Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Perspektifinde Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma Rejimi

T.C

AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ

İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ

KAMU YÖNETİMİ BÖLÜMÜ

BİTİRME TEZİ

ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN

HAKLARI SÖZLEŞMESİ PERSPEKTİFİNDE

TÜRKİYE’DE SİYASİ PARTİ KAPATILMASI REJİMİ

Hazırlayan

Deniz KAHRAMAN

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Kerim ÇINAR

AFYONKARAHİSAR-2015

II

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... II

KISALTMALAR ..................................................................................................................... VI

GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ

1.DEMOKRASİ VE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ

1.1.SİYASİ PARTİLERİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ............................................... 3

1.2.SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL EVRİMİ ............................................................ 4

1.3.SİYASİ PARTİLERİN FONKSİYONLARI .............................................................. 6

1.4.SİYASİ PARTİLER VE BASKI GRUPLARI ........................................................... 8

2.AVRUPA KONSEYİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ ...................... 10

2.1.AVRUPA KONSEYİNİN KURULUŞ AMACI ...................................................... 10

2.2.AVRUPA KONSEYİNİN ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ .................... 11

2.3.AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE ÖZELLİKLERİ ....................... 13

2.4.AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDA TEMEL HAK VE

ÖZGÜRLÜKLER ..................................................................................................... 15

3.AİHS 11.MADDESİNİN İNCELENMESİ ....................................................................... 17

4.AİHS 11.MADDESİNDE DÜZENLENEN HAKLAR .................................................... 19

4.1.TOPLANTI YAPMA HAKKI .................................................................................. 19

4.2.DERNEK KURMA HAKKI .................................................................................... 11

4.3.SENDİKA KURMA VE SENDİKALARA KATILMA HAKKI ............................ 23

4.4.PARTİLEŞME HAKKI ............................................................................................ 24

III

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE SINIRLARI

1.ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİNİN ULUSAL HUKUKTAKİ YERİ ............................ 26

1.1.CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM ......................................................................... 26

1.2.1924 ANAYASASI DÖNEMİ ................................................................................. 28



2.ASKERİ MAHKEME KARARINCA KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ................... 34

2.1. İSLAM KORUMA PARTİSİ (12 EYLÜL 1946) ...................................................... 36

2.2. TÜRKİYE SOSYALİST EMEKÇİ KÖYLÜ PARTİSİ (16 ARALIK 1946) ........... 36

2.3. TÜRKİYE SOSYALİST PARTİSİ (17 HAZİRAN 1952) ........................................ 36

2.4. DEMOKRAT PARTİ (29 EYLÜL 1960) .................................................................. 37

2.5. ADALET PARTİSİ (16 EKİM 1981) ........................................................................ 39

2.6. CUMHURİYET HALK PARTİSİ (16 EKİM 1981) ................................................. 39

2.7. CUMHURİYETÇİ GÜVEN PARTİSİ (16 EKİM 1981) .......................................... 40

2.8. MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ (16 EKİM 1981) ............................................ 41

2.9.TÜRKİYE BİRLİK PARTİSİ (16 EKİM 1981) ......................................................... 41

2.10. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (16 EKİM 1981) ............................................................ 42

3.ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982 ANAYASASI’NDAN ÖNCE

KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ...................................................................................... 42

3.1. TÜRKİYE İŞÇİ ÇİFTÇİ PARTİSİ (22 EYLÜL 1966) ............................................. 43

3.2. MİLLİ NİZAM PARTİSİ (20 MAYIS 1971) ............................................................ 43

3.3. TÜRKİYE İLERİ ÜLKÜ PARTİSİ (24 HAZİRAN 1971) ....................................... 44

3.4. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (20 TEMMUZ 1971) ....................................................... 44

3.5. BÜYÜK ANADOLU PARTİSİ (19 ARALIK 1971) ................................................ 46

3.6. TÜRKİYE EMEKÇİ PARTİSİ (8 MAYIS 1980) ..................................................... 46

4.ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982 ANAYASASI’NDAN SONRA

KAPATILAN SİYASİ PARTİLER ...................................................................................... 47

4.1. HUZUR PARTİSİ (25 EKİM 1983) .......................................................................... 48

IV

4.2. HALK PARTİSİ (24 EYLÜL 1991) .......................................................................... 49

4.3. SOSYALİST TÜRKİYE PARTİSİ (30 KASIM 1993) ............................................. 49

4.4. YEŞİLLER PARTİSİ (10 ŞUBAT 1994) .................................................................. 49

4.5. SOSYALİST BİRLİK PARTİSİ (7 HAZİRAN 1994) .............................................. 50

4.6. DEMOKRAT PARTİ (13 EYLÜL 1994) .................................................................. 51

4.7. DEMOKRASİ VE DEĞİŞİM PARTİSİ (19 MART 1996) ....................................... 51

4.8. EMEK PARTİSİ (14 ŞUBAT 1997) .......................................................................... 53

4.9. DİRİLİŞ PARTİSİ (18 ŞUBAT 1997) ....................................................................... 55

4.10. DEMOKRATİK KİTLE PARTİSİ (29 ŞUBAT 1999) ........................................... 55

4.11. FAZİLET PARTİSİ (22 HAZİRAN 2001) .............................................................. 58

4.12. HALKIN DEMOKRASİ PARTİSİ (13 MART 2003) ............................................ 60

4.13. DEMOKRATİK TOPLUM PARTİSİ (11 ARALIK 2009) ..................................... 60

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA TÜRKİYE’NİN

SİYASİ PARTİ KAPATMA OLGUSU

1.TÜRKİYE BİRLEŞİK KOMÜNİST PARTİSİ DAVASI (16.07.1991) ......................... 62

1.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI .................................................................... 62

1.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 63

2.SOSYALİST PARTİ DAVASI (10.07.1992) ..................................................................... 64

2.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI ..................................................................... 65

2.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI ....................................... 68

3.ÖZGÜRLÜK VE DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (23.11.1993) ................................ 69



4.REFAH PARTİSİ DAVASI (16.01.1998) .......................................................................... 72



V

5.HALKIN EMEK PARTİSİ DAVASI (14.07.1993) .......................................................... 78



6.DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (16.06.1994) ............................................................... 84



SONUÇ .................................................................................................................................... 88

KAYNAKÇA .......................................................................................................................... 91

VI

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

AİHD : Avrupa İnsan Hakları Divanı

AİHK : Avrupa İnsan Hakları Komisyonu

AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi

AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi

ANAP : Anavatan Partisi

AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi

AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi

AYMKD : Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi

AYMKYUHK : Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri

Hakkında Kanun

AY : Anayasa

BAP : Büyük Anadolu Partisi

Bkz./bknz : Bakınız

CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu

CHP : Cumhuriyet Halk Partisi

Çev./çev. : çeviren/çevirenler

DBHP : Demokratik Barış Hareketi Partisi

DEHAP : Demokratik Halk Partisi

DDP : Demokrasi ve Değişim Partisi

DEP : Demokrasi Partisi

DEÜHF : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi

DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi

DİRİ-P : Diriliş Partisi

DKP : Demokratik Kitle Partisi

VII

DP : Demokrat Parti

DYP : Doğru Yol Partisi

E. : Esas sayısı

EP : Emek Partisi

FAP : Özgürlükçü İşçi Partisi (Almanya)

FP : Fazilet Partisi

HADEP : Halkın Demokrasi Partisi

HEP : Halkın Emek Partisi

HZP : Huzur Partisi

HMUK : Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu

İHEB : İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi

İHD : İnsan Hakları Dergisi

İHM : İnsan Hakları Merkezi (AÜSBF)

K. : Karar sayısı

K.T. : Karar tarihi

MHP : Milliyetçi Hareket Partisi

MNP : Milli Nizam Partisi

MP : Millet Partisi

MHZP : Muhafazakar Parti

NL : Ulusal Liste (Almanya)

NSDAP : Alman Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi (Almanya)

ÖZDEP : Özgürlük ve Demokrasi Partisi

RG : Resmi Gazete

PKK : Partiye Karkaren Kurdistan (Kürdistan İşçi Partisi)

RP : Refah Partisi

SK : sayılı kanun

SP : Sosyalist Parti

SPK : Siyasi Partiler Kanunu

SRP : Sosyalist Reich Partisi (Almanya)

VIII

STP : Sosyalist Türkiye Partisi

TBKP : Türkiye Birleşik Komünist Partisi

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi

TCK : Türk Ceza Kanunu

TEP : Türkiye Emekçi Partisi

TİÇP : Türkiye İşçi Çiftçi Partisi

TİP : Türkiye İşçi Partisi

TİÜP : Türkiye İleri Ülkü Partisi

TKP : Türkiye Komünist Partisi

TMK : Terörle Mücadele Kanunu

YDP : Yeni Düzen Partisi

YGP : Yeni Görev Partisi

YP :Yeşiller Partisi

v. : karşı (versus)

vd. : ve devamı/ ve devamında

1

GİRİŞ

Siyasi partiler başta ülkemiz olmak üzere demokratik rejimleri taşıyan

ülkelerin başlıca unsurlarından birisidir. Siyasi partileri; iktidarı ele geçirmeyi

amaçlayan örgütlü yapılanmalar olarak tanımlayacağımız üzere, demokratik hayatın

vazgeçilmez aktörleridir. Bu durum, demokrasilerin devamını sağlaya bilmesi için

siyasi partileri vazgeçilmez kılmakta ve siyasi partiler olmadan modern demokrasinin

yürümeyeceği aşikârdır. Siyasi partiler her ne kadar demokratik rejimin başlıca

unsurlarından olsa da, rejimlerin yozlaşmasında da yine başrolü üstlenebilmektedir.

Bunun en somut örneği Nazi Almanya’sıdır.

Siyasi partiler halkın yönetime katılmasının bir aracı olarak tarihsel süreçte

ortaya çıkmıştır. “Halkın yönetimi” olarak Demokrasi’yi kısaca tanımlamak

gerekirse, halkın yönetime katılabilmesinin yani; karar alma yolunda halk iradesine

dayanmasının ve siyasal kararların halk desteğine tabi olmasının yegâne aracı siyasi

partilerdir.

Siyasi partiler Modern Demokrasilerde, her ne kadar demokrasinin

gereğiymiş gibi dursa da; Demokrasilerin, Totaliter ve yahut Dikta rejimlerine

dönmesinde de yine etkili olabilmektedir. Öyledir ki Demokratik yollarla iktidara

gelen Nasyonal Sosyalist Parti zamanla Diktatörlüğe dönüşmüş ve 2. Cihan

Harbi’nin yaşanmasına sebep olagelmiştir.

Siyasi partilerin ülkemizde ki mevcut konumu ve Cumhuriyetin kuruluşundan

beri olan durumu her zaman riskli olmuştur. Türkiye’de hiçbir Modern Demokrasi’de

görülmediği kadar siyasi parti kapatılmaları görülmüştür. Bizde buradan hareketle

Türkiye’de Siyasi Parti kapatılması rejimini örgütlenme hürriyeti kapsamında ele

alıyoruz.

Çalışmamda öncelikle siyasi parti ve örgütlenme hürriyeti kavramsal bir

çerçevede ele alınarak, siyasi partilerin tanımı, fonksiyonları üzerinde durulmuştur.

Daha sonra çalışmamızın asıl unsuru olan örgütlenme hürriyeti kavramı üzerinde

çalışılmış, AİHS üzerinde bunu koruma mekanizması tartışılmıştır.

2

Birinci bölümde siyasi partiler ve örgütlenme hürriyeti konuları işlendikten

sonra ikinci bölümde yakın tarihe kadar olan siyasi parti kapatma davaları kronolojik

olarak incelenmiş, partiler hakkında bilgi verilerek örgütlenme hürriyeti açısından

tartışılmıştır.

Üçüncü ve son bölümüzde ise siyasi parti kapatma davalarının odak noktası

haline gelen Anayasa Mahkemesi’nce kapatılan davaları iddianame, savunma ve

karar şeklinde ele alınarak bunların örgütlenme hürriyetini ihlal edip etmediği

tartışılmıştır. Yine üçüncü bölümde örgütlenme hürriyetinin ihlal edildiği düşünülen

partiler AİHM’ne karşı dava açmış ve yine bu davalar son bölümde ele alınarak,

genellikle Türkiye aleyhine çıkan kararlar detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

Bu çalışmamızda inceleme metodu açısından ise siyasi partilerin kökeninden

başlayarak, hukuki statüsü incelenmiş ve Türkiye’de ki konumu hakkında bilgiler

verilmiştir. Yine örgütlenme hürriyeti kavramı üzerinde çalışılmış, buna kaynak

olarak ta AİHS alınmıştır. Bu araştırmaları yaparken başta Siyaset Bilimi olmak

üzere, Siyasi Tarih, İnsan Hakları Hukuku ve Anayasa Hukuku ile ilgili materyaller

üzerinde çalışılmış. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ilgili dava metinleri (Anayasa

Mahkemesi kararlar, AİHM kararları) incelenmiş ve birincil kaynak olarak bu dava

metinleri incelenmiştir. İlgili davalar incelenirken objektifliğin bozulmaması için ana

kaynak olarak dava metinleri üzerinde durulmuştur.

Çalışmamızda anlaşılır bir dil kullanmaya özen gösterirken, konu

bütünlüğünün bozulmamasına özen göstermeye çalıştık. Çalışmamızın sonuç

kısmında bu konu hakkındaki görüşlerimizi belirttik.

3

BİRİNCİ BÖLÜM

ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE AVRUPA İNSAN

HAKLARI SÖZLEŞMESİ

1.DEMOKRASİ VE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ

1.1-SİYASİ PARTİLERİN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ

“Günümüz siyasetinin ve demokratik yaşamın en önemli unsurlarından birisi

partilerdir. Parti kelime anlamı olarak ‘’ aynı siyasi düşünceyi taşıyan kimselerin

teşkil ettiği topluluğun adı’’ şeklinde tanımlanmaktadır’’ (Berkes, 1988: 95). Siyasi

partilerin tanımı hakkında yazarlar arasında bir görüş birliğinden söz etmemiz

mümkün değildir. Siyasi partiler birçok siyaset bilimci tarafından demokrasinin en

önemli unsuru olarak kabul edilmektedir. Öyledir ki siyasi partilerin olmadığı bir

düzende demokrasiden söz etmemiz mümkün değildir.

“Günümüzde siyasi partiler, günlük yaşamımızın hemen hemen her alanında

karşımıza çıkmaktadır. Demokratik olsun ya da olmasın bir ülkedeki siyasal yaşamın

en önemli unsuru siyasi partilerdir. Siyasete ister “iktidar ilişkileri” açısından, ister

“karar alma süreci” açısından bakılsın, her iki yaklaşımın odak noktasında siyasi

partiler yer almaktadır” (Kapani, 2011: 176).

Bazı siyaset bilimciler parti kelimesinin İngilizce ‘’part’’ kelimesinden,

Türkçe anlamı ile parça sözcüğünden türediğini düşünür. Bu düşüncede partilerin

çeşitli parçaların birleşmesi ile tamamlanan bir bütünü ifade ettikleri

düşünülmektedir. Siyasi parti tanımlarında görüş birliğinin olmadığını söylemiştik ve

bu kadar görüş içerisinde içinde bulunduğumuz Türkiye şartlarında bize en uygun

gelen tanım şudur: ‘’Siyasi iktidarı ele geçirmek ya da en azından ona ortak olmak

amacıyla örgütlenmiş insan topluluklarına siyasi parti denir” (Öztekin, 2000: 68).

Siyasi parti; “bir program etrafında toplanmış, siyasal iktidarı elde etmek ya da

paylaşmak amacı güden, sürekli bir örgüte sahip kuruluş” (Kapani, 2011: 176) veya

“programını uygulamak ve üyelerini iktidara getirmek amacıyla hükümetin

4

kontrolünü sağlamaya çalışan organize insan topluluğu” (Daver; 1993: 227)”

şeklinde de tanımlanmaktadır.

Siyasi partilerin en büyük amacı iktidarı ele geçirmektir. Siyasi partilerin

iktidarı ele geçirmek için de örgüt kurması gereklidir ve bunun içinde örgütlü bir

yapıya sahip olduğu realitesidir. İktidar mücadelesi çok partili sistemlerde yer

almaktadır ve tek partili sistemde ise iktidar mücadelesinden söz edemeyiz. Tek

partili sistemler genelde çok farklı bir yapıya sahip olmaktadır ve bu yapılarını

ideolojiye bağlamamız yanlış olmayacaktır.

Yukarıdaki tanımlara paralel olarak siyasi partilerin özelliklerini aşağıdaki

şekilde sıralayabiliriz.

1. Siyasi parti içerisinde yer alan topluluğun ortak bir amaç etrafında

toplanmaları gerekmektedir.

2. Her siyasi partinin ortak amacı iktidarı ele geçirmek veya iktidardan pay

almaktır.

3. Siyasi parti olabilmenin en büyük koşulu örgütlenmiş bir yapının olması ve

bölgesel örgütlerin yer almasıdır.

4. “Siyasi partiler seçimler ya da başka yollarla halk desteğini aramayı ilke

edinmelidir” (Çam; 1998: 416)

5. “Partinin sürekliliği. Partinin süresi, yöneticilerin başta, bulundukları zamanı

aşmalıdır” (Çam; 1998: 416)

1.2-SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL EVRİMİ

“Demokrasinin en temel kurumlarından biri olan çağdaş siyasal partiler,

yaklaşık yüzyıllık bir geçmişe sahiptir. Demokrasinin gelişimi ile paralel olarak

ortaya çıkan siyasal partiler, tarihsel süreçte vazgeçilmez bir kurum olduğu gibi

günümüz devletinin de temel kurumlarından biridir. Siyasi partiler, demokrasi

mücadelesinin, iktisadi ve toplumsal farklılaşmanın ve bunun sonucu olarak

kurumsallaşmak zorunluğunun ortaya çıkardığı bir siyasal gerçektir” (Çam, 1990:

380)

5

Siyasi partilerin çıkışını burjuvazinin yasama meclislerine egemen olması ve

monarşik iktidarı zayıflatarak onun yerine geçtiği 19. yüzyılın ikinci yarısında siyasi

partiler ve benzeri örgütlerin ortaya çıkmasıyla başlatabiliriz. Çağdaş dönemdeki ilk

partiler ABD ve İngiltere’de ortaya çıkmıştır, fakat siyasi partiler bu bölgelerde uzun

bir süre hukuksal nitelik kazanmamıştır. Daha sonraları siyasi partilerin önemi

anlaşılmış ve anayasal güvence altına alınmaları gerektiğine kanaat getirilmiştir. 19.

yüzyılda Amerika dışındaki ülkeler siyasi partilerin varlıklarını tanımamışlardır.

Endüstri alanında meydana gelen gelişmeler, demokratik fikirlerin

yayılmasını ve dolayısıyla tüm sınıfların siyasal mücadeleye katılma isteğinin

artması siyasi partilerin gelişimine etki etmiştir. Özellikle endüstri devrimi ile ortaya

çıkan burjuvazi sınıfı ve burjuvazi sınıfına karşı çıkan işçi sınıfının harekete geçmesi

siyasi partilerin gelişmesine büyük etki etmiştir.

“Burjuvazinin aristokrasiye karşı başlattığı demokratlaşma hareketini, 19.

yüzyılın ortalarından başlayarak, burjuvaziye karşı olmak üzere işçi sınıfı üstlenir.

İşçi sınıfının genel ve eşit oy hakkını kazanmasıyla, siyasal mücadele, belirli sınıf ve

zümrelerin tekelindeki bir faaliyet olmaktan çıkar; politik arenaya büyük yığınlar

katılmaktadır artık” (Tanilli, 1996: 210)

Siyasi partiler anayasal güvenceye alınmadan önce uzunca bir süre dernekler

ile aynı hukuksal düzende yer almıştır. Liberal demokrasi sınırsız bir düşünce

özgürlüğünü demokrasinin temel varsayımlarından birisi olarak kabul ediyordu ve bu

tutum siyasi partilerin dernekler ile aynı hukuki düzlemde yer almasına sebep

oluyordu. Anayasa ile güvence altına alınmayan siyasi partiler kullanılarak çoğulcu

demokrasiden uzaklaşarak ülkeyi diktatörlük rejimine götürmeleri, bu alanda

hukuksal düzenlemelerin yapılması gerektiğini ve anayasa güvencesi altına

alınmasını ortaya koymaktadır.

Almanya ve İtalya’da boy gösteren faşizm düşüncesi bu ülkelerde siyasi

partilerin anayasal güvence altına alınmasının gereği anlaşılmış ve 2. Dünya

Savaşı’ndan sonra Almanya ve İtalya başta olmak üzere hukuksal düzenlemelere

tabi olmuşlardır. Siyasi partiler ilk defa, 1947 yılında kabul edilen İtalyan

Anayasasının 49. Maddesinde yerini almıştır: ‘’Bütün yurttaşların, demokratik

6

yönetimle, ulusal siyasetin belirlenmesine katılmak üzere partiler halinde serbestçe

birleşme hakkı vardır’’ diyerek siyasi partileri ilk defa anayasal bir metinde

yayınlamışlardır.

“Çağdaş anlamda siyasal partilerin ortaya çıkışları oldukça yeni olmaklar

beraber, partiler çok hızlı bir gelişim göstererek kısa zamanda birçok ülkede siyasal

yaşamın temel, vazgeçilmez unsuru haline gelmişler ve olağanüstü bir önem

kazanmışlardır” (Özok, 2006)

“Günümüzde siyasi partiler, her ülkede aynı hukuki düzenlenmeye tabi

değildir. Batı demokrasilerinde bazı istisnaların dışında siyasi partiler ile ilgili olarak;

ulusal mevzuatlarda, seçim kanunu ve benzeri kanunlar ile parlamento içtüzüklerinde

dağınık hükümler yer almaktadır” (Kapani, 2011: 164). Siyasi partilerin, özel yasalar

yoluyla güvenceli bir statüye tabi tutulmaları ise, çok yaygın bir uygulama değildir.

1.3 -SİYASİ PARTİLERİN FONKSİYONLARI

Modern demokratik yaşamın en büyük unsurlarından birisi siyasi partilerdir.

Siyasi partiler yığınların siyasi hayatta daha fazla yer alabilmesinin önünü açmıştır

ve dolayısıyla siyasal katılımın artması ile paralel siyasi iktidarın belirlenmesinde

daha etkin bir rol oynamaya başlamıştır. Çağdaş demokrasilerde partiler çok büyük

rol almaktadır, öyledir ki siyasi partilerin yer almadığı bir rejimde demokrasiden

bahsetmemize imkân yoktur. Demokrasilerde bu kadar önem taşıyan siyasi partiler,

siyasi iktidara geldiklerinde devletin organlarının işleyişinde söz sahibi olmaya

başlarlar. Günümüzde Ortadoğu’da ve uzak doğuda ki devletlerde askeri veya

otoriter rejimler yer almaktadır.

Siyasal sistemi ne olursa olsun, bir ülkede siyasi partiler, halkın

bilinçlenmesi, kamuoyunun oluşturulması, halkın istek ve beklentilerinin karar alma

mekanizmasına ulaştırılmasında aracılık etmektedirler. Çağdaş toplumlarda, siyasi

sistemin özelliği ve karakteri fark etmeksizin siyasi partiler, siyasette birinci derece

rol alırlar. Bugünün temsili demokrasilerinin işlemesinde en önemli işleve sahiptirler

(Erdoğan, 2001: 59). Siyasi partilerin en önemli fonksiyonlarından olan halk ile

siyasi iktidar arasında ki aracılık görevi, halkın siyasete katılımının en önemli

7

yoludur. Siyasi partiler iktidarı ele geçirmek için farklı grup ve kuruluşlarla işbirliği

yapabilir veya onları kendi saflarına çekebilirler.

“Siyasi partilerde karar alma mekanizması yönetici kadrolar ve

liderler tarafından sağlanmaktadır. Yönetme görevini üstlenen bu kişilerin

seçilmelerini sağlamak siyasi partilerin diğer fonksiyonlarından birisidir.

Bütün modern siyasal sistemlerde –demokratik veya totaliter olsun- politik

kadrolar ve liderler genellikle partiler içinden çıkarlar. Marxist rejimlerde

iktidarın yolu mutlaka parti basamaklarından geçer” (Kapani, 2011: 183).

Siyasi partiler toplumun çeşitli düşünce ve çıkarlarını ortak bir noktada

buluşturmak isterler, bu siyasi partilerin başlıca fonksiyonlarından birisi olarak kabul

edilir. Siyasi partilerin henüz kurulmadığı çağlarda insanlar arasındaki iletişim

sağlıksız olmuştur, kollektiviteler kendi aralarında ki bu iletişimsizlikten dolayı ortak

çıkarlar konusunda birbirlerinden haberdar olamamışlardır. Siyasi partiler bu

kopukluğun giderilmesi ve ortak çıkarların benimsenmesinde söz sahibi olarak

bunlara yön verir ve bunların siyasi ortamda dile getirilmesini sağlar.

“Siyasi partilerin bulunmadığı toplumlarda, belirsiz bazı eğilimler, aralarında

bağlantı kurulmamış kişisel fikir ve kanaat yığınları vardır. Siyasi partiler bu ham

fikir ve siyasal eğilimleri işleyerek, kesinlik ve açıklık kazanmasında, fikirlerin

istikrara kavuşmasında önemli ölçüde rol alırlar. Bir araya getirdikleri benzer

görüşlere siyasi bir kimlik kazandırırlar” (Duverger, 1993: 122).

Demokratik sistemlerde yasama ve yürütme gibi iktidar partisinin doğrudan

etkin olduğu erkler bulunmaktadır. Siyasi iktidarı elinde tutan siyasi partiler bu

erklerden gelen güç ile birlikte ülkedeki ‘hükümet etme’ fonksiyonunu kullanma

hakkına sahiptirler. “Siyasi iktidarı elinde tutan siyasi partiyi denetleme yani

iktidarın kullanışını denetlemek fonksiyonu da yine siyasi partiler tarafından

gerçekleştirilmektedir. Bu fonksiyonu elinde bulunduran partilere Muhalefet Partileri

denmektedir. Muhalefet partilerinin asli görevi iktidarın kullanışını denetlemektir.

Bunu yaparken başlıca iki amaç güttükleri söylenebilir: Birincisi, alınacak siyasal

kararları kendi görüş açılarından etkilemek, ikincisi ise alternatif çözüm yolları

göstermek suretiyle kamuoyunu oluşturmak ve geliştirmek” (Kapani, 2011: 184)

Son olarak siyasi partilerin demokrasiyi koruma işlevlerinden söz edilebilir.

“Zira demokrasi, siyasal partiler olmadan yaşayamaz, ancak siyasal partiler

8

yüzünden yok olabilir. Bu nedenle partiler içinde bulundukları demokratik zemini

tahrip etmemek; rejimi sadece kendi yandaşlarının taleplerine cevap vermek için

kullanacakları bir araç olarak görmemelidirler. Güçlü bir demokrasinin var

olabilmesi için partilerin de demokratik zihniyet ve tutum takınmaları kaçınılmazdır”

(Kapani, 2013: 275). “Siyasi partiler, diğerlerine ne kadar muhalif olurlarsa olsunlar,

devletin ortaya koyduğu, hukuki ve siyasi düzenin üzerinde anlaşmış bulunmalıdır.

Demokrasilerde muhalefette olan partilerin, devleti vücuda getiren temellere

saldırması, onları yıkmaya çalışması ve kurulu düzeni devirmek istemesi

düşünülemez” (Tunaya, 2010: 10).

1.4 -SİYASİ PARTİLER VE BASKI GRUPLARI

Demokratik düzende bazı gruplar iktidarı ele geçirme uğraşındadır, bazı

gruplar ise iktidarı ele geçirenlere dışarıdan müdahil olarak rejimlerde söz sahibi

olma eğilimindedir. Buradan da anlayacağımız gibi iktidarı ele geçirme konusunda

yarışan gruplar demokrasinin gereği olan siyasi partilerdir, siyasi partiler iktidarı ele

geçirerek yönetme ve hükümet etme fonksiyonlarını ele geçirerek güç sahibi olmak

isterler. Bu siyasi partilerde kendi görüş ve düşüncelerinin doğrultusunda kararlar

almak ve uygulatmak isteyen menfaat grupları yer almaktadır.

“Çeşitli meslekten kişiler, farklı ideolojileri paylaşanlar, dernekler ya

da belirli çıkarları savunmak uğruna bir araya gelen menfaat grupları,

amaçlarını gerçekleştirmek için bir takım faaliyetlerde bulunurken bir yerde

iktidarla karşı karşıya gelirler. Bu karşılaşma sonucunda iktidarı kendi

yararları doğrultusunda karar almaya zorlarlar yani onlara baskı yaparlar”

(Akad, 1976: 64). “Ekonomik, ideolojik, sosyal, siyasal, ahlaki, kültürel ve

hatta çevresel konularda, çıkarlarını korumak amacıyla bir araya gelmiş ve

siyasi iktidarı ele geçirmeye çalışmayan, ancak yasama organının siyasi karar

alma sürecini etkilemeye çalışan, organize olmuş, bölgesel, ulusal veya

uluslararası boyuttaki gruplara baskı grupları denir” (Aksoy: 2008: 15).

Baskı grupları da aynın siyasi partiler gibi iktidar ile halk arasındaki aracı

kurumlardan birisidir. Baskı grubunu tanımlarken örgütlü yapılar denilse de bunlar

kendiliğinden ortaya çıkan kısa ömürlü olmaktan öte gidemezler. Baskı grupları

siyasi partiler gibi birden fazla amaç etrafında birleşmezler, bu gruplar tek bir amaç

edinirler ve ona göre hareket ederler.

9

“Baskı grupları siyasete dolaylı yollardan, bazen de doğrudan müdahil

olmaktadırlar. Baskı gruplarının siyaseti etkilemeye çalışırken bunun için bazı

yollar benimsemişlerdir. Bunlar baskı gruplarının statüsü, ekonomik durumları

vb. bazı durumlara göre değişmektedir. Bu yollar; lobicilik, siyasi partilerle

ilişkiler, siyasi partiler ve adaylara para yardımı yapılması, rüşvet verilmesi,

gösteri, propaganda, boykot, grevler ve hükümetin faaliyetlerinin

baltalanmasıdır” (Kışlalı, 1999: 273).

Siyasi partiler ve baskı grupları arasında ortak pay ve noktalardan

bulunmaktadır, fakat siyasi partileri önce İtalya’da olmak üzere hukuksal güvence

altına alınması bu benzerlikleri ortadan kaldırmıştır. Siyasi partiler ve baskı

gruplarının bir başka ayrıştığı nokta da şudur; baskı gruplarının hedefi kendi çıkarları

doğrultusunda iktidara söz geçirebilmektir, siyasi partilerin ise meşru yolları

kullanarak devletin yönetme fonksiyonunu ele geçirmektir. “Bir başka deyişle baskı

gruplarının amacı iktidarla diyalog kurmak ve belirli çıkarlarının gerçekleşmesi için

mümkün olduğunca karara katılmaktır. Onlar, siyasi iktidarı ele geçirmek ya da

ortadan kaldırmayı akıllarına bile getirmezler ve bu doğrultuda siyasi partiler gibi,

seçimlere katılarak ve adaylar göstererek parlamentoda temsilci bulundurma çabası

içine girmezler” (Kapani, 2011: 195).

Siyasi partilerin yapısı gereği sürekli politika ile uğraşmaları gereklidir,

sürekli politik faaliyet geliştirirler ve bunlar siyasi kuruluşlardır. Siyasi partilerin

oldukça geniş bir uğraşı ağı vardır, bu ağ içinde devlet sorunları ve toplumun

genelini ilgilendiren sorunlar yer almaktadır. Baskı grupları ise siyasi bir kuruluş

değildir, baskı gruplarının faaliyet alanları oldukça kısıtlı olup genelde tek bir amaç

üstünden hareket etmektedirler. Baskı grupları sürekli olarak politik faaliyet

göstermezler.

Türkiye’de de, “Meşrutiyet sonrasında görülmeye başlayan ve tek partili

dönemde çok sıkı bir şekilde kontrol altında tutulan baskı gruplarına, ancak çok

partili dönemde belli ölçüde bir serbestlik tanınmış ve son yıllarda ise artan oranda

bir önem verilmeye başlanmıştır” (Aslan, 2009: 2).

10

2.AVRUPA KONSEYİ VE AVRUPA İNSAN HAKLARI

SÖZLEŞMESİ

2.1 –AVRUPA KONSEYİNİN KURULUŞ AMACI

“2.Dünya savaşından sonra Avrupa’da meydana gelen siyasal, sosyal ve

ekonomik çöküntü nedeniyle yeni bir Avrupa kurulması düşüncesi ile oluşturulacak

birliğin yeni diktatörlüklerin doğmasını ve Avrupa’nın yok edici bir savaşın içine

yeniden düşmesini önleme inancıyla Avrupa’nın ilk siyasal kuruluşu olan Avrupa

Konseyi’ne ilişkin statü on devlet tarafından 05.05.1949 tarihinde Londra’da

imzalanmış ve 03.08.1949 tarihinde yürürlüğe girmiştir” (Tezcan ve Erdem ve

Sancaktar, 2002: 22). Bu 10 devlet; İrlanda, Fransa, Belçika, Danimarka, İtalya,

Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve Birleşik Krallıktır. Türkiye, 12.12.1949

yılında kabul ettiği 5456 sayılı Kanun ile Avrupa Konseyi’nin kurucu üyeleri

arasında yerini almaktadır.

