Prof.Dr. Nəsib Göyüşov

Yunus Emrə və klassik təsəvvüf*1

Bəllidir ki, təsəvvüfün ilkin əlamətləri islam cəmiyyətində, xüsusilə Əməvilər dönəmində

həm dini,həm də əxlaqi-mənəvi dəyərlərin aşağı düşməsinə qarşı passiv bir etiraz olaraq

meydana gəlmişdir. İlkin təsəvvüf əsasən fərdi ixlas, mənəvi saflıq, sadə zöhd və təqva, Allahdan

qorxu və O-nun mərhəmətinə ümid, maddi həvəslərdən çəkinmə, nəfsi qoruma, zikr və dua ilə

qəflətdən uzaqlaşaraq Allahla batini yaxınlıq, xəlvətə çəkilərək Haqq barədə düşüncələrə dalmaq

və diqqəti O-nun üzərində cəmləmək kimi dini-mistik hərəkət və halları ehtiva etmişdir.

Sadalanan cəhətlər tədricən həm nəzəri, həm də praktiki baxımdan müəyyən biçimə salınmışdır.

Nəzəri baxımdan təsəvvüfün dini-ideoloji və fəlsəfi əsasları təşəkkül tapmağa başlamış, praktik

cəhətdən sufilər təriqət halında formalaşmışdırlar. İslam mədəniyyətində və onun düşüncə

karvanında xüsusi yer tutan klassik təsəvvüf dedikdə, həm nəzəri baxımdan, həm də təşkilat

kimi formalaşmış cərəyan nəzərdə tutulur. Təsəvvüfün təşəkkül və təkamül prosesi demək olar

ki, artıq X-XII əsrlərdə başa çatmış, XIII-XIV əsrlərdə istər onun nəzəri əsasları, istərsə də

nüfuzlu təriqətləri cəmiyyətdə özünə səbatlı yer tutmuşdu. Sonradan yaranan digər nəzəri

konsepsiyalar, təriqət və firqələr bu təməl əsasında şaxələnmişdir.

Türk dünyasında təsəvvüfün yayılması və nüfuz qazanması ilk növbədə “Piri-Türkistan”

ləqəbi ilə tanınan Əhməd Yəsəvinin (1093-1156) adı ilə bağlıdır (1.s.19-20). Əhməd Yəsəvi ilk

dərsini Arslan Babadan aldıqdan sonra Buxarada dövrün məşhur sufi şeyxi Xacə Yusif

Həmədanidən (1048-1140) təlim almışdır (1.s.64). Bu böyük türk mütəsəvvifi öz təlimini gəzərgi

dərvişlər kimi köçəri tayfalar arasında yaymış və Yəsəvilik təriqəti türklərin islamlaşmasında

mühüm rol oynamışdır (2.s.57-58).

Məlumdur ki, təsəvvüfün bir sıra təməl prinsipləri və ortaq ideyaları vardır ki, bunlar

müxtəlif bölgələrdə, fərqli etnik qruplar və xalqlar arasında yayılan sufi təriqət və məktəblərində

müştərək dəyərlər kimi qəbul edilir. Ancaq bununla bərabər, ayrı-ayrı bölgələrdə yaşayan

müxtəlif xalqlar təsəvvüfün təməl cizgilərini saxlamaqla, onu bir növ, “özününküləşdirməklə”

bir qədər zənginləşdirmişlər. Təbiidir ki, bu prosesdə türklərin payı daha çoxdur.

Türk təsəvvüfü barədə bəhs edərkən burada əski mədəniyyət ünsürlərinin və ozan

ənənələrinin təsirini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Məhz bu baxımdan onu şərti olaraq iki

mühüm qismə ayırırlar: əski türk mədəniyyəti və yerli ozan ənənələri ilə uzlaşan qol (səyyah

dərvişllər) və daha çox klassik təsəvvüfə əsaslanan, xanəgah və təkyələrdə oturaq həyat tərzi

geçirən qol (sufilər). Ancaq bu qollar bir-birinə qarşı deyil, əksinə biri digərini tamalayır.

Məsələn, Yəsəvilik təriqətində praktik yöndə və söz-şeirlə ifadə tərzində dərvişliyin birinci

qolunun təsiri hiss olunur, ancaq eyni zamanda onun nəzəri əsaslarında və mahiyyətində klassik

təsəvvüfün yeri açıq şəkildə özünü büruzə verir.

Bəllidir ki, Orta Asiyada yaranan təsəvvüf cərəyanı sonralar, xüsusilə səlcuqilər

dönəmində oradan gələn mütəsəvviflər vasitəsilə Kicik Asiya və Anadoluda yayılmağa

başlamışdır. Ancaq bu bölgədə yayılan təsəvvüf bir sıra fərqli cəhətlər ilə diqqəti cəlb edir. Fuad

Köprülünün göstərdiyi kimi, təkyələrdə oturaq həyat tərzi keçirən ərəb və əcəm

mütəsəvviflərindən fərqlli olaraq, bu bölgədəki dərvişlər Səlib yürüşlərinin qarşısını almaq üçün

həm də mücahid olmuşlar (1.s.254). Digər tərəfdən, Anadolu sufiləri “yabançı fəlsəfi ünsürü

Türk zövqünə uyğun milli ünsürlə birləşdirmişlər” (1.s.255). Başqa sözlə desək, onlar klassik

təsəvvüfə xas termin, məfhum və dəyərləri yerli mühitdən doğan bədii-estetik zövqlə cilalayaraq

türkcə danışmış, hətta türkcə təsəvvüfə aid bir çox termin və məfhumlar yaratmışlar. Bütün

bunlar həmin mühitin yetişdirməsi olan Yunus Emrənin əsərlərində də özünü göstərir. Onun

şeirlərini mütaliə edərkən, artıq təsəvvüfü dərindən mənimsəmiş və mükəmməl təlim görmüş

yetkin bir insanın arifanə düşüncələrinin türk dilinin və bədii zövqünün incəlikləri ilə cilalanmış

ifadəsini oxuyuruq. Təsəvvüfə aid nəzəri qaynaqlar və risalələrdə bir çox termin, məfhum və

