À.Ø. Øÿêÿðÿëèéåâ, Ú.Ã. Íóðèéåâ, À.ß. ßëèéåâ.

ÝÞÌÐÖÊ ÈØÈÍÈÍÒßØÊÈËÈ Âß ÈÄÀÐß

ÅÄÈËÌßÑÈÀëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñëèê

Äÿðñëèéÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðèíèí 21 àï-ðåë 2003-úö èë òàðèõëè 305 ñàéëûÿìðè èëÿ ãðèô âåðèëìèøäèð.

Áàêû – Ãàíóí – 2003

Àç2

Ìÿñëÿùÿò÷è: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ñÿäðè,ýþìðöê õèäìÿòè ýåíåðàë-ïîëêîâíèêè Ê.Ô.Ùåéäÿðîâ.

Ðåäàêòîð: Ýþìðöê õèäìÿòè ïîëêîâíèêè Ø.Ñ.Áàüûðîâ.

Ðÿé÷èëÿð: Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòåòèíèí ”Èãòèñàäè íÿçÿðèééÿ-ÛÛ” êàôåäðàñûíûí ìöäèðè è.å.ä., ïðîô. Ì.Õ.Ìåéáóëëàéåâ, Åëì âÿÒÿùñèë Ìÿðêÿçè ”Òÿôÿêêöð” Óíèâåðñèòåòèíèí ðåêòîðó, è.å.ä., ïðîô.Ì.Ú.Àòàêèøèéåâ.

ÀÀ

Íÿøðÿ ìÿñóë: Øàùáàç Õóäóîüëó

À.Ø.Øÿêÿðÿëèéåâ, Ú.Ã.Íóðèéåâ, À.ß.ßëèéåâ “Ýþìðóê èøèíèíòÿøêèëè âÿ èäàðÿ åäèëìÿñè” Àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñëèê.Àçÿðá. äèëèíäÿ. Áàêû, Ãàíóí, 2003. 332 ñÿù.

Òÿãäèì îëóíàí “Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿåäèëìÿñè” äÿðñëèéèàëè ìÿêòÿá òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëàêèí áó äÿðñëèê-äÿí èø àäàìëàðû âÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ÷àëûøàíëàð äà èñòèôàäÿ åäÿáèëÿðëÿð.

ÈÈÌ 010006 03-029 Àç2

AB022051 © Qanun, 2003

Þí ñþç

Áèëäèéèìèç êèìè, þëêÿìèç ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà ìöñòÿ-ãèë ýþìðöê ñèéàñÿòè ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû âÿ ëàçûì îëàí ýþìðöê ãà-íóíâåðèúèëèéè àêòëàðû ãÿáóë îëóíäó. Åéíè çàìàíäà, ýþìðöê èøèíèí äà-ùà ñÿìÿðÿëè òÿøêèë åäèëìÿñè ö÷öí ÀÐ Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè òÿ-ðÿôèíäÿí ëàçûì îëàí òÿëèìàò âÿ ÿñàñíàìÿëÿð èøëÿíèá ùàçûðëàíäû. Áö-òöí ñÿíÿäëÿðèí ÿñàñûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ñóâåðåíëèéèíèíâÿ èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè òÿøêèë åäèð. Ùÿìèí ñÿ-íÿäëÿðäÿ þëêÿìèçèí ñòðàòåæè èíêèøàô èñòèãàìÿòèíÿ óéüóí îëàðàã éöðö-äöëÿúÿê âàùèä ýþìðöê ñèéàñÿòè äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Òÿäðèñ ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ áàüëû ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Áåëÿ êè,äþâëÿò âÿ þçÿë óííèâåðñèòåòëÿðäÿ ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿåäèë-ìÿñè èëÿ áàüëû èõòèñàñëàð à÷ûëìûø, Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí íÿç-äèíäÿ Òÿäðèñ Ìÿðêÿçè éàðàäûëìûøäûð. Áèð ñûðà óíèâåðñèòåòëÿðäÿ, îúöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòåòèíäÿ “Ýþìðöê èøè-íèí òÿøêèëè” êàôåäðàñû à÷ûëìûøäûð.

Äÿðñëèêëÿðèí âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðèíèí éàçûëìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ÷îõëóèøëÿð ýþðöëìöøäöð. Áåëÿ êè, ÄÝÊ-èí ñÿäðè Ê. Ùåéäÿðîâ òÿðÿôèíäÿí4 úèëäëèê “Ýþìðöê èøèíèí ÿñàñëàðû” (I úèëä. “Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿòåõíîëîýèéàñû”. Áàêû - 1998; II úèëä. “Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èãòèñàäèôÿàëèééÿòè”. Áàêû-1999; III úèëä. “Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùöãóã-ìö-ùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè”. Áàêû-2000; I úèëä. “Ýþìðöê èøèíèí èäàðÿ åäèë-ìÿñè âÿ èíêèøàôû”. Áàêû-2000), Ú. Íóðèéåâ òÿðÿôèíäÿí “Ýþìðöê ùö-ãóãó” (àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñëèê, Áàêû-2002). À. ßëèéåâ òÿðÿôèí-äÿí “Ýþìðöê èøè âÿ äöíéà èãòèñàäèééàòûíûí èíêèøàôû” (ðóñ äèëèíäÿ,Áàêû-2002), ùàáåëÿ áèð ñûðà éàðäûì÷û âÿñàèòëÿð - Ê. Ùåéäÿðîâ, Ò. Èá-ðàùèìîâ, “Ýþìðöê èøè - èãòèñàäè ñóâåðåíëèê âÿ òÿùëöêÿñèçëèê” (Áàêû-1999), Ú. Íóðèéåâ, Ç. ßëèéåâ, Ý. Èñìàéûëîâ, “Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû”(Áàêû-2000) ùàçûðëàíûá, íÿøð îëóíìóøäóð. Àëè ìÿêòÿá òÿëÿáÿëÿðèö÷öí ùàçûðëàíìûø âÿ ùàçûðëàíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áöòöí äÿðñëèê-ëÿðèí òÿäðèñ ïðîãðàìû âÿ äÿðñëèêëÿðèí þçö, ÀÐ Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí

3

ìöâàôèã êîìèññèéàëàðûíûí ìöñáÿò ðÿéè àëûíäûãäàí âÿ òÿùñèë íàçèðè-íèí ÿìðè èëÿ ãðèô âåðèëäèêäÿí ñîíðà íÿøð îëóíóð.

Òÿãäèì îëóíàí “Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿåäèëìÿñè” äÿðñëè-éè àëè ìÿêòÿá òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëàêèí áóäÿðñëèêäÿí èø àäàìëàðû âÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ÷àëûøàíëàð äà èñòèôà-äÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

“Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿåäèëìÿñè” ôÿííèíèí òÿäðèñ ïðîãðà-ìû ÄÝÊ èëÿ ðàçûëàøäûðìàãëà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Èãòèñàä Óíèâåðñèòå-òèíèí “Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè” âÿ ÅÒÌ “Òÿôÿêêöð” Óíèâåðñèòåòèíèí“Èãòèñàäèééàò âÿ èäàðÿåòìÿ êàôåäðàñû òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø âÿ ÀÐÒÿùñèë íàçèðëèéèíèí 13 äåêàáð 2002-úè èë òàðèõëè 1137 ñàéëû ÿìðèíÿÿñàñÿí ãðèô àëìûøäûð.

Äÿðñëèéèí ùàçûðëàíìàñûíäà áèçÿ éàðäûì÷û îëìóø øÿõñëÿðÿ - ÀÐÄÝÊ-ûí ñÿäðè, ýþìðöê õèäìÿòè ýåíåðàë-ïîëêîâíèêè Ê. Ùåéäÿðîâà,ÀÐ Òÿùñèë íàçèðè ïðîô. Ì.Ìÿðäàíîâà, ÀÄÈ Óíèâåðñèòåòèíèí ðåêòîðó,àêàäåìèê ß. Àááàñîâà, ÅÒÌ “Òÿôÿêêöð” Óíèâåðñèòåòèíèí ðåêòîðóïðîô. Ì.Àòàêèøèéåâÿ, “Ãàíóí” íÿøðèééàòûíûí ðÿùáÿðëèéè âÿ òåõíèêèùåéÿòèíÿ, ùÿì÷èíèí áèçÿ êþìÿêëèéè äÿéìèø áöòöí èíñàíëàðà, øÿõñèìèííÿòäàðëûüûìûçû ÷àòäûðûðûã.

4

Ìþâçó 1. Ôÿííèí ïðåäìåòè áàðÿäÿ àíëàéûø

Ýþìðöê èøè éöçèëëèêëÿðäèð êè, ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð âÿ äöíéàíûí èñòÿ-íèëÿí äþâëÿòèíäÿ ÿñàñ ñòðóêòóð åëåìåíòëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð. Ýþìðöêôÿàëèééÿòè áèëàâàñèòÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôû èëÿ áàüëûäûð. Ýþìðöê èøè áàðÿ-äÿ èëê ìÿëóìàòëàð áèçèì åðàäàí ÿââÿë III éöçèëëèéÿ òÿñàäöô åäÿíÙèíäèñòàíûí ãÿäèì ñÿíÿäëÿðèíäÿí ñàéûëàí “Àðòàøàùàñòðà”éà ýåäèá÷ûõûð. Áó ñÿíÿääÿ ÷àð õÿçèíÿñèíèí ÿí ìöùöì ìÿíáÿëÿðè, î úöìëÿ-äÿí ýþìðöê ðöñóìëàðû áàðÿäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð þç ÿêñèíè òàïìûø-äûð. Ùÿòòà ÷àðûí ñèéàñè ìàðàãëàðûíà óéüóí îëàðàã, õàðèúäÿí ìàë ýÿòè-ðÿí òàúèðëÿðèí èãòèñàäè ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ðöñóìëàðäàíàçàä åòìÿê ýöçÿøòè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

Ãÿäèì ùèíä “Ìàíó ãàíóíëàðû”íäà (áèçèì åðàíûí ÿââÿëëÿðèíÿ òÿ-ñàäöô åäèð) èëê äÿôÿ îëàðàã àëûø âÿ ñàòûø ãèéìÿòëÿðèíè, éîëà âÿ éåìÿ-éÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðè íÿçÿðÿ àëìàãëà ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ùåñàáëàí-ìàñû ãàéäàëàðû âåðèëìèøäèð.

Ñàíêò-Ïåòåðáóðãäàêû Äþâëÿò Åðìèòàæûíäà ãîðóíàí Ïàëìèð ýþìðöêòàðèôè áèçèì åðàíûí 137-úè èëèíäÿ Ñóðèéàäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ãèéìÿòëèòàðèõè àáèäÿ ñàéûëàí áó ñÿíÿä ýþìðöê èøèíèí íÿ ãÿäÿð âàúèá âÿ äèã-ãÿò éåòèðèëÿí áèð ñàùÿ îëìàñûíà ðÿñìè äÿëèëäèð. Ïàëìèð ýþìðöê òàðèôè-íèí àüûðëûüû 15 òîíäóð. Èëê äÿôÿ îëàðàã áó ñÿíÿääÿ äþâëÿò èãòèñàäèé-éàòûíû ãîðóìàã ö÷öí ïðîòåêñèîíèñò (ùèìàéÿäàð) òÿäáèðëÿð þç ÿêñèíèòàïìûøäûð.

Îðòà ÿñðëÿðäÿ õàðèúè òèúàðÿòèí úîüðàôèéàñûíûí ýåíèøëÿíìÿñè éåíèíþâ âåðýè âÿ ðöñóìëàðûí òÿòáèãèíè ðåàëëàøäûðäû. Áåëÿ êè, éåíè íÿãëèé-éàò íþâëÿðè (àðàáà, ãîøãó, ÷àé âÿ äÿíèç ãàéûãëàðû âÿ ñ.) èëÿ éöêäàøû-ìà òÿøÿêêöë òàïäûãúà ðöñóìëàðûí ñàéû äà àðòìàüà áàøëàäû. Òàúèðëÿð-äÿí ôÿðäè éûüûìëàð òÿúðöáÿñèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëäè. Áóíà èñÿ ÿñàññÿáÿá òàúèðèí ýÿòèðäèéè ìàëëàðû êèìÿ âÿ ùàíñû ãèéìÿòÿ ñàòàúàüûíûÿââÿëúÿäÿí áèëìÿìÿñè èäè.

Êàïèòàëèñò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð, õàðèúè òèúàðÿòèí ùÿ-éàòà êå÷èðèëìÿñèíèí àøàüûäàêû èêè êîíñåïñèéàñû ôîðìàëàøìàüà áàøëàäû:

5

1)Ïðîòåêñèîíèçì (ùèìàéÿäàðëûã): 2)Ñÿðáÿñò òèúàðÿò (ôðèçòðåäèçì). Ïðîòåêñèîíèçìèí òÿøÿêêöë òàïìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè ìàíèôàêòóðàëà-

ðûí èíêèøàôû èëÿ áàüëû èäè. Ìèëëè èñòåùñàëûí ùåñàáûíà äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿäàõèëîëìàëàð àðòäûüûíà ýþðÿ, äþâëÿò îíóí èíêèøàô åòìÿñèíäÿ ìàðàã-ëû îëìàüà âÿ ìèëëè èñòåùñàëû õàðèúè ðÿãàáÿòäÿí ãîðóìàüà áàøëàäû. Áå-ëÿëèêëÿ, ïðîòåêñèîíèçì äþâëÿò ñèéàñÿòèíÿ ÷åâðèëäè.

Ñÿðáÿñò òèúàðÿò èñÿ þëêÿëÿð àðàñûíäà îëàí ìàíåÿëÿðèí àðàäàí ãàë-äûðûëìàñû äåìÿêäèð. Áó ùàëäà ùÿð ùàíñû áèð äþâëÿò áàøãà äþâëÿòèíäàõèëè áàçàðûíû çÿáò åòìÿéÿ ÷àëûøìûð.

Áöòöí éóõàðûäà ñþéëÿäèêëÿðèìèç ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíÿ âÿ ôîð-ìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëäó.

Àéðû-àéðû äþâëÿòëÿð þç ìàðàãëàðûíà óéüóí ýþìðöê ñèéàñÿòè ôîðìà-ëàøäûðìàüà áàøëàäû. ×öíêè ùÿð áèð äþâëÿò þç òÿáèè ñÿðâÿòëÿðèíÿ óé-üóí èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíà ýþðÿ, äàõèëèáàçàðûíû âÿ èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿëè èäè. Áó èñÿ ýþì-ðöê èøèíèí òÿøêèëèíè íÿèíêè âàúèá åòäè, ùÿòòà îíó äþâëÿòèí ìöùöì àò-ðèáóòóíà ÷åâèðäè.

Ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ìöõòÿëèô àñïåêòëÿðäÿí éàíàø-ìàã îëàð. Áóíëàðäàí ÿí ìöùöìö þëêÿíèí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿ-ìèí åäèëìÿñèäèð. Áó òÿùëöêÿñèçëèê þçöíö ìèëëè èãòèñàäèééàòûí ìöõòÿëèôñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèòèí éàðàäûëìàñûíäà, îíóíñòðóêòóðóíóí òÿçÿëÿíìÿñèíäÿ, éåðëè ìàë èñòåùñàë÷ûëàðûíûí ùàãñûç õàðèúèðÿãàáÿòäÿí ãîðóíìàñûíäà âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð.

Ýþìðöê èøè èëÿ áàüëû áàøãà áèð ìÿñÿëÿ ýþìðöê îðãàíëàðû òàðèôèíäÿíþëêÿéÿ ãà÷àã éîëëà ýÿòèðèëÿí íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí ìöñàäèðÿ åäèëìÿñè-äèð. Èëê áàõûøäàí èãòèñàäè ñÿìÿðÿ âåðìÿéÿí áèð ùàë êèìè ýþçÿ äÿéÿíáó ìÿñÿëÿ, ÿñëèíäÿ ìöùöì ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ êè,íàðêîòèúàðÿòèí ãàðøûñûíû àëàí ýþìðöê îðãàíëàðû, þëêÿíè íàðêîòèêà áà-çàðûíà ÷åâðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿêëÿ ÷îõëó äþâëÿò âÿñàèòëÿðèíÿãÿíàÿò åòìèø îëóðëàð. ×öíêè äþâëÿò òÿêúÿ íàðêîòèêà àëâåðèíÿ ãàðøûìöáàðèçÿéÿ äåéèë, åéíè çàìàíäà íàðêîìàíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ äÿ ùå÷áèð âÿñàèò õÿðúëÿìèð âÿ ùÿì äÿ þëêÿíèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ïîòåíñè-

6

àë ñàéûëàí èíòåëëåêòóàë áàçàíû äà ãîðóìóø îëóð. Áàøãà áèð ìèñàë: ýþì-ðöê îðãàíëàðû þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ êåéôèééÿòñèç ìÿùñóëëàðû (ÿð-çàã ìàëëàðû, äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû, óøàã éåìÿêëÿðè âÿ ñ.) áóðàõìà-ìàãëà ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüûíû ãîðóìàãëà áÿðàáÿð äþâëÿò âÿñàèòëÿðèíèíäèýÿð ñîñèàë ãàéüûëàðà éþíÿëäèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìûø îëóðëàð.

Åéíè çàìàíäà ýþìðöê îðãàíëàðû òÿùëöêÿëè òóëëàíòûëàðûí þëêÿ ÿðà-çèñèíÿ ýÿòèðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàãëà, þëêÿíèí åêîëîæè çèáèëõàíàéà÷åâðèëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàòìûðëàð êè, áó äà þëêÿ ÿùàëèñèíèí ùÿéàòûíûíòÿùëöêÿ àëòûíäà ãàëìàñûíà èìêàí âåðìèð. Áåëÿëèêëÿ, ýþìðöê èøèíèíáó íÿòèúÿëÿðè äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíàòû áàõûìûíäàí ìö-ùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéè áèð äàùà þçöíö áèðóçÿ âåðìèø îëóð.

Äþâëÿò ýÿëèðëÿðèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè ìö-ùöì ðîë îéíàéûð. Ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ áó ýÿëèðëÿðèí ïàéû ìöõòÿëèô îë-ñà äà, ýþìðöê èøè ùÿð éåðäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áåëÿëèê-ëÿ, ýþìðöê èøè èøëÿíèëÿí äþâëÿòèí èãòèñàäèééàòûíäà õöñóñè ÿùÿìèééÿ-òÿ ìàëèêäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èêèíúè äÿôÿ þç ìöñòÿãèëëèéèíè áÿðïà åò-äèêäÿí ñîíðà þçöíöí ñÿðáÿñò ýþìðöê ñèéàñÿòèíè éöðöòìÿéÿ áàøëàäû.Ëàêèí áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿð ìþâúóä èäè.

Áèðèíúèñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà þëêÿíèí áöòöí ñÿðùÿäëÿðè-íè ÿùàòÿ åäÿ áèëÿí ýþìðöê øÿáÿêÿñè éîõ èäè. Èêèíúèñè, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ îëäóüó ö÷öí âàùèä ýþìðöê ñèéàñÿòè éöðöäöëäöéöí-äÿí ìèëëè ýþìðöê ñèéàñÿòè éàðàíìàìûøäû. Ö÷öíúöñö, ìèëëè ýþìðöêêàäðëàðû àçëûã òÿøêèë åäèðäè âÿ ãûñà áèð çàìàíäà áó êàäðëàðûí ùàçûð-ëàíìàñû ö÷öí ãàíóíâåðèúèëèê áàçàñû éîõ èäè. Äþðäöíúöñö, Àçÿðáàé-úàíûí äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðè Åðìÿíèñòàí òÿðÿôèíäÿí èøüàë àëòûíäà ñàõëàíû-ëûð. Áåøèíúèñè èñÿ, òÿäðèñ áàçàñûíûí òÿøêèëè ö÷öí äÿðñëèêëÿð âÿ äÿðñ âÿ-ñàèòëÿðè éîõ ñÿâèééÿñèíäÿ èäè.

Éóõàðûäà ñþéëÿäèéèíèç ìöëàùèçÿëÿðè ÿñàñëàíäûðìàüà ÷àëûøàã.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñû âÿ ÝöðúöñòàíÐåñïóáëèêàñû èëÿ îëàí äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðè òàìàìèëÿ áàüëàíìàäûüûö÷öí èíäè äÿ ìöÿééÿí ïðîáëåìëÿð éàðàäûð. Åðìÿíèñòàí þëêÿìèçèííÿèíêè 20 %-ÿ éàõûí ÿðàçèñèíè, åéíè çàìàíäà Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëè-

7

êàñû èëÿ îëàí äþâëÿò ñÿðùÿääèíèí 100 êì-äÿí ÷îõ ùèññÿñèíè äÿ èøüàëàëòûíäà ñàõëàéûð. Áó èñÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíà, þëêÿíèí áöòöí ýþìðöêÿðàçèñèíÿ íÿçàðÿò èìêàíëàðûíà êèôàéÿò ãÿäÿð ÿíýÿëëÿð éàðàòìûø îëóð.

Êå÷ìèø ÑÑÐÈ óíòèòàð ôåäåðàñèéà îëäóüóíà ýþðÿ ðåñïóáëèêàëàðûíùå÷ áèðèíäÿ ñÿðáÿñò ýþìðöê ñèéàñÿòè éîõ èäè. Ìèëëè ýþìðöê ñèéàñÿòè-íèí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí èñÿ âàõò ëàçûì èäè.

Ìèëëè ýþìðöê ñèéàñÿòè îëìàäûüû ö÷öí ìèëëè êàäðëàð äà éåòèøäèðèë-ìèðäè. ×öíêè áöòöí ýþìðöê ñÿíÿäëÿøäèðèëìÿñè ðóñ äèëèíäÿ àïàðûëûðäû.Áó èñÿ íÿèíêè ìèëëè äèëäÿ òÿäðèñè, î úöìëÿäÿí ýþìðöê èëè èëÿ áàüëûÿäÿáèééàòûí áóðàõûëìàñûíû äà èñòèñíà åäèðäè. Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêèñÿ ìÿðêÿç÷èëèê ñèéàñÿòèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëà-ðû èñÿ àíúàã ãÿðàð âÿ òàïøûðûãëàðûí èúðàñû èëÿ ìÿøüóë èäè. Áó èñÿ éåðëèýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòñèç îëìàñûíà äÿëàëÿò åäèðäè.

Ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åäÿí þëêÿìèç áöòöí ñàäàëàíàí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõ-ìàéàðàã ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè èëÿ éàíàøû ýþìðöêîðãàíëàðûíûí ñÿðáÿñò ñòðóêòóðëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà âÿ òÿøÿêêöë òàï-ìàñûíà äà øÿðàèò éàðàòäû. Áó áàðÿäÿ ñîíðàêû ìþâçóëàðäà äàùà ÿòðàô-ëû ìÿëóìàò âåðÿúÿéèê.

Èíäè èñÿ ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíèí þëêÿìèç ö÷öí ÿùÿìèééÿòè âÿîíóí þéðÿíèëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè øÿðù åòìÿéÿ ÷àëûøàã.

Ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè ùÿéàòûíäà õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿ-ðèíèí ìöùöì ðîëó âàðäûð. Áèëèðñèíèç êè, þëêÿíèí ìèëëè èãòèñàäèééàòûîíóí ãóðàúàüû õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð ñèñòåìèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Íÿ-çÿðÿ àëñàã êè, Àçÿðáàéúàí èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí äèýÿð þëêÿëÿð êèìèèãòèñàäè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè âÿ äöíéà òÿñÿððöôàò ÿëà-ãÿëÿðè ñèñòåìèíÿ èíòåãðàñèéà ìÿñÿëÿñèíè ïàðàëåë øÿêèëäÿ ùÿëë åòìÿêìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Õàòûðëàòìàã éåðèíÿ äöøÿð êè, ìöàñèð äöíéà òè-úàðÿòè ñèñòåìè áöòöí þëêÿëÿðÿ ãàðøû õàðèúè ñèéàñÿòèí ñÿðò òÿëÿáëÿðèíèâÿ ìÿùäóäëàøäûðûúû òÿêëèôëÿðèíè èðÿëè ñöðöð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ìèëëè èã-òèñàäèééàòûí ñòðóêòóð úÿùÿòäÿí òÿíçèìëÿíìÿñè òÿìèí îëóíìàëûäûð.

Ìèëëè èñòåùñàëû ãîðóìàã ö÷öí èãòèñàäèééàòûí ñòðóêòóðóíóí éàõøû-ëàøìàñûíà, èíêèøàôûí ñòðàòåæè èñòèãàìÿòëÿðèíäÿ åùòèéàòëàðûí ìÿðêÿç-ëÿøäèðèëìÿñèíÿ, áÿçè èñòåùëàê ìàëëàðûíûí óúóçëàøäûðûëìàñûíà, Àçÿð-

8

áàéúàí ìàëëàðûíà õàðèúè áàçàðëàðûí à÷ûëìàñûíà âÿ ñ. íàèë îëìàã ëà-çûìäûð. Èñòåùñàëûí âÿ èñòåùëàêûí ìèëëè ñòðóêòóð õöñóñèééÿòëÿðè, èãòèñà-äè èíêèøàô ñÿâèééÿñè âÿ äèýÿð àìèëëÿð õàðèúè òèúàðÿòèí òÿíçèìëÿíìÿñèñèñòåìèíÿ êîìïëåêñ éàíàøìà òÿëÿá åäèð. Õàðèúè òèúàðÿòèí òÿíçèìëÿí-ìÿñè èñÿ èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíà õöñóñè äþâëÿò íÿçàðÿòè òÿëÿáåäèð êè, áó äà áèëàâàñèòÿ ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè èëÿ áàüëûäûð.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òÿíçèìëÿìÿ ñèñòåìèíèí ÿñàñ õöñóñèé-éÿòëÿðèíÿ, èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû èøòèðàê÷ûëàðûíà òÿñèð ïðîñåñèíäÿèãòèñàäè ñèéàñÿòèí áèð-áèðèíÿ ãàðøûëûãëû íöôóç åäÿí âÿ áèð-áèðèíè òà-ìàìëàéàí êîìïëåêñ âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ çÿðóðÿòèíè ìèñàë ýþñòÿð-ìÿê îëàð. Õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòè òÿúðöáÿñèíäÿ áó úöð âàñèòÿëÿðèíáåø ãóðóïóíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð:

1) Èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿëÿðè – ýþìðöê ðöñóìëàðû, ýþìðöêéûüûìëàðû, òàðàçëàøäûðûúû ñÿðùÿä âåðýèëÿðè, éåðëè ìàë èñòåùñàë÷ûëàðûíàìàëèééÿ éàðäûìëàðû;

2) Èíçèáàòè òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿëÿðè – èäõàë âÿ èõðàúà ãîéóëàí ãàäà-üà âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð, èäõàëûí ëèñåíçèéàëàøäûðûëìàñû (õöñóñè ðàçûëûã)âÿ êâîòàëàøäûðûëìàñû (ìÿùäóä ñàéûí âÿ éà ìèãäàðûí ìöÿééÿí åäèë-ìÿñè) âÿ ñ.;

3) Òåõíèêè òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿëÿðè – ñòàíäàðòëàð âÿ íîðìàëàð, ñòàí-äàðòëàðà óéüóíëóüóí òÿéèíåòìÿ ìåòîäëàðû, òÿùëöêÿñèçëèê íîðìàëàðûâÿ ãàéäàëàðû, ÿìòÿÿëÿðèí ñåðòèôèêàòëàøäûðìà (“ñåðòèôèêàò” ôðàíñûçúà“certificat”, ëàòûíúà “sertifico” ñþçöíäÿí îëóá, ìÿíàñû, “òÿñäèã åäè-ðÿì” äåìÿêäèð) ñèñòåìëÿðè, ñàíèòàðèéà-áàéòàðëûã âÿ åêîëîæè òÿäáèð-ëÿð, ñÿùèééÿ íîðìàëàðû;

4) Éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðà ìàë èõðàúû ö÷öí åäèëÿí ìöõòÿëèô éàðäûìòÿäáèðëÿðè;

5) Âàëéóòà-ìàëèééÿ òÿäáèðëÿðè. Àäÿòÿí õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí èíçèáàòè òÿí-

çèìëÿíìÿñè áàçàð èãòèñàäèééàòû øÿðàèòèíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ñÿìÿðÿëèñàéûëìûð. Íîðìàë èãòèñàäè èíêèøàô äþâðöíäÿ õàðèúè òèúàðÿòèí äþâëÿòòÿíçèìëÿíìÿñèíèí èíçèáàòè âÿ èãòèñàäè âàñèòÿëÿðè àðàñûíäàêû íèñáÿòèãòèñàäè òÿíçèìëÿíìÿíèí õåéðèíÿ äÿéèøèð.

