Post on 21-Jan-2023
NA RUBIEŻY KULTURBADANIA NAD OKRESEM NEOLITU
I WCZESNĄ EPOKĄ BRĄZU
pod redakcjąUrszuli Stankiewicz i Adama Wawrusiewicza
INSTYTUCJA KULTURY WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO
BIAŁYSTOK 2011
© Copyright by Muzeum Podlaskie w Białymstoku
2011 Poland
Redakcja:
Urszula Stankiewicz
Adam Wawrusiewicz
Recenzent:
prof. dr hab. Marzena Szmyt
Tłumaczenia na język angielski:
Urszula Kurzątkowska
Marina Lakiza
Irina Litvinenko
Maria Muczko
Sabina Siemaszko
Korekta:
Marek Ławnicki
Opracowanie grafi czne, skład i łamanie:
Szczepan Żywno
Projekt okładki:
Jacek Chańko
Okładka:
Naczynie neolityczne z Wojd, woj. podlaskie
(zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) – fot. P. Męcik
Wydawca:
Muzeum Podlaskie w Białymstoku
Ratusz, Rynek Kościuszki 10, 15 - 426 Białystok
tel. 85 742 14 73, tel./fax 85 742 14 40
e-mail: muzeum@muzeum.bialystok.pl
ISBN 978-83-87026-05-9
Druk:
ul. Kleeberga 14B, 15-691 Białystok, tel. 85 868 40 46
SPIS TREŚCI
Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
CZĘŚĆ I
OKRES NEOLITU I WCZESNA EPOKA BRĄZU W POLSCE PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ
I NA TERENACH SĄSIEDNICH W PERSPEKTYWIE UJĘĆ SYNTETYZUJĄCYCH
Adam WawrusiewiczOkres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podlasiu. Stan i perspektywy badań . . . . . . . . . . . 13
Jerzy Libera, Halina TarasEpoka neolitu i początki epoki brązu na Polesiu Lubelskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Эдвин ЗальцманСеверо-восточное побережье Вислинского залива в эпоху неолита и раннего
бронзового века (вопросы хронологии и культурной принадлежности) . . . . . . . . . . . . 55
CZĘŚĆ II
STUDIA NAD WYBRANYMI ZJAWISKAMI KULTUROWYMI W NEOLICIE POLSKI
PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ I TERENÓW SĄSIEDNICH
Stanisław KukawkaKultura Narva i kultura ceramiki grzebykowej w Polsce północno-wschodniej. . . . . . . . . . . 69
Міхал ЧарняўскіНёманская неалітычная культура ў Беларусі: генезіс і эвалюцыя . . . . . . . . . . . . . . . 77
Bartosz Józwiak, Sylwia Domaradzka Studia nad osadnictwem społeczności subneolitycznych w Polsce północno-wschodniej.
Zarys problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Ігар ЯзэпенкаХраналогія і перыядызацыя днепра-данецкай культуры ў Падняпроўі Беларусі . . . . . . . . 103
Marcin Białowarczuk, Joanna GawrońskaKultura amfor kulistych w przemianach późnego neolitu i wczesnej epoki brązu
w północno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
CZĘŚĆ III
LOKALNE I DALEKOSIĘŻNE KONTAKTY SPOŁECZNOŚCI WCZESNOAGRARNYCH
Marta SiewiarynMłodszy neolit naddunajski na ziemi chełmińskiej.
Obszar peryferyjny czy integralna część niżowych ugrupowań wstęgowych? . . . . . . . . . . . 121
6 Na rubieży kultur • Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu
Małgorzata Rybicka, Aleksandra SznajdrowskaPrzyczynek do badań relacji między kulturami wczesnoagrarnymi a subneolitycznymi na
Niżu Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Witold GumińskiImporty i naśladownictwa ceramiki kultury brzesko-kujawskiej i kultury pucharów
lejkowatych na paraneolitycznym stanowisku kultury Zedmar – Szczepanki na Mazurach . . . . . 149
Agnieszka Czekaj-Zastawny, Jacek Kabaciński, Th omas TerbergerRelacje łowiecko-zbierackich społeczności z Dąbek z kulturami neolitycznymi Europy środkowej . 161
Andreas KotulaGIS-gestützte Analyse des steinzeitlichen Moorfundplatzes Dąbki 9 – erste Ergebnisse
zu Stratigraphie und Fundverteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
CZĘŚĆ IV
PRZEMIANY KULTUROWE W OKRESIE SCHYŁKOWEGO NEOLITU
I POCZĄTKACH EPOKI BRĄZU W ŚWIETLE NOWYCH DANYCH ARCHEOLOGICZNYCH
Aleksander KośkoZ badań nad kontekstem kultur wczesnobrązowych strefy pontyjskiej w rozwoju
społeczności środkowoeuropejskich obszaru dorzecza Wisły w III tys. BC . . . . . . . . . . . . . 183
Вадзім Лакіза Новыя помнікі неаліту і бронзавага веку Беларускага Панямоння ў зонах
