekonomik, ideolojik, sosyal, siyasal, ahlaki, kültürel ve
hatta çevresel konularda, çıkarlarını korumak amacıyla bir araya gelmiş ve
siyasi iktidarı ele geçirmeye çalışmayan, ancak yasama organının siyasi karar
alma sürecini etkilemeye çalışan, organize olmuş, bölgesel, ulusal veya
uluslararası boyuttaki gruplara baskı grupları denir” (Aksoy: 2008: 15).
Baskı grupları da aynın siyasi partiler gibi iktidar ile halk arasındaki aracı
kurumlardan birisidir. Baskı grubunu tanımlarken örgütlü yapılar denilse de bunlar
kendiliğinden ortaya çıkan kısa ömürlü olmaktan öte gidemezler. Baskı grupları
siyasi partiler gibi birden fazla amaç etrafında birleşmezler, bu gruplar tek bir amaç
edinirler ve ona göre hareket ederler.
9
“Baskı grupları siyasete dolaylı yollardan, bazen de doğrudan müdahil
olmaktadırlar. Baskı gruplarının siyaseti etkilemeye çalışırken bunun için bazı
yollar benimsemişlerdir. Bunlar baskı gruplarının statüsü, ekonomik durumları
vb. bazı durumlara göre değişmektedir. Bu yollar; lobicilik, siyasi partilerle
ilişkiler, siyasi partiler ve adaylara para yardımı yapılması, rüşvet verilmesi,
gösteri, propaganda, boykot, grevler ve hükümetin faaliyetlerinin
baltalanmasıdır” (Kışlalı, 1999: 273).
Siyasi partiler ve baskı grupları arasında ortak pay ve noktalardan
bulunmaktadır, fakat siyasi partileri önce İtalya’da olmak üzere hukuksal güvence
altına alınması bu benzerlikleri ortadan kaldırmıştır. Siyasi partiler ve baskı
gruplarının bir başka ayrıştığı nokta da şudur; baskı gruplarının hedefi kendi çıkarları
doğrultusunda iktidara söz geçirebilmektir, siyasi partilerin ise meşru yolları
kullanarak devletin yönetme fonksiyonunu ele geçirmektir. “Bir başka deyişle baskı
gruplarının amacı iktidarla diyalog kurmak ve belirli çıkarlarının gerçekleşmesi için
mümkün olduğunca karara katılmaktır. Onlar, siyasi iktidarı ele geçirmek ya da
ortadan kaldırmayı akıllarına bile getirmezler ve bu doğrultuda siyasi partiler gibi,
seçimlere katılarak ve adaylar göstererek parlamentoda temsilci bulundurma çabası
içine girmezler” (Kapani, 2011: 195).
Siyasi partilerin yapısı gereği sürekli politika ile uğraşmaları gereklidir,
sürekli politik faaliyet geliştirirler ve bunlar siyasi kuruluşlardır. Siyasi partilerin
oldukça geniş bir uğraşı ağı vardır, bu ağ içinde devlet sorunları ve toplumun
genelini ilgilendiren sorunlar yer almaktadır. Baskı grupları ise siyasi bir kuruluş
değildir, baskı gruplarının faaliyet alanları oldukça kısıtlı olup genelde tek bir amaç
üstünden hareket etmektedirler. Baskı grupları sürekli olarak politik faaliyet
göstermezler.
Türkiye’de de, “Meşrutiyet sonrasında görülmeye başlayan ve tek partili
dönemde çok sıkı bir şekilde kontrol altında tutulan baskı gruplarına, ancak çok
partili dönemde belli ölçüde bir serbestlik tanınmış ve son yıllarda ise artan oranda
bir önem verilmeye başlanmıştır” (Aslan, 2009: 2).
10
2.AVRUPA KONSEYİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI
SÖZLEŞMESİ
2.1 –AVRUPA KONSEYİNİN KURULUŞ AMACI
“2.Dünya savaşından sonra Avrupa’da meydana gelen siyasal, sosyal ve
ekonomik çöküntü nedeniyle yeni bir Avrupa kurulması düşüncesi ile oluşturulacak
birliğin yeni diktatörlüklerin doğmasını ve Avrupa’nın yok edici bir savaşın içine
yeniden düşmesini önleme inancıyla Avrupa’nın ilk siyasal kuruluşu olan Avrupa
Konseyi’ne ilişkin statü on devlet tarafından 05.05.1949 tarihinde Londra’da
imzalanmış ve 03.08.1949 tarihinde yürürlüğe girmiştir” (Tezcan ve Erdem ve
Sancaktar, 2002: 22). Bu 10 devlet; İrlanda, Fransa, Belçika, Danimarka, İtalya,
Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve Birleşik Krallıktır. Türkiye, 12.12.1949
yılında kabul ettiği 5456 sayılı Kanun ile Avrupa Konseyi’nin kurucu üyeleri
arasında yerini almaktadır.
“2. Dünya Savaşı’nda yaşanan yıkım ve Avrupa’daki durum göz önüne
alındığında olası bir 3. Dünya Harbinin önüne geçmek için Winston Churchill başta
olmak üzere birçok devlet adamı Avrupa Birleşik Devletleri fikrini ortaya atmıştı.
Avrupa birliği fikir ve düşüncelerinin ortaya çıkıp güçlenmeye başlamasını etkileyen
en önemli olay Winston Churchill’in 1946’da Zürih’te verdiği bir nutuk olmuştur.
Avrupa Birleşik Devletleri'nden bahsetmiş ve bir ilk adım olarak Avrupa Konseyi’ni
önermiştir” (Mustafayev, 2007: 3).
Avrupa Konseyi’nin merkezi Strasburg’dur. Avrupa Konseyi’nin
günümüz (25.10.2014) itibariyle 47 üyesi bulunmaktadır, bu 47 ülke ile
beraber Avrupa Konseyi yaklaşık sekiz yüz milyon insanı kapsamaktadır.
Avrupa Konseyi’nin başta gelen hedefi; üye devletler arasın da tüm gerçek
demokrasilerin temelini oluşturan ve tüm Avrupalıların yaşamlarını türlü
şekillerde etkileyen prensipler olarak bireysel özgürlüklerin, siyasal
serbestliğin ve hukuk düzeninin korunmasında daha büyük birlik sağlamaktır.
Bütün üye devletler özgürlük, insan onuru ve bireylerin refahının hükümet
faaliyetleri için kesin ilkeler olarak benimsemekle yükümlüdür. Bugün
Avrupa Konseyi bu bölgede yaşayan insanların insan haklarına, demokrasi ve
hukuk düzenine olan ortak yükümlülüklerini yapılaştırmaktadır. 1949 yılından
beri Konsey’in başlıca hedefi, Avrupa ulus ve vatandaşlarının geleceğini,
temel değerlerimiz olan demokrasiye, insan haklarına ve yasa düzenine
11
saygıyı sağlamak yolu ile güvence altına almak olmuştur. (Mustafayev, 2007:
4).
Avrupa Konseyi ulusal yasaların kendi standartları ile uyumlu kılmak için
sözleşmeler şeklinde çalışmaktadır. Özellikle 1989 Berlin Duvarının yıkılması ile
sağlanan Almanya Bütünleşmesi, Avrupa’da sembolikmiş gibi görünse de bu olay
Avrupa’da ki demokratik sistemin bütün kıtaya hâkim olmasını sağlamıştır. Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi’nde bir Avrupa Konseyi ürünü olup, Konsey’in en önemli
başarısı olarak nitelendirebiliriz. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine, ‘’Avrupa
Konseyinin Organları ve Çalışma Prensibi’’ başlıktan sonra değineceğimiz için
konuya kısaca değinilmekle yetinilmiştir.
2.2 –AVRUPA KONSEYİNİN ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ
Avrupa Konseyi dört ana organdan oluşmaktadır, bunlar; Bakanlar
Komitesi, Parlamenterler Meclisi, Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler
Kongresi ve Genel Sekreterlik. Bu 4 ana organ dışında çok sayıda alt
organların varlığı da bulunmaktadır. Avrupa Konseyi’nin resmi dili İngilizce
ve Fransızcadır. Müzakereler sırasında belirli şartlar altında başka dillere de
çeviri yapılabilmektedir. Konseyin fonları, üye devletler tarafından finanse
edilmektedir. Örgütün bütçesine katkıları nüfuslarına ve zenginliklerine göre
hesaplanmaktadır. 2002 yılı için Avrupa Konseyi’nin normal bütçesi yüz
altmış dokuz milyon Euro’yu bulmaktadır (Mustafayev, 2007: 6).
Avrupa Konseyi’nin karar organı Bakanlar Komitesidir. Bakanlar
Komitesi’nde üye ülkeler Dışişleri Bakanları düzeyinde temsil edilirler. Bakanlar
Komitesi üye devletler tarafından seçilen temsilcilerden de oluşuyor olabilir. Seçilen
temsilciler tarafından oluşturulan komiteye ise ‘Delegeler Komisyonu’ adı
verilmektedir. Burada Avrupa Halklarının karşılaştığı sorunlar gündeme
alınmaktadır, her ulusa eşit mesafede çözümler üretilmektedir. Bu sorunlara karşı
üretilen cevaplar ve ya çözümler tüm Avrupa’yı kapsayacak şekilde düzenlenir.
Burada alınan kararlar tavsiye niteliğindedir fakat imzalayan ülkeler açısından
tamamen bağlayıcı olan anlaşmalar ve sözleşmelerdir.
Komite, Bakanlar düzeyinde Mayıs veya Kasım ayları olmak üzere
yılda bir kez toplanır. Oturum olarak tanımlanan bu toplantılar Strazburg’da
yapılmakta ve çalışma süresi bir tam gün veya iki yarım çalışma günü olarak
ayarlanmaktadır. Oturumların büyük bir bölümü siyasal konulara ayrılır, buna
rağmen Bakanlar, ulusal savunma dışında, karşılıklı çıkara dayalı tüm konuları
12
tartışmaya açabilmektedirler. Her ne kadar oturumun kayıtları gizli tutulsa da,
her oturumun sonunda görüşmelerin konusunu içeren nihai bir senet
yayınlanmaktadır. Bundan başka, Bakanlar da bağımsız olarak bir veya bir kaç
bildirge yayınlayabilirler. Oturumlar, Bakanlar Komitesi’nin prosedür
kurallarına uygun olarak yapılır (Bakanlar Komitesi tüzüğü,1964, 4. Madde)
Parlamenterler Meclisi tahmin edileceği gibi müzakere faaliyetlerinin
yürütüldüğü organdır. Burada ülkeler kendi parlamentolarından seçtikleri temsilciler
düzeyinde temsil edilmektedirler. Meclis Avrupa Konseyi’nin ana organlarından
birisidir, bu organın yasama yetkisi yoktur. Bu meclis kırktan fazla ulusal
temsilcilerin yer aldığı Avrupa’nın en geniş meclisi özelliğini taşımaktadır. Mecliste
306 asıl ve 306 yedek üye bulunmaktadır, bu üyeler Ulusal meclislerin kendi içinde
seçtikleri temsilcilerden oluşmaktadır, ülkelerin gönderdiği temsilci sayısı yüz
ölçümlerine paralel olarak değişmekte en azı iki, en çoğu ise 18 olan sayılarda
temsilci gönderebilmektedir. “Meclis’ te beş siyasi grup bulunmaktadır: Sosyalist
Grup (SG), Avrupa Halkları Partisi (AHP/HD), Avrupa Demokrasi Grubu (ADG),
Liberal Demokratlar ve Reformcular Grubu (LDRG) ve Birleşik Avrupa Solu Grubu
(BAS). Asamble’nin bazı üyeleri her hangi bir siyasi gruba katılmamayı tercih
etmektedirler” (http://www.avrupakonseyi.org.tr/800milyon/pdf, 21.10.2014).
Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi; Bu organ danışma
faaliyetini üstlenir, üye ülkelerin Yerel ve Bölgesel yönetimlerini temsil eder.
Avrupa Konseyi, yerel ve bölgesel düzeyde demokrasinin sahip olduğu önemi
daima göz önünde bulundurmuştur. Zira özgürlük uluslararası olduğu kadar
ulusal bir sorundur. Yerel özerk yönetimler, kasabada, köyde, merkezde, kenar
bölgelerde ve sınır ötelerinde yaşayan tüm Avrupalıların ihtiyaçlarını
karşılamalıdır. Konsey yerel yönetimlerin temsili için ilk adımını 1957 yılında
atmış olup, o tarihten itibaren çalışmalarını İzlanda’dan Rusya’ya ve
Norveç’ten Balkanlara yaymıştır. 1994’te Avrupa Konseyi, Avrupa Yerel ve
Bölgesel Yönetimler Kongresi’ni, eski Yerel ve Bölgesel Yönetimler Daimi
Konferansı’nın yerine geçmek üzere bir istişare organı olarak kurdu. Kongre
yeni üye devletlere, etkin yerel ve bölgesel özerk yönetimler kurmaları
yolunda ilerlemelerinin pratik yönlerinde de yardımcı olmaktadır
(http://www.coe.int/t/congress/1-Presentation/historie-en.asp, 28.10.2014).
Genel Sekreterlik ise Avrupa Konseyi’nin günlük işlerini üstlenen organdır,
örgütün faaliyetlerini ve koordinasyon işlerini yürütür. Burada bir Genel Sekreter, bir
yardımcısı ve yeteri kadar belirlenmiş görevlilerden oluşmaktadır. Sekreter ve
yardımcısı Parlamenterler Meclisi tarafından 5 yıllığına görevlendirilir. Sekreterliğe
ait diğer görevliler Genel Sekreter tarafından atanmaktadır.
13
2.3–AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE ÖZELLİKLERİ
“İkinci Dünya Savaşının neden olduğu yakıp yıkmalar, öldürmeler, korku ve
dehşet, dünya kamuoyunda, insanlık için sürekli bir barışın kurulması, insanlığın
diktatörlük tehlikesine ve baskılarına karşı korunması isteğini doğurmuştur” (Ünal,
2001: 66).
Avrupa Konseyi’nin ana amacı insan hak ve hürriyetlerinin korunması ve
bunların geliştirilmesine katkıda bulunulmaktadır. İki tane Dünya Savaşına ev
sahipliği yapan Avrupa, özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra siyasal, iktisadi,
toplumsal vb. yönden karmaşa içindeydi. Böyle bir ortamdan kurtulma düşüncesi
Avrupa’da savaş sonunda beliren en önemli düşünceydi ve bu düşüncenin
gelişmesindeki en önemli sebepler, Avrupa’da yeni diktatörlüklerin doğmasından
korkulması ve Avrupa’nın yeniden böyle bir savaşa kapılacağı korkusu olmuştur. Bu
sebeplerden dolayı Avrupa Konseyi kuruluşundan kısa bir süre sonra Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’nin çalışmalarına başlamıştır.
“Avrupa Konseyi, kuruluşu ile birlikte, İnsan Hakları Sözleşmesi’nin
hazırlanmasını kendine görev bilmiştir. Avrupa Konseyi’nce hazırlanan Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi, esinlendiği İnsan Hakları Evrensel Bildirisinden daha dar
kapsamlı olmakla birlikte, uluslararası hukukta yeni gelişme yolları açan bir
Sözleşmedir” (Ünal, 2001: 67).
“Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kuruluş döneminde 13 üyesi bulunan
Avrupa Konseyi üyeleri tarafından sözleşmenin son şeklini, 4 Kasım 1950 tarihinde
Roma’da imzaladılar. Bu yüzden Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi zaman zaman,
Roma Sözleşmesi adıyla da anılmaktadır” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 10).
Türkiye bu sözleşmeyi 18.05.1954 tarihinde onaylamıştır. Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi insan haklarının evrensel hukuki anlamda tanınması konusunda ilk
olmuştur.
AİHS, “dünyada barışın ve adaletin asıl dayanağını oluşturan” temel
özgürlüklerin, gerçekten demokratik olan bir siyasal rejime ve “insan hakları
ortak anlayış ve saygısına” dayandığı inancı üzerine kurulmuştur. “Aynı
anlayış içinde bulunan, ideal ve siyasal gelenek, özgürlüğe saygı, hukukun
üstünlüğü alanlarında ortak varlığa sahip olan” Avrupa Devletleri
14
hükümetleri, bu hakların gerçekleştirilmesi için ilk adımı atmışlardır (Ünal,
2001: 67).
“Avrupa Sözleşmesi’nin asıl önemi Evrensel Bildirge’ den esinlenerek
güvence altına aldığı hak ve özgürlükler nev’i bakımından değil, fakat “ortak
güvence” sistemine dayanan uluslararası bir yargısal denetim mekanizması
kurmasından ve bireye sağlanan güvenceyi bir yaptırıma bağlamasından dolayıdır.
Sözleşme, böylece, insan haklarının korunması sorununu ulusal düzeyden
uluslararası düzeye taşımış; yani bireyin uluslararası hukukun süjesi” (hak sahibi)
haline gelmiştir (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 11).
AİHS’nin başlıca özellikleri şunlardır: Sözleşme, bireyi uluslararası
hukukun bir süjesi haline getirmiştir. Sözleşmenin başlangıcında insan
haklarına saygıda ortak mirastan söz edilmiştir. Sözleşme hem iç hem de
uluslararası hukuku, kapsamakta olup kural koyucu bir sözleşme
niteliğindedir. Bireye bireysel başvuru hakkı tanınmıştır. Her sözleşmeci
devlet kendini ve diğer devletleri sözleşmeye saygılı olup olmadığını
denetleme hakkına sahiptir. Bu ise sözleşmenin öngördüğü devlet başvurusu
yoluyla gerçekleşir. Sözleşmeci devletlerin sözleşmeden doğan
yükümlülükleri, karşılıklılık ilkesine ve vatandaşlık bağına dayanmaz;
Sözleşme ile sağlanan haklardan yabancılar da yararlanır. Yükümlülükler
objektiftir (Tezcan, Erdem ve Sancaktar, 2004: 53).
AİHS sözleşmesi taraf ülkeler açısından bağlayıcı nitelikte olup, bu tarafların
iç hukuktaki düzenlemeleri sözleşmeye göre hazırlamaları gerekmektedir. İnsan
Hakları sözleşmesiyle insan haklarının uluslararası düzeyde korunmasını sağlamak
ve bağlayıcı kararların alınması amacıyla yasal bir organ kurulmuştur, bu organ
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’dir. Sözleşme de yer alan hükümler ve ya
sözleşmenin kendisi devletlerin iç hukukunda değiştirilemez niteliktedir. Sözleşme
ancak sözleşmede yer alan kurallara göre kaldırılabilir ve ya değişikliğe uğrayabilir.
AİHM’ye bireysel başvurular da bireyin sözleşmedeki haklardan yararlanabilmesinin
bir takım şartları vardır; bu şartlardan en önemlisi bireyin sözleşmeye taraf olan
devlete ait iç hukuktaki tüm hukuk yollarının tüketilmesi gerekmektedir, bireyin
başvurusu sonucu açılan davada verilmiş olan karar iç hukuku etkiler nitelikte
olduğundan tamamlayıcı özelliğe sahiptir diyebiliriz. “Sözleşme hiçbir devlete
olağan üstü durumlarda bile yaşam hakkına saygı yükümlülüğünden ve işkence ve
kölelik yasağından sıyrılma, suç ve cezaların kanuniliğinden" (Tezcan, Erdem ve
Sancaktar, 2004: 53) uzak durma şansı vermemiştir. AİHS’deki haklardan yabancılar
15
da yararlanmaktadır, yani sadece kendi vatandaşlarına değil yetki alanına giren
herkes bu haklardan yararlanabilir.
2.4- AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDAKİ TEMEL
HAK VE ÖZGÜRLÜKLER
AİHS kapsamında düzenlenen temel hak ve özgürlüklerin sayısı, sözleşmenin
kabulünden günümüze dek dönemin koşullarına göre artırılmıştır. Bu artırma
işlemleri ek protokollerin kabulü yoluyla olmuştur. Bu haklar sözleşmede aşağıdaki
şekil de sıralamıştır:
1. Yaşama hakkı (Sözleşme, m.2)
2. İşkence yapma, insanlık dışı ve haysiyet kırıcı davranışta bulunma ve ceza
verme yasağı (Sözleşme, m.3)
3. Kölelik, kulluk, zorla çalıştırma ve angarya yasağı (Sözleşme, m.4)
4. Özgürlük ve kişi güvenliği hakkı (Sözleşme, m.5)
5. Adil yargılanma hakkı (Sözleşme, m.6)
6. Suç ve cezaların kanuniliği (Sözleşme, m.7)
7. Özel hayat ve aile hayatının gizliliği, konut ve haberleşme özgürlüğüne saygı
hakkı (Sözleşme, m.8)
8. Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (Sözleşme, m.9)
9. Toplantı ve dernek kurma özgürlüğü (Sözleşme, m.11)
10. Evlenme ve aile kurma hakkı (Sözleşme, m.12)
11. Hak arama özgürlüğü (Sözleşme, m.13).
Birinci Protokol
İlgili protokol 18 Mayıs 1954 tarihinde Türkiye’de kabul edilmiş ve bu
protokolle sözleşmeye üç önemli hak eklenmiştir; mülkiyet hakkı, eğitim ve öğrenim
hakkı, serbest seçim yapma hakkı.
16
Dördüncü Protokol
16 Eylül 1963 tarihli bu protokole Türkiye 23.02.1994 tarih ve 3975 Sayılı
kanunla katılmıştır. Bu protokolde aşağıda ki haklar yer almaktadır.
12. Sözleşmeden doğan yükümlülük için, kişi özgürlüğünü kısıtlama yasağı;
13. Serbest dolaşım ve yerleşme hakkı (Protokol, m.2)
14. Vatandaşların sınır dışı edilmesi ve ülkeye girmelerinin engellenmesi yasağı
(Protokol, m.3)
15. Yabancıların topluca sınır dışı edilmeleri yasağı (Ünal, 2001: 70).
Yedinci Protokol
22 Kasım 1984, tarihli, Türkiye’nin henüz onaylamadığı 1 Kasım 1988’de
yürürlüğe giren bu protokol, üye devletlerin ülkesinde bulunan yabancıların
haklarına ve yargılama hukukuna ilişkin aşağıda ki konuları kapsamaktadır:
16. Bir ülkede yasal olarak bulunan yabancının sınır dışı edilme yasağı;
17. Bir suçtan hüküm giyen kimsenin üst mahkemeye başvuru hakkı;
18. Haksız hüküm giyen kişiye tazminat ödenmesi;
19. Aynı suçtan dolayı, yeniden yargılanma yasağı;
20. Evlilikte, eşlere hak eşitliği (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).
Sekizinci Protokol
“Bu protokolle davaların kısa sürede sonuçlandırılmasını sağlamak üzere,
Mahkemenin daireler halinde çalışabilmesi için Sözleşmede gereken değişiklikler
yapılmıştır”. (Ünal, 2001: 70).
Dokuzuncu Protokol
“06.11.1990 tarihli protokolle, Sözleşmenin bazı maddelerinde değişiklik
yapılmış ve Komisyona şikâyette bulunan bireylere de Mahkemeye başvuru yolu
açılmıştır”. (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).
17
Onuncu Protokol
“25.03.1992 tarihli bu protokolle de, Bakanlar Konseyinin karar alma
nisabına ilişkin 32. Maddesi değiştirilerek, kurula basit çoğunlukla karar alma
kolaylığı sağlanmıştır” (Ünal, 2001: 70).
Onbirinci Protokol
“11.05.1994 tarihli bu protokolle, Sözleşmenin denetim mekanizması yeniden
yapılandırılarak, denetim organı olarak tek bir mahkemenin kurulması
öngörülmüştür” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).
“Halen 12. Protokol imzaya açılmış bulunmaktadır. Henüz yürürlüğe
girmemiş olan protokolde, kadın-erkek eşitliğinin bir ilke olarak Sözleşmede
düzenlenmesi ve 14. maddeye, “ayrımcılık yasağı” şartı konulması öngörülmektedir”
(Ünal, 2001: 70).
Ondördüncü Protokol
Sözleşmenin oluşturduğu denetim mekanizmasının değiştirilmesine
ilişkin 14 numaralı Protokol, Protokolün 19. maddesine göre, Sözleşmeye
taraf olan tüm üye devletlerin Protokol ile bağlı olduklarına ilişkin açık
iradelerini ortaya koydukları tarihi takip eden üçüncü ayın sonrasındaki ayın
ilk günü yürürlüğe girecektir. Avrupa Konseyi bünyesinde 13 Mayıs 2004
tarihinde imzaya açılan Protokol’ü ülkemiz 06 Ekim 2004 tarihinde
imzalamıştır. 14 Numaralı Protokolün onaylanması, 06 Haziran 2006 tarihinde
Resmi Gazetede yayımlanan 5512 sayılı Kanunla uygun bulunmuştur.
(İlimoğlu, 2006; 8).
3. AİHS 11.MADDESİNİN İNCELENMESİ
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 11.maddesinde;
“1-Herkes asayişi bozmayan toplantılar yapmak, denek kurmak,
ayrıca çıkarlarını korumak için başkalarıyla birlikte sendikalar kurmak ve
sendikalara katılmak haklarına sahiptir.
2-Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplumda, zorunlu
tedbirler niteliğinde olarak, ulusal güvenliğin, kamu emniyetinin korunması,
kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya
ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarıyla ve
ancak yasayla sınırlanabilir. Bu madde, bu hakların kullanılmasında silahlı
kuvvetler, kolluk mensupları veya devletin idare mekanizmasında görevli
18
olanlar hakkında meşru sınırlamalar konmasına engel değildir” hükmüne yer
verilmektedir.
AİHS’nin 11. maddesinde incelenen örgütlenme hürriyeti inceleme alanı
olarak toplantı ve dernek kurma özgürlüklerini belirlemiştir. Bu özgürlükler 11.
Madde ile yasal güvence altına alınmıştır. Söz konusu maddenin 1. fırkasında
kullanılan “herkes” kelimesi maddenin muhatap olduğu özneyi belirtmektedir.
Burada belirtilen “herkes” kelimesi ile özel kişiler ve tüzel kişilerin olduğudur.
“2. Fırkada yer alan ulusal güvenliğin, kamu emniyetinin korunması, kamu
düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlakın veya
başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarıyla” bölüm ile ilgili olarak
belirtilen nokta, burada silahlı kuvvetlerle kolluk kuvvetleri mensuplarını ve genel
olarak idare ajanları için örgütlenme hakkına bazı sınırlamalar getirilmesine izin
verilmiş olmasıdır” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 391).
Söz konusu maddede yer alan örgütlenme özgürlüğünü 2009’da BM
Genel Kurulunda sunulan raporda, İnsan Hakları Savunucuları Özel Raportörü
hem medeni hem de siyasal haklar olarak aşağıda ki şekilde tanımlamıştır:
“Medeni hak olarak, bir bireyin diğerleri ile hangi gerekçe ve amaçla olurlarsa
olsun örgütlenmek istemesi veya hali hazırda bu şekilde örgütlenmeye
girdiğinde, Devlet ve ya özel birimlerin keyfi müdahalelerine karşı koruma
sağlar. Siyasal hak olarak, demokrasinin varlığı ve işlerliği için kaçınılmazdır
zira siyasi çıkarlar toplumda ancak diğerleri ile etkin savunulabilir (İnsan
Hakları Savunucuları Özel Raportörü Genel Kurul Raporu, A/64/226, 2009;
akt. Kaya, 2011: 10).
11. madde, sözleşmede yer alan 9 ve 10. Maddelerin devamı niteliğindedir. 9.
Madde de yer alan düşünce, vicdan ve din özgürlüğü demokrasinin yer aldığı
toplumların mihenk taşını yani temelini oluşturmaktadır. 9. Maddenin devamı
niteliğinde ki 10. Madde ise ifade özgürlüğünü konu etmektedir, bu madde de
düzenlenene ifade hürriyeti bir önceki madde de yer alan unsurların özgürce ifade
edilebilmesini güvence altına almaktadır. “11. Maddede düzenlenen dernekleşme,
partileşme ve sendikalaşma hareketleri ise bu özgür düşüncenin örgütlü hale gelmiş
şeklidir “(İlimoğlu, 2006; 26)..
Bu sebeple 9,10 ve 11. maddeler birbirini içeri olarak tamamlayan
maddelerdir. “Nitekim maddelerin formatı da birbirine benzemektedir. Her üç madde
de, iki fıkralı olup genel olarak birinci fıkrada hakkın özü düzenlenmiş olup ikinci
19
fıkrada ise bu hakların sınırlandırma halleri ve istisnalarına yer verilmiştir”
(Ermumcu, 2006: 2).
Sonuç olarak Sözleşmenin 11. Maddesini; sendika kurma, toplantı yapma,
partileşme hakkı ve dernek kurma haklarının güvence altına alınmış hali olarak
yorumlayabiliriz. Örgütlenme özgürlüğü de aynen din, vicdan, ifade özgürlükleri gibi
“herkes” tarafından yararlanılabilen demokratik düzenin temel haklarındandır.
4. AİHS 11.MADDESİNDE DÜZENLENEN HAKLAR
11 maddede düzenlenen 4 temel haktan bahsedebiliriz. Bu haklardan ilki
toplantı yapma hakkıdır. Madde de düzenlenen diğer bir hak dernek kurmak şeklinde
ifade edilmiştir ve bu hakkı dernek kurma hakkı adlı başlıkta inceleyeceğiz. Diğer bir
hakkımız sendikalaşma hakkıdır. Son olarak ise madde metninde yer almayan fakat
AİHM tarafından dernek kurma hakkı kapsamında yer alan partileşme hakkı bu
madde de düzenlenen son haktır.