1 Məqalə “Yaşayan Yunus Əmrə” Beynəlxalq Elmi Konfransın materiallarında dərc edilmişdir.

Bakı: “Elm və təhsil”. 2013.s.230-249

2

rəmzlər qəliz, bəzən də anlaşıqsız və hətta təzadlı şəkildə izah olunur. Bəzən də eyni məsələlərin

şərhi fəqrli və qarışıq verllir. Ancaq təsəvvüfi rəmz və anlamların şeir dilində ifadəsi həm

anlaşıqlı, sadə, aydın, həm də ürəyəyatımlı və ruhu oxşayan bir tərzdə bəyan edilir. Ona görə də,

Şeyx İşraq, İmam Qəzali və İbn Ərəbi kimi nəzəriyyəçilər bir sıra hallarda öz düşüncələrini

ədəbi üsluba xas olan analogiya, təmsil və poetik qəliblər vasitəsilə bəyan etməyə çalışmışlar. Bu

baxımdan, təsəvvüfi düşüncələr Y. Emrənin şeir dilində və ifadə tərzində olduqca sadə və

səmimi, eyni zamanda anlaşıqlı və ürəyəyatımlı bir şəkildə verilir, dinləyicinin könlünü, ruhunu

oxşayır, qəlbinə nüfuz edir və ona böyük təsir bağışlayır. Bu məqalədə Yunus Emrə şeirlərində

klassik təsəvvüfün ifadəsi ilə bağlı bir necə məqamı diqqətə çatdırmaq istərdik:

1. Klassik təsəvvüfdə bir-biri ilə bağlı olan və bir-birini tamamlayan şəriət, təriqət,

həqiqət və mərifət anlamları bu cərəyanın bütün mahiyyət və hədəflərini özündə cəmləyən və

Haqqa qovuşmaq üçün keçilən mühüm “seyr və süluk” mənzillərindən ibarətdir. Yunusun

həmin mənzil və mərhələlər barədə düşüncələri onun klassik təsəvvüfü dərindən mənimsəməsinə

dəlalət edir.

Mövlana “Məsnəvi”nin beşinci dəftərinin dibaçəsində şəriəti düzgün yolu aydınladan şam

(şəm), yol getməyi isə təriqət kimi dəyərləndirir. Məqsədə yetişmək isə həqiqətdir (3.s.703).

Salik təriqətdə seyr və süluk mənzilləri keçir. Bu yolda nəfsdən gələn təhlükə və afətlər

mövcuddur, şəriət onu sapınmalardan qoruyur. Təriqət şəriətdən ayrılmazdır və övliyalar

peyğəmbərlərin varisi olaraq Məhəmmədin şəriətini rəhbər tutaraq yola – təriqətə çıxırlar. Şəriət

nuru olmadan təriqətin afətlərindən qorunmaq olmaz. Mövlana bu üçlük mərhələni belə izah

edir: şəriət kimya elmi, təriqət həmin elmin köməyi ilə misi başqa maddələrlə emal etmək,

həqiqət isə buradan alınan zərdir. Başqa bir misal: şəriət tibb elmi, təriqət dəva-dərman, həqiqət

isə xəstəlikdən sağalmaqdır.

Hücviriyə görə, şəriət yol göstərəndir, əxlaq prinsiplərinə uyğun olaraq insanı düzgün yola

yönəldir. Təriqət – kamilliyə aparan sınaq yollarıdır, həqiqət isə son mənzildir. Şəriət tibb kitabı,

təriqət – dava-dərman, həqiqət isə dərddən qurtuluş deməkdir. Təriqət şəriətsiz, həqiqət isə

təriqətsiz gerçəkləşməz. Şəriət meyvəni qoruyub saxlayan qabıq, təriqət meyvənin içi və kütləsi,

həqiqət isə onun məğzi və mahiyyətidir (4. v. 158).

Arifin əsas məqsədi həqiqətdir, şəriət də, təriqət də həqiqətə yetişmək üçündür. Lahici

"Gülşəni-raz" əsərinə yazdığı şərhdə göstərir ki, şəriət bəndələr üçün təyin edilmiş söz, əməl və

hökmlər toplusudur və onlara əməl etməklə kamilliyə yetişmək mümkündür. Təriqət saliki

fənadan bəqaya yönəldən yoldur, başqa sözlə həqiqətə yetişmək üçün keçilən mənzillərdir.

Həqiqət isə Haqqın özüdür və bütün kəsrət aləmindəki çeşidli hissi varlıqlar həqiqət qarşısında

zahiri bir parıltı dəyərincədir. Həqiqət Haqqa yaxınlıq və tovhid məqamıdır. Bu isə fənadan

sonrakı bəqa mərhələsidir (5.s. 246-250).

Həqiqətə qovuşmaq üçün arif batini işıqlanma və ruhi kamillik yolu keçir və bu mənada

həqiqət mərifətdən ayrı deyil. Mərifət “kəşf” və “şühud” yolu ilə Haqqı tanımaq və O-nu pak

qəlb aynasında bəsirət gözü ilə görməkdir. Mərifətin yəqinlik mərtəbəsi isə yalnız həqiqi tovhid

məqamında mümkündür (5. s. 251-252). Şəriət və həqiqət bir-birinə qarşı qoyulmur: şəriət

həqiqətin zahiri, həqiqət isə şəriətin batinidir.

Yunus Emrə klassik təsəvvüfdə yer alan bu dörd mərhələni sadə və analaşıqlı bir dildə belə

ifadə edir:

Evvel kapu şer‟iat emr ü nehyi bildürür

Yuya günahlarını her bir Kur‟an hecesi.