“2. Dünya Savaşı’nda yaşanan yıkım ve Avrupa’daki durum göz önüne

alındığında olası bir 3. Dünya Harbinin önüne geçmek için Winston Churchill başta

olmak üzere birçok devlet adamı Avrupa Birleşik Devletleri fikrini ortaya atmıştı.

Avrupa birliği fikir ve düşüncelerinin ortaya çıkıp güçlenmeye başlamasını etkileyen

en önemli olay Winston Churchill’in 1946’da Zürih’te verdiği bir nutuk olmuştur.

Avrupa Birleşik Devletleri'nden bahsetmiş ve bir ilk adım olarak Avrupa Konseyi’ni

önermiştir” (Mustafayev, 2007: 3).

Avrupa Konseyi’nin merkezi Strasburg’dur. Avrupa Konseyi’nin

günümüz (25.10.2014) itibariyle 47 üyesi bulunmaktadır, bu 47 ülke ile

beraber Avrupa Konseyi yaklaşık sekiz yüz milyon insanı kapsamaktadır.

Avrupa Konseyi’nin başta gelen hedefi; üye devletler arasın da tüm gerçek

demokrasilerin temelini oluşturan ve tüm Avrupalıların yaşamlarını türlü

şekillerde etkileyen prensipler olarak bireysel özgürlüklerin, siyasal

serbestliğin ve hukuk düzeninin korunmasında daha büyük birlik sağlamaktır.

Bütün üye devletler özgürlük, insan onuru ve bireylerin refahının hükümet

faaliyetleri için kesin ilkeler olarak benimsemekle yükümlüdür. Bugün

Avrupa Konseyi bu bölgede yaşayan insanların insan haklarına, demokrasi ve

hukuk düzenine olan ortak yükümlülüklerini yapılaştırmaktadır. 1949 yılından

beri Konsey’in başlıca hedefi, Avrupa ulus ve vatandaşlarının geleceğini,

temel değerlerimiz olan demokrasiye, insan haklarına ve yasa düzenine

11

saygıyı sağlamak yolu ile güvence altına almak olmuştur. (Mustafayev, 2007:

4).

Avrupa Konseyi ulusal yasaların kendi standartları ile uyumlu kılmak için

sözleşmeler şeklinde çalışmaktadır. Özellikle 1989 Berlin Duvarının yıkılması ile

sağlanan Almanya Bütünleşmesi, Avrupa’da sembolikmiş gibi görünse de bu olay

Avrupa’da ki demokratik sistemin bütün kıtaya hâkim olmasını sağlamıştır. Avrupa

İnsan Hakları Sözleşmesi’nde bir Avrupa Konseyi ürünü olup, Konsey’in en önemli

başarısı olarak nitelendirebiliriz. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine, ‘’Avrupa

Konseyinin Organları ve Çalışma Prensibi’’ başlıktan sonra değineceğimiz için

konuya kısaca değinilmekle yetinilmiştir.

2.2 –AVRUPA KONSEYİNİN ORGANLARI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ

Avrupa Konseyi dört ana organdan oluşmaktadır, bunlar; Bakanlar

Komitesi, Parlamenterler Meclisi, Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler

Kongresi ve Genel Sekreterlik. Bu 4 ana organ dışında çok sayıda alt

organların varlığı da bulunmaktadır. Avrupa Konseyi’nin resmi dili İngilizce

ve Fransızcadır. Müzakereler sırasında belirli şartlar altında başka dillere de

çeviri yapılabilmektedir. Konseyin fonları, üye devletler tarafından finanse

edilmektedir. Örgütün bütçesine katkıları nüfuslarına ve zenginliklerine göre

hesaplanmaktadır. 2002 yılı için Avrupa Konseyi’nin normal bütçesi yüz

altmış dokuz milyon Euro’yu bulmaktadır (Mustafayev, 2007: 6).

Avrupa Konseyi’nin karar organı Bakanlar Komitesidir. Bakanlar

Komitesi’nde üye ülkeler Dışişleri Bakanları düzeyinde temsil edilirler. Bakanlar

Komitesi üye devletler tarafından seçilen temsilcilerden de oluşuyor olabilir. Seçilen

temsilciler tarafından oluşturulan komiteye ise ‘Delegeler Komisyonu’ adı

verilmektedir. Burada Avrupa Halklarının karşılaştığı sorunlar gündeme

alınmaktadır, her ulusa eşit mesafede çözümler üretilmektedir. Bu sorunlara karşı

üretilen cevaplar ve ya çözümler tüm Avrupa’yı kapsayacak şekilde düzenlenir.

Burada alınan kararlar tavsiye niteliğindedir fakat imzalayan ülkeler açısından

tamamen bağlayıcı olan anlaşmalar ve sözleşmelerdir.

Komite, Bakanlar düzeyinde Mayıs veya Kasım ayları olmak üzere

yılda bir kez toplanır. Oturum olarak tanımlanan bu toplantılar Strazburg’da

yapılmakta ve çalışma süresi bir tam gün veya iki yarım çalışma günü olarak

ayarlanmaktadır. Oturumların büyük bir bölümü siyasal konulara ayrılır, buna

rağmen Bakanlar, ulusal savunma dışında, karşılıklı çıkara dayalı tüm konuları

12

tartışmaya açabilmektedirler. Her ne kadar oturumun kayıtları gizli tutulsa da,

her oturumun sonunda görüşmelerin konusunu içeren nihai bir senet

yayınlanmaktadır. Bundan başka, Bakanlar da bağımsız olarak bir veya bir kaç

bildirge yayınlayabilirler. Oturumlar, Bakanlar Komitesi’nin prosedür

kurallarına uygun olarak yapılır (Bakanlar Komitesi tüzüğü,1964, 4. Madde)

Parlamenterler Meclisi tahmin edileceği gibi müzakere faaliyetlerinin

yürütüldüğü organdır. Burada ülkeler kendi parlamentolarından seçtikleri temsilciler

düzeyinde temsil edilmektedirler. Meclis Avrupa Konseyi’nin ana organlarından

birisidir, bu organın yasama yetkisi yoktur. Bu meclis kırktan fazla ulusal

temsilcilerin yer aldığı Avrupa’nın en geniş meclisi özelliğini taşımaktadır. Mecliste

306 asıl ve 306 yedek üye bulunmaktadır, bu üyeler Ulusal meclislerin kendi içinde

seçtikleri temsilcilerden oluşmaktadır, ülkelerin gönderdiği temsilci sayısı yüz

ölçümlerine paralel olarak değişmekte en azı iki, en çoğu ise 18 olan sayılarda

temsilci gönderebilmektedir. “Meclis’ te beş siyasi grup bulunmaktadır: Sosyalist

Grup (SG), Avrupa Halkları Partisi (AHP/HD), Avrupa Demokrasi Grubu (ADG),

Liberal Demokratlar ve Reformcular Grubu (LDRG) ve Birleşik Avrupa Solu Grubu

(BAS). Asamble’nin bazı üyeleri her hangi bir siyasi gruba katılmamayı tercih

etmektedirler” (http://www.avrupakonseyi.org.tr/800milyon/pdf, 21.10.2014).

Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi; Bu organ danışma

faaliyetini üstlenir, üye ülkelerin Yerel ve Bölgesel yönetimlerini temsil eder.

Avrupa Konseyi, yerel ve bölgesel düzeyde demokrasinin sahip olduğu önemi

daima göz önünde bulundurmuştur. Zira özgürlük uluslararası olduğu kadar

ulusal bir sorundur. Yerel özerk yönetimler, kasabada, köyde, merkezde, kenar

bölgelerde ve sınır ötelerinde yaşayan tüm Avrupalıların ihtiyaçlarını

karşılamalıdır. Konsey yerel yönetimlerin temsili için ilk adımını 1957 yılında

atmış olup, o tarihten itibaren çalışmalarını İzlanda’dan Rusya’ya ve

Norveç’ten Balkanlara yaymıştır. 1994’te Avrupa Konseyi, Avrupa Yerel ve

Bölgesel Yönetimler Kongresi’ni, eski Yerel ve Bölgesel Yönetimler Daimi

Konferansı’nın yerine geçmek üzere bir istişare organı olarak kurdu. Kongre

yeni üye devletlere, etkin yerel ve bölgesel özerk yönetimler kurmaları

yolunda ilerlemelerinin pratik yönlerinde de yardımcı olmaktadır

(http://www.coe.int/t/congress/1-Presentation/historie-en.asp, 28.10.2014).

Genel Sekreterlik ise Avrupa Konseyi’nin günlük işlerini üstlenen organdır,

örgütün faaliyetlerini ve koordinasyon işlerini yürütür. Burada bir Genel Sekreter, bir

yardımcısı ve yeteri kadar belirlenmiş görevlilerden oluşmaktadır. Sekreter ve

yardımcısı Parlamenterler Meclisi tarafından 5 yıllığına görevlendirilir. Sekreterliğe

ait diğer görevliler Genel Sekreter tarafından atanmaktadır.

http://www.avrupakonseyi.org.tr/800milyon/pdf

http://www.coe.int/t/congress/1-Presentation/historie-en.asp

13

2.3–AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE ÖZELLİKLERİ

“İkinci Dünya Savaşının neden olduğu yakıp yıkmalar, öldürmeler, korku ve

dehşet, dünya kamuoyunda, insanlık için sürekli bir barışın kurulması, insanlığın

diktatörlük tehlikesine ve baskılarına karşı korunması isteğini doğurmuştur” (Ünal,

2001: 66).

Avrupa Konseyi’nin ana amacı insan hak ve hürriyetlerinin korunması ve

bunların geliştirilmesine katkıda bulunulmaktadır. İki tane Dünya Savaşına ev

sahipliği yapan Avrupa, özellikle 2. Dünya Savaşı’ndan sonra siyasal, iktisadi,

toplumsal vb. yönden karmaşa içindeydi. Böyle bir ortamdan kurtulma düşüncesi

Avrupa’da savaş sonunda beliren en önemli düşünceydi ve bu düşüncenin

gelişmesindeki en önemli sebepler, Avrupa’da yeni diktatörlüklerin doğmasından

korkulması ve Avrupa’nın yeniden böyle bir savaşa kapılacağı korkusu olmuştur. Bu

sebeplerden dolayı Avrupa Konseyi kuruluşundan kısa bir süre sonra Avrupa İnsan

Hakları Sözleşmesi’nin çalışmalarına başlamıştır.

“Avrupa Konseyi, kuruluşu ile birlikte, İnsan Hakları Sözleşmesi’nin

hazırlanmasını kendine görev bilmiştir. Avrupa Konseyi’nce hazırlanan Avrupa

İnsan Hakları Sözleşmesi, esinlendiği İnsan Hakları Evrensel Bildirisinden daha dar

kapsamlı olmakla birlikte, uluslararası hukukta yeni gelişme yolları açan bir

Sözleşmedir” (Ünal, 2001: 67).

“Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kuruluş döneminde 13 üyesi bulunan

Avrupa Konseyi üyeleri tarafından sözleşmenin son şeklini, 4 Kasım 1950 tarihinde

Roma’da imzaladılar. Bu yüzden Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi zaman zaman,

Roma Sözleşmesi adıyla da anılmaktadır” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 10).

Türkiye bu sözleşmeyi 18.05.1954 tarihinde onaylamıştır. Avrupa İnsan Hakları

Sözleşmesi insan haklarının evrensel hukuki anlamda tanınması konusunda ilk

olmuştur.

AİHS, “dünyada barışın ve adaletin asıl dayanağını oluşturan” temel

özgürlüklerin, gerçekten demokratik olan bir siyasal rejime ve “insan hakları

ortak anlayış ve saygısına” dayandığı inancı üzerine kurulmuştur. “Aynı

anlayış içinde bulunan, ideal ve siyasal gelenek, özgürlüğe saygı, hukukun

üstünlüğü alanlarında ortak varlığa sahip olan” Avrupa Devletleri

14

hükümetleri, bu hakların gerçekleştirilmesi için ilk adımı atmışlardır (Ünal,

2001: 67).

“Avrupa Sözleşmesi’nin asıl önemi Evrensel Bildirge’ den esinlenerek

güvence altına aldığı hak ve özgürlükler nev’i bakımından değil, fakat “ortak

güvence” sistemine dayanan uluslararası bir yargısal denetim mekanizması

kurmasından ve bireye sağlanan güvenceyi bir yaptırıma bağlamasından dolayıdır.

Sözleşme, böylece, insan haklarının korunması sorununu ulusal düzeyden

uluslararası düzeye taşımış; yani bireyin uluslararası hukukun süjesi” (hak sahibi)

haline gelmiştir (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 11).

AİHS’nin başlıca özellikleri şunlardır: Sözleşme, bireyi uluslararası

hukukun bir süjesi haline getirmiştir. Sözleşmenin başlangıcında insan

haklarına saygıda ortak mirastan söz edilmiştir. Sözleşme hem iç hem de

uluslararası hukuku, kapsamakta olup kural koyucu bir sözleşme

niteliğindedir. Bireye bireysel başvuru hakkı tanınmıştır. Her sözleşmeci

devlet kendini ve diğer devletleri sözleşmeye saygılı olup olmadığını

denetleme hakkına sahiptir. Bu ise sözleşmenin öngördüğü devlet başvurusu

yoluyla gerçekleşir. Sözleşmeci devletlerin sözleşmeden doğan

yükümlülükleri, karşılıklılık ilkesine ve vatandaşlık bağına dayanmaz;

Sözleşme ile sağlanan haklardan yabancılar da yararlanır. Yükümlülükler

objektiftir (Tezcan, Erdem ve Sancaktar, 2004: 53).

AİHS sözleşmesi taraf ülkeler açısından bağlayıcı nitelikte olup, bu tarafların

iç hukuktaki düzenlemeleri sözleşmeye göre hazırlamaları gerekmektedir. İnsan

Hakları sözleşmesiyle insan haklarının uluslararası düzeyde korunmasını sağlamak

ve bağlayıcı kararların alınması amacıyla yasal bir organ kurulmuştur, bu organ

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’dir. Sözleşme de yer alan hükümler ve ya

sözleşmenin kendisi devletlerin iç hukukunda değiştirilemez niteliktedir. Sözleşme

ancak sözleşmede yer alan kurallara göre kaldırılabilir ve ya değişikliğe uğrayabilir.

AİHM’ye bireysel başvurular da bireyin sözleşmedeki haklardan yararlanabilmesinin

bir takım şartları vardır; bu şartlardan en önemlisi bireyin sözleşmeye taraf olan

devlete ait iç hukuktaki tüm hukuk yollarının tüketilmesi gerekmektedir, bireyin

başvurusu sonucu açılan davada verilmiş olan karar iç hukuku etkiler nitelikte

olduğundan tamamlayıcı özelliğe sahiptir diyebiliriz. “Sözleşme hiçbir devlete

olağan üstü durumlarda bile yaşam hakkına saygı yükümlülüğünden ve işkence ve

kölelik yasağından sıyrılma, suç ve cezaların kanuniliğinden" (Tezcan, Erdem ve

Sancaktar, 2004: 53) uzak durma şansı vermemiştir. AİHS’deki haklardan yabancılar

15

da yararlanmaktadır, yani sadece kendi vatandaşlarına değil yetki alanına giren

herkes bu haklardan yararlanabilir.

2.4- AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ KAPSAMINDAKİ TEMEL

HAK VE ÖZGÜRLÜKLER

AİHS kapsamında düzenlenen temel hak ve özgürlüklerin sayısı, sözleşmenin

kabulünden günümüze dek dönemin koşullarına göre artırılmıştır. Bu artırma

işlemleri ek protokollerin kabulü yoluyla olmuştur. Bu haklar sözleşmede aşağıdaki

şekil de sıralamıştır:

1. Yaşama hakkı (Sözleşme, m.2)

2. İşkence yapma, insanlık dışı ve haysiyet kırıcı davranışta bulunma ve ceza

verme yasağı (Sözleşme, m.3)

3. Kölelik, kulluk, zorla çalıştırma ve angarya yasağı (Sözleşme, m.4)

4. Özgürlük ve kişi güvenliği hakkı (Sözleşme, m.5)

5. Adil yargılanma hakkı (Sözleşme, m.6)

6. Suç ve cezaların kanuniliği (Sözleşme, m.7)

7. Özel hayat ve aile hayatının gizliliği, konut ve haberleşme özgürlüğüne saygı

hakkı (Sözleşme, m.8)

8. Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (Sözleşme, m.9)

9. Toplantı ve dernek kurma özgürlüğü (Sözleşme, m.11)

10. Evlenme ve aile kurma hakkı (Sözleşme, m.12)

11. Hak arama özgürlüğü (Sözleşme, m.13).

Birinci Protokol

İlgili protokol 18 Mayıs 1954 tarihinde Türkiye’de kabul edilmiş ve bu

protokolle sözleşmeye üç önemli hak eklenmiştir; mülkiyet hakkı, eğitim ve öğrenim

hakkı, serbest seçim yapma hakkı.

16

Dördüncü Protokol

16 Eylül 1963 tarihli bu protokole Türkiye 23.02.1994 tarih ve 3975 Sayılı

kanunla katılmıştır. Bu protokolde aşağıda ki haklar yer almaktadır.

12. Sözleşmeden doğan yükümlülük için, kişi özgürlüğünü kısıtlama yasağı;

13. Serbest dolaşım ve yerleşme hakkı (Protokol, m.2)

14. Vatandaşların sınır dışı edilmesi ve ülkeye girmelerinin engellenmesi yasağı

(Protokol, m.3)

15. Yabancıların topluca sınır dışı edilmeleri yasağı (Ünal, 2001: 70).

Yedinci Protokol

22 Kasım 1984, tarihli, Türkiye’nin henüz onaylamadığı 1 Kasım 1988’de

yürürlüğe giren bu protokol, üye devletlerin ülkesinde bulunan yabancıların

haklarına ve yargılama hukukuna ilişkin aşağıda ki konuları kapsamaktadır:

16. Bir ülkede yasal olarak bulunan yabancının sınır dışı edilme yasağı;

17. Bir suçtan hüküm giyen kimsenin üst mahkemeye başvuru hakkı;

18. Haksız hüküm giyen kişiye tazminat ödenmesi;

19. Aynı suçtan dolayı, yeniden yargılanma yasağı;

20. Evlilikte, eşlere hak eşitliği (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).

Sekizinci Protokol

“Bu protokolle davaların kısa sürede sonuçlandırılmasını sağlamak üzere,

Mahkemenin daireler halinde çalışabilmesi için Sözleşmede gereken değişiklikler

yapılmıştır”. (Ünal, 2001: 70).

Dokuzuncu Protokol

“06.11.1990 tarihli protokolle, Sözleşmenin bazı maddelerinde değişiklik

yapılmış ve Komisyona şikâyette bulunan bireylere de Mahkemeye başvuru yolu

açılmıştır”. (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).

17

Onuncu Protokol

“25.03.1992 tarihli bu protokolle de, Bakanlar Konseyinin karar alma

nisabına ilişkin 32. Maddesi değiştirilerek, kurula basit çoğunlukla karar alma

kolaylığı sağlanmıştır” (Ünal, 2001: 70).

Onbirinci Protokol

“11.05.1994 tarihli bu protokolle, Sözleşmenin denetim mekanizması yeniden

yapılandırılarak, denetim organı olarak tek bir mahkemenin kurulması

öngörülmüştür” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 13).

“Halen 12. Protokol imzaya açılmış bulunmaktadır. Henüz yürürlüğe

girmemiş olan protokolde, kadın-erkek eşitliğinin bir ilke olarak Sözleşmede

düzenlenmesi ve 14. maddeye, “ayrımcılık yasağı” şartı konulması öngörülmektedir”

(Ünal, 2001: 70).

Ondördüncü Protokol

Sözleşmenin oluşturduğu denetim mekanizmasının değiştirilmesine

ilişkin 14 numaralı Protokol, Protokolün 19. maddesine göre, Sözleşmeye

taraf olan tüm üye devletlerin Protokol ile bağlı olduklarına ilişkin açık

iradelerini ortaya koydukları tarihi takip eden üçüncü ayın sonrasındaki ayın

ilk günü yürürlüğe girecektir. Avrupa Konseyi bünyesinde 13 Mayıs 2004

tarihinde imzaya açılan Protokol’ü ülkemiz 06 Ekim 2004 tarihinde

imzalamıştır. 14 Numaralı Protokolün onaylanması, 06 Haziran 2006 tarihinde

Resmi Gazetede yayımlanan 5512 sayılı Kanunla uygun bulunmuştur.

(İlimoğlu, 2006; 8).

3. AİHS 11.MADDESİNİN İNCELENMESİ

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 11.maddesinde;

“1-Herkes asayişi bozmayan toplantılar yapmak, denek kurmak,

ayrıca çıkarlarını korumak için başkalarıyla birlikte sendikalar kurmak ve

sendikalara katılmak haklarına sahiptir.

2-Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplumda, zorunlu

tedbirler niteliğinde olarak, ulusal güvenliğin, kamu emniyetinin korunması,

kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya

ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarıyla ve

ancak yasayla sınırlanabilir. Bu madde, bu hakların kullanılmasında silahlı

kuvvetler, kolluk mensupları veya devletin idare mekanizmasında görevli

18

olanlar hakkında meşru sınırlamalar konmasına engel değildir” hükmüne yer

verilmektedir.

AİHS’nin 11. maddesinde incelenen örgütlenme hürriyeti inceleme alanı

olarak toplantı ve dernek kurma özgürlüklerini belirlemiştir. Bu özgürlükler 11.

Madde ile yasal güvence altına alınmıştır. Söz konusu maddenin 1. fırkasında

kullanılan “herkes” kelimesi maddenin muhatap olduğu özneyi belirtmektedir.

Burada belirtilen “herkes” kelimesi ile özel kişiler ve tüzel kişilerin olduğudur.

“2. Fırkada yer alan ulusal güvenliğin, kamu emniyetinin korunması, kamu

düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlakın veya

başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarıyla” bölüm ile ilgili olarak

belirtilen nokta, burada silahlı kuvvetlerle kolluk kuvvetleri mensuplarını ve genel

olarak idare ajanları için örgütlenme hakkına bazı sınırlamalar getirilmesine izin

verilmiş olmasıdır” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 391).

Söz konusu maddede yer alan örgütlenme özgürlüğünü 2009’da BM

Genel Kurulunda sunulan raporda, İnsan Hakları Savunucuları Özel Raportörü

hem medeni hem de siyasal haklar olarak aşağıda ki şekilde tanımlamıştır:

“Medeni hak olarak, bir bireyin diğerleri ile hangi gerekçe ve amaçla olurlarsa

olsun örgütlenmek istemesi veya hali hazırda bu şekilde örgütlenmeye

girdiğinde, Devlet ve ya özel birimlerin keyfi müdahalelerine karşı koruma

sağlar. Siyasal hak olarak, demokrasinin varlığı ve işlerliği için kaçınılmazdır

zira siyasi çıkarlar toplumda ancak diğerleri ile etkin savunulabilir (İnsan

Hakları Savunucuları Özel Raportörü Genel Kurul Raporu, A/64/226, 2009;

akt. Kaya, 2011: 10).

11. madde, sözleşmede yer alan 9 ve 10. Maddelerin devamı niteliğindedir. 9.

Madde de yer alan düşünce, vicdan ve din özgürlüğü demokrasinin yer aldığı

toplumların mihenk taşını yani temelini oluşturmaktadır. 9. Maddenin devamı

niteliğinde ki 10. Madde ise ifade özgürlüğünü konu etmektedir, bu madde de

düzenlenene ifade hürriyeti bir önceki madde de yer alan unsurların özgürce ifade

edilebilmesini güvence altına almaktadır. “11. Maddede düzenlenen dernekleşme,

partileşme ve sendikalaşma hareketleri ise bu özgür düşüncenin örgütlü hale gelmiş

şeklidir “(İlimoğlu, 2006; 26)..

Bu sebeple 9,10 ve 11. maddeler birbirini içeri olarak tamamlayan

maddelerdir. “Nitekim maddelerin formatı da birbirine benzemektedir. Her üç madde

de, iki fıkralı olup genel olarak birinci fıkrada hakkın özü düzenlenmiş olup ikinci

19

fıkrada ise bu hakların sınırlandırma halleri ve istisnalarına yer verilmiştir”

(Ermumcu, 2006: 2).

Sonuç olarak Sözleşmenin 11. Maddesini; sendika kurma, toplantı yapma,

partileşme hakkı ve dernek kurma haklarının güvence altına alınmış hali olarak

yorumlayabiliriz. Örgütlenme özgürlüğü de aynen din, vicdan, ifade özgürlükleri gibi

“herkes” tarafından yararlanılabilen demokratik düzenin temel haklarındandır.

4. AİHS 11.MADDESİNDE DÜZENLENEN HAKLAR

11 maddede düzenlenen 4 temel haktan bahsedebiliriz. Bu haklardan ilki

toplantı yapma hakkıdır. Madde de düzenlenen diğer bir hak dernek kurmak şeklinde

ifade edilmiştir ve bu hakkı dernek kurma hakkı adlı başlıkta inceleyeceğiz. Diğer bir

hakkımız sendikalaşma hakkıdır. Son olarak ise madde metninde yer almayan fakat

AİHM tarafından dernek kurma hakkı kapsamında yer alan partileşme hakkı bu

madde de düzenlenen son haktır.

4.1- TOPLANTI YAPMA HAKKI

“Toplantı özgürlüğü, bireylerin bir fikir ya da amacı açıklamak için kapalı

veya halka açık yerlerde toplantı, gösteri ve yürüyüş vb. gibi, hangi şekil altında

olursa olsun, bir araya gelmeleri demektir” (Gölcüklü ve Gözübüyük, 2002: 367).

Toplantı özgürlüğünü yukarıdaki tanımdan da anlayabileceğimiz şekilde halka açık

yerlerde olması gerekiyor. Toplantı yapma hakkı 11. maddede düzenlenen ilk haktır.

“AİHM, önceden izin alma ya da bilgi verme ile ilgili olarak iç hukukta yer verilen

düzenlemelerin toplanma özgürlüğünü sınırlamayacağını vurgulamıştır” (Tezcan,

Erdem ve Sancaktar, 2004: 349).

Toplantı özgürlüğünden bahseden 11. maddenin ilk fıkrasında yer alan

“herkes asayişi bozmayan toplantılar yapmak” ifadesinde kamu düzeninin

aksamasına sebep olmayacak şekilde herkesin toplantı yapma hakkının olduğu

belirtiliyor. Aksi durumlarda, yani asayişin bozulduğu toplantı, yürüyüş ve gösteriler

20

11. madde kapsamında yer almaz ve bu iç hukuk kapsamında değerlendirilir.

“AİHS’ni imzalamış devletler hukuka uygun gösterilerin barışçıl bir biçimde

yapılmasını sağlamak için makul ve gerekli tedbirleri alma yükümlülüğünde ise de

tedbir akmak üzere uygun araçları seçerken geniş takdir yetkisine sahiptirler.

Mahkeme, bu konuda Devletin yükümlülüğü tedbir almak olup sonucun

gerçekleşmesi olmadığından, olayda tartışılabilir bir hak ihlali iddiası bulunmadığı

için toplanma özgürlüğü bakımından 13. Maddenin uygulanabilir olmadığına karar

vermiştir” (Tezcan, 2004: 350).

Örgütlenme hürriyeti bağlamında incelediğimizde “toplantı yapma hakkı”

örgütlenme hürriyetinin ilk basamağını oluşturmaktadır. Siyasal bir örgüt olan Siyasi

Partilere ait personellerin toplantı yapma hakkı, örgütlenme hürriyetinin en etkili

kullanılacağı alandır. Ayrıca belirtmek gerekir ki “toplantı yapma hakkı sadece siyasi

amaçlar içermez, toplumun her kesiminin kullanabileceği bir hak olup, bu haktan

tüzel kişilerde faydalanabilmektedir. Toplantı yapma hakkı ile sadece kapalı

alanlarda yapılan toplantılardan bahsedemeyiz, gösteriler, grevler, yürüyüşler,

mitingler ve özel toplantılarda bu hakkın kullanıldığı alanlardır” (Tezcan, Erdem ve

Sancaktar, 2004: 349).

“Devletler, gösteri ve toplantıların serbestçe organize edilebilmesi için ve

yapılabilmesi için gerekli önlemleri almalıdır. Bu hakkın etkili şekilde

kullanılabilmesi için ilgili devlet tarafından müdahaleden kaçınma yükümlülüğünün

yerine getirilmesi gerekli olmakla birlikte; bu yükümlülük tek başına yeterli kabul

edilmeyecektir” (Telli, 2012: 30).

Devletler; toplantı yapma özgürlüğünü kullanmak grupları, asayişi

bozabilecek durumları olan toplantıları reddetme yanlısıdır. Özellikle Türkiye gibi

toplumlarda iki zıt grubun karşı karşıya kalma ihtimali kamu düzeni açısından

devletler tarafından bu özgürlüğü sınırlandırmaktadır ve ya ertelenmektedir. Burada

anlatılmak istenen kısaca şudur ki; düzenlenmek istenen toplantının şiddet içermesi,

başkalarının temel hak ve hürriyetlerini engelleyecek durumlar teşkil edecek olursa

bu toplantılar 11. madde bağlamında yer almaz ve 11. maddenin ikinci fıkrasında

devletlere tanınan haklar devreye girecektir.

21

“Kamuya açık toplantı ve gösterilerin izin sistemine tabi tutulması, hakkın

özüne müdahale sayılmaz” (Ünal, 2001: 288). Bundan dolayıdır ki çatışma, kargaşa,

kargaşa ortamına sürüklenebilecek barışçıl, zararsız toplantı yapma hakkına da

devletler bazen izin vermeyebilir. Önlem niteliği taşıyan bu hakta yapılmak istenen,

toplantıya karşı gösteri yapılabileceği ve bu karşıt gösteriyle beraber şiddet içerikli

eylemlere dönüşebilmesi muhtemel olan toplantılara devletler izin vermeyebilirler.

Partilerin organize ettiği toplantıların, herhangi bir sebepten bağımsız

ve yoksun olarak veya yalnızca gerçekleşmesi neredeyse olanaksız

varsayımlara dayandırılarak sınırlandırılması, siyasi partilerin gösteri yapma

ve kendi fikirlerini savunma haklarından mahrum bırakılması anlamına gelir.

Bu tarz sınırlandırmalar ise siyasi partilerin dernekleşme, toplantı yapma ve

ifade özgürlüğünün bir arada ihlaline yol açacaktır. Bu şartlar altında, toplum,

farklı fikirler edinmekten mahrum kalmış olacağından, siyasi bir meselede

farklı fikirlerin üretilmesinden de artık söz edilemeyecektir. Bunun

demokratik toplum düzeniyle bağdaşmayacağı da açıktır(Telli, 2012: 33).

İlgili özgürlük Türk Anayasasında da güvence altına alınmıştır. TC

Anayasası’nın 34. Maddesinde düzenlenen hak, “herkes, önceden izin almaksızın,

silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkına sahiptir”

(http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34, 01.11.2014).” AİHS’ye

paralel olarak hazırlanan maddede göze çarpan “silahsız ve saldırısız” kısmı

sözleşmede kullanılan “asayişi bozmayan” kısma atıfta bulunarak o kısmı

destekleyen bir yapıdadır. Devamında yer alan “toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı

ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin önlenmesi, genel sağlığın ve

genel ahlâkın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve

kanunla sınırlanabilir” (http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34,

01.11.2014) Yine 11. Maddenin 2. Fıkrasıyla birbirini tamamlar niteliktedir.

4.2- DERNEK KURMA HAKKI

Dernek kurma hakkı yine 11. maddenin 1. fıkrasında yer almaktadır, bu

fıkrada yer alan “Dernek kurmak” kısmı ile belirtilmiştir. Dernek kurma hakkı

Kolektif özgürlükler kapsamı içinde yer alan bir haktır. Sanayi devriminin olduğu

yüzyıla kadar özgürlükçü düşünceler işçi sınıfı içerisinde pek yaygın değildi.

Dolayısıyla hukuksal metinlerde yer alan hak ve özgürlüklerden sadece siyasal

http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34

http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=34

22

bilince sahip olan kesim yararlanıyordu. “Sanayi Devrimi ile beraber güç kazanan

işçi sınıfı, siyasal bilincinde artması ile güçlü bir konum elde etmişlerdir. İşçi

sınıfının bu uyanışı devamında bazı siyasal hakların istenmesinin önünü açmıştır, bu

haklar seçme, seçilme, çalışma şartlarının iyileştirilmesi, siyasi örgütlenme hürriyeti,

dernek ve sendika kurma hakları gibi temel hak ve hürriyetler alanında yer alan bu

konular istek konusu olmuştur” (Aslan, 2005: 4).

“Dernek özgürlüğü, bireylerin bir araya gelerek tek başına

gerçekleştiremeyecekleri amaç ve isteklerini karşılamak, aynı doğrultudaki ortak

menfaatlerini korumak ve savunmak ve bu hususta yardımlaşma ve dayanışmayı

örgütlü bir şekilde yapmak için dernek kurması, kurulan derneğe üye olması, dernek

bünyesinde faaliyet yürütmesi ve yürütülen faaliyetlere katılabilmesi hakkıdır.

“Dernek özgürlüğü, örgütlenme özgürlüğünün en önemli görünüm şekillerinden

birisini oluşturmaktadır” (Aslan, 2005: 4).