новабудоўляў. Πапярэднія вынікі даследаванняў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Мікола КрывальцэвічНовыя вынікі даследавання позняга неаліту – пачатку эпохі бронзы ў Заходнім Палессі . . . 207
Максiм ЧарняўскіПаўночнабеларуская культура ў святле новых дадзеных (па матэрыялах
даследавання паселішчаў Крывінскага тарфяніка, 2000–2010 гг.) . . . . . . . . . . . . . . . 219
Алег ТкачоўПапярэднія вынікі археалагічных даследаванняў помнікаў каменнага і бронзавага
вякоў на тэрыторыі белавежскай пушчы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
CZĘŚĆ V
TRZCINIECKI KRĄG KULTUROWY JAKO SYNTEZA TRADYCJI
WSCHODU I ZACHODU EUROPY
Jan DąbrowskiCykl kultur Trzciniec – Komarów – Sośnica. Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Przemysław MakarowiczMiędzy Wschodem i Zachodem Europy. Społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego
jako wspólnota pogranicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Alena Kaleczyc, Witali MichalczukMikroregion Motolski (Polesie Zachodnie) w perspektywie procesów interstadium epok
neolitu i brązu. Ujęcie genezy horyzontu trzcinieckiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Jacek GórskiPrzejawy oddziaływań zakarpackich na terenie grupy podlasko-mazowieckiej kultury trzcinieckiej. 279
Lech PawlataKurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
7Spis treści
CZĘŚĆ VI
OKRES NEOLITU I POCZĄTEK EPOKI BRĄZU W PERSPEKTYWIE
WYBRANYCH ŹRÓDEŁ ARCHEOLOGICZNYCH
Marek ZalewskiO potrzebie i możliwościach badań nad wydobyciem krzemienia w pradziejach na Podlasiu . . . . 297
Галина Поплевко Результаты трасологического исследования материалов неолитической стоянки
Старые Войковичи 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Agnieszka DziedzicSiekierki krzemienne z kolekcji Wandalina Szukiewicza z miejscowości Kaszety
w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Maria RóżańskaZbrojniki kultury Zedmar na przykładzie stanowisk Dudka 1 i Szczepanki 8 na Mazurach . . . . . 333
Łukasz KamińskiWschodnie i zachodnie elementy w krzemieniarstwie kultury Zedmar na przykładzie
stanowiska Szczepanki 8 na Mazurach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
Szymon Kalicki, Aliaksandra ZuyevaNowe narzędzia górnicze z terenu prehistorycznej kopalni krzemienia w Krasnym Siole, Białoruś . 353
Karolina BugajskaOzdoby z grobów łowców (mezolit, paraneolit) – Mazury w kręgu wschodnim czy zachodnim? . . 359
Agnė Čivilytė Najnowsze aspekty badań nad zagadnieniem użytkowania siekierek brązowych
w archeologii krajów bałtyckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Марыянна Кулькова, Анжела РазлуцкаяСклад і тэхналогія вырабу неалітычнай керамікі паселішча Старыя Войкавічы I
на Беларускім Панямонні . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
Aleksander Kośko, Jerzy Libera, Wiktor Kłoczko, Mikołaj Krywalcewicz Atlas Insygniów Litycznych. Koncepcja projektu ewidencji kamiennych i krzemiennych
przedmiotów prestiżowych na obszarze Bałtycko-Pontyjskiego Międzymorza . . . . . . . . . . . 393
Kurhany korycieńskie odkryto i zarejestrowano
na początku lat 70. XX w. Wpisane zostały wówczas
do Rejestru Zabytków skupiska kopców, tworzących
stanowiska 1 i 2, znajdujące się po obu stronach żwi-
rowni1 (ryc. 1 B). Kolejno prowadzone prospekcje
terenowe nie przyniosły odkrycia zabytków rucho-
mych. W 1991 r., w trakcie inwentaryzacji stanowisk
metodą Archeologicznego Zdjęcia Polski, odkryto
następne skupiska kurhanów położone w sąsiedztwie
znanych już obiektów2. Wyodrębnione stanowiska
kurhanowe znajdują się na obszarze czterech oddzia-
łów leśnych podlegających leśnictwu Bajraki w Nad-
leśnictwie Rudka. Pod względem administracyjnym
teren zabytkowy stanowi część gruntów wsi Koryciny
i obejmuje przestrzeń ponad 5 ha, a związany jest ze
strefą dorzecza rzeki Nurzec (ryc. 1 A). Konieczność
objęcia obiektów ustawową ochroną była powodem
przeprowadzenia badań wykopaliskowych [Pawlata
2009; 2010]. Przebadano dwa kurhany: nr 1 położony
na wschodnim skraju stan. 5, i w obrębie stan. 6 kopiec
nr 2 – o zniszczonym nasypie, w którym znaleziono
fragment naczynia KT3.
