Zuid-Limburg: een gewestapart

Zuid-Limburg, impressie van het landschap en indeling van gemeenten (2012)

In Nederland is Zuid-Limburg een streek in Limburg vanaf de gemeente Sittard-Geleen (de zogenaamde 'flessenhals', waar

Nederland het smalst is) en alles ten zuiden daarvan. In de Franse tijd behoorde dit gebied (zonder de genoemde 'flessenhals') tot het Departement van de Nedermaas, dat werd ingesteld aan het einde van 1794, na de annexatie van de Zuidelijke Nederlanden en de tot de Noordelijke Nederlanden behorende Generaliteitslanden. Sinds 1813 maakte het gebied onderdeel uit van de toen nieuw gevormde provincie Limburg, diein 1839 uiteen viel in een Belgisch en een Nederlands deel. Zowel in de Franse tijd als thans fungeerde Maastricht als hoofdstad, waarnaast Hasselt de hoofdstad is geworden van de Belgische provincie.

Naam en ligging

De Heerlijkheid Valkenburg omstreeks 1350

Het gebied is duidelijk afgebakend en staat 'van oudsher' onderdeze naam bekend, in tegenstelling tot later ingevoerde termen

als Noord-Limburg en Midden-Limburg, die meer recente, ambtelijke indelingen betreffen. Historisch en geografisch wordt de kern van wat men na 1839 is gaan aanduiden als 'Zuid-Limburg', gevormd door het oorspronkelijke graafschap Valkenburg met zijn vier hoofdbanken: Meerssen, Klimmen, Beek en Heerlen. Rond deze kern liggen belangrijke andere plaatsen als Maastricht, Sittard en Kerkrade, die nu integraal deel van de regio uitmaken.

Zuid-Limburg grenst in het noorden niet aan Noord-Limburg, maaraan Midden-Limburg. Wel vormen Noordelijk en Midden-Limburg tezamen de veiligheidsregio Limburg-Noord, waarnaast de gemeentegrenzen van Zuid-Limburg samen de grenzen van de Veiligheidsregio Zuid-Limburg vormen (een samenwerkingsverband van Gemeenten, Brandweer en Geneeskundige hulpverlening).

Zuid-Limburg heeft binnen Nederland een zeer uitzonderlijke ligging. Het is een klein gebied, dat als een wig ligt ingeklemd tussen de twee buurlanden van Nederland, België en Duitsland. Het vormt aldus bijna een Nederlandse enclave in hetbuitenland. De verbinding met de rest van Nederland, slechts bestaande uit de 'flessenhals', is miniem. Deze bijzondere situatie is historisch zo bepaald. Al sinds de dertiende eeuw, toen het huidige gebied van Zuid-Limburg door het expansieve hertogdom Brabant was verworven, kende het deze uitzonderlijke positie. Het toenmalige gebied van Overmaas en het oude hertogdom Limburg werden aan de westkant door het Prinsbisdom Luik van Brabant gescheiden, terwijl ze aan de oostelijke zijdewerden geflankeerd door het hertogdom Gulik. Samen met het oudehertogdom Limburg lagen de Brabantse landen van Overmaas dus alingeklemd tussen deze beide 'buitenlandse' gewesten.

GeografieGrensmaas

De Maas is de belangrijkste rivier en vormt tevens de grens metBelgië, maar maakt zo ook een gemeenschappelijk bezit uit van de twee Limburgen. De Grensmaas verwijst naar de Maas als een natuurlijke grens tussen Belgisch en Nederlands Limburg. De Grensmaas is ruim 40 kilometer lang en loopt op de Belgische oever vanaf Lanaken tot in Kessenich.

Landschap

Kaart met plateaus en dalen Zuid-Limburg

Zuid-Limburg is een hogere schiervlakte waarin verschillende rivieren en beken het gebied versneden tot een heuvelachtige landschap dat bestaat uit lichtjes golvende plateaus en beekdalen ertussen. De plateaus in het zuidoosten liggen hoger dan de plateaus die meer noordwestelijker gelegen zijn. Naast de Maas hebben vier beken met hun zijrivieren het gebied doorsneden: Geul, Geleenbeek, Roode Beek en de Worm. Deze hebben de contouren bepaald van de verschillende plateaus: het Plateau van Bocholtz, Caestert, Crapoel, Doenrade, Graetheide, Kerkrade, Margraten, Nieuwenhagen, Spekholzerheide, Ubachsberg,Vijlen en het Centraal Plateau. Ook liggen er in het gebied twee laagtes: het Bekken van Heerlen en het Bekken van de RoodeBeek.

