T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER BÖLÜMÜ
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ
HAZIRLAYAN
Ezgi KÖSE
ÖĞRETİM GÖREVLİSİ
Doç. Dr. Mustafa Nail ALKAN
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
ANKARA - 2012
Özet
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından özerklikten
bağımsızlığa geçen ülkelerin hemen hepsi zorlu bir dönemden geçmiştir.
Soğuk savaşın teorik olarak bitmiş olması tüm dünyayı rahatlatmış olsa
da bazılarının aleyhine işleyecek bir sürecin başlangıcı olmuştur. Soğuk
savaş rüzgarının dindiğini sandığımız anlarda bu rüzgar Çeçenistan’da
bir fırtınaya dönüşmüş ve ülkeyi harabetmiştir. Çeçen halkı yüzyıllardır
Ruslara karşı direncini yitirmemiş, dini motiflerle beslenip güçlenerek
yenilgiyi asla kabullenmemiştir. Kabullenmeyişin bedelini ise ağır
ödemişlerdir. Çeçenistan’ın kuvvetli dağlarla çevrili olması kendisine
avantaj sağlasa da yer altı zenginlikleri, enerji kaynakları ve konumu bu
ülke için dezavantaj olmuştur. Makalemizde Çeçenistan’tın Sovyet öncesi
tarihinden kısaca bahsettikten sonra 1917 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği’nin kuruluşundan günümüze kadar Çeçenlerin durumunu
inceleyeceğiz. SSCB’nin bir azınlık grubu olan Çeçenistan’ın zorlu
bağımsızlık mücadelesinin nasıl bir özgürlük mücadelesine dönüştüğünü
göreceğiz.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Anahtar Kelimeler; Çeçenistan, azınlık, Sovyetler, Rusya Federasyonu,
Çeçenler
Abstract
After the diversion of USSR, the states which were getting in to
independent states from sovereignty, went through tough circumstances.
Even though, the end of the cold war made a relaxable sense on the
world, it started a proces which will have been militating against some
other states. While we were thinking that the cold war wind has stopped,
it turned into a storm in Chechenya and made the country up-side-down.
Chechenians have never lost their power against Russians and their
religion strengthened them, they have never accepted the defeat. But
Chechenians paid the price of not accepting the lose of their country.
Though, Chechenya has huge and hard mountains around her region as
an advantage on defending, she has significant amount of underground
sources, energy sources and useful area for translation which makes
disadvantage for her. In this Paper, we will inspect Chechenya starting
from the found of USSR (1917) till the present. We will see how the
minority group of Chechenains’ tough independence struggle turned
into a liberty fight.
Key Words; Chechenya, minority, Soviet, Russia Federation, Chechenians
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ
GİRİŞ
Tarih boyunca çok ilginç ayrıntılara sahne olmuş
dünya, üzerinde yaşanan kanlı savaşlara tanıklık
ettiği gibi, aynı zamanda milletlerin birbiri üzerinde
uyguladığı yok etme-ortadan kaldırma fiiliyatının da
gayriihtiyarî tanıklığına zalim ve hak tanımaz
yöneticiler tarafından maruz bırakılmıştır.
Haksızlığın ya da adaletsizliğin en belirgin tezahürü
olan sindirme ve yok sayma politikaları, -güçlünün
güçsüzün hakkını gözetmek yerine, sahip olduğu gücü
yapmış olduğu haksız eylemleri meşrulaştırma çabası
olarak görmesi, istisnasız ilk insandan bu güne aynı
ayıba katkıda bulunan her insan ve yönetici
zümresiyle- gerçekleştiği andan itibaren insanlık
tarihinin unutulmaz ayıpları listesine kolaylıkla
geçmiş bulunmaktadır. Fakat ilginçtir ki; biz sıradan
insanların “insanlık ayıbı” olarak nitelendirdiği bu
‘yok etme’ politikaları, yukarıdaki cümlede
belirttiğimiz ‘güçlünün yaptıklarını meşru kılma’
anlayışı içerisinde ‘sözde dünya tarihçileri’
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
tarafından bizlere farklı şekillerde aksettirilmiştir
ve bu bundan sonra da böyle olmaya devam edecektir.
II. Dünya Savaşı sırasında Hitler Almanya’sının saf
Alman ırkından olmadığını iddia ettiği kendi sınarları
içerisindeki dünya vatandaşlarına yaptıkları,
Fransa’nın eyaleti durumuna dönüştürdüğü topraklar
olan Cezayir’de yaptığı insanlık ayıbı, yine arkasında
Almanların olduğu Sırpların Yugoslavya’da Hırvatlar ve
Boşnaklar üzerinde yaptığı katliam insanlık tarihi
zulümlerinin önemli örneklerindendir. Bu örnekler aynı
zamanda büyük bir siyasi otorite eksikliğinden de
kaynaklanmıştır. İşte otoritesini adalet ile
sağlayamamış ve dağılma sürecinden sonra, azınlığı
konumunda bulunan “Çeçenlerin” bağımsızlık isteklerini
yıllarca kanla bastırmış ülkelerden birisi de
Sovyetler Birliği’dir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla beraber,
siyasal otorite boşluğunun belirdiği bölgelerden
birisi de Kafkasya’dır.1 1991 yılından önceki adıyla
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, o güne kadar
1 Anıl Çeçen, Çeçenistan Dosyası, Yeni Avrasya Yayınları, Ankara, 2002, s. 10.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
eşine az rastlanır bir kararla, kendisine bağlı
bulunan 14 azınlığa bağımsızlık hakkı tanımıştı.