Kurhan nr 1 (ryc. 2: 1) znajdował się na wschod-
nim skraju skupiska kopców tworzących przestrzeń
wyodrębnionego stanowiska nr 5. Średnica nasypu
u podstawy wynosiła około 600 cm, a wysokość sięgała
– 65 cm. Obiekt został naruszony przez korzenie kilku
drzew. Pod warstwą współczesnego humusu znajdo-
wał się płaszcz kurhanu. Na granicy żwirowatego, jas-
nożółtego calca, wyodrębniono ciemniejszą warstwę.
Miała ona grubość do 10 cm i zalegała centralnie niere-
gularnym płatem o wymiarach 200 x 180 cm. Jej zasięg
ograniczały od północy i południa dwa niezbyt regu-
larne obiekty rowkowe (nr 1 i 2). Zostały one w znacz-
nej części zniekształcone przez korzenie drzew. W pla-
nie obiekty miały długość 285 i 330 cm, szerokość od
20 do 100 cm, a głębokość około 10 cm. Dna obu row-
ków znajdowały się na tej samej głębokości. Wypełni-
ska niezbyt regularne z zaklęśnięciami, z zawartością
bardzo drobnych węgli drzewnych.
Materiał zabytkowy w postaci narzędzi kamien-
nych znaleziono w południowo-wschodniej części,
w warstwie nasypowej. Są to 3 fragmenty rozcieracza
kamiennego (ryc. 2: 4) oraz narzędzie uznane za gła-
dzik kamienny (ryc. 2: 3).
Drugi kurhan (ryc. 2: 2) usytuowany został na
stoku wyniesienia, na południowym skraju skupi-
ska kopców tworzących przestrzeń wyodrębnio-
nego stanowiska nr 6. Żwirowaty nasyp został naru-
szony przez kilka drzew i centralny wkop. Średnica
kopca wynosiła 700 cm, a wysokość osiągała 55 cm.
Pod nasypem zlokalizowano fragmentarycznie zacho-
waną w południowej partii warstwę humusu pierwot-
nego. Znaczną jej część zniszczył wkop współczesny
znajdujący się w centralnej partii kopca.
Z kurhanem 2 związanych było kilka obiektów
jamowych. Poza nasypem znajdował się jedynie obiekt
3. Wśród pozostałych wyróżniają się dwa, usytuowane
symetrycznie na północ i południe od środka kopca,
analogicznie do jam 1 i 2 spod nasypu kurhanu 1. Oba
obiekty: nr 6 o wymiarach 170 x 95 cm, oraz bliźniaczy
obiekt nr 8 o wymiarach 105 x 70 cm, miały w planie
kształt wydłużony wzdłuż linii W – E, w profi lu nie-
ckowaty o uchwyconej głębokości do 50 cm. Treść ich
wypełnisk znajdowała się częściowo w obrębie nasypu.
Wewnątrz obiektu 8 tkwił pojedynczy kamień. Mate-
riału zabytkowego nie znaleziono. Zidentyfi kowane
ślady świadczą, iż obiekty te są pozostałościami nie-
wielkich słupków podtrzymujących konstrukcję domu
zmarłego najprawdopodobniej w formie dwuspado-
wego dachu (ryc. 2: 8).
Z nasypu kopca (a zasadniczo z zaciemnień war-
stwy nasypowej) i fragmentarycznie zachowanej war-
stwy humusu pierwotnego wyodrębniono 161 frag-
mentów ceramiki. Zdecydowana koncentracja ułam-
ków została odnotowana w południowej części. W tej
Lech Pawlata
KURHANY W MIEJSCOWOŚCI KORYCINY, GM. GRODZISK,
WOJ. PODLASKIE
1 Podczas eksploatacji żwirowni, zlokalizowanej w lesie Nadleśnictwa Rudka, okoliczni mieszkańcy natrafi ali na czaszki ludzkie a kilka
szkieletów podobno znaleziono w jednym ze znajdujących się tam kopców.2 Badania powierzchniowe na obszarze 47–83 były prowadzone przez Agnieszkę Jaskanis, która dokonała wówczas wstępnej inwentary-
zacji nekropoli korycieńskiej.3 Zastosowano następujące skróty: KT – kultura trzciniecka, EB – epoka brązu, TKK – trzciniecki krąg kulturowy.