İkincisi tarikat kulluğa bil bağlıya

Yolı toğrı varana yarlığaya hocası

Üçüncüsü ma‟rifet can gönül gözin açar

Bak mana sarayına „Arşa degin yücesi

Dördüncüsü hakikat ere eskük bakmaya

Bayram ola gündüzü Kadir ola gecesi (Divan.s.311)

Şəriət zahir, həqiqət isə batindir, sülukda zahirlə məhdudlaşmaq olmaz, bu mənada şəriət

3

gəmiyə bənzədilir, həqiqət isə dəryanın özüdür, əsas hədəf dəryaya qovuşmaqdır:

Şer‟ile hakikatün vasfını eydem sana

Şerı‟at bir gemidür hakıkat deryasıdur (Divan.s.106)

Hakıkat bir denizdür şerı‟atdur gemisi

Çoklar gemiden çıkup denize talmadılar

Şeri‟at oglanları bahis da‟vı kılurlar

Hakıkat erenleri da‟vıye kalmadılar

Dört kitabı şerh iden „asıdür hakıkatde

Zira tefsir okuyup ma‟nısin bilmediler (Divan.s.111):

Həqiqət mənzilinə yetişən kamil arifin nəzərində Haqqın dərgahından baxanda bütün

insanlar bərabərdir və bu uca məqamda heç bir irqi və etnik-milli ayrıseçkiliyə yol verilmir:

Yitmiş iki millete birligile bakmayan

Şer‟ile evliyasa hakikatde „asıdür

Hafiz deyir (7.s.415):

جىگ ٌفتاد َ دَ ملت ٌمً را اجر بىً

چُن ودیدود حقیقت راي افساوً زدود

(Yetmiş iki millətin davasına qiymət ver:

Həqiqəti görmədiklərindən əfsanə (yanlış) yol tutdular)

Təriqət həqiqətə doğru gedən əsl yoldan sapmamaq üçün kamil mürşidin yardımı ilə nəfslə

mücadiləyə qalxmaq və mənəvi sınaq mərhələləri keçməkdir. Bu mənada Yunus Emrə ərənlərin

tutmağı tövsiyə edir:

Erenlerün nazarı toprağı gevher eyler

Erenler kademinde toprak olasum gelür (Divan.s.116)

Erenler bir denüzdür „aşık gerek talası

Bahri gerek denizden girüp gevher alası (Divan.s.330)

Gel imdi miskin Yunus tut erenler etegin

Cümlesi miskinlikde yoklugımış çaresi (Divan.s.331)

2. Ələst və əzəl anlamı

“Ələst” təsəvvüfdə Quran ayəsindən alınmış bir anlam olmaqla Allahın birliyinə və

tovhidə etiraf və iqrar deməkdir. Əraf surəsi, 172-ci ayədə deyilir: “(Ey Peyğəmbərim!) Xatırla

ki, bir zaman Rəbbin Adəm oğullarının bellərindən (gələcək) nəsillərini çıxardıb onları özlərinə

şahid tutaraq : “Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?” – soruşmuş, onlar da: “Bəli, Rəbbimizsən” –

deyə cavab vermişdilər.

Təbəri, İmam Fəxr Razi, Beyzavi və başqa məşhur müəlliflərin təfsirlərində bu ayə ilə

bağlı belə bir ümumi fikir vardır ki, burada Adəm övladları tərəfindən Allahın birliyi və təkliyinə

olan iqrar ifadə edilir. “Ələst” sualı Allah tərəfindən verilir: “ Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?”

Bəndələr isə bu suala “Bəli!” cavabı verir və Allahın təkliyinə, bir olduğuna şahidlik edirlər

(8.c.9.s.75; 9.c.4.s.457).

Ələst xitabına “Bəli!” cavabı uca və sübhan Allahın izzət və calalı qarşısında təzim etmək,

O-nun təkliyini qəbul etmək və O-na təslim olmaq deməkdir.

Sufilər bu ayənin əsas məzmununu saxlamaqla yanaşı, ona yeni mənalar əlavə etmişlər;

ələst əzəl çağında Haqq ilə onun dostları arasında əhd-peymandır. Həmin əhd ona görə bağlanır

ki, insanlar Haqqı unutmasınlar. Lakin onların bir qismi O-nu unudur və masiva (dünyəvi işlər)

ilə məşğul olurlar. Ələst sualı həmin əzəli əhdi onların yadına salmaq üçün verlilr. Nəsəfi bu

xitabın sabit ideyalara (“əyane-sabetə”) edildiyini söyləyir (10.s.161). Seyyid Heydər Amuli

sözügedən ayəni təmsil kimi təfsir edir və göstərir ki, Allah bu xitabla insanlara - “Sizə və

nəfsinizə mahiyyət və istedad verən Mən deyiləmmi?” – deyə soraraq onların ruhunun Mələkut

aləmindən olmasını xatırladır. Həqiqi bəndələr bu xitaba “Bəli!” cavabı verirlər. İnsanlar bunu

təcərrüd aləmində iqrar etsələr də, şəhadət aləminə gəlincə unudurlar. Ona görə, Allah bir ayədə

4

buyurur: “ Doğrusu, bundan əvvəl Adəmə də (şeytana) uymamaq tövsiyə etmişdik. Lakin o,

unutdu. Biz onda (əhdi qorumağa) əzm və səbat görmədik” (Taha:115).

Buna ələst və ya misaq - əhdü peyman günü də deyirlər. Allah bununla bəndələrə nəfsə

uyaraq Haqqı unutmamağı xatırladır. Uca Allah öz himməti və rəhməti ilə yada salır ki, hələ

xilqətdən öncə bəndələrin ruhu ilə Haqq arasında ünsiyyət və dostluq peymanı olmuşdur. Misaq

günü Allah öz izzət və calalı ilə lütf və ehsanını ürəklərə damızdırır. Allahın əhdi heç vaxt

dəyişməz və Hafiz bunu belə ifadə edir (7.s.468):

از دم صبح ازل تا آخر شام ابد

دَستی َ مٍر بر یک عٍد َ میثاق بُد

(Əzəl sübhünün ilk dəmindən əbəd gecəsinin sonunadək

Dostluq və mehr bir əhd-peyman üzrə idi)

Ancaq Haqqın görüşündən məhrum olan zümrə Quranda belə səciyyə edilir: “Biz cinlərdən

və insanlardan bir çoxunu cəhənnəm üçün yaratdıq. Onların qəlbləri vardır, lakin onunla

anlamazlar. Onların gözləri vardır, lakin onunla görməzlər. Onların qulaqları vardır, lakin onunla

eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də daha çox zəlalətdədirlər. Qafil olanlar da məhz

onlardır!” (Əraf:179).