9

Ðåñïóáëèêàìûçûí èãòèñàäè èíêèøàô ñòðàòåýèéàñûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿçÿðÿ àëûíàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí27.X.1998-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø “ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ”ñèíäÿáó ñòðàòåýèéàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí àøàüûäà-êû âÿçèôÿëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð:

1) òÿùâèëâåðèëìÿ öñóëóíäàí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ìàëëàðûí ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè;

2) ýþìðöê ïðîñåäóðàëàðûíûí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ ðÿñìèëÿøäèðìÿìöääÿòèíèí ãûñàëäûëìàñû;

3) ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿ ìöàñèð ìöòÿðÿããè òåõíîëîýèéàëàðûí òÿòáèãîëóíìàñû;

4) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿîíëàðûí áöäúÿéÿ äàõèë îëìàñûíà íÿçàðÿòèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè;

5) éöêëÿð âÿ éöê ýþíäÿðÿíëÿð ùàããûíäà èëêèí ìÿëóìàòëàðûí ÿëäÿåäèëìÿñè;

6) ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè ïîçóíòóëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; 7) äèýÿð ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ íàðêîòèê ìàääÿ-

ëÿðèí ýÿòèðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñè âà-ñèòÿñèëÿ áó ìàëëàðûí òðàíçèò êå÷èðèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìÿìÿñè;

8) âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; 9) ýþìðöê ñÿðùÿäèíèí òàì ãóðóëìàñû âÿ òÿúùèç åäèëìÿñè, êå÷èðè-

ëÿí ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ãåéäèéàòûíûí àâòîìàòëàøäû-ðûëìàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ èøëÿðèí áàøà ÷àòäûðûëìàñû, íÿçàðÿòèøëÿðèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè, åéíèëÿøäèðìÿ âÿ ñÿíÿäëè áàõûø òåõíîëî-ýèéàñûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè;

10) ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíûí áåéíÿëõàëã ñÿíÿäëÿðÿ óé-üóíëàøäûðûëìàñû;

11) ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè òÿäáèðëÿðèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíà íÿ-çàðÿò òåõíîëîýèéàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè;

12) ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè öñóëëàðûíûí ñÿìÿðÿëèëèéèíèíòÿùëèë åòìÿñè âÿ îíëàðûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ òÿêëèôëÿðèí ùàçûð-ëàìàñû;

10

13) èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò îáéåêòëÿðèíèí þëêÿäÿí êÿíàðà àïàðûë-ìàñûíà íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí òÿøêèëàò-ùöãóãè èëêèíøÿðòëÿðèí éàðàäûëìàñû;

14) áöòþâëöêäÿ ýþìðöê õèäìÿòèíèí âÿ îíóí ñòðóêòóð áþëìÿëÿðè-íèí èøèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí âàõòàøûðû òÿùëèë åäèëìÿñè.

Éóõàðûäà ñàäàëàíàí áöòöí áó òàðèôëÿðèí èúðàñû áèëàâàñèòÿ ýþìðöêèøèíèí òÿøêèë åäèëìÿñè âÿ îíóí èäàðÿ îëóíìàñû ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû-äûð. Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíèí ñÿâèééÿñè èñÿ áèëàâàñèòÿ îíó ùÿéàòà êå-÷èðÿí êàäð ïîòåíñèàëûíûí òÿùñèë ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëûäûð. Òÿùñèëèí ñÿ-âèééÿñè èñÿ òÿäðèñ áàçàñûíûí íåúÿ ãóðóëìàñûíäàí àñûëûäûð.

Ìþâçó 2. Àçÿðáàéúàíäà ýþìðöê èøèíèíòÿøêèëèíèí âÿ òÿòáèãèíèí òàðèõè

Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðÿ ýåäèá÷ûõûð. Áèçèì åðàäàí ÿââÿë èêèíúè ìèíèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíäà éåðëè òàé-ôàëàð Àññóð. Ôÿëÿñòèí âÿ Ìèñèð þëêÿëÿðè èëÿ õàììàë âÿ ìÿùñóëëàðìöáàäèëÿñè àïàðàð, ùÿìèí þëêÿëÿðäÿí èñÿ áÿçÿê ÿøéàëàðû âÿ ìöõòÿ-ëèô ñîéóã ñèëàùëàð ýÿòèðÿðäèëÿð.

Àòðîïàòåíàíûí ÿðàçèñèíäÿ îëàí Òÿáðèç, ßðäÿáèë, Óðìèéà, Ìàðàüà,Ìèéàíà, Çÿíúàí, Íàõ÷ûâàí, Ìàêó âÿ äèýÿð ñàùÿëÿð þëêÿ äàõèëèíäÿìöùöì òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäèëÿð. Áó øÿùÿðëÿð áàøãàäþâëÿòëÿðëÿ òÿêúÿ ãóðó èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ äÿíèç éîëó èëÿ òèúàðÿò ÿëà-ãÿëÿðè éàðàäà áèëìèøäèëÿð. Ìÿøùóð “Áþéöê èïÿê éîëó” âàñèòÿñèëÿ Îð-òà Àñèéà, ×èí, Ùèíäèñòàí, Êè÷èê Àñèéà þëêÿëÿðè, Èáåðèéà, Ãàôãàç Àë-áàíèéàñû èëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ôîðìàëàøìûøäû.

Þëêÿäÿ ùàçûðëàíìûø õàë÷àëàð, áÿçÿê øåéëÿðè, éöí ìÿìóëàòëàðû âÿñ. èõðàú îëóíàðàã ÿâÿçèíäÿ ëàçûì îëàí èñòåùëàê ìàëëàðû èäõàë îëóíóð-äó. Áó çàìàí ñàòûø ö÷öí ìöõòÿëèô âåðýèëÿð àëûíûðäû êè, áó äà ìöàñèðäþâðäÿ ýþìðöê âåðýèëÿðè âÿ ðöñóìëàðû àäëàíûð.

Áèçèì åðàíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ èíäèêè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿ Úÿíó-áè Äàüûñòàíûí ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ åäÿí Àëáàíèéà äþâëÿòè éàðàíäû. Òàðèõè

11

ìÿíáÿëÿðäÿ áó ÿðàçèäÿ íåôò, òÿáèè ãàç, äÿìèð, ìèñ âÿ ñ. êèìè ãèé-ìÿòëè åùòèéàòëàðûí îëäóüó ýþñòÿðèëèðäè êè, áóíëàð äà ñîíðàäàí òèúàðÿòñóáéåêòëÿðèíÿ ÷åâðèëèðäèëÿð. Øèðâàíäà (Áàêûäà) íåôò âÿ äóç ìÿùñóë-ëàðûíûí öçÿðèíÿ âåðýè ãîéóëìóøäóð êè, áó äà ìöàñèð äèëäÿ ìÿäÿíâåðýèñè âÿ àêñèç âåðýèñè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð.

Ìÿíáÿëÿðèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ äþâëÿò òÿðÿôèí-äÿí ýþìðöê âåðýèëÿðè ðÿñìè îëàðàã IX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí ìöÿééÿíåäèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áÿëêÿ IX ÿñðäÿí ãàáàã äà áó âåðýèëÿð ìþâúóäîëìóøäóð, ëàêèí áó áàðÿäÿ îëàí ìÿëóìàòëàð ßðÿá õèëàôÿòè äþâðöíäÿ éàí-äûðûëäûüû ö÷öí, áó áàðÿäÿ àíúàã ìöëàùèçÿ éöðöòìÿê îëàð. ×öíêè àðòûã èðèøÿùÿðëÿðäÿ - ßðäÿáèë, Ìóüàí, Íàõ÷ûâàí, Áÿðäÿ, Áåéëÿãàí, Ãÿáÿëÿ, Øÿ-êè, Øÿìêèð, Äÿðáÿíä (Áàá-ÿë-ßáâàá), Øàáðàí, Øàìàõû âÿ äèýÿðëÿðèíäÿòèúàðÿò ìÿùÿëëÿëÿðè (î çàìàíëàð “ðàâàä” àäëàíûðäû) éàðàíìûøäû.

Õàðèúè þëêÿëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíà ìöõòÿëèô ïàð÷àëàð, ìåòàë ìÿìó-ëàòëàðû, ÿòðèééàòëàð, ÿäâàëàð, õÿçëÿð âÿ ñ. ýÿòèðèëèð, þëêÿäÿí èñÿ õàìèïÿê, èïÿê ïàð÷àëàð, ïàìáûã, õàë÷àëàð, áîéàëàð, íåôò, ìàë-ãàðà, àòëàðâÿ ñ. èõðàú åäèëèðäè. Òèúàðÿòÿ ãîéóëàí ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðû þë-êÿ õÿçèíÿñèíèí ìöùöì ýÿëèð ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäè.

XI-XII ÿñðëÿðäÿ êàðâàí âÿ òèúàðÿò éîëëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ âÿ õàðèúèþëêÿëÿðëÿ áèðëÿøäèéè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿí äàõèëè âÿ õàðèúè áà-çàðëàðà íåôò, ïàìáûã, èïÿê, äóç, ìåéâÿ, áàëûã, áîéàã, ÿäâèééàò âÿ ñ.ýþíäÿðèëèð, Øÿðã âÿ Ãÿðáëÿ òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ñàõëàéûðäûëàð.

Ìîíãîëëàðà ãÿäÿðêè Àçÿðáàéúàíûí èãòèñàäè âÿçèééÿòè ìÿùñóëäàðãöââÿëÿðèí àðòìàñû, òèúàðÿòèí âÿ ìàë-ïóë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ýåíèøëÿí-ìÿñè èëÿ ñÿúèééÿëÿíèð.

XI-XII ÿñðëÿðèí âåðýèëÿðè ÿââÿëêè äþâðëÿðèí ãàéäà - ãàíóíëàðûíûí÷îõóíó ìöùàôèçÿ åòìèøäèð. Î äþâðöí âåðýè ñèñòåìè ùàããûíäà ÿòðàôëûìÿëóìàò âåðÿí òàðèõ÷è Ðàâÿíäè éàçûðäû êè, âåðýèëÿð äÿôòÿðëÿðäÿ õö-ñóñè ãåéäëÿð àïàðûëìàãëà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè.

Åéíè çàìàíäà Ðàâÿíäè ãàíóíñóç âåðýèëÿðäÿí (éÿíè, ìöàñèð äèëäÿðöøâÿòäÿí) “äÿñòÿðãÿ” (ùÿäèééÿ êèìè ãÿáóë åäèëÿí âåðýè íþâö), “øÿ-ðàá-áàùà” (è÷êè ö÷öí éûüûëàí ïóë - èíäèêè “àêñèç” âåðýèñè) âÿ ñàèðëÿ-ðèíèí äÿ àäûíû ÷ÿêèð.

12

XII-XIII ÿñðëÿðäÿ Äÿðáÿíääÿí Èðàí êþðôÿçèíÿ, Øÿðãäÿí Àâðîïà-éà ýåäÿí áåéíÿëõàëã êàðâàí éîëëàðû Òÿáðèçäÿ êÿñèøèðäè.

Àçÿðáàéúàíûí õàì èïÿéè Øàìàõûäàí Øèìàëè Èòàëèéà øÿùÿðëÿðèíÿ,ùÿì÷èíèí Ôðàíñàéà èõðàú îëóíóðäó.

Âîëãàáîéó, Ðóñèéà âÿ Øÿðãè Àâðîïàíû Èðàí êþðôÿçè èëÿ ÿëàãÿ-ëÿíäèðÿí áåéíÿëõàëã êàðâàí éîëóíóí öñòöíäÿ éåðëÿøÿí øÿùÿð Øà-ìàõû èäè.

XI-XIII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Äÿðáÿíääÿí ñîíðà èêèíúè ìöùöì ëè-ìàí øÿùÿðè, àü íåôò âÿ äóç èñòåùñàëû ìÿðêÿçè Áàêû øÿùÿðè èäè.

Ìîíãîë ÿñàðÿòè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ìîíãîë âåðýè òîïëàéàí-ëàðû (áàñêàêëàð) ÷îõ ãÿääàðëûã åäèðäèëÿð. Ìÿùç ìîíãîëëàð èëê äÿôÿîëàðàã ñÿíÿòêàðëàð âÿ òàúèðëÿð ö÷öí éåíè âåðýè íþâö - “òàìãà” òÿòáèãåòìèøäèëÿð. Ìÿùç áó âåðýè íþâöíöí òÿòáèãèíäÿí ñîíðà XIII ÿñðèíàõûðëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿòè òÿíÿççöëÿ óüðàìûøäûð.

Àçÿðáàéúàí äþâëÿò÷èëèéè òàðèõèíäÿ, ìÿìóðëàðûí þçáàøûíàëûüûíûìÿùäóäëàøäûðìàã, èãòèñàäèééàòû éöêñÿëòìÿê âÿ õÿçèíÿíè äîëäóð-ìàã ö÷öí èëê âåðýè èñëàùàòûíû XV ÿñðäÿ Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíèí áàø÷û-ñû Óçóí Ùÿñÿí ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð.

Àüãîéóíëó äþâëÿòèíèí áàíèñè Óçóí Ùÿñÿí Òðàáçîí-Éóíàí äþâëÿ-òè èëÿ äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàòìûøäû. Î, Òðàáçîí èìïåðàòîðóíóí ãûçûÄÿñïèíÿ (Ôåîäðà) Õàòóíëà åâëÿíìèøäè. Óçóí Ùÿñÿí Òðàáçîí øÿùÿ-ðèíäÿ áþéöê áèð äàø êþðïö ñàëäûðìûøäûð. ×öíêè Òðàáçîíóí Àüãîéóí-ëóëàð ö÷öí áþéöê òèúàðÿò ÿùÿìèééÿòè âàð èäè. Áåëÿ êè, áó øÿùÿð Àü-ãîéóíëó òàúèðëÿðè ö÷öí Ãàðà äÿíèçÿ ÿëâåðèøëè ÷ûõûø éîëó èäè.

Ìöàñèðëÿðèíèí “Ñóëòàíè-àäèë” (éÿíè “ÿäàëÿòëè ñóëòàí”) àäëàíäûðäûã-ëàðû Óçóí Ùÿñÿí èëê âåðýè ìÿúÿëëÿñèíè - “Ãàíóííàìÿ”íè ùàçûðëà-ìûøäûð. Ìàðàãëûäûð êè, áó “ãàíóí” íÿèíêè XV ÿñðäÿ, åëÿ XVI ÿñðäÿäÿ, ùÿì Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ, ùÿì äÿ ÿââÿëëÿð Àüãîéóíëó-ëàð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíäÿ îëìóø Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí øÿðã âèëàéÿò-ëÿðèíäÿ äÿ ãöââÿäÿ èäè.

1475-úè èëäÿ Ðóñèéàíûí êíéàçû III Èâàí þç íöìàéÿíäÿñè ÌàðêûÓçóí Ùÿñÿíèí éàíûíà òèúàðÿò âÿ äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðè ýåíèøëÿí-äèðìÿê ö÷öí ýþíäÿðìèøäè.

13

Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí ùþêìäàðû I Òÿùìàñèá ñÿíÿòêàðëûüûí âÿ òèúàðÿ-òèí èíêèøàôûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1565-úè èëäÿ âèëàéÿòëÿðèíùÿð áèðèíäÿí àëûíàí 80 ìèí òöìÿíëèê òàìüà âåðýèñèíè ëÿüâ åòäè.

Øàìàõûäàí Ðóñèéà, Èðàí, Ñóðèéà þëêÿëÿðèíÿ âÿ Èðÿâàí øÿùÿðèíÿòðàíçèò òèúàðÿò éîëëàðû ýåäèðäè.

XVI ÿñðäÿ Øàìàõûäà äàèìè Èíýèëòÿðÿ-Ìîñêâà øèðêÿòè òÿøêèëåäèëìèøäè.

XVI ÿñðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà èïÿê èñòåùñàëû ÿñàñ éåð òóòìóø âÿ òè-úàðÿòèí ùàìûñû Øàìàõû âÿ ßðÿøäÿ úÿìëÿøìèøäè.

XVI-XVII ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàí Ìîñêâà äþâëÿòè, Àâðîïà âÿÀñèéà þëêÿëÿðè èëÿ èðè ìèãéàñëû õàðèúè òèúàðÿò àïàðûðäû. Àçÿðáàéúàí-äàí Ìîñêâà äþâëÿòèíÿ âÿ äèýÿð þëêÿëÿðÿ ïàð÷àëàð, õàë÷àëàð, íåôò,äóç, çÿôÿðàí, äöéö, áîéàã ìàääÿëÿðè, ñîéóã ñèëàù èõðàú åäèëèðäè.Ãûçûë âÿ ýöìöø ìÿìóëàòëàðû, ëÿë-úÿâàùèðàò, ÿäâèééàò, ÿòèð âÿ ñ. èñÿèäõàë åäèëèðäè.

Àçÿðáàéúàí XVIII ÿñðèí ñîíó, XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð, éÿ-íè Àçÿðáàéúàí ×àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíàíà ãÿäÿð ñÿðáÿñòâåðýè âÿ ýþìðöê ñèéàñÿòè éåòèðìèøäèð. Âåðýè âÿ ðöñóìëàðûí éûüûëìà-ñû âÿçèôÿúÿ íàèáèí ñÿëàùèééÿòÿ äàõèë èäè.

Áàêû øÿùÿðèíäÿ ýþìðöê èëê äÿôÿ Ðóñèéà Èìïåðèéàñû Ñåíàòûíûí 25éàíâàð 1807-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû èëÿ 1809-úó èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø âÿÙÿøòÿðõàí ýþìðöê äàèðÿñèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèëìèøäè.

“Ýöëöñòàí” (1813) âÿ “Òöðêìÿí÷àé” (1828) ìöãàâèëÿëÿðèíäÿíñîíðà Àçÿðáàéúàíäà Ðóñèéàíûí ýþìðöêëÿ áàüëû ãÿðàðëàðû ãöââÿéÿìèíäè. Ùÿìèí âàõò Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ 1811-úè èëäÿ ãÿáóë îëóíìóøýþìðöê òàðèôëÿðè, 1819-úó èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø ýþìðöê Íèçàìíàìÿñèãöââÿäÿ èäè.

Áàêû ýþìðöéö “Çàãàôãàçèéà þëêÿñèíäÿ ýþìðöê èäàðÿåòìÿñè áà-ðÿäÿ ßñàñíàìÿ”éÿ ýþðÿ, 31 èéóë 1831-úè èë òàðèõèíäÿí Çàãàôãàçèéàýþìðöê äàèðÿñèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëìèø âÿ 1832-úè èëäÿí åòèáàðÿí“Áàêû àíáàð ýþìðöêõàíàñû” àäûíû àëìûøäûð.

Áàêû ýþìðöêõàíàñû 4 ìàé 1847-èëäÿ Çàãàôãàçèéà Êàðàíòèí -Ýþìðöê äàèðÿñèíèí òàáåëèéèíäÿ îëàí Áàêû Êàðàíòèí - Ýþìðöê èäàðÿ-

14

ñèíÿ ÷åâðèëèð. Ãàôãàç úàíèøèíè òÿðÿôèíäÿí 31 ìàðò 1861-úè èëäÿ òÿñäèãåäèëìèø “Ãàôãàç âÿ Çàãàôãàçèéàäà Êàðàíòèí - ýþìðöê ùèññÿñèíèíéåíèäÿí òÿøêèëè áàðÿäÿ ßñàñíàìÿ”éÿ ýþðÿ, Áàêû Êàðàíòèí - Ýþìðöêèäàðÿñè Áàêû Êàðàíòèí - Ýþìðöê êîíòîðóíà ÷åâðèëìèø âÿ éåíè éàðà-äûëìûø Áàêû Êàðàíòèí - Ýþìðöê äàèðÿñèíÿ òàáå åäèëìèøäèð.

Éåíè ÿðàçèëÿðèí èøüàëû ùåñàáûíà Ðóñèéàíûí èãòèñàäè Èíêèøàô ïîòåí-ñèàëû àðòäûüû ö÷öí éåíè òÿêìèëëÿøäèðèëìèø “Ýþìðöê òàðèôè” (1891) âÿ“Ýþìðöê íèçàìíàìÿñè” (1892) ãÿáóë îëóíäó. Éåíè íèçàìíàìÿéÿýþðÿ Ðóñèéàíûí Àâðîïà âÿ Àñèéà ùèññÿñèíäÿ ýþìðöê èøëÿðèíèí òÿí-çèìëÿíìÿñèíäÿ âàùèä ãàéäàëàð òÿòáèã îëóíäó. Åéíè çàìàíäà, ñàùèëçîíàñû âÿ äÿíèç ñàùèëèíäÿí 3 äÿíèç ìèëèíäÿ éåðëÿøÿí ñóëàð äà ýþì-ðöê çîíàñû åëàí åäèëäè.

XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, Ðóñèéà äþâëÿòèíèí ýÿëèðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿýþìðöê éûüûìëàðû ñïèðòëè è÷êèëÿðèí òèúàðÿòèíäÿí ÿëäÿ îëóíàí ýÿëèðëÿð-äÿí ñîíðà èêèíúè éåðè òóòóðäó.

1897-úè èë äåêàáð àéûíûí 8-äÿ “Ðóñèéàíûí Àâðîïà ùèññÿñè âÿ Ãàô-ãàçäà ýþìðöê òÿøêèëàòëàðûíûí øòàòëàðû” áàðÿäÿ ãàíóíà ÿñàñÿí ÁàêûÊàðàíòèí - Ýþìðöê êîíòîðó Áàêû Ýþìðöê äàèðÿñè èäàðÿ ùåéÿòè òàáå-ëèéèíäÿ Áàêû ýþìðöêõàíàñûíà ÷åâðèëèð âÿ 1 èéóí 1911-úè èëäÿ Òèôëèñ-äÿêè Ãàôãàç Ýþìðöê äàèðÿñèíèí èäàðÿ÷èëèéèíÿ òàáå åòäèðèëèð.

1911-úè èëäÿí 1918-úè èëÿ ãÿäÿð Áàêû Ýþìðöéö Ñåíàò òÿðÿôèíäÿí21 éàíâàð 1911-úè èëäÿ òÿñäèã åäèëìèø “Ðóñèéà Èìïåðèéàñû Ýþìðöê-ëÿðèíèí Íèçàìíàìÿñè” ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Áó äþâðäÿýþìðöêõàíà èäõàë âÿ èõðàú ìàëëàðûíûí ýþìðöê ìöàéèíÿñèíè, ýþì-ðöê ðöñóì âÿ éûüûìëàðûíûí òóòóëìàñûíû, ýþìðöê àíáàðëàðûíäà ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ÿí ìàëëàðûí ìöâÿããÿòè ñàõëàíúûíû, ìàëëàðûí êå÷è-ðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Ýþìðöéöí ôóíêñèéàëàðûíà ùÿìäÿ, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðèí ìöÿééÿí åäèëäèéè òÿäáèðäÿ áöòöí ñÿðíè-øèíëÿðèí âÿ ýÿìè ùåéÿòèíèí ñàùèëäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ìöääÿòëÿðäÿòÿúðèä åäèëìÿñè äÿ äàõèë èäè.

Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê Ðåñïóáëëèêàñûíûí (1918-1920-úè èëëÿð)âàõòûíäà áó ñàùÿäÿ êîíêðåò áèð èø ýþðöëìÿñÿ äÿ, äþâëÿò÷èëèê áàõû-ìûíäàí áöòöí ñèéàñè àääûìëàð àòûëìûøäû.

15

Áöòöí âåðýè ñèéàñÿòèíÿ ìàëèééÿ íàçèðè Í. Éóñèôáÿéëè ðÿùáÿðëèêåòìèøäèð.

1919-úó èëèí ìàðòûíäà Ô.Õîéñêè ùþêóìÿòè èñòåôà âåðäèêäÿí ñîíðà,Í. Éóñèôáÿéëè Áàø íàçèð (14 àïðåë 1919) îëäó. Íÿñèá áÿé ïàðëà-ìåíòäÿ ùþêóìÿòèí éåíè ïðîãðàìû èëÿ ÷ûõûø åäÿðÿê, äèýÿð ñàùÿëÿðëÿéàíàøû ãîíøó äþâëÿòëÿðëÿ èëê èãòèñàäè ÿëàãÿëÿð éàðàäûëìàñûíû äà õö-ñóñè ãåéä åòìèøäèð. Ëàêèí 1920-úè èëèí Àïðåë èíãèëàáû áó ñèéàñÿòèíáàøà ÷àòäûðûëìàñûíà èìêàí âåðìÿäè.

12 íîéàáð 1920-úè èëäÿ “Èäõàë âÿ èõðàú ìàëëàðûíûí ãÿáóëó, ñàõëà-íûëìàñû âÿ áóðàõûëìàñû” ùàããûíäà ÐÑÔÑÐ ÕÊÑ Äåêðåò ãÿáóë åòäèêè, áó äà 1924-úö èëäÿ ãÿáóë îëóíìóø ÑÑÐÈ Ýþìðöê Íèçàìíàìÿ-ñèíèí ùöãóãè áàçàñûíû òÿøêèë åòìèøäèð.

1921-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû ýþìðöêõàíàñûíûí ñòðóêòóðó àøàüû-äàêû êèìè èäè:

1) Äÿôòÿðõàíà; 2) Ìöñàäèðÿ øþáÿñè;3) Ìöùàñèáàò;4) Ýÿìè êîíòîðó. Àçÿðáàéúàí, 1922-úè èë 31 ìàðò òàðèõëè äåêðåòÿ ýþðÿ 8 ýþìðöê

ÿðàçèñèíèí áèðèíÿ - Çàãàôãàçèéà äàèðÿñèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Èëê “Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè” 1928-úè èëäÿ ùàçûðëàíìûø âÿ ãÿáóë îëóí-

ìóøäóð. Ùÿìèí âàõò áöòöíëöêäÿ ýþìðöê èøëÿðèíÿ 23 ôåâðàë 1922-úèèëäÿí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ýþìðöê Òàðèô Êîìèòÿñè ðÿùáÿðëèê åäèðäè.

1929-úó èëäÿí ýþìðöêõàíàëàðûí ôÿàëèééÿòè Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êî-ìèòÿñèíèí âÿ Õàëã Êîìèññàðëàðû Øóðàñûíûí 19 äåêàáð 1928-úè èë òà-ðèõëè ìöâàôèã ãÿðàðû èëÿ òÿíçèìëÿíäè âÿ ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿð êèìè àøàüû-äàêûëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó:

à) ñÿðùÿäè êå÷ÿí ñÿðíèøèíëÿðèí, áàãàæëàðûí, éöêëÿðèí âÿ íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíèí ìöàéèíÿñè âÿ îíëàðûí áóðàõûëìàñû;

á) õàðèúè òèúàðÿò èíùèñàð÷ûëûüû ùàããûíäà ãàíóíóí éåðèíÿ éåòèðèëìÿ-ñèíÿ ôàêòèêè íÿçàðÿò;

ú) ãà÷àãìàë÷ûëûüûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ òóòóëìàñû; ãà÷àãìàë÷û-ëûã áàðÿäÿ èøëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè;

16

÷) éöê âÿ ñÿðíèøèíëÿðèí äþâëÿò ñÿðùÿäèíè êå÷äèéè àíäà ýþìðöê ðö-ñóì âÿ éûüûìëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû âÿ òóòóëìàñû.

1946-úû èëèí ÿââÿëèíäÿ Áàêû ýþìðöêõàíàñûíûí ñòðóêòóðó ýåíèøëÿí-äèðèëäè âÿ àøàüûäàêû êèìè îëäó:

1) Öìóìè øþáÿ; 2) Ìöùàñèáàò; 3) Ìÿùêÿìÿ - ìöñàäèðÿ øþáÿñè; 4) Éöê øþáÿñè; 5) Ïî÷ò ñÿðíèøèí øþáÿñè; 6) Ýÿìè øþáÿñè. 1955-úè èëäÿ ýÿìè âÿ éöê øþáÿëÿðè áèðëÿøäèðèëÿðÿê, âàùèä ýÿìè-éöê

øþáÿñèíÿ îëäó, ìÿùêÿìÿ - ìöñàäèðÿ øþáÿñè èñÿ áÿçè ôóíêñèéàëàðûíûèòèðÿðÿê, ãà÷àãìàë÷ûëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿ ãðóïóíà ÷åâðèëäè. 1956-88-úèèëëÿðäÿ äÿ Áàêû ýþìðöêõàíàñûíûí ñòðóêòóðóíäà, ôóíêñèéàëàðûíäà,àäûíäà âÿ òàáå÷èëèéèíäÿ áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðìèøäèð.