Şüphesiz Moskova’nın bu kararı vermesinde, SSCB’nin
içinde esas halkı temsil eden Rusların, toplam nüfus
içerisinde oranlarının yüzde 50’lere düşmesinin de
etkisi oldu.2 Rusya imparatorluğu küçültme kararı ile
azınlık problemlerinden de kolayca kurtulacağını
zannetmiştir. Kendisine bağlı birçok azınlığın
bağımsızlığını ilan etmesiyle de bir nebze rahatladığı
söylenebilir fakat Stalin Konsepsiyonuna3 göre;
yabancı ülkelerle sınırı veya uluslar arası bir denize
kıyısı olmayan cumhuriyetler “birlik” cumhuriyeti olma
hakkına sahip değildi. İşte Çeçenler de bu statüye
sahip bir millet olma özelliğini teşkil ediyordu. Buna
bağlı olarak Çeçenistan dışındaki tüm azınlıklar yeni
statülerine kavuştular. Çeçen Cumhuriyeti, kurulduktan
ve bağımsızlığını ilan ettikten sonra, Rusya
Federasyonu’na katılmamış ve bağımsızlığını tüm
dünyaya ilan etmiş olmasına rağmen, diğer ülkelerce
tanınmayıp, Rusya Federasyonu tarafından da yıllarca
2 Argun Terek, Çeçen Sorunu, Sam Yayınları, Ankara, 1995, s. 93 Terek, a.g.e., s.15
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
şiddete maruz bırakılmıştır. Çeçenler, bu şiddet ve
bastırmanın sonuçları olarak 90’lı yıllar boyunca
verdiği 100.000’den fazla can kaybıyla hiç
bitmeyecekmiş gibi görünen bir savaşla
damgalanmışlardır.4 Zulüm görmüş bir halkın
yaşadıklarını ve kısaca bağımsızlığa giden sürecini
anlatacağımız bu makalemizin, haksızlığa uğramış tüm
insanlara ve milletlere atfedildiğini de belirtmek
isterim.
1) ÇEÇENİSTAN’IN JEOPOLİTİK VE STRATEJİK KONUMU
A) YeriÇeçenlerin yeri Rusya’nın güneybatı kesiminde yer
alan Kuzey Kafkasya olarak bilinen yerdir. Bugünkü
Çeçenistan kuzeyde Terek nehrine, doğuda Dağıstan,
batıda da Asetin bölgelerine kadar uzanır.5 Çeçenler
Dağıstan’ın batı ve kuzeybatısına yayılmışlardır.
Kafkasya’nın çok dağlık ve ormanlarla kaplı bir bölge
olmasından dolayı, Çeçenistan’ın geçit vermeyen bir
4 Osman Akınhay, İstisnalar Kaideyi Bozmaz, Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, Everest Yayınları, İstanbul, 2002, s.vii.5 Çeçen, a.g.e., s.17
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
bölge olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Hazar Denizi
ve Karadeniz arasında bulunması ve Türkiye’nin olduğu
gibi, Asya ve Avrupa arasında geçit görevi görmesi,
ülkeye normalin üzerinde bir önem kazandırmaktadır. Bu
bölgeye aynı zamanda Çeçenya adı da verilmektedir ve
Başkenti Grozni’dir. Kuzeybatısında, Rusya
Federasyonu’na bağlı Stavropol Kray, doğusunda ve
güneyinde Dağıstan ve Gürcistan, batısında İnguşya ve
Kuzey Osetya yer alır. Ayrıca Çeçenlere komşu olarak,
batıda da Çerkezler yaşamaktadır. Bilindiği üzere
Çerkezler ve Çeçenler bizler tarafından sıkça
karıştırılan iki millet olmasına karşın ikisi de
birbirinden farklı milletlerdir.
Çeçenistan deyince akla ilk gelen şey asırlık
ormanlarıdır.6 Ormanların var olmasına bağlı olarak,
Çeçenistan ovalarının suları bol ve arazileri de ürün
yetişmesi için gayet verimlidir. Ayrıca Çeçenistan’da
bulunan bu sık ve gür ormanların konumuz açısından en
önemli yanı, bu ormanların Çeçenleri, düşman
saldırılarına karşın asırlar boyunca siper görevi
6 A.g.e., s.18
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
görerek korumasındandır. İşte bu bölgenin ormanları ve
Çeçenlerin bağımsızlığa olan inançları dolayısıyla
Rusların Çeçenlerle olan savaşı bir girdaba dönüşmüş
ve bir türlü başarı sağlayamamışlardır.