Kəramət sahibi olanlar Allaha daha yaxındır və Haqqın onlara məhəbbəti də xüsusidir.

Quranda bunlar belə səciyyə edilir: “ (Ey iman gətirənlər!) Bilin ki, aranızda Allahın Peyğəmbəri

vardır. Əgər o, bir çox işlərdə sizə uysaydı, çox çətinliyə düşər, əziyyət çəkərdiniz. Lakin Allah

imanı sizə sevdirmiş, onu ürəklərinizdə süsləmiş, küfrə, itaətdən çıxmağa və (Allaha) asi olmağa

qarşı sizdə nifrət oyatmışdır. Məhz belələri doğru yolda olanlardır (Hucurat:7).

Ruzbehan Bəqli misaqı siddiqlərin əhdi adlandırır. Əhdə sadiq olmaq Quran ayələrində çöx

önəmli əxlaqi və mənəvi keyfiyyət hesab edilir (Bəqərə:177; Ali-İmran:81). Allah aşiqin ruhunu

divanda müşahidə edərkən onların nəfsinə bu nemət barədə xitab edir ki, şəhadət aləmində

Allahdan başqasını seçməsinlər. Bu misaq və əhdi xatırlamaqda məqsəd süluk zamanı insanı öz

əzəli ruhuna uyğun olaraq Haqqa yaxın hala gətirməkdir (11.s.345,353). Misaq irfanda nəzəri və

batini baxımdan və tovhidin təməli sayılır. “Qalu bəla” demədən, Yer və Ggöy, yəni dünya

yaranmazdan öncə Haqq aşiqlərinin ruhu Ulu dərgahla bağlı olmuşdur:

Yir gök yaradılmadın Kalu Bela dinmedin

Levh-kalem çalınmadın Mi‟rac‟a kadir idüm (Divan.s.231)

Yire bünyad urulmadın yir-gök melaik tolmadın

Levh ü kalem çalınmadın mülk-i yaradandayıdum (Divan.s.192)

Kalu Bela söylenmedin tertib düzen eylenmedin

Hak‟dan ayru degülidüm ol ulu divandayıdum (Divan.s.192)

Ezel benüm ilümdür Elest benüm yolumdur

Ezelile Elest‟i ben bunda göre geldüm (Divan.s.198).

Bezm-i Ezel‟de padişah elüme sundı bir kadeh

İçeliden kıluram ah bilmezem ki ne beladur (Divan.s.124)

Ezelden bileyidüm Elest‟e Bela didüm

Ol kadimi denizden sil olup akup geldüm (Divan.s.227)

3. Vücud və Haqq.

Bütün düşüncə modellərinin əsas mövzusu varlıqdır; burada onun səbəb və qaynağı,

xilqətin sirləri, baş verən çeşidli dəyişmələr, hərəkətlər və posesləri tənzimləyən qanunlar,

varlığın başlanğıcı və sonu kimi məsələlər qoyulur. Varlığın çoxsaylı tərifləri vardır, əsl varlıq

hansıdır? Gördüyümüz bir yandan yaranıb, o biri yandan məhv olan dünya və kosmosmu, yoxsa

onun arxasında olan, hisslərlə bizə bəlli olmayan başqa bir metafizik aləmmi? İbn Ərəbiyə görə,

vücud həqiqi və vahiddir, onda nə növ, nə fərd, nə də dərəcə (mərtəbə) baxımından heç bir

çoxluq (kəsrət) yoxdur. Lakin mahiyyətdən ibarət olan mövcud aləm çoxluq deməkdir. Deməli,

vücud bir, mövcud olan şeylər isə coxdur. Həqiqi və əsl varlıq (vücud) Allahın həmin vacib

varlığıdır, Vacibül-vücuddan [the Necessary being] başqa nə varsa – bütün mümkünat onun

kölgəsi hesab edilir.Vücudun fərdi təzahürü və xarici aləmdə təmsil olunması varlığın

5

“mümkün” səviyyəsində gerçəkləşir. Belə bir təcəlli və təzahür çoxluq (kəsrət) deməkdir.

Deməli, vücud dedikdə həqiqi və əsl varlıq, vəhdət dedikdə isə şəxsi vəhdət nəzərdə tutulur.

Vəhdəti-vücud odur ki, Haqqdan savayı nə vücud var, nə mövcud. Sırf həqiqi varlıq və varlığın

mahiyyəti həmin vacib, yəni öz-özünə zəruri olan varlıqdır. Haqq mütləq varlıqdır, hər cür kəsrət

(çoxluq), tərkib, hər növ sifət, ad, şəkil və nisbi məfhumlardan münəzzəhdir, nə külldir, nə cüzv,

nə xüsusidir, nə ümumi, hər cür məhdudluqdan uzaqdır (12.c.1.s.90). Aləmdə olan heç bir varlıq

O-nun feyzindən bəhrəsiz deyil.

a. Yeganə həqiqi varlıq Haqqdır, hər şey Ona bağlıdır . Ona görə Göylərdə və Yerdə nə

varsa bir Allaha təsbih və dua edir (Hədid: 1, Həşr: 1, Səff: 1, Rə'd: 1). İsra surəsi, 44-cü ayədə

deyilir:"Yeddi Göy, Yer və onlarda olan bütün məxluqat Allaha dua edir. Elə bir şey yoxdur ki,

Allaha dua edib şükr söyləməsin, lakin siz onların duasını (təsbih) anlamırsınız…"

Her bir çiçek bin nazıla öger Hakk‟ı niyazıla

Her murgı hoş avazıla ol padişahı zikreder (Divan.s.105)

b. Dünyada nə varsa O-nun feyz çeşməsindən təcəlli edir, hər bir varlıqda O-nun təcəlli

nişanəsi və ayəti vardır, hara baxsan O-nu görərsən:

Nişansuzın nişanun kimse bilmez

Egerçi bi-nihayet ayetün var (Divan.s.117)

İy dün ü gün Hak isteyen bilmez misin Hak kandadur

Her kandasam anda hazır kanda bakarsam andadur (Divan.s.121)

Muhammed Hakk‟ı bildi Hakk‟ı kendüde gördi

Cümle yirde Hak hazır göz gerekdür göresi (Divan.s.331)

Hak cihana toludur kimsene Hakk‟ı bilmez

Anı sen senden iste o senden ayru olmaz (Divan.s.151)

c. Hər şeyin qaynağı mütləq vücuddur:

Tevrat‟ıla İncil‟i Zebur‟ıla Furkan‟ı

Bunlardagı beyanı cümle vücudda bulduk

Yunus‟un sözleri Hak cümle didügi saddak

Ne gördüysen kamu Hak cümle vücudda bulduk (Divan.s.169)

4. Eşq və könül

Təsəvvüfdə bir-biriylə bağlı daha iki məfhum vardır: eşq və könül. Kəşf ilə hasil olan

batini mərifət qəlbdə, nəfsdən paklanmış saf ürək aynasında hasil olur. Həcc surəsinin 46-cı

ayəsində söhbət düşünən qəlbdən – yəni qəlbin batini düşüncə qaynağı olmasından gedir. Sonra

isə belə bir nəticə çıxarılır ki, həqiqətdə gözlər kor olmaz, sinələrdəki ürəklər, yəni qəlb gözü kor

olar. Qəlb iman və irfan nurunun işıq saçdığı geniş bir mərifət qaynağıdır.

Qəzalinin təlimində qəlb mövzusu özəl yer tutur. Onun nəzərincə, insanın başqa

varlıqlardan üstünlüyü onda olan mərifət istedadı ilə bəlli olur və bu ilahi mərifət isə yalnız qəlb

vasitəsilə mümkündür. Ona görə qəlbi tanımaq və onun sifətlərini bilmək əsl din deməkdir. Qəlb

onun nəzərində ali ruhani həyatın məcmusundan ibarətdir, hiss və nəfs ona tabedir, ağıl da onun

bir hissəsidir, deməli, qəlb heç bir vəchlə ağıl əleyhinə deyil. Qəlbin ən yüksək dərəcəsi

peyğəmbərlərə məxsusdur, onlar kəsb yolu ilə deyil, ilham və vəhy yolu ilə Haqqın mərifətinə

yetişirlər. Övliyalar, hikmət sahibləri və alimlər də hər biri öz mərifət dərəcəsinə görə Haqqı

tanımaqda müəyyən irəliləyiş tapa bilirlər. Ona görə bir çox ağıl sahibləri peyğəmbər və

övliyalara nazil olan ilahi rəhmət və lütfdən məhrumdur. Başqa bir yandan, qəlbi belə bir lütf

üçün hazırlamaq lazımdır. Qəlb pis xislətlərdən və heyvani sifətlərdən paklanmasa, həqiqətin

çöhrəsi orada aydın görünməz, nəfsi bulaşıq ona kölgə salar. Qəlbdə nəfsdən doğan pas və toz

varsa, insan ilə Haqq arasında bir əngələ çevrilir.

Qəzaliyə görə, qəlb bir ayna kimidir və həqiqətləri əks etdirir. Aynanın bir şeyi düzgün

əks etdirməsi üçün birincisi, onun özü saf və cilalanmış olmalıdır, ikincisi isə, aynanın üzündəki

pas və toz silinməlidir. Başqa yandan, ayna onu əks etdirən şeylə üzbəüz tutulmasa, yenə də

onun təsviri tam düşməz. Əgər günah və şəhvət tozu qəlbə çökübsə, burada həqiqətlərin təsviri

6

əks oluna bilməz. Əgər qəlb ilə həqiqətlər arasında təqlid və təəssübdən ibarət pərdə olarsa, yenə

də həqiqətlərin inikası və dərki baş tutmaz. Bütün maniələr aradan götürüldükdə insan qəlbi

kainatın sirlərini aşkarlayıb onları tam əhatə edə bilər. Qur‟anda işarə edilən ilahi əmanəti göylər

və yer aləmi qəbul edə bilmədiyi halda, yalnız pak insan qəlbi onu götürür və deməli, qəlbin

özündə ilahi mərifət istedadı vardır. Bir sözlə, bəşər ilə Haqq arasında əlaqə qəlb yolu ilə

gerçəkləşir (13.c.3.s.18-21).

Qur'ana görə Allah insanın qəlbində olanları bilir (Maidə: 7, Ənfal: 44, Hud: 5). Maraqlı

haldır ki, qəlbin özəllikləri Qur'anda istiarə yolu ilə açıqlanır: Allah qəlbləri yumşaq yaratmışdır

ki, Tanrını zikr edə bilsin (Zumər: 23). Göylərin və Yerin çəkə bilmədiyi mərifəti qəbul edən

insan qəlbidir. Allah imanı qəlbdə yerləşdirir və qəlbi imanla ziynətləndirir, (Hucurat: 7),

möminlərin qəlbinə xatircəmlik və rahatlıq gətirir (Fəth: 4) istədiyi kimsəni öz nuru ilə Haqqa

yönəldir (Nur: 35), yoldan azanların qəlbi sıxılır (Ən'am), imansızların ürəyi pas atır, pərdələnir

və (Mutafəffifin: 14), möhürlənir (Bəqərə: 7) və qıfıllanır (Məhəmməd: 24). Qur'anda Kə'bə

Allahın evi kimi dəyərləndirilir və beytül-həramdan söhbət gedir (Bəqərə: 125, 127, Ali-İmran:

96-97, Maidə: 2, 97, İbrahim: 37, Həcc: 26). Əlbəttə, söhbət adi evdən getmir. Kə'bə Allaha

ibadət edilən məkandır. Allaha ibadətin ən uca dərəcəsi qəlbin Haqqa dönüşüdür. İman və

ibadətin batini qəlbdə gerçəkləşir. Ona görə mömin bəndələrin qəlbi Allahın evi adlandırılır.