“AİHM, Le Compte, van Leuven et de Meyere/ Belçika davasında derneğin,

kişilerin serbest iradeleriyle kurulan, belli bir amaç güden, örgütlü bir kuruluş ve

kişiler topluluğu olduğunu belirtmiştir” (Aslan, 2005: 21). Sözleşmeye göre

dernekler ticari amaçla kurulamamaktadır ve bu kurulacak derneklerin amaçları

toplumsal ahlak ve görgü kurallarına uygun olmak zorundadır.

Dernek özgürlüğü ile ifade edilmek istenen kişinin bir derneğe üye

olabileceği, başkalarıyla birlikte dernek kurabileceği ve zorunlu olarak üye

yapılamayacağını içermektedir. “Derneklerin belirleyici unsurlarından olan

gönüllülük ve irade unsurunun olumsuz yönü, kişinin mevcut bir derneğe üye olmaya

veya başkalarıyla birlikte dernek kurmaya zorlanamamasıdır” (Ünal, 2001: 291).

Dernek özgürlüğü, AİHS kapsamında demokrasinin gerekleri arasındadır. Derneklere

ait iç düzenlemeler sözleşmeci devletlerin iç hukukunu ilgilendiren konulardır fakat

bu düzenlemeler sözleşmeye aykırı nitelikte olmamalıdır.

23

4.3- SENDİKA KURMA VE SENDİKALARA KATILMA HAKKI

Bu hak sendika kurma, sendikalara katılma özgürlüklerini ifadede eder. 11.

madde de sendika ile ilgili bir kapsam yoktur. Sendikalara derneksel faaliyetlerde

bulunup üyelerinin haklarını savunmak amaçlı kurulmuş yapılardır. Tanımdan da

anlaşılacağı üzere sendikalar, dernek kapsamı içinde yer almaktadır. “Bu anlamda

derneklerden farkı, örgütsel yapı bakımından değil, amaç ve fonksiyonları

bakımındandır. Sendikalarda mesleki amaçlar ön plana çıkar. Bu bakımdan sendika

özgürlüğü, dernek özgürlüğünün sosyal ve mesleki bağlamda anlatımıdır, diyebiliriz.

Bugün pek çok Batı ülkesinde sendikalar kanunu yoktur ve konu dernek hukuku ve

kanunu çerçevesinde düzenlenmektedir” (Aslan, 2005: 12). Dernek özgürlüğü ile

aynı kapsamda yer aldığından dernek özgürlüğüne ait tüm hukuki kural ve kanunlar

sendikalar için de geçerlidir.

Sendikalar üyelik koşulları gibi iç düzene ait alanlarda serbest olmalıdır.

“Devletlerin sendikalara karşı olan görevleri, sendikaların pozisyonlarını kötüye

kullanarak üyelerinin hakkını korumak ve haksız yere sendikalardan kovulmalarını

önlemektir” (Ünal, 2001; 292). Sendikaların şüphesiz en önemli görevi, üyeleri adına

toplu sözleşmeler gibi müzakere süreçlerine öncülük etmektir. Fakat şöyle de bir

durum vardır ki; AİHM sendikaların toplu sözleşmelere taraf olarak katılmasını,

grev, lokavt gibi eylemlerin örgütlenme özgürlüğü kapsamında yer almayacağını

örnek davalarda verdiği kararlarla göstermiştir.

Barolar, tabip odaları, şoförler odaları gibi meslek kuruluşlarına olan

üyelikler sendika üyeliği kapsamında yer almamaktadır. Bu gibi kuruluşları AİHM

meslek kuruluşları olarak kabul etmiş ve “buralara yapılan kayıt mecburiyetleri

ulusal hukuk konusudur” şeklinde kararlar alınmıştır benzer davalarda. Ayrıca bu

tarz meslek mensuplarının sendika kurabilme hakları olduğu da bu kararlarda

hatırlatılmıştır.

“Sendikacılık hareketi, işçilerin haklarını korumak için örgütlenmeye

başlamaları ile doğmuş ve gelişmiştir. Siyasi partilerin doğuşunda da yine işçi

sınıfının örgütlenmesi başlıca rolü oynamıştır. Bu sebeplerle kolektif özgürlüklerin

tek tek gelişiminden değil, bir bütün olarak tanınmasından söz etmek daha

24

uygundur” (Kabaloğlu, 2000: 49). 19. yüzyılda başlayan sendikacılık hareketleri,

muhatap ülkeler tarafından her ne kadar açılım konusu edilmiş olsalar da

sendikalaşmanın hukuksal zeminde yer bulması 20. yüzyılda olmuştur, özellikle 2.

Dünya Savaşı’ndan sonra siyasi partilerin hukuksallaştırılmasıyla aynı dönemde

hukuk konusu olmuştur.

4.4- PARTİLEŞME HAKKI

Partileşme hakkı da aynı sendikalaşma özgürlüğünde olduğu gibi 11. madde

de yer almamıştır. Fakat Partileşme özgürlüğü de örgütlenme hürriyeti kapsamında

yer almaktadır. TBKP davasında “ bireyler, ortak çıkarı ilerletmek için gönüllü

olarak bir araya geldikleri yerlerde dernek kurma özgürlüklerini kullanacaklardır.

Siyasi partiler bu nedenle 11. madde çerçevesinde klasik örgütlenme örnekleridir”

(Ermumcu, 2006; 3) şeklinde yorumlamıştır. Siyasi parti özgürlüğü uluslararası

alanda birçok defa insan hakları sözleşmelerinde dernek özgürlüğü kapsamında kabul

edilmiştir. Fakat ‘Siyasi Partilerin Tarihsel Evrimi’ başlığında belirttiğimiz gibi

Partileşme hakkı birçok Avrupa ülkesinde 2. Dünya savaşından sonra ulusal hukukta

kendine yer edinmiştir.

Siyasi partiler, siyasete katılma, siyasi iktidarı kullanma ve karar alma

sürecinde önemli role sahip olmakla birlikte, siyasal hak ve özgürlüklerin

kullanılmasında en etkin araçlardır. Günümüz demokrasi anlayışı, temsili esas

alması ve oy verme hakkının partiler aracılığıyla kullanılması nedeniyle,

“partiler demokrasisi” şeklinde nitelendirilmektedir. Siyasi parti özgürlüğü,

kaynağını siyasal düşünce özgürlüğünden almaktadır ve siyasal düşüncenin,

topluca ve sürekli bir örgüt ve program çerçevesinde kullanılmasının özgül

biçimidir.

Örgütlü grup olarak siyasi parti özgürlüğü, serbestçe kurulma,

faaliyetleri serbestçe sürdürme ve varlık güvencesi öğelerini kapsar. Belli görüş

etrafında toplanan bireylerin önceden izin almaksızın siyasi parti kurabilmeleri

ve örgütlenebilmeleri siyasi partilerin varlık güvencesinin ön koşuludur. Siyasi

partilerin üyelerinden ayrı, bağımsız varlığı hukuk tarafından korunmaktadır

(Abdülhakimoğulları, 2000; 20, 21).

Dernekler hukukunda yer alarak örgütlenme hürriyeti kapsamına giren

partilerin derneklerden en önemli farkı amaç konusundadır. Siyasi partiler iktidarı ele

geçirmeye çalışırken, dernekler Baskı Grubu dediğimiz oluşumlardan öte

25

gidemezler. Diğer bir fark ise, örgütlenme noktasındadır, Partilerin örgütleri ülke

çapında olabilirken, derneklerde bu kadar yaygın değildir.

Son olarak değinebileceğimiz nokta ise AİHM’de siyasi partiler konulu

davalara en çok taraf olan ülke Türkiye’dir. Başta TBKP davası olmak üzere; Saadet

Partisi (SP), Özgürlük ve Demokrasi Partisi (ÖZDEP),Refah Partisi (RP), Halkın

Emek Partisi (HEP) ve Demokrasi Partisi (DEP) gibi Türkiye aleyhine açılan birçok

dava mevcuttur.

26

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİ VE SINIRLARI

1.ÖRGÜTLENME HÜRRİYETİNİN ULUSAL HUKUKTAKİ

YERİ

Bulunduğumuz coğrafya üzerinde siyasi oluşumların tanınması yakın tarihte

gerçekleşmektedir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde her ne kadar azınlıkların

kurduğu siyasi örgütlenmeler olsa da bunlar, siyasi parti kavramı altında

değerlendirilmemektedir. Siyasi partilerin ortaya çıkışı 20. Yy’in başlarında olmuşsa

da bu partilerin, çok öncelerden bir örgütlenme içinde oldukları da bilinmektedir.

“Siyasi partilerin, anayasada düzenlenmeleri, iki temel nedene

dayanmaktadır. Öncelikle siyasi partiler, demokratik siyasal yaşam açısından hayati

önem taşımaktadırlar. Bu nedenle siyasi partilere anayasal güvence sağlama amacı

güdülmektedir. İkinci olarak, anayasal düzenleme ile siyasi partiler, herhangi bir

tüzel kişilikten daha üstün bir hukuki statüye kavuşturulmaktadır” (Özbudun, 1995;

444).

1.1 CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM

Osmanlı Devleti’nde 1876 yılına kadar hiçbir siyasi parti hukuki kapsam

içerisinde yer almamıştır. “Osmanlı devletindeki ilk siyasal dernekler, azınlıklar

tarafından milli bağımsızlık amacıyla kurulmuş olan bazı ihtilal komiteleridir”

(Perinçek, 2008; 37). Osmanlı Devletinde ilk örgütlü siyasi kitle olarak Genç

Osmanlıları değerlendirmek yanlış olmayacaktır.

Osmanlı’da siyasi partiler ile ilgili ilk düzenlemeler Kanun-i Esasi’de yer

almıştır. 1876’da 1.Meşrutiyet’in ilanında Osmanlı’nın anayasallaşma

hareketlerinden olsa da burada cemiyet kurma özgürlüğü tanınmamıştır. Nihayet

“cemiyet kurma hürriyeti Kanun-i Esasi’de 1909 yılında yapılan değişiklikten sonra

serbest olmuş ve 1909 tarih ve 310 sayılı Cemiyetler Kanunu ile cemiyet kurmak

27

izne bağlanmıştır. Böylelikle birçok siyasi derneğin ve siyasi partinin kurulması ve

faaliyet göstermesi söz konusu olmuştur” (Dinler, 2003; 23).

Kanun-i Esasi’nin 120. maddesinde “Kanûn-ı mahsûsuna tebaiyet şartı ile

Osmanlı’lar hakk-ı içtimaa mâliktir. Devlet-i Osmaniye’nin temamiyet-i mülkiyesini

ihlâl ve şekl-i Meşrutiyet ve Hükûmeti tağyir ve Kanûn-ı Esâsî ahkâmı hilâfında

hareket ve anâsır-ı Osmaniye’yi siyaseten tefrik etmek maksatlarından birine hâdim

veya ahlâk ve âdâb-ı umûmîyeye mugayir cemiyetler teşkili memnû’ olduğu gibi,

ale-l-ıtlak hafî cemiyetler teşkili de memnudur” (Şimşek, 2007; 21) hükmü yer

almıştır.

Meşrutiyetin ilanından sonra, her ne kadar çok sayıda parti kurulmuş

ise de, ülkede en köklü ve örgütlü cemiyet, İttihat ve Terakki idi. Bu cemiyet

çok geçmeden dizginleri ele almaya başlayarak baskıcı uygulamalarını yavaş

yavaş hissettirmeye başlamış ve ilk belirtisini de, Meşrutiyetin ilanından sonra

1908 yılında yapılan seçimlerde göstermiştir. 1908 seçimlerine İttihat ve

Terakki Cemiyeti, Ahrar Fırkası ve bazı adaylar katılmıştır. Fakat seçim İttihat

ve Terakki Cemiyeti’nin şiddetli baskı ve denetimi altında yapılmış ve sadece

bir muhalif üye parlamentoya seçilebilmiştir (Küçük, 2005; 89).

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bir parti mi yoksa cemiyet mi olduğu konusu

yöneticiler arasında her zaman tartışılagelmiş bir konu olmuştur. “Cemiyet, meclis

dışında ki örgütlenmeyi, fırka ise meclis içinde ki örgütlenmeyi” (Perinçek, 2008;

40) ifade ediyordu. Nihayet 1913 yılında kabul edilen Tüzük ile İttihat ve

Terakki’nin bir siyasi parti olduğu kabul edildi. Ve bu olayla beraber İttihat ve

Terakki’nin ilk siyasi parti olduğunu söyleye biliriz.

“II. Meşrutiyet döneminde 25 kadar siyasal cemiyet veya siyasal parti

kurulmuştur” (Payaslıoğlu, 1996; 20). Bu 25 parti içerisinde İttihat ve Terakki’ye

muhalefet olabilen tek parti de Hürriyet ve İtilaf Fırkasıdır. “21 Kasım 1911 tarihinde

kurulan bu fırka, türdeş olmayan bir yapıya sahipti” (Perinçek, 2008; 40).

Cumhuriyet öncesi son bir cemiyette kuşkusuz Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti olacaktır.

Müdafaa-i hukuk cemiyetleri, 15 Mayıs 1919'da İzmir'in işgali üzerine

Türkiye'nin çeşitli kent ve kasabalarında oluşturulan ve Milli Mücadele'nin ilk

örgütsel çekirdeğini oluşturan sivil kuruluşlara verilen adı Müdafaa-i Hukuk

Cemiyetleri, Mondros Mütarekesi'nin imzalanması sonucunda kurulmuştur. 4

Eylül 1919'da toplanan Sivas Kongresi'nde tüm Müdafaa-i Hukuk örgütleri

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şemsiyesi altında

toplanmıştır. Bu cemiyet daha sonra Halk Fırkası ve Cumhuriyet Halk

Fırkası/Partisi adıyla Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu siyasi örgütü olacaktır.

28

Merkez Erzurum'dur. Ermenilere karşı mücadele edilmiştir

(http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCdafaa-i_hukuk_cemiyetleri,

28.11.2014).

1.2 1924 ANAYASASI DÖNEMİ

1924 Anayasası dönemini anlatmaya başlamadan, döneme hâkimiyetini

koyan partiden yani Cumhuriyet Halk Partisi’nden (CHP) bahsetmek gereklidir.

Çünkü 1924 Anayasası’nda siyasi partilere ilişkin bir düzenleme olmamasına

rağmen, Anayasa’nın kabulünden önce bir siyasi parti faaliyete girmiştir. 9 Eylül

1923 yılında Halk Fırkası olarak kurulmuş ve Türkiye Cumhuriyeti’nin (TC) ilk

siyasi partisi olma lüksünü elinde tutmaktadır.

1924 Anayasası’nın kabul edilmesi ile 1876 Anayasası yürürlükten

kalkmıştır. “1876 Anayasasının cemiyetler ve siyasi partilere ilişkin hükmünün

yerini, yeni Anayasanın 70. maddesi almıştır” (Küçük, 2005; 95). 1924

Anayasasında siyasi partiler ile ilgili açık bir hüküm yer almamıştır, bundan dolayı

siyasi partiler dernek kurma hürriyeti kapsamında değerlendirilmiştir. 1924

Anayasası’nda yine siyasi partilere ilişkin yasaklama nedenine rastlanmamıştır.

1926’da Medeni Kanun’un yürürlüğe girmesiyle, hükümetin siyasi partiler

üzerinde ki denetimi sadece kanuna ve ahlaka aykırılık ilkesi ile sınırlandırılmıştır.

1938 yılına kadar siyasi parti kurulmasında tamamen hukuki özgürlük olmasına

rağmen “28 Haziran 1938 tarih ve 3512 sayılı cemiyetler Kanunu’na göre;

cemiyetlerin kurulması önceden izne bağlanmış, siyasi amaçlı cemiyetlerin yani

siyasi partilerin tüzük ve Beyannamelerini İçişleri Bakanlığına vermeleri ve faaliyete

geçebilmeleri için tescil olduklarını gösteren belgeyi alma zorunluluğu getirilmiştir”

(Şimşek, 2007; 19).

Türkiye’de iktidarı elinde bulunduran CHP, Muasır Medeniyetler Seviyesine

ulaşma amacında ki ilk çalışmalarından birisi muhalefet partisinin kurulması

olmuştur. Ondandır ki 1924 yılında Kurtuluş Savaşı önderlerinden Kazım Karabekir

ve Ali Fuat Paşaların önderliğinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur.

Bu fırkanın en büyük önemi TC tarihinin ilk muhalefet partisi olmasıdır.

“Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Sait isyanın sebebiyle çıkarılan Takrir-i

http://tr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCdafaa-i_hukuk_cemiyetleri

29

Sükûn Kanunu’nun verdiği yetkiyle irticaı körüklediği gerekçesine dayandırılarak 5

Haziran 1925 tarihinde hükümetçe yasaklanmıştır” (Tunaya, 1984; 614). Ve

örgütlenme hürriyeti açısından incelediğimizde Türkiye’de örgütlenme özgürlüğü

elinden alınan ilk Siyasi Parti’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası olmuştur.

Sonuç olarak; “1924 Anayasası’nın 70. maddesinde, dernek kurma hakkı

Türklerin doğal haklarından biri olarak belirtilmektedir. Cumhuriyet sonrasında

Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)1945’lere kadar tek ve hâkim parti olarak siyasal

yaşamda yerini almıştır. 1946 yılında 3512 sayılı Cemiyetler Yasasında yapılan

değişiklik ile siyasi partilerin kurulmasında serbestlik ilkesi kabul edilerek çok partili

döneme geçiş sağlanmıştır” (Turhan, 2001; 100).


1961 Anayasası’na kadar siyasi parti özgürlüğüne hiçbir anayasada

değinilmemiştir. 1961 Anayasası bu yönüyle siyasi partiler açısından bir milat

niteliğindedir. 1961 Anayasası ile aiyasi partiler ilk defa anayasal güvence altına

alınmıştır. “1961 Anayasası’nın siyasi partilere ilişkin düzenlemeleri Siyasi Haklar

ve Ödevler başlığı altındaki dördüncü bölümde madde 56 ve madde 57’de

düzenlenmiştir” (Şimşek, 2007; 21).

56. madde 30.06.1971’de 1421 sayılı yasa ile değiştirilmiş ve

maddeye “son milletvekili genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az

yüzde beşini alan veya bu seçimlerde Millet Meclisinde grup teşkil edecek

sayıda milletvekilliği kazanmış bulunan siyasi partilere Devletçe yapılacak

yardım kanunla düzenlenir ” kısmı eklenmiştir. Madde 57’ de ise siyasi

partilerin uyacakları esaslar üzerinde durulmuştur. Maddenin ilk şeklinde

siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve

hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet

ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda

olduğu belirtilmiş, uymayan partilerin temelli kapatılacağı vurgulanmıştır.

Ayrıca, siyasi partilerin gelir kaynakları ve giderleri hakkında Anayasa

Mahkemesine hesap vereceği; partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, Anayasa

Mahkemesine ne suretle hesap verecekleri ve bu Mahkemece mali

denetimlerinin nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla

düzenleneceği belirtilmiştir. Kapatma davalarına Anayasa Mahkemesi’nin

bakacağı ve kararı ancak Anaysa Mahkemesi’nin vereceği hükmü yine bu

kanunun içerisinde yer almıştır. 57. madde 1699 sayılı yasa ile değiştirilmiş,

siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetlerinin, insan hak ve

hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet

30

ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda

olduğu belirtilmiş, bunlara uymayan partilerin temelli kapatılacağı

vurgulanmıştır.(Şimşek, 2007; 23, 24)

1961 Anayasası ile beraber yapılan düzenlemeler sadece siyasi partiler

alanında olmadı tabi ki. 1961 Anayasası ile Anayasa Mahkemesi de kurulmuş oldu.

Anayasa Mahkemesi’nin bizim açımızdan önemli olan tarafı ise, asıl konumuz olan

Siyasi Parti Kapatma Davaları bu mercii de görülmektedir. 1961 Anayasası’nda

değinilen bir diğer husus “Siyasi partilerin, demokratik düzenin vazgeçilmez

unsurlarıdır” gerçeği olmuştur. Daha önceden izne bağlanan siyasi partilere katılma

hakkı, önceden izin almaksızın kullanılabilmektedir. Yine 1961 Anayasası’nda siyasi

partiler ve dernekler birbirinden net olarak ayrılmıştır.

Siyasi partilerin Anayasa gereğince uymak zorunda oldukları esaslar şu

şekilde düzenlenmektedir;

Madde 57/1: “Siyasî partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak

ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin

ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır. Bunlara

uymayan partiler temelli kapatılır.”

Madde 57/2: “Partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, Anayasa Mahkemesine

hangi hallerde ve ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin

hangi hallerde ve nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla

düzenlenir.”

Madde 57/3: “Partilerin iç çalışmaları ve faaliyetleri, demokratik esaslara

uygun olarak düzenlenecektir.”

Madde 19/5: “Kimse, Devletin sosyal, iktisâdî, siyasî veya hukûkî temel

düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsi çıkar

veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını

yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. Bu yasak

dışına çıkan veya başkasını bu yolda kışkırtan gerçek ve tüzel kişiler hakkında,

kanunun gösterdiği hükümler uygulanır ve siyasi partiler Anayasa Mahkemesince

temelli kapatılır.”

31

“57. madde, 1973 yılında 1699 sayılı yasa ile değişikliğe uğramış, siyasi

partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetlerinin, insan hak ve hürriyetlerine

dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ve Devlet ülkesi ve milletiyle

bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorunda olduğu belirtilmiş, bunlara

uymayan partilerin temelli kapatılacağı vurgulanmıştır” (Şimşek, 2007; 25).


80 Darbesinin akabinde Türkiye demokrasisi büyük bir yara almış, Türkiye

için kullanılan Siyasi Partiler Mezarlığı sıfatı tam yerinde bir anlamı ifade etmiştir.

Darbe ’den hemen sonra bir anayasa ihtiyacı belirmiş ve 1982 yılında kabul edilen

anayasa 1961 Anayasası’nın tersine sınırlandırıcı bir politika izlemiştir.

1982 Anayasası’nda, 1961 Anayasası’ndan süre gelen siyasi partiler ile ilgili

düzenlemeler hemen hemen aynı düzeyde devam etmiştir. 1982 Anayasası’nda siyasi

partileri güvence altına alan hükümler 68 ve 69. maddelerde düzenlenmiştir.

68. madde “Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma” hükümleri ile

düzenlenmiştir. Buna göre “Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere

girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz

yaşını doldurmuş olmak gerekir.” hükümleri belirtilmiştir.

İkinci paragrafta yine siyasi partilerle ilgili; önceden izin almadan kurulduğu,

anayasa ve kanunlar içinde faaliyetini sürdürdüğü, tüzük ve programlarının devletin

ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, millet egemenliğine,

demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamayacağı kanun içerisinde

belirtilmiş; sınıf veya zümre egemenliğini veya herhangi bir tür diktatörlüğü

savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayan siyasi partiler kurulamayacağının üstünde

durulmuştur.

23.07.1995 tarihinde 4121 sayılı kanunla 68. madde de değişiklikler

yapılmıştır. Bu değişiklikler 68. Madde de aşağıda belirtilen şekilde değiştirilmiştir.

32

Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve

partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yaşını

doldurmuş olmak gerekir.

Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.

Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun

hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.

Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin

bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına,

eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve lâik

Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya

herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç

işlenmesini teşvik edemez.

Hâkimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organları

mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri,

yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri,

Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî

partilere üye olamazlar.

Yükseköğretim elemanlarının siyasî partilere üye olmaları ancak

kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasî partilerin merkez

organları dışında kalan parti görevi almalarına cevaz veremez ve parti üyesi

yükseköğretim elemanlarının yükseköğretim kurumlarında uyacakları esasları

belirler.

Yükseköğretim öğrencilerinin siyasî partilere üye olabilmelerine

ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.

Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar.

Partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların tabi olduğu

esaslar kanunla düzenlenir.( http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm,

28.11.2014).

1982 Anayasası’nın 69. Maddesinde ise siyasi partilerin uyacakları esaslar

düzenlenmiştir. İlk paragrafta “Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve

çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla

düzenlenir.” Şeklinde hüküm verilerek Demokrasi ilkelerine uyumluluğun önemi

vurgulanmıştır.

Yine bu madde de 68. Madde gibi değişikliğe uğramış; 23.07.1995

tarihinli 4121 sayılı kanunla şu şekilde değişikliğe uğramıştır.

Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere girişemezler.

Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu

kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasî

partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti,

http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm

33

bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar

kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken

Sayıştaydan yardım sağlar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda

vereceği kararlar kesindir.

Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacağı dava

üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır.

Bir siyasî partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası

hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.

Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı

eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin

işlendiği bir odak haline geldiğinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi

halinde karar verilir. (Ek cümle: 3.10.2001-4709/25 md.) Bir siyasî parti, bu

nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum

o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim

organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya

grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller

doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde,

söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.

(Ek: 3.10.2001-4709/25 md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralara göre

temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî

partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına

karar verebilir.

Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.

Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan

kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin

kesin kararının Resmî Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından

başlayarak beş yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve

deneticisi olamazlar.

Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda

olmayan gerçek ve tüzelkişilerden maddî yardım alan siyasî partiler temelli

olarak kapatılır.

(Değişik: 3.10.2001-4709/25 md.) Siyasî partilerin kuruluş ve

çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen

veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim

harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir .(

http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm, 28.11.2014).

http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm

34

2. ASKERİ MAHKEME KARARINCA KAPATILAN SİYASİ

PARTİLER

Siyasi parti kapatma kararları her ne kadar Askeri Mahkeme’nin yetki alanı

içerisinde yer almasa de Türkiye’de belli dönemler de, bu yetki aşımı yaşanmış ve

özellikle 12 Eylül Darbesi, siyasi partiler açısından bir kıyım dönemi olarak lanse

edilmiştir. Türk Silahlı Kuvvetleri, (TSK) özellikle darbe öncesi olayların sorumlusu

olarak siyasi partileri görmekteydi. “Türk Silahlı Kuvvetleri, 12 Eylül 1980 İhtilaline

neden olan terör ve şiddet olaylarının siyasal partilerin yol açtığı ideolojik

kutuplaşmadan kaynaklandığını ileri sürerek, partilere şüphe ile yaklaşmıştır”

(Akartürk, 2002; 124).

1980’nin 12 Eylül günü TRT’de açıklama yapan Milli Güvenlik Kurulu

(MGK), Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetime el koyduğunu duyurdu. “Parlamento

üyelerinin dokunulmazlıklarının kaldırıldığı ülke geneline ilan olunmuş ve partilerin

12.09.1980 öncesi dönemin et etkili sorumlularından birisi olduğu belirtilmiş ise de,

onların ne faaliyetleri durdurulmuş, ne de feshedilmiştir” (Küçük, 2005; 198). Siyasi

partilerin kapatılması gün devamında yönetime el koyan MGK Başkanı Kenan Evren

tarafından tine TRT’de açıklanmıştır. Kenan Evren’in açıklamasında sadece siyasi

partilerin men edilmesinden bahsedilmemiştir. Aynı zamanda her türlü siyasi

faaliyetin yasaklanması ve bu faaliyetlerin yeni bir Anayasal düzenlemeye kadar

durdurulduğu belirtilmiştir. Bu dönemde dokunulmazlıkları kaldırılan siyasilerden

bazıları can ve mal güvenliği bahanesi ile TSK tarafından alıkonulmuştur. Siyasi

partilerin feshine dair kabul edilen kanun aşağıda verilmiştir.

Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun

Kanun No. 2533 Kabul Tarihi : 16.10.1981

MADD E 1. — 12 Eylül 1980 tarihine kadar kurulmuş olan ve faaliyetleri

Milli Güvenlik Konseyinin 7 Numaralı Bildirisi ile yasaklanmış bulunan

bütün Siyasi Partiler; tüm merkez, il, ilçe ve diğer şube teşkilatları, kadın ve

gençlik kolları, temsilcilik, lokal ve diğer adlarla kurulan her türlü yardımcı

kuruluş ve yan organları ile birlikte feshedilmişlerdir.

35

MADDE 2. — Feshedilmiş bulunan; Siyasi Partilerin ve her türlü yardımcı

kuruluş ve yan organlarının para dahil taşınır ve taşınmaz bütün malları bu

Kanun yürürlüğe girdiği tarihte Hazineye geçer.

MADDE 3. — Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kurucusu Atatürk'ün

düzenlediği vasiyetnameye göre, maliki olduğu bütün para ve hisse

senetleriyle Çankaya'daki taşınır ve taşınmaz mallarının, o tarihte mevcut tek

parti olan Cumhuriyet Halk Partisine belirttiği şartlarla tevdi ettiği idaresi

görevi; bu Kanun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren vasiyetname uyarınca

tam ve noksansız olarak Devlet Başkanlığı Genel Sekreterliğince ifa olunur.

MADD E 4. — Siyasi Parti mallarının Hazineye intikaline ilişkin tasfiye

işlemleri, en geç bir ay içinde Maliye ve İçişleri Bakanlıklarınca müştereken

hazırlanacak yönetmelikte belirtilen usul ve esaslara göre bu Bakanlıklarca

yapılır.

MADDE 5. — 2325 sayılı Kanun hükümlerine göre Kayyım tayin edilmiş olan

Siyasi Partilerle ilgili tasfiye işlemlerinde bu Kayyımlar da diğer görevlilerle

müştereken görev ifa ederler. Tasfiye işlemi biten Siyasi Partideki Kayyımın

görevi kendiliğinden sona erer.

MADDE 6. — Milli Güvenlik Konseyi tarafından yeni bir kararla

değiştirilmedikçe 2 Haziran 1981 gün ve 52 sayılı Milli Güvenlik Konseyi

kararında yer alan hükümlerin uygulanmasına devam olunur.

MADDE 7. — 13 Temmuz 1965 tarih ve 648 sayılı Siyasi Partiler Kanunu ile

ek ve değişiklikleri yürürlükten kaldırılmıştır.

MADDE 8. — Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer.

MADDE 9. — Bu Kanun hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür. (Aykol, 2009;

325). 326).

Kenan Evren her konuşmasında özellikle eski dönem siyasetçilerinin

yasaklarının kaldırılmayacağını vurgulamış ve siyasi parti yasaklamalarının

kalkacağı tarihe doğru yaklaşılırken sürekli olarak yeni partiler ve temsilcilerden

bahsetmekteydi. Siyasi partilerin “İçişleri Bakanlığına müracaatla kurulup tüzel

kişilik kazanabilmeleri için 16.05.1993 tarihini beklemeleri gerekiyordu. 24.04.1983-

16.05.1983 tarihleri arasındaki 23 günlük süre içinde sadece siyasi parti kurmak için

gerekli olan ve SPK’nda ön görülen hazırlık çalışmaları ve bu yönde temaslarda

bulunma serbestisi getiriliyordu” (Küçük, 2005; 207).

Türkiye’de Askeri Mahkemeler tarafından kapatılan 20 küsur parti

bulunmaktadır. Bunlardan 18 tanesi 12 Eylül darbesinde, yönetime el koyanlar

tarafından kapatılan partiler ve diğer üçü ise daha önceden kapatılmış partilerdir.

Konumuzun devamında bu partiler ile ilgili bilgiler, kapanma sebepleri gibi çok

geniş olmayan bilgiler anlatılacaktır.

36

2.1. İSLAM KORUMA PARTİSİ (12 EYLÜL 1946)

“19 Temmuz 1946’da İstanbul’da Necmi Hüneş, Mustafa Özbek ve Ziya Süer

tarafından kurulmuş olan partidir”

(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 28.11.014). İslâm koruma

Partisi’nin isminde her ne kadar “parti” ibaresi geçse de, kuruluş dilekçesinin

“partinin maksadı” bölümünde her türlü siyaset ve siyasal partilerden uzak

durulacağı ifade edilmişti. Parti sıkıyönetim komutanlığınca 12 Eylül 1946 tarihinde

kapatılmıştır.

2.2. TÜRKİYE SOSYALİST EMEKÇİ KÖYLÜ PARTİSİ (16 ARALIK 1946)

Türkiye Komünist Partisi kadrolarının devamı niteliğinde olan partidir. 1946

yılında kurulan partinin kurucuları; “Dr.Şefik Hüsnü Deymer, Ragıp Vardar, Fuat

Bilego, İstefo Papadopulos, Emin Aydınlatan, Dr.Habil Amato, Müntakim Özmen,

Hayrettin Emin Manoğlu” (http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html,

28.11.2014). “Kurulmasından çok kısa bir süre sonra 2 No'lu Örfi İdare Mahkeme

tarafından aleyhlerine açılan dava sonucu "komünist mefküreli şahıslar tarafından

kurulduğu ve idare edildiği" gerekçesiyle kapatılmasına karar verildi. İstanbul

Sıkıyönetim Kurulu ise, partinin "memlekette içtimai bir zümrenin diğerleri üzerinde

tahakküm etmesini istediği" kararına vararak 16 Aralık 1946 tarihinde partiyi tüm

siyasi faaliyetlerden men ederek, yöneticilerini tutukladı”

(http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Emek%C3%A7i_K%C3%B6yl%C

3%BC_Partisi, 28.11.2014) .

2.3. TÜRKİYE SOSYALİST PARTİSİ (17 HAZİRAN 1952)

Marksist-Sosyalist ideolojideki parti 1946 yılında kurulmuştur. Parti

kurucuları; Av.Esat Adil Müstecaplıoğlu, Macit Güçlü, İhsan Kabalıoğlu, Aziz

Uçtay’dır. Parti, açılışından çok kısa bir süre sonra, 16 Aralık 1946 tarihli 947/62

http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html


http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Emek%C3%A7i_K%C3%B6yl%C3%BC_Partisi

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Emek%C3%A7i_K%C3%B6yl%C3%BC_Partisi

37

sayılı Sıkıyönetim Komutanlığı kararı ile siyasi faaliyetlerden men edilmiştir. Parti

yöneticileri hakkında davalar açılmış ve bunlar beraat alarak salıverilmiştir.