B ) Yer altı ve Yerüstü Zenginlikleri
Çeçenistan’ın başkenti Grozni oldukça büyük
petrol yataklarına sahiptir ve bu bölgenin kaderi
diğer petrol çıkan bütün yerlerde olduğu gibi petrolle
birlikte değişime uğramıştır. Bu değişim kendisini
yabancı sermaye saldırısı şeklinde göstermiş, birçok
devletin şirketleri burada çıkan petrolü kullanabilmek
için birbirleriyle yarışmışlardır. Tabi bu devletlerin
içinde en etkilisi, Çeçenlerin daha önceki hamisi ve
otoritesi olan Rusya’dır, aynı zamanda petrolün büyük
oranda kontrolü de bu devlettedir. Bölgede ayrıca
doğalgaz da çıkarılır ve bu yakıtların işlenme merkezi
de doğal olarak başkent Grozni’dir.
2) ÇEÇENİSTAN’IN TARİHİ VE SSCB’DEKİ YERİ
A) Müslümanlık ve Çeçenler
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Bugün tamamına yakını Müslüman olan Çeçenlerin
yüzyıllardır verdikleri mücadeleyi iyi anlayabilmek ve
mücadelenin özüne odaklanabilmek için, Çeçenlerin
nasıl ve ne zaman Müslüman olduklarına bakmakta fayda
vardır. Çeçenler 10.yüzyıldan sonra uzun bir dönem
boyunca Ortodoks rahiplerin yönetiminde
yaşamışlardır.7 17. yüzyıl dolaylarında bölgede
yayılmaya başlayan Müslümanlık, 19.yüzyıla
gelindiğinde bölgede başlıca din durumuna gelmiştir.
Yine bu dinin Çeçenler arasında yayılmasında
Müslümanlığın ve Çeçen adet ve ahlaki yapılarının
birbirine çok benzemesi başrolü oynamıştır. Genel
olarak Nakşibendîlik ve Kadirilik Çeçenistan’da yaygın
bulunmaktadır. Çeçenlerin Müslüman olmasıyla beraber,
Ruslara karşı giriştikleri mücadele dinsel bir boyut
kazanarak daha da anlamlı bir hale gelmiş ve günümüze
dek sürecek olan bağımsızlık mücadelesinin temelinde
Müslümanlığın kabulü çok önemli bir rol oynamıştır.
B) Sosyolojik Yapıları8
7 A.g.e., s.39.8 Valery Tishkov, Chechenya: Life In A War-Torn Society, University of Columbia Press, London, 2004, s.151-153’ten özetlenmiştir.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Genellikle aile yapıları kalabalıktır ve Sovyetlere
nazaran en önemli farkları yüksek doğum oranlarıdır.
Tüm ailelerin yüzde 46’sı beş ve ya daha fazla çocuk
sahibidir. Dzhabrail Gakayev, nüfuslarının yenilenmesi
ve milletinin yeniden yapılanması için yapabilecekleri
kadar çocuk yapmaları gerektiğini söylüyor. Halkının
yarısından fazlasını kaybettiklerini ve bir çoğunun da
Sovyetler içerisinde dağınık halde yaşadıklarını ifade
eden sözlerine altı tane çocuğu olduğunu ve orada
insanların ne kadar erkek çocuğu varsa o kadar fazla
gururlandıklarını ekliyor. Herkesin çocuklarına iyi
bir eğitim vermek için çabaladıklarını ve böylece
yeniden bir millet yaratmak istediklerini söylüyor.
Gakayev, kendisi gibi ülkesindeki herkesin de çok
çocuk yaparak milli sorunlarını çözeceklerine
inandıklarını belirtiyor.
Sovyetler’de, özellikle 1989 nüfus sayımına göre
etnik evlilikler azalmış ve etnik gruplar arası
evlilikler artmaya başlamıştır. Her yedi aileden biri
köken olarak karışık bir aile olmuştur ve bu oran
büyük şehirlerde daha da artmaktadır.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Çeçenler Rusya Federasyonu içindeki en az
kentleşmiş azınlık grubudur ve Çeçen-İnguşya’nın
yalnızca yüzde 39’u kentleşmiştir. Çeçenlerin yalnızca
yüzde 24’ü şehirlerde yaşamaktadır, buna karşın
Grozni’nin çoğunluğunu oluşturan Ruslar ve İnguşlar
daha fazla kentleşmişlerdir. Zulai Khasbulatova
diyorki, “Etnik gruplar arası evlilik oranlarının
önemsiz bulunmasının nedenlerinden biri de ailelerin
olumsuz tavır/yaklaşımlarıdır.”
Geleneksel olarak, Çeçen ailelerin en önemli iki
değeri, büyüklere saygı ve anne-babayı
onurlandırmaktır. Babaların baskın otoritesinin
yanında annelere ve büyükannelere karşı büyük saygı
vardır. Büyüklere saygı birçok küçük ama önemli
noktalarda etki alanı bulmaktadır. Örneğin,
Dzhabrail’in Moskova’da bir apartmanda yaşayan oğlunun
yanına gittiğinde babasının ceketini alması ve
ayakkabılarının bağcıklarını çözmesi anne ve babaya
gösterilen saygının yansımalarıdır.
Evlilikler genellikle görücü usülü yapılmaktadır.
Ne evli kadınlar ne de genç kızlar, yüzlerini
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
kapatmazlar ya da eşlerinin huzuruna sığınmazlar,
erkekleri ise eşlerine karşı saygı çerçevesinde
idareyi sağlayacak şekilde yetiştirilmiştir. Çeçen
kadını evi içerisinde baskın bir role sahiptir, sosyal
ve politikada aktiftir ve ahlaki standartları taşıyan
bilgilerle donatılmıştır.