Het gebied is toeristisch geliefd om zijn heuvelachtige landschap, in het bijzonder het zuidelijke Heuvelland. Onder meer Maastricht en Valkenburg zijn nationaal bekende trekpleisters. Verder zijn er vele kastelen te vinden. In Zuid-Limburg bevindt zich het hoogste punt van Nederland, de Vaalserberg, die in de buurt van het Drielandenpunt een hoogte van 322,7 meter bereikt.

Land zonder grenzen

De streek die zich uitstrekt tussen Luik, Aken en Maastricht wordt wel Land zonder Grenzen genoemd en wordt door de bewoners

vaak ook zo beschouwd. Tussen het Belgische en Nederlandse Limburg wordt zoveel gedeeld dat daar op economisch en cultureel gebied een samenwerking is ontstaan en alleen de grens de scheiding bepaalt. Met name Maastricht is bijna even Belgisch als Hasselt (Zuid-)Nederlands. Ook bepaalde tradities zijn gemeenschappelijk. Bij religieuze gebeurtenissen leent menelkaars relieken en de gilden komen bij elkaar om tijdens de gildefeesten op de houten vogels te schieten.

Het gebied dat valt onder de Euregio Maas-Rijn. Groene gebieden liggen in België, blauw in Nederland en rood in Duitsland. Het meest donkergroene gebied omvat de DuitstaligeGemeenschap in België.

De grensoverschrijdende verbondenheid van Zuid-Limburg met zijnBelgische en Duitse buren komt ook tot uiting in het hedendaagse samenwerkingsverband Euregio Maas-Rijn, waarvan Zuid-Limburg samen met de Duitstalige Gemeenschap in België de geografische as vormt.

Grenswijzigingen in de 20ste eeuw Nederlands Limburg

Na de oorlog werd in 1949 diverse kleine stukken Duits grondgebied door Nederland geannexeerd. Negen kleinere stukken werden bij bestaande Limburgse gemeenten gevoegd, het grootste gebied (41,34 km² met 5665 personen) was Selfkant, dat werd bestuurd als het Drostambt Tudderen. Het gebied werd in 1963

aan Duitsland teruggeven. Tot 2002 was de verbindingsweg N274 nog Nederlands gebied.

Belgisch Limburg

Hoewel de wijzigingen in de provinciegrenzen van Belgisch Limburg geen directe gevolgen hadden voor het Nederlandse territorium, zijn ze toch van invloed geweest op de situatie aan en net over de grens, en daarmee op de ‘buitenbouw’ van Zuid-Limburg. In België werden in 1963, bij het vastleggen van de taalgrens, zes gemeenten in de Jekervallei rond Bitsingen van het Vlaamse Limburg naar de Waalse provincie Luik overgeheveld; de zes gemeenten van Voeren volgden de omgekeerde beweging, wat aanleiding gaf tot een felle taalstrijd.

Grenswijzigingen in de 20ste eeuw

In september 1963 gingen de Nederlandstalige gemeenten Moelingen,

's-Gravenvoeren, Sint-Martens-Voeren, Sint-Pieters-Voeren, Remersdaal en Teuven (tegenwoordig tezamen de gemeente Voeren) van Luik naar Limburg, evenals een strook grondgebied in het noorden van de gemeente Elch, die bij het Limburgse Rutten werdgevoegd; de Franstalige gemeenten Corswarem (onofficieel Korsworm), Wouteringen (Otrange), Rukkelingen-aan-de-Jeker(Roclenge), Bitsingen (Bassenge), Wonk (Wonck), Eben-Emaelen Ternaaien(Lanaye) gingen van Limburg naar Luik, evenals de gehuchten La Bosquée, Al Savate en Haut-Vinâve die respectievelijk bij de Luikse gemeenten Cras-Avernas, Elch en Glaaien werden gevoegd. Van de huidige provincie behoorden alleen de Voerense deelgemeenten Teuven en Remersdaal tot het historische hertogdom Limburg, dat nu grotendeels Luiks is.