4.1- TOPLANTI YAPMA HAKKI
“Toplantı özgürlüğü, bireylerin bir fikir ya da amacı açıklamak için kapalı
veya halka açık yerlerde toplantı, gösteri ve yürüyüş vb. gibi, hangi şekil altında
olursa olsun, bir araya gelmeleri demektir” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 367).
Toplantı özgürlüğünü yukarıdaki tanımdan da anlayabileceğimiz şekilde halka açık
yerlerde olması gerekiyor. Toplantı yapma hakkı 11. maddede düzenlenen ilk haktır.
“AİHM, önceden izin alma ya da bilgi verme ile ilgili olarak iç hukukta yer verilen
düzenlemelerin toplanma özgürlüğünü sınırlamayacağını vurgulamıştır” (Tezcan,
Erdem ve Sancaktar, 2004: 349).
Toplantı özgürlüğünden bahseden 11. maddenin ilk fıkrasında yer alan
“herkes asayişi bozmayan toplantılar yapmak” ifadesinde kamu düzeninin
aksamasına sebep olmayacak şekilde herkesin toplantı yapma hakkının olduğu
belirtiliyor. Aksi durumlarda, yani asayişin bozulduğu toplantı, yürüyüş ve gösteriler
20
11. madde kapsamında yer almaz ve bu iç hukuk kapsamında değerlendirilir.
“AİHS’ni imzalamış devletler hukuka uygun gösterilerin barışçıl bir biçimde
yapılmasını sağlamak için makul ve gerekli tedbirleri alma yükümlülüğünde ise de
tedbir akmak üzere uygun araçları seçerken geniş takdir yetkisine sahiptirler.
Mahkeme, bu konuda Devletin yükümlülüğü tedbir almak olup sonucun
gerçekleşmesi olmadığından, olayda tartışılabilir bir hak ihlali iddiası bulunmadığı
için toplanma özgürlüğü bakımından 13. Maddenin uygulanabilir olmadığına karar
vermiştir” (Tezcan, 2004: 350).
Örgütlenme hürriyeti bağlamında incelediğimizde “toplantı yapma hakkı”
örgütlenme hürriyetinin ilk basamağını oluşturmaktadır. Siyasal bir örgüt olan Siyasi
Partilere ait personellerin toplantı yapma hakkı, örgütlenme hürriyetinin en etkili
kullanılacağı alandır. Ayrıca belirtmek gerekir ki “toplantı yapma hakkı sadece siyasi
amaçlar içermez, toplumun her kesiminin kullanabileceği bir hak olup, bu haktan
tüzel kişilerde faydalanabilmektedir. Toplantı yapma hakkı ile sadece kapalı
alanlarda yapılan toplantılardan bahsedemeyiz, gösteriler, grevler, yürüyüşler,
mitingler ve özel toplantılarda bu hakkın kullanıldığı alanlardır” (Tezcan, Erdem ve
Sancaktar, 2004: 349).
“Devletler, gösteri ve toplantıların serbestçe organize edilebilmesi için ve
yapılabilmesi için gerekli önlemleri almalıdır. Bu hakkın etkili şekilde
kullanılabilmesi için ilgili devlet tarafından müdahaleden kaçınma yükümlülüğünün
yerine getirilmesi gerekli olmakla birlikte; bu yükümlülük tek başına yeterli kabul
edilmeyecektir” (Telli, 2012: 30).
Devletler; toplantı yapma özgürlüğünü kullanmak grupları, asayişi
bozabilecek durumları olan toplantıları reddetme yanlısıdır. Özellikle Türkiye gibi
toplumlarda iki zıt grubun karşı karşıya kalma ihtimali kamu düzeni açısından
devletler tarafından bu özgürlüğü sınırlandırmaktadır ve ya ertelenmektedir. Burada
anlatılmak istenen kısaca şudur ki; düzenlenmek istenen toplantının şiddet içermesi,
başkalarının temel hak ve hürriyetlerini engelleyecek durumlar teşkil edecek olursa
bu toplantılar 11. madde bağlamında yer almaz ve 11. maddenin ikinci fıkrasında
devletlere tanınan haklar devreye girecektir.
21
“Kamuya açık toplantı ve gösterilerin izin sistemine tabi tutulması, hakkın
özüne müdahale sayılmaz” (Ünal, 2001: 288). Bundan dolayıdır ki çatışma, kargaşa,
kargaşa ortamına sürüklenebilecek barışçıl, zararsız toplantı yapma hakkına da
devletler bazen izin vermeyebilir. Önlem niteliği taşıyan bu hakta yapılmak istenen,
toplantıya karşı gösteri yapılabileceği ve bu karşıt gösteriyle beraber şiddet içerikli
eylemlere dönüşebilmesi muhtemel olan toplantılara devletler izin vermeyebilirler.
Partilerin organize ettiği toplantıların, herhangi bir sebepten bağımsız
ve yoksun olarak veya yalnızca gerçekleşmesi neredeyse olanaksız
varsayımlara dayandırılarak sınırlandırılması, siyasi partilerin gösteri yapma
ve kendi fikirlerini savunma haklarından mahrum bırakılması anlamına gelir.
Bu tarz sınırlandırmalar ise siyasi partilerin dernekleşme, toplantı yapma ve
ifade özgürlüğünün bir arada ihlaline yol açacaktır. Bu şartlar altında, toplum,
farklı fikirler edinmekten mahrum kalmış olacağından, siyasi bir meselede
farklı fikirlerin üretilmesinden de artık söz edilemeyecektir. Bunun
demokratik toplum düzeniyle bağdaşmayacağı da açıktır(Telli, 2012: 33).
İlgili özgürlük Türk Anayasasında da güvence altına alınmıştır. TC
Anayasası’nın 34. Maddesinde düzenlenen hak, “herkes, önceden izin almaksızın,
silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkına sahiptir”
(http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34, 01.11.2014).” AİHS’ye
paralel olarak hazırlanan maddede göze çarpan “silahsız ve saldırısız” kısmı
sözleşmede kullanılan “asayişi bozmayan” kısma atıfta bulunarak o kısmı
destekleyen bir yapıdadır. Devamında yer alan “toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı
ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve
genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve
kanunla sınırlanabilir” (http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34,
01.11.2014) Yine 11. Maddenin 2. Fıkrasıyla birbirini tamamlar niteliktedir.
4.2- DERNEK KURMA HAKKI
Dernek kurma hakkı yine 11. maddenin 1. fıkrasında yer almaktadır, bu
fıkrada yer alan “Dernek kurmak” kısmı ile belirtilmiştir. Dernek kurma hakkı
Kolektif özgürlükler kapsamı içinde yer alan bir haktır. Sanayi devriminin olduğu
yüzyıla kadar özgürlükçü düşünceler işçi sınıfı içerisinde pek yaygın değildi.
Dolayısıyla hukuksal metinlerde yer alan hak ve özgürlüklerden sadece siyasal
22
bilince sahip olan kesim yararlanıyordu. “Sanayi Devrimi ile beraber güç kazanan
işçi sınıfı, siyasal bilincinde artması ile güçlü bir konum elde etmişlerdir. İşçi
sınıfının bu uyanışı devamında bazı siyasal hakların istenmesinin önünü açmıştır, bu
haklar seçme, seçilme, çalışma şartlarının iyileştirilmesi, siyasi örgütlenme hürriyeti,
dernek ve sendika kurma hakları gibi temel hak ve hürriyetler alanında yer alan bu
konular istek konusu olmuştur” (Aslan, 2005: 4).
“Dernek özgürlüğü, bireylerin bir araya gelerek tek başına
gerçekleştiremeyecekleri amaç ve isteklerini karşılamak, aynı doğrultudaki ortak
menfaatlerini korumak ve savunmak ve bu hususta yardımlaşma ve dayanışmayı
örgütlü bir şekilde yapmak için dernek kurması, kurulan derneğe üye olması, dernek
bünyesinde faaliyet yürütmesi ve yürütülen faaliyetlere katılabilmesi hakkıdır.
“Dernek özgürlüğü, örgütlenme özgürlüğünün en önemli görünüm şekillerinden
birisini oluşturmaktadır” (Aslan, 2005: 4).
“AİHM, Le Compte, van Leuven et de Meyere/ Belçika davasında derneğin,
kişilerin serbest iradeleriyle kurulan, belli bir amaç güden, örgütlü bir kuruluş ve
kişiler topluluğu olduğunu belirtmiştir” (Aslan, 2005: 21). Sözleşmeye göre
dernekler ticari amaçla kurulamamaktadır ve bu kurulacak derneklerin amaçları
toplumsal ahlak ve görgü kurallarına uygun olmak zorundadır.
Dernek özgürlüğü ile ifade edilmek istenen kişinin bir derneğe üye
olabileceği, başkalarıyla birlikte dernek kurabileceği ve zorunlu olarak üye
yapılamayacağını içermektedir. “Derneklerin belirleyici unsurlarından olan
gönüllülük ve irade unsurunun olumsuz yönü, kişinin mevcut bir derneğe üye olmaya
veya başkalarıyla birlikte dernek kurmaya zorlanamamasıdır” (Ünal, 2001: 291).
Dernek özgürlüğü, AİHS kapsamında demokrasinin gerekleri arasındadır. Derneklere
ait iç düzenlemeler sözleşmeci devletlerin iç hukukunu ilgilendiren konulardır fakat
bu düzenlemeler sözleşmeye aykırı nitelikte olmamalıdır.
23
4.3- SENDİKA KURMA VE SENDİKALARA KATILMA HAKKI
Bu hak sendika kurma, sendikalara katılma özgürlüklerini ifadede eder. 11.
madde de sendika ile ilgili bir kapsam yoktur. Sendikalara derneksel faaliyetlerde
bulunup üyelerinin haklarını savunmak amaçlı kurulmuş yapılardır. Tanımdan da
anlaşılacağı üzere sendikalar, dernek kapsamı içinde yer almaktadır. “Bu anlamda
derneklerden farkı, örgütsel yapı bakımından değil, amaç ve fonksiyonları
bakımındandır. Sendikalarda mesleki amaçlar ön plana çıkar. Bu bakımdan sendika
özgürlüğü, dernek özgürlüğünün sosyal ve mesleki bağlamda anlatımıdır, diyebiliriz.
Bugün pek çok Batı ülkesinde sendikalar kanunu yoktur ve konu dernek hukuku ve
kanunu çerçevesinde düzenlenmektedir” (Aslan, 2005: 12). Dernek özgürlüğü ile
aynı kapsamda yer aldığından dernek özgürlüğüne ait tüm hukuki kural ve kanunlar
sendikalar için de geçerlidir.
Sendikalar üyelik koşulları gibi iç düzene ait alanlarda serbest olmalıdır.
“Devletlerin sendikalara karşı olan görevleri, sendikaların pozisyonlarını kötüye
kullanarak üyelerinin hakkını korumak ve haksız yere sendikalardan kovulmalarını
önlemektir” (Ünal, 2001; 292). Sendikaların şüphesiz en önemli görevi, üyeleri adına
toplu sözleşmeler gibi müzakere süreçlerine öncülük etmektir. Fakat şöyle de bir
durum vardır ki; AİHM sendikaların toplu sözleşmelere taraf olarak katılmasını,
grev, lokavt gibi eylemlerin örgütlenme özgürlüğü kapsamında yer almayacağını
örnek davalarda verdiği kararlarla göstermiştir.
Barolar, tabip odaları, şoförler odaları gibi meslek kuruluşlarına olan
üyelikler sendika üyeliği kapsamında yer almamaktadır. Bu gibi kuruluşları AİHM
meslek kuruluşları olarak kabul etmiş ve “buralara yapılan kayıt mecburiyetleri
ulusal hukuk konusudur” şeklinde kararlar alınmıştır benzer davalarda. Ayrıca bu
tarz meslek mensuplarının sendika kurabilme hakları olduğu da bu kararlarda
hatırlatılmıştır.
“Sendikacılık hareketi, işçilerin haklarını korumak için örgütlenmeye
başlamaları ile doğmuş ve gelişmiştir. Siyasi partilerin doğuşunda da yine işçi
sınıfının örgütlenmesi başlıca rolü oynamıştır. Bu sebeplerle kolektif özgürlüklerin
tek tek gelişiminden değil, bir bütün olarak tanınmasından söz etmek daha
24
uygundur” (Kabaloğlu, 2000: 49). 19. yüzyılda başlayan sendikacılık hareketleri,
muhatap ülkeler tarafından her ne kadar açılım konusu edilmiş olsalar da
sendikalaşmanın hukuksal zeminde yer bulması 20. yüzyılda olmuştur, özellikle 2.
Dünya Savaşı’ndan sonra siyasi partilerin hukuksallaştırılmasıyla aynı dönemde
hukuk konusu olmuştur.
4.4- PARTİLEŞME HAKKI
Partileşme hakkı da aynı sendikalaşma özgürlüğünde olduğu gibi 11. madde
de yer almamıştır. Fakat Partileşme özgürlüğü de örgütlenme hürriyeti kapsamında
yer almaktadır. TBKP davasında “ bireyler, ortak çıkarı ilerletmek için gönüllü
olarak bir araya geldikleri yerlerde dernek kurma özgürlüklerini kullanacaklardır.
Siyasi partiler bu nedenle 11. madde çerçevesinde klasik örgütlenme örnekleridir”
(Ermumcu, 2006; 3) şeklinde yorumlamıştır. Siyasi parti özgürlüğü uluslararası
alanda birçok defa insan hakları sözleşmelerinde dernek özgürlüğü kapsamında kabul
edilmiştir. Fakat ‘Siyasi Partilerin Tarihsel Evrimi’ başlığında belirttiğimiz gibi
Partileşme hakkı birçok Avrupa ülkesinde 2. Dünya savaşından sonra ulusal hukukta
kendine yer edinmiştir.
Siyasi partiler, siyasete katılma, siyasi iktidarı kullanma ve karar alma
sürecinde önemli role sahip olmakla birlikte, siyasal hak ve özgürlüklerin
kullanılmasında en etkin araçlardır. Günümüz demokrasi anlayışı, temsili esas
alması ve oy verme hakkının partiler aracılığıyla kullanılması nedeniyle,
“partiler demokrasisi” şeklinde nitelendirilmektedir. Siyasi parti özgürlüğü,
kaynağını siyasal düşünce özgürlüğünden almaktadır ve siyasal düşüncenin,
topluca ve sürekli bir örgüt ve program çerçevesinde kullanılmasının özgül
biçimidir.
Örgütlü grup olarak siyasi parti özgürlüğü, serbestçe kurulma,
faaliyetleri serbestçe sürdürme ve varlık güvencesi öğelerini kapsar. Belli görüş
etrafında toplanan bireylerin önceden izin almaksızın siyasi parti kurabilmeleri
ve örgütlenebilmeleri siyasi partilerin varlık güvencesinin ön koşuludur. Siyasi
partilerin üyelerinden ayrı, bağımsız varlığı hukuk tarafından korunmaktadır
(Abdülhakimoğulları, 2000; 20, 21).
Dernekler hukukunda yer alarak örgütlenme hürriyeti kapsamına giren
partilerin derneklerden en önemli farkı amaç konusundadır. Siyasi partiler iktidarı ele
geçirmeye çalışırken, dernekler Baskı Grubu dediğimiz oluşumlardan öte
25
gidemezler. Diğer bir fark ise, örgütlenme noktasındadır, Partilerin örgütleri ülke
çapında olabilirken, derneklerde bu kadar yaygın değildir.
Son olarak değinebileceğimiz nokta ise AİHM’de siyasi partiler konulu
davalara en çok taraf olan ülke Türkiye’dir. Başta TBKP davası olmak üzere; Saadet
Partisi (SP), Özgürlük ve Demokrasi Partisi (ÖZDEP),Refah Partisi (RP), Halkın
Emek Partisi (HEP) ve Demokrasi Partisi (DEP) gibi Türkiye aleyhine açılan birçok
dava mevcuttur.
26
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE SINIRLARI
1.ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİNİN ULUSAL HUKUKTAKİ
YERİ
Bulunduğumuz coğrafya üzerinde siyasi oluşumların tanınması yakın tarihte
gerçekleşmektedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde her ne kadar azınlıkların
kurduğu siyasi örgütlenmeler olsa da bunlar, siyasi parti kavramı altında
değerlendirilmemektedir. Siyasi partilerin ortaya çıkışı 20. Yy’in başlarında olmuşsa
da bu partilerin, çok öncelerden bir örgütlenme içinde oldukları da bilinmektedir.
“Siyasi partilerin, anayasada düzenlenmeleri, iki temel nedene
dayanmaktadır. Öncelikle siyasi partiler, demokratik siyasal yaşam açısından hayati
önem taşımaktadırlar. Bu nedenle siyasi partilere anayasal güvence sağlama amacı
güdülmektedir. İkinci olarak, anayasal düzenleme ile siyasi partiler, herhangi bir
tüzel kişilikten daha üstün bir hukuki statüye kavuşturulmaktadır” (Özbudun, 1995;
444).
1.1 CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM
Osmanlı Devleti’nde 1876 yılına kadar hiçbir siyasi parti hukuki kapsam
içerisinde yer almamıştır. “Osmanlı devletindeki ilk siyasal dernekler, azınlıklar
tarafından milli bağımsızlık amacıyla kurulmuş olan bazı ihtilal komiteleridir”
(Perinçek, 2008; 37). Osmanlı Devletinde ilk örgütlü siyasi kitle olarak Genç
Osmanlıları değerlendirmek yanlış olmayacaktır.
Osmanlı’da siyasi partiler ile ilgili ilk düzenlemeler Kanun-i Esasi’de yer
almıştır. 1876’da 1.Meşrutiyet’in ilanında Osmanlı’nın anayasallaşma
hareketlerinden olsa da burada cemiyet kurma özgürlüğü tanınmamıştır. Nihayet
“cemiyet kurma hürriyeti Kanun-i Esasi’de 1909 yılında yapılan değişiklikten sonra
serbest olmuş ve 1909 tarih ve 310 sayılı Cemiyetler Kanunu ile cemiyet kurmak
27
izne bağlanmıştır. Böylelikle birçok siyasi derneğin ve siyasi partinin kurulması ve
faaliyet göstermesi söz konusu olmuştur” (Dinler, 2003; 23).
Kanun-i Esasi’nin 120. maddesinde “Kanûn-ı mahsûsuna tebaiyet şartı ile
Osmanlı’lar hakk-ı içtimaa mâliktir. Devlet-i Osmaniye’nin temamiyet-i mülkiyesini
ihlâl ve şekl-i Meşrutiyet ve Hükûmeti tağyir ve Kanûn-ı Esâsî ahkâmı hilâfında
hareket ve anâsır-ı Osmaniye’yi siyaseten tefrik etmek maksatlarından birine hâdim
veya ahlâk ve âdâb-ı umûmîyeye mugayir cemiyetler teşkili memnû’ olduğu gibi,
ale-l-ıtlak hafî cemiyetler teşkili de memnudur” (Şimşek, 2007; 21) hükmü yer
almıştır.
Meşrutiyetin ilanından sonra, her ne kadar çok sayıda parti kurulmuş
ise de, ülkede en köklü ve örgütlü cemiyet, İttihat ve Terakki idi. Bu cemiyet
çok geçmeden dizginleri ele almaya başlayarak baskıcı uygulamalarını yavaş
yavaş hissettirmeye başlamış ve ilk belirtisini de, Meşrutiyetin ilanından sonra
1908 yılında yapılan seçimlerde göstermiştir. 1908 seçimlerine İttihat ve
Terakki Cemiyeti, Ahrar Fırkası ve bazı adaylar katılmıştır. Fakat seçim İttihat
ve Terakki Cemiyeti’nin şiddetli baskı ve denetimi altında yapılmış ve sadece
bir muhalif üye parlamentoya seçilebilmiştir (Küçük, 2005; 89).
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bir parti mi yoksa cemiyet mi olduğu konusu
yöneticiler arasında her zaman tartışılagelmiş bir konu olmuştur. “Cemiyet, meclis
dışında ki örgütlenmeyi, fırka ise meclis içinde ki örgütlenmeyi” (Perinçek, 2008;
40) ifade ediyordu. Nihayet 1913 yılında kabul edilen Tüzük ile İttihat ve
Terakki’nin bir siyasi parti olduğu kabul edildi. Ve bu olayla beraber İttihat ve
Terakki’nin ilk siyasi parti olduğunu söyleye biliriz.
“II. Meşrutiyet döneminde 25 kadar siyasal cemiyet veya siyasal parti
kurulmuştur” (Payaslıoğlu, 1996; 20). Bu 25 parti içerisinde İttihat ve Terakki’ye
muhalefet olabilen tek parti de Hürriyet ve İtilaf Fırkasıdır. “21 Kasım 1911 tarihinde
kurulan bu fırka, türdeş olmayan bir yapıya sahipti” (Perinçek, 2008; 40).
Cumhuriyet öncesi son bir cemiyette kuşkusuz Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti olacaktır.
Müdafaa-i hukuk cemiyetleri, 15 Mayıs 1919'da İzmir'in işgali üzerine
Türkiye'nin çeşitli kent ve kasabalarında oluşturulan ve Milli Mücadele'nin ilk
örgütsel çekirdeğini oluşturan sivil kuruluşlara verilen adı Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetleri, Mondros Mütarekesi'nin imzalanması sonucunda kurulmuştur. 4
Eylül 1919'da toplanan Sivas Kongresi'nde tüm Müdafaa-i Hukuk örgütleri
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şemsiyesi altında
toplanmıştır. Bu cemiyet daha sonra Halk Fırkası ve Cumhuriyet Halk
Fırkası/Partisi adıyla Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu siyasi örgütü olacaktır.
28
Merkez Erzurum'dur. Ermenilere karşı mücadele edilmiştir
(http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCdafaa-i_hukuk_cemiyetleri,
28.11.2014).
1.2 1924 ANAYASASI DÖNEMİ
1924 Anayasası dönemini anlatmaya başlamadan, döneme hâkimiyetini
koyan partiden yani Cumhuriyet Halk Partisi’nden (CHP) bahsetmek gereklidir.
Çünkü 1924 Anayasası’nda siyasi partilere ilişkin bir düzenleme olmamasına
rağmen, Anayasa’nın kabulünden önce bir siyasi parti faaliyete girmiştir. 9 Eylül
1923 yılında Halk Fırkası olarak kurulmuş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin (TC) ilk
siyasi partisi olma lüksünü elinde tutmaktadır.
1924 Anayasası’nın kabul edilmesi ile 1876 Anayasası yürürlükten
kalkmıştır. “1876 Anayasasının cemiyetler ve siyasi partilere ilişkin hükmünün
yerini, yeni Anayasanın 70. maddesi almıştır” (Küçük, 2005; 95). 1924
Anayasasında siyasi partiler ile ilgili açık bir hüküm yer almamıştır, bundan dolayı
siyasi partiler dernek kurma hürriyeti kapsamında değerlendirilmiştir. 1924
Anayasası’nda yine siyasi partilere ilişkin yasaklama nedenine rastlanmamıştır.
1926’da Medeni Kanun’un yürürlüğe girmesiyle, hükümetin siyasi partiler
üzerinde ki denetimi sadece kanuna ve ahlaka aykırılık ilkesi ile sınırlandırılmıştır.
1938 yılına kadar siyasi parti kurulmasında tamamen hukuki özgürlük olmasına
rağmen “28 Haziran 1938 tarih ve 3512 sayılı cemiyetler Kanunu’na göre;
cemiyetlerin kurulması önceden izne bağlanmış, siyasi amaçlı cemiyetlerin yani
siyasi partilerin tüzük ve Beyannamelerini İçişleri Bakanlığına vermeleri ve faaliyete
geçebilmeleri için tescil olduklarını gösteren belgeyi alma zorunluluğu getirilmiştir”
(Şimşek, 2007; 19).
Türkiye’de iktidarı elinde bulunduran CHP, Muasır Medeniyetler Seviyesine
ulaşma amacında ki ilk çalışmalarından birisi muhalefet partisinin kurulması
olmuştur. Ondandır ki 1924 yılında Kurtuluş Savaşı önderlerinden Kazım Karabekir
ve Ali Fuat Paşaların önderliğinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur.
Bu fırkanın en büyük önemi TC tarihinin ilk muhalefet partisi olmasıdır.
“Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Sait isyanın sebebiyle çıkarılan Takrir-i
29
Sükûn Kanunu’nun verdiği yetkiyle irticaı körüklediği gerekçesine dayandırılarak 5
Haziran 1925 tarihinde hükümetçe yasaklanmıştır” (Tunaya, 1984; 614). Ve
örgütlenme hürriyeti açısından incelediğimizde Türkiye’de örgütlenme özgürlüğü
elinden alınan ilk Siyasi Parti’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmuştur.
Sonuç olarak; “1924 Anayasası’nın 70. maddesinde, dernek kurma hakkı
Türklerin doğal haklarından biri olarak belirtilmektedir. Cumhuriyet sonrasında
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)1945’lere kadar tek ve hâkim parti olarak siyasal
yaşamda yerini almıştır. 1946 yılında 3512 sayılı Cemiyetler Yasasında yapılan
değişiklik ile siyasi partilerin kurulmasında serbestlik ilkesi kabul edilerek çok partili
döneme geçiş sağlanmıştır” (Turhan, 2001; 100).
1.3 1961 ANAYASASI DÖNEMİ
1961 Anayasası’na kadar siyasi parti özgürlüğüne hiçbir anayasada
değinilmemiştir. 1961 Anayasası bu yönüyle siyasi partiler açısından bir milat
niteliğindedir. 1961 Anayasası ile aiyasi partiler ilk defa anayasal güvence altına
alınmıştır. “1961 Anayasası’nın siyasi partilere ilişkin düzenlemeleri Siyasi Haklar
ve Ödevler başlığı altındaki dördüncü bölümde madde 56 ve madde 57’de
düzenlenmiştir” (Şimşek, 2007; 21).
56. madde 30.06.1971’de 1421 sayılı yasa ile değiştirilmiş ve
maddeye “son milletvekili genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az
yüzde beşini alan veya bu seçimlerde Millet Meclisinde grup teşkil edecek
sayıda milletvekilliği kazanmış bulunan siyasi partilere Devletçe yapılacak
yardım kanunla düzenlenir ” kısmı eklenmiştir. Madde 57’ de ise siyasi
partilerin uyacakları esaslar üzerinde durulmuştur. Maddenin ilk şeklinde
siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve
hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet
ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda
olduğu belirtilmiş, uymayan partilerin temelli kapatılacağı vurgulanmıştır.
Ayrıca, siyasi partilerin gelir kaynakları ve giderleri hakkında Anayasa
Mahkemesine hesap vereceği; partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, Anayasa
Mahkemesine ne suretle hesap verecekleri ve bu Mahkemece mali
denetimlerinin nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla
düzenleneceği belirtilmiştir. Kapatma davalarına Anayasa Mahkemesi’nin
bakacağı ve kararı ancak Anaysa Mahkemesi’nin vereceği hükmü yine bu
kanunun içerisinde yer almıştır. 57. madde 1699 sayılı yasa ile değiştirilmiş,
siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetlerinin, insan hak ve
hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet
30
ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda
olduğu belirtilmiş, bunlara uymayan partilerin temelli kapatılacağı
vurgulanmıştır.(Şimşek, 2007; 23, 24)
1961 Anayasası ile beraber yapılan düzenlemeler sadece siyasi partiler
alanında olmadı tabi ki. 1961 Anayasası ile Anayasa Mahkemesi de kurulmuş oldu.
Anayasa Mahkemesi’nin bizim açımızdan önemli olan tarafı ise, asıl konumuz olan
Siyasi Parti Kapatma Davaları bu mercii de görülmektedir. 1961 Anayasası’nda
değinilen bir diğer husus “Siyasi partilerin, demokratik düzenin vazgeçilmez
unsurlarıdır” gerçeği olmuştur. Daha önceden izne bağlanan siyasi partilere katılma
hakkı, önceden izin almaksızın kullanılabilmektedir. Yine 1961 Anayasası’nda siyasi
partiler ve dernekler birbirinden net olarak ayrılmıştır.
Siyasi partilerin Anayasa gereğince uymak zorunda oldukları esaslar şu
şekilde düzenlenmektedir;
Madde 57/1: “Siyasî partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak
ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin
ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır. Bunlara
uymayan partiler temelli kapatılır.”
Madde 57/2: “Partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, Anayasa Mahkemesine
hangi hallerde ve ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin
hangi hallerde ve nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla
düzenlenir.”
Madde 57/3: “Partilerin iç çalışmaları ve faaliyetleri, demokratik esaslara
uygun olarak düzenlenecektir.”
Madde 19/5: “Kimse, Devletin sosyal, iktisâdî, siyasî veya hukûkî temel
düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsi çıkar
veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını
yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. Bu yasak
dışına çıkan veya başkasını bu yolda kışkırtan gerçek ve tüzel kişiler hakkında,
kanunun gösterdiği hükümler uygulanır ve siyasi partiler Anayasa Mahkemesince
temelli kapatılır.”
31
“57. madde, 1973 yılında 1699 sayılı yasa ile değişikliğe uğramış, siyasi
partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetlerinin, insan hak ve hürriyetlerine
dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet ülkesi ve milletiyle
bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda olduğu belirtilmiş, bunlara
uymayan partilerin temelli kapatılacağı vurgulanmıştır” (Şimşek, 2007; 25).