288 Na rubieży kultur • Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu
Ryc. 1. Koryciny, pow. siemiatycki. A – plan lokalizacji cmentarzyska na podkładzie mapy topografi cznej GUGiK – www. geo-
portal.pl., B – plan nekropoli korycieńskiej
A
B
289Lech Pawlata • Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie
4 Dookolne odciski ornamentu obwijanego sznura (różańcowego) na szyjce i brzuścu są charakterystyczne dla ceramiki strefy wschodniej
TKK [por. Крывальцэвіч 1995: 11, 19, мал. 10: 5, 6; 1998: 23, мал. 9-5; Krywal`cevič 1997: ryc. 5: 3, 8: 5, 9: 6]. Forma naczynia ma również więcej
analogii na wschodzie. Pionowo ścięte brzegi są charakterystyczne dla wschodniej części KT. Rzadko występują w rejonach zachodniotrzcinieckich,
zwykle w połączeniu z bardziej wyrazistym wyciągnięciem kołnierza na zewnątrz [por. Kempisty 1987: ryc. 2; Wróbel 1987: ryc. 4: 1, 5; Taras 1995:
tabl. XIV – 1].5 Badania powierzchniowe prowadzone w dolinie Narwi i Nurca ujawniły istnienie takiej ceramiki na stan. 5 w Popławach i stan. 1
w Szczytach Nowodworach, pow. bielski podlaski. Były one zaprezentowane przez autora na konferencji archeologicznej Epoka brązu i wczesna
epoka żelaza na Białostocczyźnie, która odbyła się w Białymstoku w 1991 r. (materiały niepublikowane).6 Badania wykopaliskowe na stanowisku typu osadowego w Hieronimowie, prowadzili w 1998 r. A. Gołembnik i M. Trzeciecki. Wyniki nie
zostały dotychczas opublikowane. Zrekonstruowane naczynia były prezentowane na posezonowej wystawie archeologicznej Muzeum Podlaskiego
w Białymstoku.
partii kopca, w poziomie użytkowym z EB, znaleziono
też 14 drobnych okruchów przepalonych, czystych
i wymytych kości. Wszystkie charakterystyczne ułamki
ceramiki zidentyfi kowano jako pochodzące z jednego
naczynia posiadającego brzusiec pokryty ornamentem
różańcowym (ryc. 2: 5).
Niewielka ilość wyposażenia grobowego ogranicza
możliwości interpretacyjne. Należy jednak zasygnali-
zować, że koncentrowało się ono w południowej czę-
ści obu kurhanów, w nasypach i na poziomie humusu
pierwotnego. Intencjonalnym zniszczeniem wyposa-
żenia należy tłumaczyć znalezisko fragmentów rozcie-
racza w kurhanie 1 [por. Wróbel 1988: 201, 203; Taras
1995: 49]. Wydobycie w trakcie badań zaledwie 1 prze-
mysłowego okrucha krzemiennego (nasyp kurhanu 2),
w kontekście jednolitości kulturowej materiału zabyt-
kowego, jest znamienne dla interpretacji intencjonal-
ności depozytacji takich zabytków w nasypach nie-
których kurhanów kultury trzcinieckiej. Wątpliwości
dotyczące uznawania części zabytków krzemiennych,
znajdowanych w nasypach kopców, za elementy wypo-
sażenia grobowego lub obrzędowego były już podkre-
ślane w literaturze przedmiotu [por. Wróbel 1988: 199;
Taras 1995: 49]. Ogólny brak na Mazowszu i Podlasiu
znaczącej ilości narzędzi z wczesnej EB znajduje uza-
sadnienie zapewne w większej roli użytkowej narzędzi
drewnianych [Dąbrowski 2005: 65], w które mogły być
wyposażone pochówki z kurhanu 1 i 2.
Występowanie ceramiki w postaci skupisk frag-
mentów pochodzących z celowo rozbijanych naczyń
jest charakterystyczne dla obrządku pogrzebowego
KT [por. Taras 1995: 49; Kłosińska 1997: 117; Kawał-
kowa 2004: 158]. Silne rozdrobnienie fragmentów
naczynia, zalegających w ściśle określonych warun-
kach glebowych, wskazuje na jego intencjonalne znisz-
czenie w sąsiedztwie pochówku przed utworzeniem
nasypu, zapewne w trakcie prowadzonych obrzędów
pogrzebowych.
Obecność elementów wschodnich w ceramice4
określa specyfi kę materiałów korycieńskich różnią-
cych się od ceramiki z terenów sąsiadujących od
zachodu i południa. W stosunkowo najlepiej roz-
poznanej strefi e nadbużańskiej brak jest wyraźniej
zaznaczonych w ceramice elementów charaktery-
stycznych dla wschodniej części TKK. Jednak wystę-
powanie ornamentu różańcowego na terenach Polski
wschodniej sygnalizowano już w materiałach z pene-
tracji powierzchniowych prowadzonych w dolinie
Narwi w latach 80. XX w.5 Badania powierzchniowe
AZP i wykopaliskowe, realizowane w kolejnych latach,
ujawniły w Polsce północno-wschodniej nowe zabytki
ceramiczne tego typu [Wawrusiewicz 2011; Matu-
szewska 2010: 169, ryc. 7: h, 8: b]. Najwierniejsze ana-
logie dla ornamentyki naczynia korycieńskiego pocho-
dzą z badań prowadzonych na stan. 9 w Hieronimo-
wie6, pow. białostocki.
W granicach omawianej nekropoli zidentyfi ko-
wano dotychczas około 67 kopców, zachowanych
w różnym stopniu. Charakterystyczne jest rozmiesz-
czenie ich w skupiskach z tendencją do horyzontal-
nego sytuowania wzdłuż kierunku E-W. Średnica
kopców ze skupiska korycieńskiego wynosi od 4 do
16 m. Wysokość nie przekracza 150 cm, a w poje-
dynczych przypadkach osiąga 180 cm. Nasypy mają
kształty koliste lub owalne. Przy niektórych widoczne
są u podstawy okalające rowy lub podłużne wybierzy-
ska. Niektóre z nasypów uległy znacznej niwelacji i są
ledwie dostrzegalne. Cechy te charakteryzują rów-
nież inne cmentarzyska kurhanowe KT [Makarowicz
2010: 210n.].