Eşq məfhumu təsəvvüfdə xüsusi yer tutur və bu məfhum varlıq aləminin əsası, xilqətin

hərəkətverici gücü, həyatın cövhəri və insanı Yerdən uca Mələkut aləminə yüksəldən mənəvi bir

cövhərdir. Eşq varlığın mayasıdır, onsuz heç bir varlıqdan söhbət gedə bilməz. Nizami deyir

(14.s.69):

پرستی وبُد اَل کایه عشك

در عدم آَازي ٌستی وبُد

(Əvvəldə ki, bu eşqpərəstlik yox idi,

Yoxluqda (ədəm) varlığın heç bir səsi-sorağı yox idi).

Deməli, eşq ilk növbədə varlığın qaynağıdır. Eşqin iki əsas qütbü vardır: məcazi və həqiqi;

birincisi təbii meyl, ikincisi isə batini aləm və ruhi cazibədir. Əlbəttə, onun təbii meyl kimi insan

həyatındakı rolu inkar edilmir. Ancaq hikmət və irfan sahibləri eşqin cismani və zahiri hisslərlə

məhdudlaşmasını “şəhvət oyunu” hesab edir, onun insanı əbədiyyətə qovuşduran mənəvi

qütbünə önəm verirlər (15.s.76):

عشقی کً وً عشك جاَداوی است

بازیچً شٍُت جُاوی است

(Əbədi olmayan hər bir eşq,

Cavanlığın şəhvət oyunudur)

İrfanda məcazi eşq həqiqi eşqin körpüsü sayılır. Eşq zərrələrdən tutmuş bütün kainatı

əhatə edən həyat və cazibə qüvvəsi, həm də insan üçün saf mənəvi bir məqamdır; ondan uca

məqam yoxdur, çünki bu pak duyğu ilahi sevgiyə aparır və buradan da eşq müqəddəsdir. Bu

mənada eşq, ali bir ruhi-psixoloji güc olmaqla, insanla Allah və ruhlar aləmi arasında ünsiyyət

vasitəsi kimi önə çıxır.

a. kainat və hər şey eşqə bağlıdır:

Bu yir ü gök ü 'Arş u Ferş „ışk dadıyıla kayımdur

Bünyadı „ışkdur „aşıka her bir arada eli var (Divan.s.107)

b. eşq uca dərgahdan və ruhlar aləmindən gəlir, onun yeri Ərşdən yuxarıdır:

Biz taliblerüz her dem „ışk sebakın okuruz

Tanrı virür sebakı „ışk hod müderrisidür (Divan.s.106)

Dünyada Peyğamber‟ün başına geldi bu „ışk

Tercemanı Cebrail ma‟şukası Halik‟dur (Divan. s.140)

Hak duragı gönülde ayatı var Kur‟an‟da

„Arş‟dan yukarı canda „ışk burcınun kulesi (Divan.s. 330-331)

Bir sakiden içdük şarab „Arş‟dan yüce meyhanesi

Ol sakinün mestleriyüz canlar anun peymanesi (Divan.s.349)

7

c. təsəvvüfdə ağıl inkar edilmir, Allahın yaratdığı ilk şey odur; Yunusa görə ağıl vücud

aləmində sultandır, ancaq könül və qəlbə aid olan eşq daha dəyərlidir:

İşbu vücud bir kal„adur „akıl içinde sultanı

İş bu gönül bir hazinedür „ışk tutmış bekler anı (Divan.s.352)

Elm və bəşərə aid olan cüzi ağıl zahiri aləmi bilmək üçündür, əsl mərifət konüldə yazılan

eşq kitabında hasil olur:

İlim hod göz hicabıdur dünya ahret hisabıdur

Kitab hod ışk kitabıdur bu okunan varak nedür (Divan.s.110)

Halk içindür bu dil sözi gönüldedür dostun razı

Gönül dosta söyledügi ne dir ise Kur‟an‟ımış (Divan.s.161)

„Alimler kitab düzer karayı aka yazar

Gönüllerde yazılur bu kitabun süresi (Divan.s. 330)

Ona görə, Haqqı tanımaq və görmək üçün könül gözü, yəni bəsirət açılmalıdır və Haqqın

yeri məhz nəfsdən paklanmış könüldür:

Yunus imdi sen Hakk‟a ir dün ü gün gönlün Hakk‟a vir

Gönül gözi görmeyince bu baş gözi görmeyiser (Divan.s.103)

İstemegil Hak‟ı ırak gönüldedür Hakk‟a turak

Sen senligün elden bırak tenden içerü candadur (Divan.s.121)

Hak duragı gönülde ayatı var Kur‟an‟da

„Arş‟dan yukarı canda „ışk burcınun kulesi ((Divan.s.331)

d. nəfs zülmətdir və könlü onun pasından təmizləmək lazımdır:

Gönül tolu zulmetdür işledügi bid‟atdür

Bu niçesi ümmetdür Kur‟an yolına girmez (Divan.s.161)

Dervişlik didükleri hırkayıla tac degül

Gönlin derviş eyleyen hırkaya muhtac degül (Divan.s.188)

Gerçək aşiq nəfsindən və canından keçməklə Haqqa yetişə bilər:

Canını „ışk yoluna virmeyen „aşık mıdur

Cehd eyleyüp ol dosta irmeyen „aşık mıdur

„Işk kadehinden içüp nefs dileginden geçüp

Hak yolına er gibi turmayan „aşık mıdur (Divan.s.110)

Gizli xəzinə və eşq

“Kənzi-məxfi” (gizli xəzinə) ifadəsi sufilərin geniş işlətdiyi bir hədisdəndir, ancaq onun

sənədi yoxdur: “Davud (ə) dedi: - Ya Rəbbim, xəlqi nə üçün yaratdın? Buyurdu: - Mən gizli

xəzinə idim, tanınmaq istədim, onları yaratdım ki, tanınım”.