1.4 1982 ANAYASASI DÖNEMİ
80 Darbesinin akabinde Türkiye demokrasisi büyük bir yara almış, Türkiye
için kullanılan Siyasi Partiler Mezarlığı sıfatı tam yerinde bir anlamı ifade etmiştir.
Darbe ’den hemen sonra bir anayasa ihtiyacı belirmiş ve 1982 yılında kabul edilen
anayasa 1961 Anayasası’nın tersine sınırlandırıcı bir politika izlemiştir.
1982 Anayasası’nda, 1961 Anayasası’ndan süre gelen siyasi partiler ile ilgili
düzenlemeler hemen hemen aynı düzeyde devam etmiştir. 1982 Anayasası’nda siyasi
partileri güvence altına alan hükümler 68 ve 69. maddelerde düzenlenmiştir.
68. madde “Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma” hükümleri ile
düzenlenmiştir. Buna göre “Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere
girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz
yaşını doldurmuş olmak gerekir.” hükümleri belirtilmiştir.
İkinci paragrafta yine siyasi partilerle ilgili; önceden izin almadan kurulduğu,
anayasa ve kanunlar içinde faaliyetini sürdürdüğü, tüzük ve programlarının devletin
ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, millet egemenliğine,
demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamayacağı kanun içerisinde
belirtilmiş; sınıf veya zümre egemenliğini veya herhangi bir tür diktatörlüğü
savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayan siyasi partiler kurulamayacağının üstünde
durulmuştur.
23.07.1995 tarihinde 4121 sayılı kanunla 68. madde de değişiklikler
yapılmıştır. Bu değişiklikler 68. Madde de aşağıda belirtilen şekilde değiştirilmiştir.
32
Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve
partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yaşını
doldurmuş olmak gerekir.
Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun
hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.
Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin
bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına,
eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve lâik
Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya
herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç
işlenmesini teşvik edemez.
Hâkimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organları
mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri,
yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri,
Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî
partilere üye olamazlar.
Yükseköğretim elemanlarının siyasî partilere üye olmaları ancak
kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasî partilerin merkez
organları dışında kalan parti görevi almalarına cevaz veremez ve parti üyesi
yükseköğretim elemanlarının yükseköğretim kurumlarında uyacakları esasları
belirler.
Yükseköğretim öğrencilerinin siyasî partilere üye olabilmelerine
ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.
Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar.
Partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların tabi olduğu
esaslar kanunla düzenlenir.( http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm,
28.11.2014).
1982 Anayasası’nın 69. Maddesinde ise siyasi partilerin uyacakları esaslar
düzenlenmiştir. İlk paragrafta “Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve
çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla
düzenlenir.” Şeklinde hüküm verilerek Demokrasi ilkelerine uyumluluğun önemi
vurgulanmıştır.
Yine bu madde de 68. Madde gibi değişikliğe uğramış; 23.07.1995
tarihinli 4121 sayılı kanunla şu şekilde değişikliğe uğramıştır.
Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.
Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu
kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasî
partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti,
33
bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar
kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken
Sayıştaydan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda
vereceği kararlar kesindir.
Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava
üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır.
Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası
hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.
Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı
eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin
işlendiği bir odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi
halinde karar verilir. (Ek cümle: 3.10.2001-4709/25 md.) Bir siyasî parti, bu
nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum
o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim
organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya
grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller
doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde,
söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.
(Ek: 3.10.2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre
temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî
partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına
karar verebilir.
Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.
Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan
kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin
kesin kararının Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından
başlayarak beş yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve
deneticisi olamazlar.
Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda
olmayan gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli
olarak kapatılır.
(Değişik: 3.10.2001-4709/25 md.) Siyasî partilerin kuruluş ve
çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen
veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim
harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir .(
http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm, 28.11.2014).
34
2. ASKERİ MAHKEME KARARINCA KAPATILAN SİYASİ
PARTİLER
Siyasi parti kapatma kararları her ne kadar Askeri Mahkeme’nin yetki alanı
içerisinde yer almasa de Türkiye’de belli dönemler de, bu yetki aşımı yaşanmış ve
özellikle 12 Eylül Darbesi, siyasi partiler açısından bir kıyım dönemi olarak lanse
edilmiştir. Türk Silahlı Kuvvetleri, (TSK) özellikle darbe öncesi olayların sorumlusu
olarak siyasi partileri görmekteydi. “Türk Silahlı Kuvvetleri, 12 Eylül 1980 İhtilaline
neden olan terör ve şiddet olaylarının siyasal partilerin yol açtığı ideolojik
kutuplaşmadan kaynaklandığını ileri sürerek, partilere şüphe ile yaklaşmıştır”
(Akartürk, 2002; 124).
1980’nin 12 Eylül günü TRT’de açıklama yapan Milli Güvenlik Kurulu
(MGK), Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetime el koyduğunu duyurdu. “Parlamento
üyelerinin dokunulmazlıklarının kaldırıldığı ülke geneline ilan olunmuş ve partilerin
12.09.1980 öncesi dönemin et etkili sorumlularından birisi olduğu belirtilmiş ise de,
onların ne faaliyetleri durdurulmuş, ne de feshedilmiştir” (Küçük, 2005; 198). Siyasi
partilerin kapatılması gün devamında yönetime el koyan MGK Başkanı Kenan Evren
tarafından tine TRT’de açıklanmıştır. Kenan Evren’in açıklamasında sadece siyasi
partilerin men edilmesinden bahsedilmemiştir. Aynı zamanda her türlü siyasi
faaliyetin yasaklanması ve bu faaliyetlerin yeni bir Anayasal düzenlemeye kadar
durdurulduğu belirtilmiştir. Bu dönemde dokunulmazlıkları kaldırılan siyasilerden
bazıları can ve mal güvenliği bahanesi ile TSK tarafından alıkonulmuştur. Siyasi
partilerin feshine dair kabul edilen kanun aşağıda verilmiştir.
Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun
Kanun No. 2533 Kabul Tarihi : 16.10.1981
MADD E 1. — 12 Eylül 1980 tarihine kadar kurulmuş olan ve faaliyetleri
Milli Güvenlik Konseyinin 7 Numaralı Bildirisi ile yasaklanmış bulunan
bütün Siyasi Partiler; tüm merkez, il, ilçe ve diğer şube teşkilatları, kadın ve
gençlik kolları, temsilcilik, lokal ve diğer adlarla kurulan her türlü yardımcı
kuruluş ve yan organları ile birlikte feshedilmişlerdir.
35
MADDE 2. — Feshedilmiş bulunan; Siyasi Partilerin ve her türlü yardımcı
kuruluş ve yan organlarının para dahil taşınır ve taşınmaz bütün malları bu
Kanun yürürlüğe girdiği tarihte Hazineye geçer.
MADDE 3. — Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kurucusu Atatürk'ün
düzenlediği vasiyetnameye göre, maliki olduğu bütün para ve hisse
senetleriyle Çankaya'daki taşınır ve taşınmaz mallarının, o tarihte mevcut tek
parti olan Cumhuriyet Halk Partisine belirttiği şartlarla tevdi ettiği idaresi
görevi; bu Kanun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren vasiyetname uyarınca
tam ve noksansız olarak Devlet Başkanlığı Genel Sekreterliğince ifa olunur.
MADD E 4. — Siyasi Parti mallarının Hazineye intikaline ilişkin tasfiye
işlemleri, en geç bir ay içinde Maliye ve İçişleri Bakanlıklarınca müştereken
hazırlanacak yönetmelikte belirtilen usul ve esaslara göre bu Bakanlıklarca
yapılır.
MADDE 5. — 2325 sayılı Kanun hükümlerine göre Kayyım tayin edilmiş olan
Siyasi Partilerle ilgili tasfiye işlemlerinde bu Kayyımlar da diğer görevlilerle
müştereken görev ifa ederler. Tasfiye işlemi biten Siyasi Partideki Kayyımın
görevi kendiliğinden sona erer.
MADDE 6. — Milli Güvenlik Konseyi tarafından yeni bir kararla
değiştirilmedikçe 2 Haziran 1981 gün ve 52 sayılı Milli Güvenlik Konseyi
kararında yer alan hükümlerin uygulanmasına devam olunur.
MADDE 7. — 13 Temmuz 1965 tarih ve 648 sayılı Siyasi Partiler Kanunu ile
ek ve değişiklikleri yürürlükten kaldırılmıştır.
MADDE 8. — Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
MADDE 9. — Bu Kanun hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür. (Aykol, 2009;
325). 326).
Kenan Evren her konuşmasında özellikle eski dönem siyasetçilerinin
yasaklarının kaldırılmayacağını vurgulamış ve siyasi parti yasaklamalarının
kalkacağı tarihe doğru yaklaşılırken sürekli olarak yeni partiler ve temsilcilerden
bahsetmekteydi. Siyasi partilerin “İçişleri Bakanlığına müracaatla kurulup tüzel
kişilik kazanabilmeleri için 16.05.1993 tarihini beklemeleri gerekiyordu. 24.04.1983-
16.05.1983 tarihleri arasındaki 23 günlük süre içinde sadece siyasi parti kurmak için
gerekli olan ve SPK’nda ön görülen hazırlık çalışmaları ve bu yönde temaslarda
bulunma serbestisi getiriliyordu” (Küçük, 2005; 207).
Türkiye’de Askeri Mahkemeler tarafından kapatılan 20 küsur parti
bulunmaktadır. Bunlardan 18 tanesi 12 Eylül darbesinde, yönetime el koyanlar
tarafından kapatılan partiler ve diğer üçü ise daha önceden kapatılmış partilerdir.
Konumuzun devamında bu partiler ile ilgili bilgiler, kapanma sebepleri gibi çok
geniş olmayan bilgiler anlatılacaktır.
36
2.1. İSLAM KORUMA PARTİSİ (12 EYLÜL 1946)
“19 Temmuz 1946’da İstanbul’da Necmi Hüneş, Mustafa Özbek ve Ziya Süer
tarafından kurulmuş olan partidir”
(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 28.11.014). İslâm koruma
Partisi’nin isminde her ne kadar “parti” ibaresi geçse de, kuruluş dilekçesinin
“partinin maksadı” bölümünde her türlü siyaset ve siyasal partilerden uzak
durulacağı ifade edilmişti. Parti sıkıyönetim komutanlığınca 12 Eylül 1946 tarihinde
kapatılmıştır.
2.2. TÜRKİYE SOSYALİST EMEKÇİ KÖYLÜ PARTİSİ (16 ARALIK 1946)
Türkiye Komünist Partisi kadrolarının devamı niteliğinde olan partidir. 1946
yılında kurulan partinin kurucuları; “Dr.Şefik Hüsnü Deymer, Ragıp Vardar, Fuat
Bilego, İstefo Papadopulos, Emin Aydınlatan, Dr.Habil Amato, Müntakim Özmen,
Hayrettin Emin Manoğlu” (http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html,
28.11.2014). “Kurulmasından çok kısa bir süre sonra 2 No'lu Örfi İdare Mahkeme
tarafından aleyhlerine açılan dava sonucu "komünist mefküreli şahıslar tarafından
kurulduğu ve idare edildiği" gerekçesiyle kapatılmasına karar verildi. İstanbul
Sıkıyönetim Kurulu ise, partinin "memlekette içtimai bir zümrenin diğerleri üzerinde
tahakküm etmesini istediği" kararına vararak 16 Aralık 1946 tarihinde partiyi tüm
siyasi faaliyetlerden men ederek, yöneticilerini tutukladı”
(http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Emek%C3%A7i_K%C3%B6yl%C
3%BC_Partisi, 28.11.2014) .
2.3. TÜRKİYE SOSYALİST PARTİSİ (17 HAZİRAN 1952)
Marksist-Sosyalist ideolojideki parti 1946 yılında kurulmuştur. Parti
kurucuları; Av.Esat Adil Müstecaplıoğlu, Macit Güçlü, İhsan Kabalıoğlu, Aziz
Uçtay’dır. Parti, açılışından çok kısa bir süre sonra, 16 Aralık 1946 tarihli 947/62
37
sayılı Sıkıyönetim Komutanlığı kararı ile siyasi faaliyetlerden men edilmiştir. Parti
yöneticileri hakkında davalar açılmış ve bunlar beraat alarak salıverilmiştir.
“Haklarında açılan tüm davaların düşmesi üzerine, partinin ileri gelenleri,
TSP'yi yeniden kurmak üzere dilekçe verirler ve parti 20 Temmuz 1950 tarihinde
yeniden açılır. Kısa süre sonra bir defa daha, "komünist emellere hizmet etmek"
suçlaması ile aleyhlerinde dava açılır ve Eminönü Sulh ve Ceza Mahkemesi'nin 17
Haziran 1952 tarih, 57/99 sayılı kararı ile tüm siyasi faaliyerlerden men edilerek
kapatılır” (http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Partisi, 28.11.2014).
2.4. DEMOKRAT PARTİ (29 EYLÜL 1960)
Demokrat Parti, çok partili hayata geçişin iki kez teşebbüs edilip
başarılamamasından sonra, artık bu teşebbüslerin başarılı sonuçlar alındığının
göstergesidir. 1945 yılında özellikle tarım alanında ki Toprak Reformu Kanunu ile
bütçe görüşmelerinin yapıldığı sırada mecliste yaşanan tartışmalar Demokrat
Parti’nin kıvılcımları olarak nitelendirilebilir. “Toprak Reformu Kanunu
görüşmelerinde Adnan Menderes ve Celal Bayar tasarıyı şiddetle eleştirmiş ve
yapılan oylamada Menderes ve Bayar’ın yanı sıra, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve
Emin Sazak da ret oyu kullanarak bu milletvekillerine destek vermiştir. Bu Kanuna
muhalefet eden milletvekillerinin Bütçe Kanunu’na da muhalefet ettikleri
görülmektedir. Muhalefet konusundaki bu ortaklık, muhalefeti birleşmeye ve
taleplerini ortak hedefler çerçevesinde örgütlü bir şekilde savunmaya itmiştir”
(Özdemir, 2012; 189).
Bu toplantılardan sonra sürekli olarak bu kişiler kendi aralarında sık sık
toplantılar yaparak muhalif hareketi oluşturmaya başlayacaktır. Bu gelişmeler ve
devamında Dörtlü Takrir gibi söz sahibi olmaya başlayan kesimlerin artması çok
partili hayata geçişin sinyalleri olmuştur. “Bu dönemde İnönü’nün iktidar partisinin
karşısında denetim görevi yapacak bir muhalefet partisinin gerekliliği konusunda
yaptığı konuşma ise, yeni bir muhalefet partisi kurma yolundaki girişimlere de yeşil
ışık yakmıştır” (Özdemir, 2012; 189).
38
Tabi biz burada Demokrat Parti’nin tarihçesini anlatamayacağımız gibi
konumuzun özü olan Partinin Kapatılması konusunu işleyeceğiz. Demokrat Parti, 7
Ocak 1946'da kurulmuştur. 4yıl sonra yapılan seçimlerde 27 yıllık tek parti dönemini
sona erdirip, “Türkiye Cumhuriyeti'nde ilk defa serbest seçimle iktidarı kazanan
Türk siyasi partisidir. Sırasıyla 1950, 1954 ve 1957 seçimlerini kazanmış ve on yıl
boyunca (1950-1960) iktidar olmuştur. Kurucular; Celal Bayar, Prof. Fuat Köprülü,
Refik Koraltan, Adnan Menderes’tir” (Kaynar, 2007; 59).
18 Nisan’da, İnönü darbeye ışık yakan bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında
İnönü: “Eğer bir idare insan haklarını tanımaz, baskı rejimi kurarsa, o memlekette
ihtilal behemehâl olur. Böyle bir ihtilal dışımızda, bizimle münasebeti olmayanlar
tarafından yapılacaktır. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam. Şimdi
arkadaşlar, şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır. İhtilal,
meşru bir hak olarak kullanılacaktır” demiştir. Fakat İnönü’nün bu sözleri Tahkikat
Komisyonu’nun yasağından dolayı basına aksetmedi. Bunun ardından 27 Nisan
1960’ta Meclis Tahkikat Komisyonu’nun yetkilerini genişleten bir yasa çıkarıldı
(Tunçay, 2000: 187).
Bu durumlardan sonra iki parti arasında artan gerginlik iyice tırmanışa geçmiş
artık kanuni kısıtlamalara gidilmeye kadar varmıştır olaylar. İstanbul ve Ankara’da
yaşanan olaylardan dolayı sıkıyönetim ilan edildi Muhalefet ise ses getirecek bir
yürüyüş tertip etti. Sınırları zorlayan en son adım ise “Meclis Tahkikat
komisyonunun kurulmasına ilişkinde çoğunluğunun oluşturduğu meclis kararı oldu.
Buna göre; Komisyon, basın kuruluşları ve partilerin faaliyetleri ile ilgili olarak
sınırlayıcı ve yasaklayıcı bir dizi yetki ile donatıldı” (Akartürk, 2002; 113). İşte
bu bardağı taşıran son damla olmuştu.
“27 Mayıs’ta Menderes Eskişehir’deyken Türk Silahlı Kuvvetleri darbe
yaparak yönetime el koydu. Menderes Eskişehir’den Konya’ya giderken Kütahya’da,
Bayar ise Çankaya’da teslim alındı ve saat 04:30’da Ankara’da yapılan anonsla
ordunun yönetime el koyduğu bildirildi Cumhuriyet tarihinin ilk askeri darbesi olan
27 Mayıs, daha sonra ülkede askeri darbe anlayışının yerleşmesinde önemli bir
dönüm noktasını teşkil etti” (Özdemir, 2012; 190).
39
Darbenin ardından Menderes ve arkadaşları Yassıada’ya götürüldü.
Yassıada’da yapılan duruşmalarda Menderes, Bayar, Maliye Bakanı Hasan Polatkan
ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun idamına karar verildi. Ancak Bayar yaş
haddinden idamdan kurtuldu. Diğer DP milletvekilleri de müebbet hapse ve diğer
ağır cezalara çarptırıldı.
2.5. ADALET PARTİSİ (16 EKİM 1981)
1961 Yılında Ankara’da kurulan partinin kurucuları; Ragıp Gümüşpala,
Mehmet Yorgancıoğlu, Necmi Öktem, Cevdet Perin, Şinasi Osma, Tahsin Demiray,
Kamuran Evliyaoğlu, Ethem Menemencioğlu, İhsan Ünal, Muhtar Yazır, Emin
Açar’dır. 1980’e kadar ülkenin en etkili 2 siyasi partisinden birisi olmuştur. Milli
Birlik Komitesi’ncesiyasi partilerin "demokrat" adını kullanması yasaklandığı için,
partiye Adalet Partisi adı verilmiştir.
Adalet Partisi’nin kapatılması Kenan Evren ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin
yönetime el koymasıyla oluşmuştur. “16.10.1981’de Siyasi Partilerin kapatılmasına
ilişkin Kanun-2533 ile kapatıldı”
(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html., 28.11.2014).
2.6. CUMHURİYET HALK PARTİSİ (16 EKİM 1981)
“Cumhuriyet Halk Partisi, Mustafa Kemal liderliğinde, “Halk Fırkası” adıyla
9 Eylül 1923’de kuruldu” (Aykol, 2009; 183). Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin
devamı sayılmaktadır. Partinin adı 10 Kasım 1924 tarihinde “Cumhuriyet Halk
Fırkası”, 1935 yılında da son halini yani “Cumhuriyet Halk Partisi” adını almıştır.
“Genel Başkanlar: Mustafa Kemal Atatürk (1923-1938), İsmet İnönü (1938-
1972), Bülent Ecevit (1972-1983), Deniz Baykal CHP Genel Başkanı (1992-1995),
Hikmet Çetin (14 Şubat 1995 - 9 Eylül 1995), Deniz Baykal (Eylül 1995
Kurultayı’ndan, Genel Başkanlıktan ayrılma tarihine kadar), Altan Öymen (22-23
Mayıs 1999 CHP olağanüstü Kurultayı ile, 30 Eylül 2000 tarihinde yapılan
40
Olağanüstü Kurultay arasındaki dönem), Deniz Baykal 30 Eylül 2000 tarihinde
yapılan Olağanüstü Kurultay’da CHP Genel Başkanlığına seçildi”
(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 28.11.2014).
1970’lerin son yıllarında terör büyük boyutlara ulaşmış, ekonomik ambargo ve
döviz darlığı nedeniyle karaborsa, enflasyon ve ekonomik bunalım artmıştı.
Halk bunların çözümünü beklerken, sorunlar katlanarak büyüdü. Faili meçhul
cinayetler hızla arttı. Mevcut durum CHP hükümetinin itibarını yitirmesine
yol açarken, 1979 sonbaharında yapılan milletvekili ara ve senato kısmi
seçimlerinde oy kaybetmesine neden oldu. CHP yerini Demirel azınlık
hükümetine bıraktı.
Bu hükümet döneminde Cumhurbaşkanlığı seçimleri var olan sorunlara ek
olarak ortaya çıktı. Çünkü, Nisan 1980’den Eylül ayına kadar aylarca
cumhurbaşkanı seçilememişti. 24 Ocak 1980’de kabul edilen ekonomik
politikaların uygulanmasının ancak otoriter bir ortamda uygulanabilecek
olması, partilerin, kitlelerin ve sendikaların göstereceği tepkilerin ortadan
kaldırılması 12 Eylül müdahalesinin nedenleri arasında sayılmalıdır. 12 Eylül
askeri müdahalesinin yapılmasını kolaylaştıran bir başka unsur da, uluslararası
konjonktür olmuştur. İran ve Afganistan’da ABD ve Batı karşıtı güçlerin
iktidara gelmesi, Türkiye’deki müdahalenin önünü açtığı söylenebilir
(http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18, 28.11.2014).
Görüldüğü gibi 27 Mayıs darbesinde kapatılan partilerden birisi de Mustafa
Kemal ve arkadaşlarının kurduğu parti bile olabilmektedir.
2.7. CUMHURİYETÇİ GÜVEN PARTİSİ (16 EKİM 1981)
Milli Güven Partisi (MGP) ile Cumhuriyetçi Parti'nin birleşmesinden doğan;
kuruculuğunu yine bu partilerin kurucuları tarafından yapılan partidir. Mart 1973’te
Ankara’da kurulmuştur.
CHP IV. olağanüstü kurultayın sonucunu beklemeden istifalarını
veren Turhan Feyzioğlu ve arkadaşları yeni bir parti kurulması için
çalışmalara başlamışlardır. Kurulacak parti için düşündükleri yer merkezdir.
Kurulacak parti milliyetçi ve laik bir çizgide olacak, buna karşın faşizme ve
komünizme karşı olacaktır. Yeni partinin kuruluş çalışmaları içinde partinin
ismi konusu değişik arayışları gündeme getirmiştir. Turhan Feyzioğlu ve
arkadaşlarının istifalarından önce ortaya atılan Kemalist Halk Partisi ismi bu
konuda ilk teklifi oluşturmuştur (http://kisi.deu.edu.tr//gurcan.bozkir/16-
_Gurcan_Bozkir_275-308(1).pdf, 29.11.2014).
41
CGP, siyasi partilerin faaliyetlerinin yasaklandığı süreçten siyasi partilerin
kapatıldığı zamana kadar 12 Eylül askeri müdahalesini destekleyen bir partidir.
Demokratik yoldan iktidara gelmeyi düşünen bir partinin bu tarz bir müdahaleyi
savunması garipsenmektedir. CGP’de o dönemde ki diğer siyasi partiler gibi Silahlı
Kuvvetlerin Yönetime el koymasıyla kapatılan partiler arasında yer almıştır.
2.8. MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ (16 EKİM 1981)
Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), 1969 yılında kurulan siyasî partidir.
Kurucusu Alparslan Türkeş'dir. “12 Eylül 1980 darbesinin ardından kapatılan MHP
çizgisi, 1983 yılında yeni siyasal partiler kurulmasına izin verilince Mehmet Pamak
tarafından kurulan Muhafazakâr Parti tarafından temsil edilmiştir. Bu parti 1985
yılında adını Milliyetçi Çalışma Partisi olarak değiştirmiştir. 1987 referandumundan
sonra Türkeş'in siyasi yasağı kalkınca, MHP'nin tarihsel lideri, MÇP genel başkanı
olmuştur” (http://tr.wikipedia.org/wiki/Milliyet%C3%A7i_Hareket_Partisi, 29.11.2014).
MHP’de yine aynı dönemde Silahlı Kuvvetler tarafından kapatılan diğer bir parti
olmuştur.
2.9. TÜRKİYE BİRLİK PARTİSİ (16 EKİM 1981)
Türkiye Birlik Partisi 1966 yılında Ankara’da kurulmuştur. Ali Naki Ulusoy,
Haydar Özdemir, Hüseyin Çınar, Kazım Ulusoy, Yusuf Ulusoy’un kuruculuklarını
üstlenmiştir. Parti 3 genel seçime girmiştir. “Genel Başkanları: Hüseyin Balan, 1966-
1969, Mustafa Timisi 1969-1980”
(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 16.12.2014). “Birlik partisi
programında din ve vicdan özgürlüğü vurgulanıyor, kamu düzenine, genel ahlaka ve
yasalara aykırı olmayan ibadetlerin serbest bırakılması isteniyordu. 1967'de Genel
Yönetim Kurulu'nca görevden alınan Berkman'ın yerine genel başkanlığa Hüseyin
Balan getirildi. BP 1969 Milletvekili Genel Seçimleri'nde aldığı toplam 254.695 oyla
(yüzde 2,8) 8 milletvekilliği elde etti. Bu seçimden sonra Millet Partisi'nden (MP) iki
milletvekili de Birlik Partisi'ne katıldı”
42
(http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Birlik_Partisi, 16.12.2014). TBP’de diğer
partiler gibi Silahlı Kuvvetlerin yönetime el koyması sonucu kapatılmıştır.
2.10. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (16 EKİM 1981)
Türkiye İşçi Partisi 1961 yılında Ankara’da kurulmuştur. Kuruculuklarını
Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim
Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet
Muslu ve Salih Özkarabaydır gibi kişiler üstlenmiştir. TİP, TBMM’ye milletvekilli
sokan ilk Sosyalist Parti’dir. Sosyalist bir çizgiyi benimsemiştir. TİP’te yine diğer
partiler gibi 60 Darbesi’nin mağdurlarından olmuştur.
TSK’nin yönetime el koyması ile beraber bir çok irili ufaklı parti
kapatılmıştır. Bunlardan bazılarını tanıttık bazıları ise yeterli kaynakça olmadığından
sadece isimle geçilecektir. Bu dönemde kapatılan diğer partiler ise şunlardır;
Türkiye İşçi Köylü Partisi (16 Ekim 1981)
Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (16 Ekim 1981)
Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi (16 Ekim 1981)
Vatan Partisi (16 Ekim 1981)
3. ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982
ANAYASASI’NDAN ÖNCE KAPATILAN SİYASİ PARTİLER
Türkiye’de Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan siyasi partiler sadece
Darbe dönemi veya onun öncesinde olmamıştır. Birçok siyaset bilimci ve ya
hukukçu 1961 Anayasasını demokratik bir anayasa olarak nitelendirmektedir.
İktidarın sivilleşmesinden sonrada 1982 Anayasası’na kadar birçok siyasi parti yine
Anayasa Mahkemesi kararınca kapatılmıştır. Yine bu bölümde partiler hakkında kısa
bilgiler vererek, bu partilerin hangi gerekçeler ile kapatıldığını anlatmaya çalışacağız.
43
3.1. TÜRKİYE İŞÇİ ÇİFTÇİ PARTİSİ (22 EYLÜL 1966)
Türkiye İşçi Çiftçi Partisi; 30.03.1961 yılında İstanbul’da kurulmuştur.
Sosyalist eğilimi bulunan bir siyasi partidir. “17.06.1946 tarihinde kurulan Türkiye
İşçi Çiftçi Partisi, 30.03.1961 yılında kurulan Türkiye İşçi Partisi ve 30.05.1967’de
kurulan İşçi Çiftçi Partisi arasında yakın ilişkiler olmakla birlikte bu partilerin
birbirlerinden ayrı partiler olup olmadığı konusu bir hayli tartışılmaktadır” (Kaynar,
2007; 135). Türkiye İşçi Çiftçi Partisi hiçbir genel seçime katılmamıştır. Son
olaraktan 22.09.1966 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmıştır. TİÇP,
1961 Anayasası’ndan sonra kapatılan ilk siyasi partidir.
3.2. MİLLİ NİZAM PARTİSİ (20 MAYIS 1971)
“Daha önce Türkiye Odalar Birliği Başkanlığı’ndan zorla atılan Necmettin
Erbakan’ın, Adalet Partisi listelerinde milletvekilli olma talebi Demirel tarafından
veto edildi. Bunun üzerine Erbakan 1969 genel seçimlerine Konya’dan bağımsız
aday olarak girdi ve kazandı” (Aykol, 2009; 254). Bu başarının ardından Erbakan ve
arkadaşları 26.01.1970 günü Milli Nizam Partisi’ni kurdular.
Milli Görüş denen çizgiden olan bu parti Dini söylemleri ile öne çıkmıştır ve
bu söylemleri sebebiyle Laiklik ilkesine aykırılığın odak noktası haline gelmiştir.