Grupa kurhanów korycieńskich wyodrębnia się
wyraźnie z otoczeniu stref występowania pochówków
płaskich. Stratygrafi a warstw w dwu badanych kur-
hanach jest typowa, analogiczna do kopców z połu-
dniowo-wschodniej Polski. Cechą charakterystyczną
jest jak na razie jednolitość kulturowa uzyskanego
materiału. Nie można jednak wykluczyć, iż niektóre
partie nekropoli mogły być wykorzystywane w prze-
szłości jako miejsce pochówków w neolicie lub wczes-
nym średniowieczu. W porównaniu z cechami pod-
kurhanowego obrządku pogrzebowego innych rejo-
nów można zauważyć nawiązania do kurhanów typu
Guciów. Różnice określa obecność przepalonych kości
w kurhanie 2 występujących bez szczątków stosu oraz
brak wyraźnej warstwy spalenizny [por. Kłosińska
1987: 41n.; Dąbrowski 2004: 44n.].
W badanych kurhanach, jak i w wielu innych kul-
tury trzcinieckiej, przestrzeń związana bezpośrednio
z pochówkiem zajmowała centralne miejsce. W kurha-
nie 1 i 2 strefa ta miała wymiary do 3 x 3 m. Pochówki
były składane na poziomie próchnicy pierwotnej.
Obecność warstwy, którą można interpretować jako
290 Na rubieży kultur • Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu
Ryc. 2. Koryciny, stan. 5 i 6, pow. siemiatycki: 1 – plan i profi le kurhanu 1, 2 – plan i profi le kurhanu 2, 3-4 – zabytki kamienne
z kurhanu 1, 5 – rekonstrukcja naczynia z kurhanu 2, 6 – usytuowanie stratygrafi czne kurhanu 1, 7 – usytuowanie stratygra-
fi czne kurhanu 2, 8 – ideowa rekonstrukcja domu zmarłego. Legenda: 1 – humus współczesny, 2 – warstwa ciemnożółtego,
żwirowatego piasku (nasypowa kurhanów), 3 – szaro-żółty piasek (humus pierwotny), 4 – calcowy żółty piasek żwirowaty
i żwir, 5 – granica terenu zniszczonego, 6 – szaro-żółty piasek, 7 – żółto-szary piasek, 8 – ułamki przepalonych kości, 9 – ka-
mienie, 10 – drewno, 11 – węgle drzewne, 12 – fragmenty ceramiki (rys. L. Pawlata)
291Lech Pawlata • Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie
humus pierwotny oraz centralne usytuowanie śladów
konstrukcji grobowej jest analogiczna w obu bada-
nych kopcach. Rozplanowanie przestrzeni wewnętrz-
nej wskazuje na orientację jej osi dłuższej wzdłuż kie-
runku N – S. Pod nasypami ziemnymi znajdowały się
domy zmarłych w formie prawdopodobnie prostych
konstrukcji z dwuspadowym dachem (ryc. 2: 8). Nie-
spalone elementy drewniane, ze względu na nietrwa-
łość materiałów organicznych, z których je wykonano,
ulegały całkowitemu rozkładowi w glebie. Ciemniej-
sza warstwa, określana jako humus pierwotny, wystę-
pująca w zasięgu przestrzeni wyznaczonej granicami
konstrukcji, może w rzeczywistości być śladem dwu-
spadowego dachu zwalonego na klepisko. Obecność
takiej samej warstwy występującej w obu kurhanach
po południowej stronie, można tłumaczyć moszcze-
niem strefy związanej z prowadzonymi obrzędami. Na
usytuowanie w tym miejscu strefy obrzędowej wska-
zuje występowanie materiału zabytkowego oraz znane
analogie [por. Florek 1998: 136].
Cechą charakterystyczną kurhanów KT jest wystę-
powanie obiektów jamowych związanych z nasypami.
Usytuowany poza nasypem obiekt 3 był pozostałością
dołu, w który wkopano solidny słup, pełniący zapewne
funkcję stelli7. Obiekt 4 znajdował się częściowo pod
nasypem kurhanu 2. Tego typu płaskie, płytkie jamy
mające charakter zagłębień gruntu, są najpewniej
obiektami powstałymi po wybraniu ziemi podczas
sypania kopca. W bezpośrednim sąsiedztwie wzmian-
kowanego obiektu znajduje się od strony wschod-
niej kolejny nasyp, z budową którego należy wiązać
powstanie nieckowatego wybierzyska jamy.
Dotychczasowe ustalenia potwierdzają, iż ziemię
do nasypu kurhanów brano z ich najbliższego sąsiedz-
twa, co powodowało niekiedy wręcz tworzenie rowów8.