“Haklarında açılan tüm davaların düşmesi üzerine, partinin ileri gelenleri,

TSP'yi yeniden kurmak üzere dilekçe verirler ve parti 20 Temmuz 1950 tarihinde

yeniden açılır. Kısa süre sonra bir defa daha, "komünist emellere hizmet etmek"

suçlaması ile aleyhlerinde dava açılır ve Eminönü Sulh ve Ceza Mahkemesi'nin 17

Haziran 1952 tarih, 57/99 sayılı kararı ile tüm siyasi faaliyerlerden men edilerek

kapatılır” (http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Partisi, 28.11.2014).

2.4. DEMOKRAT PARTİ (29 EYLÜL 1960)

Demokrat Parti, çok partili hayata geçişin iki kez teşebbüs edilip

başarılamamasından sonra, artık bu teşebbüslerin başarılı sonuçlar alındığının

göstergesidir. 1945 yılında özellikle tarım alanında ki Toprak Reformu Kanunu ile

bütçe görüşmelerinin yapıldığı sırada mecliste yaşanan tartışmalar Demokrat

Parti’nin kıvılcımları olarak nitelendirilebilir. “Toprak Reformu Kanunu

görüşmelerinde Adnan Menderes ve Celal Bayar tasarıyı şiddetle eleştirmiş ve

yapılan oylamada Menderes ve Bayar’ın yanı sıra, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve

Emin Sazak da ret oyu kullanarak bu milletvekillerine destek vermiştir. Bu Kanuna

muhalefet eden milletvekillerinin Bütçe Kanunu’na da muhalefet ettikleri

görülmektedir. Muhalefet konusundaki bu ortaklık, muhalefeti birleşmeye ve

taleplerini ortak hedefler çerçevesinde örgütlü bir şekilde savunmaya itmiştir”

(Özdemir, 2012; 189).

Bu toplantılardan sonra sürekli olarak bu kişiler kendi aralarında sık sık

toplantılar yaparak muhalif hareketi oluşturmaya başlayacaktır. Bu gelişmeler ve

devamında Dörtlü Takrir gibi söz sahibi olmaya başlayan kesimlerin artması çok

partili hayata geçişin sinyalleri olmuştur. “Bu dönemde İnönü’nün iktidar partisinin

karşısında denetim görevi yapacak bir muhalefet partisinin gerekliliği konusunda

yaptığı konuşma ise, yeni bir muhalefet partisi kurma yolundaki girişimlere de yeşil

ışık yakmıştır” (Özdemir, 2012; 189).

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Sosyalist_Partisi

38

Tabi biz burada Demokrat Parti’nin tarihçesini anlatamayacağımız gibi

konumuzun özü olan Partinin Kapatılması konusunu işleyeceğiz. Demokrat Parti, 7

Ocak 1946'da kurulmuştur. 4yıl sonra yapılan seçimlerde 27 yıllık tek parti dönemini

sona erdirip, “Türkiye Cumhuriyeti'nde ilk defa serbest seçimle iktidarı kazanan

Türk siyasi partisidir. Sırasıyla 1950, 1954 ve 1957 seçimlerini kazanmış ve on yıl

boyunca (1950-1960) iktidar olmuştur. Kurucular; Celal Bayar, Prof. Fuat Köprülü,

Refik Koraltan, Adnan Menderes’tir” (Kaynar, 2007; 59).

18 Nisan’da, İnönü darbeye ışık yakan bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında

İnönü: “Eğer bir idare insan haklarını tanımaz, baskı rejimi kurarsa, o memlekette

ihtilal behemehâl olur. Böyle bir ihtilal dışımızda, bizimle münasebeti olmayanlar

tarafından yapılacaktır. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam. Şimdi

arkadaşlar, şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır. İhtilal,

meşru bir hak olarak kullanılacaktır” demiştir. Fakat İnönü’nün bu sözleri Tahkikat

Komisyonu’nun yasağından dolayı basına aksetmedi. Bunun ardından 27 Nisan

1960’ta Meclis Tahkikat Komisyonu’nun yetkilerini genişleten bir yasa çıkarıldı

(Tunçay, 2000: 187).

Bu durumlardan sonra iki parti arasında artan gerginlik iyice tırmanışa geçmiş

artık kanuni kısıtlamalara gidilmeye kadar varmıştır olaylar. İstanbul ve Ankara’da

yaşanan olaylardan dolayı sıkıyönetim ilan edildi Muhalefet ise ses getirecek bir

yürüyüş tertip etti. Sınırları zorlayan en son adım ise “Meclis Tahkikat

komisyonunun kurulmasına ilişkinde çoğunluğunun oluşturduğu meclis kararı oldu.

Buna göre; Komisyon, basın kuruluşları ve partilerin faaliyetleri ile ilgili olarak

sınırlayıcı ve yasaklayıcı bir dizi yetki ile donatıldı” (Akartürk, 2002; 113). İşte

bu bardağı taşıran son damla olmuştu.

“27 Mayıs’ta Menderes Eskişehir’deyken Türk Silahlı Kuvvetleri darbe

yaparak yönetime el koydu. Menderes Eskişehir’den Konya’ya giderken Kütahya’da,

Bayar ise Çankaya’da teslim alındı ve saat 04:30’da Ankara’da yapılan anonsla

ordunun yönetime el koyduğu bildirildi Cumhuriyet tarihinin ilk askeri darbesi olan

27 Mayıs, daha sonra ülkede askeri darbe anlayışının yerleşmesinde önemli bir

dönüm noktasını teşkil etti” (Özdemir, 2012; 190).

39

Darbenin ardından Menderes ve arkadaşları Yassıada’ya götürüldü.

Yassıada’da yapılan duruşmalarda Menderes, Bayar, Maliye Bakanı Hasan Polatkan

ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun idamına karar verildi. Ancak Bayar yaş

haddinden idamdan kurtuldu. Diğer DP milletvekilleri de müebbet hapse ve diğer

ağır cezalara çarptırıldı.

2.5. ADALET PARTİSİ (16 EKİM 1981)

1961 Yılında Ankara’da kurulan partinin kurucuları; Ragıp Gümüşpala,

Mehmet Yorgancıoğlu, Necmi Öktem, Cevdet Perin, Şinasi Osma, Tahsin Demiray,

Kamuran Evliyaoğlu, Ethem Menemencioğlu, İhsan Ünal, Muhtar Yazır, Emin

Açar’dır. 1980’e kadar ülkenin en etkili 2 siyasi partisinden birisi olmuştur. Milli

Birlik Komitesi’ncesiyasi partilerin "demokrat" adını kullanması yasaklandığı için,

partiye Adalet Partisi adı verilmiştir.

Adalet Partisi’nin kapatılması Kenan Evren ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin

yönetime el koymasıyla oluşmuştur. “16.10.1981’de Siyasi Partilerin kapatılmasına

ilişkin Kanun-2533 ile kapatıldı”

(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html., 28.11.2014).

2.6. CUMHURİYET HALK PARTİSİ (16 EKİM 1981)

“Cumhuriyet Halk Partisi, Mustafa Kemal liderliğinde, “Halk Fırkası” adıyla

9 Eylül 1923’de kuruldu” (Aykol, 2009; 183). Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin

devamı sayılmaktadır. Partinin adı 10 Kasım 1924 tarihinde “Cumhuriyet Halk

Fırkası”, 1935 yılında da son halini yani “Cumhuriyet Halk Partisi” adını almıştır.

“Genel Başkanlar: Mustafa Kemal Atatürk (1923-1938), İsmet İnönü (1938-

1972), Bülent Ecevit (1972-1983), Deniz Baykal CHP Genel Başkanı (1992-1995),

Hikmet Çetin (14 Şubat 1995 - 9 Eylül 1995), Deniz Baykal (Eylül 1995

Kurultayı’ndan, Genel Başkanlıktan ayrılma tarihine kadar), Altan Öymen (22-23

Mayıs 1999 CHP olağanüstü Kurultayı ile, 30 Eylül 2000 tarihinde yapılan


40

Olağanüstü Kurultay arasındaki dönem), Deniz Baykal 30 Eylül 2000 tarihinde

yapılan Olağanüstü Kurultay’da CHP Genel Başkanlığına seçildi”

(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 28.11.2014).

1970’lerin son yıllarında terör büyük boyutlara ulaşmış, ekonomik ambargo ve

döviz darlığı nedeniyle karaborsa, enflasyon ve ekonomik bunalım artmıştı.

Halk bunların çözümünü beklerken, sorunlar katlanarak büyüdü. Faili meçhul

cinayetler hızla arttı. Mevcut durum CHP hükümetinin itibarını yitirmesine

yol açarken, 1979 sonbaharında yapılan milletvekili ara ve senato kısmi

seçimlerinde oy kaybetmesine neden oldu. CHP yerini Demirel azınlık

hükümetine bıraktı.

Bu hükümet döneminde Cumhurbaşkanlığı seçimleri var olan sorunlara ek

olarak ortaya çıktı. Çünkü, Nisan 1980’den Eylül ayına kadar aylarca

cumhurbaşkanı seçilememişti. 24 Ocak 1980’de kabul edilen ekonomik

politikaların uygulanmasının ancak otoriter bir ortamda uygulanabilecek

olması, partilerin, kitlelerin ve sendikaların göstereceği tepkilerin ortadan

kaldırılması 12 Eylül müdahalesinin nedenleri arasında sayılmalıdır. 12 Eylül

askeri müdahalesinin yapılmasını kolaylaştıran bir başka unsur da, uluslararası

konjonktür olmuştur. İran ve Afganistan’da ABD ve Batı karşıtı güçlerin

iktidara gelmesi, Türkiye’deki müdahalenin önünü açtığı söylenebilir

(http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18, 28.11.2014).

Görüldüğü gibi 27 Mayıs darbesinde kapatılan partilerden birisi de Mustafa

Kemal ve arkadaşlarının kurduğu parti bile olabilmektedir.

2.7. CUMHURİYETÇİ GÜVEN PARTİSİ (16 EKİM 1981)

Milli Güven Partisi (MGP) ile Cumhuriyetçi Parti'nin birleşmesinden doğan;

kuruculuğunu yine bu partilerin kurucuları tarafından yapılan partidir. Mart 1973’te

Ankara’da kurulmuştur.

CHP IV. olağanüstü kurultayın sonucunu beklemeden istifalarını

veren Turhan Feyzioğlu ve arkadaşları yeni bir parti kurulması için

çalışmalara başlamışlardır. Kurulacak parti için düşündükleri yer merkezdir.

Kurulacak parti milliyetçi ve laik bir çizgide olacak, buna karşın faşizme ve

komünizme karşı olacaktır. Yeni partinin kuruluş çalışmaları içinde partinin

ismi konusu değişik arayışları gündeme getirmiştir. Turhan Feyzioğlu ve

arkadaşlarının istifalarından önce ortaya atılan Kemalist Halk Partisi ismi bu

konuda ilk teklifi oluşturmuştur (http://kisi.deu.edu.tr//gurcan.bozkir/16-

_Gurcan_Bozkir_275-308(1).pdf, 29.11.2014).


http://www.chp.org.tr/?page_id=67&page=18

http://kisi.deu.edu.tr/gurcan.bozkir/16-_Gurcan_Bozkir_275-308(1).pdf

http://kisi.deu.edu.tr/gurcan.bozkir/16-_Gurcan_Bozkir_275-308(1).pdf

41

CGP, siyasi partilerin faaliyetlerinin yasaklandığı süreçten siyasi partilerin

kapatıldığı zamana kadar 12 Eylül askeri müdahalesini destekleyen bir partidir.

Demokratik yoldan iktidara gelmeyi düşünen bir partinin bu tarz bir müdahaleyi

savunması garipsenmektedir. CGP’de o dönemde ki diğer siyasi partiler gibi Silahlı

Kuvvetlerin Yönetime el koymasıyla kapatılan partiler arasında yer almıştır.

2.8. MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ (16 EKİM 1981)

Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), 1969 yılında kurulan siyasî partidir.

Kurucusu Alparslan Türkeş'dir. “12 Eylül 1980 darbesinin ardından kapatılan MHP

çizgisi, 1983 yılında yeni siyasal partiler kurulmasına izin verilince Mehmet Pamak

tarafından kurulan Muhafazakâr Parti tarafından temsil edilmiştir. Bu parti 1985

yılında adını Milliyetçi Çalışma Partisi olarak değiştirmiştir. 1987 referandumundan

sonra Türkeş'in siyasi yasağı kalkınca, MHP'nin tarihsel lideri, MÇP genel başkanı

olmuştur” (http://tr.wikipedia.org/wiki/Milliyet%C3%A7i_Hareket_Partisi, 29.11.2014).

MHP’de yine aynı dönemde Silahlı Kuvvetler tarafından kapatılan diğer bir parti

olmuştur.

2.9. TÜRKİYE BİRLİK PARTİSİ (16 EKİM 1981)

Türkiye Birlik Partisi 1966 yılında Ankara’da kurulmuştur. Ali Naki Ulusoy,

Haydar Özdemir, Hüseyin Çınar, Kazım Ulusoy, Yusuf Ulusoy’un kuruculuklarını

üstlenmiştir. Parti 3 genel seçime girmiştir. “Genel Başkanları: Hüseyin Balan, 1966-

1969, Mustafa Timisi 1969-1980”

(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 16.12.2014). “Birlik partisi

programında din ve vicdan özgürlüğü vurgulanıyor, kamu düzenine, genel ahlaka ve

yasalara aykırı olmayan ibadetlerin serbest bırakılması isteniyordu. 1967'de Genel

Yönetim Kurulu'nca görevden alınan Berkman'ın yerine genel başkanlığa Hüseyin

Balan getirildi. BP 1969 Milletvekili Genel Seçimleri'nde aldığı toplam 254.695 oyla

(yüzde 2,8) 8 milletvekilliği elde etti. Bu seçimden sonra Millet Partisi'nden (MP) iki

milletvekili de Birlik Partisi'ne katıldı”

http://tr.wikipedia.org/wiki/Milliyet%C3%A7i_Hareket_Partisi


42

(http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Birlik_Partisi, 16.12.2014). TBP’de diğer

partiler gibi Silahlı Kuvvetlerin yönetime el koyması sonucu kapatılmıştır.

2.10. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (16 EKİM 1981)

Türkiye İşçi Partisi 1961 yılında Ankara’da kurulmuştur. Kuruculuklarını

Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim

Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet

Muslu ve Salih Özkarabaydır gibi kişiler üstlenmiştir. TİP, TBMM’ye milletvekilli

sokan ilk Sosyalist Parti’dir. Sosyalist bir çizgiyi benimsemiştir. TİP’te yine diğer

partiler gibi 60 Darbesi’nin mağdurlarından olmuştur.

TSK’nin yönetime el koyması ile beraber bir çok irili ufaklı parti

kapatılmıştır. Bunlardan bazılarını tanıttık bazıları ise yeterli kaynakça olmadığından

sadece isimle geçilecektir. Bu dönemde kapatılan diğer partiler ise şunlardır;

Türkiye İşçi Köylü Partisi (16 Ekim 1981)

Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (16 Ekim 1981)

Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi (16 Ekim 1981)

Vatan Partisi (16 Ekim 1981)

3. ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982

ANAYASASI’NDAN ÖNCE KAPATILAN SİYASİ PARTİLER

Türkiye’de Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan siyasi partiler sadece

Darbe dönemi veya onun öncesinde olmamıştır. Birçok siyaset bilimci ve ya

hukukçu 1961 Anayasasını demokratik bir anayasa olarak nitelendirmektedir.

İktidarın sivilleşmesinden sonrada 1982 Anayasası’na kadar birçok siyasi parti yine

Anayasa Mahkemesi kararınca kapatılmıştır. Yine bu bölümde partiler hakkında kısa

bilgiler vererek, bu partilerin hangi gerekçeler ile kapatıldığını anlatmaya çalışacağız.

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_Birlik_Partisi

43

3.1. TÜRKİYE İŞÇİ ÇİFTÇİ PARTİSİ (22 EYLÜL 1966)

Türkiye İşçi Çiftçi Partisi; 30.03.1961 yılında İstanbul’da kurulmuştur.

Sosyalist eğilimi bulunan bir siyasi partidir. “17.06.1946 tarihinde kurulan Türkiye

İşçi Çiftçi Partisi, 30.03.1961 yılında kurulan Türkiye İşçi Partisi ve 30.05.1967’de

kurulan İşçi Çiftçi Partisi arasında yakın ilişkiler olmakla birlikte bu partilerin

birbirlerinden ayrı partiler olup olmadığı konusu bir hayli tartışılmaktadır” (Kaynar,

2007; 135). Türkiye İşçi Çiftçi Partisi hiçbir genel seçime katılmamıştır. Son

olaraktan 22.09.1966 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmıştır. TİÇP,

1961 Anayasası’ndan sonra kapatılan ilk siyasi partidir.

3.2. MİLLİ NİZAM PARTİSİ (20 MAYIS 1971)

“Daha önce Türkiye Odalar Birliği Başkanlığı’ndan zorla atılan Necmettin

Erbakan’ın, Adalet Partisi listelerinde milletvekilli olma talebi Demirel tarafından

veto edildi. Bunun üzerine Erbakan 1969 genel seçimlerine Konya’dan bağımsız

aday olarak girdi ve kazandı” (Aykol, 2009; 254). Bu başarının ardından Erbakan ve

arkadaşları 26.01.1970 günü Milli Nizam Partisi’ni kurdular.

Milli Görüş denen çizgiden olan bu parti Dini söylemleri ile öne çıkmıştır ve

bu söylemleri sebebiyle Laiklik ilkesine aykırılığın odak noktası haline gelmiştir.

Cumhuriyet Başsavcılığı, 5 Mart 1971’de MNP hakkında kapatma davası açmıştır.

“Cumhuriyet Başsavcılığı, MNP’nin 648 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 92 (2820

sayılı SPK m.86), 94 (87), 97 (84), ve 101. Maddelerine aykırılık nedeni ile adı

geçen partinin kapatılması talepli dava açmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 176).

“Anayasa Mahkemesi, o zaman yürürlükte bulunan Anayasa’nın 2, 19 ve 57.

Maddeleri ile SPK’nin 92 (yürürlükteki SPK 86), 93 (86), 94, (87) maddelerine

aykırılık nedeni ile ve SPK 111/2. (101/b) maddesindeki koşulum oluştuğu kanısına

vararak 20 Mayıs 1971 günü MNP’nin kapatılmasına karar vermiştir” (Perinçek,

2008; 301). “Erbakan, kararın açıklanacağı günlerde İsviçre’ye gitti ve bir süre orda

kaldı” (Aykol; 2009; 255).

44

3.3. TÜRKİYE İLERİ ÜLKÜ PARTİSİ (24 HAZİRAN 1971)

Türkiye İleri Ülkü Partisi (TİÜP) 6 Mayıs 1969 tarihinde kurulmuştur.

Kapatma davasında parti temsilcisi olarak, parti Genel Başkanı Hasat Turan yer

almıştır.

Bu partinin kapatma davası Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından

19.02.1971 tarihinde açılmıştır. “Adı geçen Parti, SPK’nin Parti Yasaklamaları

bölümü dışında kalan emredici hükümlerine aykırı bulunan tüzük maddelerini

Anayasa Mahkemesi’nce yapılan ihtara rağmen altı ay içinde gidermediği için, SPK

113. Madde gereğince 24 Haziran 1971 günlü karar ile kapatılmıştır” (Perinçek,

2008; 303).

3.4. TÜRKİYE İŞÇİ PARTİSİ (20 TEMMUZ 1971)

Türkiye İşçi Partisi (TİP) 13 Şubat 1961’de 12 Sendikacının öncülüğünde

İstanbul’da kurulmuştur. Kurucular; Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler,

İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın,

Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve Salih Özkarabay Şaban Yıldız,

Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier,

Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve

Salih Özkarabay. “Kapatma davası sırasında Genel Başkan Behice Boran Hatko idi”

(Perinçek, 2008; 303).

“Cumhuriyet Başsavcılığı 11.06.171 günlü iddianamede, TİP’in 4. Büyük

Kongresinde alınan kararın 6. Bölümünün ülke bütünlüğü ve azınlık yaratma

yasağına aykırı olduğu gerekçesi ile TİP aleyhine kapatma davası açmıştır”

(Ebdulhakimoğulları; 2000; 182). Anayasa Mahkemesi’nin kapatma gerekçesinde ki

başlıca görüşler şöyle verilmiştir;

“Bu açıklamalara göre 4. Büyük Kongrede Merkez Yürütme Kurulunca

önerilip tasarı komisyonunca hazırlanarak Kongrece benimsenen ve kamuya

duyurulan kararla geçen (Kürt Halkı) deyiminin yalnızca nüfus çoğunluğunu anlatan

bir deyim olmaktan ötede, milliyetler kavramının Marksçı-Leninci kuramdaki anlam

45

ve bilimsel sosyalizmin (milletlerin alın yazılarını belirtme hakkı veya ayrılma ilkesi)

nin siyasal açıdan değerlendirilmiş biçimiyle kullanıldığı gerçeği ortaya çıkmaktadır”

(Ebdulhakimoğulları, 2000; 183).

Anayasa Mahkemesi’nin başlıca görüşlerini Perinçek aşağıda ki şekilde

yansıtmaktadır;

4. büyük kongre kararının 6. Bölümünde, tarihsel bir takım gerçekler

ters olarak yansıtılmakta ve kararın yazılışı Türklerden ayrı bir varlığa sahip

olduğu bildirilen Kürtlerin Türklerden kopması gereğine yönelmiş

bulunmaktadır.

Anayasaya dayanan yurttaşlık haklarını kullanma yolunda Kürtlerin

mücadelede bulundukları ve ayrıca özlemini çektikleri ve varmak istedikleri

bütün diğer demokratik erekleri gerçekleştirme yolunda mücadele ettikleri

bildirilere Anayasada öngörülen hakları dışında bir takım istek ve özlemleri

bulunduğu ve bunlar içinde çaba gösterdikleri ortaya atılmaktadır. … Doğu

bölgelerinde Cumhuriyetin başından beri sürdürülen ayrılıkçı propagandalar

göz önünde tutulunca bu özlem ve isteklerin konusunun şu veya bu biçimde

ulusun içinden kopma isteği ve özlemi olduğu sonucuna varılmaktadır.

4. Büyük Kongreye sunulan raporda bölge halkının Kürtçe konuşup

yazma hakkının sınırlandırıldığı açıkça yazılıdır ki, bu da ayrı bir bölücülük

eylemidir.

…. O bölgelerde başvurulan birtakım tedbirlerin öteki

bölgelerdekinden başka olması zorunluluğu açıkça ortada iken bu durumlar

bilinmezlikten gelinerek oradaki yurttaşların bir bölüğünün Kürtçe ve

Arapça konuşmaları yüzünden başka yerlerdekine benzemeyen eylemlere

girişildiğinin ileri sürülmesi, gerçeklerin değiştirilerek ora halkına sunulması

ve bu yoldan halk Devletten soğutulup ayrımcılığa giden bir ruhsal yönden

itilmesidir.

Doğu bölgesinde ki yurttaşların Türkiye’nin öteki bölgelerindeki

yurttaşlarla uluslaşma sürecine girmiş oldukları ve sürecin tamamlanıp

henüz gerçekleşmiş bulunmadığını savunma olarak ileri sürmek dahi,

üzerinde durulması gerekli bir davranıştır ve bölücü düşüncenin belirtisidir.

(Perinçek; 2008; 304, 305)

Karar; “Anayasa Mahkemesi, Anayasa’nın 57. Ve 648 sayılı SPK’nın 89.

maddelerine aykırılık bulunduğu ve SPK 11/2. Maddesinin aradığı şartların

gerçekleştiği gerekçesiyle 20.07.1971 günü TİP’in kapatılmasına karar vermiştir

(Ebdulhakimoğulları, 2000; 184).

46

3.5. BÜYÜK ANADOLU PARTİSİ (19 ARALIK 1971)

14 Mart 1986'da Kemal Bekman tarafından kurulan siyasi partidir. “Büyük

Anadolu Partisi, 28 Eylül 1986 tarihinde yapılan milletvekili ara seçimlerinde yüzde

0,6 oranında oy aldı. Seçimlerden sonra faaliyet göstermeyen Büyük Anadolu Partisi

için, 1992 yılında Cumhuriyet Savcılığı'nca "Büyük Anadolu Partisi'nin

kendiliğinden dağılma halinin ve böylece hukuki varlığının son erdiğinin tespiti"

istemiyle Anayasa Mahkemesi'ne açılan dava neticenden Kasım 1992'de kapatıldı”

(http://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_Anadolu_Partisi, 17.12.2014).

3.6. TÜRKİYE EMEKÇİ PARTİSİ (8 MAYIS 1980)

Sosyalist çizgide ki parti 12.02.1975 tarihinde Mihri Belli tarafından

İstanbul’da kurulmuştur. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın 05.03.1979 tarihinde,

Anayasa’nın 57/1 ve SPK’nın 89. Maddelerinde (E.1979/1 K: 1980/1) görülmüş ve

partinin bu maddelere ters düştüğünden Türkiye Emekçi Partisi hakkında kapatma

davası açılmıştır.

Daha önce “İçişleri Bakanlığı’nca, TEP’in tüzük ve programında görülen

eksikliklerin tamamlanması ve aykırılıkların giderilmesi için bu partiye yazı

gönderilmiş, tüzükte istenilen değişiklikler yapılmakla birlikte, programdaki “Ulusal

Devrimci Kültür” başlıklı maddenin 2. Fıkrasında yer alan “Anadili Türkçe olmayan

okul çağındaki TC vatandaşlarına MEB yönetiminde anadil ve kültür eğitiminin

sağlanması” biçiminde ki cümlenin sonuna parantez açılarak Anayasa Madde 12

sözlerinin eklenmesi ile yetinilmiştir” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 187). İddianamede

bu direnme şeklinde yorumlanmaktadır.

“Anayasa Mahkemesi, yargılama sonunda TEP Programı’nın 1961 Anayasası

57/1. Maddede belirtilen Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne ve

SPK 89. Maddesinin Azınlıkların yaratılmasının önlenmesi başlığını taşıyan 1 ve 2.

Fıkralar hükümlerine aykırı olduğunu ve SPK 111/1. Maddede belirtilen koşulun

oluştuğunu karşılaştırarak, 26 Temmuz 1980 günü kapatmaya hükmetmiştir”

(Perinçek, 2008; 307).

http://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_Anadolu_Partisi

47

Gerçekten, 88. Maddenin birinci fırkası hükmü, yukarıda belirtildiği

gibi, ülkede azınlık hukukundan yararlanmaya hak kazanmış topluluklar

bulunduğunun siyasal partilerce ileri sürülmesini yasaklamakta olup,

programın sözü geçen tümcesinde de , halk olarak nitelendirilen bir grup Türk

vatandaşının asimilasyona tabi tutuldukları ileri sürülerek, bu vatandaş

grubunun çoğunluktan ayrı bir varlığı bulunduğu, bu varlığını sürdürmeye ve

azınlık hukukundan yararlanmaya hak kazandığı ve azınlık hukukundan

yararlanmaya hak kazandığı savı dolaylı biçimde ortaya konulmaktadır.

Gerekçede yer alan bu tümcenin Programın (H) bölümünün (2) sayılı

bendindeki dava konusu öteki tümce ile sıkı bir ilişki içinde olduğunda da

kuşku yoktur.

İddianameye alınan öteki tümcelerde ise, Siyasi Partiler Yasasının 89.

Maddesi hükümlerine aykırı bir yön bulunmamış ve İddianamede ki bu

tümcelere ilişkin düşünceler, sözü geçen madde açısından yerinde

görülmemiştir. (AMKD, sayı 28, sf. 40)

Sonuç olarak davadan çıkarabileceğimiz durumlar; Anayasa Mahkemesi Milli

Bütünlük açısından oldukça hassas davranmaktadır. TEP’in Komünist ve Marksist

eğilimleri Partinin kapatılmasına sebep olan bir diğer unsurdur.

Bu siyasi parti 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesinden önce kapatılmış olan

son partidir.

4. ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN 1982

ANAYASASI’NDAN SONRA KAPATILAN SİYASİ PARTİLER

Darbe rejiminin, yönetime el koyma esnasında birçok partinin kapatılması

rejimini bir önceki başlığımızda incelemiştik. Bu partilerin kapatılmasının ardından

82 Anayasası’nın kabulü ile birlikte Siyasi Partilerin, bu anayasanın 68 ve 69.

Maddeler ile düzenlendiğini de yine daha önceden söylemiş ve incelemiştik. 82

Anayasası öncesinde Anayasa Mahkemesi yine birçok siyasi parti kapatma

davalarında pozitif yönde kararlar vermişti. Bu kararların geneli AİHS’de

incelediğimiz Örgütlenme Hürriyeti’ni ihlal eden davalar olmuştur. Çeşitli Siyaset

Bilimciler, ideolojik görüşleri çerçevesinde bu konuyu değerlendirebilmektedir.

Örneğin; Doğu Perinçek gibi Ulusalcı akıma dâhil olan kişiler TSK’nın yönetime el

koymasını İhtilal olarak nitelendirebilirken, kimi Siyaset Bilimcilerde bu hareketin

Demokrasi Rejimini açıkça ihlal ettiği görüşündedir.

48

Anayasa Mahkemesi’nin 82 Anayasası öncesi kapattığı Siyasi Partileri bir

önceki başlığımızda incelemiştik. Konumuzun önemli kısmının 82 Anayasası’ndan

sonra kapatılan Siyasi Partiler olduğunu ve bunların örgütlenme hürriyeti

kapsamında değerlendirilmesinin daha sağlıklı olacağını düşünmekteyiz. 82

Anayasası’nın yürürlüğe girmesinden sonra kapatılan ilk siyasi parti Huzur

Partisi’dir.

4.1. HUZUR PARTİSİ (25 EKİM 1983)

Türkiye Huzur Partisi olarak ta bilinen siyasi partidir. İlhan Akçay, Bahattin

Yücel, Ahmet Ustaoğlu, Dursun Akyüz ve Şükrü Kır’ın kuruculuklarını üstlendikleri

Parti’nin Genel Başkanı Ahmet Çelebi’dir. 82 Anayasası’nın kabulünün ardından

kabul edilen SPK’ya göre 22 Temmuz 1983 tarihinde tüzel kişiliğini elde etmiştir.

Cumhuriyet Başsavcılığı hazırladığı iddianamede “Huzur Partisi programının,

2820 sayılı SPK’nın dördüncü kısmında yer alan 78, 84, 86, 87 ve 90. Maddelerine

aykırı olduğunu ileri sürerek, aynı Kanun’un 101/a maddesi gereğince partinin

kapatılmasına karar verilmesi istemli dava açmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000;

193). Gerekçe olarak Huzur Partisi Programı’nda yer alan “din eğitim ve öğretiminin

üniversiteler de batıda ki örneklere uygun olarak, tatbiki, Milli eğitim

müesseslerinde … kaynağını … Türk İslam geleneklerinden alan nesiller yetiştirmek

ve Anayasa doğrultusunda dini ve ahlaki değerlere önem veren bir tedrisat sistemi

getirmek görüşleri, Anayasa’nın Başlangıç bölümüne, 24, 130 ve 174. Maddelerine

SPK 78, 84, 86, 87. Maddelerine aykırı bulunmuştur” (Perinçek, 2008; 309).

Ayrıca Huzur Partisinin programında ki Türk Alfabesine 9. Sesli harfi koyma

isteği de Anayasa’ya aykırı görülmüş ve buda başka bir gerekçeyi oluşturmuştur.

Sonuç olarak Anayasa Mahkemesi incelediği davada 25 Ekim 1983 tarihinde Huzur

Partisi’nin kapatılması kararını vermiştir.

Anayasa Mahkemesi kapatma kararına gerekçe olarak Laiklik ilkesine

aykırılık, eğitim ve öğretimin sadece Devletin gözetimi ve denetimi altında yapılması

gibi konuları seçmiştir. Ayrıca Anayasa Mahkemesi Huzur Partisi Programının

Atatürk ilke ve inkılaplarına aykırılık taşıdığını belirtmiştir.

49

Örgütlenme hürriyeti kapsamında yapabileceğimiz eleştiride; Partiye

programında gerekli değişiklikleri yapması ve bunu Anayasa’ya uygun hale

getirmesi ihtar edilmiştir. Parti programında yer alan Dine dayalı devlet düzeni

kurmak ifadesi Anayasaya aykırı görülünce, Partinin kapatılması kararlaştırılmıştır.

Bu bağlamda incelediğimizde 82 Anayasası’na göre İslami Amaçlar güden bir siyasi

partinin Türkiye’de o dönem için örgütlenme hürriyeti yoktur. Bu durumun AİHS

açısından incelenmesi hukuk mensubu kişilerin inceleme alanı olacağından bu

konuda yapılacak yorum Şahsi görüş barındıracağından, yorum yapılmayacaktır.

4.2. HALK PARTİSİ (24 EYLÜL 1991)

“20.12.1989-24.9.1991 Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı”

(http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html, 19.12.2014). Bu parti hakkında

yeterli kaynak bulunamadığından, kapatma davası incelenememiştir.