Cumhuriyet Başsavcılığı, 5 Mart 1971’de MNP hakkında kapatma davası açmıştır.
“Cumhuriyet Başsavcılığı, MNP’nin 648 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 92 (2820
sayılı SPK m.86), 94 (87), 97 (84), ve 101. Maddelerine aykırılık nedeni ile adı
geçen partinin kapatılması talepli dava açmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 176).
“Anayasa Mahkemesi, o zaman yürürlükte bulunan Anayasa’nın 2, 19 ve 57.
Maddeleri ile SPK’nin 92 (yürürlükteki SPK 86), 93 (86), 94, (87) maddelerine
aykırılık nedeni ile ve SPK 111/2. (101/b) maddesindeki koşulum oluştuğu kanısına
vararak 20 Mayıs 1971 günü MNP’nin kapatılmasına karar vermiştir” (Perinçek,
2008; 301). “Erbakan, kararın açıklanacağı günlerde İsviçre’ye gitti ve bir süre orda
kaldı” (Aykol; 2009; 255).
44
3.3. TÜRKİYE İLERİ ÜLKÜ PARTİSİ (24 HAZİRAN 1971)
Türkiye İleri Ülkü Partisi (TİÜP) 6 Mayıs 1969 tarihinde kurulmuştur.
Kapatma davasında parti temsilcisi olarak, parti Genel Başkanı Hasat Turan yer
almıştır.
Bu partinin kapatma davası Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından
19.02.1971 tarihinde açılmıştır. “Adı geçen Parti, SPK’nin Parti Yasaklamaları
bölümü dışında kalan emredici hükümlerine aykırı bulunan tüzük maddelerini
Anayasa Mahkemesi’nce yapılan ihtara rağmen altı ay içinde gidermediği için, SPK
113. Madde gereğince 24 Haziran 1971 günlü karar ile kapatılmıştır” (Perinçek,
2008; 303).
3.4. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (20 TEMMUZ 1971)
Türkiye İşçi Partisi (TİP) 13 Şubat 1961’de 12 Sendikacının öncülüğünde
İstanbul’da kurulmuştur. Kurucular; Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler,
İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın,
Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve Salih Özkarabay Şaban Yıldız,
Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier,
Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve
Salih Özkarabay. “Kapatma davası sırasında Genel Başkan Behice Boran Hatko idi”
(Perinçek, 2008; 303).
“Cumhuriyet Başsavcılığı 11.06.171 günlü iddianamede, TİP’in 4. Büyük
Kongresinde alınan kararın 6. Bölümünün ülke bütünlüğü ve azınlık yaratma
yasağına aykırı olduğu gerekçesi ile TİP aleyhine kapatma davası açmıştır”
(Ebdulhakimoğulları; 2000; 182). Anayasa Mahkemesi’nin kapatma gerekçesinde ki
başlıca görüşler şöyle verilmiştir;
“Bu açıklamalara göre 4. Büyük Kongrede Merkez Yürütme Kurulunca
önerilip tasarı komisyonunca hazırlanarak Kongrece benimsenen ve kamuya
duyurulan kararla geçen (Kürt Halkı) deyiminin yalnızca nüfus çoğunluğunu anlatan
bir deyim olmaktan ötede, milliyetler kavramının Marksçı-Leninci kuramdaki anlam
45
ve bilimsel sosyalizmin (milletlerin alın yazılarını belirtme hakkı veya ayrılma ilkesi)
nin siyasal açıdan değerlendirilmiş biçimiyle kullanıldığı gerçeği ortaya çıkmaktadır”
(Ebdulhakimoğulları, 2000; 183).
Anayasa Mahkemesi’nin başlıca görüşlerini Perinçek aşağıda ki şekilde
yansıtmaktadır;
4. büyük kongre kararının 6. Bölümünde, tarihsel bir takım gerçekler
ters olarak yansıtılmakta ve kararın yazılışı Türklerden ayrı bir varlığa sahip
olduğu bildirilen Kürtlerin Türklerden kopması gereğine yönelmiş
bulunmaktadır.
Anayasaya dayanan yurttaşlık haklarını kullanma yolunda Kürtlerin
mücadelede bulundukları ve ayrıca özlemini çektikleri ve varmak istedikleri
bütün diğer demokratik erekleri gerçekleştirme yolunda mücadele ettikleri
bildirilere Anayasada öngörülen hakları dışında bir takım istek ve özlemleri
bulunduğu ve bunlar içinde çaba gösterdikleri ortaya atılmaktadır. … Doğu
bölgelerinde Cumhuriyetin başından beri sürdürülen ayrılıkçı propagandalar
göz önünde tutulunca bu özlem ve isteklerin konusunun şu veya bu biçimde
ulusun içinden kopma isteği ve özlemi olduğu sonucuna varılmaktadır.
4. Büyük Kongreye sunulan raporda bölge halkının Kürtçe konuşup
yazma hakkının sınırlandırıldığı açıkça yazılıdır ki, bu da ayrı bir bölücülük
eylemidir.
…. O bölgelerde başvurulan birtakım tedbirlerin öteki
bölgelerdekinden başka olması zorunluluğu açıkça ortada iken bu durumlar
bilinmezlikten gelinerek oradaki yurttaşların bir bölüğünün Kürtçe ve
Arapça konuşmaları yüzünden başka yerlerdekine benzemeyen eylemlere
girişildiğinin ileri sürülmesi, gerçeklerin değiştirilerek ora halkına sunulması
ve bu yoldan halk Devletten soğutulup ayrımcılığa giden bir ruhsal yönden
itilmesidir.
Doğu bölgesinde ki yurttaşların Türkiye’nin öteki bölgelerindeki
yurttaşlarla uluslaşma sürecine girmiş oldukları ve sürecin tamamlanıp
henüz gerçekleşmiş bulunmadığını savunma olarak ileri sürmek dahi,
üzerinde durulması gerekli bir davranıştır ve bölücü düşüncenin belirtisidir.
(Perinçek; 2008; 304, 305)
Karar; “Anayasa Mahkemesi, Anayasa’nın 57. Ve 648 sayılı SPK’nın 89.
maddelerine aykırılık bulunduğu ve SPK 11/2. Maddesinin aradığı şartların
gerçekleştiği gerekçesiyle 20.07.1971 günü TİP’in kapatılmasına karar vermiştir
(Ebdulhakimoğulları, 2000; 184).
46
3.5. BÜYÜK ANADOLU PARTİSİ (19 ARALIK 1971)
14 Mart 1986'da Kemal Bekman tarafından kurulan siyasi partidir. “Büyük
Anadolu Partisi, 28 Eylül 1986 tarihinde yapılan milletvekili ara seçimlerinde yüzde
0,6 oranında oy aldı. Seçimlerden sonra faaliyet göstermeyen Büyük Anadolu Partisi
için, 1992 yılında Cumhuriyet Savcılığı'nca "Büyük Anadolu Partisi'nin
kendiliğinden dağılma halinin ve böylece hukuki varlığının son erdiğinin tespiti"
istemiyle Anayasa Mahkemesi'ne açılan dava neticenden Kasım 1992'de kapatıldı”
(http://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_Anadolu_Partisi, 17.12.2014).
3.6. TÜRKİYE EMEKÇİ PARTİSİ (8 MAYIS 1980)
Sosyalist çizgide ki parti 12.02.1975 tarihinde Mihri Belli tarafından
İstanbul’da kurulmuştur. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın 05.03.1979 tarihinde,
Anayasa’nın 57/1 ve SPK’nın 89. Maddelerinde (E.1979/1 K: 1980/1) görülmüş ve
partinin bu maddelere ters düştüğünden Türkiye Emekçi Partisi hakkında kapatma
davası açılmıştır.
Daha önce “İçişleri Bakanlığı’nca, TEP’in tüzük ve programında görülen
eksikliklerin tamamlanması ve aykırılıkların giderilmesi için bu partiye yazı
gönderilmiş, tüzükte istenilen değişiklikler yapılmakla birlikte, programdaki “Ulusal
Devrimci Kültür” başlıklı maddenin 2. Fıkrasında yer alan “Anadili Türkçe olmayan
okul çağındaki TC vatandaşlarına MEB yönetiminde anadil ve kültür eğitiminin
sağlanması” biçiminde ki cümlenin sonuna parantez açılarak Anayasa Madde 12
sözlerinin eklenmesi ile yetinilmiştir” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 187). İddianamede
bu direnme şeklinde yorumlanmaktadır.
“Anayasa Mahkemesi, yargılama sonunda TEP Programı’nın 1961 Anayasası
57/1. Maddede belirtilen Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne ve
SPK 89. Maddesinin Azınlıkların yaratılmasının önlenmesi başlığını taşıyan 1 ve 2.
Fıkralar hükümlerine aykırı olduğunu ve SPK 111/1. Maddede belirtilen koşulun
oluştuğunu karşılaştırarak, 26 Temmuz 1980 günü kapatmaya hükmetmiştir”
(Perinçek, 2008; 307).
47
Gerçekten, 88. Maddenin birinci fırkası hükmü, yukarıda belirtildiği
gibi, ülkede azınlık hukukundan yararlanmaya hak kazanmış topluluklar
bulunduğunun siyasal partilerce ileri sürülmesini yasaklamakta olup,
programın sözü geçen tümcesinde de , halk olarak nitelendirilen bir grup Türk
vatandaşının asimilasyona tabi tutuldukları ileri sürülerek, bu vatandaş
grubunun çoğunluktan ayrı bir varlığı bulunduğu, bu varlığını sürdürmeye ve
azınlık hukukundan yararlanmaya hak kazandığı ve azınlık hukukundan
yararlanmaya hak kazandığı savı dolaylı biçimde ortaya konulmaktadır.
Gerekçede yer alan bu tümcenin Programın (H) bölümünün (2) sayılı
bendindeki dava konusu öteki tümce ile sıkı bir ilişki içinde olduğunda da
kuşku yoktur.
İddianameye alınan öteki tümcelerde ise, Siyasi Partiler Yasasının 89.
Maddesi hükümlerine aykırı bir yön bulunmamış ve İddianamede ki bu
tümcelere ilişkin düşünceler, sözü geçen madde açısından yerinde
görülmemiştir. (AMKD, sayı 28, sf. 40)
Sonuç olarak davadan çıkarabileceğimiz durumlar; Anayasa Mahkemesi Milli
Bütünlük açısından oldukça hassas davranmaktadır. TEP’in Komünist ve Marksist
eğilimleri Partinin kapatılmasına sebep olan bir diğer unsurdur.
Bu siyasi parti 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesinden önce kapatılmış olan
son partidir.
4. ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982
ANAYASASI’NDAN SONRA KAPATILAN SİYASİ PARTİLER
Darbe rejiminin, yönetime el koyma esnasında birçok partinin kapatılması
rejimini bir önceki başlığımızda incelemiştik. Bu partilerin kapatılmasının ardından
82 Anayasası’nın kabulü ile birlikte Siyasi Partilerin, bu anayasanın 68 ve 69.
Maddeler ile düzenlendiğini de yine daha önceden söylemiş ve incelemiştik. 82
Anayasası öncesinde Anayasa Mahkemesi yine birçok siyasi parti kapatma
davalarında pozitif yönde kararlar vermişti. Bu kararların geneli AİHS’de
incelediğimiz Örgütlenme Hürriyeti’ni ihlal eden davalar olmuştur. Çeşitli Siyaset
Bilimciler, ideolojik görüşleri çerçevesinde bu konuyu değerlendirebilmektedir.
Örneğin; Doğu Perinçek gibi Ulusalcı akıma dâhil olan kişiler TSK’nın yönetime el
koymasını İhtilal olarak nitelendirebilirken, kimi Siyaset Bilimcilerde bu hareketin
Demokrasi Rejimini açıkça ihlal ettiği görüşündedir.
48
Anayasa Mahkemesi’nin 82 Anayasası öncesi kapattığı Siyasi Partileri bir
önceki başlığımızda incelemiştik. Konumuzun önemli kısmının 82 Anayasası’ndan
sonra kapatılan Siyasi Partiler olduğunu ve bunların örgütlenme hürriyeti
kapsamında değerlendirilmesinin daha sağlıklı olacağını düşünmekteyiz. 82
Anayasası’nın yürürlüğe girmesinden sonra kapatılan ilk siyasi parti Huzur
Partisi’dir.
4.1. HUZUR PARTİSİ (25 EKİM 1983)
Türkiye Huzur Partisi olarak ta bilinen siyasi partidir. İlhan Akçay, Bahattin
Yücel, Ahmet Ustaoğlu, Dursun Akyüz ve Şükrü Kır’ın kuruculuklarını üstlendikleri
Parti’nin Genel Başkanı Ahmet Çelebi’dir. 82 Anayasası’nın kabulünün ardından
kabul edilen SPK’ya göre 22 Temmuz 1983 tarihinde tüzel kişiliğini elde etmiştir.
Cumhuriyet Başsavcılığı hazırladığı iddianamede “Huzur Partisi programının,
2820 sayılı SPK’nın dördüncü kısmında yer alan 78, 84, 86, 87 ve 90. Maddelerine
aykırı olduğunu ileri sürerek, aynı Kanun’un 101/a maddesi gereğince partinin
kapatılmasına karar verilmesi istemli dava açmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000;
193). Gerekçe olarak Huzur Partisi Programı’nda yer alan “din eğitim ve öğretiminin
üniversiteler de batıda ki örneklere uygun olarak, tatbiki, Milli eğitim
müesseslerinde … kaynağını … Türk İslam geleneklerinden alan nesiller yetiştirmek
ve Anayasa doğrultusunda dini ve ahlaki değerlere önem veren bir tedrisat sistemi
getirmek görüşleri, Anayasa’nın Başlangıç bölümüne, 24, 130 ve 174. Maddelerine
SPK 78, 84, 86, 87. Maddelerine aykırı bulunmuştur” (Perinçek, 2008; 309).
Ayrıca Huzur Partisinin programında ki Türk Alfabesine 9. Sesli harfi koyma
isteği de Anayasa’ya aykırı görülmüş ve buda başka bir gerekçeyi oluşturmuştur.
Sonuç olarak Anayasa Mahkemesi incelediği davada 25 Ekim 1983 tarihinde Huzur
Partisi’nin kapatılması kararını vermiştir.
Anayasa Mahkemesi kapatma kararına gerekçe olarak Laiklik ilkesine
aykırılık, eğitim ve öğretimin sadece Devletin gözetimi ve denetimi altında yapılması
gibi konuları seçmiştir. Ayrıca Anayasa Mahkemesi Huzur Partisi Programının
Atatürk ilke ve inkılaplarına aykırılık taşıdığını belirtmiştir.
49
Örgütlenme hürriyeti kapsamında yapabileceğimiz eleştiride; Partiye
programında gerekli değişiklikleri yapması ve bunu Anayasa’ya uygun hale
getirmesi ihtar edilmiştir. Parti programında yer alan Dine dayalı devlet düzeni
kurmak ifadesi Anayasaya aykırı görülünce, Partinin kapatılması kararlaştırılmıştır.
Bu bağlamda incelediğimizde 82 Anayasası’na göre İslami Amaçlar güden bir siyasi
partinin Türkiye’de o dönem için örgütlenme hürriyeti yoktur. Bu durumun AİHS
açısından incelenmesi hukuk mensubu kişilerin inceleme alanı olacağından bu
konuda yapılacak yorum Şahsi görüş barındıracağından, yorum yapılmayacaktır.
4.2. HALK PARTİSİ (24 EYLÜL 1991)
“20.12.1989-24.9.1991 Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı”
(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 19.12.2014). Bu parti hakkında
yeterli kaynak bulunamadığından, kapatma davası incelenememiştir.
4.3. SOSYALİST TÜRKİYE PARTİSİ (30 KASIM 1993)
Sosyalist Türkiye Partisi'nin (STP) örgütsel tarihi, 1978 yılında Türkiye İşçi
Partisi'nde (TİP) yaşanan ayrışma sonrasında ortaya çıkan Sosyalist İktidar grubu ile
başlar. Bir dönem boyunca, ilk sayısı 1986 yılında basılan ve bugün TKP'nin teorik
organı olarak varlığını sürdüren Gelenek dergisinin adıyla anılan hareket, 6 Kasım
1992'de Ali Önder Öndeş başkanlığında Sosyalist Türkiye Partisi'ni kurdu. STP 1993
yılında, programında "Türk ve Kürt halklarının gönüllü birlikteliğini hedefler" dediği
için, Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_T%C3%BCrkiye_Partisi, 19.12.2014).
4.4. YEŞİLLER PARTİSİ (10 ŞUBAT 1994)
06.06.1988’te kurulmuştur. Yeşiller Partisi adından da anlaşılabileceği gibi
çevresel amaçlar güden bir siyasi parti olmuştur. Genel Başkanlığını Bilge Contepe
50
üstlenmiştir. Yeşiller Partisi 10.02.1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından
kapatılmıştır.
Yargıtay Başsavcılığı’nın 07.12.1992 Tarihli SP.24.Hz.1991/83 Sayılı
iddianamesiyle “Anayasa Mahkemesi’nin 15.10.1991 gün ve Esas 1991/5,
Karar 1991/6 Sayılı İhtar kararının Parti’ye tebliğinden başlayarak yasal
süreci içinde, 2820 Sayılı Siyasi Partiler Yasası’nın 73. Ve 74.
Maddelerindeki yükümlülüğü, gerçeği yansıtır ve eksiksiz biçimde yerine
getirmeyen Yeşiller Partisi’nin aynı Kanun’un 104. Maddesi gereğince
kapatılması” istemiyle Anayasa Mahkemesi’nde açılan davada, Anayasa
Mahkemesi 10.02.1994 tarihinde (Esas : 1992/2, Karar: 1994/1) kararında
“2820 Sayılı Siyasi Partiler Yasası’nın 73. Ve 74. Maddeleri ile Anayasa
Mahkemesi’nin 15.10.1991 Tarihli E.1991/5 (Siyasi Parti – İhtar), K.1991/6
Sayılı İhtar kararına karşın 1988 yılı kesin hesabını vermeyen Yeşiller
Partisi’nin anılan kanunun 104. Madde’si gereğince kapatılmasına
oyçokluğuyla, Davalı Parti’nin tüm mallarının 2820 sayılı Kanun’un 107.
Maddesi uyarınca Hazine’ye geçmesine oybirliğiyle” karar verilmiştir.
(Kaynar, 2007; 217, 228).
4.5. SOSYALİST BİRLİK PARTİSİ (7 HAZİRAN 1994)
15.01.1994 tarihli Ankara’da kurulan parti, adından da anlaşılacağı üzere
Sosyalist çizgiyi benimsemiştir. Parti, Kurtuluş, Yeni Yol, Sosyal Politika ve Emek
gruplarının birleşmesi ile oluşmuştur. “. İlk genel başkanı Türkiye İşçi Partisi'nin
önemli isimlerinden Sadun Aren'di. Katıldığı tek seçim olan 1994 yerel seçimlerinde
%0,30 oranında oy aldı”
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_Birlik_Partisi_%28T%C3%BCrkiye%29,
19.12.2014).
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın kaptılma istemli kamu davasına
ilişkim 28.12.1993 Tarihli SP. 43 Hz.1993/57 Sayılı iddianamesiyle “tüzük ve
programının, Birinci Büyük Kongre’de alınan kararın, bu karara dayanak
oluşturan Genel Yönetim Kurulu raporu ile Genel Başkan ve Genel Başkan
Yardımcısı’nın Parti adına yaptığı açıklamaların; Anayasa’nın Başlangıç’ı ile
2., 3., 6., 14., 69. Maddelerine Siyasi Partiler Yasası’nın 78. Maddesi’nin (a)
bendine, 80. Maddesi’ne ve 8. Maddesi’nin (a) ve (b) bentlerine aykırılığı
savıyla aynı Kanun’un 101. Maddesi’nin (a) ve (b) bentleri uyarınca
kapatılmasına karar verilmesi” istemiyle Anayasa Mahkemesi’nde dava
açılmış, Anayasa Mahkemesi 09.07.1995 (Esas: 1993/4 Karar: 1995/1)
tarihinde verdiği kararla “Tüzük ve Programı ile 1. Büyük Kongre
Kararlarının, Genel Başkan ile Genel Başkan Yardımcısının Parti adına
yaptıkları açıklamaların kimi bölümleri Anayasa’nın 2, 3, 6, 14 ve 69.
Maddeleriyle, Siyasi Partiler Yasası’nın bazı maddelerine aykırılık
oluşturduğundan adı geçen partinin Siyasi Partiler Yasası’nın 101.
Maddesi’nin a ve b bentleri gereğince kapatılmasına, davalı Parti’nin tüm
51
mallarının 2820 Sayılı Kanunun 107. Maddesi uyarınca Hazine’ye
geçirilmesine karar verilmiştir. (Kaynar, 2007; 240, 241).
Sosyalist Birlik Partisi kadrolarının büyük bir çoğunluğu 1994'te
kurulan Birleşik Sosyalist Parti'ni kurmuşlardır.
4.6. DEMOKRAT PARTİ (13 EYLÜL 1994)
19.06.1992 tarihli, 3821 sayılı Kanun’un 1, 2, 4 ve 6. Maddeleri
gereğince “Demokrat Parti” ismi; 1946 yılında kurulan ve 1960 tarihinde
mahkeme kararı ile kapatılan Demokrat Parti tarafından kullanılabileceğinden,
1975 tarihinde kurulup 16.10.1981 günlü, 2533 sayılı Kanun ile fesih edilen
Parti tarafından bu ismin kullanılması sebebiyle Anayasa Mahkemesince
verilen ihtara rağmen, Kanun’a aykırı durumun düzeltilmesi için 2820 sayılı
Kanun’un 104/2. Maddesi gereğince kendisine tanınan sürede ihtar konusu
aykırılığı gidermeyerek sürdüren Nejati Turgut ve arkadaşları tarafından
kurulan Demokrat Parti Anayasa Mahkemesi tarafından 13.09.1994 tarihinde
oy birliği ile kapatılmıştır. (Ebdulhakimoğulları, 2000; 248).
Örgütlenme Hürriyeti kapsamında bu partinin Anayasa Mahkemesince
kapatılmasının uygun olduğunu söylememiz yanlış olmayacaktır. Daha önceden, çok
partili hayata geçiş esnasında ki ilk siyasi parti olan Demokrat Parti’nin isminin bir
daha kullanılamayacağı kararlaştırılmış olmasına rağmen, bu siyasi parti bu ismi
almıştır. Anayasa Mahkemesi’nin ihtarlarına rağmen değişikliğe gitmemesi ve
dolayısıyla otoriteye karşı gelinmesi sebebiyle bu partinin siyasal varlığına son
verilmesi örgütlenme hürriyetini ihlal etmemektedir.
4.7. DEMOKRASİ VE DEĞİŞİM PARTİSİ (19 MART 1996)
03.04.1995 tarihinde Ankara’da kurulan, Milliyetçi sosyalist parti. Demokrasi
ve Değişim Partisi’nin (DDP) konumuz açısından en önemli noktası Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) davayı taşıyan ilk siyasi parti olmasıdır. Demokrasi
ve Değişim Partisi kapatılan SHP’nin eski milletvekillerinden İbrahim Aksoy
tarafından kurulmuştur.
17 Temmuz 1995 tarihli Zaman Gazetesi’nde haber şu ifadelerle verilmişti;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, Başsavcı Haluk Yardımcı
imzasıyla hazırladığı kapatma fezlekesini bir hafta önce Anayasa
Mahkemesi�ne gönderdi. Anayasa Mahkemesi de başsavcılığın fezlekesine
52
dayanarak dava açtı ve DDP�ye ön savunma için bir aylık süre verdi. Parti
avukatlarının itirazı üzerine buna 15 günlük bir süre daha eklendi. DDP�nin
programının kapatılan DEP�in programı ile paralellik taşıdığı kaydediliyor.
DDP Genel Sekreteri Fehmi Demir ise konuyla ilgili olarak, Doğu meselesine
net çözümler bulmaya çalıştıklarını söylemekle yetindi.
(http://www.zaman.com.tr/politika_demokrasi-ve-degisim-partisi-
kapatiliyor_332562.html, 23.12.2014).
Demokrasi ve Değişim Partisi (DDP) 19.03.1996 tarihinde Yargıtay
Başsavcılığının oy birliği ile verilen kararla kapatılmıştır. Bu partinin konumuz
açısından önemli olduğuna değinmiştir. AİHM’ye kapatma davası ilk defa bu parti
tarafından taşınmış ve ilgili dava aşağıda incelenmiştir;
Parti 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 78. Maddesi’nin (a) ve
81. Maddesi’nin (a) ve (b) bentlerine aykırılığı nedeniyle Anayasa
Mahkemesi’nin 19.03.1996 Tarih, Esas: 1995/1, Karar: 1996/1 sayısı ile
kapatılmasının ardından AİHM’ye başvurmuş, mahkeme 25.04.2005 tarihinde
(Başvuru Nö.: 39210/98 ve 39974/98) aldığı kararla “AİHS’nin 11.
Maddesi’nin ihlal edildiğine; AİHS’nin 9. Ve 10. Maddeleriyle 14. Maddeye
yönelik yapılan şikâyetin incelenmesine gerek olmadığına; Tazminat başlığı
altında bir ödemenin yapılmasının gerekli olmadığına; Savunmacı Devletin
AİHS’nin 44/2 Madde ’si uyarınca kararın kesinleştiği tarihten itibaren üç ay
içinde döviz kuru üzerinden TL’ye çevrilmek üzere masraf ve harcamalara
ilişkin 4.316 (dört bin üç yüz on altı) Euro ödenmesine; Söz konusu sürenin
bittiği tarihten itibaren ve ödemenin yapılmasına kadar, Avrupa Merkez
Bankası’nın o dönem için geçerli faizinin üç puan fazlasına eşit oranda basit
faizinin uygulanmasına” karar verilmiştir (Kaynar, 2007; 288, 289).
Başsavcılığın iddianamesinde yer alan bazı iddialar şu şekildedir; Türk
dilinden başka dillerin hayatın her alanında kullanılarak yeni bir azınlık grubunun
oluşturulmak istenmesi. Türkiye’de dili ve kültürü ayrı olan bir Kürt halkının
varlığının benimsetilerek bir Kürt kimliğinin oluşturulmak istenmesi. Son olarak;
Cumhuriyet kurucularının çok dilli ve çok kültürlü bir yapıya aykırı bir idari yapı
oluşturdukları ve azınlık gruplarının asimilasyona tabii tutulmaya çalışılmalarıdır.
AİHM’ye taşınan bu siyasi parti davası, bu açıdan Türkiye’nin ilk defa taraf
olduğu bir dava olsa da; mahkeme DDP kararının örgütlenme hürriyetine aykırı
olmadığını kabul etmiştir. Gerçekten de ayrılıkçı ve milliyetçi değerleri barındıran bu
siyasi partinin varlığı ulus devletin bütünlüğüne bir tehdit oluşturduğundan, bu
partinin kapatılmasının örgütlenme hürriyetine bir engel teşkil etmediği aşikârdır.
53
4.8. EMEK PARTİSİ (14 ŞUBAT 1997)
27.03.1996 yılında Levent Tüzel tarafından kurulmuş olan siyasi partidir.
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından 22.05.1996 tarihli iddianamede “Emek
Partisi'nin programının Anayasa'nın Başlangıç'ı ile 2., 3., 14., 69. maddelerine ve
Siyasi Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b)
bentlerine aykırılığı savıyla aynı Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi uyarınca
kapatılmasına karar verilmesi istemidir” (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli,
1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1 Karar Sayılı kararı.).
Emek Partisi'nin programında, partinin amaçları açıklanırken.
"1 ) Politik alanda;
f) Kürt sorununda demokratik halkçı çözüm: Emperyalizm, sermaye ve Türk
ve Kürt gericiliğinin, Kürt halkını ezme, Türk ve Kürt halkını düşmanlaştırma
faaliyetine son;
Kürt halkı üzerindeki bütün yasakların kaldırılması, ordunun ve öteki silahlı
güçlerin bölgeden geri çekilmesi, etnik kültürlere, milliyetlere ve dillere tam
özgürlük ve tam hak eşitliği;
Ulusal özgürlük, hak eşitliği, Türk ve Kürt halkının eşit ve özgür birliğini
güvenceye alan baştan aşağı demokratikleşmiş devlet biçimi", denilmiştir.
Parti programının bu bölümü, genel kongre yetkilerini kullanan kurucular
kurulu tarafından, varsayılan yazını hatalarının düzeltildiği belirtilerek,
27.3.1996 günlü ve 7 sayılı yazı ile İçişleri Bakanlığına bildirilmiş, istemimiz
üzerine de 9.5.1996 gün ve 45 sayılı yazı ekinde, Cumhuriyet Başsavcılığımız
Siyasi Partiler Sicil Bürosuna intikal ettirilmiştir. Buna göre partinin amacı
olarak belirtilen bu bölümün;
"f) Kürt sorununa demokratik halkçı çözüm; Emperyalizm, sermaye ve Türk
ve Kürt gericiliğinin Kürtleri ezme, Türk ve Kürt İşçi ve emekçilerini
birbirine düşmanlaştırma faaliyetine son;
Kürtler üzerindeki bütün yasakların kaldırılması, ordunun ve öteki silahlı
güçlerin bölgeden geri çekilmesi, etnik kültürlere, milliyetlere ve dillere tam
özgürlük ve tam hak eşitliği, özgürlük, hak eşitliği, Türk ve Kürtlerin eşit ve
özgür birliğini güvenceye alan baştan aşağı demokratikleşmiş bir devlet
biçimi." (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve
1993/1 Karar Sayılı kararı.).