Sytuacja stratygrafi czna wzajemnego układu nasypów
i jam znajdujących się pod nimi nosi walory chronolo-
giczne i może być wykorzystana do określania relatyw-
nej chronologii kopców. Bliskie sąsiedztwo kurhanów
i powtórne wykorzystanie strefy zaplecza konstrukcyj-
nego starszego nasypu, podczas budowania kolejnego,
wskazuje na ich chronologiczne następstwo.
Skąpy materiał źródłowy uniemożliwia precyzyjne
datowanie pochówków. Stratygrafi a pozwala jednak
określić kolejność powstawania kurhanów, z których
badany kopiec 2 jest relatywnie młodszy od nasypu
obiektu położonego po stronie wschodniej i możliwe,
że starszy od zachodniego (ryc. 2: 7). W przypadku
kurhanu nr 1 zwraca uwagę charakterystyczny brak
płaskich obiektów jamowych na jego obrzeżu. Sytua-
cja ta wydaje się potwierdzać wcześniejszą chronolo-
gię tego obiektu w stosunku do kopca znajdującego
się bezpośrednio po jego zachodniej stronie (ryc. 2: 6).
Brak wyraźnych obiektów wybierzyskowych można
tłumaczyć dostępnością strefy zaplecza konstruk-
cyjnego nieograniczonej przestrzennie przez nasypy
kopców już istniejących. Duża kamienistość żwiro-
watego podłoża, pozostającego w kontraście z mniej
kamienistą treścią nasypu, wskazuje na intencjonalne
wykorzystywanie do jego tworzenia warstwy humuso-
wej zgarnianej równomiernie z otoczenia pochówku.
Nie stwierdzono naruszenia nasypów badanych kop-
ców przez wkopy związane z pozyskiwaniem ziemi na
tworzone sąsiednie kurhany. Taki sposób postępowa-
nia wyraźnie określa przestrzeń obiektu grobowego
podlegającą wówczas ochronie, a wyznaczoną granicą
podstawy nasypu.
Dla poznania struktury osadniczej i społecz-
nej niezbędnym elementem, oprócz zlokalizowania
nekropoli, jest zidentyfi kowanie sieci osad ludno-
ści użytkującej to cmentarzysko [Dąbrowski 1972:
19; Rydzewski 1986: 142n; Wróbel 1988: 199, ryc. 1;
Czopek 2000: 173n.; Górski 2000: 208n.]. Stanowi-
ska osadnicze, przynależne ludności KT, występo-
wały w strefi e szerokich dolin rzek i były z nimi ści-
śle związane. Znajduje to uzasadnienie w najko-
rzystniejszych warunkach siedliskowych (obfi tość
pożywienia i dogodne miejsca wypasu zwierząt) jak
i w znaczeniu rzek jako szlaków komunikacyjnych
[Michalski 1992: 52n.; Kłosińska 1992: 149; Dąbrow-
ski 1997: 111]. Dolina Nurca, stosunkowo dobrze
wykształcona i nawodniona, stwarzała w przeszło-
ści dogodne warunki dla egzystencji grup ludzkich.
Punkty osadnicze KT zlokalizowane są wyraźnie
w strefi e doliny rzeki Nurzec i jej większych dopły-
wów. Dużą ich koncentrację zarejestrowano około 10
– 14 km na zachód od nekropoli korycieńskiej, przy
zbiegu wód rzek Kukawki i Siennicy wpadających do
Nurca (okolice Gródka, pow. wysokomazowiecki).
Ślady osadnictwa wczesnobrązowego stwierdzono
również na północny wschód (około 8 – 16 km) od
cmentarzyska (na wschód od Brańska, pow. bielski).
Obraz intensywnego osadnictwa tego rejonu, we
wczesnej EB, uzupełniają liczne punkty osadnicze
reprezentowane przez niedysktynktywne i nieliczne
ułamki ceramiki. Charakterystyczny jest fakt, że oba
rejony występowania intensywnego osadnictwa KT
mają połączenie z nekropolą za pośrednictwem cie-
ków wodnych.
Koncentracja stanowisk nekropolicznych, przy
rozproszonym charakterze osadowych, wyraźnie
defi niuje intencjonalne wyodrębnienie rejonu grze-
balnego ze strefy pozostającej w codziennym użyt-
kowaniu grup osadniczych. Przypuszczać można,
7 Takie słupy są charakterystyczne dla płaskiego cmentarzyska w Stobnicy, pow. piotrkowski [Dąbrowski 2004: 45n.].8 [Por. Dąbrowski 2004: 43n.]. Istnienie strefy zaplecza konstrukcyjnego, z której brano ziemię na tworzony nasyp, zaobserwowano w trak-
cie badań kurhanu w Dacharzowie. Szerokość jej wynosiła tam do 3 m [Florek 1998: 138].
292 Na rubieży kultur • Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu
Literatura
Czopek S.
2000 Aus den neusten Forschungen über die Trzciniec-Kultur in Südostpolen, In S. Kadrow, Kraków (ed.) A Turning of Ages. Im Wandel in Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Annniversary, Kraków, 173-189.