5 ìàé 1964-úö èëäÿ ÑÑÐÈ Àëè Ñîâåòè Ðÿéàñÿò ùåéÿòèíèí Ôÿðìàíûèëÿ éåíè “Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè” òÿñäèã îëóíìóø âÿ áó ìÿúÿëëÿ 1991-úè èëÿ ãÿäÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.

Èëê äÿôÿ îëàðàã 1989-úó èëèí áèðèíúè éàðûñûíäà ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñî-âåòè éàíûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Äþâëÿò Ýþìðöê Íÿçàðÿòè Áàø Èäà-ðÿñèíèí ðàçûëûüû âÿ îíóí ÿìðè (17 ñàéëû, 27 éàíâàð 1989-úó èë) Àçÿð-áàéúàí ÿðàçèñèíäÿ, áöòöí ðåñïóáëèêàéà íÿçàðÿò åäÿí ÐåñïóáëèêàÝþìðöê Èäàðÿñè éàðàäûëäû.

1991-úè èëäÿ ÑÑÐÈ-íèí “Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè” âÿ “Ýþìðöê òàðèôèùàããûíäà” ãàíóíëàðû ãÿáóë îëóíäó. Ãÿáóë îëóíìóø éåíè Ìÿúÿëëÿ-íèí ìöääÿàëàðûíà ýþðÿ, Äþâëÿò Ýþìðöê Íÿçàðÿòè Áàø Èäàðÿñè -Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Åéíè çàìàíäà Ýþìðöê-ÒàðèôØóðàñû âÿ íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí äþâðèééÿñèíÿ ãàðøû Áåéíÿëõàëã Êî-îðäèíàñèéà (ÿëàãÿëÿíäèðìÿ) Øóðàñû éàðàäûëäû.

18 îêòéàáð 1991-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí þç ìöñòÿãèëëèéèíè ãàçàíäû âÿÌöñòÿãèëëèê ùàããûíäà Êîíñòèòóñèéà àêòû ãÿáóë îëóíäó.

30 éàíâàð 1992-úè èëäÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþì-ðöê Êîìèòÿñèíèí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû

17

Ïðåçèäåíòèíèí 561 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ Ýþìðöê Êîìèòÿñè éàðàäûëäû.Êîìèòÿ ÿñàñÿí êå÷ìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Èäàðÿñè-íèí áàçàñûíäà éàðàäûëìûøäû.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí ùÿìèí Ôÿðìàíû ÿñàñûíäàÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Ñîâåòè 1 èéóí 1992-úè èëäÿ 301ñàéëû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìÿñÿëÿëÿðè”ùàããûíäà ãÿðàð âåðäè. Áóíäàí ñîíðà ÍÊ 19 éàíâàð 1994-úö èë òàðèõ-ëè ãÿðàðû èëÿ Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìÿñÿëÿëÿðèíèí âÿ îíà òàáå òÿøêè-ëàòëàðûí ñèéàùûñû ùÿëë åäèëäè âÿ îíóí ìàääè-òåõíèêè áàçàñû éàðàäûëäû.Ñîí âåðèëÿí áó ãÿðàðäà Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìàääè-òåõíèêè òÿúùè-çàò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ éàíàøû, éåíè ýþìðöê ïîñòëàðûíûí à÷ûëìàñû äà þçÿêñèíè òàïìûøäûð. Î çàìàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Êî-ìèòÿñèíÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐ Ýþìðöê Êîìèòÿñè, Áàêû Áàø Ýþìðöê Èäà-ðÿñè, 12 ýþìðöêõàíà, Ìÿðêÿçè ëàáîðàòîðèéà, àâòîìîáèë òÿñÿððöôàòûâÿ òÿñÿððöôàò ùåñàáëû “Àçÿðòåðìèíàëêîìïëåêñ” õàðèúè èãòèñàäè áèðëèéèäàõèë èäè.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû 24 ñåíòéàáð 1993-úö èëäÿ ÌöñòÿãèëÄþâëÿòëÿð Áèðëèéèíÿ äàõèë îëäó. Ðåñïóáëèêàìûç ÌÄÁ-íèí éàðàòäûüûèãòèñàäè èòòèôàãà öçâ îëñà äà, Ýþìðöê Èòòèôàãûíà äàõèë îëìàìûøäûð(Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè 13 ìàðò 1992-úè èëäÿ èìçàëàíìûø “Ýþì-ðöê øóðàñû ùàããûíäà ßñàñíàìÿéÿ ãîøóëìàãäàí èìòèíà åòìèøäèð).

Àçÿðáàéúàí ÌÄÁ öçâè êèìè 1995-úè èëèí 10 ôåâðàë òàðèõèíäÿ Àë-ìà-Àòàäà èìçàëàíìûø “ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè-íèí ÿñàñëàðû ùàããûíäà” ñàçèøÿ ãîøóëìóøäóð. Áóíà ÿñàñ ñÿáÿá èñÿÌÄÁ Íèçàìíàìÿñèíÿ (1992) ýþðÿ “öçâ þëêÿëÿðÿ åéíè ãàíóíâåðèúè-ëèê áàçàñûíà ìàëèê îëìàëûäûðëàð” áÿíäèäèð. 1997-úè èë 25 èéóë òàðèõèí-äÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíìóø “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè”íèí ÿñàñûíû äà ìÿùç ùÿìèí ñàçèøäÿêèìöääÿàëàð òÿøêèë åäèð. ÀÐ Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäàí ÖìóìäöíéàÒèúàðÿò Òÿøêèëàòûíäà ìöøàùèäÿ÷è ñòàòóñóíäà, Öìóìäöíéà ÝþìðöêÒÿøêèëàòûíäà èñÿ äàèìè öçâ ñòàòóñóíäà èøòèðàê åäèð. Ñîíóíúó òÿøêèëàò-äà þëêÿìèçè ÄÝÊ òÿìñèë åäèð. ÄÝÊ ÖÝÒ-íèí Ìàëèééÿ Êîìèòÿñèíèí(1998) âÿ Ñèéàñè Øóðàñûíûí (2000) öçâöäöð.

18

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí óéüóí îëàðàãÄþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëãèãòèñàäè èíòåãðàñèéàíûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèö÷öí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ áåéíÿëõàëã ùöãóã íîðìàëàðûíà óéüóí ñàçèø-ëÿð, ïðîòîêîëëàð âÿ ìåìîðàíäóì ëàéèùÿëÿðè ùàçûðëàíìàñûíäà éàõûí-äàí èøòèðàê åäèð.

1992-úè èëäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿòèíõàðèúè âÿ äàõèëè ñèéàñÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí âàùèä ýþìðöê ñèéàñÿ-òèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ Êîìèòÿíèí áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðèäàùà äà ýåíèøëÿíìèø âÿ êåéôèééÿòúÿ éåíè ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûøäûð.

Êîìèòÿíèí èêèòÿðÿôëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè áåéíÿëõàëã ñàçèøëÿðÿ öñòöíëöêâåðìÿñè ýþìðöê ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíäÿ þç áÿùðÿñèíè âåðèð.

Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû, Èðàí Èñëàì Ðåñïóáëèêàñû, Ýöðúöñòàí, Þçáÿ-êèñòàí, Ãàçàõûñòàí, Ëèâàí, Áîëãàðûñòàí ðåñïóáëèêàëàðû âÿ Óêðàéíàýþìðöê îðãàíëàðû èëÿ ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã âÿ ãàðøûëûã-ëû éàðäûì ùàããûíäà ñàçèøëÿð èìçàëàíìûøäûð. ÌÄÁ Ýþìðöê Õèäìÿò-ëÿðè Ðÿùáÿðëÿðè Øóðàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ âÿ Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã òÿøêèëà-òûíà öçâ îëàí þëêÿëÿðëÿ ÷îõòÿðÿôëè ñàçèøëÿð ìþâúóääóð. Áþéöê Áðèòà-íèéà âÿ Øèìàëè Èðëàíäèéà Áèðëÿøìèø Êðàëëûüû ùþêóìÿòè èëÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû ùþêóìÿòè àðàñûíäà ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ãàðøûëûãëûèíçèáàòè éàðäûì ùàããûíäà ìåìîðàíäóì 7 èéóë 1997-úè èë òàðèõäÿ èì-çàëàíìûøäûð.

ÄÝÊ ÌÄÁ öçâö îëàí þëêÿëÿðèí Ýþìðöê Õèäìÿòëÿðè ÐÿùáÿðëÿðØóðàñûíûí èúëàñëàðûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, ÌÄÁöçâö îëàí þëêÿëÿðèí Ýþìðöê Õèäìÿòëÿðè Ðÿùáÿðëÿðè Øóðàñûíûí 20-úèèúëàñû Áàêû øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëìèøäèð. Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè Õàðè-úè Èãòèñàäè Ôÿàëèééÿòèí Ìàë Íîìåíêëàòóðàñû ÿñàñûíäà âàùèä ýþìðöêòàðèôèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû, ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí àëûíìàñû, òÿòáèãåäèëìÿñè, ìàëëàðûí ìÿíøÿ þëêÿñèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíè, ýþìðöê ìÿã-ñÿäëÿðè ö÷öí ìàëëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà ÌÄÁöçâö îëàí þëêÿëÿðèí ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè öçðÿ òÿê-ëèôëÿðèí ùàçûðëàíûá òÿãäèì åäèëìÿñèíè òÿìèí åäèð.

19

ÄÝÊ, ùÿì÷èíèí ýþìðöê îðãàíëàðû ö÷öí êàäðëàðûí ùàçûðëàíìàñû,àâòîìàòëàøäûðûëìûø èíôîðìàñèéà ñèñòåìè, ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû, áåé-íÿëõàëã ÿìÿêäàøëûã ñàùÿëÿðèíäÿ ÌÄÁ ýþìðöê õèäìÿòëÿðè èëÿÿìÿêäàøëûã åäèð.

Óêðàéíà Äþâëÿò ýþìðöê Õèäìÿòèíäÿí äàõèë îëìóø “ÓêðàéíàÄþâëÿò Ýþìðöê Õèäìÿòè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñè àðàñûíäà ãàðøûëûãëû éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè ãàéäàëà-ðû ùàããûíäà Ìåìîðàíäóì” Ëàéèùÿñèíèí åêñïåðòèçàñû àïàðûëìûø âÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ùþêóìÿòè íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí Óêðàé-íàäà ñÿôÿðè çàìàíû 30 èéóë 1999-úó èë òàðèõëè Êèéåâ øÿùÿðèíäÿ èìçà-ëàíìûøäûð.

Öìóìäöíéà Ýþìðöê Òÿøêèëàòëàðûíûí Áàø Êàòèáè Ìèøåë Äàíåíèíìöðàúèÿò ìÿêòóáóíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû “Ìàëëàðûíòÿñâèðè âÿ êîäëàøäûðûëìàñû öçðÿ ùàðìîíèêëÿøäèðèëìèø ñèñòåì ùàããûí-äà Áåéíÿëõàëã Êîíâåíñèéà”éà ãîøóëìóø âÿ áó Êîíâåíñèéà ÌèëëèÌÿúëèñäÿ ðàòèôèêàñèéà îëóíìóøäóð.

2001-úè èëèí éàíâàðûíäàí Àçÿðáàéúàí áó êîíâåíñèéàéà ãîøóëàí101-úè äþâëÿòäèð.

ÄÝÊ Òàñèñ ïðîãðàìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àâðîïà Ýþìðöéö èëÿ ñûõ ÿëà-ãÿëÿð éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ èíòåíñèâ èø àïàðûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè èëÿ Àâðîïà Ýþìðöéö, Òàñèñ ïðîãðà-ìû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Àëìàí Ýþìðöéö åêñïåðòëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñèíèí ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí íàðêîòèêëÿðèí ìöÿééÿíåäèëìÿñè, ðèñêèí òÿéèí åäèëìÿñè, éöêöí íÿçàðÿòäÿí êå÷èðèëìÿñè âÿýÿìèëÿðèí éîõëàíûëìàñû, Ùàâà âÿ Äÿíèç ëèìàíëàðûíäà, äÿìèð éîëóí-äà, ýþìðöê ñÿíÿäëÿðèíäÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ íÿçàðÿòÿ äàèð, íÿ-çÿðè âÿ ïðàêòèêè ñåìèíàðëàð òÿøêèë îëóíìóøäóð.

Àâðîïà Èòòèôàãûíûí Òàñèñ ïðîãðàìû öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí ìèëëè âÿ äþâëÿòëÿðàðàñû ïðîãðàìëàðû âÿ Àâðîïà Èòòèôàãû Êîìèñ-ñèéàñûíûí Òåõíèêè Éàðäûì Ïðîãðàì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ (1996-úè èëîêòéàáð) Äàøêÿíä øÿùÿðèíäÿ Àâðîïà Ýþìðöéö âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè àðàñûíäà Òàñèñ ïðîãðàìû ÷ÿð÷è-âÿñèíäÿ “Òÿùñèë”, “Èäàðÿåòìÿ âÿ Òÿøêèë” Ëàéèùÿëÿðè öçðÿ ìöãàâè-

20

ëÿëÿð èìçàëàíìûøäûð âÿ ëàéèùÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàíëàð ìÿðùÿëÿëÿð-ëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Àâðîïà-Ãàôãàç-Àñèéà íÿãëèééàò äÿùëèçèíèí èíêèøàôûíà ùÿñð åäèë-ìèø Áåéíÿëõàëã Êîíôðàíñà ùàçûðëûã ö÷öí Áàêû øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿíèøòèðàê÷û äþâëÿòëÿðèí èø÷è ãðóïëàðûíûí öçâëÿðèíèí èúëàñûíäà ýþìðöêÿìÿëèééàòëàðû âÿ ñÿíÿäëÿøäèðèëìÿíèí àïàðûëìàñû öçðÿ ßñàñ Ñàçèøèíòåõíèêè ÿëàâÿñèíèí ëàéèùÿñè ùàçûðëàíìûøäûð. ÄÝÊ Àâðîïà-Ãàôãàç-Àñèéà äÿùëèçèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè öçðÿ èìçàëàíìûø “×îõòÿðÿôëèßñàñ Ñàçèø”èí ýþìðöê ïðîñåäóðàñû âÿ ñÿíÿäëÿðèí èøëÿíìÿñè öçðÿòåõíèêè ÿëàâÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöääÿàëàðûí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàðòÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èøèíè äàâàì åòäèðèð.

Áó áàõûìäàí äà Öìóìäöíéà ýþìðöê Òÿøêèëàòûíûí Ñèéàñè Êî-ìèññèéàíûí 44-úö äåêàáð ñåññèéàñû þç ôÿàëèééÿòè äþâðöíäÿ èëê äÿôÿîëàðàã 5-8 äåêàáð 2000-úè èë òàðèõèíäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëäè. Ñåñ-ñèéàíûí èøèíäÿ äöíéàíûí 26 þëêÿñèíäÿí ýÿëìèø 70-äÿí ÷îõ íöìà-éÿíäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.

ÌÄÁ ìÿêàíûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Ñèéàñè Êîìèññèéàíûí äåêàáðñåññèéàñûíûí Áàêûäà êå÷èðèëìÿñè, þëêÿìèçèí äöíéà òÿñÿððöôàò ñèñòå-ìèíÿ èíòåãðàñèéà îëóíìàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê, ãÿäèì “Èïÿê éî-ëó”íóí áÿðïàñû Õÿçÿð äÿíèçè ùþâçÿñèíèí åíåðæèäàøûéûúûëàðûíû íåôò êÿ-ìÿðëÿðè ëàéèùÿëÿðèíèí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëìÿñè ñàùÿñèíäÿêè ðåýèîíàë èãòè-ñàäè ÿìÿêäàøëûø èìêàíëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ Àçÿðáàéúàíûí õàðè-úè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿò ýþñ-òÿðÿí ìåõàíèçìëÿðèí ãóðóëìàñûíà êþìÿêëèê åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, þëêÿ-ìèçèí ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíÿ âåðèëÿí éöêñÿê áåéíÿëõàëã ãèéìÿòäèð.

Ìþâçó 3. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàýþìðöê ñèéàñÿòè âÿ ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè

Ýþìðöê èøèíèí ìàùèééÿòè âÿ ñòðóêòóðóíóí èçàùû âÿ ÿñàñëàíäûðûë-ìàñû ìÿñÿëÿñè òÿêúÿ êîíñåïòóàë-íÿçÿðè äåéèë, ùÿì äÿ òÿúðöáè ÿùÿ-ìèééÿòÿ ìàëèêäèð.

21

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí áèðèíúè ìàääÿ-ñèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê èøè äåäèêäÿ - áöòöíëöêäÿ ýþìðöê ñèéàñÿòè, ùàáå-ëÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè ãàéäàëàðû âÿ øÿðòëÿðè, ýþìðöê þäÿíèø-ëÿðèíèí àëûíìàñû, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí äèýÿð âàñèòÿëÿðè áàøà äö-øöëöð. Áó ãûñà òÿðèô ýþìðöê èøèíèí ìàùèééÿòèíè áöòöíëöêäÿ à÷ìàñàäà, ÿñàñÿí îíó ùÿðòÿðÿôëè ñÿúèééÿëÿíäèðÿ áèëèð.

Èëê áàõûøäà ýþìðöê èøè ìàùèééÿò åòèáàðû èëÿ ÷îõ ñàäÿ ýþðöíöð. ßñ-ëèíäÿ èñÿ ñàäÿ ýþðöíäöéö ãÿäÿð ìöðÿêêÿá âÿ êîìïëåêñ õàðàêòåðëèîëàí ýþìðöê èøè, ùÿì äÿ åëåìåíòëÿðèíèí ùÿìúèíñ îëìàñû èëÿ äèããÿòèúÿëá åäèð. Áó èñÿ, ýþìðöê èøèíèí ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿë-ëè éîëëàðû èëÿ ÿëàãÿäÿ îëìàñû èëÿ áàüëûäûð.

Ýþìðöê èøèíèí òÿðêèáèíÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðäÿí áàøãà ýþì-ðöê ñòàòèñòèêàñû âÿ Õàðèúè Èãòèñàäè Ôÿàëèééÿòèí ßìòÿÿ Íîìåíêëàòó-ðàñûíûí (ÕÈÔßÌ) àïàðûëìàñû, ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ ýþìðöê èøè ñàùÿñèí-äÿêè äèýÿð úèíàéÿòëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ, ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóë-ìàñû èëÿ áàüëû èøëÿðèí èúðààòà ýþòöðöëìÿñè âÿ áàõûëìàñû äà àèä åäèëèð.Àíúàã áó úöð éàíàøñàã, îíäà ýþìðöê èøèíèí ñòðóêòóðóíó íÿçÿðè úÿ-ùÿòäÿí òàì øÿðù åäÿ áèëÿðèê. Ýþìðöê èøèíèí ìàùèééÿòèíè þéðÿíìÿêèñÿ ùÿì òÿëÿáëÿð, ùÿì äÿ áó èøëÿ òàíûø îëìàã èñòÿéÿíëÿð ö÷öí õöñó-ñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Èíäè èñÿ ýÿëèí ýþìðöê èøèíèí ñòðóêòóðó èëÿ òà-íûø îëàã.

Öìóìèëèêäÿ ýþìðöê èøèíèí ñòðóêòóðó àøàüûäàêû 12 áëîêäà þç ÿê-ñèíè òàïìûøäûð:

1) Ýþìðöê ñèéàñÿòè; 2) Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êå÷èðèë-

ìÿñè ïðèíñèïëÿðè; 3) Ýþìðöê ðåæèìëÿðè;4) Ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè; 5) Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè; 6) Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè;7) Ýþìðöê íÿçàðÿòè;

22

8) Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû âÿ õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ÿìòÿÿ íî-ìåíêëàòóðàñû;

9) Ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿêè äèýÿð úèíàéÿòëÿð; 10) Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû âÿ îíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò; 11) Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ èøëÿðèí èúðààòû; 12) Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû öçðÿ èøëÿðÿ áàõûëìàñû. Ñàäàëàíàí áó áëîêëàð ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíäÿ íÿ ãÿäÿð ìöñòÿãèë

ùåñàá åäèëñÿ äÿ, áèð î ãÿäÿð äÿ øÿðòè õàðàêòåð äàøûéûð. ×öíêè îíëàðûíàäû, ìàùèééÿòè, ðîëó âÿ ñòàòóñó ìöõòÿëèô îëñà äà, öìóìèëèêäÿ ýþì-ðöê èøèíèí áöòþâëöéöíÿ, äàùà ýåíèø ìÿíàäà èñÿ þëêÿìèçèí èãòèñàäèòÿùëöêÿñèçëèéèíÿ õèäìÿò åäèð.

Ýþìðöê èøèíèí öìóìè ñÿâèééÿñè, ìàùèééÿòè âÿ ñòðóêòóðóíó äàùàÿòðàôëû øÿðù åòìÿê ö÷öí, ýþìðöê èøèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òåðìèíëÿðëÿòàíûø îëìàã ëàçûìäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿ-ñèíèí 17-úè ìàääÿñèíäÿ ÿñàñ òåðìèíëÿðèí à÷ûëûøû âåðèëìèøäèð. Ýþìðöêèøèíèí òÿøêèëèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ÿñàñ òåðìèíëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:

“ýþìðöê ÿðàçèñè”, “ýþìðöê ñÿðùÿääè”, “ýþìðöê èøè”, “ýþìðöê ñè-éàñÿòè”, “ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè”, “ýþìðöê õèäìÿòè”, “ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè”, “ýþìðöê þäÿíèøëÿðè”, “ýþìðöê ðöñóìëàðû”,“ýþìðöê íÿçàðÿòè”, “ýþìðöê ðåæèìè”, “ýþìðöê îðãàíëàðû”, “ýþìðöêñèñòåìè” âÿ ñ.

Ýþìðöê ÿðàçèñè äåäèêäÿ, ùÿìèí þëêÿíèí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè-íèí òàì ùÿúìäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ÿðàçè áàøà äöøöëöð. Áó úöð éà-íàøìà, áèëàâàñèòÿ ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè íîðìàëàðûíûí ÿðàçèéÿ ýþ-ðÿ ôÿàëèééÿò ùöäóäëàðûíû ÿêñ åòäèðèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèíäÿ äåéèëèð: “ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñè – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãó-ðó ÿðàçèñèíäÿí, äàõèëè ñóëàðäàí, Õÿçÿð äÿíèçèíèí (ýþëöíöí) Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ìÿíñóá îëàí áþëìÿñèíäÿí (î úöìëÿäÿí îí-äà éåðëÿøÿí àäàëàð, ñöíè àäàëàð, ãóðüóëàð âÿ òèêèëèëÿð) âÿ îíëàðûí öçÿ-ðèíäÿêè ùàâà ìÿêàíûíäàí èáàðÿòäèð. ÀÐ ÿðàçèñèíäÿ ñÿðáÿñò ýþìðöêçîíàëàðû âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëàð éåðëÿøÿ áèëÿð. Áó ìÿúÿëëÿ âÿ ýþìðöêèøè öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûí-

23

äà ìöÿééÿí åäèëÿí ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëà-ðûíûí âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëàðûíûí ÿðàçèëÿðè ÀÐ-û ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿ-íàðäà éåðëÿøÿí ÿðàçèäèð”.

Ýþìðöê ÿðàçèñè àíëàéûøûíûí áó úöð øÿðòëÿíäèðèëìÿñè î äåìÿêäèðêè, äèýÿð õàðàêòåðëè çîíàëàð, ìÿñÿëÿí õöñóñè èãòèñàäè çîíàëàð âÿ ñ.ýþìðöê ÿðàçèñèíèí áèð ùèññÿñèäèð. Áåëÿ õöñóñè õàðàêòåðëè çîíàëàðûíôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè ìöâàôèã ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê àêòëà-ðûí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð.

Ýþìðöê-ùöãóã íîðìàëàðûíûí òÿòáèã åäèëìÿñèíèí ìÿêàí ùóäóäëà-ðûíûí òÿéèíè ö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿäè ìÿôùóìóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð.

Ýþìðöê ñÿðùÿäè äåäèêäÿ, ýþìðöê ÿðàçèñèíèí ïðèìåòðè - áó ÿðà-çèíèí êîíòóðëàðûíû ùöäóäëàíäûðàí õÿòò áàøà äöøöëöð. Áèð ñþçëÿ ýþì-ðöê ñÿðùÿäè äþâëÿòèí ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ãöââÿäÿ îëäóüó ìÿêàí ùö-äóäëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ ÿðàçèúÿ áèòèøèê þëêÿëÿðèí ýþìðöê ÿðà-çèñèíè àéûðûð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèíèí 3-úö áÿíäèíÿ ýþðÿ, “Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíèí ùöäóäëàðû, ùÿì÷èíèí ñÿð-áÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíûí âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëàðûí ïåðèìåòðëÿðè Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèäèð”. Áåëÿëèêëÿ, äàõèëè âÿ õàðèúèýþìðöê ñÿðùÿäè àíëàéûøëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåëÿ êè, ýþìðöê ÿðàçèñè-íèí ÿòðàô ùöäóäëàðûíûí õàðèúè ýþìðöê ñÿðùÿäè îëäóüó àíëàøûëûð.

Õàðèúè ýþìðöê ñÿðùÿäè áèëàâàñèòÿ ãîíøó îëàí äþâëÿòëÿðèí ýþìðöêÿðàçèñèíè àéûðûð âÿ àäÿòÿí äþâëÿò ñÿðùÿäè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Õàðèúèýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿ äþâëÿò ñÿðùÿäè áàðÿäÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿð-äÿ òóòóëìóø èíçèáàòè-ùöãóãè ðåæèì òÿòáèã åäèëèð. Õàðèúè ýþìðöê ñÿð-ùÿäèíèí ãîðóíìàñû ýþìðöê÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí ñÿðùÿä ãîøóíëàðû èëÿáèðýÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Äàõèëè ýþìðöê ñÿðùÿäè ýþìðöê ÿðàçèñèíèí äàùà è÷ÿðèëÿðèíäÿ òÿø-êèë åäèëèð. Äàõèëè ýþìðöê ñÿðùÿäè çÿðóðÿòè, ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû âÿñÿðáÿñò ýþìðöê àíáàðû ðåæèìëÿðèíèí òÿòáèãè çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõûð.Ùöãóãè ñòàòóñóíà ýþðÿ äàõèëè ýþìðöê ñÿðùÿäè õàðèúè ñÿðùÿäÿ áÿðà-áÿð òóòóëóð; àçàä çîíàíûí ÿðàçèñè ñÿðùÿä çîíàñû êèìè áàõûëûð âÿ îð-äóéà ýèðèøÿ õöñóñè íÿçàðÿò-áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí âÿ èúàçÿ âÿ-

24

ðÿãÿëÿðè òÿòáèã åäèëìÿêëÿ èúàçÿ âåðèëèð. Äàõèëè ýþìðöê ñÿðùÿäè ýþì-ðöê÷öëÿð òÿðÿôèíäÿí àçàä ýþìðöê çîíàñûíûí ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûèëÿ áèðýÿ ãîðóíóð. Áèð ãàéäà îëàðàã ýþìðöê èøè èúðà ùàêèìèééÿòè îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð (ÀÐ Êîíñòèòóñèéàñûíûí 7-úè ìàä-äÿñèíÿ ýþðÿ). ÀÐ ÄÝÊ èúðà ñòðóêòóðó êèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí Ïðåçèäåíòèíÿ òàáåäèð.

Ýþìðöê ñèéàñÿòè - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçè-ñèíäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ ìàë äþâðèééÿñèíèí äàùà ñÿìÿðÿëè òÿíçèì-ëÿíìÿñè, äàõèëè áàçàðûí ãîðóíìàñû, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíûíñòèìóëëàøäûðûëìàñû, äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí âÿçèôÿ-ëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, ùàáåëÿ ýþìðöê èøèíèí áåéíÿëõàëã íîðìàëà-ðà óéüóí àïàðûëìàñûäûð.

Ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿèøòèðàê åäÿí òÿøêèëàòëàðûí ìÿúìóñó, ùàáåëÿ îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìåòîäëàðû, ñÿëàùèééÿòëè äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê òÿíçèì-ëÿíìÿñè öñóëëàðûíûí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðû ýþìðöê ñèéàñÿòè ìåõàíèçìèàíëàéûøûíû éàðàäûð.

Ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ÿñàñûíû, õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí äþâëÿòòÿíçèìëÿíìÿñèíèí àøàüûäàêû ïðèíñèïëÿðè òÿøêèë åäèð:

1) Ðåñïóáëèêàíûí õàðèúè ñèéàñÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè îëàí âàùèä õà-ðèúè òèúàðÿò ñèéàñÿòè;

2) õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí âàùèä äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿ ñèñòåìè âÿîíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò;

3) âàùèä âàëéóòà íÿçàðÿòè ñèéàñÿòè; 4) þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíèí áöòþâëöéö; 5) õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíèí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ èãòèñàäè

òÿäáèðëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëìÿñè; 6) õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòè èøòèðàê÷ûëàðûíûí áÿðàáÿðùöãóãëó îëìàñû

âÿ ùÿð ùàíñû ôîðìàäà àéðû-ñå÷êèëèéÿ éîë âåðèëìÿìÿñè; 7) õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòè èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùöãóã âÿ ãàíóíè ìà-

ðàãëàðûíûí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãîðóíìàñû; 8) äþâëÿòèí âÿ îíóí àéðû-àéðû îðãàíëàðûíûí õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèé-

éÿòèíÿ éåðñèç (ëàçûìñûç) ìöäàõèëÿñè íÿòèúÿñèíäÿ îíóí èøòèðàê÷ûëàðû-

25

íà âÿ áöòöíëöêäÿ þëêÿ èãòèñàäèééàòûíà çèéàí âóðóëìàñûíûí èñòèñíàåäèëìÿñè.

Ýþìðöê ñèéàñÿòè äþâëÿòèí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèë-ìÿñèíÿ õèäìÿò åòìÿëèäèð.

Èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèê - öìóìèëèêäÿ èãòèñàäèééàòûí þëêÿíèí ñî-ñèàë, ñèéàñè, ìöäàôèÿ ãàáèëèééÿòèíèí âÿ ìöòÿðÿããè èíêèøàôûíûí êèôà-éÿò åäÿúÿê ñÿâèééÿñèíè òÿìèí åäÿ áèëÿí âÿçèééÿòèíè, òàðàçëàøäûð-ìà ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè éîëëàðûíû, ìöìêöí õàðèúè âÿ äàõèëè òÿùëö-êÿëÿðÿ, îíóí èãòèñàäè ìàðàãëàðûíûí õàðèúè òÿñèðëÿðäÿí àñûëû îëìà-ìàñû âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð çÿðÿðäÿí ãîðóíà áèëìÿñè ãàáèëèééÿòèíè íÿ-çÿðäÿ òóòóð.

Ýþìðöê ñèéàñÿòè, îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí áàøëûúà çÿìèíîëàí ýþìðöê õèäìÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ ÿñàñëàíûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûì-äûð êè, ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñèíè éàëíûç ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ôÿàëèé-éÿòè èëÿ åéíèëÿøäèðìÿê éàíëûø ôèêèðäèð. Ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ôîðìàëàø-äûðûëìàñû âÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ÷îõ ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñ îëóá, ùà-êèìèééÿòèí ùÿð ö÷ ãîëóíóí - ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùà-êèìèééÿòèíèí, ùÿì÷èíèí áó èøäÿ ìàðàãëû îëàí ñàùèáêàðëûã äàèðÿëÿðè-íèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû èëÿ ðåàëëàøà áèëÿúÿê áèð ìÿñÿëÿäèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 2-úè áÿíäèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíäà äþâëÿòèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèîëàí âàùèä ýþìðöê ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ñèéàñÿòèí òÿëÿá âÿâÿçèôÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè âÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí Ýþì-ðöê Ìÿúÿëëÿñè âÿ ýþìðöê ùöãóãóíóí äèýÿð ìÿíáÿëÿðè ÿñàñûíäàìöÿééÿí åäèëèð âÿ ðåñïóáëèêàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàë ìöáàäèëÿ-ñèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè âàñèòÿëÿðèíäÿí åôôåêòèâ èñ-òèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ äàõèëè áàçàðûí ìöäàôèÿñè ö÷öí òèúàðÿò-ñèéàñè ìÿ-ñÿëÿëÿðèí ùÿëëè, ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíûí ñòèìóëëàøäûðûëìàñû,äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ òÿêàí âåð-ìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Ýþìðöê ñèéàñÿòè, þëêÿíèí õàðèúè èãòèñàäè ôÿà-ëèééÿòèíèí âàúèá áèð ñàùÿñèäèð. Òàðèõÿí áó ñèéàñÿò, õàðèúè òèúàðÿòèíäþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñèíèí èëêèí ôîðìàñû îëìóøäóð. Ýþìðöê ñèéàñÿòè-

26

íèí ìàùèééÿòè – ýþìðöê òàðèô ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ, ìöõòÿëèô èñòèãà-ìÿòëè áåéíÿëõàëã ýþìðöê áèðëèêëÿðè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàäûëìà-ñûíäà, ñÿðáÿñò ýþìðöê âÿ òèúàðÿò çîíàëàðûíûí òÿøêèë åäèëìÿñèíäÿ þçÿêñèíè òàïûð. Ýþìðöê ñèéàñÿòè äþâëÿòèí èãòèñàäè âÿ õàðèúè òèúàðÿò ñèéà-ñÿòèíèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëäóüó ö÷öí, ùþêóìÿòèí öìóìè èãòèñàäèñòðàòåýèéàñûíûí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèíäÿí àñûëûäûð.

Äàõèëè áàçàðûí ãîðóíìàñû âÿ ìèëëè èãòèñàäèééàòûí èíêèøàôûíà ÿëâå-ðèøëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû ö÷öí ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí àøàüûäàêû ôîðìà-ëàðûíäàí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ îëóíóð.

1. Ïðîòåêñèîíèçì 2. Ñÿðáÿñò òèúàðÿò (ôðèòðåäèçì) Ïðîòåêñèîíèñò ýþìðöê ñèéàñÿòè éåðëè èñòåùñàëûí èíêèøàôû ö÷öí äàùà

ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûëìàñûíà éþíÿëäèëèá. Áó ñèéàñÿòèí ìÿãñÿäëÿðè,èäõàë åäèëÿí ìàëëàðà ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûí ãîéóëìàñûíûí äà-ùà éöêñÿê ñÿâèééÿñèíè òÿòáèã åòìÿêëÿ ÿëäÿ åäèëèð.

Ñÿðáÿñò òèúàðÿò ñèéàñÿòè èñÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìèíèìóì ñÿâèé-éÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ äàõèëè áàçàðà õàðèúè ìàëëàðûí äàùà ÷îõ úÿëáåäèëìÿñèíÿ òÿùðèê åäèð.

Ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ÿñàñ âàñèòÿëÿðè - ýþì-ðöê ðöñóìëàðû âÿ éûüûìëàðû (òàðèô âÿ éà èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿ), ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè ÿìÿëèééàòëàðû, õàðèúè òèúà-ðÿòèí èúàçÿëÿøäèðèëìÿñè (õöñóñè èúàçÿ) âÿ êâîòàëàøäûðûëìàñû (ãåéðè-òàðèô âÿ éà èíçèáàòè òÿíçèìëÿìÿ) òÿúðöáÿñè èëÿ áàüëû îëàí ìöõòÿëèôýþìðöê ìÿùäóäèééÿòëÿðèäèð.

Ýþìðöê ùöãóãó. Ýþìðöê ñèéàñÿòè ýþìðöê ùöãóãè íîðìàëàðûÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí äÿãèã ùöãóã ÿñàñëàí-äûðûëìàëàðû îíà ýþðÿ âàúèáäèð êè, îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíû áè-ëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéûñû èëÿ ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèíèí áó âÿ éà äèýÿðèñòèãàìÿòëÿðèíè èìïåðàòèâ òÿíçèìëÿéÿðêÿí èñòÿð-èñòÿìÿç ìöëêèééÿòìöíàñèáÿòëÿðè ñàùÿñèíÿ ìöäàõèëÿ åäèëèð. Åéíè çàìàíäà, ýþìðöê ñè-éàñÿòèíèí õàðèúè ìöíàñèáÿòëÿðÿ òÿñèðè, äþâëÿò ö÷öí áåéíÿëõàëã-ùöãó-ãè õàðàêòåðëè þùäÿëèêëÿð éàðàòäûüûíäàí îíóí íîðìàëàøäûðûëìàñû çÿðó-ðÿòèíè äîüóðóð.

27

Ýþìðöê-ùöãóã íîðìàëàðû – ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàë âÿ íÿã-ëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ïðèíñèïëÿðèíè íèçàìà ñàëàí âÿ ðÿñìè-ëÿøäèðèëìÿ ÿìÿëèééàòëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí ìþâúóä ãàíóí-âåðèúèëèéÿ ÿìÿë îëóíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê, äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìöÿé-éÿíëÿøäèðèëÿí äàâðàíûø ãàéäàëàðûäûð. Áó ãàéäàëàðûí ìÿúìóñó Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿëÿðèí-äÿí áèðè îëàí ýþìðöê ùöãóãóíó ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

Áó âÿ éà äèýÿð ýþìðöê ãàéäàëàðû éàëíûç ìöÿééÿí ùöãóãè ôîðìà-éà äöøäöêäÿí ñîíðà ùöãóãè íîðìà ñàéûëà áèëÿð.

Ýþìðöê ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè äåäèêäÿ, äþâëÿò èäàðÿåòìÿ îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ùöãóãè íîðìàëàð òîïëóñó áàøà äöøöëöð.

Ýþìðöê ùöãóãóíóí ìÿíáÿéèíè èõòèéàðû ùöãóãè àêò äåéèë, éàëíûçýþìðöê èøèíèí öìóìè ãàéäàëàðûíû ÿêñ åòäèðÿ áèëÿí àêòëàð òÿøêèë åäÿáèëÿð. Äåìÿëè, ýþìðöê ùöãóãóíóí ìÿíáÿéè íîðìàòèâ õàðàêòåð äà-øûìàëûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ðÿùáÿðëÿðèíèí âÿçèôÿ-éÿ òÿéèíàòû, âÿñàèòëÿðèí êþ÷öðöëìÿñè, èíòèçàì úÿçàñûíûí åëàí îëóí-ìàñû, òàáå÷èëèêäÿ îëàí îðãàíëàðûí ãåéðè-ãàíóíè âåðäèéè ÿìðëÿðèíëÿüâ îëóíìàñû âÿ ñ. áàðÿäÿ âåðäèéè ÿìðëÿð, öìóìè ãàéäàëàðû þçöí-äÿ ÿêñ åòäèðìÿäèéèíÿ ýþðÿ, ùöãóãè íîðìà ñàéûëìûð âÿ ýþìðöê ùö-ãóãóíóí ìÿíáÿéè ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç. Àéðû-àéðû ìÿñÿëÿëÿð öçðÿâåðèëÿí áó àêòëàð ôÿðäè (èíäèâèäóàë) õàðàêòåðÿ ìàëèê îëäóüó ö÷öíùöãóãè ôàêò ãèñìèíäÿ ÷ûõûø åäèð. Äàùà äîüðóñó, áó úöð àêòëàð ýþì-ðöê ñôåðàñûíäà êîíêðåò ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè éà äÿéèøäèðèð, éà äàäàéàíäûðûð.

Ýþìðöê - ùöãóã àêòëàðûíäà, ùÿì íîðìàòèâ òàïøûðûãëàð, ùÿì äÿîïåðàòèâ-èúðà âÿ éà ùöãóã-ìöùàôèçÿ (ùöãóããîðóéóúó) õàðàêòåðëèòàïøûðûãëàð äà îëà áèëÿð. Áó úöð àêòëàðûí èúðà÷ûëàðû, îíëàðûí ùàíñûíûííîðìàòèâ, ùàíñûíûíñà ôÿðäè õàðàêòåðëè àêòëàð îëìàñûíû ùÿð äÿôÿ ìö-ÿééÿíëÿøäèðìÿëèäèðëÿð.

Ýþìðöê ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè – òÿðêèá ùèññÿëÿðè (åëåìåíòëÿðè)ýþìðöê èøèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè ìÿíòèãèíÿ óéüóí îëàðàã, ñó-áîðäèíàñèéà âÿ èåðàðõèéà (ïèëëÿâàðè) òàáå÷èëèéè ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿîëàí âàùèä, áöòþâ áèð ñèñòåì òÿøêèë åäèð.

28

Ýþìðöê ùöãóãó ìÿíáÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû ñèñòåìèíèí ÿñàñ ïðèí-ñèïëÿðè êîíñòèòóñèéàéà ÿñàñëàíìàñû âÿ ãàíóíè îëìàñûäûð. Êîíñòèòóñè-éàéà ÿñàñëàíìà äåäèêäÿ, ýþìðöê èøèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ÿñàñïðèíñèïëÿðèíèí ùöãóãè ìÿíáÿëÿðèíèí ÷îõ úèääè øÿêèëäÿ êîíñòèòóñèéàìàääÿëÿðèíÿ óéüóíëóüó áàøà äöøöëöð. Ãàíóíèëèê èñÿ, ãÿáóë åäèëìèøôÿðìàí, ãÿðàð âÿ ñÿðÿíúàìëàðûí òàìàìèëÿ ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ùöãóãè íîðìàëàðà óéüóíëóüóäóð. ßêñ ùàëäà, ãÿáóë åäèëìèø ãà-íóíàëòû ùöãóãè àêòëàð åòèáàðñûç ñàéûëûð.

Ýþìðöê ùöãóãóíóí ìÿíáÿëÿðè ñèñòåìèíèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðèíÿàøàüûäàêûëàð äàõèëäèð:

1) þëêÿäàõèëè ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè; 2) ýþìðöê èøè èëÿ áàüëû þëêÿíèí ãîøóëäóüó áåéíÿëõàëã ùöãóãè ìö-

ãàâèëÿëÿð âÿ ñàçèøëÿð. Ýþìðöê èøè áàðÿäÿ ãàíóíâåðèúèëèéÿ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè, “Ýþìðöê

òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, ùàáåëÿÝþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ (ìàääÿ 5) óéüóí îëàðàã ãÿáóë åäèëìèø äèýÿðãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû äàõèëäèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè âÿ “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóí, Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê òÿúðöáÿñèíäÿ éàðàíàí áöòöí ùöãó-ãè ìÿñÿëÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèð âÿ ýþìðöê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùö-ãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè ìåõàíèçìèíäÿ ÿñàñ éåðè òóòóð. Ùöãóãè ýöúöíÿýþðÿ áó ãàíóíëàð éàëíûç Êîíñòèòóñèéàäàí ýåðè ãàëûð âÿ áöòöí ýþì-ðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ùöãóãè áàçàñû ùåñàá åäèëèð.

Áó ýþìðöê ãàíóíëàðûíûí àéðû-àéðû ùöãóãè íîðìàëàðû, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíàí ãàíóíëàð ÌèëëèÌÿúëèñèí ãÿðàðû èëÿ âÿ éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòèòÿðÿôèíäÿí ôÿðìàíëà òÿñäèã îëóíäóãäàí ñîíðà òÿòáèã îëóíìàüà áàø-ëàéûð. Áåëÿ êè, Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí 20 èéóí 1995-úè èëäÿ ãÿáóëîëóíìóø “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí 1064 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ, 10 èéóí 1997-úè èëäÿ ÌèëëèÌÿúëèñäÿ ãÿáóë îëóíìóø Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí 25 èéóë 1997-úè èë 616 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ òÿñ-äèã îëóíäóãäàí ñîíðà ùöãóãè ãöââÿéÿ ìàëèê îëìóøäóð.

29

Áÿçè ýþìðöê-ùöãóã íîðìàëàðû äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäàäà þç ÿêñèíè òàïà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèùàããûíäà” (1999-úó èëäÿ ãÿáóë îëóíóá) Ãàíóíóí 5-úè ìàääÿñèíäÿíÿçÿðäÿ òóòóëìóø “ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû”íûí ñèéàùû-ñûíà, ùÿìèí ãàíóíóí òÿòáèã åäèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí 11.XI.1999-úó èë òàðèõëè 206 ñàéëû Ôÿðìàíû-íûí èêèíúè áÿíäèíèí ö÷öíúö ùèññÿñèíÿ ýþðÿ, Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìè-òÿñè äÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Áó ãàíóíà âÿ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ (35-úè ôÿñèë) ÿñàñÿí ýþìðöê îðãàíëàðû ìöõòÿëèô ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿà-ëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè ÷îõøàõÿëè âÿ êîìïëåêñ õàðàêòåðëè îëäó-üóíà ýþðÿ, ùöãóãóí äèýÿð ñàùÿëÿðèíèí àéðû-àéðû íîðìàëàðûíäàí äàèñòèôàäÿ åäèð. Áåëÿ êè, ãà÷àãìàë÷ûëûã, õàðèúè âàëéóòàíû âÿ ìèëëè ñÿð-âÿòëÿðè ãàéòàðìàìàã, ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíäÿí éàéûíìàã êèìè ùàëëàðÚèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí, ýþìðöê äàøûéûúûíûí õèäìÿòèíäÿí èñòèôàäÿåäÿðêÿí òÿðÿôëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè, ìàëûí ýþìðöê àíáàðûíäà âÿìöâÿããÿòè ñàõëàíú éåðëÿðèíäÿ ñàõëàíìàñû èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð Ìöë-êè Ìÿúÿëëÿíèí, äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð èñÿ Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë âÿ Ìöëêè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿíèí âÿ ùöãóãè íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Ýþìðöê-ùöãóã òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ìåõàíèçìèíäÿ ãàíóíàëòûàêòëàð ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ãàíóíàëòû àêòëàð, ãàíóíëàðäàí éàðàðëàí-ìàã âÿ îíëàðû èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð âÿ áó àêòëàð ãà-íóíëàðäàí êÿíàðà ÷ûõìàìàëûäûð. Áó úöð àêòëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èá, ãåéäèééàò íþì-ðÿñè àëìàãëà òÿøêèëàòè-ùöãóãè úÿùÿòäÿí çÿìàíÿò ãàçàíûð. ßêñ ùàëäàùÿìèí àêòëàðûí ùöãóãè ýöúö îëìóð.

Þç êÿìèééÿò ïàðàìåòðëÿðèíÿ ýþðÿ ãàíóíàëòû àêòëàð ýþìðöê ùöãó-ãóíóí äàùà ÷îõíþâëö ìÿíáÿëÿðè ùåñàá îëóíóð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáèýþìðöê ãàíóíëàðûíûí ìÿòíëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ àíîíèì (àäñûç) èñòèíàä-ëàðûí îëìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, “âèúäàíëû äåêëàðàíò”, “ùÿéàòû âàúèá ìà-ðàãëàð” âÿ ñ.

Ýþìðöê ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ãàíóíàëòû àêòëàð àøàüûäà-êûëàðäûð:

30

1. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí ôÿðìàíëàðû. Þëêÿ áàø-÷ûñûíûí íîðìàéàðàäûúû ôÿàëèééÿòèíèí àêòèâëèéè ÿñàñÿí Ýþìðöê Ìÿ-úÿëëÿñè ãÿáóë åäèëÿí âàõòàäÿê òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí âàõòëàðäà ïðåçè-äåíò ôÿðìàíëàðû ýþìðöê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ÿñàñ ùöãóãè òÿíçèìëÿéè-úèñè êèìè éåðèíÿ éåòèðèëèðäè.

2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðû. Áóãÿðàðëàðëà äàùà ÷îõ ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí âÿ ýþìðöê ùöãóãóíóí ÿñàñìÿñÿëÿëÿðè òÿíçèìëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçè-ñèíÿ ýÿòèðèëÿí, ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèíäÿí àçàä îëóíàí ìàëëàðûí ñèéà-ùûñû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí13.VII.2000-úè èë òàðèõëè 124 ñàéëû ãÿðàðû; “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñû èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè,ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àëûíàí éûüûìëàðûí ìèãäàðû ùàã-ãûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 12.IV.2001-úè èë òàðèõëè 80 ñàéëû ãÿðàðû âÿ ñ.

3. Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí íîðìàòèâ àêòëàðû. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 9-úó ìàääÿñèíÿ ýþðÿ ÄÝÊ þç ñÿëàùèééÿò-

ëÿðè äàõèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áöòöí áàøãà äþâëÿò îð-ãàíëàðû, òàáå÷èëèéèíäÿí âÿ ìöëêèééÿò ôîðìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàãèäàðÿëÿð, ìöÿññèñÿëÿð âÿ òÿøêèëàòëàð, ùàáåëÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿð âÿ âÿ-òÿíäàøëàð ö÷öí èúðàñû ìÿúáóðè îëàí íîðìàòèâ àêòëàð ãÿáóë åäèð. Áóíîðìàòèâ àêòëàð ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Öìóìè õàðàêòåðëè íîðìàòèâ àêòëàð èñÿ, îíëàðûí þçëÿðèíäÿ àéðûìöääÿò íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûøäûðñà, äÿðú îëóíàíäàí îí ýöí ñîíðàãöââÿéÿ ìèíèð.

ÄÝÊ-íèí âåðäèéè íîðìàòèâ òÿëèìàòëàð âÿ ÿìðëÿð äÿ ýþìðöê ùöãó-ãóíóí ìÿíáÿëÿðèíÿ àèä åäèëèð. Áóíäàí áàøãà, êîìèòÿíèí ðÿùáÿðëèéèýþìðöê îðãàíëàðûíà ýþñòÿðèø âÿ ìÿêòóáëàð äà ýþíäÿðÿ áèëÿð. Áó ñÿ-íÿäëÿðèí ÿââÿëêèëÿðäÿí ôÿðãè èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, îíëàðäà áó âÿéà äèýÿð íîðìàòèâ àêòûí òÿòáèãè ãàéäàëàðû ùàããûíäà èçàùàò âåðèëèð âÿùå÷ áèð éåíè ýþìðöê ùöãóã íîðìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóð.

Äþâëÿò ñóâåðåíëèéè, ùÿð áèð äþâëÿòÿ þç ýþìðöê ìÿñÿëÿëÿðèíè áèð-òÿðÿôëè ãàéäàäà äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ òÿíçèìëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð.

31

Åéíè çàìàíäà ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí áåéíÿëõàëã ìàùèééÿòè, ýþìðöêìÿñÿëÿëÿðèíè ìöãàâèëÿëÿðëÿ òÿíçèìëÿìÿíèí ïðåäìåòè åäèð. ßýÿðäþâëÿò ýþìðöê ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíäÿ äèýÿð þëêÿëÿðèí ìàðàãëàðûíûíÿçÿðÿ àëìûðñà âÿ éà éöðöòäöéö ýþìðöê ñèéàñÿòè áó þëêÿëÿðÿ çèéàíâóðóðñà, áó áöòöíëöêäÿ õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè âÿ áåéíÿëõàëã ìö-íàñèáÿòëÿðè ýÿðýèíëÿøäèðÿð, íÿòèúÿäÿ èñÿ “ýþìðöê ìöùàðèáÿñè” éàðà-íà áèëÿð. Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã-ùöãóãè ÿìÿêäàøëûüû âà-úèá åäÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿð ìöàñèð ýþìðöê òàðèôëÿðèíèí ìöðÿêêÿáëèéèâÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿòèí èíêèøàôûíà ìàíå÷èëèê òþðÿäÿí ÷îõñàéëû éîçó-úó ýþìðöê ôîðìàëèçìèäèð.

Áåéíÿëõàëã òèúàðÿò äþâðèééÿñèíèí èíêèøàôû, òóðèñò ìöáàäèëÿñè, ùó-ìàíèòàð ÿëàãÿëÿð ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíèí âÿ ìöõ-òÿëèô äþâëÿòëÿðèí åéíè òèïëè íîðìàòèâ àêòëàðûíûí êîîðäèíàñèéàñûíû íÿ-çÿðäÿ òóòàí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí åéíèëÿøäèðèëìÿñèíè âàúèáåäèð. Ìèëëè íîðìàëàðûí óíèôèêàñèéàñû áåéíÿëõàëã ùöãóã ïðèíñèïëÿðè âÿùþêóìÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëÿí íîðìàëàðà ÿñàñëàíûð.Ìèëëè ýþìðöê-ùöãóã ñèñòåìèíèí åéíèëÿøäèðèëìÿñè áåéíÿëõàëã èãòèñà-äè ÿìÿêäàøëûüûí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè âÿ èíòåãðàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí äÿ-ðèíëÿøìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ÿñàñ åéíèëÿøäèðìÿ âàñèòÿëÿðè áåéíÿëõàëã ìö-ãàâèëÿëÿðèí âÿ èõòèñàñëàøìûø áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí òþâñèéÿëÿðèäèð.

Ýþìðöê ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã-ùöãóãè ÿìÿêäàøëûã èëê íþâáÿäÿ-ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíÿ íÿçàðÿòè; äÿíèç, äÿìèðéîëó, ùàâà, àâòîìîáèëéîëëàðû èëÿ âÿ ãàðûøûã äàøûìàëàðäà ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí åéíèëÿøäèðèë-ìÿñèíè; äàèìè éàøàìàã ö÷öí áàøãà þëêÿëÿðÿ ýåäÿí øÿõñëÿðèí ùöãó-ãè ñòàòóñóíó; ñÿðíèøèíëÿðäÿí àéðû ýåäÿí ìöøàéèÿò îëóíìàéàí áàãà-æûí ýþìðöê ðåæèìèíè ÿùàòÿ åäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñàùÿñèíäÿ áåéíÿëõàëã ùö-ãóãè ÿìÿêäàøëûüû ÿñàñÿí 4 èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åäèð:

1) Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð, î úöìëÿäÿí Öìóìäöíéà ÝþìðöêÒÿøêèëàòû èëÿ ÿìÿêäàøëûã;

2) Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéèíèí ýþìðöê ðÿùáÿðëÿðè øóðàñû ÷ÿð÷è-âÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã;

32

3) Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Òÿøêèëàòû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿìÿêäàøëûã; 4) Àéðû-àéðû äþâëÿòëÿðèí ýþìðöê îðãàíëàðû èëÿ èêèòÿðÿôëè ìöíàñè-

áÿòëÿð ÿñàñûíäà ÿìÿêäàøëûã. Ýþìðöê ñàùÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí íîðìàòèâ àêòëàðà èëêèí íÿçàðÿò

äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèéèí ãöââÿäÿ îëàí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíìöääÿàëàðûíà óéüóíñóçëóã ùàëëàðûíû èñòèñíà åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 6-úû ìàääÿñèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ãàé-äàëàð áó ìÿúÿëëÿ âÿ ýþìðöê èøè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàëàð-äàí ôÿðãëÿíÿðñÿ, îíäà äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèí ãàéäàëàðû òÿò-áèã åäèëèð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí çàìàí âÿ ìÿêàíà ýþðÿ ãöââÿñè.Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ òÿíçèìëÿìÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áåéíÿëõàëãòÿúðöáÿäÿ ãÿáóë åäèëìèø ãàéäàëàðûíà ýþðÿ, ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèí-äÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí ãÿáóë åäèëäèéèýöí ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû òÿòáèã åäèëèð.

Ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ãåéðè-ãàíóíè êå÷èðèëìÿñè ùàëëàðû ìöÿééÿí åäèëäèêäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ìö-íàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìÿñè ö÷öí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ôàêòèêè êå÷èðèëäèéè ýöí ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâå-ðèúèëèê àêòëàðû òÿòáèã åäèëèð.

Ýþìðöê õèäìÿòè - öìóìè ùàëäà, ýþìðöê îðãàíëàðûíäà äþâëÿòõèäìÿòèíèí òÿøêèë åäèëìÿñèíè èôàäÿ åäèð. Áó áàðÿäÿ ñîíðà ÿòðàôëû ìÿ-ëóìàò âåðäèéèìèçÿ ýþðÿ, èíäè øÿðùÿ åùòèéàú ýþðìöðöê.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè - Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöääÿàëà-ðûíà âÿ òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè àðäûúûëëûüû âÿ áó ðå-æèìèí ôÿàëèééÿòèíèí áàøà ÷àòìàñûäûð. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè áà-ðÿäÿ 6-úû ìþâçóäà áöòöí ìÿñÿëÿëÿðèí øÿðùè âåðèëìèøäèð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè - ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ýþìðöê îðãàí-ëàðû òÿðÿôèíäÿí àëûíàí ýþìðöê ðöñóìëàðû, âåðýèëÿð, ýþìðöê éûüûìëà-ðû, ùàããëàð âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðäèð (áàõ. 8-úè ìþâçó).