Təsəvvüf kosmoqrafiyasının öz hikmət və nizamı vardır və burada Haqqın (Allahın) zatı

(substansiya) ad və sifətləri kimi məfhumlar önəmli yer tutur. Haqqın zatı hüviyyət, həqiqətül-

həqayiq və mütləq vücud adlanır. Bu qeybül-qeyb məqamıdır və həmin gizli aləm kimsəyə bəlli

deyil. Kosmoloji düzən yeddi mərtəbədən ibarətdir: birinci mərtəbə - mütləq substansiyaya xas

əhədiyyət mərtəbəsi; ikinci mərtəbə – ilkin əyaniləşmə və təcəlli mərtəbəsi ki, buna Məhəmməd

həqiqəti deyirlər, üçüncü mərətəbə – ikinci əyaniləşmə və təcəlli baş verən vahidiyyət və insani

həqiqət mərtəbəsi; dördüncü mərtəbə – Ruhlar mərtəbəsi; beşinci mərətəbə – Misal aləminə xas

mərtəbə; altıncı mərətəbə – Cisimlər və maddi aləm mərtəbəsi; yeddinci mərətəbə – bütün

mərtəbələri özündə cəmləşdirən kamil insan mərtəbəsi (16.c.1.s.110).

Haqqın bütün sifətlərdən uzaq, gizli və uca mərtəbəsi – əhədiyyət və la təəyyün adlanır;

Zata xas bu sonsuz mərtəbədə heç bir təcəlliyə yer yoxdur və bu mərtəbə hətta təxəyyülə sığmaz.

8

Haqq özü hər şeyi, gizli və aşkar olanı biləndir, lakin kimsə bunu bilməz (Ən'am: 73, Tövbə: 94,

Rə'd: 9, Səcdə: 6, Həşr: 22). Allahın bu mərtəbəyə xas substansiyası əhəd adlanır (İxlas: 1).

Gelsün beni ol öldüren külümi göge savuran

Ben Küntü kenz‟em mafhi‟yem izhar iden gelsün berü (Divan.s.267)

Kün‟i bir kenzin söyledün her nesneyi var eyledün

Yine ahir bir sözile anı kılmak harab nedür (Divan.s.143)

Haqqın substansiyası (zatı) gizlidir və gizlilik isə müqəddəslik nişanəsidir. Bu baxımdan

ilahi eşqi faş etmək olmaz və bəzi mütəsəvviflərə görə, Mənsur ibn Həllac onu faş etdiyindən

dara çəkilmişdir.

„Aşıkların halini „aşık olanlar bilür

„Işk bir gizlü haznedür gizlü gerekdür esrar (Divan.s.104)

Aşiq fəna mülkündən keçərək “bəqa bil-lah” məqamına yetişərkən artıq kəsrətdən

üzülüşərək la-məkan aləmində – metafizik aləmdə olur:

Mülk-i fenadan geçeyin ol dost iline uçayın

Talayın „ışk „ummanına denizlerin kaynadayın (Divan.s.267)

„Aşıklar la-mekan olur cihanun terkini urur

Can u cihan ne nesnedür çün dostıla bazar olur (Divan.s.145)

„Aşık la-mekan olur dünya terkini urur

Dünya terkin uranlar didar göregen olur (Divan.s.147)

Benden benligüm gitdi hep mülkümi dost tutdı

La-mekan kavmi oldum mekanum yagma olsun

Arif və aşiqin son məqsədi həqiqət və vəhdətdir, ona görə ikilik kəsrətin əlamətidir və

Yunus ondan usanır:

İkilikden usandum „ışk tonını tonandum

Derdi hanına kandum dermanum yagma olsun (Divan.s.259)

5. “ənəl-Həqq” deyimi

Bəllidir ki, Mənsur ibn Həllac və onun “ənəl-Həqq” deyimi təsəvvüfdə simvol kimi işlənir

və bu böyük arif seyr və süluk üçün üç mərhələ nəzərdə tutur:

1. Təhzib – əxlaqın saflaşması və mənəvi təkamül yolu.

2. Xila' – bəşəri (nasut) sifətdən – yəni nəfsdən qurtularaq ilahi sifətə – İlahiyə layiq əxlaqi-

mənəvi dəyərlərə yiyələnmək.

3. Fəna və ya eynül-cəm məqamı – öz fiziki "mən"ini Haqqın sonsuz və mütləq vücudunda

yox sanmaq.

Təsəvvüfdə fəna məfhumu xüsusi yer tutur. Salik Haqqa doğru mənəvi sülukunda öncə fəna,

sonda isə bəqa mənzilinə yetişir. Fəna “seyr illəllahın” - Haqqa doğru səfərin sonu, bəqa isə

“seyr fillahın” - Haqda səfərin başlanğıcıdır. Birinci səfər o zaman bitir ki, bəşər öz vücudunu

yox sanır, ikinci səfər o zaman gerçəkləşir ki, bəndə mütləq fənadan sonra pak və substantiv

varlıq taparaq ilahi əxlaqa yiyələnməyə qabil olur (17.s.426-430).

Bütün mərhələləri keçərək, öz fiziki vücudunu yox sanan və Haqqın vücudu ilə var olan arif

"ən əl-Həqq" məqamına yüksəlir. Qur'ana görə Haqqın vəchindən savayı hər şey həlak olacaqdır

(Qəsəs: 88). Hər kəs Haqqın vücudu müqabilində fani olarsa, ruhən bəqa (əbədiyyət) tapar, yəni

"fəna fil-lah" məqamından “bəqa bil-lah” məqamına ucalar. Bu mərtəbədə kamil insan Haqdan

savayı hər şeyi fani bilir, yalnız Haqqı görür.

Seyr və süluk mənzil və məqamları tövbədən başlayaraq fəna ilə bitir və bundan sonra

Allahla görüş başlayır. Mövlana bunu yığcam ifadə ilə belə bəyan edir (3. 3/4335):

ازمقامات تتبل تا فنا

پایه پایه تا مالقات خدا

9

(Dünyadan üzülmək məqamlarından fənayadək,

Pillə-pillə Allahla görüşənədək)

“ənəl-Həqq!” nidası həmin fəna və tovhid məqamında deyilir və bu məqamda arif hər

şeyi Haqdan bilir, hər şeydə O-nu görür.