4.3. SOSYALİST TÜRKİYE PARTİSİ (30 KASIM 1993)

Sosyalist Türkiye Partisi'nin (STP) örgütsel tarihi, 1978 yılında Türkiye İşçi

Partisi'nde (TİP) yaşanan ayrışma sonrasında ortaya çıkan Sosyalist İktidar grubu ile

başlar. Bir dönem boyunca, ilk sayısı 1986 yılında basılan ve bugün TKP'nin teorik

organı olarak varlığını sürdüren Gelenek dergisinin adıyla anılan hareket, 6 Kasım

1992'de Ali Önder Öndeş başkanlığında Sosyalist Türkiye Partisi'ni kurdu. STP 1993

yılında, programında "Türk ve Kürt halklarının gönüllü birlikteliğini hedefler" dediği

için, Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_T%C3%BCrkiye_Partisi, 19.12.2014).

4.4. YEŞİLLER PARTİSİ (10 ŞUBAT 1994)

06.06.1988’te kurulmuştur. Yeşiller Partisi adından da anlaşılabileceği gibi

çevresel amaçlar güden bir siyasi parti olmuştur. Genel Başkanlığını Bilge Contepe


http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_T%C3%BCrkiye_Partisi

50

üstlenmiştir. Yeşiller Partisi 10.02.1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından

kapatılmıştır.

Yargıtay Başsavcılığı’nın 07.12.1992 Tarihli SP.24.Hz.1991/83 Sayılı

iddianamesiyle “Anayasa Mahkemesi’nin 15.10.1991 gün ve Esas 1991/5,

Karar 1991/6 Sayılı İhtar kararının Parti’ye tebliğinden başlayarak yasal

süreci içinde, 2820 Sayılı Siyasi Partiler Yasası’nın 73. Ve 74.

Maddelerindeki yükümlülüğü, gerçeği yansıtır ve eksiksiz biçimde yerine

getirmeyen Yeşiller Partisi’nin aynı Kanun’un 104. Maddesi gereğince

kapatılması” istemiyle Anayasa Mahkemesi’nde açılan davada, Anayasa

Mahkemesi 10.02.1994 tarihinde (Esas : 1992/2, Karar: 1994/1) kararında

“2820 Sayılı Siyasi Partiler Yasası’nın 73. Ve 74. Maddeleri ile Anayasa

Mahkemesi’nin 15.10.1991 Tarihli E.1991/5 (Siyasi Parti – İhtar), K.1991/6

Sayılı İhtar kararına karşın 1988 yılı kesin hesabını vermeyen Yeşiller

Partisi’nin anılan kanunun 104. Madde’si gereğince kapatılmasına

oyçokluğuyla, Davalı Parti’nin tüm mallarının 2820 sayılı Kanun’un 107.

Maddesi uyarınca Hazine’ye geçmesine oybirliğiyle” karar verilmiştir.

(Kaynar, 2007; 217, 228).

4.5. SOSYALİST BİRLİK PARTİSİ (7 HAZİRAN 1994)

15.01.1994 tarihli Ankara’da kurulan parti, adından da anlaşılacağı üzere

Sosyalist çizgiyi benimsemiştir. Parti, Kurtuluş, Yeni Yol, Sosyal Politika ve Emek

gruplarının birleşmesi ile oluşmuştur. “. İlk genel başkanı Türkiye İşçi Partisi'nin

önemli isimlerinden Sadun Aren'di. Katıldığı tek seçim olan 1994 yerel seçimlerinde

%0,30 oranında oy aldı”

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_Birlik_Partisi_%28T%C3%BCrkiye%29,

19.12.2014).

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın kaptılma istemli kamu davasına

ilişkim 28.12.1993 Tarihli SP. 43 Hz.1993/57 Sayılı iddianamesiyle “tüzük ve

programının, Birinci Büyük Kongre’de alınan kararın, bu karara dayanak

oluşturan Genel Yönetim Kurulu raporu ile Genel Başkan ve Genel Başkan

Yardımcısı’nın Parti adına yaptığı açıklamaların; Anayasa’nın Başlangıç’ı ile

2., 3., 6., 14., 69. Maddelerine Siyasi Partiler Yasası’nın 78. Maddesi’nin (a)

bendine, 80. Maddesi’ne ve 8. Maddesi’nin (a) ve (b) bentlerine aykırılığı

savıyla aynı Kanun’un 101. Maddesi’nin (a) ve (b) bentleri uyarınca

kapatılmasına karar verilmesi” istemiyle Anayasa Mahkemesi’nde dava

açılmış, Anayasa Mahkemesi 09.07.1995 (Esas: 1993/4 Karar: 1995/1)

tarihinde verdiği kararla “Tüzük ve Programı ile 1. Büyük Kongre

Kararlarının, Genel Başkan ile Genel Başkan Yardımcısının Parti adına

yaptıkları açıklamaların kimi bölümleri Anayasa’nın 2, 3, 6, 14 ve 69.

Maddeleriyle, Siyasi Partiler Yasası’nın bazı maddelerine aykırılık

oluşturduğundan adı geçen partinin Siyasi Partiler Yasası’nın 101.

Maddesi’nin a ve b bentleri gereğince kapatılmasına, davalı Parti’nin tüm

http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyalist_Birlik_Partisi_%28T%C3%BCrkiye%29

51

mallarının 2820 Sayılı Kanunun 107. Maddesi uyarınca Hazine’ye

geçirilmesine karar verilmiştir. (Kaynar, 2007; 240, 241).

Sosyalist Birlik Partisi kadrolarının büyük bir çoğunluğu 1994'te

kurulan Birleşik Sosyalist Parti'ni kurmuşlardır.

4.6. DEMOKRAT PARTİ (13 EYLÜL 1994)

19.06.1992 tarihli, 3821 sayılı Kanun’un 1, 2, 4 ve 6. Maddeleri

gereğince “Demokrat Parti” ismi; 1946 yılında kurulan ve 1960 tarihinde

mahkeme kararı ile kapatılan Demokrat Parti tarafından kullanılabileceğinden,

1975 tarihinde kurulup 16.10.1981 günlü, 2533 sayılı Kanun ile fesih edilen

Parti tarafından bu ismin kullanılması sebebiyle Anayasa Mahkemesince

verilen ihtara rağmen, Kanun’a aykırı durumun düzeltilmesi için 2820 sayılı

Kanun’un 104/2. Maddesi gereğince kendisine tanınan sürede ihtar konusu

aykırılığı gidermeyerek sürdüren Nejati Turgut ve arkadaşları tarafından

kurulan Demokrat Parti Anayasa Mahkemesi tarafından 13.09.1994 tarihinde

oy birliği ile kapatılmıştır. (Ebdulhakimoğulları, 2000; 248).

Örgütlenme Hürriyeti kapsamında bu partinin Anayasa Mahkemesince

kapatılmasının uygun olduğunu söylememiz yanlış olmayacaktır. Daha önceden, çok

partili hayata geçiş esnasında ki ilk siyasi parti olan Demokrat Parti’nin isminin bir

daha kullanılamayacağı kararlaştırılmış olmasına rağmen, bu siyasi parti bu ismi

almıştır. Anayasa Mahkemesi’nin ihtarlarına rağmen değişikliğe gitmemesi ve

dolayısıyla otoriteye karşı gelinmesi sebebiyle bu partinin siyasal varlığına son

verilmesi örgütlenme hürriyetini ihlal etmemektedir.

4.7. DEMOKRASİ VE DEĞİŞİM PARTİSİ (19 MART 1996)

03.04.1995 tarihinde Ankara’da kurulan, Milliyetçi sosyalist parti. Demokrasi

ve Değişim Partisi’nin (DDP) konumuz açısından en önemli noktası Avrupa İnsan

Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) davayı taşıyan ilk siyasi parti olmasıdır. Demokrasi

ve Değişim Partisi kapatılan SHP’nin eski milletvekillerinden İbrahim Aksoy

tarafından kurulmuştur.

17 Temmuz 1995 tarihli Zaman Gazetesi’nde haber şu ifadelerle verilmişti;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, Başsavcı Haluk Yardımcı

imzasıyla hazırladığı kapatma fezlekesini bir hafta önce Anayasa

Mahkemesi�ne gönderdi. Anayasa Mahkemesi de başsavcılığın fezlekesine

52

dayanarak dava açtı ve DDP�ye ön savunma için bir aylık süre verdi. Parti

avukatlarının itirazı üzerine buna 15 günlük bir süre daha eklendi. DDP�nin

programının kapatılan DEP�in programı ile paralellik taşıdığı kaydediliyor.

DDP Genel Sekreteri Fehmi Demir ise konuyla ilgili olarak, Doğu meselesine

net çözümler bulmaya çalıştıklarını söylemekle yetindi.

(http://www.zaman.com.tr/politika_demokrasi-ve-degisim-partisi-

kapatiliyor_332562.html, 23.12.2014).

Demokrasi ve Değişim Partisi (DDP) 19.03.1996 tarihinde Yargıtay

Başsavcılığının oy birliği ile verilen kararla kapatılmıştır. Bu partinin konumuz

açısından önemli olduğuna değinmiştir. AİHM’ye kapatma davası ilk defa bu parti

tarafından taşınmış ve ilgili dava aşağıda incelenmiştir;

Parti 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu’nun 78. Maddesi’nin (a) ve

81. Maddesi’nin (a) ve (b) bentlerine aykırılığı nedeniyle Anayasa

Mahkemesi’nin 19.03.1996 Tarih, Esas: 1995/1, Karar: 1996/1 sayısı ile

kapatılmasının ardından AİHM’ye başvurmuş, mahkeme 25.04.2005 tarihinde

(Başvuru Nö.: 39210/98 ve 39974/98) aldığı kararla “AİHS’nin 11.

Maddesi’nin ihlal edildiğine; AİHS’nin 9. Ve 10. Maddeleriyle 14. Maddeye

yönelik yapılan şikâyetin incelenmesine gerek olmadığına; Tazminat başlığı

altında bir ödemenin yapılmasının gerekli olmadığına; Savunmacı Devletin

AİHS’nin 44/2 Madde ’si uyarınca kararın kesinleştiği tarihten itibaren üç ay

içinde döviz kuru üzerinden TL’ye çevrilmek üzere masraf ve harcamalara

ilişkin 4.316 (dört bin üç yüz on altı) Euro ödenmesine; Söz konusu sürenin

bittiği tarihten itibaren ve ödemenin yapılmasına kadar, Avrupa Merkez

Bankası’nın o dönem için geçerli faizinin üç puan fazlasına eşit oranda basit

faizinin uygulanmasına” karar verilmiştir (Kaynar, 2007; 288, 289).

Başsavcılığın iddianamesinde yer alan bazı iddialar şu şekildedir; Türk

dilinden başka dillerin hayatın her alanında kullanılarak yeni bir azınlık grubunun

oluşturulmak istenmesi. Türkiye’de dili ve kültürü ayrı olan bir Kürt halkının

varlığının benimsetilerek bir Kürt kimliğinin oluşturulmak istenmesi. Son olarak;

Cumhuriyet kurucularının çok dilli ve çok kültürlü bir yapıya aykırı bir idari yapı

oluşturdukları ve azınlık gruplarının asimilasyona tabii tutulmaya çalışılmalarıdır.

AİHM’ye taşınan bu siyasi parti davası, bu açıdan Türkiye’nin ilk defa taraf

olduğu bir dava olsa da; mahkeme DDP kararının örgütlenme hürriyetine aykırı

olmadığını kabul etmiştir. Gerçekten de ayrılıkçı ve milliyetçi değerleri barındıran bu

siyasi partinin varlığı ulus devletin bütünlüğüne bir tehdit oluşturduğundan, bu

partinin kapatılmasının örgütlenme hürriyetine bir engel teşkil etmediği aşikârdır.

http://www.zaman.com.tr/politika_demokrasi-ve-degisim-partisi-kapatiliyor_332562.html

http://www.zaman.com.tr/politika_demokrasi-ve-degisim-partisi-kapatiliyor_332562.html

53

4.8. EMEK PARTİSİ (14 ŞUBAT 1997)

27.03.1996 yılında Levent Tüzel tarafından kurulmuş olan siyasi partidir.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından 22.05.1996 tarihli iddianamede “Emek

Partisi'nin programının Anayasa'nın Başlangıç'ı ile 2., 3., 14., 69. maddelerine ve

Siyasi Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b)

bentlerine aykırılığı savıyla aynı Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi uyarınca

kapatılmasına karar verilmesi istemidir” (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli,

1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1 Karar Sayılı kararı.).

Emek Partisi'nin programında, partinin amaçları açıklanırken.

"1 ) Politik alanda;

f) Kürt sorununda demokratik halkçı çözüm: Emperyalizm, sermaye ve Türk

ve Kürt gericiliğinin, Kürt halkını ezme, Türk ve Kürt halkını düşmanlaştırma

faaliyetine son;

Kürt halkı üzerindeki bütün yasakların kaldırılması, ordunun ve öteki silahlı

güçlerin bölgeden geri çekilmesi, etnik kültürlere, milliyetlere ve dillere tam

özgürlük ve tam hak eşitliği;

Ulusal özgürlük, hak eşitliği, Türk ve Kürt halkının eşit ve özgür birliğini

güvenceye alan baştan aşağı demokratikleşmiş devlet biçimi", denilmiştir.

Parti programının bu bölümü, genel kongre yetkilerini kullanan kurucular

kurulu tarafından, varsayılan yazını hatalarının düzeltildiği belirtilerek,

27.3.1996 günlü ve 7 sayılı yazı ile İçişleri Bakanlığına bildirilmiş, istemimiz

üzerine de 9.5.1996 gün ve 45 sayılı yazı ekinde, Cumhuriyet Başsavcılığımız

Siyasi Partiler Sicil Bürosuna intikal ettirilmiştir. Buna göre partinin amacı

olarak belirtilen bu bölümün;

"f) Kürt sorununa demokratik halkçı çözüm; Emperyalizm, sermaye ve Türk

ve Kürt gericiliğinin Kürtleri ezme, Türk ve Kürt İşçi ve emekçilerini

birbirine düşmanlaştırma faaliyetine son;

Kürtler üzerindeki bütün yasakların kaldırılması, ordunun ve öteki silahlı

güçlerin bölgeden geri çekilmesi, etnik kültürlere, milliyetlere ve dillere tam

özgürlük ve tam hak eşitliği, özgürlük, hak eşitliği, Türk ve Kürtlerin eşit ve

özgür birliğini güvenceye alan baştan aşağı demokratikleşmiş bir devlet

biçimi." (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve

1993/1 Karar Sayılı kararı.).

Şeklinde değiştirildiği anlaşılmıştır.

Emek Parti’sinin davada ki savunmasının başlıkları şu şekildedir; Cumhuriyet

Başsavcılığı Program Değişikliğini göz ardı etmektedir. İddianame çelişkilerle

54

doludur. Uygulamada çifte standart açılan dava uluslararası sözleşmelere de

aykırıdır. Emek Partisi kardeşçe ve özgür bir1iğin partisidir

Sonuç olarak;

Emek Partisi'nin, Programındaki anlatımlar ve bunu doğrulayan

savunma ve sözlü açıklamalarıyla, Türkiye'de hukuksal ve siyasal yönden ırka

dayalı bir Türk ulusu kavramı ya da etnik kökene göre çoğunluk ve azınlık

kavramları olmamasına karşın, farklı etnik ve soy kökenlerinden gelen bütün

vatandaşların eşit haklarla yer aldığı Türk Ulusu'nu ırk esasına dayalı olarak

"Türk ve Kürt" biçiminde ikiye böldüğü, böylece Devletin ülkesi ve milletiyle

bölünmez bütünlüğünü bozucu bir konuma düştüğü; dil ve kültür konularını

da, Türk Ulusu'nun ortak kültür ve dilini dışlar biçimde ayrı ulus ve devlet

yaratma yolunda kullandığı; bunların yalnızca düşünce değil, yasaklanan

sakıncalı eylemleri kışkırtma, katkı, destek niteliğinde olduğu; bu nedenlerle

de anılan Parti'nin Anayasa'nın 2., 3., 14. ve 68. maddelerine ve Siyasî Partiler

Yasası'nın yer alan 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b)

bentlerine aykırı davrandığı saptandığından, aynı Yasa'nın 101. maddesinin

(a) ve (b) bentleri gereğince kapatılması gerekir. (Anayasa Mahkemesi

14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1 Karar Sayılı kararı).

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 22.5.1996 günlü kararı aşağıdaki

şekilde açıklanmıştır;

5P.83.Hz.1996/137 sayılı İddianamesiyle, Emek Partisi Programının,

Anayasa'nın Başlangıç'ına, 2., 3., 14., 69. maddelerine ve Siyasî Partiler

Yasası'nın 78. maddesinin (a) bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine

aykırılığı savıyla davalı Parti'nin 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (a)

bendi gereğince kapatılması istenilmekle, gereği görüşülüp düşünüldü:

1- Programı, 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a)

bendi ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırı olduğundan aynı Yasa'nın

101. maddesinin (a) bendi gereğince EMEK PARTİSİ'NİN

KAPATILMASINA,

2- Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi

gereğince Hazine'ye geçmesine,

3- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı

Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet

Başsavcılığı'na gönderilmesine, 14.2.1997 gününde OYBİRLİĞİYLE karar

verildi (Anayasa Mahkemesi 14.07.1993 tarihli, 1992/1 Esas Sayılı ve 1993/1

Karar Sayılı kararı.).

Parti yöneticileri davayı AİHM'ye götürmüştür. AİHM verdiği kararda

örgütlenme hürriyetinin davada verilen karar ile ihlal edildiğini düşünmüş ve Emek

Partisi tarafına karar vermiştir. Buradan da anlayacağımız gibi bu dava ile Anayasa

Mahkemesi örgütlenme hürriyetini çiğnemiştir. Bunun sonu olarak yoluna Emeğin

55

Partisi olarak devam eden parti 2005 yılında tekrardan Emek Partisi adını almıştır ve

günümüzde de yaşamını sürdürmektedir.

4.9. DİRİLİŞ PARTİSİ (18 ŞUBAT 1997)

Sezai Karakoç tarafından 20.03.1990 tarihinde kurulan siyasi partidir. Diriliş

Partisi “kurulduğu 26.03.1990 tarihinden itibaren aralıksız iki dönem TBMM genel

seçimlerine katılmadığı ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın tebligatına rağmen

yasal süresi içerisinde kapanma kararı almadığı gerekçesiyle, 2820 sayılı SPK’nın

105. Maddesine dayanılarak oyçokluğu ile kapatılmıştır” (Ebdulhakimoğulları, 2000;

269).

Diriliş Partisi’ne verilen kapatılma kararı yukarıda da belirtildiği gibi hiçbir

ideolojik kaygı taşımamaktadır. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın

iddianamesinde ki şu kısım; “20.10.1991 tarihinde yapılan 19. Dönem, 24.12.1995

tarihinde yapılan 20. Dönem Milletvekilli Genel Seçimlerine karılmadığı ve

Cumhuriyet Başsavcılığı’mızca kapanma kararı alınması konusunda yapılan yazılı

tebliğe rağmen yasal süre içinde kapanmadığından 105. Maddesi gereğince

kapatılmasına karar verilmesini arz ve talep ederim” kararın ideolojik değil, yasa

ihlali olduğunu kanıtlamaktadır. Ayrıca belirtmek gerekir ki 105. Maddeye

dayanarak kapatılan ilk parti Diriliş Partisidir.

Dönem Anayasa Mahkemesi üyelerinden Haşim Kılıç, Diriliş Partisi

kararının AİHS’nin 11. Maddesi kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini savunarak

Sacit Adalı ile birlikte bu karara muhalif olmuşlardır. Örgütlenme hürriyeti

kapsamında alınan bu kararın AİHS’nin 11. Maddesinin ihlal ettiği açıktır.

4.10. DEMOKRATİK KİTLE PARTİSİ (29 ŞUBAT 1999)

“Şerafettin Elçi liderliğinde 3 Ocak 1997’de kuruldu” (Aykol, 2009; 215).

Parti programında aşağıda yer alan ifadeler; içinde devlet bütünlüğüne aykırılık,

bölge ve ırk esasına dayanmak, devletin tekliği ilkesini değiştirme amacı gütmek, TC

56

devleti üzerinde farklı azınlık gruplarının bulunduğunu iddia etmek, azınlık yaratarak

milli birliğin bozulması amacını gütmek gibi 136. Maddeye aykırılıkları

barındırdığından kapatma istemli dava açılmıştır.

Parti programı ilgili davada şu şekilde yer almıştır;

Cumhuriyet Başsavcılığı, davalı Parti'nin programında, Türkiye'de eşitlik

ilkesine aykırı olarak yasal düzenlemelerden doğan ciddi sorunları olan

Kürtlerin ve diğer etnik ve inanç kesimlerinin bulunduğu; Parti'nin kültürel

kimlik haklarına ilişkin yasal değişiklik ve düzenlemeleri yapacağı, diller ve

kültürler üzerinde baskılar yapıldığı, zoraki asimilasyon uygulandığı

belirtilerek bunlara son verileceğinin; parti olarak diğer azınlıklara da belli

hakların verilmesini savunarak, ister etnik, ister dini ya da inanç ayrılığı olsun,

her birinin kendi varlığını, kendisine ait değerlerini koruması ve

geliştirmesinin doğal hakları olduğunun ifade edilmesinin; Siyasî Partiler

Yasası'nın 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerinde yasaklanan, ulusal nitelikte

ya da dinî kültür veya mezhep veya ırk ya da dil ayrılığına dayanan azınlıklar

bulunduğunu ileri sürmek ve Türk dilinden veya kültüründen başka dil ve

kültürleri korumak ve geliştirmek anlamında olduğunu belirterek Parti'nin

kapatılmasını istemiştir.

Davalı Parti savunmalarında, Parti programındaki "Kürtler", "etnik

gruplar", "inanç grupları" gibi kavramların, Türk Ulusunu oluşturan bir

bütünün parçalarını ifade eden kavramlar olduğunu; programda Türkler ile

Kürtler arasındaki ilişkinin bir azınlık-çoğunluk ilişkisi olarak

tanımlanmadığını, her iki grubun, kader birliği yapmış, tasada ve kıvançta

ortak, ülkenin asli unsurları olarak belirtildiklerini; Kürtlere kendi dil ve

kültürlerini koruma ve geliştirme olanaklarının tanınması için, azınlık statüsü

önerilmediğini; Parti'nin soy esasına dayalı politikaları değiştirmek istediğini;

Kürt dili ve kültürünün korunup geliştirilmesi isteğinin, bölücü bir düşünceyle

ortaya konulmadığını; ulusal dil ve kültürün dışlanmasının söz konusu

olmadığını belirtmiştir.

Parti programında bu konuya ilişkin görüşler şöyledir :

"Türkiye'nin temel sorunlarından başta geleni, Kürt sorunudur."

"Çok uluslu ve çok kültürlü Osmanlı İmparatorluğunun çöken ve dağılan

yapısı üzerinde ve bugünkü Misak-ı Millî sınırları içerisinde kurulan Türkiye

Cumhuriyeti Devletinin yapısı, doğal olarak çok kültürlü, çok dilli, çok dinli

ve çok mezhepli olmuştur. Ama, buna rağmen tek ulus yaratılmak

istenmiştir."

"Bunun için de, bir resmi milliyetçi ideoloji geliştirilmiş, bu da çarpık bir

resmi tarih tezine dayandırılmıştır."

"Kürt sorununun çözümsüzlüğüne neden olan bu resmi ideoloji ve ona bağlı

devlet politikalarının temel iddiası; Türkiye'deki farklı dil ve kültür

gruplarının bulunmadığı, herkesin Türk ırkından olduğudur".

57

"Kürtleri, bu nedenlerle, sıradan bir etnik grup veya dil azınlığı gibi görmek

yanlıştır.

Çünkü, Kürtler, Türkler gibi bu ülkenin asli unsurudur. Türkiye'nin bütünlüğü

ve siyasi sınırları içinde Türklerle aynı kaderi paylaşarak, tasada ve kıvançta

birliği sağlayarak, barış ve kardeşlik içinde yaşamak istemektedirler."

"Türkiye Cumhuriyeti Devleti, ırk ayrımı ve kanbağı temelinde oluşmuş bir

devlet olmamalıdır; herkesin Türk ırkına ait olduğunu iddia eden resmi

ideoloji de terkedilmelidir."

"Bu nedenle, Kürt sorununu çözebilmek için, Anayasa düzeyinde olduğu gibi,

iç hukuk yasal düzeyinde de, eşitlik ilkesine dayanan değişiklikler ve yeni

düzenlemeler yapmak gerekir.

Bu düzenlemeler, Kürtler ve diğer bazı kesimler açısından eşitsizlik yaratan

durumlara son vermeyi öngören evrensel hukuk normlarına dayanan,

demokratik içerikli düzenlemeler olmalıdır.

Bu nedenle, Demokratik Kitle Partisi, bu konuda, ilkin kültürel kimlik

haklarına ilişkin yasal düzeydeki değişiklik ve düzenlemeleri yapacaktır."

"- Kürt kültürünün ve tarihsel birikimin parçası olan köy, mezra ve yer

isimleri, haksız ve gerekçesiz olarak, merkezi-bürokratik, tepeden inmeci

kararlarla değiştirilmiştir.

Bu durum, Kürtlerin tarihi kültürel birikimine karşı saygısızlıktır."

"Saldırganlığı, yayılmacılığı, hak ve hukuk gaspını, talanı, başkalarını

boyunduruk altına almayı haklı gösteren ve bunu kahramanlık gibi

nitelendiren barbar ve ilkel anlayışlar, eğitimden uzak tutulacaktır."

"-Diller ve kültürler üzerindeki baskılara, zoraki asimilasyon politikalarına

son verilecek, bu alanda da uluslararası hukuk ve sözleşme hükümleri yaşama

geçirilecektir."

"Bu nedenle, ülkedeki kültür zenginliklerinin, farklı eğilimlerin serbestçe

örgütlenmesi, yönetime katılabilmesi, çoğulcu bir ortamın oluşturulması;

değişime karşı direnen bu odaklar tarafından engellenmektedir."

Siyasî Partiler Yasası'nın "Azınlık yaratılmasının önlenmesi" başlıklı 81.

maddesinin (a) bendinde, Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde, millî veya

dinî kültür veya mezhep veya dil farklılığına dayanan azınlıklar

bulunduğunun ileri sürülemeyeceği; (b) bendinde de, Türk dilinden veya

kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek veya yaymak

yoluyla azınlıklar yaratarak millet bütünlüğünün bozulması amacının

güdülemeyeceği ve bu yolda faaliyette bulunulamayacağı hükme

bağlanmıştır.

Parti programında, Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde kültür, ırk veya dil

farklılığına dayanan azınlıklar bulunduğunun ileri sürüldüğü böylece Türk

dilinden veya kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek veya

yaymak yoluyla azınlıklar yaratarak ulus bütünlüğünün bozulmasının

58

amaçlandığı anlaşılmaktadır. (Anayasa Mahkemesi 26.2.1999 tarihli, 1997/2

Esas Sayılı ve 1999/1 Karar Sayılı kararı.).

Ve sonuç olarak;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının 18.6.1997 günlü, SP.91.Hz.1997/138

sayılı İddianamesi ile programı ve Genel Başkan Şerafettin ELÇİ'nin kimi

beyanları, Anayasa'nın Başlangıç'ı ile

2., 3. 14., 68., 136. maddelerine ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun 78.

maddesinin (a), (b) bentlerine, 80., 81. maddesinin (a), (b) bentlerine ve 89.

maddesine aykırı görülerek aynı Yasa'nın 101. maddesinin (a) ve (b) bentleri

gereğince Demokratik Kitle Partisi'nin kapatılması istenilmekle, gereği

görüşülüp düşünüldü;

A- Davalı Demokratik Kitle Partisi'nin,

1- Programı, 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a) ve (b)

bentleri ile 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırı olduğundan, aynı

Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi gereğince KAPATILMASINA, Ahmet

Necdet SEZER, Haşim KILIÇ, Yalçın ACARGÜN, Sacit ADALI ile Fulya

KANTARCIOĞLU'nun karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,

2- Programının, 2820 sayılı Yasa'nın 80. ve 89. maddelerine aykırılığı savıyla

kapatılması isteminin REDDİNE, OYBİRLİĞİYLE,

3- Genel Başkanı'nın kimi beyanlarının, Yasa'nın 101. maddesinin (b) bendine

aykırılığı savıyla kapatılması isteminin REDDİNE, Güven DİNÇER, Mustafa

BUMİN, Mahir Can ILICAK ile Rüştü SÖNMEZ'in karşıoyları ve

OYÇOKLUĞUYLA,

4- Tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi gereğince Hazine'ye

geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,

B- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı Yasa'nın

107. maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına

gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE, 26.2.1999 gününde karar verildi (Anayasa

Mahkemesi 26.2.1999 tarihli, 1997/2 Esas Sayılı ve 1999/1 Karar Sayılı

kararı.).

İfadeleri ile dava sonlandırılarak 29.02.1999 tarihinde Demokratik Kitle Partisi

kapatılmıştır.

4.11. FAZİLET PARTİSİ (22 HAZİRAN 2001)

17 Aralık 1997 tarihinde kurulan partinin genel başkanı Necmettin

Erbakan’dır.

59

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın Fazilet Partisi’nin temelli kapatılması

gerekçeleri şu şekildedir;

Refah Partisinin kapatılmasına ilişkin Anayasa Mahkememizin

16.1.1998 gün ve 1/1 sayılı kararında özet olarak; “Kamusal kuruluşlarda ve

öğretim kurumlarında başörtüsü ve onunla birlikte kullanılan belli biçimdeki

giysi, bir ayrıcalıktan öte ayırım aracı niteliğindedir. Dinsel kaynaklı

düzenlemelerle girişimler Anayasa karşısında geçerli olamaz ve bu tür

eylemler Anayasa'daki lâiklik ilkesine aykırılık oluşturur”

Fazilet Partisi Genel Başkan Yardımcısı Abdullah Gül, 02.05.1999

tarihinde, Kanal 7'de yayınlanan Hafta Sonu Haberlerine saat 21.38 de canlı

yayına iştirak ederek söyle demiştir: Başörtülü birisi Mecliste Anayasa'yı ihlâl

ediyorsa, Meclisin dışında da ihlâl ediyor demektir. “O zaman dışardaki bütün

başörtülüleri topla, otobüstekiler de ihlal ediyor demektir. Uçağa da

bindiremezsin. Eğer bu Anayasayı ihlal suçu ise özel hayatınızda Anayasa'yı

ihlal edersiniz, laikliği ihlâl edersiniz, milletvekili olunca laikliği ihlal

edemezsiniz. Bu çok yanlış bir mantık) demiştir.”

Refah Partisi'nin kapatılacağını anlayan yöneticilerinin, kapatma

tarihine yakın günlerde ve kendi yakınlarına olarak adlandırılabilecek şekilde

Fazilet Partisini kurdurdukları, ülkemizde sokaktaki çocuklar tarafından dahi

bilinmektedir. (Anayasa Mahkemesi 22.6.2001 tarihli, 1999/2 Esas Sayılı ve

2001/2 Karar Sayılı kararı.).

Son olarak; Fazilet Partisi'nin lâikliğe aykırı eylemlerin odağı haline

geldiğinin söylenmesi ile gerekçeler yukarıda ki gibi sıralanmıştır. Sonuç olarak;

Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 7.5.1999 günlü, SP. 95 Hz 1999/116,

5.2.2001 günlü, SP. 95 Yargıtay Hz. 1999/116 sayılı iddianameleriyle Fazilet

Partisi'nin kapatılması istemiyle açılan davalar birleştirilerek yapılan

yargılama sonunda gereği görüşülüp düşünüldü;

A- Temelli kapatılan bir partinin bir başka ad altında

kurulamayacağına ilişkin kapatılma isteminin REDDİNE, Yalçın

ACARGÜN, Ali HÜNER, Ertuğrul ERSOY, Tülay TUĞCU'nun karşıoyları

ve OYÇOKLUĞUYLA,

B- 1- Laik Cumhuriyet ilkesine aykırı eylemleri nedeniyle

Anayasa'nın 68. ve 69., 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu'nun değişik 101.

maddesinin (b) bendi ve 103. maddesi gereğince FAZİLET PARTİSİ'NİN

TEMELLİ KAPATILMASINA, Haşim KILIÇ, Samia AKBULUT, Sacit

ADALI'nın karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,

2- Beyan ve eylemleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan İstanbul

Milletvekili Nazlı ILICAK ve Tokat Milletvekili Bekir SOBACI'nın

milletvekilliklerinin, Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası uyarınca

gerekçeli kararın Resmi Gazete'de yayımlandığı tarihte sona ermesine,

OYBİRLİĞİYLE,

60

3- Beyan ve eylemleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan üyeleri

Merve KAVAKÇI, Nazlı ILICAK, Bekir SOBACI, Ramazan YENİDEDE ve

Mehmet SILAY'ın, Anayasa'nın 69. maddesinin sekizinci fıkrası gereğince

gerekçeli kararın Resmi Gazete'de yayımlanmasından başlayarak beş yıl

süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi

olamayacaklarına, OYBİRLİĞİYLE,

4- Davalı Parti'nin tüm mallarının, 2820 sayılı Siyasi Partiler

Kanunu'nun 107. maddesi gereğince Hazine'ye geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,

5- Kapatma kararının verildiği tarihte Parti tüzel kişiliğinin sona

ermesine, OYBİRLİĞİYLE,

6- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin Türkiye Büyük

Millet Meclisi Başkanlığı'na, Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet

Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE, 22.6.2001 gününde karar

verildi. (Anayasa Mahkemesi 22.6.2001 tarihli, 1999/2 Esas Sayılı ve 2001/2

Karar Sayılı kararı.).