Şeklinde değiştirildiği anlaşılmıştır.
Emek Parti’sinin davada ki savunmasının başlıkları şu şekildedir; Cumhuriyet
Başsavcılığı Program Değişikliğini göz ardı etmektedir. İddianame çelişkilerle
54
doludur. Uygulamada çifte standart açılan dava uluslararası sözleşmelere de
aykırıdır. Emek Partisi kardeşçe ve özgür bir1iğin partisidir
Sonuç olarak;
Emek Partisi'nin, Programındaki anlatımlar ve bunu doğrulayan
savunma ve sözlü açıklamalarıyla, Türkiye'de hukuksal ve siyasal yönden ırka
dayalı bir Türk ulusu kavramı ya da etnik kökene göre çoğunluk ve azınlık
kavramları olmamasına karşın, farklı etnik ve soy kökenlerinden gelen bütün
vatandaşların eşit haklarla yer aldığı Türk Ulusu'nu ırk esasına dayalı olarak
"Türk ve Kürt" biçiminde ikiye böldüğü, böylece Devletin ülkesi ve milletiyle
bölünmez bütünlüğünü bozucu bir konuma düştüğü; dil ve kültür konularını
da, Türk Ulusu'nun ortak kültür ve dilini dışlar biçimde ayrı ulus ve devlet
yaratma yolunda kullandığı; bunların yalnızca düşünce değil, yasaklanan
sakıncalı eylemleri kışkırtma, katkı, destek niteliğinde olduğu; bu nedenlerle
de anılan Parti'nin Anayasa'nın 2., 3., 14. ve 68. maddelerine ve Siyasî Partiler
Yasası'nın yer alan 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b)
bentlerine aykırı davrandığı saptandığından, aynı Yasa'nın 101. maddesinin
(a) ve (b) bentleri gereğince kapatılması gerekir. (Anayasa Mahkemesi
14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1 Karar Sayılı kararı).
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 22.5.1996 günlü kararı aşağıdaki
şekilde açıklanmıştır;
5P.83.Hz.1996/137 sayılı İddianamesiyle, Emek Partisi Programının,
Anayasa'nın Başlangıç'ına, 2., 3., 14., 69. maddelerine ve Siyasî Partiler
Yasası'nın 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine
aykırılığı savıyla davalı Parti'nin 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (a)
bendi gereğince kapatılması istenilmekle, gereği görüşülüp düşünüldü:
1- Programı, 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a)
bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırı olduğundan aynı Yasa'nın
101. maddesinin (a) bendi gereğince EMEK PARTİSİ'NİN
KAPATILMASINA,
2- Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi
gereğince Hazine'ye geçmesine,
3- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı
Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcılığı'na gönderilmesine, 14.2.1997 gününde OYBİRLİĞİYLE karar
verildi (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1
Karar Sayılı kararı.).
Parti yöneticileri davayı AİHM'ye götürmüştür. AİHM verdiği kararda
örgütlenme hürriyetinin davada verilen karar ile ihlal edildiğini düşünmüş ve Emek
Partisi tarafına karar vermiştir. Buradan da anlayacağımız gibi bu dava ile Anayasa
Mahkemesi örgütlenme hürriyetini çiğnemiştir. Bunun sonu olarak yoluna Emeğin
55
Partisi olarak devam eden parti 2005 yılında tekrardan Emek Partisi adını almıştır ve
günümüzde de yaşamını sürdürmektedir.
4.9. DİRİLİŞ PARTİSİ (18 ŞUBAT 1997)
Sezai Karakoç tarafından 20.03.1990 tarihinde kurulan siyasi partidir. Diriliş
Partisi “kurulduğu 26.03.1990 tarihinden itibaren aralıksız iki dönem TBMM genel
seçimlerine katılmadığı ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın tebligatına rağmen
yasal süresi içerisinde kapanma kararı almadığı gerekçesiyle, 2820 sayılı SPK’nın
105. Maddesine dayanılarak oyçokluğu ile kapatılmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000;
269).
Diriliş Partisi’ne verilen kapatılma kararı yukarıda da belirtildiği gibi hiçbir
ideolojik kaygı taşımamaktadır. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın
iddianamesinde ki şu kısım; “20.10.1991 tarihinde yapılan 19. Dönem, 24.12.1995
tarihinde yapılan 20. Dönem Milletvekilli Genel Seçimlerine karılmadığı ve
Cumhuriyet Başsavcılığı’mızca kapanma kararı alınması konusunda yapılan yazılı
tebliğe rağmen yasal süre içinde kapanmadığından 105. Maddesi gereğince
kapatılmasına karar verilmesini arz ve talep ederim” kararın ideolojik değil, yasa
ihlali olduğunu kanıtlamaktadır. Ayrıca belirtmek gerekir ki 105. Maddeye
dayanarak kapatılan ilk parti Diriliş Partisidir.
Dönem Anayasa Mahkemesi üyelerinden Haşim Kılıç, Diriliş Partisi
kararının AİHS’nin 11. Maddesi kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini savunarak
Sacit Adalı ile birlikte bu karara muhalif olmuşlardır. Örgütlenme hürriyeti
kapsamında alınan bu kararın AİHS’nin 11. Maddesinin ihlal ettiği açıktır.
4.10. DEMOKRATİK KİTLE PARTİSİ (29 ŞUBAT 1999)
“Şerafettin Elçi liderliğinde 3 Ocak 1997’de kuruldu” (Aykol, 2009; 215).
Parti programında aşağıda yer alan ifadeler; içinde devlet bütünlüğüne aykırılık,
bölge ve ırk esasına dayanmak, devletin tekliği ilkesini değiştirme amacı gütmek, TC
56
devleti üzerinde farklı azınlık gruplarının bulunduğunu iddia etmek, azınlık yaratarak
milli birliğin bozulması amacını gütmek gibi 136. Maddeye aykırılıkları
barındırdığından kapatma istemli dava açılmıştır.
Parti programı ilgili davada şu şekilde yer almıştır;
Cumhuriyet Başsavcılığı, davalı Parti'nin programında, Türkiye'de eşitlik
ilkesine aykırı olarak yasal düzenlemelerden doğan ciddi sorunları olan
Kürtlerin ve diğer etnik ve inanç kesimlerinin bulunduğu; Parti'nin kültürel
kimlik haklarına ilişkin yasal değişiklik ve düzenlemeleri yapacağı, diller ve
kültürler üzerinde baskılar yapıldığı, zoraki asimilasyon uygulandığı
belirtilerek bunlara son verileceğinin; parti olarak diğer azınlıklara da belli
hakların verilmesini savunarak, ister etnik, ister dini ya da inanç ayrılığı olsun,
her birinin kendi varlığını, kendisine ait değerlerini koruması ve
geliştirmesinin doğal hakları olduğunun ifade edilmesinin; Siyasî Partiler
Yasası'nın 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerinde yasaklanan, ulusal nitelikte
ya da dinî kültür veya mezhep veya ırk ya da dil ayrılığına dayanan azınlıklar
bulunduğunu ileri sürmek ve Türk dilinden veya kültüründen başka dil ve
kültürleri korumak ve geliştirmek anlamında olduğunu belirterek Parti'nin
kapatılmasını istemiştir.
Davalı Parti savunmalarında, Parti programındaki "Kürtler", "etnik
gruplar", "inanç grupları" gibi kavramların, Türk Ulusunu oluşturan bir
bütünün parçalarını ifade eden kavramlar olduğunu; programda Türkler ile
Kürtler arasındaki ilişkinin bir azınlık-çoğunluk ilişkisi olarak
tanımlanmadığını, her iki grubun, kader birliği yapmış, tasada ve kıvançta
ortak, ülkenin asli unsurları olarak belirtildiklerini; Kürtlere kendi dil ve
kültürlerini koruma ve geliştirme olanaklarının tanınması için, azınlık statüsü
önerilmediğini; Parti'nin soy esasına dayalı politikaları değiştirmek istediğini;
Kürt dili ve kültürünün korunup geliştirilmesi isteğinin, bölücü bir düşünceyle
ortaya konulmadığını; ulusal dil ve kültürün dışlanmasının söz konusu
olmadığını belirtmiştir.
Parti programında bu konuya ilişkin görüşler şöyledir :
"Türkiye'nin temel sorunlarından başta geleni, Kürt sorunudur."
"Çok uluslu ve çok kültürlü Osmanlı İmparatorluğunun çöken ve dağılan
yapısı üzerinde ve bugünkü Misak-ı Millî sınırları içerisinde kurulan Türkiye
Cumhuriyeti Devletinin yapısı, doğal olarak çok kültürlü, çok dilli, çok dinli
ve çok mezhepli olmuştur. Ama, buna rağmen tek ulus yaratılmak
istenmiştir."
"Bunun için de, bir resmi milliyetçi ideoloji geliştirilmiş, bu da çarpık bir
resmi tarih tezine dayandırılmıştır."
"Kürt sorununun çözümsüzlüğüne neden olan bu resmi ideoloji ve ona bağlı
devlet politikalarının temel iddiası; Türkiye'deki farklı dil ve kültür
gruplarının bulunmadığı, herkesin Türk ırkından olduğudur".
57
"Kürtleri, bu nedenlerle, sıradan bir etnik grup veya dil azınlığı gibi görmek
yanlıştır.
Çünkü, Kürtler, Türkler gibi bu ülkenin asli unsurudur. Türkiye'nin bütünlüğü
ve siyasi sınırları içinde Türklerle aynı kaderi paylaşarak, tasada ve kıvançta
birliği sağlayarak, barış ve kardeşlik içinde yaşamak istemektedirler."
"Türkiye Cumhuriyeti Devleti, ırk ayrımı ve kanbağı temelinde oluşmuş bir
devlet olmamalıdır; herkesin Türk ırkına ait olduğunu iddia eden resmi
ideoloji de terkedilmelidir."
"Bu nedenle, Kürt sorununu çözebilmek için, Anayasa düzeyinde olduğu gibi,
iç hukuk yasal düzeyinde de, eşitlik ilkesine dayanan değişiklikler ve yeni
düzenlemeler yapmak gerekir.
Bu düzenlemeler, Kürtler ve diğer bazı kesimler açısından eşitsizlik yaratan
durumlara son vermeyi öngören evrensel hukuk normlarına dayanan,
demokratik içerikli düzenlemeler olmalıdır.
Bu nedenle, Demokratik Kitle Partisi, bu konuda, ilkin kültürel kimlik
haklarına ilişkin yasal düzeydeki değişiklik ve düzenlemeleri yapacaktır."
"- Kürt kültürünün ve tarihsel birikimin parçası olan köy, mezra ve yer
isimleri, haksız ve gerekçesiz olarak, merkezi-bürokratik, tepeden inmeci
kararlarla değiştirilmiştir.
Bu durum, Kürtlerin tarihi kültürel birikimine karşı saygısızlıktır."
"Saldırganlığı, yayılmacılığı, hak ve hukuk gaspını, talanı, başkalarını
boyunduruk altına almayı haklı gösteren ve bunu kahramanlık gibi
nitelendiren barbar ve ilkel anlayışlar, eğitimden uzak tutulacaktır."
"-Diller ve kültürler üzerindeki baskılara, zoraki asimilasyon politikalarına
son verilecek, bu alanda da uluslararası hukuk ve sözleşme hükümleri yaşama
geçirilecektir."
"Bu nedenle, ülkedeki kültür zenginliklerinin, farklı eğilimlerin serbestçe
örgütlenmesi, yönetime katılabilmesi, çoğulcu bir ortamın oluşturulması;
değişime karşı direnen bu odaklar tarafından engellenmektedir."
Siyasî Partiler Yasası'nın "Azınlık yaratılmasının önlenmesi" başlıklı 81.
maddesinin (a) bendinde, Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde, millî veya
dinî kültür veya mezhep veya dil farklılığına dayanan azınlıklar
bulunduğunun ileri sürülemeyeceği; (b) bendinde de, Türk dilinden veya
kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek veya yaymak
yoluyla azınlıklar yaratarak millet bütünlüğünün bozulması amacının
güdülemeyeceği ve bu yolda faaliyette bulunulamayacağı hükme
bağlanmıştır.
Parti programında, Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde kültür, ırk veya dil
farklılığına dayanan azınlıklar bulunduğunun ileri sürüldüğü böylece Türk
dilinden veya kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek veya
yaymak yoluyla azınlıklar yaratarak ulus bütünlüğünün bozulmasının
58
amaçlandığı anlaşılmaktadır. (Anayasa Mahkemesi 26.2.1999 tarihli, 1997/2
Esas Sayılı ve 1999/1 Karar Sayılı kararı.).
Ve sonuç olarak;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının 18.6.1997 günlü, SP.91.Hz.1997/138
sayılı İddianamesi ile programı ve Genel Başkan Şerafettin ELÇİ'nin kimi
beyanları, Anayasa'nın Başlangıç'ı ile
2., 3. 14., 68., 136. maddelerine ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun 78.
maddesinin (a), (b) bentlerine, 80., 81. maddesinin (a), (b) bentlerine ve 89.
maddesine aykırı görülerek aynı Yasa'nın 101. maddesinin (a) ve (b) bentleri
gereğince Demokratik Kitle Partisi'nin kapatılması istenilmekle, gereği
görüşülüp düşünüldü;
A- Davalı Demokratik Kitle Partisi'nin,
1- Programı, 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a) ve (b)
bentleri ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırı olduğundan, aynı
Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi gereğince KAPATILMASINA, Ahmet
Necdet SEZER, Haşim KILIÇ, Yalçın ACARGÜN, Sacit ADALI ile Fulya
KANTARCIOĞLU'nun karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,
2- Programının, 2820 sayılı Yasa'nın 80. ve 89. maddelerine aykırılığı savıyla
kapatılması isteminin REDDİNE, OYBİRLİĞİYLE,
3- Genel Başkanı'nın kimi beyanlarının, Yasa'nın 101. maddesinin (b) bendine
aykırılığı savıyla kapatılması isteminin REDDİNE, Güven DİNÇER, Mustafa
BUMİN, Mahir Can ILICAK ile Rüştü SÖNMEZ'in karşıoyları ve
OYÇOKLUĞUYLA,
4- Tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi gereğince Hazine'ye
geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,
B- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı Yasa'nın
107. maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına
gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE, 26.2.1999 gününde karar verildi (Anayasa
Mahkemesi 26.2.1999 tarihli, 1997/2 Esas Sayılı ve 1999/1 Karar Sayılı
kararı.).
İfadeleri ile dava sonlandırılarak 29.02.1999 tarihinde Demokratik Kitle Partisi
kapatılmıştır.
4.11. FAZİLET PARTİSİ (22 HAZİRAN 2001)
17 Aralık 1997 tarihinde kurulan partinin genel başkanı Necmettin
Erbakan’dır.
59
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın Fazilet Partisi’nin temelli kapatılması
gerekçeleri şu şekildedir;
Refah Partisinin kapatılmasına ilişkin Anayasa Mahkememizin
16.1.1998 gün ve 1/1 sayılı kararında özet olarak; “Kamusal kuruluşlarda ve
öğretim kurumlarında başörtüsü ve onunla birlikte kullanılan belli biçimdeki
giysi, bir ayrıcalıktan öte ayırım aracı niteliğindedir. Dinsel kaynaklı
düzenlemelerle girişimler Anayasa karşısında geçerli olamaz ve bu tür
eylemler Anayasa'daki lâiklik ilkesine aykırılık oluşturur”
Fazilet Partisi Genel Başkan Yardımcısı Abdullah Gül, 02.05.1999
tarihinde, Kanal 7'de yayınlanan Hafta Sonu Haberlerine saat 21.38 de canlı
yayına iştirak ederek söyle demiştir: Başörtülü birisi Mecliste Anayasa'yı ihlâl
ediyorsa, Meclisin dışında da ihlâl ediyor demektir. “O zaman dışardaki bütün
başörtülüleri topla, otobüstekiler de ihlal ediyor demektir. Uçağa da
bindiremezsin. Eğer bu Anayasayı ihlal suçu ise özel hayatınızda Anayasa'yı
ihlal edersiniz, laikliği ihlâl edersiniz, milletvekili olunca laikliği ihlal
edemezsiniz. Bu çok yanlış bir mantık) demiştir.”
Refah Partisi'nin kapatılacağını anlayan yöneticilerinin, kapatma
tarihine yakın günlerde ve kendi yakınlarına olarak adlandırılabilecek şekilde
Fazilet Partisini kurdurdukları, ülkemizde sokaktaki çocuklar tarafından dahi
bilinmektedir. (Anayasa Mahkemesi 22.6.2001 tarihli, 1999/2 Esas Sayılı ve
2001/2 Karar Sayılı kararı.).
Son olarak; Fazilet Partisi'nin lâikliğe aykırı eylemlerin odağı haline
geldiğinin söylenmesi ile gerekçeler yukarıda ki gibi sıralanmıştır. Sonuç olarak;
Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 7.5.1999 günlü, SP. 95 Hz 1999/116,
5.2.2001 günlü, SP. 95 Yargıtay Hz. 1999/116 sayılı iddianameleriyle Fazilet
Partisi'nin kapatılması istemiyle açılan davalar birleştirilerek yapılan
yargılama sonunda gereği görüşülüp düşünüldü;
A- Temelli kapatılan bir partinin bir başka ad altında
kurulamayacağına ilişkin kapatılma isteminin REDDİNE, Yalçın
ACARGÜN, Ali HÜNER, Ertuğrul ERSOY, Tülay TUĞCU'nun karşıoyları
ve OYÇOKLUĞUYLA,
B- 1- Laik Cumhuriyet ilkesine aykırı eylemleri nedeniyle
Anayasa'nın 68. ve 69., 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun değişik 101.
maddesinin (b) bendi ve 103. maddesi gereğince FAZİLET PARTİSİ'NİN
TEMELLİ KAPATILMASINA, Haşim KILIÇ, Samia AKBULUT, Sacit
ADALI'nın karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,
2- Beyan ve eylemleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan İstanbul
Milletvekili Nazlı ILICAK ve Tokat Milletvekili Bekir SOBACI'nın
milletvekilliklerinin, Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası uyarınca
gerekçeli kararın Resmi Gazete'de yayımlandığı tarihte sona ermesine,
OYBİRLİĞİYLE,
60
3- Beyan ve eylemleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan üyeleri
Merve KAVAKÇI, Nazlı ILICAK, Bekir SOBACI, Ramazan YENİDEDE ve
Mehmet SILAY'ın, Anayasa'nın 69. maddesinin sekizinci fıkrası gereğince
gerekçeli kararın Resmi Gazete'de yayımlanmasından başlayarak beş yıl
süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi
olamayacaklarına, OYBİRLİĞİYLE,
4- Davalı Parti'nin tüm mallarının, 2820 sayılı Siyasi Partiler
Kanunu'nun 107. maddesi gereğince Hazine'ye geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,
5- Kapatma kararının verildiği tarihte Parti tüzel kişiliğinin sona
ermesine, OYBİRLİĞİYLE,
6- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin Türkiye Büyük
Millet Meclisi Başkanlığı'na, Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE, 22.6.2001 gününde karar
verildi. (Anayasa Mahkemesi 22.6.2001 tarihli, 1999/2 Esas Sayılı ve 2001/2
Karar Sayılı kararı.).
Örgütlenme hürriyeti kapsamında yukarıda saydığımız gerekçelerden dolayı
bu siyasi partinin diğerlerinden farkı temelli kapatılmasıdır. Bunun anlamı şudur ki,
bu parti kesinlikle hiçbir şekilde bir daha siyasi yaşamına devam edemeyecektir.
Bunun da AİHS’ye ne kadar uygun olup olmadığı tartışmalıdır.
4.12. HALKIN DEMOKRASİ PARTİSİ (13 MART 2003)
11 Mayıs 1994’te kurulan Kürt partilerindendir. “13 Mart 2003 tarihinde
"yasadışı faaliyetlerin merkezi" olduğu gerekçesi ile Türkiye Cumhuriyeti Anayasa
Mahkemesi tarafından kapatılmıştır.Genel Başkanı Murat Bozlak da dâhil olmak
üzere 46 HADEP'liye de beş yıl siyasetten uzak durma yasağı verildi”
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Halk%C4%B1n_Demokrasi_Partisi, 24.12.2014).
4.13. DEMOKRATİK TOPLUM PARTİSİ (11 ARALIK 2009)
“Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya, DTP'nin
PKK'yı desteklediği gerekçesiyle kapatılması için 16 Kasım 2007 tarihinde
Anayasa Mahkemesi'nde dava açtı. İddianamede partinin 8 milletvekili ile
221 DTP’linin siyasetten yasaklanması istendi. Haklarında siyasî yasak
istenen milletvekilliler şunlardı: Mardin milletvekili Ahmet Türk, Diyarbakır
Milletvekili Aysel Tuğluk, Van milletvekili Fatma Kurtulan, Şanlıurfa
61
Milletvekili İbrahim Binici, Siirt milletvekili Osman Özçelik, İstanbul
Milletvekili Sebahat Tuncel, Diyarbakır milletvekili Selahattin Demirtaş ve
Şırnak milletvekili Sevahir Bayındır. Anayasa Mahkemesi, partinin
kapatılmasıyla ilgili davanın 4. gününde yapılan 9 saatlik görüşmenin
ardından kararı açıkladı ve parti, 11 Aralık 2009'da kapandı. Anayasa
mahkemesi ayrıca 37 kişiye 5 yıl siyaset yasağı getirirken, Genel Başkan
Ahmet Türk ve Aysel Tuğluk'un milletvekilliliğinin düşürülmesini
kararlaştırdı”( http://tr.wikipedia.org/wiki/Demokratik_Toplum_Partisi,
24.12.2014).
62
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA
TÜRKİYE’NİN SİYASİ PARTİ KAPATMA OLGUSU
1.TÜRKİYE BİRLEŞİK KOMÜNİST PARTİSİ DAVASI (16.07.1991)
“Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP), Nihat Sargın ve Haydar
Kutlu’nun önderliğinde 4 Haziran 1990 günü kuruluş dilekçesini İçişleri Bakanlığına
vermek suretiyle kurulmuştur. Türkiye’de 70 yıl aradan sonra kurulan ilk komünist
partidir” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 202). Nihat Sargın aynı zamanda Genel
Başkanlığı, Haydar Kutlu ise Genel Sekreterliği üstlenmiştir.
1.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
İddianameye göre 4 Haziran 1990 tarihinde İçişleri Bakanlığına
kuruluş bildiri ve belgelerini vermek suretiyle Türkiye Birleşik Komünist
Partisi (TBKP) adıyla bir siyasi parti kurularak tüzel kişilik kazanmış ve
kuruluş bildiri ve belgelerinin birer örneği 2820 sayılı Kanunun 8 inci
maddesi uyarınca Cumhuriyet Başsavcılığımıza tevdi olunmuştur.
Siyasi Partiler Kanununun 9 uncu maddesi, kurulan partilerin tüzük ve
programlarının Anayasa ve Kanun hükümlerine uygunluğunun öncelikle ve
ivedilikle incelenmesini öngörmüştür.
İncelemenin kaynak ve içeriğini, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının
68 inci maddesi oluşturmakta, madde gerekçesinde "siyasi partilerin
kuruluşunda, tüzük ve programlarında uyacakları esasları Anayasa'da
belirtmek uygun görülmüştür. Kuruluşta siyasi partilerin tüzük ve
programlarının uyacağı esaslar 68 (77) maddesinin 4 üncü kısmında
gösterilmiştir." denilmekte ve söz konusu fıkra "siyasi partilerin tüzük ve
programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan
haklarına, millet egemenliğine demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine
aykırı olamaz." hükmünü taşımaktadır. (Anayasa Mahkemesi 16.7.1991
tarihli, 1990/1 Esas Sayılı ve 1991/1 Karar Sayılı kararı).
Davalı siyasi partinin kapatılmasını gerektiren sebepler Anayasa Mahkemesi
kararında aşağıda ki başlıklar altında sıralanmıştır;
A. Sosyal Bir Sınıfın Diğer Sosyal Sınıflar Üzerinde Egemenliğini Savunmak Ve
Gerçekleştirmeyi Amaçlamak:
I. Sosyalist Cereyanlar
II. Diyalektik Materyalizm
III. Tarihi Materyalizm
IV. Marksizm’in Devlet Ve Demokrasi Anlayışı
63
B. Parti adında kullanılmasına yasal olanak bulunmayan kelimeye yer vermek
suretiyle siyasi parti kurulması
C. Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak
D. Kapatılan bir siyasi partinin devamı olduğunu beyan ve iddia etmek
Karar;
Yukarıdaki açıklamalara göre; Anayasa’nın 3. ve 14. maddelerinin ilk
fıkraları, 68. maddenin dördüncü fıkrası ile Siyasi Partiler Kanunu’nun 78.
maddesinin (a) bendi, 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırılık nedeniyle
davalı siyasi parti, Siyasi Partiler Kanunu’nun 101. maddesinin (a) bendi
gereğince kapatılmalıdır”.
Sonuç olarak Anayasa Mahkemesi 16.7.1991 günlü kararıyla;
“1- Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin adıyla birlikte Tüzük ve
Programının Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası’na aykırı olduğuna
ve 2820 sayılı Yasa’nın 101. maddesinin (a) bendi uyarınca davalı Parti’nin
kapatılmasına,
2- Davalı Parti’nin bütün mallarının 2820 sayılı Yasa’nın 107. maddesi
uyarınca Hazine’ye geçmesine,
3- Gereğinin, Bakanlar Kurulu’nca yerine getirilmesi için karar örneğinin,
2820 sayılı Yasa’nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı’na gönderilmesine” karar vermiştir. (
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/03/20080322-14.htm,
25.02.2015).
1.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
Başvurucular 7 Ocak 1992 tarihinde Komisyona başvurdular. Başvurucular
TBKP’nin kapatılmasının;
(a) Sözleşmenin 6/2, 9,10,11. maddelerini ayrı ayrı, 14. Madde ile birlikte ve 18.
maddesini (9,10,11. maddelerle bağlantılı olarak); ve
(b) 1 No’lu protokolün 1. ve 3. maddelerini ihlal ettiğini savunmuşlardır.
6 Aralık 1994 tarihinde Komisyon, başvuruyu (no. 19392/92) Sözleşmenin
6/2. maddesi bakımından kabul edilmez, diğer maddelere ilişkin iddialar bakımından
kabul edilebilir bulmuştur.
64
Hükümet dilekçesinde, “…Divan’dan Sözleşmenin 9,10,11,14 ve 18.
maddelerinin ve 1 No’lu protokolün 1 veya 3. maddelerinin ihlal edilmediğine karar
vermesini talep etti”.
Başvurucular, “ başvurunun dayandığı olayların… Sözleşmenin 11. ve 1
No’lu protokolün 1 ve 3. maddelerinin ihlali sonucunu doğurduğunun” tespitini talep
etmişlerdir.
Karar ile ilgili tam dava metni internet üstünde ulaşılabilir olduğundan metnin
tamamı buraya aktarılmamış ve sadece karar bölümü paylaşılmıştır. Divanda 78 tane
sebep sayılmış ve bu sebepler sonucunda
Divan oybirliği ile
1. Sözleşmenin 11. maddesinin ihlal edildiğine,
2. Sözleşmenin 9,10,14 ve 18. maddeleri ile, 1 No’lu protokolün 1 ve 3.
maddelerinin ihlal edilip edilmediğinin incelenmesinin gerekli olmadığına,
3. Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin uğradığı zararla ilgili hakkaniyete uygun
tazmin talebinin reddine,
4. Bu kararın alınmasının kendiliğinden, Bay Yağcı ve Bay Sargın’ın uğradığı
zararın hakkaniyete uygun tatminini sağladığına,
5. (a) Davalı devletin Bay Yağcı ve Bay Sargın’a, üç ay içinde, masraf ve
harcamaların karşılığı olarak ödeme günündeki kur üzerinden Türk Lirasına
çevrilmek üzere, 120.000 FF ödenmesine ve (b) %3.87 oranındaki yıllık basit faiz
oranının üç aylık sürenin bitiminden borç ifa edilinceye kadar geçen dönemde
ödenebilir hale geleceğine,
6. Tazminat için yapılan diğer taleplerin reddine, karar vermiştir. (İnsan Hakları
Mahkemesi Kararı, Türkiye Birleşik Komünist Partisi Ve Diğerleri / Türkiye
Davası*, 133/ 1996/ 752/ 951)
2.SOSYALİST PARTİ DAVASI (10.07.1992)
Sosyalist Parti Şubat 1988’de kurulmuştur. Partinin ilk Genel Başkanlığını
Ferit İlsever üstlenmiştir. Fakat fazla süre geçmeden İlsever yerini, bugün hala İşçi
Partisi Genel Başkanlığını üstlenen Doğu Perinçek’e bırakmıştır. Sosyalist Parti 1992
yılında Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan partiler kervanına katılmıştır.
Sosyalist Parti hakkında, Tüzük ve programı nedeniyle kuruluşundan sonra 1988
yılında ilk kez kapatma davası ile karşı karşıya kalmıştır. “Mahkeme’nin 8.12.1988
65
tarih ve 1988/2 Esas, 1988/1 Karar sayılı Programının Anayasa’ya ve SPK’ya uygun
olduğuna ve kapatma isteminin reddine karar verilmiştir. Daha sonra 1991 yılında
ikinci sefer yeniden Kapatma Davası açılmıştır.