33

Ýþìðöê ðöñóìëàðû - ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê ÿðà-çèñèíÿ ìàëëàðûí èäõàëû âÿ èõðàúû çàìàíû àëûíàí þäÿíèøëÿðäèð (áàõ. 8-úè ìþâçó).

Ýþìðöê íÿçàðÿòè - ýþìðöê èøè ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿìÿëåòìÿê âÿ èúðàñûíà íÿçàðÿò ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëìèø ìÿ-ñÿëÿëÿðè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð òîïëó-ñóäóð (áàõ 4-úö ìþâçó).

Ýþìðöê ðåæèìè - ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿääèí-äÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñòàòóñóíó ìöÿé-éÿí åäÿí ìöääÿàëàðûí ìÿúìóñóäóð (áàõ 5-úè ìþâçó).

Ýþìðöê îðãàíëàðû - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýþìðöê èøèíè áè-ëàâàñèòÿ ùÿéàòà êå÷èðÿí èúðà ùàêèìèééÿòè – ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíûäûð.

Áöòöí ýþìðöê òÿäáèðëÿðèíèí (ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí àëûíìàñû,ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ ñ.) ùÿéàòà êå÷èðèë-ìÿñè ö÷öí õöñóñè ýþìðöê îðãàíëàðû éàðàäûëûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíû îëóá (Ýþìðöê Ìÿ-úÿëëÿñè, ìàääÿ 7) âàùèä ñèñòåì òÿøêèë åäèð. Áó ñèñòåìÿ àøàüûäàêûëàðäàõèëäèð:

- ÄÝÊ- ìÿùÿëëè, èõòèñàñëàøìûø èäàðÿëÿð - ýþìðöêõàíàëàð- ýþìðöê ïîñòëàðû Ýþìðöê îðãàíëàðû äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû, ìöÿññèñÿëÿð, ãóðóìëàð,

òÿøêèëàòëàð âÿ âÿòÿíäàøëàðëà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð ãóðóð. Áÿçè ùàë-ëàðäà ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèé-éÿòëÿðèíÿ àèä åäèëìèø ìÿñÿëÿëÿðèí äèýÿð îðãàíëàð âÿ ìöÿññèñÿëÿð òÿ-ðÿôèíäÿí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ éîë âåðèëèð. Áó çàìàí ýþìðöê îðãàí-ëàðû ùÿìèí ôÿàëèééÿòÿ íÿçàðÿò åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð (ìÿñÿëÿí,øÿõñè (ôÿðäè) ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðûíûí ñàùèáè, ýþìðöê äàøûéûúû-ñû âÿ ñ.).

Äþâëÿò îðãàíëàðû âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê îðãàíëàðûíà, îíëàðà ùÿâàëÿ åäèëìèø âÿçèôÿ âÿ ôóíêñèéàëàðûíéåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð.

34

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 10-úó ìàääÿñè-íÿ ýþðÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðû àøàüûäàêûëàðäûð:

1) þëêÿíèí ýþìðöê ñèéàñÿòèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàêåäèð âÿ áó ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèð;

2) èúðàñûíà íÿçàðÿò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëà-ðûíà ùÿâàëÿ îëóíìóø ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿñèíè òÿ-ìèí åäèðëÿð, ýþìðöê èøèíè ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí èäàðÿëÿðèí, ìöÿññèñÿëÿ-ðèí, òÿøêèëàòëàðûí âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí, ùÿì÷èíèí ñàùèáêàðëàðûí ùöãóãâÿ ìÿíàôåëÿðèíèí ìöäàôèÿñè öçðÿ òÿäáèðëÿð ýþðöð;

3) àç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ðåñïóáëèêàíûí, èãòèñàäè òÿùëöêÿñèç-ëèéèíè òÿìèí åäèðëÿð;

4) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäè ìÿíàôåéèíè ãîðóéóðëàð; 5) òèúàðÿò - èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè âàñè-

òÿëÿðèíè òÿòáèã åäèðëÿð; 6) ýþìðöê ðöñóìëàðû, âåðýèëÿð âÿ äèýÿð ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíè

àëûðëàð; 7) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí

ìàëëàð áàðÿäÿ èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðèíèí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíäàèøòèðàê åäèð âÿ áó òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð;

8) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàëëàðûí âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò îëóíìàñûíûòÿìèí åäèðëÿð;

9) ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ úèíàéÿòëÿðÿ, ùÿì÷èíèí ýþìðöê ãàéäàëà-ðûíûí âÿ âåðýè ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ïîçóëìàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïà-ðûðëàð, íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ñèëàùûí, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ õàðèúèþëêÿ õàëãëàðûíûí áÿäèè, òàðèõè âÿ àðõåîëîæè ñÿðâÿòëÿðè îëàí ÿøéàëàðûí,èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò îáéåêòëÿðèíèí, éîõ îëìàã òÿùëöêÿñè àëòûíäàîëàí ùåéâàíëàðûí âÿ áèòêè íþâëÿðèíèí, äèýÿð ìàëëàðûí ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ãàíóíñóç êå÷èðèëìÿñèíèí ãàðøûñû-íû àëûðëàð; áåéíÿëõàëã òåððîð÷óëóãëà ìöáàðèçÿéÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí òÿééàðÿ ëèìàíëàðûíäà áåéíÿëõàëã ìöëêè àâèàñèéàíûí ôÿ-àëèééÿòèíÿ ãàíóíñóç ìöäàõèëÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà êþìÿêëèêýþñòÿðèðëÿð;

35

10) ýþìðöê íÿçàðÿòèíè âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå-÷èðèð âÿ òÿêìèëëÿøäèðèð, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿ-äèíäÿí ìàë äþâðèééÿñèíèí ñóðÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàäûðëàð;

11) õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíû âÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õöñóñè ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíû àïàðûðëàð;

12) õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ìàë íîìåíêëàòóðàñûíû àïàðûðëàð; 13) èäàðÿëÿðèí, ìöÿññèñÿëÿðèí, òÿøêèëàòëàðûí âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðèí õà-

ðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíèí èíêèøàôûíà êþìÿê åäèðëÿð;14) äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéèíèí, èúòèìàè àñàéèøèí, ÿùàëèíèí ìÿíÿâèé-

éàòûíûí, èíñàíëàðûí ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûüûíûí ùåéâàí âÿ áèòêèëÿðèí, ÿò-ðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû, ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí èñòåùëàê÷ûëà-ðûíûí ìÿíàôåéèíèí ìöäàôèÿñè ñàùÿñèíäÿ òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ-ñèíÿ êþìÿê åäèðëÿð;

15) þç íÿçàðÿòëÿðè äàõèëèíäÿ âàëéóòà íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð;16) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê èøèíÿ àèä áåéíÿëõàëã

þùäÿëèêëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð; Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí ýþìðöê èøè èëÿ ÿëàãÿäàð áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí èøëÿíèáùàçûðëàíìàñûíäà èøòèðàê åäèð; õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ýþìðöê èøèíÿ àèäìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí ýþìðöê âÿ áàøãà ñÿëàùèééÿòëè îðãàíëàð èëÿáåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðëà ÿìÿêäàøëûã åäèðëÿð;

17) ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ åëìè - òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðûð âÿ ìÿñëÿ-ùÿòëÿð âåðèðëÿð; äþâëÿò îðãàíëàðû, èäàðÿëÿð, ìöÿññèñÿëÿð âÿ òÿøêèëàòëàðö÷öí áó ñàùÿäÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíû âÿ îíëàðûí èõòèñàñ-ëàðûíûí àðòûðûëìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð;

18) ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌèëëèÌÿúëèñèíÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòèíÿ, áàøãà äþâëÿòîðãàíëàðûíà, èäàðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðà, âÿòÿíäàøëàðà ýþìðöêìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ìÿëóìàòëàð âåðèëìÿñèíè òÿìèí åäèðëÿð;

19) âàùèä ìàëèééÿ - òÿñÿððöôàò ñèéàñÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èø-òèðàê åäèð, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ìàääè-òåõíèêè áàçàñûíû èíêèøàô åòäèðèð,áó îðãàíëàðûí èø÷èëÿðè ö÷öí ëàçûìû ÿìÿê âÿ ñîñèàë øÿðàèò éàðàäûðëàð.

Ýþìðöê ñèñòåìèíÿ äàõèë îëìàéàí, ëàêèí ÄÝÊ-íûí òàáå÷èëèéèíäÿîëàí ãóðóìëàð àøàüûäàêûëàðäûð:

36

- ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ìàëëàðûí åêñïåðòèçàñûíû âÿ òÿäãèãèíèàïàðìàãäàí þòðö éàðàäûëàí ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàëàðû;

- ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïàðûëìàñû, êàäðùàçûðëûüû âÿ îíëàðûí èõòèñàñûíûí àðòûðûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ éàðàäûëàí åë-ìè-òÿäãèãàò ìöÿññèñÿëÿðè, ïåøÿéþíöìëö òÿùñèë-òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðè(ìÿñÿëÿí, òÿäðèñ ìÿðêÿçè);

- ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ êþìÿê åäÿí ùåñàá-ëàìà ìÿðêÿçëÿðè, ïîëèãðàôèéà, òèêèíòè-èñòèñìàð èäàðÿëÿðè âÿ äèýÿðëÿðè(ìÿñÿëÿí, ýþìðöê àíáàðëàðû âÿ éà ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðû).

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí, ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàëàðûíûí, åëìè-òÿäãèãàòâÿ òÿäðèñ ìöÿññèñÿëÿðèíèí, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìöëêèééÿòè äþâëÿòìöëêèééÿòèäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ùöãóãèøÿõñäèð, îíóí öçÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ýåðáèòÿñâèð îëóíìóø âÿ þç àäû éàçûëìûø ýèðäÿ ìþùöðö, ìöâàôèã ìþùöð âÿøòàìïëàðû, áàíêëàðäà âÿ êðåäèò òÿøêèëàòëàðûíäà ìàíàòëà âÿ âàëéóòà èëÿùåñàáëàðû âàðäûð.

Ýþìðöêõàíàëàð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè ÄÝÊ-íèí öìóìè ðÿùáÿðëèéèàëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. ÄÝÊ ýþìðöêõàíàëàðûí ôÿàëèééÿò çîíàñû-íûí ùöäóäëàðûíû ìöÿééÿí åäèð. Ýþìðöêõàíàíûí òàáå÷èëèéèíäÿ, èøèíõàðàêòåðè âÿ ùÿúìèíäÿí àñûëû îëàðàã, ýþìðöê ïîñòëàðû éàðàäûëûð.Ýþìðöêõàíàëàðûí ôÿàëèééÿò çîíàëàðûíûí ñÿðùÿäëÿðè ðåñïóáëèêàíûíÿðàçè áþëýö ïðèíñèïè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø áþëýÿëÿðèí èíçèáàòè ñÿð-ùÿäëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿéÿ áèëÿð. Åùòèéàú îëäóüó ùàëäà èõòèñàñëàø-ìûø ýþìðöêõàíàëàð éàðàäûëà áèëÿð.

Îíëàðà ùÿâàëÿ åäèëìèø âÿçèôÿ âÿ ôóíêñèéàëàðûí éåðèíÿ éåòèòèðèëìÿñè-íè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ýþìðöêõàíàëàðà àøàüûäàêû ùöãóãëàð âåðèëìèøäèð:

- ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê ðåæèìèàëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìÿê;

- ýþìðöê ìöàéèíÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ìöõòÿëèô ôÿðìàíëàðû-íû ùÿéàòà êå÷èðìÿê;

- ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åéíèëÿø-äèðèëìÿñèíè àïàðìàã;

37

- ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí àïàðûëìàñûö÷öí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí äàéàíàúàã éåðèíèí âÿ ìöääÿòèíèí ìö-ÿééÿí åäèëìÿñè, äàéàíàúàã éåðëÿðèíäÿí éîëà äöøìÿëÿðèíÿ èúàçÿâåðèëìÿñè;

- Àçÿáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíè ýþìðöê îðãàíëðû-íûí èúàçÿñè îëìàäàí òÿðê åòìèø íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè äàéàíìàüàìÿúáóð åòìÿê, ùàâà âÿ äÿíèç ýÿìèëÿðèíè ýåðèéÿ ãàéòàðìàã (õàðèúèýÿìèëÿð âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíäÿ îëàí ýÿìèëÿðäÿí áàøãà);

- ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè âÿåêñïåðòèçàñû;

- äåêëàðàíò âÿ ýþìðöê äàøûéûúûëàðûíäàí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ-ñè èúðààòûíäà âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí êå÷èðèëìÿñèíäÿ êþìÿêëèê ýþñ-òÿðèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿê;

- ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áóðàõûëäûãäàí ñîíðà ýþìðöê íÿçà-ðÿòè êå÷èðìÿê;

- þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ìöääÿòèíèí óçà-äûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê;

- ýþìðöê ãàéäàëàðûíû ïîçàí øÿõñëÿðè ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åòìÿê; - þäÿíèëìÿìèø ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíè àëìàã; - ýþìðöêõàíàíûí ñòðóêòóð áþëìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿò éåðèíè, îíëàðûí

èø âàõòûíû ìöÿééÿí åòìÿê.Ùàë-ùàçûðäà ÄÝÊ-íûí òàáå÷èëèéèíäÿ 1 ýþìðöê êîìèòÿñè (Íàõ÷û-

âàí) 1 áàø ýþìðöê èäàðÿñè (Áàêû), 1 ýþìðöê èäàðÿñè (Áèíÿ ùàâà ëè-ìàíû) 12 ýþìðöêõàíà (Òîâóç, Àñòàðà, Éåâëàõ, Áàëàêÿí, ßëè áàé-ðàìëû, Ýÿíúÿ, Ñóìãàéûò, Úóëôà, Ñÿäÿðÿê, Áèëÿñóâàð, Õóäàôÿðèí âÿÕà÷ìàç) âÿ 33 ýþìðöê ïîñòó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.

Ýþìðöê ïîñòëàðû þç ôÿàëèééÿòèíè áèëàâàñèòÿ ýþìðöêõàíà ðÿùáÿð-ëèéèíèí òàáå÷èëèéè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèð. Åùòèéàú îëàðñà áèðáàøàÄÝÊ-éà òàáå îëàí ýþìðöê ïîñòó äà éàðàäûëà áèëÿð.

Ãÿáóë åäèëìèø öìóìè ãàéäàëàðà ýþðÿ ýþìðöê ïîñòëàðû ùöãóãèøÿõñ ñòàòóñóíà ìàëèê îëìóð. Àíúàã ëàçûì îëäóãäà ÄÝÊ áåëÿ ñòàòóñìöÿééÿí åäÿ áèëÿð. Áó ùàëäà ýþìðöê ïîñòóíóí ìöñòÿãèë áàëàíñû,áàíêëàðäà ùåñàáëàøìà âÿ äèýÿð ùåñàáëàðû éàðàäûëûð âÿ ïîñò äþâëÿò

38

ìöëêèééÿòè îëàí, îíà âåðèëìèø ìöëêèééÿò öçÿðèíäÿ îïåðàòèâ èäàðÿåò-ìÿ ùöãóãó àëûð.

Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéèí òÿëÿáëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿìèíåòìÿê ö÷öí èõòèñàñëàøäûðûëìûø ýþìðöê ïîñòó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿ áèëÿð.Áåëÿ êè, Êîìèòÿ ñÿäðèíèí 20.02.1998-úè èë òàðèõëè 002 ñàéëû ÿìðè èëÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 22.03.1997-úè èë òà-ðèõëè 24 ñàéëû ãÿðàðûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, ðåñïóáëèêà ÿðà-çèñèíÿ èäõàë åäèëÿí àêñèçëè ìàëëàðûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäàýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê, àêñèç ìàðêàëàðûíûí òÿòáè-ãèíÿ íÿçàðÿòè ýöúëÿíäèðìÿê, àêñèç âåðýèëÿðèíèí ãàíóíâåðèúèëèêäÿíÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà äöçýöí ùåñàáëàíûá òóòóëìàñûíû âÿ âàõ-òûíäà äþâëÿò áöäúÿñèíÿ êþ÷öðöëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ,ÄÝÊ-éà áèëàâàñèòÿ òàáå îëìàãëà, Áàêû øÿùÿðèíäÿ, ôÿàëèééÿò çîíàñûáöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñè îëàí - Àê-ñèç ýþìðöê ïîñòó éàðàäûëìûøäûð.

Ýþìðöê ïîñòëàðûíûí ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:- íÿçàðÿòèíäÿ îëàí ÿðàçèäÿ ýþìðöê èøèíèí òÿøêèë åäèëìÿñè; - ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷è-

ðèëìÿñè; - ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ ýþìðöê ñàùÿñèíäÿ äèýÿð ùöãóãïîçìàëàðà ãàð-

øû ìöáàðèçÿ àïàðûëìàñû. Èõòèñàñëàøìûø àêñèç ýþìðöê ïîñòóíóí èñÿ ÿñàñ âÿçèôÿëÿðè àøàüûäà-

êûëàðäûð: - õöñóñè âÿ àêñèç éûüûìû ìàðêàëàðû ö÷öí èäõàë åäÿíëÿðäÿí ÿðèçÿ-

ëÿðèí ãÿáóë åäèëìÿñè; - ìàðêàëàðûí ñàòûøûíäàí ÿëäÿ îëóíàí âÿñàèòëÿðèí äàõèë îëìàñûíà âÿ

îíëàðûí ÄÝÊ-íûí ùåñàáëàðûíà êþ÷öðöëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèëìÿñè; - ìàðêàëàðûí ãîðóíìàñûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû; - ìàðêàëàðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí ÿðèçÿíèí ÄÝÊ-éà ýþíäÿðèëìÿñè; - ìàðêàëàðûí äàøûíìàñûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; - èäõàë îëóíàí ìàëëàðà àêñèç ìàðêàñûíûí âóðóëìàñû áàðÿäÿ èäõàë-

÷ûëàðäàí þùäÿëèéèí àëûíìàñû; - àêñèç ìàðêàñû àëûíàúàã ìàëëàðûí ó÷îò æóðíàëûíûí àïàðûëìàñû;

39

- ìàðêàëàíàí ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí ùÿéàòà êå÷è-ðèëìÿñè âÿ ñ.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áàéðàüû âÿ òàíûíìà íèøàíëàðû. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 11-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê îðãàíûíûí

áàéðàüû âÿ òàíûíìà íèøàíû âàðäûð. Áàéðàã âÿ òàíûíìà íèøàíëàðûÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíóð.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áàéðàüû ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí 01 èéóí 2001-úè èë òàðèõëè 135-II Qñàéëû ãàíóíó, òàíûíìà íèøàíû èñÿ 01.06.2001-úè èë òàðèõëè 134-II Q ãà-íóí èëÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð. Áàéðàüûí âÿ òàíûíìà íèøàíûíûí òÿñâèðëÿ-ðè âÿ ÿñàñíàìÿëÿðè äÿ ìöâàôèã ãàíóíëàðëà òÿñäèã åäèëìèøäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÝÊ, îíóí éåðëè îðãàíëàðû âÿ òÿøêèëàò-ëàðû, åëÿúÿ äÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí äÿíèç âÿ ÷àéýÿìèëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áàéðàüûíûäàøûéûðëàð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áàéðàüû åíèíèíóçóíëóüóíà íèñáÿòè 1:2 îëàí “Ðÿíýëÿðèí ñòàíäàðò íöìóíÿëÿðè àòëàñû-íûí” 11/8 ñàéëû ðÿíý íöìóíÿñèíÿ óéüóí à÷ûã ìàâè (ñÿìà) ðÿíýëèäöç äþðäáóúàãëû èïÿê ãóìàøäàí èáàðÿòäèð. Áàéðàüûí ñîë éóõàðû ùèñ-ñÿñèíäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí òàíûíìà íèøàíû âàðäûð. Áàéðàüûí àøàüû-äàêû 1/3 ùèññÿñèíäÿ ñîë êÿíàðûíäàí ñàü êÿíàðûíà èñòèãàìÿòëÿíäèðèë-ìèø àü ðÿíýëè àâòîìîáèë, äÿíèç âÿ ùàâà éîëëàðûíûí òÿñâèðëÿðè ÿêñåäèëìèøäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí òàíûíìà íèøàíëàðû ðåñïóáëèêà ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí øÿðÿô âÿ øþùðÿò ðÿìçèäèð. Òàíûíìà íèøàíûíäàí ýþìðöêîðãàíëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ, ùàâàýÿìèëÿðèíäÿ, ýþìðöê îðãàíëàðû ÿìÿêäàøëàðûíûí õöñóñè ýåéèì ôîð-ìàñûíäà, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áöòöí íþâ áëàíêëàðûíäà âÿ èíçèáàòèáèíàëàðûíûí ýèðÿúÿéèíäÿ, åëÿúÿ äÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð.

Òàíûíìà íèøàíû êÿíàðëàðû òöíä éàøûë ðÿíýëè õÿòëÿ ùàøèéÿëÿíìèø,îðòàñûíäà õöñóñè êîìïîçèñèéà òÿñâèð îëóíìóø ñÿêêèçýöøÿëè ãûçûëûðÿíýëè óëäóç øÿêëèíäÿäèð. Íèøàíûí îðòàñûíäà åëåìåíòëÿðè ìàâè âÿáîç ðÿíýëè îëàí ãàëõàí, îíóí àðàñûíäà åëåìåíòëÿðè ãàðà âÿ áöðöíú

40

ðÿíýëè îëàí ãûëûíú òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ãàëõàíû ÿùàòÿ åäÿí àü ðÿíýëèëåíòäÿ òöíä éàøûë ðÿíýäÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê õèä-ìÿòè” ñþçëÿðè ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Óëäóçóí àøàüû ùèññÿñèíäÿ ñàü âÿñîë èñòèãàìÿòëÿðèíÿ éþíÿëäèëìèø éàøûë ðÿíýëè äÿôíÿ ÷ÿëÿíýëÿðè òÿñâèðåäèëìèøäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿ îíëàðûí ñÿ-ðÿíúàìûíäà îëàí äÿíèç âÿ ÷àé ýÿìèëÿðèíèí áàéðàüû, íÿãëèééàò âàñè-òÿëÿðèíèí èñÿ òàíûíìà íèøàíëàðû îëóð.

Òàíûíìà íèøàíû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áèíà âÿ äèýÿð òèêèëèëÿðèíäÿ,íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ, êîëëåýèéàíûí èúëàñ çàëûíäà, ýþìðöê îðãàí-ëàðû ðÿùáÿðëÿðèíèí êàáèíåòëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ýþìðöê îðãàíëàðûíûí éåðëÿøäèéè ÿðà-çèëÿðäÿí êÿíàðäà ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿéÿí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð,ýþìðöê îðãàíëàðûíà ÿâÿçñèç èñòèôàäÿ ö÷öí õèäìÿò âÿ ìÿèøÿò îòàãëà-ðû, ùàáåëÿ ëàçûìè àâàíäàíëûã âÿ ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðè âåðèëìÿëèäèðëÿð.(Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè 13-úö ìàääÿ).

Ýþìðöê ñèñòåìè - öìóìè àíëàéûø îëóá, éàëíûç ýþìðöê ñèéàñÿòèíèùÿéàòà êå÷èðÿí äþâëÿò âÿ äèýÿð èúðà ñòðóêòóðëàðûíû äåéèë, ùàáåëÿ îí-ëàðûí ïðàêòèêè ôÿàëèééÿò ôîðìàëàðûäûð. Òÿúðöáè ôÿàëèééÿò ôîðìàëàðû èñÿýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíäÿ âÿ èäàðÿåäèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàíòåðìèíëÿðèí à÷ûëûøûíû âåðäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûíûíÊîíñòèòóñèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûø ñàùèáêàðëûã âÿ èíñàí ùöãóãëàðû-íûí ãîðóíìàñû ùàããûíäàêû ìàääÿëÿðëÿ òàíûø îëàã:

- Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðè ÿñàñûíäà èãòèñàäèééàòûíèíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäûð, àçàä ñàùèáêàðëûüà òÿìèíàò âåðèð, èãòèñàäèìöíàñèáÿòëÿðäÿ èíùèñàð÷ûëûüà âÿ ùàãñûç ðÿãàáÿòÿ éîë âåðìèð (Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû, 15-úè ìàääÿíèí èêèíúè áÿíäè);

- Ãàíóíè ñóðÿòäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ îëàíùÿð êÿñ ñÿðáÿñò ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿð, þçöíÿ éàøàéûø éåðè ñå÷ÿ áèëÿð âÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà ýåäÿ áèëÿð. Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû âÿòÿíäàøûíûí ùÿð çàìàí ìÿíåÿñèç þç þëêÿñèíÿãàéûòìàã ùöãóãó âàðäûð (ÀÐÊ, Ìàääÿ 28. áÿíä III âÿ IV);

41

- Ùÿð êÿñèí ìöëêèééÿòèíäÿ äàøûíàð âÿ äàøûíìàç ÿìëàê îëà áèëÿð.Ìöëêèééÿò ùöãóãó ìöëêèééÿò÷èíèí òÿêáàøûíà âÿ éà áàøãàëàðû èëÿ áèð-ëèêäÿ ÿìëàêà ñàùèá îëìàã, ÿìëàêäàí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ îíóí áàðÿ-ñèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãëàðûíäàí èáàðÿòäèð (ÀÐÊ, ìàääÿ29.6.III);

- ùÿð êÿñ ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà þç èìêàíëàðûíäàí,ãàáèëèééÿòèíäÿí âÿ ÿìëàêûíäàí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ åäÿðÿê òÿêáàøûíàâÿ áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ àçàä ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè âÿ éà ãàíóíëàãàäàüàí åäèëìÿìèø äèýÿð èãòèñàäè ôÿàëèééÿò íþâö èëÿ ìÿøüóë îëà áè-ëÿð (ÀÐÊ, ìàääÿ 59);

- Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø âåðýèëÿðè âÿ áàøãà äþâëÿò þäÿíèøëÿðè-íè òàì ùÿúìäÿ âÿ âàõòûíäà þäÿìÿê ùÿð êÿñèí áîðúóäóð (ÀÐÊ,ìàääÿ 73, á. I).

Àíà Éàñàíûí áó ìàääÿëÿðèíè áèð äàùà ñèçëÿðèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûð-ìàãëà ÿñàñ ìÿãñÿäèìèç ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëèíäÿ ìöùöì ïðèíñèï-ëÿðäÿí áèðè ñàéûëàí ãàíóí÷óëóüóí èëêèí ùöãóãè áàçàñûíûí íÿ ãÿäÿðÿñàñëû îëìàñûíû ýþñòÿðìÿêäèð. Åéíè çàìàíäà Êîíñòèòóñèéàíûí 72-úèìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ùÿð áèð øÿõñ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòè-òóñèéàñûíà âÿ ãàíóíëàðà ÿìÿë åòìÿëèäèð. Ãàíóíó áèëìÿìÿê ùå÷ êÿ-ñè ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åòìèð.

Ñèç áó ìàääÿëÿðè þéðÿíìÿêëÿ éàëíûç þç ùöãóãëàðûíûçû ãîðóìóð-ñóíóç, ùÿì äÿ ãàíóí ïîçóíòóñóíà øÿðàèò éàðàäàí ýþìðöê èø÷èñèíèäÿ ãàíóíà ðèàéÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëÿðñèíèç.

Ìþâçó 4. Ýþìðöê íÿçàðÿòè

4.1. Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ôîðìàëàðû âÿ õöñóñèééÿòëÿðèÌþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áÿ-

éàí åäèëÿíäÿí, ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿíÿ ãÿäÿð ýþìðöêíÿçàðÿòè àëòûíäà îëóðëàð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 17-úè ìàä-äÿñèíèí 17-úè áÿíäèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê íÿçàðÿòè-ýþìðöê èøè ùàããûí-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ, ùÿì÷èíèí èúðà-

42

ñûíà íÿçàðÿò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿ-âàëÿ åäèëìèø, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèéè-íÿ âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíÿðèàéÿò åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òÿäáèð-ëÿð òîïëóñóäóð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 5-úè áþëìÿñè (27-úè âÿ 28-úè ôÿñèëëÿð, 177-192-úè ìàääÿëÿð) áöòöíëöêäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí òÿøêèë åäèëìÿñèíÿùÿñð îëóíìóøäóð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè áèð-áèðèíäÿíñå÷èëèð.