Örgütlenme hürriyeti kapsamında yukarıda saydığımız gerekçelerden dolayı

bu siyasi partinin diğerlerinden farkı temelli kapatılmasıdır. Bunun anlamı şudur ki,

bu parti kesinlikle hiçbir şekilde bir daha siyasi yaşamına devam edemeyecektir.

Bunun da AİHS’ye ne kadar uygun olup olmadığı tartışmalıdır.

4.12. HALKIN DEMOKRASİ PARTİSİ (13 MART 2003)

11 Mayıs 1994’te kurulan Kürt partilerindendir. “13 Mart 2003 tarihinde

"yasadışı faaliyetlerin merkezi" olduğu gerekçesi ile Türkiye Cumhuriyeti Anayasa

Mahkemesi tarafından kapatılmıştır.Genel Başkanı Murat Bozlak da dâhil olmak

üzere 46 HADEP'liye de beş yıl siyasetten uzak durma yasağı verildi”

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Halk%C4%B1n_Demokrasi_Partisi, 24.12.2014).

4.13. DEMOKRATİK TOPLUM PARTİSİ (11 ARALIK 2009)

“Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya, DTP'nin

PKK'yı desteklediği gerekçesiyle kapatılması için 16 Kasım 2007 tarihinde

Anayasa Mahkemesi'nde dava açtı. İddianamede partinin 8 milletvekili ile

221 DTP’linin siyasetten yasaklanması istendi. Haklarında siyasî yasak

istenen milletvekilliler şunlardı: Mardin milletvekili Ahmet Türk, Diyarbakır

Milletvekili Aysel Tuğluk, Van milletvekili Fatma Kurtulan, Şanlıurfa

http://tr.wikipedia.org/wiki/Halk%C4%B1n_Demokrasi_Partisi

61

Milletvekili İbrahim Binici, Siirt milletvekili Osman Özçelik, İstanbul

Milletvekili Sebahat Tuncel, Diyarbakır milletvekili Selahattin Demirtaş ve

Şırnak milletvekili Sevahir Bayındır. Anayasa Mahkemesi, partinin

kapatılmasıyla ilgili davanın 4. gününde yapılan 9 saatlik görüşmenin

ardından kararı açıkladı ve parti, 11 Aralık 2009'da kapandı. Anayasa

mahkemesi ayrıca 37 kişiye 5 yıl siyaset yasağı getirirken, Genel Başkan

Ahmet Türk ve Aysel Tuğluk'un milletvekilliliğinin düşürülmesini

kararlaştırdı”( http://tr.wikipedia.org/wiki/Demokratik_Toplum_Partisi,

24.12.2014).

http://tr.wikipedia.org/wiki/Demokratik_Toplum_Partisi

62

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA

TÜRKİYE’NİN SİYASİ PARTİ KAPATMA OLGUSU

1.TÜRKİYE BİRLEŞİK KOMÜNİST PARTİSİ DAVASI (16.07.1991)

“Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP), Nihat Sargın ve Haydar

Kutlu’nun önderliğinde 4 Haziran 1990 günü kuruluş dilekçesini İçişleri Bakanlığına

vermek suretiyle kurulmuştur. Türkiye’de 70 yıl aradan sonra kurulan ilk komünist

partidir” (Ebdulhakimoğulları, 2000; 202). Nihat Sargın aynı zamanda Genel

Başkanlığı, Haydar Kutlu ise Genel Sekreterliği üstlenmiştir.

1.1. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI

İddianameye göre 4 Haziran 1990 tarihinde İçişleri Bakanlığına

kuruluş bildiri ve belgelerini vermek suretiyle Türkiye Birleşik Komünist

Partisi (TBKP) adıyla bir siyasi parti kurularak tüzel kişilik kazanmış ve

kuruluş bildiri ve belgelerinin birer örneği 2820 sayılı Kanunun 8 inci

maddesi uyarınca Cumhuriyet Başsavcılığımıza tevdi olunmuştur.

Siyasi Partiler Kanununun 9 uncu maddesi, kurulan partilerin tüzük ve

programlarının Anayasa ve Kanun hükümlerine uygunluğunun öncelikle ve

ivedilikle incelenmesini öngörmüştür.

İncelemenin kaynak ve içeriğini, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının

68 inci maddesi oluşturmakta, madde gerekçesinde "siyasi partilerin

kuruluşunda, tüzük ve programlarında uyacakları esasları Anayasa'da

belirtmek uygun görülmüştür. Kuruluşta siyasi partilerin tüzük ve

programlarının uyacağı esaslar 68 (77) maddesinin 4 üncü kısmında

gösterilmiştir." denilmekte ve söz konusu fıkra "siyasi partilerin tüzük ve

programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan

haklarına, millet egemenliğine demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine

aykırı olamaz." hükmünü taşımaktadır. (Anayasa Mahkemesi 16.7.1991

tarihli, 1990/1 Esas Sayılı ve 1991/1 Karar Sayılı kararı).

Davalı siyasi partinin kapatılmasını gerektiren sebepler Anayasa Mahkemesi

kararında aşağıda ki başlıklar altında sıralanmıştır;

A. Sosyal Bir Sınıfın Diğer Sosyal Sınıflar Üzerinde Egemenliğini Savunmak Ve

Gerçekleştirmeyi Amaçlamak:

I. Sosyalist Cereyanlar

II. Diyalektik Materyalizm

III. Tarihi Materyalizm

IV. Marksizm’in Devlet Ve Demokrasi Anlayışı

63

B. Parti adında kullanılmasına yasal olanak bulunmayan kelimeye yer vermek

suretiyle siyasi parti kurulması

C. Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak

D. Kapatılan bir siyasi partinin devamı olduğunu beyan ve iddia etmek

Karar;

Yukarıdaki açıklamalara göre; Anayasa’nın 3. ve 14. maddelerinin ilk

fıkraları, 68. maddenin dördüncü fıkrası ile Siyasi Partiler Kanunu’nun 78.

maddesinin (a) bendi, 81. maddesinin (a) ve (b) bentlerine aykırılık nedeniyle

davalı siyasi parti, Siyasi Partiler Kanunu’nun 101. maddesinin (a) bendi

gereğince kapatılmalıdır”.

Sonuç olarak Anayasa Mahkemesi 16.7.1991 günlü kararıyla;

“1- Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin adıyla birlikte Tüzük ve

Programının Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası’na aykırı olduğuna

ve 2820 sayılı Yasa’nın 101. maddesinin (a) bendi uyarınca davalı Parti’nin

kapatılmasına,

2- Davalı Parti’nin bütün mallarının 2820 sayılı Yasa’nın 107. maddesi

uyarınca Hazine’ye geçmesine,

3- Gereğinin, Bakanlar Kurulu’nca yerine getirilmesi için karar örneğinin,

2820 sayılı Yasa’nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı’na gönderilmesine” karar vermiştir. (

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/03/20080322-14.htm,

25.02.2015).

1.2.AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI

Başvurucular 7 Ocak 1992 tarihinde Komisyona başvurdular. Başvurucular

TBKP’nin kapatılmasının;

(a) Sözleşmenin 6/2, 9,10,11. maddelerini ayrı ayrı, 14. Madde ile birlikte ve 18.

maddesini (9,10,11. maddelerle bağlantılı olarak); ve

(b) 1 No’lu protokolün 1. ve 3. maddelerini ihlal ettiğini savunmuşlardır.

6 Aralık 1994 tarihinde Komisyon, başvuruyu (no. 19392/92) Sözleşmenin

6/2. maddesi bakımından kabul edilmez, diğer maddelere ilişkin iddialar bakımından

kabul edilebilir bulmuştur.

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/03/20080322-14.htm

64

Hükümet dilekçesinde, “…Divan’dan Sözleşmenin 9,10,11,14 ve 18.

maddelerinin ve 1 No’lu protokolün 1 veya 3. maddelerinin ihlal edilmediğine karar

vermesini talep etti”.

Başvurucular, “ başvurunun dayandığı olayların… Sözleşmenin 11. ve 1

No’lu protokolün 1 ve 3. maddelerinin ihlali sonucunu doğurduğunun” tespitini talep

etmişlerdir.

Karar ile ilgili tam dava metni internet üstünde ulaşılabilir olduğundan metnin

tamamı buraya aktarılmamış ve sadece karar bölümü paylaşılmıştır. Divanda 78 tane

sebep sayılmış ve bu sebepler sonucunda

Divan oybirliği ile

1. Sözleşmenin 11. maddesinin ihlal edildiğine,

2. Sözleşmenin 9,10,14 ve 18. maddeleri ile, 1 No’lu protokolün 1 ve 3.

maddelerinin ihlal edilip edilmediğinin incelenmesinin gerekli olmadığına,

3. Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin uğradığı zararla ilgili hakkaniyete uygun

tazmin talebinin reddine,

4. Bu kararın alınmasının kendiliğinden, Bay Yağcı ve Bay Sargın’ın uğradığı

zararın hakkaniyete uygun tatminini sağladığına,

5. (a) Davalı devletin Bay Yağcı ve Bay Sargın’a, üç ay içinde, masraf ve

harcamaların karşılığı olarak ödeme günündeki kur üzerinden Türk Lirasına

çevrilmek üzere, 120.000 FF ödenmesine ve (b) %3.87 oranındaki yıllık basit faiz

oranının üç aylık sürenin bitiminden borç ifa edilinceye kadar geçen dönemde

ödenebilir hale geleceğine,

6. Tazminat için yapılan diğer taleplerin reddine, karar vermiştir. (İnsan Hakları

Mahkemesi Kararı, Türkiye Birleşik Komünist Partisi Ve Diğerleri / Türkiye

Davası*, 133/ 1996/ 752/ 951)

2.SOSYALİST PARTİ DAVASI (10.07.1992)

Sosyalist Parti Şubat 1988’de kurulmuştur. Partinin ilk Genel Başkanlığını

Ferit İlsever üstlenmiştir. Fakat fazla süre geçmeden İlsever yerini, bugün hala İşçi

Partisi Genel Başkanlığını üstlenen Doğu Perinçek’e bırakmıştır. Sosyalist Parti 1992

yılında Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan partiler kervanına katılmıştır.

Sosyalist Parti hakkında, Tüzük ve programı nedeniyle kuruluşundan sonra 1988

yılında ilk kez kapatma davası ile karşı karşıya kalmıştır. “Mahkeme’nin 8.12.1988

65

tarih ve 1988/2 Esas, 1988/1 Karar sayılı Programının Anayasa’ya ve SPK’ya uygun

olduğuna ve kapatma isteminin reddine karar verilmiştir. Daha sonra 1991 yılında

ikinci sefer yeniden Kapatma Davası açılmıştır.


Anayasa Mahkemesi Sosyalist Parti Kapatma davasında dava konusunu şu

şekilde özetlemiştir; “Sosyalist Parti'nin, işçi sınıfının, milletin öteki kesimleri

üzerinde egemenliğini ve sınıf mücadelelerini öngörerek, işçiler devleti ve

diktatörlüğü kurmayı amaçlamak suretiyle Türkiye Cumhuriyeti Anayasasıyla Siyasi

Partiler Yasası'na ve bu Yasanın özellikle 78. maddesine aykırı davrandığı ileri

sürülerek aynı Yasanın 101. maddesinin (a) bendi gereğince kapatılmasına karar

verilmesi istenmiştir” (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli, 1991/2 Esas Sayılı ve

1992/1 Karar Sayılı kararı).

Sosyalist Parti'nin; T. C. Anayasası'nın başlangıç kısmı, 3, 4, 14, 66, 68.

maddeleri ile Siyasi Partiler Kanunu'nun 78 inci ve 81 inci maddelerine aykırı olarak

devletin, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçlayan

faaliyetlerde bulunduğu, Sonucuna varıldığından davalı Siyasi partinin 2820 sayılı

Siyasi Partiler Kanunu'nun 101 inci maddesinin a,b,c bentleri gereğince kapatılması”

(Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli, 1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı

kararı) istenmiştir.

İddianame özetle:

1. "Hiç bir düşünce ve mülahaza Türk milli menfaatlerinin, Türk varlığının

devleti ve milletiyle bölünmezliği esası karşısında korunamaz" ilkesine,

2. "Türk devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü"ne;

3. "Dil ... ırk ayrımı yaratmak... amacını gütmemek" ilkesine;

4. "Devletin şeklinin cumhuriyet olduğu... cumhuriyetin niteliklerinin

değiştirilemez" olduğu ilkesine;

5. "Devletin bayrağı, dili, marşının değiştirilemeyeceği..."ne;

6. "Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinde milli veya dini, kültür veya mezhep

veya ırk veya dil farklılığına dayanan azınlıklar bulunduğu ileri sürülemez"

hükmüne;

66

7. "Türk dilinden ve kültüründen başka dil ve kültürleri korumak, geliştirmek

veya yaymak yoluyla Türkiye Cumhuriyeti ülkesi üzerinden azınlıklar

yaratarak millet bütünlüğünün bozulması amacını gütmemek" ilkesine; aykırı

davranarak;

"Ülke ve milletin bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçlamak suretiyle

faaliyette bulunulduğu" iddia edilmiştir. (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992

tarihli, 1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı kararı) istenmiştir.

Savunmayı ise Ebdulhakimoğulları şu şekilde özetlemektedir; Sosyalist Parti

yetkilileri yaptıkları savunmada öncelikli SPK’nın Anayasaya aykırı olduğunu,

çeşitli defalar değişikliğe uğrayan SPK’nın Anayasa’nın 15. Maddesi kapsamı dışına

çıktığını, davanın SPK 9. maddesine uyulmadan açıldığından, davaya bakılmaksızın

dosyanın Cumhuriyet Başsavcılığına iade edilmesi gerektiğini, yargılamanın

CMUK’nun 387. maddesine göre ve duruşmalı olarak yapılmasını, kapatmaya ilişkin

davanın da reddini talep etmişlerdir. (Ebdulhakimoğulları, 2000; 210).

Karar ise şu şekilde çıkmıştır;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 14.11.1991 günlü, SP. 23. Hz.

1991/94 sayılı İddianamesi'nde Sosyalist Parti'nin Anayasa'nın Başlangıç

Kısmı'na ve 3., 4., 14., 66., 68. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasi Partiler

Yasası'nın 78. ve 81. maddelerine aykırı olarak, Devletin ülkesi ve milletiyle

bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçladığı ileri sürülerek Siyasi Partiler

Yasası'nın 101. maddesinin (a), (b) ve (c) bentleri gereğince kapatılmasına

karar verilmesi istenmekle gereği düşünüldü :

1- Sosyalist Parti'nin faaliyetlerinin Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Partiler

Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (b) ve (c)

bentleri uyarınca davalı parti'nin KAPATILMASINA,

2- Davalı parti'nin bütün mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi

uyarınca Hazine'ye geçmesine,

3- Gereğinin, Bakanlar Kurulu'nca yerine getirilmesi için karar örneğinin,

2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı'na gönderilmesine,

10.7.1992 gününde, üye Yılmaz ALİEFENDİOĞLU'nun karşıoyu ve

OYÇOKLUĞUYLA karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 10.7.1992 tarihli,

1988/2 Esas Sayılı ve 1988/1 Karar Sayılı kararı)

Anayasa Mahkemesi bu kararı AİHS ve Örgütlenme özgürlüğü kapsamında

da değerlendirmiş ve ilgili kısımdan şu şekilde söz edilmiştir;

İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme kapsamındaki

hak ve özgürlükler, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nda da güvence altına alınmıştır.

67

Sosyalist Parti'nin Anayasa'ya aykırı görülen dava konusu etkinliklerinin bu

sözleşmede belirlenen kurallara da aykırı olacağı kuşkusuzdur.

Anılan Sözleşmenin örgütlenme hak ve özgürlüğüyle ilgili 11. maddesinin

ikinci fıkrası aynen şöyledir :

"Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplulukta, zaruri tedbirler

mahiyetinde olarak millî güvenliğin, âmme emniyetinin, nizamı muhafazanın,

suçun önlenmesinin, sağlığın ve ahlâkın veya başkalarının hak ve

hürriyetlerinin korunması için ve ancak kanunla tahdide tâbi tutulur.

Bu madde, bu hakların kullanılmasında idare, silahlı kuvvetler veya

zabıta mensuplarının muhik tehditler koymasına mani değildir."

Sosyalist Parti, zaman zaman her ne kadar kardeşlik ve birlik

görünümü vererek amacını gizlemiş ise de aslında vatandaşlar arasında ırk

esasına dayalı kin ve husumet duyguları yaratmaya çalışmıştır. Türk

Ulusunun bütünlüğünü ırka dayalı bir görüşle Türk ve Kürt olarak ikiye

ayırmayı, ayrı devletler kurmayı öngörmüştür. Bu faaliyetlerinin, ülke ve

millet bütünlüğünü, yıkmayı amaçladığı açıktır. Bunların özellikle "millî

güvenliği", "amme emniyetini ve "nizamı" bozucu olduğu kuşkusuzdur.

Sözleşmenin 17. maddesi aynen şöyledir:

"Bu sözleşme hükümlerinden hiçbiri bir devlete, topluluğa veya ferde,

işbu Sözleşmede tanınan hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya mezkur

Sözleşmede derpiş edildiğinden daha geniş ölçüde tahditlere tâbi tutulmasını

istihdaf eden bir faaliyete girişmeye veya harekette bulunmaya mâtuf

herhangi bir hak sağlandığı şeklinde tefsir olunamaz."

Sosyalist Parti'nin faaliyeti Sözleşme'nin bu kuralı ile çatışmaktadır.

Demokratik, lâik ve sosyat hukuk devletini, açıkça paylaşıp yıkmayı önermek

ve bunu zorla gerçekleştirmeye çağırmak, demokratik hak ve özgürlükleri

kötü kutlanma örneğidir. Hiçbir hak ve özgürlük, demokrasiyi yıkmak

amacıyla kullanılamaz.

Anayasa ve Siyasi Partiler Yasası'nda getirilen, siyasal partilere ilişkin

yasaklamalar, sözleşmede yer atan hürriyetleri kaldırıp azaltma kapsamında

ve demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı görülemez. Bunlar,

Devletler Hukuku'nda yer alan egemenliği, ülke ve millet bütünlüğünü

korumaya, ırkçılığa dayalı bölünmeleri önlemeye yöneliktir.

Sosyalist Parti, İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair

Sözleşme'nin 11. maddesinin ikinci fıkrasıyla 17. maddesinde yer alan

kurallarla bağdaşmayacak biçimde faaliyette bulunmuştur (Anayasa


kararı).

68

2.2. AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARI

“Sosyalist Parti “Kapatma Kararının ve Parti Yöneticilerine getirilen siyasal

faaliyet yasağının Sözleşme hükümlerini ihlal ettiği iddiasıyla 31.12.1992 tarihinde

Komisyon’a başvurmuş, Komisyon da Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edildiği

gerekçesiyle başvuruyu kabul edilebilir bularak dosyayı 27.01.1997 tarihinde

Mahkemeye göndermiştir (Akartürk, 2008; 259).

AİHM Siyasi Parti Kapatma davalarının iç hukuk ile ilgili olan durumunu

inceledi.

Başvuranlar, Sosyalist Partinin kapatılmasının ve liderlerinin başka

herhangi bir siyasi partide benzeri bir görev almalarının yasaklanmasının

Sözleşmenin aşağıdaki 11. maddesi ile güvence altına alınan dernek kurma

özgürlüğünü ihlal ettiğini iddia etmişlerdir.

Divan başvurunun özerk rolü ve farklı çerçevesini göz ardı

etmeksizin, Madde 11'in Madde 10 ışığında değerlendirilmesi gerektiğini

tekrarlamaktadır. Düşüncelerin ve bunların ifade edilmesine dair

özgürlüklerin korunması, Madde 11'de ifade edildiği üzere sendika kurma ve

dernekleşme özgürlüğünün amaçlarıdır. Bu husus çoğulculuk ve

demokrasinin iyi işleyişini güvence altına almaları konusundaki rolleri

açısından siyasi partiler için de geçerlidir.

Başvuranlar aynı zamanda, Sözleşmenin 9, 10, 14 ve 18. maddelerinin

de ihlal edildiğini iddia etmektedirler. Şikâyetlerinin aynı unsurlarla ilgili

olması nedeniyle Divan, bu maddeleri ayrıca incelemeyi gerekli bulmamıştır.

Başvuranlar, Anayasa Mahkemesi'nin kamuya açık bir duruşma

yerine gizli oturum yaptığından ve dosya ile duruşma tutanaklarına

ulaşamadıklarından şikâyet etmişlerdir. Bu durumun Sözleşme'nin 6/1

maddesini ihlal ettiğini belirtmişlerdir.

Başvuranlar ilk olarak, Anayasa Mahkemesi'nin 10 Temmuz 1992

tarihli SP'yi kapatma kararının iptal edilmesini talep etmişlerdir. Aynı

zamanda SP'ye "tanınmış parti statüsü"nün verilmesini istemişlerdir.

Maddi zararları ile ilgili olarak, başvuranlar, 1.500.000 Amerikan

Dolarıtalep etmişlerdir. SP için 1.000.000 Dolar ve Doğu Perinçek ve İlhan

Kırıt için 250.000'er Dolar. Her başvuran için 2.000.000 Dolar olmak üzere

toplam 6.000.000 Dolar manevi tazminat talep etmişlerdir. (İnsan Hakları

Mahkemesi Kararı, Sosyalist Parti Ve Diğerleri / Türkiye Davası*,

(20/1997/804/1007))

Sonuç olarak;

Bu sebeplerden dolayı, divan, oybirliğiyle

69

1. Sözleşme'nin 11. maddesinin ihlal edildiğine karar vermiştir.

2. Sözleşme'nin 6/1, 9, 10, 14 ve 18. maddeleri ve 1 nolu Protokol'ün

1. ve 3. maddelerinde ihlal olup olmadığına karar vermeye gerek görmemiştir.

3. a) Davalı ülkenin Sayın Perinçek ve Kırıt'a, manevi zararlarına

karşılık olarak, üç ay içinde 50.000'er (ellibin) FF'nı ödeme gününde geçerli

döviz kuru üzerinden, Türk Lirasına çevirerek ödemesine karar vermiştir ve

b) Söz konusu meblağa, yukarıda sözü edilen üç ayın aşımından

ödeme tarihine kadar % 3.36 yıllık basit faiz uygulanacaktır.

4. Adil tatmin hakkındaki taleplerin geri kalan kısmını reddetmiştir.

İngilizce ve Fransızca olarak hazırlanmış olan bu karar, 25 Mayıs 1998

tarihinde İnsan Hakları Binasında kamuya açık oturumda tefhim edilmiştir.

(İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, Sosyalist Parti ve Diğerleri / Türkiye

Davası*, (20/1997/804/1007))

3.ÖZGÜRLÜK VE DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (23.11.1993)

“Özgürlük ve Demokrasi Partisi (ÖZDEP), 19 Ekim 1992 tarihinde İçişleri

Bakanlığı’na verdiği kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, 29 Ocak 1993 tarihinde ilgili partinin

programının bazı bölümlerinin Anayasa ve SPK’na aykırı olduğunu ileri sürerek,

SPK’nun 101. maddesinin (a) bendi gereğince Anayasa Mahkemesi’ne kapatma

davası açmıştır” (Dinler, 2003; 96).


İddianamede ÖZDEP ile ilgili “davalı partinin programının bazı bölümleri

Anayasanın başlangıç kısmı ile 2., 3., 14., 24., 42., 68., 69. ve 136. maddeleri

SPY'nın 78. maddesinin (a) bendi, 81. maddesinin (a) ve (b) bentleri ve 89.

maddesine aykırı nitelikte olduğundan, Özgürlük ve Demokrasi Partisi'nin SPY'nın

101. maddesinin (a) bendi gereğince kapatılmasına karar verilmesini arz ve

talep ederim." denilmektedir” (Anayasa Mahkemesi 23.11.1993 tarihli, 1993/1 Esas

Sayılı ve 1993/2 Karar Sayılı kararı)..

ÖZDEP savunmasında özetle şunları istemektedir;

70

Sonuç ve İstem

1- Anayasa'nın geçici 15 inci maddesinin davamızda uygulanmaması, Siyasal

Partiler Kanunu Anayasa'ya aykırı olduğundan yukarıda belirttiğimiz Siyasal

Partiler Kanununun 68, 69 ve 78 inci maddelerinin iptaline,

2- Siyasal Partiler Kanunu Anayasa'nın geçici 15 inci maddesindeki

himayeden yararlanılmasına karar verildiği takdirde, üstün olan Anayasa

hükümleri ile, Türkiye'nin imzaladığı uluslararası sözleşme hükümleri ile

evrensel hukuk ilkelerinin davamızda uygulanmasına,

3- Dava Siyasal Partiler Kanunu'nun 9 uncu maddesine uyulmadan

açıldığından dosyanın Cumhuriyet Başsavcılığı'na iadesine,

4- Siyasal Partiler Kanunu'nun 98 inci maddesi delaletiyle CMUK 387

nci maddesinin uygulanarak duruşma yapılmasına,

5- Parti hakkında açılan kapatma davasının reddedilmesine karar verilmesini

saygılarımızla talep ediyoruz.

6- Esas hakkındaki savunmamızı saklı tutuyoruz." Denilmektedir (Anayasa


kararı)..

Sonuç olarakta;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 29.1.1993 günlü, SP.42.Hz.

1993/10 sayılı İddianamesi'nde Özgürlük ve Demokrasi Partisi Programı'nın

kimi bölümlerinin Anayasa'nın BAŞLANGIÇ'ına, 2., 3., 14., 24., 42., 68., 69.

ve 136. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. maddesinin (a)

bendine, 81. maddesinin (a) ile (b) bentlerine ve 89. maddelerine aykırılıklar

içerdiği savlarıyla Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesinin (a) bendi

gereğince kapatılmasına karar verilmesi istenmekle gereği görüşülüp

düşünüldü:

1. Özgürlük ve Demokrasi Partisi programının, Anayasa ile Siyasî Partiler

Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (a) bendi

gereğince davalı Parti'nin kapatılmasına,

2. Davalı Partinin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca

Hazine'ye geçmesine,

3. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, 2820 sayılı Yasa'nın 107.

maddesine göre Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'na

gönderilmesine, 23.11.1993 gününde OYBİRLİĞİYLE karar verildi (Anayasa


kararı).


“Anayasa Mahkemesi tarafından 14.07.1993 tarihinde kapatılan ÖZDEP,

21.03.1994’te İnsan Hakları Avrupa Komisyonu’na başvurmuş Komisyon’da

71

12.03.1998 tarihinde Sözleşme’nin ihlal edildiğine karar vererek davayı

24.09.1998’de Mahkeme’ye iletmiştir” (Akartürk; 2008, 264).

Dava konusu olaylar ÖZDEP’in Kuruluşu, ÖZDEP’in Kapatılma Başvurusu

ve ÖZDEP’in Kapatılması şeklinde başlıklandırılmıştır.

Hükümet Mahkeme’den aşağıdaki hususların dikkate alınmasını talep

etmiştir:

“(1) Anayasa Mahkemesi tarafından 14 Temmuz 1993 tarihinde karar

verilmeden önce, ÖZDEP’in kurucu üyelerinin 30 Nisan 1993 tarihinde

partinin kapatılması için bir karar aldığı gerekçesi ile mağdur olduğunu iddia

edemeyeceğini;

(2) Yasal veya yasadışı yollardan olmak üzere mümkün olan tüm vasıtalarla

Devletin ülke bütünlüğünü ihlal ettiği gerekçesi ile ÖZDEP’in kapatılmasının

bir demokratik toplum içinde gerekli ve anılan demokratik topluluğun

uygulamak istediği meşru hedef ile orantılı olduğunu ve dolayısıyla

Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edilmediğini;

(3) Müdahalenin 11. Maddenin 2. fıkrası uyarınca meşru olduğu gerekçesi ile

İnsan Hakları Sözleşmesinin 9, 10 veya 14. maddelerinin ihlal edilmediğini;

(4) Başvuru sahibi tarafından dayanak teşkil edilen Maddeler ihlal

edilmediğinden dolayı Sözleşme’nin 41. Maddesinin geçerli olmadığını.”.

Başvuru sahibi Sözleşme’nin 9, 10, 11 ve 14. maddelerinin ihlal edildiğinin

kabulü ile 41. Madde uyarınca adil tazmine karar verilmesini talep etmiştir

(İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-Türkiye Davası (23885/94)).

Özgürlük ve Demokrasi Partisinin (ÖZDEP) temsilcisi, partinin kapatılmış

olması ve yöneticilerinin herhangi bir başka siyasi partide benzeri görevler almaktan

men edilmesi ile, aşağıda metni verilen Sözleşme’nin 11. maddesince güvence altına

alınan dernek kurma hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. (…)

Gerekçeler ilgili davada şu şekilde özetlenmiştir;

“Başvuran parti ayrıca Sözleşme’nin 9, 10 ve 14. maddelerinin ihlal edildiğini

iddia etmiştir. Şikayetleri 11. Madde kapsamında incelenen hususlar ile ilişkili

olduğundan Mahkeme, bunların ayrı ayrı incelenmesinin gerekmediği kanaatına

varmıştır”. (…)

“ÖZDEP maddi tazminat için 500,000 Fransız Frangı (FRF) tutarında zarar

talebinde bulunmuştur. Anılan tutar partinin kuruluşu, tesislerinin kiralanması,

kuruluş ile ilgili olarak parti üyelerinin seyahat ve konaklama ücretleri, özellikle

72

seçimlere katılmak üzere yapısının 40 ilde kurulması ve broşürlerin bastırılması ve

dağıtımına ilişkin giderlerden oluşmaktadır.” (…)

“ÖZDEP ayrıca kapatılmadan kaynaklanan manevi zararın tazmini için FRF

200,000 talep etmiştir. ÖZDEP 120,000 FRF Anayasa Mahkemesi nezdinde ve

Strazburg’da temsil edilmesi için verilen avukatlık ücreti ve buna ilişkin çeviri,

yazışma ve seyahat giderleri için 80,000 FRF olmak üzere masraf ve giderler için

200,000 FRF talebinde bulunmuştur.” (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-

Türkiye Davası (23885/94))

Yukarıda belirtilen gerekçelere dayanarak mahkeme

1. Hükümetin ön itirazının reddine;

2. Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlal edildiğine ilişkin talebin kabulüne;

3. Sözleşme’nin 9, 10 veya 14. Maddelerinin ihlal edilip edilmediğine ilişkin

incelemeye yer olmadığına;

4. (a) Üç ay içinde, ödeme tarihinde geçerli olan kur üzerinden Türk lirasına

çevrilmek üzere manevi zarar için 30,000 (otuz bin) Fransız frangı ve harcama

ve masraflar için 40,000 (kırk bin) Fransız Frangı tutarının davalı Devlet’ten

tahsil edilerek başvuru sahibi partinin temsilcisi olan Sn. Mevlüt İlik’e

ödenmesine:

(b) Yukarıda belirtilen üç aylık sürenin sona ermesinden ödeme tarihine dek

bu tutarlar için yıllık %3.47 faiz oranı uygulanmasına;

5. Adil tazmin konusundaki diğer taleplerin reddine; ilişkin oybirliği ile alınan

işbu kararı İngilizce ve Fransızca olmak üzere, 8 Aralık 1999 tarihinde

Strazburg’da bulunan İnsan Hakları Binası’ndaki halka açık oturumda

düzenlemiştir (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, ÖZDEP-Türkiye Davası

(23885/94)).

4.REFAH PARTİSİ DAVASI (16.01.1998)

Refah Partisi (RP), 19 Temmuz 1983 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na vermiş

olduğu kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı, 21.5.1997 tarihinde, RP’nin laiklik ilkesine aykırı

eylemlerin odağı haline geldiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne kapatma davası

açmıştır.

73

4.1.ANAYASA MAHKEMESİ KARARI

İddianamede Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, iddianamesinde öncelikle

anayasada yer aldığı şekliyle laiklik ilkesinin anlamını değerlendirilerek, bu konuda

doktrindeki görüşlerle Anayasa Mahkemesi kararlarına yer vermiştir. Özellikle

Anayasa Mahkemesi’nin “türban” hakkında vermiş olduğu karar üzerinde durmuştur.

İddianamede RP genel başkanı Necmettin ERBAKAN’ın çeşitli tarih

ve yerlerde laikliğe aykırı olarak yaptığı konuşmalardan örnekler verilmiştir:

“...Çok hukuklu bir sistem olmalı, vatandaş genel prensiplerin içersinde kendi

istediği hukuku kendi seçmeli... Hukuku seçme hakkı inanç hürriyetinin

ayrılmaz bir parçasıdır... Türkiye’nin şuanda birşeye karar vermesi lazım

Refah Partisi adil düzen getirecek, bu kesin şart, geçiş dönemi yumuşak mı

olacak, sert mi olacak, tatlı mı olacak, kanlı mı olacak, altmış milyon buna

karar verecek... sen Refah Partisi’ne hizmet etmezsen hiçbir ibadetin kabul

olmaz... Çünkü başka türlü müslümanlık olmaz. Başka türlü kurtuluş yok.