C) Şeyh Mansur ve Şeyh Şamil
Rusların Kuzey Kafkasya halklarıyla
karşılaşmaları 16.yüzyılın ortalarına rastlamaktadır.
Bu tarihlerden önce bir karşılaşma söz konusu değil
iken bu durum, Korkunç İvan’ın Volga Nehri ağzındaki
Astrahan Hanlığı’nı fethetmesi ile değişti.9 Rusya’nın
bu bölgede bir güç haline gelmesi ve Kafkasyalılar
üzerinde baskısının artmasıyla, Kafkasyalılar da
kendilerini savunmaya başladılar. Rus saldırılarının
başlangıcında Mansur isminde bir şeyh ortaya
çıkmıştır.10 Şeyh Mansur, tüm Kafkasya müslümanlarının
imamı ünvanını kazanmıştır. Mansur, müritlerine bu
mücadelenin kutsal bir mücadele olduğunu vurgulamış ve
9 Bülent Gökay, Şeyh Şamil Anti-Emperyalist Bir Kahraman mı, Yoksa Karşı-Devrimci Bir Yobaz mıydı?, Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, Everest Yayınları, İstanbul, 2002, s.5.10 Çeçen, a.g.e., s.58.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
yıllar boyu devam edegelen geleneksel yönetimi bir
kenara bırakıp şeriat yönetimine geçmiştir. Şeyh
Mansur, doğuda en yaygın olan Nakşibendi tarikatının
ilk liderlerindendir ve Rus ordusuna karşı beş ay
boyunca direniş gösterdikten sonra yakalanmıştır.
Şeyh Mansur’dan sonra gelen, daha bir çok
önderlerle, Gazi Muhammed ile Mücahit Hamza’nın
kumandanlığını yaptığı savaşlara devam edilir.11 Mürit
hareketlerinin devamında üçüncü büyük öncü olan Şeyh
Şamil ortaya çıkmıştır. Şamil’in imam olduğunun
açıklanmasından kısa bir süre sonra bağımsız bir
devlet olarak Şamil İmamatlığı12 ilan edilmiştir. Bu
İmamatlık, Rusların 1856’da kararlı bir şekilde
bölgeye girip Şeyh Şamil’i ele geçirene kadar devam
etmiştir.
D) SSCB’nin Parçalanma Sürecinde Çeçenlerin Durumu
Ülkenin demografik yapısı 1991 sonbaharından
itibaren önemli değişikliklere uğradı. Bu dönemde
Yahudi, Ermeni, Rus, İnguş ve Çeçenlerin de bir kısmı
kitleler halinde ülkeden göç etti. Bunun en önemli
11 A.g.e., s.5812 Gökay, a.g.e., s.7.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
nedenleri, artan suç işleme oranı, siyasal
istikrarsızlıklardır. Böylece Çeçenistan, tek milletli
ülkeye dönüştü.13 Egemenlik, Çeçen-İnguş toprakları
üzerinde tüm hak ve yetkinin Çeçen-İnguç
Cumhuriyeti’nde olduğu, bu hak ve yetkilerin
istenildiği biçimde kullanılabileceği anlamına
geliyordu.
1990 yılında Rusya Federasyonu’nun kendisi de
dahil olmak üzere hemen her özerk ve birlik
cumhuriyetinin egemenliklerini ilan etmesiyle birlikte
Çeçenistan’da da toplumsal muhalefet Çeçen ulusal
kongresi altında örgütlendi. 23-25 Kasım 1990’da
toplanan Çenen Ulusal Kongresi, başkanlığa, erken
emekli edilmiş General Cohar Dudayev’i seçti.
Kongrenin baskıları sonucu Çeçen-İnguş Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Meclisi 27 Kasım 1990’da
egemenliğini ilan etti.14 Bu karar Çeçen halkı Tüm
Ulusal Kongresi’nin ilk kez toplandığı Kasım 1991
tarihinde benimsemiş olduğu kararların mantığı
13 Tuba Tombuloğlu, Kafkasya’nın Etnik ve Kültürel Yapısının Oluşumunda Türklerin Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 200314 Çeçen, a.g.e., s.133.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
doğrultusunda bir sonuç olarak görülebilir; fakat
Moskova’ya nispet olarak atılmış bir adım olarak da
nitelendirilebilirdi.15 Sonuçta, bu deklarasyonun
arkaplanı ne olursa olsun, kısa süre önce ulusal
azınlıkların Rusya Federasyonu’ndan ayrılmalarını
engelleyen yeni bir anayasa teklifinde bulunmuş olan
Yeltsin’i acil bir cevap vermeye yöneltti. 8 Kasım
günü Rusya Başkanı, 9 Kasım ile 9 Aralık tarihleri
arasında geçerli olmak üzere Çeçen-İnguş
Cumhuriyeti’nde olağanüstü hal ilan etti.