Ìàëëàðà ýþìðöê íÿçàðÿòè äåäèêäÿ, èäõàë (ýÿòèðèëÿí), èõðàú (àïàðû-ëàí) âÿ òðàíçèò ìàëëàðûíà ýþìðöê íÿçàðÿòè íþâëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ìàëëàðûí àéðû-àéðûìöùöì õàññÿëÿðè áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíäÿí ýþìðöê íÿçà-ðÿòèíèí éàðûìíþâëÿðè êèìè ÿë éöêöíÿ, ìöøàèéÿò îëóíàí âÿ îëóíìà-éàí áàãàæà ýþìðöê íÿçàðÿòèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.

Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè îíëàðûí íþâöíäÿí àñûëûîëàðàã àøàüûäàêû êèìè òÿñíèôàòëàíäûðûëûð:

à) äÿíèç ýÿìèëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè;á) ÷àé ýÿìèëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè;ú) äÿìèðéîë ãàòàðëàðûíà ýþìðöê íÿçàðÿòè; ÷) ùàâà ýÿìèëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè; ä) àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè.ßìÿêäàøëûã åäÿí þëêÿëÿðèí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ýþìðöê íÿçàðÿ-

òèíäÿ èøòèðàêûíûí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã àøàüûäàêû íÿçàðÿò íâþëÿ-ðè ñå÷èëÿ áèëÿð:

1) èêèòÿðÿôëè ýþìðöê íÿçàðÿòè (ùÿð þëêÿíèí ýþìðöê îðãàíû àéðûëûã-äà ýþìðöê ìöàéèíÿñè ùÿéàòà êå÷èðèð);

2) áèðòÿðÿôëè ýþìðöê íÿçàðÿòè (þëêÿëÿðäÿí áèðèíèí ýþìðöê îðãàíûýþìðöê íÿçàðÿòè (ìöàéèíÿñè) ùÿéàòà êå÷èðèð);

3) áèðýÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè (ùÿð èêè äþâëÿòèí ýþìðöê îðãàíëàðûíûíáèðýÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè (ìöàéèíÿñè) ùÿéàòà êå÷èðèëèð).

Ýþìðöê íÿçàðÿòè áèðäÿôÿëèê âÿ òÿêðàð îëà áèëÿð.

43

Áèðäÿôÿëèê ýþìðöê íÿçàðÿòè î âàõò íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, ýþìðöêñÿðùÿääè àíúàã áèð èñòèãàìÿòäÿ êå÷èëèð âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè (ìöàéè-íÿñè) áèð äÿôÿ êå÷èðèëèð. ßýÿð ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè íèñáÿòÿíãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ýþìðöê ñÿðùÿääèíè èêè äÿôÿ êå÷èðñÿ, îíëàð òÿê-ðàð ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíà äöøöð. Òÿêðàð ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéà-òà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿääèíèí áèð íå÷ÿ äÿôÿ êå÷èëìÿñèùÿìèøÿ òÿëÿá îëóíìóð. Áåëÿ êè, õàðèúÿ öçÿí äÿíèç ýÿìèñè òÿéèíàò ëè-ìàíûíà ýÿëÿíäÿ ýþìðöê ìÿíòÿãÿñèíè êå÷ÿðêÿí ýþìðöê ìöàéèíÿñè-íÿ úÿëá åäèëìèøñÿ, áèð ãàéäà îëàðàã òÿêðàð ýþìðöê íÿçàðÿòè ùÿéàòàêå÷èðèëìèð. Ëàêèí ãà÷àãìàë÷ûëûã áàðÿäÿ ìÿëóìàò îëäóãäà ýþìðöêîðãàíëàðûíûí ýÿìèíè ëèìàí ñóëàðû ùöäóäóíäà âÿ ëèìàíäà äàéàíàð-êÿí òÿêðàð ýþìðöê ìöàéèíÿñèíè òÿøêèë åòìÿê ùöãóãó âàðäûð. Àíà-ëîæè ãàéäàëàð äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ äÿ øàìèë åäèëèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ ôîðìàëàðûíà ýþðÿ àøàüûäà-êû íþâëÿðè âàð:

1) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñÿíÿäëÿðèíèí éîõëàíûëìàñû; 2) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê áàõûøû; 3) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ìöàéèíÿñè.Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí áèðèíúè ôîðìàñû ñÿíÿäëè, èêèíúè âÿ ö÷öíúö

ôîðìàëàðû ôàêòèêè íÿçàðÿò êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëèð.Ýþìðöê íÿçàðÿòè, îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ãàéäà âÿ ìåòîäëà-

ðûíûí ìÿúìóñóäóð. Áó ìåòîäëàðäàí àøàüûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð: - ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýþìðöê ìÿíòÿãÿñèíÿ ýÿòèðèëÿðêÿí

ùÿéàòà êå÷èðèëÿí àäè ýþìðöê íÿçàðÿòè;- íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí ùÿðÿêÿòè çàìàíû ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ýþìðöê

íÿçàðÿòè;- ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ìöÿééÿí ôîðìàëàðûíäàí àçàä åòìÿ ùàëëàðû

èñòèñíà îëìàãëà, íÿçàðÿòèí áöòöí ôîðìàëàðûíûí èñòèôàäÿ îëóíäóüó òàìíÿçàðÿò;

- ñå÷ìÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè .Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí íþâ, ôîðìà âÿ ìåòîäëàðû îíëàðûí ïðàêòèêè òÿò-

áèãèíäÿ áèð-áèðè èëÿ ñûõû áàüëûäûð.Ýþìðöê íÿçàðÿòèíè ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ùÿéàòà

44

êå÷èðèð. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ôîðìàëàðû:à) ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ëàçûì îëàí ñÿíÿä âÿ ìÿëóìàòëàðûí éîõ-ëàíûëìàñû; á) ýþìðöê ìöàéèíÿñè (éîõëàíìàñû) (ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíèí ìöàéèíÿñè, øÿõñè ìöàéèíÿ - ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí õöñóñèôîðìàñû); ú) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ó÷îòó; ÷) ôèçèêè âÿ âÿçè-ôÿëè øÿõñëÿðèí øèôàùè ñîðüóñó; ä) ó÷îò âÿ ùåñàáàò ñèñòåìèíèí éîõëàíûë-ìàñû; å) ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðûíà, ýþìðöê àíáàðëàðûíà, ñÿð-áÿñò àíáàðëàðà, ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíà, ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüà-çàëàðûíà, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè éåðëÿøÿí äèýÿð ÿðàçèëÿðÿ, òèêè-ëèëÿðÿ ýþìðöê áàõûøû.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ÿñàñû éöê ýþìðöê áÿ-éàííàìÿñèäèð (ÉÝÁ). Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ ïðîñå-äóðàñû áöòþâëöêäÿ øÿðòè îëàðàã áåø ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð.

Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ÉÝÁ-äÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàðà ôîðìàë-ìÿíòèãè íÿçàðÿò ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áóíóí ö÷öí éöê øþáÿñè òÿðÿôèíäÿíáÿéàííàìÿíèí áöòöí ãðàôàëàðûíûí äîëäóðóëìàñûíûí äöçýöíëöéöéîõëàíûëûð, áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê ðåæèìè âÿ ìàëëàðûí àäûíà ìöâàôèãîëàðàã ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿðèí ìþâúóäëóüóìöÿééÿí åäèëèð. ÉÝÁ éîõëàíûëäûãäàí ñîíðà îíà íþìðÿ âåðèëèð âÿàøêàð åäèëìèø ñÿùâëÿðèí äöçÿëäèëìÿñè ö÷öí äåêëàðàíòà ãàéòàðûëûð.

Èêèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ÉÝÁ-äÿ ýþñòÿðèëÿí õàðèúè âàëéóòàäà þäÿíú-ùåñàáëàøìà ÿìÿëèééàòëàðû íÿçàðÿò ïðåäìåòè îëóð. Åéíè çàìàíäà õà-ðèúè-èãòèñàäè ôÿàëèééÿò èøòèðàê÷ûñû òÿðÿôèíäÿí âàëéóòà íÿçàðÿòè ãàíóí-âåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñû éîõëàíûëûð.

Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèí ùåñàáëàíìà äÿãèãëèéè,ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè âåðèëìÿñèíèí ãàíóíàìöâàôèãëèéè éîõëàíûëûð,þäÿíúëÿðèí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùåñàáûíà äàõèë îëìàñûíà íÿçàðÿòåäèëèð.

Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿäÿ ñòàòèñòèêà øþáÿñè ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû ö÷öíìöùöì îëàí ãðàôàëàðûí äîëäóðóëìàñûíû éîõëàéûð.

Íÿùàéÿò, áåøèíúè ìÿðùÿëÿäÿ éöê øþáÿñèíèí ñÿëàùèééÿòëè âÿçèôÿëèøÿõñè ìàëûí ýþìðöê ìöàéèíÿñè (éîõëàìàñû) áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóëåäèð.

45

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðè áèòäèêäÿí ñîíðà éöê ñÿ-íÿäèíÿ “Áóðàõûëûøà èúàçÿ âåðèëèð” øòàìïû âóðóëóð. Áó øòàìï âÿÉÝÁ-íèí íþìðÿñè (éöê ñÿíÿäèíèí éóõàðû ñàü êöíúöíäÿ) øÿõñè íþì-ðÿëè ìþùöðëÿ òÿñäèãëÿíèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè ýåäèøèíäÿ èíñàí ÿçàëàðûíûí èñòèôàäÿñèíÿ ÿñàñëà-íàí (ýþðìÿ, åøèòìÿ, ãîõóëàìà, ëàìèñÿ) îðãàíîëåïòèê ìåòîääàí èñòè-ôàäÿ îëóíà áèëÿð. Ìöõòÿëèô þë÷ö úèùàçëàðû âÿ äèýÿð âàñèòÿëÿð äÿ òÿò-áèã åäèëÿ áèëÿð.

Ëàçûì ýÿëäèêäÿ ìöõòÿëèô êèìéÿâè úèùàçëàð âÿ ðåàêòèâëÿð âàñèòÿñèèëÿ ýþòöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí õàññÿ âÿ õàðàêòåðèñòèêàëàðû òÿñ-äèã îëóíà áèëÿð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ýþìðöê íÿçàðÿòè çàìàíû õöñóñè òåõíèêè âàñè-òÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû äà íÿçÿðäÿ òóòóð. Òåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿíèñòèôàäÿ ÿìÿê ñÿðôèíèí àçàëäûëìàñûíà, ñÿðíèøèí âÿ éöê àõûíûíà ýþì-ðöê íÿçàðÿòè ìöääÿòèíèí ãûñàëäûëìàñûíà, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿ-ðèíèí ÿë÷àòìàç éåðëÿðèíèí ìöàéèíÿñèíÿ, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèÿìÿëèééàòëàðûíûí âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿòåäèð. Áó òåõíèêè âàñèòÿëÿð ãà÷àãìàë÷ûëûãëà ìöáàðèçÿäÿ õöñóñèëÿ ìö-ùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû ýþìðöê íÿçàðÿòèíèùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí, áèð ãàéäà îëàðàã, èúðàñûíà íÿçàðÿò ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëìèø ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê èøè ùàããûíäà ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ âÿ Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ áåéíÿëõàëã ìöãà-âèëÿëÿðèíÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò åäÿí ýþìðöêíÿçàðÿòè ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð.

Ùÿð áèð îïåðàòèâ ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ýþìðöê íÿçàðÿòè çàìàíû àøàüû-äàêû õöñóñè òåõíèêè âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèð:

à) ýþìðöê ñÿíÿäëÿðèíèí âÿ ýþìðöê òÿìèíàòëàðûíûí éîõëàíìàñûö÷öí îïòèê áþéöäöúö úèùàçëàð (èøûãëàíäûðûëàí ëóïà, ìèêðîñêîï) óëòðà-áÿíîâøÿéè âÿ èíôðàãûðìûçû äàëüàëû úèùàçëàð;

á) ýþìðöê íÿçàðÿòè îáéåêòèíèí äàõèëèíäÿêèëÿð áàðÿäÿ óçàã ìÿñà-ôÿäÿí ìÿëóìàò àëûíìàñû, ãà÷àãìàã÷ûëûã îáéåêòëÿðèíèí àõòàðûøû âÿ

46

àøêàð åäèëìÿñè ö÷öí – ðåíòýåíåòåëåâèçîð êîíâåéåð ìöàéèíÿ àïàðàò-ëàðû, áèðáàøà ìöøàùèäÿ ôëöîðîñêîïëàðû, ìöàéèíÿ åíäîñêîïëàðû äÿñòè,ìöàéèíÿ ìèëëÿðè äÿñòè, ìåòàëàõòàðàí âÿ ìåòàëëîäåòåêòîðëàð (ñèëàù,äþéöø ñóðñàòû, ãèéìÿòëè ìåòàëëàð âÿ ñ. àøêàð åäèëìÿñè ö÷öí) âÿ è.à.;

ú) ýþìðöê íÿçàðÿòè îáéåêòèíèí òÿðêèáèíèí èäåíòèôèêàñèéà (åéíèëÿø-äèðìÿ) åêñïðåñ-àíàëèçè ö÷öí - ìöõòÿëèô àíàëèçàòîðëàð, åêñïåðñ-èäåí-òèôèêàòîðëàð âÿ ñ.;

÷) ýþìðöê çîíàëàðûíäà îïåðàòèâ øÿðàèòèí âèçóàë ìöøàùèäÿñè ö÷öí -îïòèê âÿ îïòèê-òåëåâèçèîí ìöøàùèäÿ-òåõíèêè âàñèòÿëÿðëÿ óéüóíëàøäû-ðûëìûø ðàäèîëîêàñèéà òèïëè àâàäàíëûã, îïòèê óçàãäàíþë÷ìÿ àïàðàòëàðû(ìîíî -, âÿ ñòåðåî-áîðóëàð, äÿíèç áèíîêëëàðû, èíôðàãûðìûçû ìöøàùèäÿúèùàçëàðû, òåëåêàìåðàëàð âÿ ñ.);

ä) àóäèî-âèäåî ìÿëóìàò äàøûéûúûëàðûíà íÿçàðÿò ö÷öí - ìöõòÿëèôíþâëö äèêòàôîí, àóäèîïëååð, ìàãíèòîôîí, ôîòîêèíîïëéîíêàëàðûí àø-êàðëàíìàñû ö÷öí ãóðüóëàð, ñëàéä âÿ ìèêðîôèëìëÿð, âèäåîïëååð âÿ âè-äèîìàãíèòîôîíëàð âÿ ñ.;

å) ýþìðöê ìöàéèíÿñè çàìàíû òåõíîëîæè ÿìÿëèééàòëàðûí éåðèíÿ éå-òèðèëìÿñè ö÷öí - ÿë éöêöíöí, áàãàæûí, ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí, ùÿì÷è-íèí èðèùÿúìëè éöêëÿðèí òàðàñûíûí à÷ûëìàñû çàìàíû ôÿðäè âÿ ãðóï ö÷öíõöñóñè àëÿòëÿð äÿñòè;

ÿ) ýþìðöê òÿìèíàòëàðû ãîéìàã ö÷öí - ïëîìáèðàòîðëàð, ìàðêà èøà-ðÿëè éàïûøäûðûúû ëåíò ðóëîíëàðû, ìöõòÿëèô èøàðÿãîéóúóëàð âÿ ñ. Áóíëàð-äàí áàøãà ýþìðöê íÿçàðÿòè ýåäèøèíäÿ ìöõòÿëèô êþìÿê÷è òåõíèêè âà-ñèòÿëÿðäÿí (ãèäàëàíìà ìÿíáÿëÿðè, ýÿðýèíëèê äîëäóðóúó ãóðüóëàð, ÷ÿ-êè úèùàçëàðû, þë÷ö úèùàçëàðû, äîçèìåòðèê íÿçàðÿò úèùàçëàðû âÿ ñ.) èñòè-ôàäÿ îëóíóð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðû ëàçûì îëäóãäà,Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 185-úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí ùàëëàð èñòèñíàåäèëìÿêëÿ, áó Ìÿúÿëëÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí áö-òöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

Áó ìàääÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ýþìðöê íÿçàðÿòè ôîðìàëàðûíûí âå-ðèëìèø ùàë ö÷öí äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëàíûíû ñå÷ìÿê âÿ èñòèôàäÿ åò-ìÿê ùöãóãóíó ìöÿééÿí åäèð.

47

Ýþìðöê íÿçàðÿòè ôîðìàñûíûí ñå÷èëìÿñè, ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå-÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ìöâÿôôÿ-ãèééÿòëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí éåòÿðëèëèéè (êèôàéÿò åòìÿñè) ïðèíñèïèèëÿ àïàðûëûð.

Àéðû-àéðû ôîðìàëàðûí êèôàéÿò åäèá-åòìÿìÿñè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ(ìàääÿ 185) âÿ éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãà-âèëÿëÿðè èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëÿð.

Êîíêðåò ùàë ö÷öí êèôàéÿò åòìÿ ïðèíñèïè íîðìàòèâ àêòëàðäà þç ÿê-ñèíè òàïìûðñà, éåòÿðëè ýþìðöê íÿçàðÿòè ôîðìàñû ýþìðöê îðãàíûíûíâÿçèôÿëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëèð. Ýþìðöê îðãàíëàðû ÿìÿêäàøëàðû-íà áåëÿ ñÿëàùèééÿòëÿðèí âåðèëìÿñè Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí íîð-ìàòèâ àêòëàðû èëÿ ðåàëëàøäûðûëûð. Ýþìðöê íÿçàðÿòè ôîðìàëàðûíûí ñå÷èë-ìÿñèíÿ äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ âÿ èúòèìàèééÿòèí ìàðàãëàðûíà çÿðÿðâóðìàäàí éîë âåðèëÿ áèëÿð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð, ýþìðöê îðãàíëàðûíûíñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ñèëàù, íàðêîòèê ìàääÿ,ÿíòèã ÿøéàëàð âÿ ñ-íèí ãàíóíñóç êå÷èðèëìÿñè úÿùäëÿðèíèí ãàðøûñûíûíàëûíìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿëèäèðëÿð.

Äèýÿð òÿðÿôäÿí ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí êèôàéÿò åòìÿ ïðèíñèïè èíñàíùöãóã âÿ àçàäëûüû íîðìàëàðûíû ïîçìàìàëûäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ øÿõ-ñè ìöàéèíÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ “Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ìöñòÿñíà ôîð-ìàñû” êèìè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Àììà áóíóíëà áåëÿ, ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí äèýÿð ôîðìàëàðûíûí òÿò-áèã åäèëìÿìÿñè âÿ éà îíëàðäàí àçàä åòìÿ ùå÷ äÿ øÿõñëÿðè áó Ìÿ-úÿëëÿíèí ìöääÿàëàðûíà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóí-âåðèúèëèê àêòëàðûíà âÿ áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíÿ ðèàéÿò åòìÿê âÿçè-ôÿñèíäÿí àçàä åòìèð. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí áó ìöääÿàñû âÿçèôÿëèøÿõñèí ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí áó âÿ éà äèýÿð ôîðìàñûíûí òÿòáèãèíèí éå-òÿðëè îëóá-îëìàéàúàüû ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòäèéè çàìàí ýþìðöê ñàùÿ-ñèíäÿ ãàíóíèëèê ïðèíñèïèíèí ðåàëëàøäûðûëìàñûíûí ùöãóãè òÿìèíàòûäûð.

Ãåéä åäèëäèéè êèìè, ýþìðöê õèäìÿòèíèí âÿçèôÿ âÿ ôóíêñèéàëàðûíûíéåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿðêÿí ýþìðöê îðãàíëàðû, ëàçûì ýÿëäèê-äÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí 177-úè (ÀÐ ÝÌ) ìàääÿäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø áöòöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

48

Ýþìðöê îðãàíëàðû ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí òÿêðàð ýþìðöê áàõûøûêå÷èðÿ, ñÿíÿäëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàðû éåíèäÿí éîõëàéà áèëÿðëÿð.

Øÿõñè ÿøéàëàðû ýþìðöê áàõûøûíäàí àçàä åäèëÿí øÿõñëÿðèí ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí áóðàõûëìàñû çàìàíû ýþìðöê íÿçàðÿòè ñàäÿúÿ îëàðàãáåëÿ ýöçÿøò âåðèëìèø øÿõñëÿðèí ñÿíÿäëÿðèíèí éîõëàíûëìàñûíäàí èáà-ðÿò îëóð.

Áÿçè ùàëëàðäà ýþìðöê íÿçàðÿòè ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíñÿðùÿääÿí êå÷èðèëìÿñèíèí ãàíóíèëèéèíè ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí ýþì-ðöê òÿìèíàòëàðû ïîçóëìàäàí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ýþìðöê áàõûøûíäàíèáàðÿò îëà áèëÿð.

Ýþìðöê áàõûøûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ýþìðöê ìöàéèíÿñè òèêèëèëÿðèí,íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, òàðà âÿ ãàáëàøäûðûëìàëàðûí à÷ûëìàñû èëÿ ìö-øàéèÿò îëóíóð. Ýþìðöê ìöàéèíÿñè çàìàíû ìàëëàðûí àäû âÿ êåéôèééÿ-òè, ùÿì÷èíèí ìèãäàðû ìöÿééÿí åäèëèð. Ìàëëàðûí ýèçëè êå÷èðèëìÿñèíèíìöÿééÿí îëóíìàñû ö÷öí äÿ ýþìðöê ìöàéèíÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.

Áàõûø ìÿðùÿëÿñèíäÿ ýþìðöê ìöàéèíÿñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñèíèíìÿãñÿäÿìöâàôèãëèéè - ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþëìÿëÿ-ðèíèí, ìàëûí òàðàñû âÿ ãàáëàìàëàðûíûí à÷ûëûá-à÷ûëìàìàñû ìÿñÿëÿñèùÿëë åäèëèð.

Ãàíóí âÿ éà áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðëÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿ-ëÿðèíèí àéðû-àéðû íþâëÿðèíèí ýþìðöê íÿçàðÿòè ñôåðàñûíäàí ÷ûõàðûëìà-ñûíûí êîíêðåò ùàëëàðû ìöÿééÿí åäèëÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ ýåäÿí àèëÿ öçâëÿðèíèíøÿõñè áàãàæû, õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíèí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ýþìðöê ñÿð-ùÿäèíäÿí êå÷ÿí Ìèëëè Ìÿúëèñ äåïóòàòëàðûíûí âÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèöçâëÿðèíèí øÿõñè áàãàæëàðû ýþìðöê éîõëàìàñûíäàí àçàääûð (éÿíèàçàä åòìÿ øÿðòëÿíäèðèëèð).

Þç éîëóíà äàâàì åäÿí õàðèúè ùÿðáè ýÿìèëÿðèí, ùÿðáè âÿ ùÿðáè íÿã-ëèééàò ùàâà ýÿìèëÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ ùÿðáè òåõíèêàíûí ýþìðöê éîõëàìà-ñûíäàí àçàä åäèëìÿñè äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Øÿõñè éîõëàìà (ìöàéèíÿ) áàðÿäÿ ãÿðàð ýþìðöê îðãàíûíûí ðÿè-ñè âÿ éà îíó ÿâÿç åäÿí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíóð. Ìöàéèíÿ-äÿí ÿââÿë ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðû

49

ôèçèêè øÿõñÿ åëàí åäèð, îíà ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè áàøà ñàëûð âÿùÿì÷èíèí ýèçëÿäèëìèø ìàëëàðûí êþíöëëö îëàðàã âåðèëìÿñèíè òÿêëèôåäèð.

Øÿõñè ìöàéèíÿ ýþìðöê îðãàíûíûí ìöàéèíÿ åäèëÿí øÿõñëÿ åéíè-úèíñëè ñÿëàùèééÿòëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí ñàíèòàð-ýèýèéåíà òÿëÿáëÿðèíÿ úà-âàá âåðÿí îòàãäà àïàðûëûð. Äèýÿð ôèçèêè øÿõñëÿðèí ùÿìèí îòàüà ýèð-ìÿñè âÿ ìöàéèíÿ ïðîñåñèíèí îíëàð òÿðÿôèíäÿí ìöøàùèäÿ îëóíà áèë-ìÿ åùòèìàëû èñòèñíà åäèëìÿëèäèð. Íÿçàðÿòÿ ýþòöðöëÿí øÿõñèí áÿäÿíöçâëÿðèíèí ìöàéèíÿñè òèáá èø÷èñè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàëûäûð.

Øÿõñè ìöàéèíÿíèí àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ïðîòîêîë òÿðòèá åäèëèð. Ùÿ-ìèí ïðîòîêîë ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè, ùàë øàùèäëÿðè, ìöàéè-íÿ åäèëÿí øÿõñ âÿ áÿäÿí öçâëÿðè ìöàéèíÿ åäèëäèêäÿ èñÿ ùÿì÷èíèíòèáá ÿìÿêäàøû òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð. Ìöàéèíÿ åäèëÿí øÿõñ þç ðÿéèíèïðîòîêîëà ãåéä åäÿ áèëÿð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ïðåäìåòè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëâÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí (ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äè-ýÿð ùàëëàðäàí áàøãà) èñòÿíèëÿí íþâö îëà áèëÿð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 17-úè ìàääÿñèíèí 1-úè áÿíäèíÿ ýþðÿ, ìàë-ëàð - èñòÿíèëÿí äàøûíàí ÿìëàê, î úöìëÿäÿí âàëéóòà, âàëéóòà ñÿðâÿò-ëÿðè, åëåêòðèê âÿ äèýÿð åíåðæè íþâëÿðè âÿ ñ. îëà áèëÿð.

Ñÿðíèøèí âÿ ìàëëàðûí áåéíÿëõàëã äàøûìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ îëóíàí,êîíòåéíåð âÿ äèýÿð íÿãëèééàò àâàäàíëûüû äà äàõèë îëìàãëà áöòöí âà-ñèòÿëÿð - íÿãëèééàò âàñèòÿñè êèìè ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí îáéåêòè îëóð.

Äèýÿð ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðè ÿìòÿÿ êèìè ýþìðöê íÿçàðÿòèíÿ úÿëá åäèëèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿñè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí áö-òöí ìàëëàðà ýþìðöê íÿçàðÿòè òÿøêèë åòìÿêäèð. Ýþìðöê íÿçàðÿòèïðåäìåòèíèí ñïåñèôèêàñû áÿçè ùàëëàðäà ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí þçöíöíòÿøêèëèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòëè õöñóñèééÿòëÿðè øÿðòëÿíäèðèð. Áåëÿ êè,âàëéóòà âÿ âàëéóòà ãèéìÿòëèëÿðèíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿ-ñèíÿ íÿçàðÿò åäÿðêÿí, ýþìðöê îðãàíëàðû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿòóòóëìóø äèýÿð îðãàíëàðëà áèðëèêäÿ äþâëÿò âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí ùÿéà-òà êå÷èðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäèð.

50

Õàðèúè òèúàðÿò îáéåêòè îëàí áÿçè ñïåñèôèê ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿ-òèíÿ úÿëá åäèëìÿñè ÿëàùèääÿ éàíàøûëìà òÿðçè òÿëÿá åäèð. Ìÿñÿëÿí,õàì íåôò, ãàç, íåôò âÿ ãàç ìÿùñóëëàðû, åíåðæè âÿ ñ. Áåëÿ ùàëëàðäàýþìðöê íÿçàðÿòè ìåõàíèçìè íÿèíêè ìàëëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíè, ùÿì-÷èíèí íÿãëåòìÿ öñóëëàðûíû äà íÿçÿðÿ àëìàëûäûð.