Ruzbehan Bəqli bu deyimi incələrkən bir neçə ayəyə, o cümlədən bu ayəyə istinad edir:

“Oraya gəlincə o mübarək yerdəki vadinin sağındakı ağacdan ona belə səs gəldi: “Ey Musa,

yəqin ki, aləmlərin Rəbbi Allah mənəm, mən!” (Qəsəs:30); Bu ayələrə əsaslanaraq və nəticə

olaraq demək olar ki, Musa peyğəmbərə ağacdan gələn “Allah mənəm, mən!” nidası Allahdan

olduğu kimi, Mansurun dilindən gələn “ənəl-Həqq” deyimi də Haqqdandır (11. s.477, 523).

Yunus‟a kadeh sunan Ene‟l-Hak demin uran

Bir cur‟a sundu mana içdüm ayılamazam (Divan.s.207)

Yolunda Mansur olayın Ene‟l-Hak demin urayın

Asılup vaslun darına berdar olayın bir zaman (Divan.s.248)

“Gülşəni-raz”ın şərhçisi Lahici məsələni belə izah edir: “ənəl-Həqq Haqqın özüdür,

Mənsur öz naqis ölümlü “mən”ini (ənə) Haqqın kamil və əbədi varlığı qarşısında yox bilir.

Haqq ilə bəşər arasında ruhi əlaqə ilahi sirr sayılır və Mənsur bu sirri faş etməklə şəhid olmuşdu.

Dunyanın bütün zərrələri də “ənəl-Həqq” söyləyir, çünki bu kəlam Haqqın təsbih və təhlili, yəni

O-nun birliyini təsdiq edir. Allahın şəriki yoxdur, O, bütün sifətlərdən pak və ucadır. Demək ki,

hər şey fanidir, yalnız Haqq baqidir, O-nun zatı bütün varlık aləmini ehtiva eder. “Ənə” (mən) və

“huvə” (O) – ikiliye dəlalət edir, “ənəl-Həqq” isə tovhid düşüncəsini ifadə edir (5.s.213 ).

Dem urmazıdı Mansur tevhid-i Ene‟l-Hak‟dan

„Işk darına dost zülfi asmışdı beni „uryan (Divan.s.253)

Ezelden benüm fikrüm Ene‟l Hak‟ıdı zikrüm

Henüz dahı togmadın ol Mansur-ı Bagdadi (Divan.s.326)

Bizüm meclis mestlerinün demleri Ene‟l-Hak olur

Bin Hallac-ı Mansur gibi en kemine divanesi (Divan.s.349)

QAYNAQLAR

1. Fuad Köprülü. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşləri Bakanlığı. 1991

2. Тримингэм Дж.С. Суфийские ордены в исламе. Перевод с англ. М.: Наука, 1989

3. Məsnəviye-Mənəviye-Movlana. Nosxeye-Nikolson. Tehran: Neqah. 1371

4. Mənaqibi-Şeyx Səfi. İbn Bəzzaz Ərdəbili. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Əlyazmalar

İnstitutu. Əlyazma: A-253.

5. Məfatihül-icaz fi şərhi-Gülşəni-raz. Şəmsəddin Məhəmməd Lahici. Təshih: Məhəmməd Rza

Bərzgər Xaliqi və İffət Kərbasi. Tehran. 1371.

6. Yunus Emrə. Divan və Risaletün Nushiyye. Dr. Mustafa Tatçı. HYAYINLARI. 2011

7. Dər costucuye-Hafiz. Tozih, təfsir və təvil: . Rəhim Zün-Nur. Tehran: Zəvvar. 1378

8. Tərcümeyi-Təfsiri-Təbəri. Be kuşeşi- Həbib Yəğmayi. Daneşqahi-Tehran. c.5. 1344

9. Təfsire-Kəbir. İmam Fəxr Razi. Tehran.1361.

10. Kitabül-İnsanül-Kamil. Əzizəddin Nəsəfi. Təshih: Majiran Müle. Tehran: Tuhuri. 1371

11. Sərh-i Şəthiyat. Bəqli Ruzbehan Təshih: Henri Korbin. Tehran. 1374

12. Fütuhatül-Məkkiyyə (4c.). İbn Ərəbi Mühyiddin. Beyrut. Dari-Sadir

13. Ehyai-Ülunid-din. Əbu Hamid Qəzali. Misir. 1306.

10

14. Məxzənül-əsrar. Həkim Nizami Gəncəvi. Həvaşi və şərhe-luğat və təshih və müqabele ba si

nosxe: Vəhid Dəstgərdi. Tehran: Ərməğan. 1313

15. Leyli və Məcnun. Həkim Nizami Gəncəvi. Həvaşi və şərhe-luğat və təshih və müqabele ba si

nosxe: Vəhid Dəstgərdi. Tehran: Ərməğan. 1313

16. Kəşşafi istilahatül-fünun vəl-ülum. Məhəmməd Ə'la Əli ibn Təhanəvi. c. 1-2. Beyrut: 1996

17. Misbahül-hidayə və miftahül-kifayə. İzzəddin Mahmud ibn Əli əl-Kaşani. Be ehtemame-

Cəlal Humayi. Tehran. 1372.

Йунус Эмре и классический суфизм

(Резюме)

В статье рассмотрена взаимосвязь между местными духовно-мистическими

элементами и основными канонами классического суфизма в поэтическом наследии

Йунус Эмре. Многие сложные категории и понятия класссического суфизма изложены в

его стихах довольно ясным и красноречивым языком. Автор для передачи тонких

душевных суфийских переживаний использовал богатые образно-стилистические

возможности турецкого языка.

Yunus Emre and Classical Sufism

(Abstract)

This paper considers relationship between local spiritual and mystical elements fnd the

basic canons of Classical Sufism in Yunus Emre‟s poetic heritage. Many categories, consepts

and symbols of Sufism were described in his poetry with the clear and rhetorical language.

Yunus Enre used rich stylistic and representational capabilities of Turkish for expression of

mystical experiences.