Rusya televizyonunda yayınlanan kararda Yeltsin,
bağımsızlık adımı atmanın Çeçen Yürütme Komitesi’nin
ve liderlerinin kitlesel kargaşalar tertiplemek ve güç
kullanmak yoluyla, hukuksal işleyişlerinin sürdüren
devlet organlarını iktidardan indirmeye çalışarak,
vatandaşların ve anayasal sistemin güvenliğine
yönelik ciddi bir tehdit yaratmaları dolayısıyla bu
olağanüstü halin zorunluluğunu açıkladı. Yani,
özetlemek gerekirse, Çeçenistan’ın bağımsızlık
bildirgesi SSCB’den ayrılan diğer devletlerin
15 Flemming Splitboel-Hansen, “1991 Çeçen Devrimi: Moskova’nın Cevabı”, Özen, Akınhay (der.), Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, İstanbul, 2002, s.98.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
bağımsızlık bildirgeleri gibi algılanmayıp, bir tehdit
olarak görülmüş ve müdahale isteği doğmuştur. Bu
şartlar altında yasadışı, şiddet içeren eylemlere son
vermek için olağanüstü önlemlere başvurmaktan başka
çare kalmamıştır.
E) 1990 Sonrası Çeçen Azınlınlığın Genel Durumu
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin
dağılmasının ardından ortaya bağımsız birimler
çıkmıştır ancak bu birimlerden Çeçenistan’ın
bağımsızlığı Rusya ve ABD gibi güçlerden kabul
görmemiştir. Daha önce belirttiğimiz gibi bu
reddedişin enerji kaynakları, stratejik konum gibi
etkenlerle büyük oranda ilgisi vardır. Tüm bu
karşıtlıklara ve güçlere karşı mücadele eden Çeçenler,
bugün hala devam eden bir bağımsızlık mücadelesi
vermektedir.
Her şeyden önce, Çeçenler en büyük azınlık gruplarından biri
olmasına karşın, aynı zamanda en az seviyede Rus kültürüne ve tarihi
bağlarına asimile olmuş gruptur. Bunu ne Rus Devleti ne de Rus toplumu
anlayabilmiş değildir.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
İkinci olarak, Çeçenistan bir çok sosyal sorunla savaşmıştır, ileri
düzeyde işsizlik, düşük yaşam seviyesi ve genel olarak moderniteden
yoksunluk gibi problemlerle karşı karşıya kalmıştır. Bu durumda da suç
oranlarında ve silahlı militan sayısında artış olmuştur.
Aynı zamanda 1960’larla 1980’ler arasında Çeçenler, özellikle
şehirde yaşayan kesim, hızlı bir modernleşme sürecine girmiştir. Daha iyi
eğitimler almaya başlayan Çeçenler, bu dönemde birçok politikacı, bilim
adamı, asker ve işletmeci ortaya çıkartmıştır. Sovyet sisteminin
kıskacında ve zayıflayan Komunist Parti yönetiminin altında, oluşmuş bu
seçkin sınıfın, adil bir güç dağılımı ve kaynaklara ulaşımda öncelik gibi
talepleri olmuştur.16
F) Çeçenlerin Bağımsızlık Mücadeleleri
Rusya’dan tek taraflı bağımsızlık ilan eden
Çeçenistan; 1957’den 1991’e kadar bir bütün olan
Çeçen-İnguş Özerk Cumhuriyei’nin 1991’de İnguşya ve
Çeçenistan olarak ikiye ayrılmasıyla, başlı başına
siyasi bir bölge haline gelmiştir.17 Rusya’nın
uluslararası alandaki etkileri ile bu bağımsızlığını
16 Valery Tishkov, Chechenya: Life In A War-Torn Society, University of California Press, London, 2004, s.7317 Tahir Sünbül, Rusya’nın Çeçenistan’a Müdahalesi, (Ed. Argun Terek), Çeçen Sorunu, Sam Yayınları, Ankara, 1995, s.124.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
ilan eden devlet, KKTC örneğindeki gibi, tanınmamıştır
ve tanıttırılmamıştır.
Bu dönemin önemli gelişmesi, Yeltsin yönetiminin,
Rusya Federasyou ile Rusya’ya bağlı özerk cumhuriyet
ve bölgeler arasındaki ilişkileri düzenleyen
“Federasyon Anlaşması” olmuştur. Bu anlaşma, 31 Mart
1992 tarihinde Tataristan, Başkırtistan ve Çeçenistan
dışındaki özerk cumhuriyetler tarafından
imzalanmıştır. Anlaşmayı imzalamayan Çeçenistan,
“kendisinin bağımsız bir devlet olduğunu ve hiçbir
zaman da Rusya Federasyonuna katılmayacağını”18
çıklamıştır. Tüm bunlar yaşanırken bağımsızlığını
derinleştiren Çeçenistan’da 1991 seçimleri
yapılmıştır. Yapılan ilk bağımsız seçimlerde Rusya
karşıtı olan Cahar Dudayev ezici bir çoğunlukla
cumhurbaşkanı seçilmiştir. Başkan Dudayev’in ilk
icraatı, Çeçenistan’ın 1 Kasım’da SSCB’den ayrıldığını
ve artık egemen bir devlet olduğunu ilan etmek
olmuştur.19 Dudayev daha sonra Rusya’nın ekonomik ve
18 Sünbül, a.g.e., s.128.19 Zeynep Özbek, 90’larda Çeçen Bağımsızlık Mücadelesi, http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html, 30 Nisan 2012.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
fiziksel baskılarını hafifletebilmek için Kuzey
Kafkasya Dağlı Halklar Konfederasyonu’nu kurdurmuştur.