2.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
Anayasa Mahkemesi Sosyalist Parti Kapatma davasında dava konusunu şu
şekilde özetlemiştir; “Sosyalist Parti'nin, işçi sınıfının, milletin öteki kesimleri
üzerinde egemenliğini ve sınıf mücadelelerini öngörerek, işçiler devleti ve
diktatörlüğü kurmayı amaçlamak suretiyle Türkiye Cumhuriyeti Anayasasıyla Siyasi
Partiler Yasası'na ve bu Yasanın özellikle 78. maddesine aykırı davrandığı ileri
sürülerek aynı Yasanın 101. maddesinin (a) bendi gereğince kapatılmasına karar
verilmesi istenmiştir” (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli, 1991/2 Esas Sayılı ve
1992/1 Karar Sayılı kararı).
Sosyalist Parti'nin; T. C. Anayasası'nın başlangıç kısmı, 3, 4, 14, 66, 68.
maddeleri ile Siyasi Partiler Kanunu'nun 78 inci ve 81 inci maddelerine aykırı olarak
devletin, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçlayan
faaliyetlerde bulunduğu, Sonucuna varıldığından davalı Siyasi partinin 2820 sayılı
Siyasi Partiler Kanunu'nun 101 inci maddesinin a,b,c bentleri gereğince kapatılması”
(Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli, 1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı
kararı) istenmiştir.
İddianame özetle:
1. "Hiç bir düşünce ve mülahaza Türk milli menfaatlerinin, Türk varlığının
devleti ve milletiyle bölünmezliği esası karşısında korunamaz" ilkesine,
2. "Türk devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü"ne;
3. "Dil ... ırk ayrımı yaratmak... amacını gütmemek" ilkesine;
4. "Devletin şeklinin cumhuriyet olduğu... cumhuriyetin niteliklerinin
değiştirilemez" olduğu ilkesine;
5. "Devletin bayrağı, dili, marşının değiştirilemeyeceği..."ne;
6. "Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde milli veya dini, kültür veya mezhep
veya ırk veya dil farklılığına dayanan azınlıklar bulunduğu ileri sürülemez"
hükmüne;
66
7. "Türk dilinden ve kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek
veya yaymak yoluyla Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinden azınlıklar
yaratarak millet bütünlüğünün bozulması amacını gütmemek" ilkesine; aykırı
davranarak;
"Ülke ve milletin bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçlamak suretiyle
faaliyette bulunulduğu" iddia edilmiştir. (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992
tarihli, 1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı kararı) istenmiştir.
Savunmayı ise Ebdulhakimoğulları şu şekilde özetlemektedir; Sosyalist Parti
yetkilileri yaptıkları savunmada öncelikli SPK’nın Anayasaya aykırı olduğunu,
çeşitli defalar değişikliğe uğrayan SPK’nın Anayasa’nın 15. Maddesi kapsamı dışına
çıktığını, davanın SPK 9. maddesine uyulmadan açıldığından, davaya bakılmaksızın
dosyanın Cumhuriyet Başsavcılığına iade edilmesi gerektiğini, yargılamanın
CMUK’nun 387. maddesine göre ve duruşmalı olarak yapılmasını, kapatmaya ilişkin
davanın da reddini talep etmişlerdir. (Ebdulhakimoğulları, 2000; 210).
Karar ise şu şekilde çıkmıştır;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 14.11.1991 günlü, SP. 23. Hz.
1991/94 sayılı İddianamesi'nde Sosyalist Parti'nin Anayasa'nın Başlangıç
Kısmı'na ve 3., 4., 14., 66., 68. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasi Partiler
Yasası'nın 78. ve 81. maddelerine aykırı olarak, Devletin ülkesi ve milletiyle
bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçladığı ileri sürülerek Siyasi Partiler
Yasası'nın 101. maddesinin (a), (b) ve (c) bentleri gereğince kapatılmasına
karar verilmesi istenmekle gereği düşünüldü :
1- Sosyalist Parti'nin faaliyetlerinin Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Partiler
Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (b) ve (c)
bentleri uyarınca davalı parti'nin KAPATILMASINA,
2- Davalı parti'nin bütün mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi
uyarınca Hazine'ye geçmesine,
3- Gereğinin, Bakanlar Kurulu'nca yerine getirilmesi için karar örneğinin,
2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı'na gönderilmesine,
10.7.1992 gününde, üye Yılmaz ALİEFENDİOĞLU'nun karşıoyu ve
OYÇOKLUĞUYLA karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli,
1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı kararı)
Anayasa Mahkemesi bu kararı AİHS ve Örgütlenme özgürlüğü kapsamında
da değerlendirmiş ve ilgili kısımdan şu şekilde söz edilmiştir;
İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme kapsamındaki
hak ve özgürlükler, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nda da güvence altına alınmıştır.
67
Sosyalist Parti'nin Anayasa'ya aykırı görülen dava konusu etkinliklerinin bu
sözleşmede belirlenen kurallara da aykırı olacağı kuşkusuzdur.
Anılan Sözleşmenin örgütlenme hak ve özgürlüğüyle ilgili 11. maddesinin
ikinci fıkrası aynen şöyledir :
"Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplulukta, zaruri tedbirler
mahiyetinde olarak millî güvenliğin, âmme emniyetinin, nizamı muhafazanın,
suçun önlenmesinin, sağlığın ve ahlâkın veya başkalarının hak ve
hürriyetlerinin korunması için ve ancak kanunla tahdide tâbi tutulur.
Bu madde, bu hakların kullanılmasında idare, silahlı kuvvetler veya
zabıta mensuplarının muhik tehditler koymasına mani değildir."
Sosyalist Parti, zaman zaman her ne kadar kardeşlik ve birlik
görünümü vererek amacını gizlemiş ise de aslında vatandaşlar arasında ırk
esasına dayalı kin ve husumet duyguları yaratmaya çalışmıştır. Türk
Ulusunun bütünlüğünü ırka dayalı bir görüşle Türk ve Kürt olarak ikiye
ayırmayı, ayrı devletler kurmayı öngörmüştür. Bu faaliyetlerinin, ülke ve
millet bütünlüğünü, yıkmayı amaçladığı açıktır. Bunların özellikle "millî
güvenliği", "amme emniyetini ve "nizamı" bozucu olduğu kuşkusuzdur.
Sözleşmenin 17. maddesi aynen şöyledir:
"Bu sözleşme hükümlerinden hiçbiri bir devlete, topluluğa veya ferde,
işbu Sözleşmede tanınan hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya mezkur
Sözleşmede derpiş edildiğinden daha geniş ölçüde tahditlere tâbi tutulmasını
istihdaf eden bir faaliyete girişmeye veya harekette bulunmaya mâtuf
herhangi bir hak sağlandığı şeklinde tefsir olunamaz."
Sosyalist Parti'nin faaliyeti Sözleşme'nin bu kuralı ile çatışmaktadır.
Demokratik, lâik ve sosyat hukuk devletini, açıkça paylaşıp yıkmayı önermek
ve bunu zorla gerçekleştirmeye çağırmak, demokratik hak ve özgürlükleri
kötü kutlanma örneğidir. Hiçbir hak ve özgürlük, demokrasiyi yıkmak
amacıyla kullanılamaz.
Anayasa ve Siyasi Partiler Yasası'nda getirilen, siyasal partilere ilişkin
yasaklamalar, sözleşmede yer atan hürriyetleri kaldırıp azaltma kapsamında
ve demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı görülemez. Bunlar,
Devletler Hukuku'nda yer alan egemenliği, ülke ve millet bütünlüğünü
korumaya, ırkçılığa dayalı bölünmeleri önlemeye yöneliktir.
Sosyalist Parti, İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair
Sözleşme'nin 11. maddesinin ikinci fıkrasıyla 17. maddesinde yer alan
kurallarla bağdaşmayacak biçimde faaliyette bulunmuştur (Anayasa
Mahkemesi 10.7.1992 tarihli, 1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı
kararı).
68
2.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
“Sosyalist Parti “Kapatma Kararının ve Parti Yöneticilerine getirilen siyasal
faaliyet yasağının Sözleşme hükümlerini ihlal ettiği iddiasıyla 31.12.1992 tarihinde
Komisyon’a başvurmuş, Komisyon da Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edildiği
gerekçesiyle başvuruyu kabul edilebilir bularak dosyayı 27.01.1997 tarihinde
Mahkemeye göndermiştir (Akartürk, 2008; 259).
AİHM Siyasi Parti Kapatma davalarının iç hukuk ile ilgili olan durumunu
inceledi.
Başvuranlar, Sosyalist Partinin kapatılmasının ve liderlerinin başka
herhangi bir siyasi partide benzeri bir görev almalarının yasaklanmasının
Sözleşmenin aşağıdaki 11. maddesi ile güvence altına alınan dernek kurma
özgürlüğünü ihlal ettiğini iddia etmişlerdir.
Divan başvurunun özerk rolü ve farklı çerçevesini göz ardı
etmeksizin, Madde 11'in Madde 10 ışığında değerlendirilmesi gerektiğini
tekrarlamaktadır. Düşüncelerin ve bunların ifade edilmesine dair
özgürlüklerin korunması, Madde 11'de ifade edildiği üzere sendika kurma ve
dernekleşme özgürlüğünün amaçlarıdır. Bu husus çoğulculuk ve
demokrasinin iyi işleyişini güvence altına almaları konusundaki rolleri
açısından siyasi partiler için de geçerlidir.
Başvuranlar aynı zamanda, Sözleşmenin 9, 10, 14 ve 18. maddelerinin
de ihlal edildiğini iddia etmektedirler. Şikâyetlerinin aynı unsurlarla ilgili
olması nedeniyle Divan, bu maddeleri ayrıca incelemeyi gerekli bulmamıştır.
Başvuranlar, Anayasa Mahkemesi'nin kamuya açık bir duruşma
yerine gizli oturum yaptığından ve dosya ile duruşma tutanaklarına
ulaşamadıklarından şikâyet etmişlerdir. Bu durumun Sözleşme'nin 6/1
maddesini ihlal ettiğini belirtmişlerdir.
Başvuranlar ilk olarak, Anayasa Mahkemesi'nin 10 Temmuz 1992
tarihli SP'yi kapatma kararının iptal edilmesini talep etmişlerdir. Aynı
zamanda SP'ye "tanınmış parti statüsü"nün verilmesini istemişlerdir.
Maddi zararları ile ilgili olarak, başvuranlar, 1.500.000 Amerikan
Dolarıtalep etmişlerdir. SP için 1.000.000 Dolar ve Doğu Perinçek ve İlhan
Kırıt için 250.000'er Dolar. Her başvuran için 2.000.000 Dolar olmak üzere
toplam 6.000.000 Dolar manevi tazminat talep etmişlerdir. (İnsan Hakları
Mahkemesi Kararı, Sosyalist Parti Ve Diğerleri / Türkiye Davası*,
(20/1997/804/1007))
Sonuç olarak;
Bu sebeplerden dolayı, divan, oybirliğiyle
69
1. Sözleşme'nin 11. maddesinin ihlal edildiğine karar vermiştir.
2. Sözleşme'nin 6/1, 9, 10, 14 ve 18. maddeleri ve 1 nolu Protokol'ün
1. ve 3. maddelerinde ihlal olup olmadığına karar vermeye gerek görmemiştir.
3. a) Davalı ülkenin Sayın Perinçek ve Kırıt'a, manevi zararlarına
karşılık olarak, üç ay içinde 50.000'er (ellibin) FF'nı ödeme gününde geçerli
döviz kuru üzerinden, Türk Lirasına çevirerek ödemesine karar vermiştir ve
b) Söz konusu meblağa, yukarıda sözü edilen üç ayın aşımından
ödeme tarihine kadar % 3.36 yıllık basit faiz uygulanacaktır.
4. Adil tatmin hakkındaki taleplerin geri kalan kısmını reddetmiştir.
İngilizce ve Fransızca olarak hazırlanmış olan bu karar, 25 Mayıs 1998
tarihinde İnsan Hakları Binasında kamuya açık oturumda tefhim edilmiştir.
(İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, Sosyalist Parti ve Diğerleri / Türkiye
Davası*, (20/1997/804/1007))
3.ÖZGÜRLÜK VE DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (23.11.1993)
“Özgürlük ve Demokrasi Partisi (ÖZDEP), 19 Ekim 1992 tarihinde İçişleri
Bakanlığı’na verdiği kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır.
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, 29 Ocak 1993 tarihinde ilgili partinin
programının bazı bölümlerinin Anayasa ve SPK’na aykırı olduğunu ileri sürerek,
SPK’nun 101. maddesinin (a) bendi gereğince Anayasa Mahkemesi’ne kapatma
davası açmıştır” (Dinler, 2003; 96).
3.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
İddianamede ÖZDEP ile ilgili “davalı partinin programının bazı bölümleri
Anayasanın başlangıç kısmı ile 2., 3., 14., 24., 42., 68., 69. ve 136. maddeleri
SPY'nın 78. maddesinin (a) bendi, 81. maddesinin (a) ve (b) bentleri ve 89.
maddesine aykırı nitelikte olduğundan, Özgürlük ve Demokrasi Partisi'nin SPY'nın
101. maddesinin (a) bendi gereğince kapatılmasına karar verilmesini arz ve
talep ederim." denilmektedir” (Anayasa Mahkemesi 23.11.1993 tarihli, 1993/1 Esas
Sayılı ve 1993/2 Karar Sayılı kararı)..
ÖZDEP savunmasında özetle şunları istemektedir;
70
Sonuç ve İstem
1- Anayasa'nın geçici 15 inci maddesinin davamızda uygulanmaması, Siyasal
Partiler Kanunu Anayasa'ya aykırı olduğundan yukarıda belirttiğimiz Siyasal
Partiler Kanununun 68, 69 ve 78 inci maddelerinin iptaline,
2- Siyasal Partiler Kanunu Anayasa'nın geçici 15 inci maddesindeki
himayeden yararlanılmasına karar verildiği takdirde, üstün olan Anayasa
hükümleri ile, Türkiye'nin imzaladığı uluslararası sözleşme hükümleri ile
evrensel hukuk ilkelerinin davamızda uygulanmasına,
3- Dava Siyasal Partiler Kanunu'nun 9 uncu maddesine uyulmadan
açıldığından dosyanın Cumhuriyet Başsavcılığı'na iadesine,
4- Siyasal Partiler Kanunu'nun 98 inci maddesi delaletiyle CMUK 387
nci maddesinin uygulanarak duruşma yapılmasına,
5- Parti hakkında açılan kapatma davasının reddedilmesine karar verilmesini
saygılarımızla talep ediyoruz.
6- Esas hakkındaki savunmamızı saklı tutuyoruz." Denilmektedir (Anayasa
Mahkemesi 23.11.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1993/2 Karar Sayılı
kararı)..
Sonuç olarakta;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 29.1.1993 günlü, SP.42.Hz.
1993/10 sayılı İddianamesi'nde Özgürlük ve Demokrasi Partisi Programı'nın
kimi bölümlerinin Anayasa'nın BAŞLANGIÇ'ına, 2., 3., 14., 24., 42., 68., 69.
ve 136. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a)
bendine, 81. maddesinin (a) ile (b) bentlerine ve 89. maddelerine aykırılıklar
içerdiği savlarıyla Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesinin (a) bendi
gereğince kapatılmasına karar verilmesi istenmekle gereği görüşülüp
düşünüldü:
1. Özgürlük ve Demokrasi Partisi programının, Anayasa ile Siyasî Partiler
Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi
gereğince davalı Parti'nin kapatılmasına,
2. Davalı Partinin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca
Hazine'ye geçmesine,
3. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı Yasa'nın 107.
maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'na
gönderilmesine, 23.11.1993 gününde OYBİRLİĞİYLE karar verildi (Anayasa
Mahkemesi 23.11.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1993/2 Karar Sayılı
kararı).
3.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
“Anayasa Mahkemesi tarafından 14.07.1993 tarihinde kapatılan ÖZDEP,
21.03.1994’te İnsan Hakları Avrupa Komisyonu’na başvurmuş Komisyon’da
71
12.03.1998 tarihinde Sözleşme’nin ihlal edildiğine karar vererek davayı
24.09.1998’de Mahkeme’ye iletmiştir” (Akartürk; 2008, 264).
Dava konusu olaylar ÖZDEP’in Kuruluşu, ÖZDEP’in Kapatılma Başvurusu
ve ÖZDEP’in Kapatılması şeklinde başlıklandırılmıştır.
Hükümet Mahkeme’den aşağıdaki hususların dikkate alınmasını talep
etmiştir:
“(1) Anayasa Mahkemesi tarafından 14 Temmuz 1993 tarihinde karar
verilmeden önce, ÖZDEP’in kurucu üyelerinin 30 Nisan 1993 tarihinde
partinin kapatılması için bir karar aldığı gerekçesi ile mağdur olduğunu iddia
edemeyeceğini;
(2) Yasal veya yasadışı yollardan olmak üzere mümkün olan tüm vasıtalarla
Devletin ülke bütünlüğünü ihlal ettiği gerekçesi ile ÖZDEP’in kapatılmasının
bir demokratik toplum içinde gerekli ve anılan demokratik topluluğun
uygulamak istediği meşru hedef ile orantılı olduğunu ve dolayısıyla
Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edilmediğini;
(3) Müdahalenin 11. Maddenin 2. fıkrası uyarınca meşru olduğu gerekçesi ile
İnsan Hakları Sözleşmesinin 9, 10 veya 14. maddelerinin ihlal edilmediğini;
(4) Başvuru sahibi tarafından dayanak teşkil edilen Maddeler ihlal
edilmediğinden dolayı Sözleşme’nin 41. Maddesinin geçerli olmadığını.”.
Başvuru sahibi Sözleşme’nin 9, 10, 11 ve 14. maddelerinin ihlal edildiğinin
kabulü ile 41. Madde uyarınca adil tazmine karar verilmesini talep etmiştir
(İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-Türkiye Davası (23885/94)).
Özgürlük ve Demokrasi Partisinin (ÖZDEP) temsilcisi, partinin kapatılmış
olması ve yöneticilerinin herhangi bir başka siyasi partide benzeri görevler almaktan
men edilmesi ile, aşağıda metni verilen Sözleşme’nin 11. maddesince güvence altına
alınan dernek kurma hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. (…)
Gerekçeler ilgili davada şu şekilde özetlenmiştir;
“Başvuran parti ayrıca Sözleşme’nin 9, 10 ve 14. maddelerinin ihlal edildiğini
iddia etmiştir. Şikayetleri 11. Madde kapsamında incelenen hususlar ile ilişkili
olduğundan Mahkeme, bunların ayrı ayrı incelenmesinin gerekmediği kanaatına
varmıştır”. (…)
“ÖZDEP maddi tazminat için 500,000 Fransız Frangı (FRF) tutarında zarar
talebinde bulunmuştur. Anılan tutar partinin kuruluşu, tesislerinin kiralanması,
kuruluş ile ilgili olarak parti üyelerinin seyahat ve konaklama ücretleri, özellikle
72
seçimlere katılmak üzere yapısının 40 ilde kurulması ve broşürlerin bastırılması ve
dağıtımına ilişkin giderlerden oluşmaktadır.” (…)
“ÖZDEP ayrıca kapatılmadan kaynaklanan manevi zararın tazmini için FRF
200,000 talep etmiştir. ÖZDEP 120,000 FRF Anayasa Mahkemesi nezdinde ve
Strazburg’da temsil edilmesi için verilen avukatlık ücreti ve buna ilişkin çeviri,
yazışma ve seyahat giderleri için 80,000 FRF olmak üzere masraf ve giderler için
200,000 FRF talebinde bulunmuştur.” (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-
Türkiye Davası (23885/94))
Yukarıda belirtilen gerekçelere dayanarak mahkeme
1. Hükümetin ön itirazının reddine;
2. Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edildiğine ilişkin talebin kabulüne;
3. Sözleşme’nin 9, 10 veya 14. Maddelerinin ihlal edilip edilmediğine ilişkin
incelemeye yer olmadığına;
4. (a) Üç ay içinde, ödeme tarihinde geçerli olan kur üzerinden Türk lirasına
çevrilmek üzere manevi zarar için 30,000 (otuz bin) Fransız frangı ve harcama
ve masraflar için 40,000 (kırk bin) Fransız Frangı tutarının davalı Devlet’ten
tahsil edilerek başvuru sahibi partinin temsilcisi olan Sn. Mevlüt İlik’e
ödenmesine:
(b) Yukarıda belirtilen üç aylık sürenin sona ermesinden ödeme tarihine dek
bu tutarlar için yıllık %3.47 faiz oranı uygulanmasına;
5. Adil tazmin konusundaki diğer taleplerin reddine; ilişkin oybirliği ile alınan
işbu kararı İngilizce ve Fransızca olmak üzere, 8 Aralık 1999 tarihinde
Strazburg’da bulunan İnsan Hakları Binası’ndaki halka açık oturumda
düzenlemiştir (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-Türkiye Davası
(23885/94)).
4.REFAH PARTİSİ DAVASI (16.01.1998)
Refah Partisi (RP), 19 Temmuz 1983 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na vermiş
olduğu kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı, 21.5.1997 tarihinde, RP’nin laiklik ilkesine aykırı
eylemlerin odağı haline geldiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne kapatma davası
açmıştır.
73
4.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
İddianamede Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, iddianamesinde öncelikle
anayasada yer aldığı şekliyle laiklik ilkesinin anlamını değerlendirilerek, bu konuda
doktrindeki görüşlerle Anayasa Mahkemesi kararlarına yer vermiştir. Özellikle
Anayasa Mahkemesi’nin “türban” hakkında vermiş olduğu karar üzerinde durmuştur.
İddianamede RP genel başkanı Necmettin ERBAKAN’ın çeşitli tarih
ve yerlerde laikliğe aykırı olarak yaptığı konuşmalardan örnekler verilmiştir:
“...Çok hukuklu bir sistem olmalı, vatandaş genel prensiplerin içersinde kendi
istediği hukuku kendi seçmeli... Hukuku seçme hakkı inanç hürriyetinin
ayrılmaz bir parçasıdır... Türkiye’nin şuanda birşeye karar vermesi lazım
Refah Partisi adil düzen getirecek, bu kesin şart, geçiş dönemi yumuşak mı
olacak, sert mi olacak, tatlı mı olacak, kanlı mı olacak, altmış milyon buna
karar verecek... sen Refah Partisi’ne hizmet etmezsen hiçbir ibadetin kabul
olmaz... Çünkü başka türlü müslümanlık olmaz. Başka türlü kurtuluş yok.
Refah bir ordudur. Bütün gücünle bu ordunun büyümesi için çalışacaksın...
Bu parti İslami Cihad ordusudur... Müslüman mısın, bu orduda asker olmaya
mecbursun... Zekatını beytülmale, cihat ordusunun karargahına, ilçe
teşkilatının başkanlığına vereceksin... Biz Kur’an’ı hakim kılmak isteyene
gideceğiz. Hepimiz Refahçı olmaya mecburuz çünkü cihat ediyoruz. Şuurla
Refah’a çalışan cennete gidiyor. Neden? Çünkü, Refah demek, Kur’an
nizamını hakim kılmak için çalışmak demektir.”
Laikliğe aykırı söz ve eylemlerde bulunanlar genel başkan ile sınırlı
olmayıp, parti yöneticilerinden ve üyelerinden pek çok kişi laikliğe aykırı ve
şeriat özlemi duyan konuşmalarda bulunmuştur. Bu konuşmalar, doğruluğu
kuşku götürmeyecek video, kaset ve tutanaklarla tespit edilmiştir. Bu
konuşmalarda şu ifadeler yer almaktadır: “Erbakan ve arkadaşları parti
görüntüsü altında bu ülkeye İslam’ı getirmek istiyor. Savcı anladı... Bu ülkede
dinin simgesinin Refah olduğunu Yahudi Abraham bile anlamıştır... Kim
iktidar müslümanın eline geçmeden cemaatı silaha teşvik ediyorsa, ya o
cahildir, ya başkaları tarafından görevlendirilen bir haindir... Bizim
görevimiz, konuşmak değil, asker olarak ordu içerisindeki harpteki planı
uygulamaktır... Bak Erbakan Hocayı tanımayanlar duysun, o bu köprünün
kuruluş ustası ve mimarıdır... Türkiye’de hak nizamı tesis etmek isteyen
siyasal kadronun adı Refah Partisi’dir... Refah Partisi iktidarında İmam-
Hatipleri kapatmaya kalkarsanız kan dökülür. Cezayir’den beter olur. Ben de
kan dökülmesini istiyorum.
Demokrasi böyle gelecek fıstık gibi olacak. Ordu, 3.500 PKK’lı ile
baş edemedi. Altı milyon islamcıyla nasıl baş edecek.”
“Bu vatan bizimdir, rejim bizim değildir kardeşlerim. Rejim ve
kemalizm başkalarınındır... Boşuna uğraşmayın... enikleşen batının
taklitçiliğine soyunmuş olan sizlere sesleniyorum. Boşuna uğraşmayın,
Kırıkkalelilerin ellerinde gebereceksiniz.” Bu konuşmanın yer aldığı kaset
çoğaltılarak, RP teşkilatına dağıtılarak vatandaşlara dinletilmiştir. “Bütün
hesapları biz soracağız. İstiklal Mahkemelerinin hesabını da biz soracağız”
şeklindeki ifadelerin de yer aldığı bu konuşma hakkında düzenlenen bilirkişi
74
raporuna göre, sanığın eylemi TCK’nun 312/2. maddesine göre “suç işlemeye
dolaylı tahrik” suçunu oluşturmaktadır.
Ayrıca Necmettin ERBAKAN, laikliğe aykırı söz ve davranışlarıyla
tanınan bazı tarikat liderlerine, devrim yasalarına aykırı kıyafetleriyle
geldikleri Başbakanlık konutunda yemek vererek, bu çeşit kişilerin devlet
katında itibar gördüklerini ve eylemlerinin hoş karşılandığını kanıtlamak
istemiştir. RP’li bir belediye başkanı tarafından düzenlenen Kudüs Gecesi’nde
salona İslami terörist örgüt liderlerinin büyük boy posterleri asılmış; belediye
başkanı bunlarla ilgili olarak, aydınlarımıza şeriat enjekte edeceğini
söylemiştir. Bu sözlerinden dolayı DGM tarafından tutuklanmış ve RP’li
Adalet Bakanı tarafından hapishanede ziyaret edilmiştir. Bu eylemleri
gerçekleştiren ve konuşmaları yapan parti üyeleri hakkında parti tarafından
hiçbir idari ve disiplin işlemi yapılmamıştır. Bu durum, partinin eylem ve
sözleri açıkça benimsediğinin göstergesidir. Bu nedenlerle Refah Partisi,
Anayasanın 69/6. maddesinin yollamasıyla, 68/4. maddesi gereği temelli
kapatılmalıdır (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998 tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve
1998/1 Karar Sayılı kararı).
Refah Partisinin savunmasında özetle;
Davalı parti savunmasında, insan hakları ve temel özgürlüklerin dünyadaki
gelişiminden bahsederek; Türkiye’nin de taraf olduğu sözleşme ve belgelerde “din ve
vicdan özgürlüğü”nün korunması üzerinde durmuştur. Buna göre bahsi geçen
sözleşme ve belgeler iç hukukun bir parçasıdır ve Türkiye tarafından koşulsuz
uygulanması gerekmektedir. Uluslar arası standartlarda laiklik; din ve vicdan
hürriyetinin teminatı olduğu gibi, dine karşı olma da değildir. İnanç hürriyetini
sınırlama ve ortadan kaldırmanın vasıtası olarak kullanılamaz.
Gelişmiş ülkelerdeki uygulamasında din ve vicdan hürriyetinin; 1-
ifade (inancını açıklama ve inancına uygun konuşma) hürriyeti, 2- öğrenim
(dinini öğrenme ve öğretme) hürriyeti, 3- örgütlenme (inanan insanların dini
hizmetleri gerçekleştirmek için örgütlü olarak çalışma) hürriyeti, 4- ibadet
(dinin emirlerini yerine getirebilme ve inancına uygun olarak yaşama)
hürriyeti olmak üzere ayrılmaz parçaları söz konusudur.
RP’ne göre siyasi partiler hukukumuzun geldiği son aşamada, AİHS
doğrudan bağlayıcılığı olan bir konuma sahiptir. RP aleyhinde açılan kapatma
davasının, AİHS’nin 11. maddesi bakımından bir dayanağı yoktur. Ayrıca
demokratik hukuk devleti olan bir ülkede iktidar partisi için kapatma
mekanizmasının işlemesi düşünülemez. RP, son genel seçimlerde %22 oy
almış, yerel seçimlerde bir çok belediye başkanlığı kazanmış bir partidir. 4
milyon kayıtlı üyesi ile Türkiye’nin, hatta dünyanın en büyük partisidir. Böyle
demokratik tabana sahip bir partinin kapatılması, devletin temel
niteliklerinden olan demokratik devlet ilkesine aykırıdır. Davalı parti, dava
açma koşullarının oluşmadığını ve anayasa hükümlerinin doğrundan
75
uygulanamayacağını belirterek usul yönünden davanın iadesini istemiştir.