Refah bir ordudur. Bütün gücünle bu ordunun büyümesi için çalışacaksın...

Bu parti İslami Cihad ordusudur... Müslüman mısın, bu orduda asker olmaya

mecbursun... Zekatını beytülmale, cihat ordusunun karargahına, ilçe

teşkilatının başkanlığına vereceksin... Biz Kur’an’ı hakim kılmak isteyene

gideceğiz. Hepimiz Refahçı olmaya mecburuz çünkü cihat ediyoruz. Şuurla

Refah’a çalışan cennete gidiyor. Neden? Çünkü, Refah demek, Kur’an

nizamını hakim kılmak için çalışmak demektir.”

Laikliğe aykırı söz ve eylemlerde bulunanlar genel başkan ile sınırlı

olmayıp, parti yöneticilerinden ve üyelerinden pek çok kişi laikliğe aykırı ve

şeriat özlemi duyan konuşmalarda bulunmuştur. Bu konuşmalar, doğruluğu

kuşku götürmeyecek video, kaset ve tutanaklarla tespit edilmiştir. Bu

konuşmalarda şu ifadeler yer almaktadır: “Erbakan ve arkadaşları parti

görüntüsü altında bu ülkeye İslam’ı getirmek istiyor. Savcı anladı... Bu ülkede

dinin simgesinin Refah olduğunu Yahudi Abraham bile anlamıştır... Kim

iktidar müslümanın eline geçmeden cemaatı silaha teşvik ediyorsa, ya o

cahildir, ya başkaları tarafından görevlendirilen bir haindir... Bizim

görevimiz, konuşmak değil, asker olarak ordu içerisindeki harpteki planı

uygulamaktır... Bak Erbakan Hocayı tanımayanlar duysun, o bu köprünün

kuruluş ustası ve mimarıdır... Türkiye’de hak nizamı tesis etmek isteyen

siyasal kadronun adı Refah Partisi’dir... Refah Partisi iktidarında İmam-

Hatipleri kapatmaya kalkarsanız kan dökülür. Cezayir’den beter olur. Ben de

kan dökülmesini istiyorum.

Demokrasi böyle gelecek fıstık gibi olacak. Ordu, 3.500 PKK’lı ile

baş edemedi. Altı milyon islamcıyla nasıl baş edecek.”

“Bu vatan bizimdir, rejim bizim değildir kardeşlerim. Rejim ve

kemalizm başkalarınındır... Boşuna uğraşmayın... enikleşen batının

taklitçiliğine soyunmuş olan sizlere sesleniyorum. Boşuna uğraşmayın,

Kırıkkalelilerin ellerinde gebereceksiniz.” Bu konuşmanın yer aldığı kaset

çoğaltılarak, RP teşkilatına dağıtılarak vatandaşlara dinletilmiştir. “Bütün

hesapları biz soracağız. İstiklal Mahkemelerinin hesabını da biz soracağız”

şeklindeki ifadelerin de yer aldığı bu konuşma hakkında düzenlenen bilirkişi

74

raporuna göre, sanığın eylemi TCK’nun 312/2. maddesine göre “suç işlemeye

dolaylı tahrik” suçunu oluşturmaktadır.

Ayrıca Necmettin ERBAKAN, laikliğe aykırı söz ve davranışlarıyla

tanınan bazı tarikat liderlerine, devrim yasalarına aykırı kıyafetleriyle

geldikleri Başbakanlık konutunda yemek vererek, bu çeşit kişilerin devlet

katında itibar gördüklerini ve eylemlerinin hoş karşılandığını kanıtlamak

istemiştir. RP’li bir belediye başkanı tarafından düzenlenen Kudüs Gecesi’nde

salona İslami terörist örgüt liderlerinin büyük boy posterleri asılmış; belediye

başkanı bunlarla ilgili olarak, aydınlarımıza şeriat enjekte edeceğini

söylemiştir. Bu sözlerinden dolayı DGM tarafından tutuklanmış ve RP’li

Adalet Bakanı tarafından hapishanede ziyaret edilmiştir. Bu eylemleri

gerçekleştiren ve konuşmaları yapan parti üyeleri hakkında parti tarafından

hiçbir idari ve disiplin işlemi yapılmamıştır. Bu durum, partinin eylem ve

sözleri açıkça benimsediğinin göstergesidir. Bu nedenlerle Refah Partisi,

Anayasanın 69/6. maddesinin yollamasıyla, 68/4. maddesi gereği temelli

kapatılmalıdır (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998 tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve


Refah Partisinin savunmasında özetle;

Davalı parti savunmasında, insan hakları ve temel özgürlüklerin dünyadaki

gelişiminden bahsederek; Türkiye’nin de taraf olduğu sözleşme ve belgelerde “din ve

vicdan özgürlüğü”nün korunması üzerinde durmuştur. Buna göre bahsi geçen

sözleşme ve belgeler iç hukukun bir parçasıdır ve Türkiye tarafından koşulsuz

uygulanması gerekmektedir. Uluslar arası standartlarda laiklik; din ve vicdan

hürriyetinin teminatı olduğu gibi, dine karşı olma da değildir. İnanç hürriyetini

sınırlama ve ortadan kaldırmanın vasıtası olarak kullanılamaz.

Gelişmiş ülkelerdeki uygulamasında din ve vicdan hürriyetinin; 1-

ifade (inancını açıklama ve inancına uygun konuşma) hürriyeti, 2- öğrenim

(dinini öğrenme ve öğretme) hürriyeti, 3- örgütlenme (inanan insanların dini

hizmetleri gerçekleştirmek için örgütlü olarak çalışma) hürriyeti, 4- ibadet

(dinin emirlerini yerine getirebilme ve inancına uygun olarak yaşama)

hürriyeti olmak üzere ayrılmaz parçaları söz konusudur.

RP’ne göre siyasi partiler hukukumuzun geldiği son aşamada, AİHS

doğrudan bağlayıcılığı olan bir konuma sahiptir. RP aleyhinde açılan kapatma

davasının, AİHS’nin 11. maddesi bakımından bir dayanağı yoktur. Ayrıca

demokratik hukuk devleti olan bir ülkede iktidar partisi için kapatma

mekanizmasının işlemesi düşünülemez. RP, son genel seçimlerde %22 oy

almış, yerel seçimlerde bir çok belediye başkanlığı kazanmış bir partidir. 4

milyon kayıtlı üyesi ile Türkiye’nin, hatta dünyanın en büyük partisidir. Böyle

demokratik tabana sahip bir partinin kapatılması, devletin temel

niteliklerinden olan demokratik devlet ilkesine aykırıdır. Davalı parti, dava

açma koşullarının oluşmadığını ve anayasa hükümlerinin doğrundan

75

uygulanamayacağını belirterek usul yönünden davanın iadesini istemiştir.

Odak olmanın ispatına yarayacak hiçbir delil yoktur. Gazete kupürleri,

konuşma ve video bantları böyle bir dava için delil sayılamaz. Ayrıca,

iddianamede eylemlerinden söz edilen milletvekili ve üyeler SPK’nda

belirtilen süre içinde partiden ihraç edilmişlerdir. Bu sebeple davanın reddi

gerekmektedir (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998 tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve


Anayasa Mahkemesi’nin Kararı ise;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 21.5.1997 günlü,

SP.l3.Hz.1997/109 sayılı İddianamesi'yle Refah Partisi'nin Anayasa'nın 69.

maddesinin altıncı fıkrası göndermesi ile 68. maddesinin dördüncü fıkrası

gereğince kapatılması istenilmekle, gereği görüşülüp düşünüldü:

1- Lâik Cumhuriyet ilkesine aykırı eylemleri nedeniyle Anayasa'nın

68. ve 69. maddeleri ile 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesinin

(b) bendi ve 103. maddesinin birinci fıkrası gereğince REFAH PARTİSİ'NİN

KAPATILMASINA, Haşim KILIÇ ile Sacit ADALI'nın karşıoyları ve

OYÇOKLUĞUYLA,

2- Beyan ve eylemleri ile Parti'nin kapatılmasına neden olan, Konya

Milletvekili Necmettin ERBAKAN, Kocaeli Milletvekili Şevket KAZAN,

Ankara Milletvekili Ahmet TEKDAL, Rize Milletvekili Şevki YILMAZ,

Ankara Milletvekili Hasan Hüseyin CEYLAN ve Şanlıurfa Milletvekili İ.

Halil ÇELİK'in milletvekilliklerinin Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası

hükmü gereğince, gerekçeli kararın Resmî Gazete'de yayımlandığı tarihte

sona ermesine, OYBİRLİĞİYLE,

3- Beyan ve eylemleri ile Parti'nin kapatılmasına neden olan üyeleri

Necmettin ERBAKAN, Şevket KAZAN, Ahmet TEKDAL, Şevki YILMAZ,

Hasan Hüseyin CEYLAN, İ. Halil ÇELİK ile Şükrü KARATEPE'nin

Anayasa'nın 69. maddesinin sekizinci fıkrası gereğince gerekçeli kararın

Resmî Gazete'de yayımlanmasından başlayarak beş yıl süre ile bir başka

partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamayacaklarına,

OYBİRLİĞİYLE,

4- Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi

gereğince Hazine'ye geçmesine, OYBİRLİĞİYLE,

5- Birtrilyonikiyüzotuzaltımilyar lira devlet yardımının Parti'ye

ödenmemesine ilişkin 12.1.1998 günlü, E.1997/1 (Siyasi Parti-Kapatma)

sayılı tedbirin, gerekçeli kararın Resmî Gazete'de yayımlanmasına kadar

devamına, OYBİRLİĞİYLE,

6- Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, Türkiye Büyük

Millet Meclisi Başkanlığı'na, Başbakanlığa ve Yargıtay Cumhuriyet

Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,

76

16.1.1998 gününde karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 16.1.1998

tarihli, 1997/1 Esas Sayılı ve 1998/1 Karar Sayılı kararı).


“Refah Partisi yöneticileri, Türk Anayasa Mahkemesi tarafından

kapatılmasının ardından 1 Kasım 1998’de, partinin kapatılması ile bazı

yöneticilerinin benzeri siyasi faaliyetten men edilmesinin Sözleşme’nin 11. maddesi

tarafından koruma altına alınan örgütlenme özgürlüğünün ihlali olduğu iddiasıyla

AİHM’ne başvuruda bulunmuşlardır” (Dinler; 2003, 154).

Başvuru sahiplerinin iddiaları şu şekildedir;

Dava tarafları ile AİHM, Refah Partisi’nin kapatılmasının,

Sözleşme’nin 11. Maddesi kapsamında olduğunu ve kapatma işleminin

örgütlenme özgürlüğüne bir müdahale olduğunu kabul etmişlerdir. Ancak

Refah Partisi, kapatma davasının Anayasa Mahkemesi’nde başladığı gün,

Refah Partisi’nin anayasaya aykırı eylemlerin odağı haline geldiğine karar

verilebilmesi için Siyasi Partiler Kanunu’nda yeni bir düzenlemeye gidildiğini

belirtmiştir.

Partinin kapatılmasını haklı göstermek üzere yapılan bu değişiklikle

birlikte, kapatma işleminin meşru ve hukuki olduğu kabul edilemez. Refah

Partisi, kamu düzeni, ulusal güvenlik, başkalarının haklarının korunması ve

suçun önlenmesi gibi meşru sebeplerin laik düzenin korunması için gerekli

olduğu görüşüne katılmıştır. Ancak Anayasa Mahkemesi’nin partinin

kapatılmasıyla birlikte siyasal faaliyetlerden men ettiği siyasetçiler

demokratik yollardan, seçimle işbaşına gelmişler ve yaptırıma neden olan

eylem ve sözler gerçekleştiğinde bu siyasetçiler milletvekili dokunulmazlığına

sahiptiler.

Refah Partisi, Türkiye Cumhuriyeti ve bütünüyle Türk halkı söz

konusu olduğunda, laiklik ilkesinin hayati önem taşıdığına itiraz

etmemektedir. Bu ilke Refah Partisi’nin programında çok açık bir şekilde

ortaya konmuştur ve Anayasa Mahkemesi’nin parti liderinin söylemlerinin

laiklik ilkesine karşıt olduğu yönündeki iddiaları kabul edilemez. Zira

Anayasa Mahkemesi kapatma davasında, çok uzun olan konuşmaları bir bütün

olarak değerlendirmemiş; konuşmaların içinden bazı kısımları seçerek bunlar

üzerinde değerlendirme yapmayı yeterli bulmuştur. Refah Partisi, 1983

yılında kurulmuştur ve 1996- 1997 yılları arasında DYP ile birlikte koalisyon

kurarak iktidar partisi olmuştur. Hükümet programında da Türkiye’nin

Kemalist ilkelere bağlı, demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olduğu

kabul edilmiştir. Özgürlüklere karşı çıkmanın aksine, Refah Partisi,

özgürlükleri koruma adına laikliğin parçasıymış gibi gösterilen, ifade

özgürlüğüne yapılan müdahaleleri eleştirmiştir. Refah Partisi’nin

kapatılmasına gerekçe olarak gösterilen konuşmalardan dolayı yargılanan bir

parti üyesi olmamıştır. Bu sebeple partinin kapatılmasının toplumsal bir

77

ihtiyaçtan kaynaklandığını söylemek olanaksızdır (İnsan Hakları Mahkemesi

Kararı, Refah Partisi-Türkiye Davası).

Türk hükümetinin iddiaları da şu şekilde olmuştur;

Türk Hükümeti, Refah Partisi’nin kapatılmasının örgütlenme

özgürlüğüne müdahale olduğunu kabul etmiştir. Ancak başvurucuların iddia

ettiği gibi, kapatma işlemi hukuksuz değildir ve tamamen anayasal kurallar

çerçevesinde yapılmıştır. Örgütlenme özgürlüğün yapılan bu müdahale, kamu

düzeni, ulusal güvenlik, başkalarının hak ve özgürlüklerini korunması ve

suçun önlenmesi gibi birkaç meşru amaca dayanmaktadır.

Türk Hükümeti’ne göre laiklik, liberal ve çoğulcu demokrasinin

önkoşuludur. Laik prensipleri kabul etmiş bir devlet, toplumu dinsel kurallara,

buyruklara göre düzenlemeyi reddeden siyasal bir birliktir. Böyle bir

birliktelikte devlet, bütün dinlere ve inançlara karşı eşit mesafede olmalıdır.

Üstelik Türkiye’nin içinde bulunduğu mevcut koşullar dikkate alındığında,

diğer demokrasilere kıyasla bunun ne kadar önemli olduğu ortaya

çıkmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti, teokratik bir devlet üzerine yapılan bir

devrimle laik bir devlet olarak ortaya çıkmıştır ve İslami temayüller bugün

demokrasi için hala tehlike oluşturmaktadır.

Siyasi İslam, kendini sadece birey-tanrı ilişkisi içinde kabul

etmemekte, toplumu ve devleti düzenleme hakkını kendinde görmektedir. Bu

bütünüyle totaliter rejimin özellikleridir.

Siyasal İslam, amaçlarına ulaşana kadar inançlarını başkalarından

saklama “takiyye” metodunu kullanarak, sonuçta mevcut düzeni ortadan

kaldırarak yerine şeriatı getirmek istemektedir. Türkiye nüfusunun %95’i

Müslümandır ve siyasetçilerin dini inançları kötüye kullanmaları Türkiye

demokrasisi için tehdit oluşturmaktadır. Dünyada İslami fundamentalizmin

hakim olduğu ülkeler, Müslüman Türkiye’nin demokratik rejimini kendi

teokratik rejimlerine tehdit olarak görmekte; kendi rejimlerini Türkiye’ye

ihraç etmek istemektedirler. Bu yöndeki fundamentalist İslami hareketleri,

maddi ve manevi olarak desteklemektedirler. Yurt dışında yaşayan Türk

yurttaşlar arasında laiklik karşıtı hareket gittikçe güçlenmektedir. Refah

Partisi ise, bu yurttaşları cihada davet etmekten çekinmemektedir (İnsan

Hakları Mahkemesi Kararı, Refah Partisi-Türkiye Davası).

AİHM’nin kararı ise şu şekilde olmuştur;

AİHM; Refah Partisi yöneticilerinin, laikliği yeniden tanımlamak

bahanesiyle; çoklu hukuk sistemi istemeleri, Müslüman topluluğa şeriat

uygulanmasını önermeleri ve iktidarı elde edene kadar güç ve şiddet

kullanmaya teşvik etmeleri karşısında, başvuruculara uygulanan cezanın

“toplumsal bir zorunluluk”tan kaynaklandığına karar vermiştir. Siyasi partiler

söz konusu olduğunda, taraf devletlerin Sözleşme’deki sınırlama sebeplerini

daha dar yorumlamaları gerekmektedir. Ancak bu çoğulcu düşünceye sahip ve

kendisini demokrasinin doğal bir parçası olarak gören partiler için geçerlidir.

Demokratik bir devlet, Sözleşme ile uyuşmayan her türlü siyaseti, kendi

demokratik rejimini ve toplumsal huzurunu zarara uğratacak somut bir durum

oluşmadan teşebbüs halindeyken, önce kendisi men etmelidir.

78

AİHM, uygulanan yaptırım ile meşru amaç arasındaki “ölçülülük”

kriterini incelerken Sosyalist Parti kararına atıfta bulunarak, bir siyasi partinin

kapatılmasının ve liderinin benzeri siyasi faaliyetlerden men edilmesinin çok

ciddi bir yaptırım olduğunu belirtmiş ve ancak çok önemli durumlarda

kapatma kararı verilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bu davada örgütlenme

özgürlüğüne yapılan müdahale “toplumsal bir zorunluluk”tan

kaynaklanmaktadır. Ayrıca partinin sadece beş tane üyesi siyasetten men

edilmiştir, 152 milletvekili ise halen parlamentoda eski statülerinde siyasete

devam etmektedir. Üstelik başvurucular, partinin mallarının hazineye

aktarılmasından dolayı herhangi bir talepte bulunmamışlardır. AİHM bu

durumu (parti mallarının hazineye aktarılması ve beş üyesinin siyasetten men

edilmesini) “ölçülülük” kriterine uygun olan kapatma işleminin doğal bir

sonucu kabul etmektedir.

AİHM, daha önceki davalarda, ulusal makamların sınırlı takdir

hakkından bahsederken birlikte, Anayasa Mahkemesi’nin Refah Partisi’nin

kapatılmasına yönelik verdiği kararı izlenen meşru amaçla ölçülü (orantılı) ve

demokratik toplumda zorunlu bulmuştur. Ayrıca başvurucuların siyasetten

men edilmesi davayla ilgili ve yeterli bir yaptırımdır.

Sonuç olarak AİHM, 31 Temmuz 2001 tarihinde, üçe karşı dört oyla

Refah Partisi’nin kapatılmasının Sözleşme’nin 11. maddesinin ihlali

olmadığına karar vermiştir (İnsan Hakları Mahkemesi Kararı, Refah Partisi-

Türkiye Davası).

5.HALKIN EMEK PARTİSİ DAVASI (14.07.1993)

“Halkın Emek Partisi (HEP), 7 Haziran 1990 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na

verdiği kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı, 3 Temmuz 1992 tarihinde ilgili parti yöneticilerini

Anayasa ve SPK’nun çeşitli maddelerine aykırı konuşma ve açıklama yaptıkları;

ayrıca partinin SPK’nun bazı hükümlerine aykırı eylemlerin işlendiği bir odak

(mihrak) durumuna geldiği iddiasıyla SPK’nun 101. ve 103. maddeleri gereğince

Anayasa Mahkemesi’ne kapatma istemiyle dava açmıştır” (Dinler; 2003, 89,90).


Davanın konusu ilgili kararda şu şekilde yer almıştır;

a. Halkın Emek Partisi'nin Genel Başkanları, Genel Başkanvekili ve

Genel Sekreterlerinin çeşitli yerlerde ve tarihlerde yapmış oldukları

konuşmalarla, kimi gazetelerde çıkan açıklama ve bildirilerle; Anayasa'nın

Başlangıç'ı ile 2., 3., 14. ve 68. maddelerine ve Siyasi Partiler Yasası'nın 78.

maddesinin (a), (b) bentleri, 80. maddesi, 81. maddesinin (a), (b) bentlerine

aykırı açıklamalarda bulundukları,

79

b. Bu Parti'nin Siyasi Partiler Yasası'nın 103. maddesinde

öngörüldüğü biçim de aynı Yasa'nın 77-88. ile 97. maddeleri hükümlerine

aykırı eylem işlendiği bir mihrak durumuna geldiği ileri sürülerek 2820 sayılı

Siyasi Partiler Yasası'nın 101/b ve 103/1 madde ve fıkraları gereğince

kapatılmasına karar verilmesi istemidir (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993

tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı)..

Kapatma kararına dayanak olarak bazı konuşmalar yapılmıştır;

l- Eski Genel Başkan Fehmi Işıklar'ın beyanları

a) Halkın Emek Partisi Van il örgütünce 26.1.1991 tarihinde düzenlenen açılış

törenindeki konuşması

b) Halkın Emek Partisi Zeytinburnu (İstanbul) ilçe örgütünce 23.2.1992

tarihinde düzenlenen "Barış ve Özgürlük" toplantısındaki konuşması

c) Halkın Emek Partisi tarafından 21.3.1991 tarihinde İstanbul'da düzenlenen

"Nevruz Şenlikleri"ndeki konuşması

d) Halkın Emek Partisi İzmir il örgütünce 22.3.1991 tarihinde düzenlenen

eğlence gecesindeki konuşması

e) Halkın Emek Partisi Siirt il örgütünce 26.3.1991 tarihinde düzenlenen

toplantıdaki konuşması

f) Halkın Emek Partisi Şişli (İstanbul) ilçe örgütünce 8.5.1991 tarihinde

düzenlenen "Dersim Gecesi"ndeki konuşması

g) Halkın Emek Partisi Diyarbakır İl Örgütü Başkanı Vedat Aydın'ın

10.7.1991 tarihinde yapılan cenaze törenindeki konuşması

h) Halkın Emek Partisi Bursa İl Örgütünce 7.9.1991 tarihinde düzenlenen

eğlence gecesindeki konuşması

2- Genel Başkan Vekili Ahmet Karataş'ın beyanları

Halkın Emek Partisi'nin 15.12.1991 tarihinde yapılan 1. Olağanüstü Büyük

Kongresi'ndeki konuşması

3- Genel Başkan Feridun Yazar'ın beyanları :

a) 1-5 Şubat 1992 tarihli Sabah Gazetesi'nde yayımlanan beyanları

b) Halkın Emek Partisi Sakarya İl Örgütünün açılışı dolayısıyla 20.4.1992

tarihinde düzenlenen toplantıdaki konuşması

c) 1.6.1992 Tarihli Milliyet Gazetesindeki beyanları

B) Genel Sekreterlerin Beyanları :

l- İbrahim Aksoy'un beyanları :

a) Halkın Emek Partisi Van il örgütünce 21.3.1991 tarihinde düzenlenen

"Irkçılıkla Mücadele Günü"ndeki konuşması

80

b) Halkın Emek Partisi Fatih (İstanbul) ilçe örgütünce 25.5.1991 tarihinde

düzenlenen "Bahar ve Özgürlük" toplantısındaki konuşması

c) Halkın Emek Partisi Konya il örgütünün 18.5.1991 tarihinde yapılan

kongresindeki konuşması

2- Ahmet Karataş'ın beyanları

a) Halkın Emek Partisi İstanbul il örgütünce 1.3.1992 tarihinde düzenlenen

"Bütün Halklar Kardeştir, Katliama Son" mitingindeki konuşması

b) İmzalamak suretiyle içeriğine katıldığımı Ankara Devlet Güvenlik

Mahkemesi Cumhuriyet Savcılığındaki 16.4.1992 tarihli ifadesinde belirttiği

ve bu şekilde onun yazılı beyanı haline gelmiş olan 2.4.1992 tarihli "Birleşmiş

Milletler, Tüm Uluslararası Kurum ve Kuruluşlara Deklarasyondur" başlıklı

bildirge

c) Davalı parti ile ilgili olarak Siyasi Partiler Yasasının 106. maddesine göre

gönderilen belgelerin incelenmesinde; Genel Başkan, Genel Sekreter gibi sıfat

taşıyanların dışında kalan ve partinin taşra örgütlerinde görev almış üyelerin

veya onların oluşturdukları kurulların aynı nitelikteki beyanlarına,

yayınladıkları bildirilere ve sair eylemleri

gibi konuşma ve metinlerin hepsi Anayasa Mahkemesi Kararları’nda ulaşılır

olduğundan buraya aktarılmamıştır. Yine Anayasa Mahkemesi bu açıklama ve

tespitlerin ışığı altında davalı partinin genel başkanları, genel başkan vekili ve

genel sekreterlerinin yapmış oldukları konuşmalar incelendiğinde işlenen

temalar ve Siyasi Partiler Yasası'na aykırılık halleri şu şekilde çıkmaktadır

(Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar

Sayılı kararı)

İncelenen konuşma ve demeçlerde;

Türkiye Cumhuriyetinde sadece Türklerin var olduğunu kabul eden,

buna karşılık Türklerin dışında bütün etnik yapılan reddeden bir politikanın ve

bunun doğal sonucu olarak baskıcı, otoriter ve asimilasyoncu bir uygulamanın

benimsendiği, insan Hakları Evrensel Beyannamesinin imzalanmasının

durumda bir değişiklik meydana getirmediği,

Yetmiş yıldan beri uygulanan ve resmi ideoloji olarak adlandırılan red

ve inkar politikasına rağmen Kürt halkının mevcut olduğu söz konusu resmi

ideolojinin artık iflas ettiği, Kürt halkının dinamizminin yükseldiği, kendisini

her alanda ifade eden bir döneme girdiği, red ve inkar politikası

bırakılmadıkça Türkiye'nin özgürleşemiyeceği,

Demokrasinin önündeki en büyük engelin Kürt sorunu olduğu,

sorunun çözümünün barışçı ve demokratik ortamda tartışmak suretiyle

olabileceği, bu sorunun Kürtler ile Türklerin omuz omuza ve kardeşçe

çözecekleri, bu sorunu sadece Kürtlerin tartışamadığı, demokratik bir ortamda

özgürce tartışılmadan çağa, akla bilime uygun şekilde çözümlenmeden

Türkiye'de gerçek bir demokrasiden söz edilemiyeceği ve Türk halkının özgür

olamayacağı, bu sorun çözümlenmediği sürece, Türkiye'de demokrasiyi

81

kurmanın, ekonomik sosyal ve kültürel kalkınmayı sağlamanın mümkün

olmadığı,

Dış politikada ulusların eşit, özgür iradeye dayalı, yani ulusların kendi

kaderlerini tayin edici bir politikadan yana oldukları. Bu hakkın mutlaka

ayrılma anlamına gelmediği, özgürlük ve eşit iradeye dayalı birlikte yaşama

demek olduğu,

Kendi kaderini belirleme hakkının, her halk için olduğu kadar, Kürt

halkı için de tartışılmaz, vazgeçilmez, doğal bir hak olduğu, Birleşmiş

Milletler Örgütünü oluşturan devletlerin Kürtlerin yaşadığı tüm parçalarda

Kürt halkının yürüttüğü mücadeleye sessiz kalamayacakları, en kısa zamanda

Birleşmiş Milletler kapsamında bir Kürt konferansı toplanarak soruna adil,

uluslararası sözleşmelere uygun demokratik bir çözümün bulunması gerektiği,

Yeni bir Anayasa yapılarak bunun ışığında Kürt sorunu hakkında bir

mutabakat çalışmasının başlatılması, herkesin katılacağı ortak bir çözümün

bulunması, bu yeni Anayasada Kürtlerin varlığı kabul edilerek Türkler ile

Kürtlerin eşitliğine ve birliğine dayalı bir toplum düzeninin öngörülmesi

gerektiği, Kürt gerçeğinin eğitim yoluyla Türklerin ve Kürtlerin eşit haklı

birlik anlayışına uygun olarak benimsetilmesi gerektiği,

Halkın Emek Partisinin programında Kürt sorununun demokratik ve

siyasal yollarla çözümünü ilke olarak benimsedikleri; bütün halkların

kardeşliğini, eşitliğini ve özgürlüğünü savunan, onun Türkiye'nin tek kurtuluş

yolu olduğunu düşünen ve politikasını üreten parti oldukları (Anayasa


kararı).,

Diğer taraftan yine bu konuşma ve demeçlerde;

İlk defa içlerine sine sine içinde yer alabilecekleri, bizim

diyebilecekleri bir partinin doğduğu, partinin en çok ezilen, en çok sömürülen,

en çok baskı altında tu tulanların partisi olduğu, sömürülen, baskı altında

tutulan ve zulme uğrayan bir halk, yani Kürtler bu partiye sahip çıkıyorlarsa

Halkın Emek Partisinin bundan onur duya cağı, bütün bunlara rağmen partiye

Kürtlerin partisi deniyorsa demek ki en çok onların ezildiği, sömürüldüğü,

zulmedildiği, Kürtlerin en çok ezildikleri söyleniyorsa, Kürtlerinde partisi

olmaktan onur duydukları,

Ekonomik ve etnik özelliklerinden dolayı Türkiye'de en fazla

ezilenler Kürt halkı olduğundan, bunların ezilenlerin hakkını koruyan Halkın

Emek Partisi'ni desteklemelerinden daha doğal bir şeyin olamayacağı,

Türkiye'deki bütün etnik yapıların partisi oldukları, ifade edilmek

suretiyle, SPY. nın 78. maddesinin (b) bendine aykırı olarak davalı partinin

belli bir ırka mensup olanların ve hatta daha da ileri gidilip Türkiye

Cumhuriyetinde yaşayan "etnik yapı" şeklinde ifade ettikleri değişik kökenli

bireylerin bu kökenleri ısrarla ve her vesileyle vurgulanarak onların da partisi

olduğu ileri sürülmekte ve böylece parti bir yönüyle de ırk esasına

dayandırılmaktadır (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas

Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı)..

Davalı parti sorumlularının konuşma ve demeçlerinde;

82

Kürt halkının özgürlük tutkusundan hiç bir zaman vazgeçmediği,

daima onu kıskandığı, o yüzden de kültürünü ve ulusal değerlerini hep ayakta

tutmasını bildiği,

Kürtlere okumanın, yazmanın, Kürt kültürünü araştırmanın yasak

olduğu,

Kürt halkının Türkiye Cumhuriyeti'nin bütünlüğü içinde kendi ulusal

ve kültürel kimliğini korumak ve geliştirmek istediği, devleti ele geçirenlerin

inkarcı politikalarla Kürtleri eritmek istedikleri,

Kürt sorununun çözümü için öncelikle Kürt halkının kendi ulusal ve

kültürel kimliğini ifade edebilmesinin önündeki engellerin kaldırılması ve

geliştirilmesi olanaklarının yaratılması gerektiği,

Yeniden yapılacak bir Anayasada Kürtlerin dil, inanç ve kültür

özgürlükleriyle Kürtçe eğitimi, öğrenimi ve diğer haklarını kullanmalarına

olanak verecek yeni yasal düzenlemelerin topluma ve devlete benimsetilmesi

gerektiği,

Türkiye'de yaşayan emik kökeni, dili ve kültürü ne olursa olsun bütün

in sanların kendilerini, kendi dil ve kültürleriyle ifade edebilecekleri, eşit

koşullara ve gönül birliğine dayalı bir toplum yaratmak istedikleri,

Belirtilmek suretiyle de, 81. maddenin (b) bendine aykırı davranılmakta ve

Türk dili ve kültüründen başka bir dili ve kültürü korumak, geliştirmek

yoluyla azınlık yaratılarak ulus bütünlüğünün bozulması amacı güdülmektedir

(Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli, 1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar

Sayılı kararı)..

Sonuç olarakta;

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının 3.7.1992 günlü, SP.31.Hz.1992/59

sayılı iddianamesi'nde Halkın Emek Partisi'nin, Anayasa'nın Başlangıç'ına ve

2., 3., 14., 68. maddeleriyle 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 78., 80. ve

81. maddelerine aykırı olarak, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez

bütünlüğünü bozmayı amaçladığı ve Yasa'ya aykırı siyasi faaliyetlerin

mihrakı olduğu savıyla Siyasi Partiler Yasası'nın l0l/b ve 103. maddeleri

gereğince kapatılmasına karar verilmesi istenmekle gereği düşünüldü:

1. Davalı Siyasi Parti'nin 2820 sayılı Siyasi Partiler Yasası'nın 103. maddesi

gereğince kapatılması isteminin REDDİNE, OYBİRLİĞİYLE,

2. Halkın Emek Partisi'nin faaliyetlerinin Anayasa ile 2820 sayılı Siyasi Parti

ler Yasası'na aykırı olduğuna ve 2820 sayılı Yasa'nın 101. maddesinin (b)

bendi uyarınca davalı Parti'nin KAPATILMASINA, Yılmaz

ALİEFENDİOĞLU'nun karşıoyu ve OYÇOKLUĞUYLA,

3. Anayasa'nın 84. maddesi gereğince:

Eylemleri ve sözleriyle Parti'nin kapatılmasına neden olan Fehmi IŞIKLAR,

Feridun YAZAR, Ahmet KARATAŞ ve İbrahim AKSOY'dan halen

Milletvekili bulunanlarla, kapatma davasının açıldığı 3.7.1992 gününde Parti

üyesi diğer milletvekillerinin milletvekilliklerinin de, kapatma kararının

83

TBMM Başkanlığı'na tebliğ edildiği tarihte sona ereceğine, Yılmaz

ALİEFENDİOĞLU'nun "Bu maddenin uygulamaya ilişkin bulunduğu ve bu

konuda bir karar verilmesine yer olmadığı"; Mustafa GÖNÜL'ün ise

"Cezaların kişiselliği ilkesiyle bağdaşmaması nedeniyle Parti üyesi olan diğer

milletvekillerinin üyeliklerinin sona ermeyeceği" yolundaki karşıoyları ve

OYÇOKLUĞUYLA,

1. Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca

Hazine'ye geçmesine, OYBİRLiĞİYLE,

2. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, Milletvekilleri yönünden

TBMM Başkanlığı'na, yasal işlemler yönünden, 2820 sayılı Yasa'nın 107.

maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına

gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,

14.7.1993 gününde karar yerildi (Anayasa Mahkemesi 14.7.1993 tarihli,

1993/1 Esas Sayılı ve 1992/1 Karar Sayılı kararı).