Kuruluşundan itibaren bölgede Müslüman-Hristiyan
karşıtlığında doğmuş bir konfederasyon gibi
algılanmış, Abaza-Gürcü, Azeri-Ermeni,20 ve buna
benzer dini ihtilaflar doğmuştur.
Bağımsızlığın ilanının ardından Yeltsin, 8
Kasım’da Çeçen-İçkerya Cumhuriyeti’nde olağanüstü hal
ilan etmiş ve başkent Grozni’ye askeri birlikler
göndermiştir. Fakat halkın yoğun direnişi neticesinde
bu birlikler 1999’da başlayacak Birinci Çeçen
Savaşı’na kadar geri çekilmek zorunda kalmışlardır.21
Dudayev’in üç yıllık bağımsız cumhuriyeti, ulusal
devlet fikrini canlandırmada pek başarılı olamamıştır.
Ancak iki yıl süren savaş ve işgal hali her şeyi
değiştirmiştir. General Dudayev’in Çeçen Devrimi,
Moskova’nın bilgisi dahilinde gerçekleştirilmiş
başarılı bir darbeden öte bir şey değildir. Fakat,
1994-1996 savaşı kelimenin tam anlamıyla bir ulusal
savaştı. Bağımsız olarak örgütlenip silahlanmış bir
20 Sünbül, a.g.e., s.128.21 Özbek, a.g.e.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
halk, Dudayev otoritesinin yerini almıştır. Bu
direnişte, Zavgayev rejimine karşı bir mücadelenin
yanı sıra, barışçıl bir halkı bombalayıp, köylerini ve
kasabaarını yakıp yıkan bir orduya karşı başkaldırı
vardı.22
Rusya, Çeçenistan içindeki muhalifleri Dudayev’e
karşı destekliyordu. Muhalefet grupları 2 Ağustos 1994
tarihinde Geçiş Konseyi adı altında bir blok
oluşturarak, Dudayev’e karşı birlikte hareket etmeye
başlamışlardır. Bu tarih, aynı zamanda yönetime karşı
silahlı mücadelenin başlangıcı23 olarak kabul eden
Geçiş Konseyi, Rus askerlerinin Çeçenistan’a
girmesinden sonra ise sahneden silinmiştir.26 Kasım
1994’te ilk saldırı yapılmış ve 26 Rus askeri Çeçenler
tarafından yakalanıp esir alınmıştır. Durum Rusya’nın
istediği gibi kompleks hale gelmişti bile. Rusya bunun
üzerine barışçı ve uzlaşmacı bir imaj yaratmak ve
gelecekte uygulayacağı politikalara zemin hazırlamak
için komisyon kurmuştur. Komisyon başkanı Mikailov,
22 Boris I. Kagarlitski, Çeçenistan-İlk Sonuçlar, (Ed. Özcan Özen-Osman Akınhay), Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, Çev: Kemal Sarısözen, İstanbul: Everest Yayınları, 2002, s.114.23 Sünbül, a.g.e., s.132.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
sorunun çözümü için ilk önce, Çeçenistan’ın Federasyon
Anlaşması’nı imzalaması gerektiğini24 söyleyerek
Rusya’nın emelini açıkça ortaya koymuştur.
Yeltsin 11 Aralık 1994 tarihli kararnamesiyle,
Rusya Savunma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı’na bağlı
askeri birlikler, Çeçenistan’a girmişlerdir.
Çeçenistan’ın büyük direnişiyle karşılaşan Rusya bu
durumdan olumsuz etkilenmiş ve Moskova’da kargaşa
çıkmıştır. Öyle ki, Rusya Savunma Bakanı Yeltsin’in
uyguladığı askeri müdahaleyi kınamıştır. Federasyon
toplantısında ise kan dökülmesinin durdurulması
istenmiştir. Diğer taraftan, Kafkasya Dağlı Halklar
Konfederasyonu 5 Ocak 1994’te yaptığı açıklama ile
Çeçenlerin yanında savaşa katılacaklarını
açıklamıştır.25 11 Aralık 199426’te Rus birlikleri üç
koldan Çeçenistan’a girerek “Birinci Çeçen-Rus
Savaşı”nı başlatmışlardır.. Ocak 1995’te ise Rus
tankları Grozni’nin merkezine doğru ilerlemeye,
Rusya’da ise iç savaş karşıtı sesler yükselmeye
başlamıştır. Tüm bunlar yaşanırken AGİT, Rus ve Çeçen24 Sünbül, a.g.e., s.13425 Sünbül, a.g.e., s.139.26 Çeçen, a.g.e., s.27.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
tarafları arasında arabulucuk yapmak üzere Çeçenistan
Heyeti oluşturmuştur. Avrupa Birliği’nin Çeçenistan
sorunu konusunda nerede durduğu 23 Ocak 1995’te
yaptığı bir açıklamayla27 netleşmiştir. Birlik
sorunun çözümünün AGİT kuralları ve Rusya’nın toprak
bütünlüğü çerçevesinde olmasını belirtmiştir. Mart
1995’te AGİT, Rus ve Çeçen tarafları arasında
arabuluculuk yapmak üzere Çeçenistan Heyeti
oluşturmuştur. Rus ve Çeçen yetkililer, AGİT
Çeçenistan Komitesi’nin gözetimi altında Rusya ve
Çeçenistan arasında askeri bir anlaşmaya vardılar.