DemografieZuid-Limburg telt zo'n 607.000[1] inwoners, ruim de helft van het totaal aantal inwoners in de provincie. Daarmee is het een van de meest verstedelijkte gebieden van Nederland. Het ontstaan hiervan in de eerste helft van de 20e eeuw is met nameveroorzaakt door de vroegere economische expansie van de Westelijke en Oostelijke Mijnstreek, tot aan de mijnsluitingen in de jaren 1965-1975.

Westelijke en Oostelijke Mijnstreek volgens het CBS

Historische steenkoolconcessies in Limburg en aansluitend Duitsland

GeschiedenisRomeinse tijd

In de Romeinse tijd werd de Maasstreek bewoond door het volk van de Tungri, die de plaats hadden ingenomen van de oorspronkelijke Keltische stam der Eburonen. In het Maasland zijn veel Romeinse overblijfselen gevonden, vooral in de omgeving van Tongeren en Maastricht. In het hele gebied zijn bij archeologische opgravingen restanten van Romeinse villae aangetroffen, met name langs de heirbaan Maastricht-Nijmegen ende belangrijke oostwestverbinding, de zogenaamde Via Belgica.

Frankische tijd

Na de Grote Volksverhuizing bewoonden de Franken het gebied. Inde Karolingische tijd werd het Frankische Rijk ingedeeld in gouwen. De Maasstreek kreeg de naam Maasgouw (Pagus Mosarium of Masau).

De abdij Rolduc is een voormalige abdij in de gemeente Kerkrade. De abdij (gesticht in 1106) speelde een belangrijke rol bij de ontginning van dit gebied en bij de vroegste steenkoolwinning.

Hoge middeleeuwen

In de hoge middeleeuwen was de Maasgouw uiteengevallen in verschillende heerlijkheden, rijksheerlijkheden en abdijvorstendommen. Een groot deel van de westelijke Maasoever maakte vanaf ca 1000 deel uit van het graafschap Loon, dat later werd opgenomen in het prinsbisdom Luik. Het Overkwartier van het hertogdom Gelre omvatte zowel gebieden op de linker- als rechteroever van de Maas in de streek rondom Roermond en Venlo, terwijl een aantal dorpen ten noorden van Venlo tot het hertogdom Kleef behoorde. Het gebied rondom Sittard hoorde vanaf 1400 toe aan het hertogdom Gulik, terwijl verder naar hetzuiden een ware lappendeken van territoria bestond, waarvan alsbelangrijkste genoemd kunnen worden het land van Valkenburg, het graafschap Dalhem, het land van 's-Hertogenrade (later alledrie opgenomen in de Brabantse landen van Overmaze), het rijksgraafschap Wittem en het graafschap Geleen en Amstenrade.

Maastricht

Maastricht was vanouds een tweeherige stad, waarover de hertog van Brabant de soevereiniteit deelde met de prins-bisschop van Luik.

Maastricht: Sint-Servaasbrug

Bij een doorwaadbare plaats in de Maas sloegen de Romeinen een brug en ontstond de nederzetting die zou uitgroeien tot de hoofdstad van de provincie: Maastricht. In 1204 werd Maastrichtdoor de keizer in leen gegeven aan de hertog van Brabant. Vanafdat moment had Maastricht twee heren, de (prins-)bisschop van Luik en de hertog van Brabant, het begin van de tweeherigheid van Maastricht. Rond 1400 kwam Brabant, en dus ook een deel vanMaastricht, in bezit van de hertog van Bourgondië. Karel de Stoute, en later Karel V en Filips II, verbleven meermaals in de stad en logeerden dan in het Brabants Gouvernement

Maastricht: Panorama met drie kerken(Onze-Lieve-Vrouwekerk, Sint-Janskerk en Sint-Servaasbasiliek)

Hendrik van Veldeke was de eerste Middelnederlandse dichter (ca. 1175). Hij schreef het Leven van Sint-Servaas,

waarschijnlijk zijn eerste werk, in het Limburgs van zijn tijd. Het was een opdracht van het Maastrichtse Servaaskapittel en van de gravin van Loon.