Odak olmanın ispatına yarayacak hiçbir delil yoktur. Gazete kupürleri,
konuşma ve video bantları böyle bir dava için delil sayılamaz. Ayrıca,
iddianamede eylemlerinden söz edilen milletvekili ve üyeler SPK’nda
belirtilen süre içinde partiden ihraç edilmişlerdir. Bu sebeple davanın reddi
gerekmektedir (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998 tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve
1998/1 Karar Sayılı kararı).
Anayasa Mahkemesi’nin Kararı ise;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 21.5.1997 günlü,
SP.l3.Hz.1997/109 sayılı İddianamesi'yle Refah Partisi'nin Anayasa'nın 69.
maddesinin altıncı fıkrası göndermesi ile 68. maddesinin dördüncü fıkrası
gereğince kapatılması istenilmekle, gereği görüşülüp düşünüldü:
1- Lâik Cumhuriyet ilkesine aykırı eylemleri nedeniyle Anayasa'nın
68. ve 69. maddeleri ile 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesinin
(b) bendi ve 103. maddesinin birinci fıkrası gereğince REFAH PARTİSİ'NİN
KAPATILMASINA, Haşim KILIÇ ile Sacit ADALI'nın karşıoyları ve
OYÇOKLUĞUYLA,
2- Beyan ve eylemleri ile Parti'nin kapatılmasına neden olan, Konya
Milletvekili Necmettin ERBAKAN, Kocaeli Milletvekili Şevket KAZAN,
Ankara Milletvekili Ahmet TEKDAL, Rize Milletvekili Şevki YILMAZ,
Ankara Milletvekili Hasan Hüseyin CEYLAN ve Şanlıurfa Milletvekili İ.
Halil ÇELİK'in milletvekilliklerinin Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası
hükmü gereğince, gerekçeli kararın Resmî Gazete'de yayımlandığı tarihte
sona ermesine, OYBİRLİĞİYLE,
3- Beyan ve eylemleri ile Parti'nin kapatılmasına neden olan üyeleri
Necmettin ERBAKAN, Şevket KAZAN, Ahmet TEKDAL, Şevki YILMAZ,
Hasan Hüseyin CEYLAN, İ. Halil ÇELİK ile Şükrü KARATEPE'nin
Anayasa'nın 69. maddesinin sekizinci fıkrası gereğince gerekçeli kararın
Resmî Gazete'de yayımlanmasından başlayarak beş yıl süre ile bir başka
partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamayacaklarına,
OYBİRLİĞİYLE,
4- Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi
gereğince Hazine'ye geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,
5- Birtrilyonikiyüzotuzaltımilyar lira devlet yardımının Parti'ye
ödenmemesine ilişkin 12.1.1998 günlü, E.1997/1 (Siyasi Parti-Kapatma)
sayılı tedbirin, gerekçeli kararın Resmî Gazete'de yayımlanmasına kadar
devamına, OYBİRLİĞİYLE,
6- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, Türkiye Büyük
Millet Meclisi Başkanlığı'na, Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet
Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,
76
16.1.1998 gününde karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998
tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve 1998/1 Karar Sayılı kararı).
4.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
“Refah Partisi yöneticileri, Türk Anayasa Mahkemesi tarafından
kapatılmasının ardından 1 Kasım 1998’de, partinin kapatılması ile bazı
yöneticilerinin benzeri siyasi faaliyetten men edilmesinin Sözleşme’nin 11. maddesi
tarafından koruma altına alınan örgütlenme özgürlüğünün ihlali olduğu iddiasıyla
AİHM’ne başvuruda bulunmuşlardır” (Dinler; 2003, 154).
Başvuru sahiplerinin iddiaları şu şekildedir;
Dava tarafları ile AİHM, Refah Partisi’nin kapatılmasının,
Sözleşme’nin 11. Maddesi kapsamında olduğunu ve kapatma işleminin
örgütlenme özgürlüğüne bir müdahale olduğunu kabul etmişlerdir. Ancak
Refah Partisi, kapatma davasının Anayasa Mahkemesi’nde başladığı gün,
Refah Partisi’nin anayasaya aykırı eylemlerin odağı haline geldiğine karar
verilebilmesi için Siyasi Partiler Kanunu’nda yeni bir düzenlemeye gidildiğini
belirtmiştir.
Partinin kapatılmasını haklı göstermek üzere yapılan bu değişiklikle
birlikte, kapatma işleminin meşru ve hukuki olduğu kabul edilemez. Refah
Partisi, kamu düzeni, ulusal güvenlik, başkalarının haklarının korunması ve
suçun önlenmesi gibi meşru sebeplerin laik düzenin korunması için gerekli
olduğu görüşüne katılmıştır. Ancak Anayasa Mahkemesi’nin partinin
kapatılmasıyla birlikte siyasal faaliyetlerden men ettiği siyasetçiler
demokratik yollardan, seçimle işbaşına gelmişler ve yaptırıma neden olan
eylem ve sözler gerçekleştiğinde bu siyasetçiler milletvekili dokunulmazlığına
sahiptiler.
Refah Partisi, Türkiye Cumhuriyeti ve bütünüyle Türk halkı söz
konusu olduğunda, laiklik ilkesinin hayati önem taşıdığına itiraz
etmemektedir. Bu ilke Refah Partisi’nin programında çok açık bir şekilde
ortaya konmuştur ve Anayasa Mahkemesi’nin parti liderinin söylemlerinin
laiklik ilkesine karşıt olduğu yönündeki iddiaları kabul edilemez. Zira
Anayasa Mahkemesi kapatma davasında, çok uzun olan konuşmaları bir bütün
olarak değerlendirmemiş; konuşmaların içinden bazı kısımları seçerek bunlar
üzerinde değerlendirme yapmayı yeterli bulmuştur. Refah Partisi, 1983
yılında kurulmuştur ve 1996- 1997 yılları arasında DYP ile birlikte koalisyon
kurarak iktidar partisi olmuştur. Hükümet programında da Türkiye’nin
Kemalist ilkelere bağlı, demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olduğu
kabul edilmiştir. Özgürlüklere karşı çıkmanın aksine, Refah Partisi,
özgürlükleri koruma adına laikliğin parçasıymış gibi gösterilen, ifade
özgürlüğüne yapılan müdahaleleri eleştirmiştir. Refah Partisi’nin
kapatılmasına gerekçe olarak gösterilen konuşmalardan dolayı yargılanan bir
parti üyesi olmamıştır. Bu sebeple partinin kapatılmasının toplumsal bir
77
ihtiyaçtan kaynaklandığını söylemek olanaksızdır (İnsan Hakları Mahkemesi
Kararı, Refah Partisi-Türkiye Davası).
Türk hükümetinin iddiaları da şu şekilde olmuştur;
Türk Hükümeti, Refah Partisi’nin kapatılmasının örgütlenme
özgürlüğüne müdahale olduğunu kabul etmiştir. Ancak başvurucuların iddia
ettiği gibi, kapatma işlemi hukuksuz değildir ve tamamen anayasal kurallar
çerçevesinde yapılmıştır. Örgütlenme özgürlüğün yapılan bu müdahale, kamu
düzeni, ulusal güvenlik, başkalarının hak ve özgürlüklerini korunması ve
suçun önlenmesi gibi birkaç meşru amaca dayanmaktadır.
Türk Hükümeti’ne göre laiklik, liberal ve çoğulcu demokrasinin
önkoşuludur. Laik prensipleri kabul etmiş bir devlet, toplumu dinsel kurallara,
buyruklara göre düzenlemeyi reddeden siyasal bir birliktir. Böyle bir
birliktelikte devlet, bütün dinlere ve inançlara karşı eşit mesafede olmalıdır.
Üstelik Türkiye’nin içinde bulunduğu mevcut koşullar dikkate alındığında,
diğer demokrasilere kıyasla bunun ne kadar önemli olduğu ortaya
çıkmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti, teokratik bir devlet üzerine yapılan bir
devrimle laik bir devlet olarak ortaya çıkmıştır ve İslami temayüller bugün
demokrasi için hala tehlike oluşturmaktadır.
Siyasi İslam, kendini sadece birey-tanrı ilişkisi içinde kabul
etmemekte, toplumu ve devleti düzenleme hakkını kendinde görmektedir. Bu
bütünüyle totaliter rejimin özellikleridir.
Siyasal İslam, amaçlarına ulaşana kadar inançlarını başkalarından
saklama “takiyye” metodunu kullanarak, sonuçta mevcut düzeni ortadan
kaldırarak yerine şeriatı getirmek istemektedir. Türkiye nüfusunun %95’i
Müslümandır ve siyasetçilerin dini inançları kötüye kullanmaları Türkiye
demokrasisi için tehdit oluşturmaktadır. Dünyada İslami fundamentalizmin
hakim olduğu ülkeler, Müslüman Türkiye’nin demokratik rejimini kendi
teokratik rejimlerine tehdit olarak görmekte; kendi rejimlerini Türkiye’ye
ihraç etmek istemektedirler. Bu yöndeki fundamentalist İslami hareketleri,
maddi ve manevi olarak desteklemektedirler. Yurt dışında yaşayan Türk
yurttaşlar arasında laiklik karşıtı hareket gittikçe güçlenmektedir. Refah
Partisi ise, bu yurttaşları cihada davet etmekten çekinmemektedir (İnsan
Hakları Mahkemesi Kararı, Refah Partisi-Türkiye Davası).
AİHM’nin kararı ise şu şekilde olmuştur;
AİHM; Refah Partisi yöneticilerinin, laikliği yeniden tanımlamak
bahanesiyle; çoklu hukuk sistemi istemeleri, Müslüman topluluğa şeriat
uygulanmasını önermeleri ve iktidarı elde edene kadar güç ve şiddet
kullanmaya teşvik etmeleri karşısında, başvuruculara uygulanan cezanın
“toplumsal bir zorunluluk”tan kaynaklandığına karar vermiştir. Siyasi partiler
söz konusu olduğunda, taraf devletlerin Sözleşme’deki sınırlama sebeplerini
daha dar yorumlamaları gerekmektedir. Ancak bu çoğulcu düşünceye sahip ve
kendisini demokrasinin doğal bir parçası olarak gören partiler için geçerlidir.
Demokratik bir devlet, Sözleşme ile uyuşmayan her türlü siyaseti, kendi
demokratik rejimini ve toplumsal huzurunu zarara uğratacak somut bir durum
oluşmadan teşebbüs halindeyken, önce kendisi men etmelidir.
78
AİHM, uygulanan yaptırım ile meşru amaç arasındaki “ölçülülük”
kriterini incelerken Sosyalist Parti kararına atıfta bulunarak, bir siyasi partinin
kapatılmasının ve liderinin benzeri siyasi faaliyetlerden men edilmesinin çok
ciddi bir yaptırım olduğunu belirtmiş ve ancak çok önemli durumlarda
kapatma kararı verilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bu davada örgütlenme
özgürlüğüne yapılan müdahale “toplumsal bir zorunluluk”tan
kaynaklanmaktadır. Ayrıca partinin sadece beş tane üyesi siyasetten men
edilmiştir, 152 milletvekili ise halen parlamentoda eski statülerinde siyasete
devam etmektedir. Üstelik başvurucular, partinin mallarının hazineye
aktarılmasından dolayı herhangi bir talepte bulunmamışlardır. AİHM bu
durumu (parti mallarının hazineye aktarılması ve beş üyesinin siyasetten men
edilmesini) “ölçülülük” kriterine uygun olan kapatma işleminin doğal bir
sonucu kabul etmektedir.
AİHM, daha önceki davalarda, ulusal makamların sınırlı takdir
hakkından bahsederken birlikte, Anayasa Mahkemesi’nin Refah Partisi’nin
kapatılmasına yönelik verdiği kararı izlenen meşru amaçla ölçülü (orantılı) ve
demokratik toplumda zorunlu bulmuştur. Ayrıca başvurucuların siyasetten
men edilmesi davayla ilgili ve yeterli bir yaptırımdır.
Sonuç olarak AİHM, 31 Temmuz 2001 tarihinde, üçe karşı dört oyla
Refah Partisi’nin kapatılmasının Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlali
olmadığına karar vermiştir (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, Refah Partisi-
Türkiye Davası).
5.HALKIN EMEK PARTİSİ DAVASI (14.07.1993)
“Halkın Emek Partisi (HEP), 7 Haziran 1990 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na
verdiği kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı, 3 Temmuz 1992 tarihinde ilgili parti yöneticilerini
Anayasa ve SPK’nun çeşitli maddelerine aykırı konuşma ve açıklama yaptıkları;
ayrıca partinin SPK’nun bazı hükümlerine aykırı eylemlerin işlendiği bir odak
(mihrak) durumuna geldiği iddiasıyla SPK’nun 101. ve 103. maddeleri gereğince
Anayasa Mahkemesi’ne kapatma istemiyle dava açmıştır” (Dinler; 2003, 89,90).
5.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
Davanın konusu ilgili kararda şu şekilde yer almıştır;
a. Halkın Emek Partisi'nin Genel Başkanları, Genel Başkanvekili ve
Genel Sekreterlerinin çeşitli yerlerde ve tarihlerde yapmış oldukları
konuşmalarla, kimi gazetelerde çıkan açıklama ve bildirilerle; Anayasa'nın
Başlangıç'ı ile 2., 3., 14. ve 68. maddelerine ve Siyasi Partiler Yasası'nın 78.
maddesinin (a), (b) bentleri, 80. maddesi, 81. maddesinin (a), (b) bentlerine
aykırı açıklamalarda bulundukları,
79
b. Bu Parti'nin Siyasi Partiler Yasası'nın 103. maddesinde
öngörüldüğü biçim de aynı Yasa'nın 77-88. ile 97. maddeleri hükümlerine
aykırı eylem işlendiği bir mihrak durumuna geldiği ileri sürülerek 2820 sayılı
Siyasi Partiler Yasası'nın 101/b ve 103/1 madde ve fıkraları gereğince
kapatılmasına karar verilmesi istemidir (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993
tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı)..
Kapatma kararına dayanak olarak bazı konuşmalar yapılmıştır;
l- Eski Genel Başkan Fehmi Işıklar'ın beyanları
a) Halkın Emek Partisi Van il örgütünce 26.1.1991 tarihinde düzenlenen açılış
törenindeki konuşması
b) Halkın Emek Partisi Zeytinburnu (İstanbul) ilçe örgütünce 23.2.1992
tarihinde düzenlenen "Barış ve Özgürlük" toplantısındaki konuşması
c) Halkın Emek Partisi tarafından 21.3.1991 tarihinde İstanbul'da düzenlenen
"Nevruz Şenlikleri"ndeki konuşması
d) Halkın Emek Partisi İzmir il örgütünce 22.3.1991 tarihinde düzenlenen
eğlence gecesindeki konuşması
e) Halkın Emek Partisi Siirt il örgütünce 26.3.1991 tarihinde düzenlenen
toplantıdaki konuşması
f) Halkın Emek Partisi Şişli (İstanbul) ilçe örgütünce 8.5.1991 tarihinde
düzenlenen "Dersim Gecesi"ndeki konuşması
g) Halkın Emek Partisi Diyarbakır İl Örgütü Başkanı Vedat Aydın'ın
10.7.1991 tarihinde yapılan cenaze törenindeki konuşması
h) Halkın Emek Partisi Bursa İl Örgütünce 7.9.1991 tarihinde düzenlenen
eğlence gecesindeki konuşması
2- Genel Başkan Vekili Ahmet Karataş'ın beyanları
Halkın Emek Partisi'nin 15.12.1991 tarihinde yapılan 1. Olağanüstü Büyük
Kongresi'ndeki konuşması
3- Genel Başkan Feridun Yazar'ın beyanları :
a) 1-5 Şubat 1992 tarihli Sabah Gazetesi'nde yayımlanan beyanları
b) Halkın Emek Partisi Sakarya İl Örgütünün açılışı dolayısıyla 20.4.1992
tarihinde düzenlenen toplantıdaki konuşması
c) 1.6.1992 Tarihli Milliyet Gazetesindeki beyanları
B) Genel Sekreterlerin Beyanları :
l- İbrahim Aksoy'un beyanları :
a) Halkın Emek Partisi Van il örgütünce 21.3.1991 tarihinde düzenlenen
"Irkçılıkla Mücadele Günü"ndeki konuşması
80
b) Halkın Emek Partisi Fatih (İstanbul) ilçe örgütünce 25.5.1991 tarihinde
düzenlenen "Bahar ve Özgürlük" toplantısındaki konuşması
c) Halkın Emek Partisi Konya il örgütünün 18.5.1991 tarihinde yapılan
kongresindeki konuşması
2- Ahmet Karataş'ın beyanları
a) Halkın Emek Partisi İstanbul il örgütünce 1.3.1992 tarihinde düzenlenen
"Bütün Halklar Kardeştir, Katliama Son" mitingindeki konuşması
b) İmzalamak suretiyle içeriğine katıldığımı Ankara Devlet Güvenlik
Mahkemesi Cumhuriyet Savcılığındaki 16.4.1992 tarihli ifadesinde belirttiği
ve bu şekilde onun yazılı beyanı haline gelmiş olan 2.4.1992 tarihli "Birleşmiş
Milletler, Tüm Uluslararası Kurum ve Kuruluşlara Deklarasyondur" başlıklı
bildirge
c) Davalı parti ile ilgili olarak Siyasi Partiler Yasasının 106. maddesine göre
gönderilen belgelerin incelenmesinde; Genel Başkan, Genel Sekreter gibi sıfat
taşıyanların dışında kalan ve partinin taşra örgütlerinde görev almış üyelerin
veya onların oluşturdukları kurulların aynı nitelikteki beyanlarına,
yayınladıkları bildirilere ve sair eylemleri
gibi konuşma ve metinlerin hepsi Anayasa Mahkemesi Kararları’nda ulaşılır
olduğundan buraya aktarılmamıştır. Yine Anayasa Mahkemesi bu açıklama ve
tespitlerin ışığı altında davalı partinin genel başkanları, genel başkan vekili ve
genel sekreterlerinin yapmış oldukları konuşmalar incelendiğinde işlenen
temalar ve Siyasi Partiler Yasası'na aykırılık halleri şu şekilde çıkmaktadır
(Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar
Sayılı kararı)
İncelenen konuşma ve demeçlerde;
Türkiye Cumhuriyetinde sadece Türklerin var olduğunu kabul eden,
buna karşılık Türklerin dışında bütün etnik yapılan reddeden bir politikanın ve
bunun doğal sonucu olarak baskıcı, otoriter ve asimilasyoncu bir uygulamanın
benimsendiği, insan Hakları Evrensel Beyannamesinin imzalanmasının
durumda bir değişiklik meydana getirmediği,
Yetmiş yıldan beri uygulanan ve resmi ideoloji olarak adlandırılan red
ve inkar politikasına rağmen Kürt halkının mevcut olduğu söz konusu resmi
ideolojinin artık iflas ettiği, Kürt halkının dinamizminin yükseldiği, kendisini
her alanda ifade eden bir döneme girdiği, red ve inkar politikası
bırakılmadıkça Türkiye'nin özgürleşemiyeceği,
Demokrasinin önündeki en büyük engelin Kürt sorunu olduğu,
sorunun çözümünün barışçı ve demokratik ortamda tartışmak suretiyle
olabileceği, bu sorunun Kürtler ile Türklerin omuz omuza ve kardeşçe
çözecekleri, bu sorunu sadece Kürtlerin tartışamadığı, demokratik bir ortamda
özgürce tartışılmadan çağa, akla bilime uygun şekilde çözümlenmeden
Türkiye'de gerçek bir demokrasiden söz edilemiyeceği ve Türk halkının özgür
olamayacağı, bu sorun çözümlenmediği sürece, Türkiye'de demokrasiyi
81
kurmanın, ekonomik sosyal ve kültürel kalkınmayı sağlamanın mümkün
olmadığı,
Dış politikada ulusların eşit, özgür iradeye dayalı, yani ulusların kendi
kaderlerini tayin edici bir politikadan yana oldukları. Bu hakkın mutlaka
ayrılma anlamına gelmediği, özgürlük ve eşit iradeye dayalı birlikte yaşama
demek olduğu,
Kendi kaderini belirleme hakkının, her halk için olduğu kadar, Kürt
halkı için de tartışılmaz, vazgeçilmez, doğal bir hak olduğu, Birleşmiş
Milletler Örgütünü oluşturan devletlerin Kürtlerin yaşadığı tüm parçalarda
Kürt halkının yürüttüğü mücadeleye sessiz kalamayacakları, en kısa zamanda
Birleşmiş Milletler kapsamında bir Kürt konferansı toplanarak soruna adil,
uluslararası sözleşmelere uygun demokratik bir çözümün bulunması gerektiği,
Yeni bir Anayasa yapılarak bunun ışığında Kürt sorunu hakkında bir
mutabakat çalışmasının başlatılması, herkesin katılacağı ortak bir çözümün
bulunması, bu yeni Anayasada Kürtlerin varlığı kabul edilerek Türkler ile
Kürtlerin eşitliğine ve birliğine dayalı bir toplum düzeninin öngörülmesi
gerektiği, Kürt gerçeğinin eğitim yoluyla Türklerin ve Kürtlerin eşit haklı
birlik anlayışına uygun olarak benimsetilmesi gerektiği,
Halkın Emek Partisinin programında Kürt sorununun demokratik ve
siyasal yollarla çözümünü ilke olarak benimsedikleri; bütün halkların
kardeşliğini, eşitliğini ve özgürlüğünü savunan, onun Türkiye'nin tek kurtuluş
yolu olduğunu düşünen ve politikasını üreten parti oldukları (Anayasa
Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı
kararı).,
Diğer taraftan yine bu konuşma ve demeçlerde;
İlk defa içlerine sine sine içinde yer alabilecekleri, bizim
diyebilecekleri bir partinin doğduğu, partinin en çok ezilen, en çok sömürülen,
en çok baskı altında tu tulanların partisi olduğu, sömürülen, baskı altında
tutulan ve zulme uğrayan bir halk, yani Kürtler bu partiye sahip çıkıyorlarsa
Halkın Emek Partisinin bundan onur duya cağı, bütün bunlara rağmen partiye
Kürtlerin partisi deniyorsa demek ki en çok onların ezildiği, sömürüldüğü,
zulmedildiği, Kürtlerin en çok ezildikleri söyleniyorsa, Kürtlerinde partisi
olmaktan onur duydukları,
Ekonomik ve etnik özelliklerinden dolayı Türkiye'de en fazla
ezilenler Kürt halkı olduğundan, bunların ezilenlerin hakkını koruyan Halkın
Emek Partisi'ni desteklemelerinden daha doğal bir şeyin olamayacağı,
Türkiye'deki bütün etnik yapıların partisi oldukları, ifade edilmek
suretiyle, SPY. nın 78. maddesinin (b) bendine aykırı olarak davalı partinin
belli bir ırka mensup olanların ve hatta daha da ileri gidilip Türkiye
Cumhuriyetinde yaşayan "etnik yapı" şeklinde ifade ettikleri değişik kökenli
bireylerin bu kökenleri ısrarla ve her vesileyle vurgulanarak onların da partisi
olduğu ileri sürülmekte ve böylece parti bir yönüyle de ırk esasına
dayandırılmaktadır (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas
Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı)..
Davalı parti sorumlularının konuşma ve demeçlerinde;
82
Kürt halkının özgürlük tutkusundan hiç bir zaman vazgeçmediği,
daima onu kıskandığı, o yüzden de kültürünü ve ulusal değerlerini hep ayakta
tutmasını bildiği,
Kürtlere okumanın, yazmanın, Kürt kültürünü araştırmanın yasak
olduğu,
Kürt halkının Türkiye Cumhuriyeti'nin bütünlüğü içinde kendi ulusal
ve kültürel kimliğini korumak ve geliştirmek istediği, devleti ele geçirenlerin
inkarcı politikalarla Kürtleri eritmek istedikleri,
Kürt sorununun çözümü için öncelikle Kürt halkının kendi ulusal ve
kültürel kimliğini ifade edebilmesinin önündeki engellerin kaldırılması ve
geliştirilmesi olanaklarının yaratılması gerektiği,
Yeniden yapılacak bir Anayasada Kürtlerin dil, inanç ve kültür
özgürlükleriyle Kürtçe eğitimi, öğrenimi ve diğer haklarını kullanmalarına
olanak verecek yeni yasal düzenlemelerin topluma ve devlete benimsetilmesi
gerektiği,
Türkiye'de yaşayan emik kökeni, dili ve kültürü ne olursa olsun bütün
in sanların kendilerini, kendi dil ve kültürleriyle ifade edebilecekleri, eşit
koşullara ve gönül birliğine dayalı bir toplum yaratmak istedikleri,
Belirtilmek suretiyle de, 81. maddenin (b) bendine aykırı davranılmakta ve
Türk dili ve kültüründen başka bir dili ve kültürü korumak, geliştirmek
yoluyla azınlık yaratılarak ulus bütünlüğünün bozulması amacı güdülmektedir
(Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar
Sayılı kararı)..
Sonuç olarakta;
Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının 3.7.1992 günlü, SP.31.Hz.1992/59
sayılı iddianamesi'nde Halkın Emek Partisi'nin, Anayasa'nın Başlangıç'ına ve
2., 3., 14., 68. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 78., 80. ve
81. maddelerine aykırı olarak, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez
bütünlüğünü bozmayı amaçladığı ve Yasa'ya aykırı siyasi faaliyetlerin
mihrakı olduğu savıyla Siyasi Partiler Yasası'nın l0l/b ve 103. maddeleri
gereğince kapatılmasına karar verilmesi istenmekle gereği düşünüldü:
1. Davalı Siyasi Parti'nin 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 103. maddesi
gereğince kapatılması isteminin REDDİNE, OYBİRLİĞİYLE,
2. Halkın Emek Partisi'nin faaliyetlerinin Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Parti
ler Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (b)
bendi uyarınca davalı Parti'nin KAPATILMASINA, Yılmaz
ALİEFENDİOĞLU'nun karşıoyu ve OYÇOKLUĞUYLA,
3. Anayasa'nın 84. maddesi gereğince:
Eylemleri ve sözleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan Fehmi IŞIKLAR,
Feridun YAZAR, Ahmet KARATAŞ ve İbrahim AKSOY'dan halen
Milletvekili bulunanlarla, kapatma davasının açıldığı 3.7.1992 gününde Parti
üyesi diğer milletvekillerinin milletvekilliklerinin de, kapatma kararının
83
TBMM Başkanlığı'na tebliğ edildiği tarihte sona ereceğine, Yılmaz
ALİEFENDİOĞLU'nun "Bu maddenin uygulamaya ilişkin bulunduğu ve bu
konuda bir karar verilmesine yer olmadığı"; Mustafa GÖNÜL'ün ise
"Cezaların kişiselliği ilkesiyle bağdaşmaması nedeniyle Parti üyesi olan diğer
milletvekillerinin üyeliklerinin sona ermeyeceği" yolundaki karşıoyları ve
OYÇOKLUĞUYLA,
1. Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca
Hazine'ye geçmesine, OYBİRLiĞİYLE,
2. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, Milletvekilleri yönünden
TBMM Başkanlığı'na, yasal işlemler yönünden, 2820 sayılı Yasa'nın 107.
maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına
gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,
14.7.1993 gününde karar yerildi (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli,
1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı).
5.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
Halkın Emek Partisi, 1993 yılında Anayasa Mahkemesi tarafından
kapatıldıktan sonra, 24 Eylül 1993 tarihinde AİHM’ne başvuruda
bulunmuşlardır. Başvurucular, HEP’in kapatılmasının Sözleşme’nin 11.
maddesinde koruma altına alınan örgütlenme özgürlüğünü ihlali olduğunu,
ayrıca 9. ve 10. maddelerin ihlal edildiğini; HEP’in siyasi görüşleri nedeniyle
kapatılmasının 14. maddedeki ayrımcılık yasağına aykırı olduğunu ve
Anayasa Mahkemesi’nde duruşmanın aleni yapılmamasının 6. maddenin
ihlali anlamına geldiğini iddia etmişlerdir.
Başvuruyu kabul edilebilir bulan Komisyon, Sözleşme’nin 11.
maddesinin ihlal edildiği, davanın ayrıca 9., 10. ve 14. maddeler bakımından
incelenmesine gerek olmadığı ve Sözleşme’nin 6. maddesinin ihlal edilmediği
yönünde bir rapor hazırlamıştır. Dava AİHM’ne 3 Haziran 1999’da intikal
etmiştir. AİHM, HEP’in kapatılmasına gerekçe oluşturan self-determinasyon
hakkı ve dilin (Kürtçe) tanınması vb taleplerin demokratik ilkelere aykırı
olmadığı kararına varmıştır Devletin temel ilkeleri ve toplumun genelinin
görüşlerine aykırı da olsa demokrasinin layıkıyla işlemesi bakımından,
toplumun geneli için çözüm üreten her görüşten siyasi grubun, siyasal
yaşamda rahatça yer alması gerekmektedir. AİHM, HEP’in Türkiye’deki
demokratik rejimi yıkma amacı taşıyan politikaları nedeniyle kapatılmasının
yeterince gerekçelendirilemediği görüşündedir. Ayrıca HEP’in siyasi
platformda başka görüşlere yer vermeyen bir rejim kurmak için ciddi bir
gücünün olup olmadığı (AİHM safhasından) önce tartışılmamıştır.