Anlaşma, ateşkesin sağlanarak bir hafta içinde tüm
esirlerin değişimini, Çeçen kuvvetlerinin
silahsızlandırılmasını ve Rus birliklerinin büyük
çoğunluğunun aşamalı olarak Çeçenistan’dan geri
çekilmesini ve kalıcı bir barış için Çeçenistan’da
görüşmelerin başlatılmasını şart koşuyordu28. 24 Nisan
1996’da, Dudayev’in başkanlığı sırasında başkan
yardımcılığı görevinde bulunan Zelimhan Yandarbiyev,
bu gibi durumlar için anayasanın öngördüğü yöntem27 Hakan Taşdemir ve Murat Saraçlı, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 2, No: 8, 2007, s.25-35.28 http://cecenistan.ihh.org.tr/000000984710014d7.html, (1 Mayıs 2012).
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
doğrultusunda Çeçenistan başkanı oldu. Çeçenistan’a
ait güçler Grozni’yi Rus ordusundan geri aldı. 31
Ağustos 1996’da Çeçenistan adına Aslan Mashadov ile
Rusya adına Aleksandr Lebed arasında Hasavyurt
Anlaşması imzalanmıştır. 29 Bu anlasmaya göre Rusya en
geç 2001 yılının sonuna kadar Çeçenistan’dan
çıkacaktı, nitekim 5 Ocak 1997’de ise Rus birlikleri
Çeçenistan topraklarından çekilmiştir.
Eylül 1999’da Dağıstan’da meydana gelen olayları,
Çeçen militanların kışkırttığını iddia eden Rusya,
yeniden bölgeye askeri birliklerini yollamıştır. Şubat
2000’de Grozni denetim altına alınmış, Rusya
Mashadov’u tanımadığını açıklayarak Ahmet Kadirov’u
Çeçenistan’ın meşru cumhurbaşkanı olarak ilan
etmiştir. Bu yeni dönemde Rusya’nın dört bir yanında
Çeçen teröristlere atfedilen eylemler gerçekleşmiş,
Rusya ise uluslararası kamuoyu tarafından
Çeçenistan’daki insan hakları ihlalleri ve orantısız
güç kullanmı gerekçeleriyle eleştirilmiştir. Mart
2003’te düzenlenen bir referandum sonucu Çeçenlerin
29 http://cecenistan.ihh.org.tr/000000984710014d7.html, 1 Mayıs 2012.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Rusya’nın bir parçası olarak kalma yönünde oy
kullandığı açıklanmıştır. Ekim 2003’te cumhurbaşkanı
seçilen Kadirov, 9 Mayıs 2004’te düzenlenen bir
suikast sonucu öldürülmüş, yerine Ali Alhanov
geçmiştir. Mart 2005’te ayrılıkçı lider Mashadov da
Rus birlikleri tarafından öldürülmüştür.30
Ağustos 2009'da tamamen sona eren savaştaki can
kaybı rakamları net değildir. Ancak resmi olmayan
tahminler çoğunluğu sivil olmak üzere 25 bin ile 50
bin Çeçen'in öldüğüne ya da kaybolduğuna işaret
etmektedir. Öte yandan Rusların resmi rakamlara göre
kaybı 5 bin 200'ken, Asker Anneleri Komitesi bu
sayının 11 bin olduğu görüşündedir.31
SONUÇ
Batı ülkelerinden istediği yardımı alamayan
Rusya’nın intikamını Çeçenlerden alma girişimi, büyük
bir insanlık suçudur. AGİT ve Avrupa Birliği
zirvelerinde ana konusu düzeyine çıkan Çeçenistan
30 Faruk Sönmezoğlu (Der.), Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul: Der Yayınları, 2005, s.198.31 1999’lardan Günümüze Çeçenistan Sorunu, Hürriyet, 30 Mart 2010.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
sorunu üzerinde duruldukça Rusya bu ülke için terörist
suçlaması getirmektedir. Rusya Federasyonu Kuzey
Kafkasya’da yeniden egemenlik yetkilerine sahip olmak
için savaş vermiştir ve çeşitli anlaşmalarla
bağımsızlığını tanıdığı Çeçenistan’ın elinden
bağımsızlık statüsünü almak istemektedir. Bunu
başarmak için ise Çeçenleri terörist olmakla
suçlamaktadır.
Uluslararası insan hakları savunucuları,
Rusya’nın Çeçenistan’daki katliamlarını ve soykırım
girişimini önleyebilmek için her türlü girişimi
gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Rusya, AGİT Helsinki
Şartı gereği, bir başka devletin içişlerine karışma
hakkına sahip değildir. Tüm bunlara rağmen Rusya
yalnızca kendi bildiğini okumaktadır.