Maas-Rijnland

Maas-Rijnland is van oorsprong een begrip uit de middeleeuwse cultuurgeschiedenis, dat betrekking heeft op het brede gebied -ook wel bekend als het Maas-Rijnland of de Maas-Rijndriehoek - waar de Maaslandse en Rijnlandse cultuur, en daarin ook de aan elkaar grenzende Waalse, Franse, Nederfrankische en Middelfrankische (Ripuarische) tongvallen elkaar ontmoetten en beïnvloedden. Onder meer in de Nederrijns-Westfaalse Kreits binnen het Heilig Roomse Rijk kende dit gebied ook een zekere politieke verbondenheid. Die verbondenheid gold niet slechts Zuid-Nederfrankische (Limburgse en Nederrijnse) dialectgebieden.

Eerste erfgenaam

Het huidige Zuid-Limburg (met uitzondering van Maastricht) maakte vanaf 1288 respectievelijk 1347 deel uit van twee der drie Brabantse Landen van Overmaas, die in een personele unie met het oorspronkelijke Hertogdom Limburg verbonden waren. Het mag aldus gezien worden als eerste erfgenaam vanuit de middeleeuwen van dat oorspronkelijke Hertogdom Limburg. Belgisch Limburg en Nederlands Noord- en Midden-Limburg behoorden historisch tot geheel andere gewesten, te weten het Graafschap Loon en het Overkwartier van Gelre.

De drie Limburgen: een provincie in Vlaams-België (rood), een provincie in Nederland (bruin), en ten zuiden daarvan het oorspronkelijke, middeleeuwsehertogdom (paars).

De Landen van Overmaas ontstonden toen de Landen van Dalhem, Valkenburg en heerlijkheid 's-Hertogenrade (Herzogenrath) in de loop van de dertiende eeuw door het Hertogdom Brabant werden verworven. In 1244 verwierf Hertog Hendrik II van Brabant het Graafschap Dalhem. Brabant stelde door de overwinning in de slag bij Wörringen in 1288 het bezit van het Hertogdom Limburg veilig, dat dan reeds in personele unie met 's-Hertogenrade verenigd was. In 1347 verwierf Brabant nog het Land van Valkenburg. De stad Sittard, Born en Munstergeleen, die vanaf 1280 en 1300 bij het Land van Valkenburg hoorden, werden in 1400 verkocht aan de hertog van Gulik.

Vanuit Brabants perspectief kregen deze gebieden de naam 'Overmaas'. De aparte landjes bleven echter tot in de 18e eeuw hun eigen benaming handhaven. Elk van deze drie landen had een eigen statenvergadering, bestaande uit de ridderschap en vertegenwoordigers van de schepenbanken; in Dalhem kwam daar nog de abt van Godsdal (Valdieu) bij; in 's Hertogenrade de abt van Kloosterrade (Rolduc). In 1473 verenigden de Overmazers en

de Limburgers hun Staten tot de Staten van Limburg en de Landen van Overmaas en zetelden aldus in de Staten-Generaal van de Nederlanden. De bestuurlijke taal was het Nederlands. Vooral Dalhem onderging vanwege zijn ligging een sterke invloed vanuithet hertogdom Limburg. De twee overige landjes ondergingen vanaf de dertiende eeuw een sterke invloed vanuit Brabant. Zij vormen de kern van het hedendaagse Zuid-Limburg.

Gemeentes De volgende gemeentes behoren tot het Nederlandse Zuid-Limburg:

Beek Brunssum Eijsden-

Margraten Gulpen-

Wittem Heerlen Kerkrade Landgraaf Maastricht

Meerssen

Nuth Onderbanken Schinnen Simpelveld Sittard-Geleen Stein Vaals Valkenburg aan

de Geul

Voerendaal

Bronnen, noten en/of referenties: Monumenten in Nederland. Limburg op DBNL

Noot 1: CBS Statline Bevolkingsontwikkeling 2011/2012

Gedeeltelijk gepubliceerd op:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Zuid-Limburg_%28Nederland%29

versie 20/4/2014