Dąbrowski J.
1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu. Wrocław.
1997 Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok.
2004 Altere Bronzezeit in Polen, Warszawa.
2005 Kultura trzciniecka na Mazowszu, [w:] M. Duli-nicz (red.) Problemy przeszłości Mazowsza i Pod-lasia, Warszawa, 61-66.
Florek M.
1998 Recepcja mogiłowych wzorców kulturowych w ob-rządku pogrzebowym ludności kultury trzcinie-ckiej na przykładzie zespołu sepulkralnego w Da-charzowie i innych wybranych stanowisk z terenu Małopolski, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), „Trzciniec” system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 135-144.
Florek M., Taras H.
2003 Dacharzów. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej. Lublin.
Gardawski A.
1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Materiały Starożytne, t. 5, 7-189.
Górski J.
2000 Übersicht über das neueste Fungut des Endneoli-thikums und Frühbronzezeit aus dem Losgebiet westlichen Kleinpolens, In S. Kadrow (ed.) A Turn-ing of Ages. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on his 70th Anniversary, Kraków, 207-223.
Górski J., Lysenko S., Makarowicz P.
2003 Radiocarbon Chronology of the Trzciniec Cultural Circle between the Vistula and Dniepr Basins, Bal-tic-Pontic Studies, vol. 12, 253-306.
Kawałkowa E.
2004 Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w doli-nie Dolnej Narwi, [w:] A. Dobroński, W. Grębe-cka (red.) Narew w dziejach i współczesności Ma-zowsza i Podlasia, Łomża, 149-172.
Kempisty A.
1987 Osada kultury trzcinieckiej w Złotej Pińczowskiej. Rezultaty badań wykopaliskowych śp dra Jacka Miśkiewicza, [w:] P. Poleska, J. Rydzewski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce. Materiały z Sympo-zjum, Kraków, 143-154.
Kłosińska E.
1983 Obrządek pogrzebowy ludności kultury zacho-dniotrzcinieckiej, Archeologiczne Listy, nr 7 (1 IX 1983), Lublin, 1-4.
1987 Zagadnienie cmentarzysk kurhanowych kultury trzcinieckiej, [w:] P. Poleska, J. Rydzewski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce, Materiały z Sympo-zjum, Kraków, 35-55.
1992 Z badań nad osadnictwem dorzecza Warty w star-szym okresie epoki brązu, [w:] B. Gediga (red.) Problemy badań nad osadnictwem pradziejowym, Wrocław, 143-160.
1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty. Wrocław.
Kryval`cewič M. M.
1997 Z badań nad kulturą trzciniecką na Polesiu Biało-ruskim i w dorzeczu Prypeci, Folia Praehistoricia Posnaniensia, t. VIII, 69-97.
Makarowicz P.
2001 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogra-nicza Wschodu i Zachodu, [w:] J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz (red.) Od neolity-zacji do początków epoki brązu, Poznań, 351-360.
że poszczególne skupiska kopców odzwierciedlają
strukturę społeczności eksploatującej najbliższe tery-
torium [por. Gardawski 1959: 159; Kłosińska 1983:
47; Taras 1995: 51]. Użytkowanie wspólnej nekropoli
wskazuje na istnienie bliżej nieokreślonych powią-
zań, najpewniej o charakterze pokrewieństwa między
jej użytkownikami. Bliska lokalizacja grobów podkre-
śla istnienie wzajemnych relacji osobników tu pocho-
wanych, nie tylko w obrębie poszczególnych skupisk,
ale i między skupiskami czy pojedynczymi kopcami.
Wskazuje również na co najmniej dwojaki charak-
ter powiązań: rodzinny, rodowy, a może i jednoczący
rody [por. Rysiewska 1996: 29n.]. Możliwości wyjaś-
nienia tych kwestii rysują się na zaawansowanym eta-
pie dalszych badań.
Ze względu na skromny zasób źródeł trudno
określić chronologię badanych kurhanów. Dodatkowo
utrudnia to usytuowanie stanowiska w strefi e przej-
ściowej między wariantem wschodnim a zachodnim
KT oraz brak bezwzględnych datowań stanowisk na
sąsiednich terenach [Makarowicz 2001: 352n.; Gór-
ski, Lysenko, Makarowicz 2003: 303n.]. Podstawę
periodyzacji lokalnej KT mogą stworzyć serie dato-
wań radiowęglowych. Pierwsza data C14 uzyskana dla
kości pochówku z kurhanu 2 jest jednak obarczona
błędem wynikającym zapewne z zanieczyszczenia
próbki węglem pochodzącym z etapu nowożytnego
wypału poszycia i usuwanych karczów drzew. Pew-
nych wskazówek chronologicznych dostarcza analiza
cech naczynia i jego ornamentyki [Dąbrowski 1972:
35; Крывальцэвіч 1995: 20; 1998: 26, мал. 9: 5, 12: 5,
11 – podtyp Ż, grupa 1, 8 i inne; Krywalcewicz 1997:
87, ryc. 11: 2-6; Лакiза 1996: 80, мал. 6: 4, 5; 8: 3; 12; 4].