Çeçenistan’ın bir sorun haline dönüşmesinin ilk
yıllarında ABD, Avrupa Birliği ve diğer batılı
devletler Çeçenistan’a destek vermişlerdir ve Rusya
Federasyonu’nun azınlıklara uyguladığı şiddetin insan
haklarına aykırı olduğunu vurgulamışlardır. Ancak bu
tepkileri çok uzun sürmemiştir; çünkü Çeçenistan’ın
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Kafkasya’daki önemi Türkiye’nin jeopolitik konumunun
önemi gibi büyüktür. Çeçenistan’ın geçiş yolları
üzerinde olması, petrol hatlarının bu ülke üzerinden
geçmesi, doğalgaz boru hattının üzerinde olması ve
sülfür madeninin çok miktarda olması Batıyı da
etkilemiş ve Rusya’ya ses çıkartmamışlardır. Sadece
ses çıkarmamakla kalmamış Çeçenistan’ı Birleşmiş
Milletler dahil hiçbir örgüt ve ya batılı devlet
resmen tanımamıştır.
Çeçenistan sorunu tüm bölgeyi etkileyen bir istikrarsızlığa neden
olmaktadır. Dağıstan’da 9 kişinin öldüğü son saldırılar ve İnguşetya’daki
durum genel istikrarsızlığın bir göstergesidir. Rus dış politikasının yönü
ve iç politikada yapılan düzenlemeler Kafkasya’nın geleceğini de
etkileyecektir. Rusya’nın giderek iç politikada demokratikleşmesi, dış
politikada ise çıkarlarını korurken diğer ülkelerin de güvenliğini dikkate
alan bir çizgi izlemesi Kafkasya’da barış ve istikrar açısından umut verici
gelişmelere neden olabileceği gibi, Rusya’nın mücadelede özellikle
Batıdan destek görmesine de yol açacaktır. Ancak Rusya bu yolu
seçmediği ve içeride otoriter yapı ile dış politika bloklaşmaya dayalı bir
çizgi izlediğinde Batı’dan destek bulması çok zor olacaktır. Bunun yanı
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
sıra Sovyetler Birliği örneğinde olduğu gibi yine Moskova’yı uzun vadede
yıpratacak bir kutuplaşmanın önünü açacaktır.32
32 Kamer Kasım, Çeçenistan: Kafkasya’da Bitmeyen Mücadele, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=354, 1 Nisan 2010.
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
KAYNAKÇA
KİTAPLAR
ÇEÇEN, Anıl (2002). Çeçenistan Dosyası, Ankara: Yeni
Avrasya.
ÖZEN, Özcan ve AKINHAY, Osman (Der.) (2002).
Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, İstanbul: Everest.
SÖNMEZOĞLU, Faruk. (2005). Uluslararası İlişkiler
Sözlüğü, 4. Basım, İstanbul: Der
TEREK, Argun. (1995). Çeçen Sorunu, Ankara: Sam.
TISHKOV, Valery. (2004). Chechenya: Life In A War-Torn
Society, London: University of Columbia.
MAKALELER
AKINHAY, Osman. (2002). İstisnalar Kaideyi Bozmaz,
Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, İstanbul: Everest
GÖKAY, Bülent. (2002). Şeyh Şamil Anti-Emperyalist Bir
Kahraman mı, Yoksa Karşı-Devrimci bir Yobaz mıydı?,
Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, İstanbul: Everest, s.3-56.
KAGARLITSKI, Boris. (2002). Çeçenistan-İlk Sonuçlar,
(Çev: Gülseren Dikilitaş), (Der: Özcan Özen ve Osman
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
Akınhay), Çeçenistan: Yok Sayılan Ülke, İstanbul: Everest
Yayınları, s.109-130.
SPLITBOEL-HANSEN, Flemming. (2002). 1991 Çeçen
Devrimi: Moskova’nın Cevabı, (Çev: Kemal Sarısözen),
(Der: Özcan Özen ve Osman Akınhay), Çeçenistan: Yok Sayılan
Ülke, İstanbul: Everest, s.85-109.
SÜNBÜL, Tahir. (1995). Rusya’nın Çeçenistan’a
Müdahalesi, (Der: Argun Terek), Çeçen Sorunu, Ankara:
Sam, s.124-148.
TAŞDEMİR Hakan ve SARAÇLI Murat. (2007). Uluslararası
Hukuk ve Politika, Cilt 2, No: 8, s.25-35.
TEZLER
TOMBULOĞLU, Tuba. (2003). Kafkasya’nın Etnik ve
Kültürel Yapısının Oluşumunda Türklerin Rolü, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
İNTERNET KAYNAKLARI
Çeçenistan: Yasak Ülke Kayıp İnsan. İnsan Hakları ve
Hürriyetleri İnsani Yardım Vakfı,
http://cecenistan.ihh.org.tr, (ET: 02.05.2012)
ÇEÇENİSTAN: BİR VAR OLMA MÜCADELESİ – EZGİ KÖSEANKARA 2012
KASIM, Kamer. (2010). Çeçenistan: Kafkasya’da Bitmeyen
Mücadele, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu,
http://www.usak.org.tr/haber.asp?id=354, (ET: 29 Nisan
2012).
GAZETELER
1999’lardan Günümüze Çeçenistan Sorunu, Hürriyet, 30
Mart 2010.
Top Related