Ayrıca, HEP yöneticilerinin terörle mücadele eden silahlı kuvvetleri
kıyasıya, şiddetle eleştirmeleri, HEP’in şiddet kullanan bir silahlı grup
olduğuna delil teşkil etmemektedir.
AİHM bu bağlamda, hükümete getirilecek eleştirilerin, herhangi bir vatandaşa
karşı yapılacak eleştirilerden daha geniş olduğunu yinelemiştir. Demokratik
bir sistemde, hükümetin icraatları ve ihmalleri, yasama ve yargı yerleri,
basının ve kamuoyunun en sıkı takip ve tetkik etmesi gereken konulardır.
84
AİHM, HEP milletvekilleri ve yöneticileri tarafından silahlı kuvvetlerin
eleştirilmesinin, HEP’in taraftarlarının kaygıları doğrultusunda, silahlı
kuvvetlerin görevlerini yerine getirirken daha dikkatli olmalarını talep etme
dışında başkaca bir amaç taşıdığına ikna olmamıştır. HEP Türkiye’deki
demokratik rejimin yıkılmasını amaçlayan bir politika savunmadığına ve
siyasal amacına ulaşmak için şiddete başvurmayı meşru kabul etmediğine
göre, partinin kapatılmasında “toplumsal zorunluluk”tan söz edilemez.
AİHM’ne göre, siyasi partilerin kapatılması çok ağır ve ciddi
durumlarda uygulanması gereken bir yaptırımdır. HEP’in kapatılması ve
başvurucuların örgütlenme özgürlüğünün engellenmesi demokratik bir
toplumda zorunlu değildir. Sonuç olarak AİHM, 9 Nisan 2002 tarihinde
oybirliğiyle HEP’in kapatılmasının 11. maddenin ihlali olduğu kararına
varmıştır. AİHM, 11. maddenin unsurları olması nedeniyle davayı ayrıca 9.,
10. ve 14. Madde bakımından incelememiş; 6. maddeyi bu davada
uygulanamaz bulmuştur (Dinler; 2003; 164, 165).
6.DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (16.06.1994)
Demokrasi Partisi (DEP), 7 Mayıs 1993 tarihinde İçişleri Bakanlığına vermiş
olduğu kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı, 2 Aralık 1993 tarihinde Anayasa Mahkemesi’ne sunmuş
olduğu iddianamesinde, DEP genel başkanının çeşitli konuşmaları ile partiye ait bir
bildirinin anayasanın ve SPK’nun çeşitli maddelerine aykırı olduğunu ileri sürerek,
SPK’nun 101. maddesinin (b) fıkrası uyarınca kapatılmasını talep etmiştir.
6.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI
Davanın konusu; Demokrasi Partisi Genel Başkanı'nın 29.5.1993 tarihinde
Federal Almanya'nın Bonn; 15.8.1993 tarihinde Irak'ın Erbil kentlerinde yapmış
olduğu konuşmalarla Parti Merkez Yürütme Kurulu'nun "Demokrasi Partisinin Barış
Çağırısıdır" başlıklı bildirisinin, Anayasa'nın Başlangıc'ı, 2., 3., 14. ve 69. maddeleri
ile 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. ve 81. maddelerinin (a) ve (b) bentlerine
aykırılığı ileri sürülerek anılan Parti'nin aynı Yasa'nın 101. maddesinin (b) fıkrası
uyarınca kapatılması istemidir.
Başsavcının iddianamesinde delil olarak gösterdiği ve parti genel
başkanı tarafından yapılan konuşmalarda şu sözler yer almaktadır: “...Sizler
ateşin ve güneşin çocuklarısınız. Size böyle hitap etmek zorundayım. Çünkü
Türkiye’de sizin adınızı anmak, sizin ülkenizin adını anmak daha da siyasi
partiler için kapatılma sebebidir. Elbette 70 yıllık inkar, soykırım, sürgün,
darağacı, kan, irin, gözyaşı, barut bizim ülkemizde birbirine karışmış,
85
analarımız ak süt yerine bizi gözyaşı ile emzirmişlerdir... Bugün burada özgür
bir ülke ve ulusal birlik için yürüyoruz...Kürt halkı artık düşürülmüş bir halk
değil, serhildanda başını dik tutan bir halktır. Demokrasi Partisi sizin
birliğinizin, sizin ulusal mutabakatınızın eseridir... Kürtler hep zindanı, inkarı,
sürgün ve ölümü yaşadılar. Bugün gelinen noktada Kürtlerin inkarı mümkün
değildir. Silahlı mücadele Kürt sorununu, Kürt ve Türk halkının önüne, dünya
kamuoyunun önüne koydu.
Bu sözlerin yer aldığı video kaseti “Kürdistan Ulusal Birlik
Yürüyüşü” adıyla başlamakta ve ilk başlarda PKK lideri Abdullah
ÖCALAN’ın yaptığı konuşmanın seslendirici tarafından anlatımı; yürüyüşe
katılan büyük kalabalığın PKK örgütü ile onun cephe ve silahlı gücünü ifade
eden ERNK ve ARGK’nin bayrak ve flamalarını taşımaları; bir sergide sarı,
kırmızı ve yeşil kıyafetlerle halk oyunları oynaması; kalabalığın Kürtçe ve
Almanca pankart taşıması ve “Yaşasın Apo”, “Yaşasın Kürdistan”,
“Liderimiz Abdullah Öcalan”, “Yaşasın PKK, KSK, PDK, KUK, RNK” gibi
sloganlar atması yer almaktadır. Konuşma ve görüntülerin yer aldığı bu
kasetle ilgili olarak, Genel Başkan Yaşar KAYA aleyhinde Ankara DGM
Başsavcılığı tarafından “devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü”nü
bozmaya yönelik propaganda yaptığı iddiasıyla 3713 sayılı TMK’nun 8/1.
maddesi uyarınca dava açılmıştır. KAYA, DGM Yedek Hâkimliği’ndeki
sorgusunda kasetteki konuşmaları kendine ait olduğunu belirterek; bu
görüşlerinin partisinin görüşü olduğu yönünde ifade vermiştir. (Dinler; 2003;
99, 100).
Sonuç olarak; Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 2.12.1993 günlü,
SP.52.Hz. 1993/55 sayılı iddianamesi'yle, Demokrasi Partisi'nin 2820 sayılı
Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesi gereğince kapatılması istenilmekle,
gereği görüşülüp düşünüldü:
1. Demokrasi Partisi'nin, Genel Başkanı Yaşar Kaya'nın 29.5.1993 tarihinde
Federal Almanya'nın Bonn, 15.8.1993 tarihinde Irak'ın Erbil kentlerinde
yapmış olduğu konuşmalarının ve Parti Merkez Yürütme Kurulu'nun
"Demokrasi Partisi'nin barış çağrısıdır" başlıklı bildirisinin, Anayasa'ya ve
2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. 81. maddelerinin (a) ve (b) bentlerine
aykırılığı nedeniyle anılan Yasa'nın 101. maddesinin (b) fıkrası gereğince
KAPATILMASINA, Yılmaz ALİEFENDİOĞLU'nun, "Merkez Yürütme
Kurulu Bildirisinin kapatma nedeni olmadığı" yolundaki karşıoyuyla ve esasta
OYBİRLİĞİYLE,
2. Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası gereğince Demokrasi Partisi'nin
kapatılmasına ilişkin davanın açıldığı 2.12.1993 gününde Parti üyesi olan
milletvekilleri Ahmet TÜRK, Ali YİĞİT, Sırrı SAKIK, Leyla ZANA, Hatip
DİCLE, Sedat YURTDAŞ, Selim SADAK, Orhan DOĞAN, Zübeyir
AYDAR, Naif GÜNEŞ, Mahmut KILINÇ, Remzi KARTAL ve Nizamettin
TOĞUÇ'un milletvekilliklerinin kapatma kararının Türkiye Büyük Millet
Meclisi Başkanlığı'na tebliğ edildiği tarihte sona ermesine; Haşim KILIÇ'ın
"Mahmut ALINAK, Muzaffer DEMİR, Mahmut UYANIK ve Mehmet Emin
SEVER'in de kapatma davasının açıldığı tarihte Parti üyesi milletvekilleri
olduklarından bunlarında millet vekilliklerinin sona ermesi gerektiği"; Yılmaz
ALİEFENDİOĞLU'nun ise "fıkranın bu bölümünün uygulamaya ilişkin
bulunduğu ve bu konuda bir karar verilmesine yer olmadığı" yolundaki
karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,
86
3. Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca
Hazine'ye geçmesine OYBİRLİĞİYLE,
4. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, milletvekilleri yönünden
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'na, yasal işlemler yönünden 2820
sayılı Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay
Cumhuriyet Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,
16.6.1994 gününde karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 16.6.1994 tarihli,
1993/3 Esas Sayılı ve 1994/2 Karar Sayılı kararı).
6.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI
Türk Anayasa Mahkemesi tarafından 16 Haziran 1994 tarihinde
kapatılan DEP, 23 Ağustos 1994’te AİHK’na başvuruda bulunmuştur.
Komisyon 2 Eylül 1996’da başvuruyu kabul edilebilir bularak, davayı 1
Kasım 1999 tarihinde AİHM’ne taşımıştır. Başvuru sahipleri, DEP’in
kapatılmasının ve üyelerinin siyasi faaliyetlerden men edilmesinin,
Sözleşme’nin 9., 10. ve 11. maddelerine aykırı olduğunu öne sürmüşlerdir.
Ayrıca, DEP siyasi görüşlerinden dolayı yasaklandığından, sözleşmenin 14
maddesinde yer alan ayrımcılık yasağı ile 6 maddedeki adil yargılanma hakkı
ihlal edilmiştir.
AİHM, Anayasa Mahkemesi’nin DEP’i program ve tüzüğünün
Anayasa ve SPK’ na uygun olap olmadığını denetlemediğini ve partiyi
yayımladığı bildiri ile konuşmaları (yani eylemleri) dayanak yaparak
kapattığını tespit etmiştir. Ancak, DEP’ in eylem ve amaçları demokratik
ilkelere aykırı değildir. Ayrıca partinin kapatılmasına neden olan bildiri ile
konuşmalarda Kürt kimliğinin tanınmaması ve devletin Kürt kökenli
yurttaşlara yönelik kötü politikaları eleştirilmektedir. Bu demokrasinin temel
prensiplerine aykırılık teşkil etmediği gibi, demokrasinin iyi çalışması
bakımından, devletin temel ilkelerine ve toplumun genelinin düşüncelerine
aykırı fikirlerin ve toplumsal önerilerin ortaya konması önem taşımaktadır.
Üstelik AİHM, Türk Hükümeti’nin, DEP’in otonomi veya ayrılık isteyen
fikirlerini terörist eylemleri desteklemekle eşdeğer olduğu yönündeki
iddialarını inandırıcı bulmamıştır. Bu açıdan, Türk Anayasa Mahkemesi
partinin kapatılmasında, DEP’in Tür demokrasisinin yıkmak çabası içinde
politika yaptığını gösteren yeterli bir gerekçe ortay koyamamıştır.
Ayrıca, DEP’in siyasal arenadaki diğer aktörleri saf dışı bırakacak bir
siyasal sistem kurmak isteme ihtimali söz konusu değildir. AİHM, DEP’in
siyasal faaliyetlerini hukuk ve demokratik ilkeler içinde yürütüp
yürütmediğini, liderlerinin siyasal araç olarak şiddet kullanmayı savunup
savunmadıklarını veya Türk Hükümeti’nin öne sürdüğü gibi etnik düşmanlığı,
isyanı ve şiddeti tahrik olup olmadığını incelemiştir.
Genel başkanın Bonn’da yaptığı konuşmada ile parti merkezinin
yayımladığı bildiride Hükümetin mevcut uygulamalarını çok şiddetli
eleştiriler bulunmakla birlikte; bunlarda siyasal amaçlara ulaşmak için şiddet
87
kullanmayı açıkça destekleyen veya uygun ulan herhangi bir unsur
bulunmamaktadır. AİHM, Türk Hükümeti’ne yönelik bu eleştirileri çok
şiddetli bulmakla birlikte, bu DEP’in şiddet eylemlerine karışmış silahlı
gruplara eşdeğer olduğuna delil oluşturmaz. AİHM, partinin yaptığı bu
açıklamaların, seçmenlerine yönelik bir sesleniş görevinden öte bir amaç
taşıdığı konusunda ikna olmamıştır. Sonuç olarak, Bonn’da yapılan konuşma
ile partinin yayımladığı bildiri, partinin kapatılması için “toplumsal bir
zorunluluk” teşkil etmemektedir.
Partinin eski genel başkanı tarafından Irak’ta yapılan konuşmaya
gelince, AİHM burada üç mesajın ortaya konduğunu tespit etmiştir: 1-
bağımsız bir Birleşik Kürdistan devletinin kurulması arzulanmaktadır. 2- Türk
Silahlı Kuvvetleriyle PKK arasındaki çatışmalar, Kuzey Kürdistan’ın
bağımsızlığı ve burada bir Kürt Devletinin kurulması amacını taşıyan bir
savaş olarak değerlendirilmektedir. 3- DEP’in siyasal muhalefeti (hasımlığı),
Türk hükümeti tarafından kesinlikle kabul edilemez. AİHM, bunlardan
ikincisi ve üçüncüsün siyasal araç olarak güç kullanmayı uygun bulma ve güç
kullanmaya çağırma anlamına geldiğini göz önünde bulundurmaktadır. Bu
konuşmadaki sözler, söylendiği koşullarda Kürt kökenli halka düşman olarak
tanıtılan kimselere karşı derin bir düşmanlık yaratmaya muktedirdir. Burada
şiddete başvurmanın, düşmandan özgürlüğü elde etmek için meşru ve de
gerekli gösterildiği ortaya çıkmaktadır. AİHM, bu konuşmaya karşı
uygulanan yaptırımın “toplumsal zorunluluktan” kaynaklandığı kararına
varmıştır.160
Ancak, konuşmacı aleyhinde cezai kovuşturma yapılmıştır ve
konuşmacı zaten cezalandırılmıştır. Konuşma değerlendirildiğinde ortaya şu
çıkmaktadır. Bu, partinin eski genel başkanı tarafından yapılan tek bir
konuşmadır. Türkçe’den çok ayrı bir dilde ve Türkiye il doğrudan ilgisi
olmayan (bu ülkede yaşamayan) bir kitleye yapılmıştır. Dolayısıyla
Türkiye’nin “ulusal güvenliği”, “kamu düzeni” ve “toprak bütünlüğü”
açısından çok sınırlı bir tehlike taşımaktadır. Buna bağlı olarak AİHM, bu
konuşmayı bir siyasi partinin kapatılması ile sonuçlanacak genel bir ceza
verilmesini haklı kılmak için tek başına yeterli bulmamaktadır. Bu nedenle,
DEP’in yalnızca Irak’ta yapılan bir konuşma nedeniyle kapatılması,
amaçlanan hedef ile orantısızdır. Sonuç olarak, DEP’in kapatılması
“demokratik toplum için zorunluluk” teşkil etmemekte ve Sözleşme’nin 11.
maddesinin ihlalidir. Karar Türk Hakim Feyyaz GÜLCÜKLÜ’nün kısmi
karşıoyu dışında oybirliği ile verilmiştir.
AİHM, 11. maddenin unsurları olması nedeniyle davayı ayrıca 9. ve
10. maddebakımından incelememiş; 6. maddeyi bu davada uygulanamaz
bulmuştur. (Dinler, 2003; 165,166).
88
SONUÇ
Siyasi partiler modern demokrasinin vazgeçilmez bir unsuru olduğu kadarda
serbest bir biçimde faaliyet gösterebilmesi gereklidir. Siyasi partiler genelde bir
ideoloji etrafında birleşmiş insanların örgütlenmelerinin sonucu olarak ortaya
çıkarlar. Bir toplumda demokrasinin varlığından söz edebilmek, o toplumda ifade
özgürlüğünün genişliği ve onun paralelinde örgütlenme özgürlüğünün genişliği ile
yakından ilgilidir.
Demokratik bir ülkede bir ideoloji, fikir, düşünce etrafında birleşerek siyasi
parti kuran insanların aynı zamanda adil ve serbest bir ortamda yarışabilmeleri
gereklidir. Demokratik sistemde böyle serbestliğin olması hem halkın siyasete
katılımını arttırmış olacak, hem de halkın kendisini yönetmesi için aracı kurumlar
olan siyasi partileri seçme hakkını tanımış olacaktır.
Siyasi partilerin varlığı bugün sadece ülkemizde değil, birçok ülkede
Anayasal güvence altına alınmıştır. Özellikle 2. Cihan Harbi’nden sonra siyasi
partiler Anayasal güvence ile yerini sağlamlaştırmış ve getirilen serbest seçim hakları
ile demokratikleşme yolunda önemli araçlar haline gelmiştir. Tabi sadece anayasal
güvence veya serbest seçim hakkı ile demokrasinin sağlanması mümkün değildir.
Gerçek demokrasinin varlığından söz edebilmek için farklı ideolojilere ait siyasi
partilerin kurulmasına da izin verilmeli ve bunların baskı altında olmaması
gereklidir.
Türkiye’de ise siyasi partiler her demokratik ülkede olduğu gibi Anayasal
Güvence altına alınmıştır. Bugün siyasi partiler daha önce de belirttiğimiz gibi 1982
Anayasası’nın 68 ve 69. maddeleri ve 2820 Siyasi Partiler Kanunu’nca
düzenlenmiştir. Siyasi partiler Anayasa tarafından güvence altına alınmış olmasına
rağmen, siyasi partilerin hangi durumlarda kapatılacağı yine Anayasa’da belirtilmiş
ve bu görev Anayasa Mahkemesince uygulanmaktadır.
Türk Anayasası’nda siyasi partiler hakkında kısıtlayıcı hükümler bulunmakta
ve bu hükümler Demokrasinin varlığının sorgulanmasına sebep olmuştur. Türkiye’de
siyasi partiler tarihi açısından baktığımızda, siyasi partilerin kapatılması sadece
89
Anayasa Mahkemesi yoluyla yapılmamış gerek Askeri Vesayet rejimi tarafından,
gerekse Askeri Mahkemeler tarafından birçok kez kapatılmıştır.
Siyasi partilerin kapatılması rejimi Türkiye Cumhuriyeti’nde aslında çok
vakit geçmeden uygulanmaya başlamıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında gerek iktidar
baskısı, gerekse askeri baskılar tarafından kendini fesheden partiler mevcuttur.
Örgütlenme Hürriyeti bakımından incelediğimizde Türkiye Cumhuriyet’i hiçbir
zaman serbest bir alan olmamış, Cumhuriyet Tarihi’nin her aşamasında ihlal
edilmiştir ve günümüzde hala ihlal edilmektedir.
Örgütlenme hürriyeti sadece siyasi parti kurulmasının önünü açmakla
olmamakta daha sonrasında bu partilerin varlığının garanti edilebilmesini de
kapsamaktadır. Anayasa Mahkemesi sadece siyasi partilerin kapatılmasına karar
vermekle kalmıyor, kişilere de siyasi yasaklar getirebilmektedir.
Özellikle 1982 Anayasası’nın yürürlüğe girmesiyle Anayasa Mahkemesi
tarafından siyasi partilerin kapatılması birçok kez yinelenmiş bir eylem olmuştur.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel başvuru yollarının açılması ile beraber
Türkiye aleyhine birçok kez karşı dava açılmıştır. Öyledir ki Mehmet Turhan hoca
durumu şu şekilde yorumlamıştır;
“Belirtilmesi gereken AİHM'nin parti kapatma konusunda oluşmaya başlayan
içtihadı Türkiye'deki parti kapatma davalarına dayanmakta olduğudur. Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi sanki Anayasa Mahkemesinin kararlarım temyizen inceleyen bir
mahkeme kimliğine bürünmüştür. Bu durum Anayasa Mahkemesi tarafından da
kabul edilmiş gibidir. Anayasa Mahkemesi parti kapatma kararlarının eninde
sonunda AİHM'ne gideceğini bildiğinden kararlarında AİHS'ne atıflar yapmakta ve
kapatma karanın ne denli bu Sözleşmeyle uyum içinde olduğunu vurgulamaktadır.
Ayrıca şu da belirtilmelidir ki, Avrupa Mahkemesinin içtihatlarının oluşumunda
esasta bizdeki parti kapatmalarının yer alması Türkiye'de parti kapatmaların ne denli
fazla olduğunu göstermektedir. Türkiye başka hiçbir demokratik ülkede
görülemeyecek ölçüde fazla sayıda parti kapatmaktadır. Kuşkusuz bu sağlıklı bir
demokrasinin göstergesi sayılamaz” (Turhan; 2002, 146).
90
Türkiye AİHM’nce birçok davada mahkûm edilmiş ve tazminat ödemek
zorunda bırakılmıştır. Sayın Turhan hocanın da belirttiği gibi AİHM, siyasi partilerin
kapatılması ile ilgili davalarda sanki bir iç hukuk merciiymiş gibi birçok kez bu
davalarda yer almıştır. Türkiye bu davalardan sadece Refah Partisi davasında haklı
görülmüş geri kalan bütün davalarda mahkûm edilmiştir.
Anayasa mahkemesinin verdiği kararlar incelendiğinde genellikle laiklik ve
devletin bölünmez bütünlüğü konularında kapatma kararı sıkça verilmiştir. Bu
kararlar dikkate alındığında Anayasa Mahkemesi’nin hala 1923 yılının ve Kemalist
düşüncenin etkisi altında olduğunu görmek pekte zor olmayacaktır.
Türkiye’de Demokrasi’nin varlığından söz edebilmek için İfade özgürlüğü ile
birlikte örgütlenme özgürlüğünün önünde ki Anayasa Mahkemesi’nin bu engellerinin
kaldırılması bir zorunluluktur. Tarihsel süreçte bize göstermektedir ki Anayasa
Mahkemesi, Türkiye aleyhinde verilen onca karara rağmen AİHM’ kararlarını
dikkate almamaktadır. Türkiye’de demokrasinin devamını sağlamak için iç hukuk,
verilen kararlar incelenerek AİHS’ye uygun hale getirilerek aradaki farklılıklar
giderilmelidir.
91
KAYNAKÇA
Abdulhakimoğulları, E. (2000). Türkiye'de Siyasi Partilerin Kapatılması Rejimi. Sakarya:
Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
AKARTÜRK, E. A. (2008). Avrupa Hukukuna Uyum Süreci Açısından Türk Hukukunda
Siyasi Parti Yasakları. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi.
Akatürk, E. A. (2008). Avrupa Hukukuna Uyum Süreci Açısından Türk Hukukunda Siyasal
Parti Yasakları İki Yanı Keskin Bıçak: Demokrasilerde Partiler Kapatılabilir mi?
İstanbul: Yeditepe Üniversitesi.
Akay, S. (2009). Etkili Bir İnsan Hakları Mekanizması İçim: Aihs Sisteminde Hükümlerin
İcrasının Denetimi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 117-134.
Akıllıoğlu, T. (2006). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
İçtüzüğü Başvuru Bilgileri). Ankara: İmaj Yayıncılık.
Avrupa Konseyi. (2014). 2014 tarihinde www.avrupakonseyi.org.tr adresinden alındı
Aydın, M. (tarih yok). ''Bölünmez Bütünlük İlkesine'' Aykırılık Nedeniyle Yasaklanan
Siyasal Partilerin Yasaklanma Kararlarının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine
Uygunluğu. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 138-154.
Aykol, H. (2009). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatmanın Tarihi. Ankara: İmge Kitapevi.
Batum, S. (1993). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkiler.
İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi.
Bozdağ, M. (2004). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Bölügiray, N. (1999). 28 Şubat Süreci. İstanbul: Tekin.
Bulut, N. (2000). Siyasal Parti Yasakları ve Son Anayasa Değişiklikleri Çerçevesinde
Odaklaşma Olgusunun Kriterleri. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,
535-562.
COE. (2014). 2014 tarihinde www.coe.int adresinden alındı
Coşkun, B. A. (2008). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma ve Avrupa Örnekleri. Memleket
SiyasetYönetim, 138-152.
Cumhuriyet Halk Partisi. (2014). 2014 tarihinde www.chp.org.tr adresinden alındı
Çağlar, B. (tarih yok). Anayasa Mahkemesi Kararlarında 'Demokrasi'. 57-127.
Çalmuk, F. (2001). Erbakan'ın Kürtleri: Milli Görüş'ün Güneydoğu Politikası. İstanbul:
Metis.
Çam, E. (1997). Siyaset Bilimine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Siyasal Bilimler.
Doğru, O. (2010). Anayasa ile Karşılaştırmalı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve
Mahkeme İçtüzüğü. İstanbul: On İki Levha.
92
Dokuz Eylül Üniversitesi. (2014). 2014 tarihinde http://kisi.deu.edu.tr//gurcan.bozkir/
adresinden alındı
Duverger, M. (1986). Siyasi Partiler, Çev. Ergun Özbudun. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Erdoğan, M. (2000). İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku. Ankara: Orion Kitabevi.
Ermumcu, O. (2006). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 11. Maddesinin Tahlili. Türk
Hukuku Enstitüsü, 1-13.
GÖLCÜKLÜ, A. Ş.-F. (2011). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama YöntemiA. Şeref GÖZÜBÜYÜK -
Feyyaz GÖLCÜKLÜ. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
Gözler, K. (2014). Anayasa Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin.
Işık, H. M. (2012). Anayasa Mahkemesi Kararlarında Devletin Resmi İdeolojisi (Siyasi Parti
Kapatma Kararlarının İçerik Analizi). Ankara: Adalet Yayınevi.
Kaboğlu, İ. Ö. (2000). Anayasa ve toplum. Ankara: İmge.
Kapani, M. (1999). Politika Bilimine Giriş. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Karagöz, K. (2006). İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Parti Kapatma Davaları
ve Refah Partisi Kararının Venedik Komisyonu Raporları Doğrultusunda
Değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi DErgisi, 311-348.
Kaya, N. (2011). Türkiye'de Azınlık Haklarını Savunan Grupların Örgütlenme Özgürlüğü.
Copenhagen: Avrupa-Akdeniz İnsan Hakları Ağı(EMHRN).
Kaynar, M. K. (2007). Cumhuriyet Dönemi Siyasi Partileri 1923-2006. Ankara: İmge
Kitabevi.
Kışlalı, A. T. (2007). Siyaset Bilimi. Ankara: İmge Kitabevi.
Koçak Mustafa, Siyasal Partiler ve Türkiye’de Siyasi Parti Yasakları, Turhan, Ankara,. (tarih
yok).
Küçük, A. (2005). Siyasi Partilere İlişkin Yasaklamalar. Ankara: Asil Yayınları.
Mert, Y. L. (2008). Cumhuriyet Döneminde Kapatılan Siyasi Partiler . Ankara: İklim
Yayınevi.
Metinleri, A. H. (Süheyl Batum). Anayasa Hukukunun Temel Metinleri. Ankara: 1993.
Özbudun, E. (1993). Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı. Ankara: Bilgi.
Özbudun, E. (2001). Anayasa Hukuku. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
Özdemir, H. (2012). Demokrat Parti (DP) ile Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP)'nin
Karşılaştırmalı Tarihsel Analizi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 188-209.
Perinçek, D. (2008). Anayasa ve Partiler Rejimi. Türkiye'de Siyasi Partilerin İç Düzeni ve
Yasaklanması. İstanbul: Kaynak Yayınları.
(1998). Refah Partisi kapatma davası: İddianame, Esas Hakkında Görüş, Savunma,
Gerekçeli Karar. İstanbul: Kaynak.
93
Resmi Gazete. (2015). http://www.resmigazete.gov.tr/ adresinden alındı
Sağlam, F. (1999). Siyasal Partiler Hukukunun Güncel Sorunları. İstanbul: Beta Basım
Yayın.
Şahin, A. (2010). İnsan Hakları Hukukunda Siyasal Parti Özgürlüğü ya da AİHM'nin 30
Haziran 2009 Tarihli "Batasuna Kararı"nı Yeniden Düşünmek. Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, 136-174.
Şimşek, E. (2007). Anayasa Mahkemesi Kararları Çerçevesinde Türkiye'de Siyasi Partilerin
Kapatılması Rejimi ve Demokrasi İlkesi Açısından Değerlendirilmesi. Tokat:
GaziOsmanPaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şimşek, M. (2009). Seçimler ve Siyasi Partiler Mevzuatı. Ankara: Hukuk Yayınları Dizisi.
Taşar, M. (1997). Refah Partisi Gerçeği. Ankara: Irmak.
Telli, K. (2012). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Bağlamında Siyasi Partiler Rejimi.
Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Teziç, E. (2008). Anayasa Hukuku. Ankara: Beta Basın Yayım.
Turhan, M. (2002). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Siyasi Parti Kapatma Davaları.
Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 130-150.
Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2014). 2014 tarihinde www.tbmm.gov.tr adresinden alındı
(1998). Türkiye İnsan Hakları Raporu . Ankara: Türkiye İnsan Hakları Vakfı.
Uygun, O. (1998). Siyasi Partilerin Kapatılması Rejiminin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Aylık Aktüel Hukuk Dergisi, 256-272.
Wikipedia. (2014). 2014 tarihinde tr.wikipedia.org adresinden alındı
Yargıtay. (2015). http://www.yargitay.gov.tr/ adresinden alındı
Zaman Gazetesi. (2014). 2014 tarihinde www.zaman.com.tr adresinden alındı