W oparciu o dokonane spostrzeżenia badane obiekty
można wiązać z młodszą fazą rozwojową wschodniej
strefy TKK.
293Lech Pawlata • Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie
Michalski J.
1992 Osadnictwo w Małopolsce od II okresu epoki brązu do początków okresu lateńskiego, Warszawa.
Pawlata L.
2009 Kurhany trzcinieckie w Korycinach, gm. Grodzisk, pow. siemiatycki, Podlaskie Zeszyty Archeolo-giczne, nr 5, 17-54.
2010 Rewelacyjne odkrycie kurhanów kultury trzci-nieckiej w Korycinach, pow. siemiatycki, Biule-tyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, z. 15-16, 181-205.
Rydzewski J.
1986 Przemiany stref zasiedlenia na wyżynach lesso-wych zachodniej Małopolski w epoce brązu i żela-za, Archeologia Polski, t. 31, 125-194.
Rysiewska T.
1996 Struktura rodowa w społecznościach pradziejo-wych, Wrocław.
Taras H.
1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.
Wawrusiewicz A.
2011 Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podla-siu. Stan i perspektywy badawcze (w niniejszym tomie).
Wróbel H.
1987 Z problematyki kultury trzcinieckiej w Polsce środkowowschodniej, [w:] P. Poleska, J. Rydzew-ski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce. Materiały z Sympozjum. Kraków, 57-71.
1988 Kurhany ze stanowiska 1 w Tyszowcach, gm. loco, na tle osadnictwa kultury trzcinieckiej w okolicach Tyszowiec, Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, 197-214.
Крывальцэвіч M. M.
1995 Помнікі тшцінецкaга часу на поўдні Беларусі, Гістарычна-Археалагічны Зборнік, № 6, 3-32.
1998 Iдэнтыфікацыя паўднёвабеларускага „Тшцін-ца”, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.) „Trzci-niec” system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 17-31.
Лакiза В.
1996 Матерыялы тшцинецкага часу на Панямон-ни, Гистарычна-Археалагичны Зборник, № 9, 77-93.
Свешников И. К.
1986 Средний период бронзового века Прикарпатья и Волыни. Тсцинецко-комаровская култура, [в:] A. П. Церныс (ред.) Археология Прикар-патъя, Волыни и Закарптъя (энeолит, бронза и раннее железо), Kиев, 78-88.
Чарняўскі M. M.
1980 Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі, Мінск.
Lech Pawlata
KURGANS IN KORYCINY, GRODZISK BOROUGH,
PODLASKIE VOIVODESHIP
S u m m a r y
In Podlasie region, vivid traces of the Trzciniec
culture settlement have been recognized and recorded
for a long time, most all of them being surface fi nd-
ings and accidental discoveries. Th e results of archae-
ological research carried out on the sparse sites of this
culture have not been published yet in most of the
cases. In the North of the Lower Bug no sepulchral
sites of Trzciniec Culture have been investigated. Th e
Trzciniec kurgans were catalogued in 1991 in zones
47-83 (sites 1-9 in Koryciny). Th e tumuli were situ-
ated in four forrest sections under the authority of
Bajraki Forrest District in Rudka Forrest Inspectorate.
Th e area was a part of the land of Koryciny village in
Grodzisk borough in Siemiatycze county (Fig. 1: A).
In order to cover this area with the statutory protec-
tion, an excavation research of two kurgans was car-
ried out to determine their chronology and cultural
classifi cation: no 1 on the site 5 and no 2 on the site
6 (Fig. 1: B). During archaeological investigation not
many relics were excavated. Th ey included ceramics
fragments (kurgan 2) and stone tools (kurgan 1). An
S-shaped vessel (Fig. 2: 5) with sparsely corded orna-
ments characteristic to eastern subgroups of Trzciniec
kurgans was found. A symbolic burial equipped with
fragments of a broken masticator and a fi le tool (Fig.
2: 3, 4) was typical to this culture. Documented traces
of constructions being the remainings of a shelter
type of gabled dwellings of the deceased attracted the
attention. Th e fi ttings and accessories as well as sparse
burnt bones with no stake debris (kurgan 2) were dis-
covered in the southern part of the talus on the level of
partially separated humus (Fig. 2: 2).
Th e kurgans were situated both in groups and
individually. Th e accumulation of the graves in the
small area indicated family and kin group connections
between the members of the community. Th eir close
neighbourhood enabled to determine their relative
chronology considering the range of the space usage
of particular barrows (Fig. 2: 6, 7). Th e Koryciny tumuli
were typologically related to the Guciów kurgans
which had similar layered crematory funeral ceremony
and the features of the talus construction. Dating was
hindered by the small number of the monuments. On
the basis of the ceramics analogies and the ceremony
characteristics the examined objects seem to represent
the earlier development stage connected with the east-
ern part of the Trzciniec kurgans.