Halkın Emek Partisi, 1993 yılında Anayasa Mahkemesi tarafından

kapatıldıktan sonra, 24 Eylül 1993 tarihinde AİHM’ne başvuruda

bulunmuşlardır. Başvurucular, HEP’in kapatılmasının Sözleşme’nin 11.

maddesinde koruma altına alınan örgütlenme özgürlüğünü ihlali olduğunu,

ayrıca 9. ve 10. maddelerin ihlal edildiğini; HEP’in siyasi görüşleri nedeniyle

kapatılmasının 14. maddedeki ayrımcılık yasağına aykırı olduğunu ve

Anayasa Mahkemesi’nde duruşmanın aleni yapılmamasının 6. maddenin

ihlali anlamına geldiğini iddia etmişlerdir.

Başvuruyu kabul edilebilir bulan Komisyon, Sözleşme’nin 11.

maddesinin ihlal edildiği, davanın ayrıca 9., 10. ve 14. maddeler bakımından

incelenmesine gerek olmadığı ve Sözleşme’nin 6. maddesinin ihlal edilmediği

yönünde bir rapor hazırlamıştır. Dava AİHM’ne 3 Haziran 1999’da intikal

etmiştir. AİHM, HEP’in kapatılmasına gerekçe oluşturan self-determinasyon

hakkı ve dilin (Kürtçe) tanınması vb taleplerin demokratik ilkelere aykırı

olmadığı kararına varmıştır Devletin temel ilkeleri ve toplumun genelinin

görüşlerine aykırı da olsa demokrasinin layıkıyla işlemesi bakımından,

toplumun geneli için çözüm üreten her görüşten siyasi grubun, siyasal

yaşamda rahatça yer alması gerekmektedir. AİHM, HEP’in Türkiye’deki

demokratik rejimi yıkma amacı taşıyan politikaları nedeniyle kapatılmasının

yeterince gerekçelendirilemediği görüşündedir. Ayrıca HEP’in siyasi

platformda başka görüşlere yer vermeyen bir rejim kurmak için ciddi bir

gücünün olup olmadığı (AİHM safhasından) önce tartışılmamıştır.

Ayrıca, HEP yöneticilerinin terörle mücadele eden silahlı kuvvetleri

kıyasıya, şiddetle eleştirmeleri, HEP’in şiddet kullanan bir silahlı grup

olduğuna delil teşkil etmemektedir.

AİHM bu bağlamda, hükümete getirilecek eleştirilerin, herhangi bir vatandaşa

karşı yapılacak eleştirilerden daha geniş olduğunu yinelemiştir. Demokratik

bir sistemde, hükümetin icraatları ve ihmalleri, yasama ve yargı yerleri,

basının ve kamuoyunun en sıkı takip ve tetkik etmesi gereken konulardır.

84

AİHM, HEP milletvekilleri ve yöneticileri tarafından silahlı kuvvetlerin

eleştirilmesinin, HEP’in taraftarlarının kaygıları doğrultusunda, silahlı

kuvvetlerin görevlerini yerine getirirken daha dikkatli olmalarını talep etme

dışında başkaca bir amaç taşıdığına ikna olmamıştır. HEP Türkiye’deki

demokratik rejimin yıkılmasını amaçlayan bir politika savunmadığına ve

siyasal amacına ulaşmak için şiddete başvurmayı meşru kabul etmediğine

göre, partinin kapatılmasında “toplumsal zorunluluk”tan söz edilemez.

AİHM’ne göre, siyasi partilerin kapatılması çok ağır ve ciddi

durumlarda uygulanması gereken bir yaptırımdır. HEP’in kapatılması ve

başvurucuların örgütlenme özgürlüğünün engellenmesi demokratik bir

toplumda zorunlu değildir. Sonuç olarak AİHM, 9 Nisan 2002 tarihinde

oybirliğiyle HEP’in kapatılmasının 11. maddenin ihlali olduğu kararına

varmıştır. AİHM, 11. maddenin unsurları olması nedeniyle davayı ayrıca 9.,

10. ve 14. Madde bakımından incelememiş; 6. maddeyi bu davada

uygulanamaz bulmuştur (Dinler; 2003; 164, 165).

6.DEMOKRASİ PARTİSİ DAVASI (16.06.1994)

Demokrasi Partisi (DEP), 7 Mayıs 1993 tarihinde İçişleri Bakanlığına vermiş

olduğu kuruluş dilekçesi ile siyasi parti olarak tüzel kişilik kazanmıştır. Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı, 2 Aralık 1993 tarihinde Anayasa Mahkemesi’ne sunmuş

olduğu iddianamesinde, DEP genel başkanının çeşitli konuşmaları ile partiye ait bir

bildirinin anayasanın ve SPK’nun çeşitli maddelerine aykırı olduğunu ileri sürerek,

SPK’nun 101. maddesinin (b) fıkrası uyarınca kapatılmasını talep etmiştir.


Davanın konusu; Demokrasi Partisi Genel Başkanı'nın 29.5.1993 tarihinde

Federal Almanya'nın Bonn; 15.8.1993 tarihinde Irak'ın Erbil kentlerinde yapmış

olduğu konuşmalarla Parti Merkez Yürütme Kurulu'nun "Demokrasi Partisinin Barış

Çağırısıdır" başlıklı bildirisinin, Anayasa'nın Başlangıc'ı, 2., 3., 14. ve 69. maddeleri

ile 2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. ve 81. maddelerinin (a) ve (b) bentlerine

aykırılığı ileri sürülerek anılan Parti'nin aynı Yasa'nın 101. maddesinin (b) fıkrası

uyarınca kapatılması istemidir.

Başsavcının iddianamesinde delil olarak gösterdiği ve parti genel

başkanı tarafından yapılan konuşmalarda şu sözler yer almaktadır: “...Sizler

ateşin ve güneşin çocuklarısınız. Size böyle hitap etmek zorundayım. Çünkü

Türkiye’de sizin adınızı anmak, sizin ülkenizin adını anmak daha da siyasi

partiler için kapatılma sebebidir. Elbette 70 yıllık inkar, soykırım, sürgün,

darağacı, kan, irin, gözyaşı, barut bizim ülkemizde birbirine karışmış,

85

analarımız ak süt yerine bizi gözyaşı ile emzirmişlerdir... Bugün burada özgür

bir ülke ve ulusal birlik için yürüyoruz...Kürt halkı artık düşürülmüş bir halk

değil, serhildanda başını dik tutan bir halktır. Demokrasi Partisi sizin

birliğinizin, sizin ulusal mutabakatınızın eseridir... Kürtler hep zindanı, inkarı,

sürgün ve ölümü yaşadılar. Bugün gelinen noktada Kürtlerin inkarı mümkün

değildir. Silahlı mücadele Kürt sorununu, Kürt ve Türk halkının önüne, dünya

kamuoyunun önüne koydu.

Bu sözlerin yer aldığı video kaseti “Kürdistan Ulusal Birlik

Yürüyüşü” adıyla başlamakta ve ilk başlarda PKK lideri Abdullah

ÖCALAN’ın yaptığı konuşmanın seslendirici tarafından anlatımı; yürüyüşe

katılan büyük kalabalığın PKK örgütü ile onun cephe ve silahlı gücünü ifade

eden ERNK ve ARGK’nin bayrak ve flamalarını taşımaları; bir sergide sarı,

kırmızı ve yeşil kıyafetlerle halk oyunları oynaması; kalabalığın Kürtçe ve

Almanca pankart taşıması ve “Yaşasın Apo”, “Yaşasın Kürdistan”,

“Liderimiz Abdullah Öcalan”, “Yaşasın PKK, KSK, PDK, KUK, RNK” gibi

sloganlar atması yer almaktadır. Konuşma ve görüntülerin yer aldığı bu

kasetle ilgili olarak, Genel Başkan Yaşar KAYA aleyhinde Ankara DGM

Başsavcılığı tarafından “devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü”nü

bozmaya yönelik propaganda yaptığı iddiasıyla 3713 sayılı TMK’nun 8/1.

maddesi uyarınca dava açılmıştır. KAYA, DGM Yedek Hâkimliği’ndeki

sorgusunda kasetteki konuşmaları kendine ait olduğunu belirterek; bu

görüşlerinin partisinin görüşü olduğu yönünde ifade vermiştir. (Dinler; 2003;

99, 100).

Sonuç olarak; Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı'nın 2.12.1993 günlü,

SP.52.Hz. 1993/55 sayılı iddianamesi'yle, Demokrasi Partisi'nin 2820 sayılı

Siyasî Partiler Yasası'nın 101. maddesi gereğince kapatılması istenilmekle,

gereği görüşülüp düşünüldü:

1. Demokrasi Partisi'nin, Genel Başkanı Yaşar Kaya'nın 29.5.1993 tarihinde

Federal Almanya'nın Bonn, 15.8.1993 tarihinde Irak'ın Erbil kentlerinde

yapmış olduğu konuşmalarının ve Parti Merkez Yürütme Kurulu'nun

"Demokrasi Partisi'nin barış çağrısıdır" başlıklı bildirisinin, Anayasa'ya ve

2820 sayılı Siyasî Partiler Yasası'nın 78. 81. maddelerinin (a) ve (b) bentlerine

aykırılığı nedeniyle anılan Yasa'nın 101. maddesinin (b) fıkrası gereğince

KAPATILMASINA, Yılmaz ALİEFENDİOĞLU'nun, "Merkez Yürütme

Kurulu Bildirisinin kapatma nedeni olmadığı" yolundaki karşıoyuyla ve esasta

OYBİRLİĞİYLE,

2. Anayasa'nın 84. maddesinin son fıkrası gereğince Demokrasi Partisi'nin

kapatılmasına ilişkin davanın açıldığı 2.12.1993 gününde Parti üyesi olan

milletvekilleri Ahmet TÜRK, Ali YİĞİT, Sırrı SAKIK, Leyla ZANA, Hatip

DİCLE, Sedat YURTDAŞ, Selim SADAK, Orhan DOĞAN, Zübeyir

AYDAR, Naif GÜNEŞ, Mahmut KILINÇ, Remzi KARTAL ve Nizamettin

TOĞUÇ'un milletvekilliklerinin kapatma kararının Türkiye Büyük Millet

Meclisi Başkanlığı'na tebliğ edildiği tarihte sona ermesine; Haşim KILIÇ'ın

"Mahmut ALINAK, Muzaffer DEMİR, Mahmut UYANIK ve Mehmet Emin

SEVER'in de kapatma davasının açıldığı tarihte Parti üyesi milletvekilleri

olduklarından bunlarında millet vekilliklerinin sona ermesi gerektiği"; Yılmaz

ALİEFENDİOĞLU'nun ise "fıkranın bu bölümünün uygulamaya ilişkin

bulunduğu ve bu konuda bir karar verilmesine yer olmadığı" yolundaki

karşıoyları ve OYÇOKLUĞUYLA,

86

3. Davalı Parti'nin tüm mallarının 2820 sayılı Yasa'nın 107. maddesi uyarınca

Hazine'ye geçmesine OYBİRLİĞİYLE,

4. Gereğinin yerine getirilmesi için karar örneğinin, milletvekilleri yönünden

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'na, yasal işlemler yönünden 2820

sayılı Yasa'nın 107. maddesine göre Başbakanlığa ve ayrıca Yargıtay

Cumhuriyet Başsavcılığı'na gönderilmesine, OYBİRLİĞİYLE,

16.6.1994 gününde karar verildi. (Anayasa Mahkemesi 16.6.1994 tarihli,

1993/3 Esas Sayılı ve 1994/2 Karar Sayılı kararı).


Türk Anayasa Mahkemesi tarafından 16 Haziran 1994 tarihinde

kapatılan DEP, 23 Ağustos 1994’te AİHK’na başvuruda bulunmuştur.

Komisyon 2 Eylül 1996’da başvuruyu kabul edilebilir bularak, davayı 1

Kasım 1999 tarihinde AİHM’ne taşımıştır. Başvuru sahipleri, DEP’in

kapatılmasının ve üyelerinin siyasi faaliyetlerden men edilmesinin,

Sözleşme’nin 9., 10. ve 11. maddelerine aykırı olduğunu öne sürmüşlerdir.

Ayrıca, DEP siyasi görüşlerinden dolayı yasaklandığından, sözleşmenin 14

maddesinde yer alan ayrımcılık yasağı ile 6 maddedeki adil yargılanma hakkı

ihlal edilmiştir.

AİHM, Anayasa Mahkemesi’nin DEP’i program ve tüzüğünün

Anayasa ve SPK’ na uygun olap olmadığını denetlemediğini ve partiyi

yayımladığı bildiri ile konuşmaları (yani eylemleri) dayanak yaparak

kapattığını tespit etmiştir. Ancak, DEP’ in eylem ve amaçları demokratik

ilkelere aykırı değildir. Ayrıca partinin kapatılmasına neden olan bildiri ile

konuşmalarda Kürt kimliğinin tanınmaması ve devletin Kürt kökenli

yurttaşlara yönelik kötü politikaları eleştirilmektedir. Bu demokrasinin temel

prensiplerine aykırılık teşkil etmediği gibi, demokrasinin iyi çalışması

bakımından, devletin temel ilkelerine ve toplumun genelinin düşüncelerine

aykırı fikirlerin ve toplumsal önerilerin ortaya konması önem taşımaktadır.

Üstelik AİHM, Türk Hükümeti’nin, DEP’in otonomi veya ayrılık isteyen

fikirlerini terörist eylemleri desteklemekle eşdeğer olduğu yönündeki

iddialarını inandırıcı bulmamıştır. Bu açıdan, Türk Anayasa Mahkemesi

partinin kapatılmasında, DEP’in Tür demokrasisinin yıkmak çabası içinde

politika yaptığını gösteren yeterli bir gerekçe ortay koyamamıştır.

Ayrıca, DEP’in siyasal arenadaki diğer aktörleri saf dışı bırakacak bir

siyasal sistem kurmak isteme ihtimali söz konusu değildir. AİHM, DEP’in

siyasal faaliyetlerini hukuk ve demokratik ilkeler içinde yürütüp

yürütmediğini, liderlerinin siyasal araç olarak şiddet kullanmayı savunup

savunmadıklarını veya Türk Hükümeti’nin öne sürdüğü gibi etnik düşmanlığı,

isyanı ve şiddeti tahrik olup olmadığını incelemiştir.

Genel başkanın Bonn’da yaptığı konuşmada ile parti merkezinin

yayımladığı bildiride Hükümetin mevcut uygulamalarını çok şiddetli

eleştiriler bulunmakla birlikte; bunlarda siyasal amaçlara ulaşmak için şiddet

87

kullanmayı açıkça destekleyen veya uygun ulan herhangi bir unsur

bulunmamaktadır. AİHM, Türk Hükümeti’ne yönelik bu eleştirileri çok

şiddetli bulmakla birlikte, bu DEP’in şiddet eylemlerine karışmış silahlı

gruplara eşdeğer olduğuna delil oluşturmaz. AİHM, partinin yaptığı bu

açıklamaların, seçmenlerine yönelik bir sesleniş görevinden öte bir amaç

taşıdığı konusunda ikna olmamıştır. Sonuç olarak, Bonn’da yapılan konuşma

ile partinin yayımladığı bildiri, partinin kapatılması için “toplumsal bir

zorunluluk” teşkil etmemektedir.

Partinin eski genel başkanı tarafından Irak’ta yapılan konuşmaya

gelince, AİHM burada üç mesajın ortaya konduğunu tespit etmiştir: 1-

bağımsız bir Birleşik Kürdistan devletinin kurulması arzulanmaktadır. 2- Türk

Silahlı Kuvvetleriyle PKK arasındaki çatışmalar, Kuzey Kürdistan’ın

bağımsızlığı ve burada bir Kürt Devletinin kurulması amacını taşıyan bir

savaş olarak değerlendirilmektedir. 3- DEP’in siyasal muhalefeti (hasımlığı),

Türk hükümeti tarafından kesinlikle kabul edilemez. AİHM, bunlardan

ikincisi ve üçüncüsün siyasal araç olarak güç kullanmayı uygun bulma ve güç

kullanmaya çağırma anlamına geldiğini göz önünde bulundurmaktadır. Bu

konuşmadaki sözler, söylendiği koşullarda Kürt kökenli halka düşman olarak

tanıtılan kimselere karşı derin bir düşmanlık yaratmaya muktedirdir. Burada

şiddete başvurmanın, düşmandan özgürlüğü elde etmek için meşru ve de

gerekli gösterildiği ortaya çıkmaktadır. AİHM, bu konuşmaya karşı

uygulanan yaptırımın “toplumsal zorunluluktan” kaynaklandığı kararına

varmıştır.160

Ancak, konuşmacı aleyhinde cezai kovuşturma yapılmıştır ve

konuşmacı zaten cezalandırılmıştır. Konuşma değerlendirildiğinde ortaya şu

çıkmaktadır. Bu, partinin eski genel başkanı tarafından yapılan tek bir

konuşmadır. Türkçe’den çok ayrı bir dilde ve Türkiye il doğrudan ilgisi

olmayan (bu ülkede yaşamayan) bir kitleye yapılmıştır. Dolayısıyla

Türkiye’nin “ulusal güvenliği”, “kamu düzeni” ve “toprak bütünlüğü”

açısından çok sınırlı bir tehlike taşımaktadır. Buna bağlı olarak AİHM, bu

konuşmayı bir siyasi partinin kapatılması ile sonuçlanacak genel bir ceza

verilmesini haklı kılmak için tek başına yeterli bulmamaktadır. Bu nedenle,

DEP’in yalnızca Irak’ta yapılan bir konuşma nedeniyle kapatılması,

amaçlanan hedef ile orantısızdır. Sonuç olarak, DEP’in kapatılması

“demokratik toplum için zorunluluk” teşkil etmemekte ve Sözleşme’nin 11.

maddesinin ihlalidir. Karar Türk Hakim Feyyaz GÜLCÜKLÜ’nün kısmi

karşıoyu dışında oybirliği ile verilmiştir.

AİHM, 11. maddenin unsurları olması nedeniyle davayı ayrıca 9. ve

10. maddebakımından incelememiş; 6. maddeyi bu davada uygulanamaz

bulmuştur. (Dinler, 2003; 165,166).

88

SONUÇ

Siyasi partiler modern demokrasinin vazgeçilmez bir unsuru olduğu kadarda

serbest bir biçimde faaliyet gösterebilmesi gereklidir. Siyasi partiler genelde bir

ideoloji etrafında birleşmiş insanların örgütlenmelerinin sonucu olarak ortaya

çıkarlar. Bir toplumda demokrasinin varlığından söz edebilmek, o toplumda ifade

özgürlüğünün genişliği ve onun paralelinde örgütlenme özgürlüğünün genişliği ile

yakından ilgilidir.

Demokratik bir ülkede bir ideoloji, fikir, düşünce etrafında birleşerek siyasi

parti kuran insanların aynı zamanda adil ve serbest bir ortamda yarışabilmeleri

gereklidir. Demokratik sistemde böyle serbestliğin olması hem halkın siyasete

katılımını arttırmış olacak, hem de halkın kendisini yönetmesi için aracı kurumlar

olan siyasi partileri seçme hakkını tanımış olacaktır.

Siyasi partilerin varlığı bugün sadece ülkemizde değil, birçok ülkede

Anayasal güvence altına alınmıştır. Özellikle 2. Cihan Harbi’nden sonra siyasi

partiler Anayasal güvence ile yerini sağlamlaştırmış ve getirilen serbest seçim hakları

ile demokratikleşme yolunda önemli araçlar haline gelmiştir. Tabi sadece anayasal

güvence veya serbest seçim hakkı ile demokrasinin sağlanması mümkün değildir.

Gerçek demokrasinin varlığından söz edebilmek için farklı ideolojilere ait siyasi

partilerin kurulmasına da izin verilmeli ve bunların baskı altında olmaması

gereklidir.

Türkiye’de ise siyasi partiler her demokratik ülkede olduğu gibi Anayasal

Güvence altına alınmıştır. Bugün siyasi partiler daha önce de belirttiğimiz gibi 1982

Anayasası’nın 68 ve 69. maddeleri ve 2820 Siyasi Partiler Kanunu’nca

düzenlenmiştir. Siyasi partiler Anayasa tarafından güvence altına alınmış olmasına

rağmen, siyasi partilerin hangi durumlarda kapatılacağı yine Anayasa’da belirtilmiş

ve bu görev Anayasa Mahkemesince uygulanmaktadır.

Türk Anayasası’nda siyasi partiler hakkında kısıtlayıcı hükümler bulunmakta

ve bu hükümler Demokrasinin varlığının sorgulanmasına sebep olmuştur. Türkiye’de

siyasi partiler tarihi açısından baktığımızda, siyasi partilerin kapatılması sadece

89

Anayasa Mahkemesi yoluyla yapılmamış gerek Askeri Vesayet rejimi tarafından,

gerekse Askeri Mahkemeler tarafından birçok kez kapatılmıştır.

Siyasi partilerin kapatılması rejimi Türkiye Cumhuriyeti’nde aslında çok

vakit geçmeden uygulanmaya başlamıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında gerek iktidar

baskısı, gerekse askeri baskılar tarafından kendini fesheden partiler mevcuttur.

Örgütlenme Hürriyeti bakımından incelediğimizde Türkiye Cumhuriyet’i hiçbir

zaman serbest bir alan olmamış, Cumhuriyet Tarihi’nin her aşamasında ihlal

edilmiştir ve günümüzde hala ihlal edilmektedir.

Örgütlenme hürriyeti sadece siyasi parti kurulmasının önünü açmakla

olmamakta daha sonrasında bu partilerin varlığının garanti edilebilmesini de

kapsamaktadır. Anayasa Mahkemesi sadece siyasi partilerin kapatılmasına karar

vermekle kalmıyor, kişilere de siyasi yasaklar getirebilmektedir.

Özellikle 1982 Anayasası’nın yürürlüğe girmesiyle Anayasa Mahkemesi

tarafından siyasi partilerin kapatılması birçok kez yinelenmiş bir eylem olmuştur.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel başvuru yollarının açılması ile beraber

Türkiye aleyhine birçok kez karşı dava açılmıştır. Öyledir ki Mehmet Turhan hoca

durumu şu şekilde yorumlamıştır;

“Belirtilmesi gereken AİHM'nin parti kapatma konusunda oluşmaya başlayan

içtihadı Türkiye'deki parti kapatma davalarına dayanmakta olduğudur. Avrupa İnsan

Hakları Mahkemesi sanki Anayasa Mahkemesinin kararlarım temyizen inceleyen bir

mahkeme kimliğine bürünmüştür. Bu durum Anayasa Mahkemesi tarafından da

kabul edilmiş gibidir. Anayasa Mahkemesi parti kapatma kararlarının eninde

sonunda AİHM'ne gideceğini bildiğinden kararlarında AİHS'ne atıflar yapmakta ve

kapatma karanın ne denli bu Sözleşmeyle uyum içinde olduğunu vurgulamaktadır.

Ayrıca şu da belirtilmelidir ki, Avrupa Mahkemesinin içtihatlarının oluşumunda

esasta bizdeki parti kapatmalarının yer alması Türkiye'de parti kapatmaların ne denli

fazla olduğunu göstermektedir. Türkiye başka hiçbir demokratik ülkede

görülemeyecek ölçüde fazla sayıda parti kapatmaktadır. Kuşkusuz bu sağlıklı bir

demokrasinin göstergesi sayılamaz” (Turhan; 2002, 146).

90

Türkiye AİHM’nce birçok davada mahkûm edilmiş ve tazminat ödemek

zorunda bırakılmıştır. Sayın Turhan hocanın da belirttiği gibi AİHM, siyasi partilerin

kapatılması ile ilgili davalarda sanki bir iç hukuk merciiymiş gibi birçok kez bu

davalarda yer almıştır. Türkiye bu davalardan sadece Refah Partisi davasında haklı

görülmüş geri kalan bütün davalarda mahkûm edilmiştir.

Anayasa mahkemesinin verdiği kararlar incelendiğinde genellikle laiklik ve

devletin bölünmez bütünlüğü konularında kapatma kararı sıkça verilmiştir. Bu

kararlar dikkate alındığında Anayasa Mahkemesi’nin hala 1923 yılının ve Kemalist

düşüncenin etkisi altında olduğunu görmek pekte zor olmayacaktır.

Türkiye’de Demokrasi’nin varlığından söz edebilmek için İfade özgürlüğü ile

birlikte örgütlenme özgürlüğünün önünde ki Anayasa Mahkemesi’nin bu engellerinin

kaldırılması bir zorunluluktur. Tarihsel süreçte bize göstermektedir ki Anayasa

Mahkemesi, Türkiye aleyhinde verilen onca karara rağmen AİHM’ kararlarını

dikkate almamaktadır. Türkiye’de demokrasinin devamını sağlamak için iç hukuk,

verilen kararlar incelenerek AİHS’ye uygun hale getirilerek aradaki farklılıklar

giderilmelidir.

91

KAYNAKÇA

Abdulhakimoğulları, E. (2000). Türkiye'de Siyasi Partilerin Kapatılması Rejimi. Sakarya:

Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

AKARTÜRK, E. A. (2008). Avrupa Hukukuna Uyum Süreci Açısından Türk Hukukunda

Siyasi Parti Yasakları. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi.

Akatürk, E. A. (2008). Avrupa Hukukuna Uyum Süreci Açısından Türk Hukukunda Siyasal

Parti Yasakları İki Yanı Keskin Bıçak: Demokrasilerde Partiler Kapatılabilir mi?

İstanbul: Yeditepe Üniversitesi.

Akay, S. (2009). Etkili Bir İnsan Hakları Mekanizması İçim: Aihs Sisteminde Hükümlerin

İcrasının Denetimi. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 117-134.

Akıllıoğlu, T. (2006). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

İçtüzüğü Başvuru Bilgileri). Ankara: İmaj Yayıncılık.

Avrupa Konseyi. (2014). 2014 tarihinde www.avrupakonseyi.org.tr adresinden alındı

Aydın, M. (tarih yok). ''Bölünmez Bütünlük İlkesine'' Aykırılık Nedeniyle Yasaklanan

Siyasal Partilerin Yasaklanma Kararlarının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine

Uygunluğu. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 138-154.

Aykol, H. (2009). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatmanın Tarihi. Ankara: İmge Kitapevi.

Batum, S. (1993). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Anayasal Sistemine Etkiler.

İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi.

Bozdağ, M. (2004). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

Bölügiray, N. (1999). 28 Şubat Süreci. İstanbul: Tekin.

Bulut, N. (2000). Siyasal Parti Yasakları ve Son Anayasa Değişiklikleri Çerçevesinde

Odaklaşma Olgusunun Kriterleri. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,

535-562.

COE. (2014). 2014 tarihinde www.coe.int adresinden alındı

Coşkun, B. A. (2008). Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma ve Avrupa Örnekleri. Memleket

SiyasetYönetim, 138-152.

Cumhuriyet Halk Partisi. (2014). 2014 tarihinde www.chp.org.tr adresinden alındı

Çağlar, B. (tarih yok). Anayasa Mahkemesi Kararlarında 'Demokrasi'. 57-127.

Çalmuk, F. (2001). Erbakan'ın Kürtleri: Milli Görüş'ün Güneydoğu Politikası. İstanbul:

Metis.

Çam, E. (1997). Siyaset Bilimine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Siyasal Bilimler.

Doğru, O. (2010). Anayasa ile Karşılaştırmalı İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve

Mahkeme İçtüzüğü. İstanbul: On İki Levha.

92

Dokuz Eylül Üniversitesi. (2014). 2014 tarihinde http://kisi.deu.edu.tr//gurcan.bozkir/

adresinden alındı

Duverger, M. (1986). Siyasi Partiler, Çev. Ergun Özbudun. İstanbul: Bilgi Yayınevi.

Erdoğan, M. (2000). İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku. Ankara: Orion Kitabevi.

Ermumcu, O. (2006). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 11. Maddesinin Tahlili. Türk

Hukuku Enstitüsü, 1-13.

GÖLCÜKLÜ, A. Ş.-F. (2011). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması Avrupa

İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama YöntemiA. Şeref GÖZÜBÜYÜK -

Feyyaz GÖLCÜKLÜ. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.

Gözler, K. (2014). Anayasa Hukukuna Giriş. Bursa: Ekin.

Işık, H. M. (2012). Anayasa Mahkemesi Kararlarında Devletin Resmi İdeolojisi (Siyasi Parti

Kapatma Kararlarının İçerik Analizi). Ankara: Adalet Yayınevi.

Kaboğlu, İ. Ö. (2000). Anayasa ve toplum. Ankara: İmge.

Kapani, M. (1999). Politika Bilimine Giriş. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Karagöz, K. (2006). İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Parti Kapatma Davaları

ve Refah Partisi Kararının Venedik Komisyonu Raporları Doğrultusunda

Değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi DErgisi, 311-348.

Kaya, N. (2011). Türkiye'de Azınlık Haklarını Savunan Grupların Örgütlenme Özgürlüğü.

Copenhagen: Avrupa-Akdeniz İnsan Hakları Ağı(EMHRN).

Kaynar, M. K. (2007). Cumhuriyet Dönemi Siyasi Partileri 1923-2006. Ankara: İmge

Kitabevi.

Kışlalı, A. T. (2007). Siyaset Bilimi. Ankara: İmge Kitabevi.

Koçak Mustafa, Siyasal Partiler ve Türkiye’de Siyasi Parti Yasakları, Turhan, Ankara,. (tarih

yok).

Küçük, A. (2005). Siyasi Partilere İlişkin Yasaklamalar. Ankara: Asil Yayınları.

Mert, Y. L. (2008). Cumhuriyet Döneminde Kapatılan Siyasi Partiler . Ankara: İklim

Yayınevi.

Metinleri, A. H. (Süheyl Batum). Anayasa Hukukunun Temel Metinleri. Ankara: 1993.

Özbudun, E. (1993). Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı. Ankara: Bilgi.

Özbudun, E. (2001). Anayasa Hukuku. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.

Özdemir, H. (2012). Demokrat Parti (DP) ile Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP)'nin

Karşılaştırmalı Tarihsel Analizi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 188-209.

Perinçek, D. (2008). Anayasa ve Partiler Rejimi. Türkiye'de Siyasi Partilerin İç Düzeni ve

Yasaklanması. İstanbul: Kaynak Yayınları.

(1998). Refah Partisi kapatma davası: İddianame, Esas Hakkında Görüş, Savunma,

Gerekçeli Karar. İstanbul: Kaynak.

93

Resmi Gazete. (2015). http://www.resmigazete.gov.tr/ adresinden alındı

Sağlam, F. (1999). Siyasal Partiler Hukukunun Güncel Sorunları. İstanbul: Beta Basım

Yayın.

Şahin, A. (2010). İnsan Hakları Hukukunda Siyasal Parti Özgürlüğü ya da AİHM'nin 30

Haziran 2009 Tarihli "Batasuna Kararı"nı Yeniden Düşünmek. Ankara Üniversitesi

SBF Dergisi, 136-174.

Şimşek, E. (2007). Anayasa Mahkemesi Kararları Çerçevesinde Türkiye'de Siyasi Partilerin

Kapatılması Rejimi ve Demokrasi İlkesi Açısından Değerlendirilmesi. Tokat:

GaziOsmanPaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Şimşek, M. (2009). Seçimler ve Siyasi Partiler Mevzuatı. Ankara: Hukuk Yayınları Dizisi.

Taşar, M. (1997). Refah Partisi Gerçeği. Ankara: Irmak.

Telli, K. (2012). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Bağlamında Siyasi Partiler Rejimi.

Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Teziç, E. (2008). Anayasa Hukuku. Ankara: Beta Basın Yayım.

Turhan, M. (2002). Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Siyasi Parti Kapatma Davaları.

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 130-150.

Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2014). 2014 tarihinde www.tbmm.gov.tr adresinden alındı

(1998). Türkiye İnsan Hakları Raporu . Ankara: Türkiye İnsan Hakları Vakfı.

Uygun, O. (1998). Siyasi Partilerin Kapatılması Rejiminin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi

Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Aylık Aktüel Hukuk Dergisi, 256-272.

Wikipedia. (2014). 2014 tarihinde tr.wikipedia.org adresinden alındı

Yargıtay. (2015). http://www.yargitay.gov.tr/ adresinden alındı

Zaman Gazetesi. (2014). 2014 tarihinde www.zaman.com.tr adresinden alındı

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Perspektifinde Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma Rejimi

Documents

Transcript of Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Perspektifinde Türkiye'de Siyasi Parti Kapatma Rejimi