Áóíóí ö÷öí ýþìðöê îðãàíëàðû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ãàéäàäà ôèçèêè ãöââÿ, ìöõòÿëèô òåõíèêè âàñèòÿëÿð, îäëó ñèëàù âÿäèýÿð âàñèòÿëÿð òÿòáèã åäÿ áèëÿð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà îëìà ìöääÿòè íÿ ãÿäÿð îëìàëûäûð?Áèð ãàéäà îëàðàã, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýþìðöê íÿçàðÿòè-

íèí áàøëàíäûüû àíäàí îíóí ñå÷èëìèø ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàãáèòìÿñèíÿ ãÿäÿð ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà éåðëÿøèð. Áàøãà ñþçëÿìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà éåðëÿøìÿ-ñè ìöääÿòè áèëàâàñèòÿ ñå÷èëìèø ýþìðöê ðåæèìèíäÿí àñûëûäûð. ßýÿðìàëëàð ñÿðáÿñò äþâðèééÿéÿ áóðàõûëûø ö÷öí áÿéàí åäèëèðñÿ áó ìöä-äÿò ýöíëÿðëÿ þë÷öëöð, ÿýÿð ìèñàë ö÷öí ýþìðöê àíáàðû ðåæèìè àëòûí-äà áÿéàí åäèëèðñÿ áó ìöääÿò ö÷ èëÿ ãÿäÿð îëà áèëÿð. Áó ùàëäà ýþì-ðöê íÿçàðÿòèíèí ìöääÿòè äÿ ðåæèì áàøà ÷àòàíà ãÿäÿð óçàäûëìûøîëóð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýÿòèðèëìÿñè çàìàíû ýþìðöê íÿçà-ðÿòèíèí áàøëàíüûúû îíëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿð-ùÿääèíè êå÷äèéè àí ùåñàá åäèëèð. Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí þë-êÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû çàìàíû ýþìðöê íÿçàðÿòè – ýþìðöê áÿéàííàìÿ-ñèíèí òÿãäèì åäèëäèéè àíäàí áàøëàíûð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí áèòìÿ âàõòûíû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 188-úèìàääÿñèíèí 4-úö âÿ 5-úè áÿíäëÿðè ìöÿéÿí åäèð. Áó ìÿúÿëëÿäÿ íÿ-çÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿ-ðè áóðàõûëäûüû àíäàí ýþìðöê íÿçàðÿòè áàøà ÷àòûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà àïàðûëàí ìàëëàð âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðè áóðàõûëàðêÿí, îíëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷äèéè àíäàí ýþìðöê íÿçàðÿòè áàøà ÷àòûð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñèíèí ìèíèìóììöääÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ñÿ-

51

ëàùèééÿòèíÿ äàõèëäèð. Áó áàðÿäÿ òåõíèêè âÿ òåõíîëîæè õàðàêòåðëè ãÿ-ðàðëàð ãÿáóë åäèëÿðêÿí àøàüûäàêû ìöùöì èúòèìàè-ùöãóãè ïðèíñèïëÿðíÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð:

- äþâëÿò òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè; - ãàíóíóí àëèëèéè; - èíñàí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿò âÿ ðèàéÿò åäèëìÿñè. Òÿã-

äèì åäèëìèø ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè-íÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí éîõëàíûë-ìàñû ö÷öí ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèê ìàêñèìóì ìöääÿò îëàðàã îíýöí ìöÿééÿí åäèð. Áó ìöääÿòèí áàøëàíüûúû îëàðàã ýþìðöê áÿéàí-íàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè âÿ ëàçûìè ñÿíÿäëÿðèí òÿãäèì îëóíäóüóýöí ùåñàá åäèëèð.

ßýÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåäóðàñû ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíèí òÿãäèì åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðñà, îíäà áó ìöääÿò òÿã-äèìåòìÿ àíûíäàí áàøëàíûð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí àçàäåòìÿ ùÿì äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèéÿ,ùÿì äÿ áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàðà óéüóí îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 185-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ àøàüûäàêû øÿõñëÿðýþìðöê éîõëàìàñûíäàí àçàääûðëàð:

1) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðè-íèí øÿõñè áàãàæû;

2) þç äåïóòàò âÿ õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíèí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ýþìðöêñÿðùÿääèíè êå÷ÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñèíèí äåïó-òàòëàðûíûí øÿõñè áàãàæëàðû;

3) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè öçâëÿðèíèí øÿõñèáàãàæëàðû.

Õàðèúè ùÿðáè ýÿìèëÿð ùÿðáè âÿ ùÿðáè - íÿãëèééàò ùàâà ýÿìèëÿðè,ùÿðáè òåõíèêà àíúàã äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà ýþìðöê éîõ-ëàìàñûíäàí àçàä åäèëÿ áèëÿð.

Õàðèúè äþâëÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëèêëÿðè âÿ îíëàðûí ÿìÿêäàøëàðûíà,ùàáåëÿ äèýÿð õàðèúè øÿõñëÿðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿ-úÿëëÿñèíèí 7-úè áþëìÿñèíèí (196-205-úè ìàääÿëÿð) ìöääÿàëàðûíàóéüóí îëàðàã ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëìöøäöð. ßââÿëúÿ,

52

ýþìðöê ýöçÿøòëÿðèíè âàúèá åäÿí áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàðûí øÿðòëÿ-ðè èëÿ òàíûø îëàã.

Äèïëîìàòèê îðãàíëàðà ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè âåðèëìÿñè ãàéäàëàðûíûíùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè áåéíÿëõàëã-ùöãóãè(êîíâåíñèîí) íîðìàëàðûí öñòöí òóòóëìàñûäûð. Áåëÿ óíèâåðñàë êîí-âåíñèéàëàðà äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð áàðÿäÿ 1963-úö èë Âéàíà Êîí-âåíñèéàñû, óíèâåðñàë õàðàêòåðëè áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà äþâëÿòëÿðèíòÿìñèë÷èëèéè áàðÿäÿ 1975-úè èë Âéàíà Êîíâåíñèéàñû, õöñóñè ìèññèéà-ëàð áàðÿäÿ 1969-úó èë Êîíâåíñèéàñû, Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû-íûí öñòöíëöê âÿ èììóíèòåòëÿð áàðÿäÿ 1946-úû èë Êîíâåíñèéàñû, Áèð-ëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òÿøêèëàòëàðûíûí öñòöí-ëöéö âÿ èììóíèòåòëÿðè áàðÿäÿ 1947-úè èë Êîíâåíñèéàñû àèääèð.

Óíèâåðñàë êîíâåíñèéàëàðäàí áàøãà ùöãóã ìÿíáÿéè êèìè äèýÿðáåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí öñòöíëöéö âÿ èììóíèòåòëÿðè áàðÿäÿ êîí-âåíñèéàëàð, äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñû âÿ òÿìñèë÷èëèêëÿ-ðèí òÿñèñ åäèëìÿñè áàðÿäÿ èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿð äÿ ýþòöðöëÿ áèëÿð.Àéðû-àéðû äþâëÿòëÿð þç àðàëàðûíäà äèïëîìàòèê öñòöíëöêëÿð âÿ èììó-íèòåòëÿðèí ãàðøûëûãëû îëàðàã ýåíèøëÿíäèðèëìÿñè áàðÿäÿ õöñóñè ñàçèøëÿðäÿ èìçàëàéà áèëÿðëÿð.

Äèïëîìàòèê ìöíàñèáÿòëÿð áàðÿäÿ 1961-úè èë Âéàíà Êîíâåíñèéàñûí-äà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí áàø÷ûëàðûíûí òÿñíèôàòû âåðèëìèøäèð.

Õàðèúè þëêÿëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðè ö÷öí ýþìðöê ýö-çÿøòëÿðè äèïëîìàòèê èììóíèòåòèí áèð íþâöäöð.

Äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðè; áåéíÿëõàëã äèïëîìàòèêãóðóëòàéëàðäà, áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðäà, êîíôðàíñ âÿ ìöøàâèðÿëÿðäÿèøòèðàê åäÿí íöìàéÿíäÿëÿð; öìóìè ñèéàñè-óíèâåðñàë õàðàêòåðëè, ñèéàñèõàðàêòåðëè ìöõòÿëèô áåéíÿëõàëã êîìèññèéàëàðäà, äþâëÿò òÿíòÿíÿëÿðèíäÿâÿ ñ. èøòèðàê åäÿí ìöâÿããÿòè íöìàéÿíäÿëÿð, ùàáåëÿ õöñóñè ìèññèéà-ëàðûí âÿ êîìèññèéàëàðûí öçâëÿðè äèïëîìàòèê îðãàíëàðà àèääèðëÿð.

Ïðèíñèï åòèáàðè èëÿ ñèéàñè âÿçèôÿëÿð äàøûìàéàí, àäÿòÿí, ñèéàñè íö-ìàéÿíäÿëèê õàðàêòåðèíäÿ îëìàéàí, èììóíèòåòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿíâÿ éà îíäàí ìÿùäóä èñòèôàäÿ åäÿí îðãàíëàð ãåéðè-äèïëîìàòèê îðãàí-ëàð ùåñàá îëóíóðëàð. Êîíñóë íöìàéÿíäÿëÿðè, ìöõòÿëèô òåõíèêà âÿ

53

ìÿäÿíèééÿò, ðàäèî, íÿãëèééàò, ïî÷ò, òåëåãðàô, ñÿùèééÿ, ÿäëèééÿ âÿ ñ.ñàùÿëÿð öçðÿ áåéíÿëõàëã ñàçèø âÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàã ìÿãñÿäèëÿ êå-÷èðèëÿí êîíôðàíñ âÿ ãóðóëòàéëàðà ýþíäÿðèëÿí íöìàéÿíäÿëÿð, ùàáåëÿáåéíÿëõàëã ñÿðýè, ïàâèëéîí âÿ éàðìàðêàëàðûí êîìèññàðëàðû ãåéðè-äèïëîìàòèê îðãàíëàðà àèääèðëÿð.

Ìöÿééÿí êîíêðåò äèïëîìàòèê âÿ ãåéðè-äèïëîìàòèê òàïøûðûãëà, àäÿ-òÿí, ãûñà ìöääÿòÿ õàðèúÿ ýþíäÿðèëÿí íöìàéÿíäÿëèêëÿðÿ ìöâÿããÿòèîðãàíëàð äåéèëèð. Áåëÿ îðãàíëàðäàí ùÿì äèïëîìàòèê, ùÿì äÿ ãåéðè-äèïëîìàòèê õàðàêòåðëè áåéíÿëõàëã ãóðóëòàéëàðà, êîíôðàíñëàðà âÿ ìö-øàâèðÿëÿðÿ ýþíäÿðèëÿí, ìöõòÿëèô áåéíÿëõàëã êîìèññèéàëàðäà, äþâëÿòòÿíòÿíÿëÿðèíäÿ âÿ ñ. èøòèðàê åäÿí íöìàéÿíäÿëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð.

Ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà áàøãà äþâëÿòëÿðÿ ýþíäÿðèëèá, îðàäàþç äþâëÿòèíè òÿìñèë åäÿí, þç þëêÿñèíèí âÿòÿíäàøëàðûíûí ùöãóã âÿìÿíàôåëÿðèíè ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ õàðèúè ìöíàñèáÿò ìÿñÿëÿëÿðè èëÿìÿøüóë îëàí îðãàíà äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê äåéèëèð.

Áåéíÿëõàëã ùöãóãäà ìÿëóì îëàí èììóíèòåòèí ìöùöì íþâëÿðèí-äÿí áèðè äÿ äèïëîìàòèê èììóíèòåòäèð. Áóíà ÿñàñÿí, äèïëîìàòëàðà, þçâÿçèôÿëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí, éåðëÿøäèéè þë-êÿíèí ÿðàçèñèíäÿ áèð ñûðà õöñóñè ùöãóã âÿ öñòöíëöêëÿð âåðèëèð. Äèï-ëîìàòèê èììóíèòåò âÿ öñòöíëöêëÿðèí òÿñíèôèíäÿ äèïëîìàòèê íöìà-éÿíäÿëèéèí, îíóí áàø÷ûñûíûí âÿ ãàëàí äèïëîìàòèê ùåéÿòèí èììóíèòåòâÿ öñòöíëöêëÿðè ôÿðãëÿíèð.

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèéèí èììóíèòåò âÿ öñòöíëöêëÿðèíäÿí àøà-üûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð:

à) Õèäìÿò áèíàñûíûí òîõóíóëìàçëûüûíà ÿñàñÿí, íöìàéÿíäÿëèêáàø÷ûñûíûí õàùèøè âÿ éà ðàçûëûüû îëìàäàí ùÿìèí áèíàëàðà éåðëè ùàêè-ìèééÿò îðãàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè äàõèë îëà áèëìÿç. Ùÿìèí áèíà-ëàðûí ìöùàôèçÿñè äÿ éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿñèäèð. Áóáèíàëàð, îðàäàêû ÿøéàëàð, ùàáåëÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè òîõóíóëìàçäûð.Áó áèíàëàðäà àõòàðûø, ùÿáñ âÿ ñ. ÿìÿëèééàò êå÷èðèëÿ áèëìÿç.

á) Ôèñêàë èììóíèòåòÿ ÿñàñÿí íöìàéÿíäÿëèéèí áöòöí áèíàëàðû, îúöìëÿäÿí êèðàéÿ àëûíìûø áèíàëàð äà, äþâëÿò âåðýèëÿðèíäÿí âÿ éåðëèâåðýèëÿðäÿí, ùÿð úöð ðöñóìëàðäàí âÿ õÿðúëÿðäÿí àçàä îëóíóð.

54

ú) Éåðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, áöòöí àðõèâ âÿ ñÿíÿäëÿð òîõóíóëìàçäûð. ÷) Ìàíåÿñèç ÿëàãÿ ñàõëàìàã ùöãóãó. Áóíà ÿñàñÿí ìÿõôè éàçûø-

ìà (øèôð), ìÿêòóá ýþíäÿðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèëìÿìÿñè, äèïëîìàòèêêóðéåðèí òîõóíóëìàçëûüû òÿìèí îëóíìàëûäûð.

Øÿõñè äèïëîìàòèê èììóíèòåò àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð: 1. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí øÿõñè òîõóíóëìàçëûüû. 2. Îíóí øÿõñè ìÿíçèëèíèí òîõóíóëìàçëûüû. 3. Ìÿùêÿìÿ èììóíèòåòè, éÿíè äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿíèí éåðëè

ìÿùêÿìÿ àèäèééÿòèíäÿí êÿíàð îëìàñû. 4. Ìàëèééÿ èììóíèòåòè, éÿíè îíóí âåðýè, ýþìðöê âÿ äèýÿð ðöñóì-

ëàð âåðìÿêäÿí àçàä åäèëìÿñè. 5. Ìÿõôè éàçûøìà (øèôð) âÿ ñ. èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìàíåÿñèç ÿëàãÿ ñàõ-

ëàìàã ùöãóãó, äèïëîìàòèê éàçûøìà âÿ ýþíäÿðèøëÿðèí òîõóíóëìàçëûüû. Ìàëèééÿ òîõóíóëìàçëûüûíà ÿñàñÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿð

éåðëÿøäèéè þëêÿäÿ ìöõòÿëèô âåðýè âÿ ðöñóìëàðäàí, ùàáåëÿ ãàðøûëûãëûïðèíñèïëÿðÿ ÿñàñÿí ýþìðöê õÿðúëÿðèíäÿí àçàä îëìóðëàð.

Äèïëîìàòèê êóðéåðèí ìöøàéèÿòè èëÿ ýþíäÿðèëÿí äèïëîìàòèê ïî÷ò òî-õóíóëìàçäûð. Áó ïî÷ò, éöê âÿ êóðéåðèí äàøûíìàñû ö÷öí ùàãã âåðèë-ìÿñè øÿðòè èëÿ, ñÿðùÿäëÿðäÿí àçàä áóðàõûëìàëûäûð.

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëÿðèí ùöãóãè âÿçèééÿòè áåéíÿëõàëã ùöãóã,áåéíÿëõàëã àäÿòëÿð âÿ äàõèëè ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû ÿñàñûíäà íèçàìàñàëûíûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí âÿ éà áó ÿðàçèäÿíàïàðûëàí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí ðÿñìè èñòèôàäÿñè ö÷öí íÿ-çÿðäÿ òóòóëìóø ìàëëàð ýþìðöê þäÿíúëÿðè þäÿíèëìÿñèíäÿí àçàä åäè-ëèð. Àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè, ìåáåë, îôèñ òåõíèêàñû, òèêèíòè ìàòåðèàë-ëàðû, äÿôòÿðõàíà ëÿâàçèìàòû âÿ ñ. áåëÿ ìàëëàðà àèä åäèëèð. Áó ìàëëàðûíòÿéèíàòû äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèê áàø÷ûñûíûí ðÿñìè ìÿêòóáó èëÿìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà òÿñäèã îëóíìàëûäûð.

Ìàëëàðûí òÿéèíàòû ìöãàâèëÿäÿ âÿ éà áàøãà áèð éîëëà äà ýþñòÿðèëÿáèëÿð. Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿð òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëìÿñèíÿ èúàçÿâåðèëÿí àâòîìîáèëëÿðèí ìèãäàðû àäÿòÿí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè òÿðÿ-ôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð.

55

Õàðèúè äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíèí ðÿñìè èñòèôà-äÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìàëëàð àäè ãàéäàäà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäè-ðèëìÿñèíäÿí êå÷èð.

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèí ðÿñìè èñòèôàäÿñè ö÷öí ýÿòèðèëÿíìàëëàð ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí àçàä åäèëìèð. Ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè éàë-íûç ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí àçàä åòìÿêäÿí èáàðÿòîëóð. Ëàêèí áó ùàëäà äà àøàüûäàêûëàð þäÿíèëìÿëèäèð:

1) ñàõëàíúà ýþðÿ ýþìðöê éûüûìû; 2) ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìèø èø éåðèíäÿí êÿíàðäà âÿ

éà èø âàõòûíäàí êÿíàðäà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ýþìðöêéûüûìû;

3) ìÿëóìàòëàíäûðìà âÿ ìÿñëÿùÿò âåðìÿéÿ ýþðÿ, èëêèí ãÿáóë åäèë-ìèø ãÿðàðà ýþðÿ þäÿíúëÿð.

Äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðÿ ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷ÿðêÿí ìþâúóä ãàíóíâåðè-úèëèéÿ òàì ÿìÿë åäèëäëèéè òÿãäèðäÿ âåðèëèð.

Äèïëîìàòèê ýöçÿøòëÿðäÿí ãàçàíú ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíàéîë âåðìÿìÿê ö÷öí äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëèéèí êîììåðñèéà ôÿàëèééÿ-òè èëÿ áèð àðàéà ñûüìàçëûüû ïðèíñèïèíäÿí (1961-úè èë Âéàíà Êîíâåíñè-éàñûíûí 42-úè ìàääÿñè) ÷ûõûø åäÿðÿê, Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè äèïëî-ìàòèê òÿìñèë÷èëèêëÿðèí ðÿñìè èñòèôàäÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí áÿçèìàëëàðà ýþðÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.

Äèïëîìàòèê ùåéÿòèí öçâëÿðè ìöâàôèã òÿìñèë÷èëèéèí äèïëîìàòèê äÿ-ðÿúÿñè îëàí öçâëÿðèíÿ äåéèëèð. Ìöøàâèðëÿð, òèúàðÿò íöìàéÿíäÿëÿðè,ùÿðáè, ùÿðáè-äÿíèç, ùÿðáè-ùàâà, ýþìðöê àòòàøåëÿðè, áèðèíúè, èêèíúè,ö÷öíúö êàòèáëÿð, äèïëîìàòèê àòòàøåëÿð, òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðè öçðÿ àòòà-øåëÿð, àðõèâ÷è-êàòèáëÿð äèïëîìàòèê äÿðÿúÿñè îëàí ùåéÿò ùåñàá åäèëèð.

Äèïëîìàòèê ùåéÿòèí òÿðêèáèíÿ ùÿì÷èíèí òèúàðÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíèíìöàâèíëÿðè, àòòàøåëÿðèí êþìÿê÷èëÿðè äÿ äàõèëäèðëÿð.

1961-úè èë Âéàíà Êîíâåíñèéàñûíûí “äèïëîìàòèê àýåíò” òåðìèíèäèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëèéèíèí áàø÷ûñû âÿ öçâëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 197-úè ìàääÿñè ýþìðöê ýöçÿøòëÿðèíè äèïëî-ìàòèê òÿìñèë÷èëèéèí áàø÷ûñûíûí âÿ äèïëîìàòèê ùåéÿò öçâëÿðèíèí àèëÿ

56

öçâëÿðèíÿ äÿ øàìèë åäèð. Áó ùöãóãè íîðìà 1961-úè èë Âéàíà Êîíâåí-ñèéàñûíûí 37-úè ìàääÿñèíèí 1-úè áÿíäèíÿ óéüóí ýÿëèð. “Äèïëîìàòèêàýåíòèí îíóíëà áèðëèêäÿ éàøàéàí àèëÿ öçâëÿðè, ÿýÿð îíëàð ãàëäûãëàðûþëêÿíèí âÿòÿíäàøû äåéèëëÿðñÿ, äèïëîìàòèê àýåíò ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø 29-36-úû ìàääÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí öñòöíëöê âÿ èììóíèòåòëÿðäÿíèñòèôàäÿ åäèðëÿð”. Àèëÿ öçâëÿðè äåäèêäÿ àðâàä (ÿð), ùÿääè-áöëóüà ÷àò-ìàìûø óøàãëàð âÿ þùäÿñèíäÿ îëàí äèýÿð øÿõñëÿð áàøà äöøöëöð.

Äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëèéèí ðÿñìè èñòèôàäÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøìàëëàð êèìè äèïëîìàòèê àýåíòèí âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðèíèí øÿõñè èñòèôà-äÿñè âÿ ùÿì÷èíèí èëêèí òÿñÿððöôàò ö÷öí ëàçûì îëàí ìàëëàð äà äàõèëîëìàãëà, ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ éûüûìëàðûíäàí àçàääûðëàð. Áó ýöçÿøòñàõëàíú, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èø éåðèíäÿí âÿ èø âàõòûíäàí êÿíàðäàýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, ìÿëóìàòëàíäûðìà âÿ ìÿñëÿùÿò âåðìÿéÿýþðÿ òÿëÿá îëóíàí þäÿíúëÿðÿ âÿ ñ. øàìèë åäèëìèð.

Äèïëîìàòèê àýåíòèí øÿõñè áàãàæû äåäèêäÿ äèïëîìàòûí øÿõñè èñòèôàäÿ-ñè ö÷öí ÿøéàëàð îëàí áàãàæ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àäÿòÿí áåëÿ áàãàæ äèïëî-ìàòèê àýåíòëÿ áèðýÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Øÿõñè áàãàæûí ýþìðöê ìöàéèíÿñèí-äÿí àçàä åäèëìÿñè ìöòëÿã õàðàêòåð äàøûìûð. 1961-úè èë Âéàíà Êîí-âåíñèéàñûíûí 36-úû ìàääÿñèíÿ (2-úè áÿíä) ýþðÿ äèïëîìàòûí âÿ îíóíàèëÿ öçâöíöí áàãàæûíäà øÿõñè èñòèôàäÿ ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí âÿéàõóä éåðëè ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ðåñïóáëèêàéà ýÿòèðèëìÿñè âÿ éà àïàðûë-ìàñû ãàäàüàí åäèëìèø ìàëëàðûí îëäóüóíó ýöìàí åòìÿéÿ êèôàéÿò ãÿ-äÿð ÿñàñ âàðñà, ùÿìèí áàãàæ ýþìðöê ìöàéèíÿñèíÿ úÿëá îëóíà áèëÿð.

Ýþìðöê îðãàíûíûí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñè íÿèíêè ñîðüó-ñóàë, ùÿì÷èíèíñÿðíèøèí áÿéàííàìÿñèíèí äîëäóðóëìàñûíû òÿêëèô åäÿ áèëÿð. Åéíè çà-ìàíäà áàãàæ âÿ ÿë éöêöíöí ýþìðöê ìöàéèíÿñèíè êå÷èðÿ áèëÿð. Äèï-ëîìàòûí øÿõñè áàãàæûíà ýþìðöê íÿçàðÿòè (ìöàéèíÿñè) ýþìðöêõàíàðÿèñè, éàõóä îíó ÿâÿç åäÿí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ñàíêñèéàëàíäûðûëûð. ßýÿðýþìðöê íÿçàðÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ïîçóëìàñûôàêòû àøêàð åäèëÿðñÿ, ýþìðöê îðãàíûíûí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñè õöñóñè àêòòÿðòèá åäèð. Áó ùàëäà ïðîòîêîë òÿðòèá åäèëìèð, áåëÿ êè, äèïëîìàòèêàýåíò ìÿùêÿìÿ èììóíèòåòèíÿ ìàëèêäèð âÿ ãàëäûüû þëêÿíèí ãàíóíëà-ðûíà ýþðÿ ùöãóãè ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá îëóíà áèëìÿç.

57

Àäÿòÿí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéè äèïëîìàòèê àýåíòèí èøëÿäèéè ñÿôèðëè-éÿ ìöâàôèã òÿãäèìàò ýþíäÿðèð. Áó òÿãäèìàòäà äèïëîìàòèê ñòàòóñäàíñóè-èñòèôàäÿ ôàêòû ýþñòÿðèëèð. Ýþìðöê ìöàéèíÿñè çàìàíû àøêàð åäèë-ìèø øÿõñè èñòèôàäÿéÿ àèä îëìàéàí ìàëëàð ýåðè ýþíäÿðèëìÿëèäèð.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, äèïëîìàòûí øÿõñè áàãàæû îíóí âÿ éà ñÿ-ëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñèíèí èøòèðàê÷ûñû îëìàäàí ýþìðöê áàõûøûíà(ìöàéèíÿñèíÿ) úÿëá åäèëÿ áèëìÿç.

Áåéíÿëõàëã ùöãóã äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë ïî÷òóíóí ýþìðöê ñÿðùÿ-äèíäÿí êå÷èðèëìÿñèíèí õöñóñè õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åäèð.

Äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë ïî÷òó òîõóíóëìàçäûð. Ìöàñèð áåéíÿëõàëã èúòèìàè ùöãóãè öìóìèëèêëÿ ãÿáóë åäèëìèø áó

ïðèíñèïè äèïëîìàòèê òÿìñèë÷èëèéèí òÿìñèë åòäèéè þëêÿ èëÿ ìöíàñèáÿòëÿ-ðèí ñÿðáÿñòëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñèíÿ çÿìàíÿò âåðèð. Äèïëîìàòèê ïî÷-òóí êþìÿéè èëÿ õèäìÿòè èñòèôàäÿ ö÷öí ðÿñìè éàçûøìàëàð, ñÿíÿäëÿð âÿìöõòÿëèô ÿøéàëàð ÷àòäûðûëûð. Îíëàð äèïëîìàòèê âàëèçÿ (÷àíòàéà) ãàá-ëàøäûðûëûð. Äèïëîìàòèê âàëèç äåäèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäàáàüëàíìûø, ìþùöðëÿíìèø âÿ éà ïëîìáëàíìûø, îíóí õàðàêòåðèíè ýþñ-òÿðÿí ýþçëÿ ýþðöíÿ áèëèíÿí çàùèðè ÿëàìÿòëÿðè îëàí ãàá (êèñÿ, ÷àíòà,ïàêåò, çÿðô âÿ ñ.) íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Äèïëîìàòèê ïî÷òóí àéðû-àéðû ñóá-éåêòëÿðè þë÷öëÿðèíÿ âÿ ÷ÿêèñèíÿ ýþðÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìûð. Ãàðøûëûãëûðàçûëàøìàéà ÿñàñÿí äèïëîìàòèê ïî÷òóí öìóìè ÷ÿêèñè ìÿùäóäëàøäû-ðûëà áèëÿð. Òðàíçèò äèïëîìàòèê ïî÷òóí ÷ÿêèñè ìÿùäóäëàøäûðûëìûð. Äèï-ëîìàòèê ïî÷òóí òÿðêèáèíäÿ éàëíûç ðÿñìè èñòèôàäÿ ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ñÿíÿä âÿ ìàëëàð îëà áèëÿð.

Ùÿð äèïëîìàòèê âàëèç äèïëîìàòèê ïî÷òóí áèð éåðè ñàéûëûð âÿ öíâà-íà äèïëîìàòèê êóðéåðèí ìöøàéèÿòè èëÿ, éàõóä áåëÿ ìöøàéèÿò îëìàäàíàäè ðàáèòÿ êàíàëû èëÿ ÷àòäûðûëà áèëÿð.

ßýÿð äèïëîìàòèê ïî÷òóí áöòöí áàãàæëàðû (éåðëÿðè) îíëàðû ôÿðãëÿíäè-ðÿí âÿ äèïëîìàòèê ïî÷òà àèä îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿíÿëàìÿòëÿðÿ ìàëèêäèðëÿðñÿ, áåëÿ ïî÷ò à÷ûëà âÿ éà éóáàäûëà áèëìÿç.

Áåëÿ ùàëëàðäà ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè çàùèðè áàõûø êå-÷èðèð âÿ ïî÷òóí ìàðêàëàíìàñûíûí òÿëÿáëÿðÿ âÿ êóðéåð âÿðÿãèíäÿ éà-çûëàíëàðà óéüóí îëìàñûíà íÿçàðÿò åäèð.

58

Äèïëîìàòèê ïî÷òó ìÿíåÿñèç ýþíäÿðìÿê âÿ àëìàã ùöãóãó îëàíëàðàøàüûäàêûëàðäûð.

à) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë ìöíàñèáÿò-ëÿðè éàðàòäûüû äþâëÿòëÿðèí õàðèúè èøëÿð íàçèðëèêëÿðè;

á) Áó äþâëÿòëÿðèí ö÷öíúö þëêÿëÿðäÿêè äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë òÿì-ñèë÷èëèêëÿðè;

ú) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿêè áåéíÿëõàëã òÿìñèë÷èëèêëÿðè; ÷) Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿë-

õàëã þùäÿëèêëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà þëêÿäÿ éåðëÿøÿíòÿìñèë÷èëèêëÿðè.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèïëîìàòèê âÿ êîíñóë ìöíàñèáÿòëÿ-ðè éàðàòìàäûüû äþâëÿòëÿðèí äèïëîìàòèê ïî÷òó þëêÿ ÿðàçèñèíäÿí òðàíçèòãàéäàäà ìàíåÿñèç êå÷ìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.

Êîíñóë âàëèçè ìÿôùóìóíóí à÷ûãëàìàñû Êîíñóë ìöíàñèáÿòëÿðè áàðÿ-äÿ 1963-úö èë Âéàíà Êîíâåíñèéàñûíûí 35-úè ìàääÿñèíäÿ âåðèëìèøäèð.

Êîíñóë òÿøêèëàòëàðû éåðëÿøäèêëÿðè éåðäÿí àñûëû îëìàéàðàã òÿìñèë÷è-ñè îëäóüó þëêÿíèí ùþêóìÿòè, äèïëîìàòèê âÿ äèýÿð êîíñóë òÿìñèë÷è-ëèêëÿðè èëÿ ìöìêöí îëàí áöòöí âàñèòÿëÿðäÿí, êîíñóë âàëèçè äÿ äàõèëîëìàãëà, èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. 1963-úö èë Âéàíà Êîíâåíñèéàñûíûí35-úè ìàääÿñèíèí 2-úè ùèññÿñè ìöÿééÿí åäèð êè, êîíñóë òÿøêèëàòûíûíðÿñìè éàçûøìàñû òîõóíóëìàçäûð.

Äèïëîìàòèê ïî÷òóí öíâàíûíà ÷àòäûðûëìàñû òàïøûðûëàí øÿõñëÿðÿ äèï-ëîìàòèê êóðéåð äåéèëèð. Äèïëîìàòèê êóðéåð âÿçèôÿñè 1961-úè èë Âéà-íà Êîíâåíñèéàñû, êîíñóë êóðéåðè âÿçèôÿñè èñÿ 1963-úö èë ÂéàíàÊîíâåíñèéàñû èëÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð.

Äèïëîìàòèê (êîíñóë) êóðéåðëÿðè äàèìè âÿ ìöâÿããÿòè (ad ùoc),éàëíûç âåðèëìèø äèïëîìàòèê ïî÷òóí äàøûíìàñû ö÷öí òÿéèí åäèëìèø îëàáèëÿðëÿð.

Àõûðûíúûëàðà ýöçÿøòëÿð éàëíûç õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèð-äèêëÿðè ìöääÿòäÿ øàìèë åäèëèð.

Äèïëîìàòèê ïî÷ò áèëàâàñèòÿ ìöëêè òÿééàðÿíèí åêèïàæûíûí êîìàíäè-ðèíÿ ùÿâàëÿ åäèëÿ áèëÿð. Áó ùàëäà äèïëîìàòèê (êîíñóë) òÿìñèë÷èëèê þçíöìàéÿíäÿñèíè äèïëîìàòèê (êîíñóë) ïî÷òóí áèëàâàñèòÿ âÿ ìàíåÿñèç

59

îëàðàã òÿééàðÿ êîìàíäèðèíäÿí àëûíìàñû ö÷öí ýþíäÿðÿ áèëÿð. Íÿçÿ-ðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áåëÿ ùàëëàðäà òÿééàðÿ êîìàíäèðè äèïëîìàòèêêóðéåð ñàéûëìûð. Äèïëîìàòèê êóðéåðèí ìöâàôèã ñòàòóñà ìàëèê îëäó-üóíó òÿñäèã åäÿí ÿñàñ ñÿíÿä êèìè îíà âåðèëÿí êóðéåð âÿðÿãè ýþòö-ðöëöð. Êóðéåð âÿðÿãèíäÿ äèïëîìàòèê êóðéåðèí ñòàòóñó ýþñòÿðèëèð âÿîíà áó âÿðÿãäÿ ýþñòÿðèëÿí ãÿäÿð äèïëîìàòèê ïî÷òóí ìàíåÿñèç êå-÷èðìÿ ùöãóãó áèëäèðèëèð.

Êóðéåð âÿðÿãèíèí äîëäóðóëìàñû âÿ òÿñäèã îëóíìàñû ãàéäàëàðû äþâ-ëÿòëÿðàðàñû ãàðøûëûãëû ðàçûëàøìàéà ÿñàñÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð âÿ áó áà-ðÿäÿ ýþìðöê îðãàíëàðû õÿáÿðäàð åäèëèð. Äèïëîìàòèê (êîíñóë) êóðéå-ðèí øÿõñè áàãàæû ýþìðöê áàõûøûíäàí àçàä åäèëèð. Ëàêèí áàãàæäà êóðéå-ðèí øÿõñè èñòèôàäÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàð, éàõóä ýÿòèðèë-ìÿñè (àïàðûëìàñû) ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ãàäàüàí åäèëÿí ìàëëàðûíîëìàñû ýöìàíûíà ÿñàñ âàðñà, î çàìàí êóðéåðèí áàãàæû ùÿìèí êóðéå-ðèí âÿ éà ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñèíèí èøòèðàêû èëÿ ýþìðöêõàíàäàìöàéèíÿ åäèëÿ áèëÿð.

Äèïëîìàòèê àýåíò ö÷öíúö þëêÿ ÿðàçèñèíäÿí õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíèíéåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû êå÷ÿðêÿí áó þëêÿäÿí áöòöí èììóíèòåò-ëÿðè àëûð.

Áó íîðìàíûí òÿñèðè îíóí àèëÿ öçâëÿðèíÿ äÿ øàìèë åäèëèð. Ìàíåÿñèç òðàíçèò êå÷èäè ùöãóãó äèïëîìàòèê êóðéåðëÿðÿ âÿ äèïëî-

ìàòèê ïî÷òà àèä åäèëèð. Áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ÿìÿêäàøëàðû öñòöíëöê âÿ èììóíèòåòëÿð

áàðÿäÿ ÷îõòÿðÿôëè âÿ èêèòÿðÿôëè ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿñàñÿí, õèäìÿòè âÿçè-ôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðäèêëÿðè ìöääÿòäÿ ôóíêñèîíàë öñòöíëöê âÿ èììó-íèòåòëÿðÿ ìàëèê îëóðëàð.

Áèð ãàéäà îëàðàã áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿð âÿçèôÿëè øÿõñëÿ-ðè äèïëîìàòèê øÿõñëÿðÿ áÿðàáÿð öñòöíëöê âÿ èììóíèòåòëÿðÿ ìàëèêîëóðëàð.

Èêèòÿðÿôëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðëÿ ýþìðöê ýö-çÿøòëÿðè ÿñàñÿí àøàüûäàêû òÿøêèëàòëàðûí âÿ îíëàðûí òÿìñèë÷èëèêëÿðèíèíùåéÿòè, ùÿì÷èíèí îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð:

- Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòû

60

- Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí Òÿùñèë, Åëì, Ìÿäÿíèééÿò Òÿø-êèëàòû (UNESCO)

- Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí Ñÿíàéå Èíêèøàôû ÌÿñÿëÿëÿðèÒÿøêèëàòû (UNIDO)

- Áåéíÿëõàëã Âàëéóòà Ôîíäó - Áåéíÿëõàëã Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêû - Áåéíÿëõàëã Ìàëèééÿ Êîðïîðàñèéàñû - Áåéíÿëõàëã Èíêèøàô Àññîñèàñèéàñû - Àâðîïà Úÿìèééÿòëÿðè Êîìèññèéàñû - Àâðîïà Éåíèäÿíãóðìà âÿ Èíêèøàô Áàíêû - Áåéíÿëõàëã Åëìè-Òåõíèêè Ìÿðêÿç - Áåéíÿëõàëã Ìèãðàñèéà Òÿøêèëàòû - Áåéíÿëõàëã Ãûðìûçû Õà÷ Êîìèòÿñè - Åëìè-Òåõíèêè Èíôîðìàñèéà Áåéíÿëõàëã Ìÿðêÿçè - Áåéíÿëõàëã Èíâåñòèñèéà Áàíêû - Áåéíÿëõàëã Èãòèñàäè ßìÿêäàøëûã Áàíêû- äèýÿð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð.Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè øàìèë îëóíàí äèýÿð

áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèìöÿééÿí åäèð.

4.2. Ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿð âÿ îíóíùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ðîëó

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí, éà-õóä ýþìðöê îðãàíëàðûíûí íÿçàðÿò ñàùÿñèíÿ àèä ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóëîëàí øÿõñëÿð ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿä âÿ ìÿëóìàò-ëàðû òÿãäèì åòìÿëèäèðëÿð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ìÿëóìàòëàðû ýþìðöê îðãàí-ëàðû âåðýè âÿ äèýÿð íÿçàðÿò îðãàíëàðûíäàí äà àëà áèëÿðëÿð. Ãàíóí-âåðèúèëèê ýþìðöê îðãàíëàðûíà áàíê âÿ äèýÿð êðåäèò èäàðÿëÿðèíäÿíìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí øÿõñëÿ-ðèí, ýþìðöê áðîêåðëÿðèíèí, éàõóä íÿçàðÿòè ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿ-âàëÿ åäèëìèø ñàùÿëÿðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí äèýÿð øÿõñëÿðèí àïàðäû-

61

üû ÿìÿëèééàòëàð, ùåñàáëàðûíûí âÿçèééÿòè áàðÿäÿ àðàéûø âÿ ìÿëóìàò-ëàð àëìàã ùöãóãó âåðèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿð òÿéèíàòûíà ýþðÿ àøà-üûäàêû ãðóïëàð öçðÿ òÿñíèôàòëàíäûðûëûð:

1. Òèúàðÿò ñÿíÿäëÿðè. Áó ñÿíÿäëÿðÿ ìöãàâèëÿ, ùåñàá, ôàêòóðà, ñïå-ñèôèêàñèéà, èíâîéñ (ãèéìÿòëÿðèí ñèéàùûñû), ãàáëàøäûðûëìà ñÿíÿäëÿðè âÿñ. àèääèð. Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ìöãàâèëÿëÿðèíùÿð ùàíñû, î úöìëÿäÿí ôàêñèìèë ñóðÿòè âÿ ùÿì÷èíèí, áåëÿ ìöãàâèëÿëÿð-äÿí ÷ûõàðûøëàð äà ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Ëàêèí ìöãàâèëÿëÿðèí ñóðÿòëÿðè âÿîíëàðäàí ÷ûõàðûøëàð ìöãàâèëÿíè áàüëàéàí òÿøêèëàòûí ðÿùáÿðëèéèíèí èì-çàñû âÿ áó òÿøêèëàòûí ìþùöðö èëÿ òÿñäèãëÿíìÿëèäèð. Áóíóíëà áåëÿ òÿã-äèì åäèëÿí ñÿíÿäëÿðäÿ ìÿëóìàòëàðûí äÿãèã îëìàäûüûíû ýöìàí åòìÿ-éÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ îëàðñà, ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ìö-ãàâèëÿëÿðèí îðèæèíàë íöñõÿëÿðèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿðëÿð. Ìöãàâèëÿ òÿðÿôëÿðèáàðÿäÿ ìÿëóìàòëàðûí òÿñäèãè ö÷öí, ãåéäèééàò âÿ áàíê ðåêâèçèòëÿðèýþñòÿðèëìèø òÿøêèëàòûí ðÿùáÿðè âÿ áàø ìöùàñèáè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàí-ìûø, ìþùöðëÿ òÿñäèã åäèëìèø ìÿêòóá-ÿðèçÿ ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð.

2. Íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðè. Ñàäàëàíàí íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðèíÿ ÿñàñÿíìàëëàð ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëèð: êîíîñàìåíò (áåéíÿëõàëã ýÿ-ìè÷èëèêäÿ éöêëÿðèí äàøûíìàñû ïðîñåñèíäÿ äàøûéûúû âÿ éöê ñàùèáè àðà-ñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè ìöÿééÿí åäÿí ñÿíÿääèð), ãàèìÿ, äÿìèðéîëíÿãëèééàòû ö÷öí - éîë-äàøûíìà úÿäâÿëëÿðè, âàãîí âÿðÿãè, òÿùâèë úÿä-âÿëëÿðè, áàãàæ ãÿáçëÿðè.

3. Ýþìðöê ñÿíÿäëÿðè. Áåëÿ ñÿíÿäëÿð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçè-ôÿëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí âåðèëèð âÿ øÿùàäÿòëÿíäèðèëèð. Ýþìðöê áÿéàí-íàìÿëÿðè, òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà òÿãäèì åäèëìÿñè òÿëÿá îëóíàí äè-ýÿð ñÿíÿäëÿð (÷àòäûðûëìàéà íÿçàðÿò ñÿíÿäëÿðè), ýþìðöê òÿìèíàòëàðûàëòûíäà äàøûíìàéà áóðàõûëìûø íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí øÿùàäÿòíàìÿ-ñè, ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí ìöõòÿëèô èúàçÿëÿð, èõòèñàñ àò-òåñòàòëàðû âÿ ñ. ýþìðöê ñÿíÿäëÿðèäèð.

62

4. Ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí äèýÿð ñÿíÿäëÿð. Áåëÿñÿíÿäëÿðÿ õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãó âåðÿíòÿñèñàò ñÿíÿäëÿðè; óéüóíëóã âÿ êåéôèééÿò ñåðòèôèêàòëàðû; äèýÿð äþâëÿòíÿçàðÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí êàðàíòèí, èúàçÿ ñÿíÿäëÿðè; ñÿð-ùÿä áóðàõûëûø âÿðÿãÿëÿðè âÿ ñ. àèä åäèëÿ áèëÿð.

Ñàäàëàíàí ñÿíÿäëÿð ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñå÷èëìèø ðåæè-ìèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã áóðàõûëìàñû âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíàãÿäÿð ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí äèããÿòëÿ éîõ-ëàíûëûð. Ñÿíÿäëÿðèí éîõëàíûëìàñûíûí ìÿãñÿäè, îíëàðûí ìþâúóä ãà-íóíâåðèúèëèê ãàéäàëàðûíà óéüóí îëìàñû âÿ ñÿíÿäëÿøìÿíè òàì ÿùàòÿåòìÿñèíÿ ÿìèí îëìàãäûð.

Ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí äåêëàðàíòäàí ýþìðöê ìÿã-ñÿäëÿðè ö÷öí ÿëàâÿ ñÿíÿäëÿð òÿëÿá åòìÿê ùöãóãó âàð. Áåëÿ ñÿíÿä-ëÿðèí ñèéàùûñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå-÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ìÿãñÿä-ëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí åäèëèð, äåêëàðàíòëàð âÿ äèýÿð ìàðàãëûøÿõñëÿðèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûëûð.

Ýÿìèëÿðäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ëàçûìîëàí ñÿíÿäëÿðÿ õöñóñè òÿëÿáëÿð ãîéóëóð. Õàðèúäÿí ýÿëÿí ýÿìèíèí êà-ïèòàíû “Êàïèòàíûí éàçûëû èôàäÿñè”íè òÿãäèì åäèð. Áó ñÿíÿääÿ ýÿìèíèíàäû, îíóí áàéðàüû, ëèìàíûí àäû, ýÿëìÿ òàðèõè, êàïèòàíûí ñîéàäû, åêèïàæöçâëÿðèíèí ñàéû, ñÿðíèøèí âÿ áàãàæûí ìèãäàðû, éîëà äöøìÿ ëèìàíû, âàë-éóòà, éöêëÿðèí àäû âÿ ìèãäàðû, êîíîñàìåíòëÿð, ìàíèôåñòëÿð ýþñòÿðèëèð.

Ýÿìè øÿùàäÿòíàìÿñè, åêèïàæûí ñèéàùûñû, ñÿðíèøèíëÿðèí âÿ áàãàæûíñèéàùûñû (ñÿðíèøèíèíèí ñîéàäû, àäû, àòàñûíûí àäû, îíóí ñÿíÿäèíèí àäûâÿ íþìðÿñè, âÿòÿíäàøëûüû, ùàðàäàí ýÿëäèéè, ÿë éöêöíöí ìèãäàðû), ýÿ-ìè òÿúùèçàòûíûí (ÿðçàã äà äàõèëäèð) ñèéàùûñû âÿ äàøûíàí éöêöí ñÿíÿä-ëÿðè “Êàïèòàíûí éàçûëû èôàäÿñè”íÿ ÿëàâÿ åäèëèð.

Òÿééàðÿëÿðÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè “Áåéíÿëõàëã Ìöëêè àâèàñèéà áàðÿäÿ”1944-úö èë ×èêàãî Êîíâåíñèéàñû èëÿ ðåãëàìåíòëÿøäèðèëèð. Ùÿìèí Êîí-âåíñèéàíûí 16-úû ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ùÿð áèð þëêÿíèí ñÿëàùèééÿòëè îðãàí-ëàðû ÿñàññûç ýåúèêìÿéÿ éîë âåðìÿäÿí öçâ þëêÿëÿðèí ùàâà ýÿìèëÿðèíäÿîíëàðûí åíìÿ âÿ ãàëõìà âàõòûíû ýþìðöê íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿð.

63

Èëê äÿôÿ áåéíÿëõàëã äàøûìàëàðëà ìÿøüóë îëàí ùàâà ýÿìèëÿðèíÿ àèäýþìðöê âÿ äèýÿð ïðîñåäóðàëàðûí áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðû âÿ òþâñèéÿîëóíàí òÿúðöáÿñè 25 ìàðò 1949-úó èëäÿ Ìöëêè Àâèàñèéà ÁåéíÿëõàëãÒÿøêèëàòûíûí (ÈÊÀÎ) Øóðàñû òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèá âÿ “Áåéíÿëõàëãùàâà äàøûìàëàðûíäà ðÿñìèëÿøäèðìÿíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè” àäëû Êîí-âåíñèéàéà 9 ñàéëû ÿëàâÿ øÿêëèíäÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð. Áó ÿëàâÿäÿ ãåéäåäèëìèø áåéíÿëõàëã ñòàíäàðòëàðà ýþðÿ, òÿðÿô-ìöãàáèë äþâëÿòëÿð ìÿëó-ìàòûí äèýÿð ìöíàñèá éîëëà àëûíìàñû ìöìêöí îëàí ùàëëàðäà ÿñàñ áÿ-éàííàìÿíèí òÿãäèì åäèëìÿñèíè òÿëÿá åòìèðëÿð. Åéíè çàìàíäà, ùàâàýÿìèñèíäÿ ãàëàí ÿðçàã åùòèéàòû áàðÿäÿ äÿ éàçûëû áÿéàííàìÿ òÿëÿáîëóíìóð. Ùàâà ýÿìèñèíÿ éöêëÿíÿí âÿ áîøàëäûëàí åùòèéàòëàðà ýÿëèí-úÿ, éàçûëû áÿéàííàìÿ òÿëÿá åäÿí òÿðÿô äþâëÿòëÿð þç òÿëÿáëÿðèíè ëàçûìîëàí ìÿëóìàòëàð áàðÿäÿ ìèíèìóìà åíäèðèð âÿ ìöìêöí ãÿäÿð ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ñàäÿëÿøäèðèðëÿð. Áó ùàëäà ùàâà ýÿìèñè ãÿáóëåäèëäèéè çàìàí àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿðèí òÿãäèì åäèëìÿñè òÿëÿá îëóíóð:

1) ÿñàñ áÿéàííàìÿíèí ö÷ íöñõÿñè; 2) éöê úÿäâÿëèíèí ö÷ íöñõÿñè; 3) áîðò åùòèéàòëàðûíûí ñàäÿ ñèéàùûñûíûí èêè íöñõÿñè.Ñÿðíèøèí äàøûéàí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè ùÿ-

éàòà êå÷èðèëÿðêÿí, îíëàðû èäàðÿ åäÿíëÿð ýþìðöê îðãàíëàðûíà äàøûìàö÷öí ìöâàôèã èúàçÿ ñÿíÿäè òÿãäèì åòìÿëèäèðëÿð. Áó ñÿíÿäëÿð äÿàøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëìÿëèäèð 1) äàøûéûúûíûí àäû âÿ éåðëÿøäèéè éåðè;àâòîáóñ õÿòòèíèí àäûíû; 3) èúàçÿíèí âåðèëäèéè äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ 2)àâòîáóñ õÿòòè òðàññû ýþñòÿðèúèëÿðèíè; 4) èúàçÿ âåðÿí äþâëÿòèí ÿðàçèñèí-äÿ ñÿðíèøèíëÿðèí ìèíäèðèëäèéè âÿ äöøöðäöëäöéö äàéàíàúàãëàðûí àäû;5) äàøûíìà ìöääÿòè âÿ àâòîáóñëàðûí ùÿðÿêÿò úÿäâÿëèíè; 6) ÿýÿð èúà-çÿ âåðÿí äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ ñÿðíèøèíëÿðèí ìèíäèðèëìÿñè âÿ åíäèðèë-ìÿñè ö÷öí äàéàíàúàãëàð íÿçÿðäÿ òóòóëìóøñà, ñÿðíèøèíëÿðèí âÿ áàãà-æûí äàøûíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø òàðèô þäÿíúëÿðèíè; 7) äàøûéûúû-íûí âÿçèôÿëÿðèíè; 8) èúàçÿíèí ãöââÿäÿ îëàí ìöääÿòèíè; 9) àâòîáóñõÿòòèíèí èñòèñìàðà âåðèëìÿ òàðèõèíè;

Àâòîìîáèëëÿ éöê äàøûìàëàðû ýþìðöê îðãàíëàðûíà ãàèìÿ òÿãäèìåäèëìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Áó ãàèìÿëÿðäÿ: îíëàðûí òÿðòèá åäèëìÿ

64

éåðè âÿ òàðèõè; ýþíäÿðÿíèí àäû âÿ öíâàíû; äàøûéûúûíûí àäû âÿ öíâàíû;éöêöí äàøûíìàéà ãÿáóë åäèëäèéè éåð, òàðèõè âÿ òÿùâèë âåðèëìÿñè íÿ-çÿðäÿ òóòóëàí éåð; àëûúûíûí àäû âÿ öíâàíû; éöêöí ãÿáóë åäèëìèø øÿðòèèøàðÿñè âÿ ãàáëàøäûðûëìà öñóëó, òÿùëöêÿëè éöêëÿð äàøûíäûãäà èñÿ, îí-ëàðûí, àäÿòÿí, èñòèôàäÿ îëóíàí øÿðòè èøàðÿñè; éöê éåðëÿðèíèí ñàéû, îíëà-ðûí ìàðêàëàíìà èøàðÿëÿðè âÿ íþìðÿëÿðè; éöêöí áðóòòî âÿ éà áàøãàúöð èôàäÿ åäèëìèø êöòëÿñè; äàøûíìà õÿðúëÿðè ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Ëàçûìîëàí ùàëëàðäà: áîøàëäûëûá-éöêëÿíìÿíèí ãàäàüàí îëäóüóíó ýþñòÿðÿíòàïøûðûã; àëûúûíûí þç þùäÿñèíÿ ýþòöðäöéö õÿðúëÿð; ÿëàâÿ îëóíàíõÿðúëÿðèí ìÿáëÿüè (éöê òÿùâèë âåðèëäèêäÿ ýåðè ãàéòàðûëàí); éöêöíåëàí åäèëìèø ãèéìÿòè; éöêöí ñûüîðòà åäèëìÿñè öçðÿ òÿëèìàò; äàøûíìà-íûí ðàçûëàøäûðûëìûø ìöääÿòè, äàøûéûúûéà âåðèëìèø ñÿíÿäëÿðèí ñèéàùûñû;ñÿðùÿä-êå÷èä ìÿíòÿãÿëÿðè äÿ ãàèìÿäÿ ÿêñ åòäèðèëÿ áèëÿð.

Áóíäàí áàøãà ñöðöúöíöí äîëäóðóëìóø éöê âÿðÿãÿñè îëìàëû, ýþì-ðöê îðãàíëàðû òÿëÿá åòäèêäÿ î òÿãäèì îëóíìàëûäûð.

Áåéíÿëõàëã Éöê Äàøûìàëàðû êèòàá÷àñû èëÿ éöê äàøûìàëàðû çàìàíûýþìðöê îðãàíëàðûíà áó êèòàá÷àëàð (êàðíåòëÿð) òÿãäèì îëóíóð. Ýþì-ðöê îðãàíëàðûíûí éöêö ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí, ýþì-ðöê áðîêåðëÿðèíèí, éàõóä íÿçàðÿòè ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ îëóí-ìóø ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí äèýÿð øÿõñëÿðèí áàðÿñèíäÿ áàíê âÿ äè-ýÿð êðåäèò èäàðÿëÿðèíäÿí ìÿëóìàò âÿ àðàéûø àëìàã ùöãóãó ÝþìðöêÌÿúÿëëÿñè èëÿ òÿñáèò åäèëìèøäèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí ëàçûì îëàí ìÿëóìàòëàðûí ìÿíáÿëÿðè êèìèâåðýè âÿ äèýÿð íÿçàðÿò îðãàíëàðû þç òÿøÿááöñëÿðè èëÿ âÿ ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí ñîðüóñó ÿñàñûíäà ÷ûõûø åäÿ áèëÿðëÿð.

Ýþìðöê Íÿçàðÿòè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí ñÿíÿäëÿð ö÷ èëäÿí àç îë-ìàéàðàã ñàõëàíûëìàëûäûð.

Ýþìðöê ñÿðùÿäèíÿ áèòèøèê ÿðàçè ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñû àäëàíûð.Ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàëàðû ýþìðöê ñÿðùÿääè áîéó, ýþìðöê ðÿñìè-ëÿøäèðèëìÿñè àïàðûëàí, ýþìðöê îðãàíëàðû éåðëÿøÿí âÿ ùÿì÷èíèí Äþâ-ëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìöÿééÿí åòäèéè äèýÿð éåðëÿðäÿ éàðàäûëûð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûíûí ðåæèìè éöêëÿðèí éåðèíèí äÿéèøäèðèëìÿ-ñè âÿ îíëàðëà äàâðàíûøäà ãàéäàëàðûí äàùà úèääè ðåãëàìåíòàñèéàñû èëÿ

65

ôÿðãëÿíèð. Áó çîíàëàðäà èñòåùñàë âÿ êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè, ùÿì÷è-íèí ìàëëàðûí, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ-çèôÿëè øÿõñëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà áöòöí øÿõñëÿðèí ùÿðÿêÿòè éàëíûçýþìðöê îðãàíëàðûíûí èúàçÿñè âÿ îíëàðûí íÿçàðÿòè àëòûíäà ùÿéàòà êå-÷èðèëÿ áèëÿð. Ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñû ðåæèìèíèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ãà-íóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà úÿçà òÿòáèã åäèëèð.

Ýþìðöê àíáàðëàðûíûí, ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðûíûí, ðöñóìñóçòèúàðÿò ìàüàçàëàðûíûí ÿðàçèëÿðè âÿ õöñóñè ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí òÿñèðýþñòÿðäèéè äèýÿð ÿðàçèëÿð äÿ ýþìðöê çîíàñû ùåñàá åäèëèð.

Ýþìðöê çîíàñûíäà òèêèëÿí âÿ ãóðóëàí àíáàð âÿ äèýÿð ôóíêñèîíàëñàùÿëÿðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÿñàñ òÿëÿá - ìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìè àëòûí-äà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð ýþòöðöëìÿñèâÿ éà ýÿòèðèëìÿñèíè èñòèñíà åòìÿêäèð. Áåëÿ ñàùÿëÿðèí ãóðóëóøó âÿòÿúùèçàòû êÿíàð øÿõñëÿðèí äàõèë îëìàñûíà èìêàí âåðìÿìÿëèäèð.Ýþìðöê íÿçàðÿòè ýåäèøèíäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûíäàêû îïåðàòèâøÿðàèòÿ âèçóàë ìöøàùèäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Âèçóàë ìöøàùèäÿ - ýþìðöê çîíàëàðûíûí êîíêðåò øÿðàèòèíäÿ ìöÿé-éÿí âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí øÿõñëÿðèí äàâðàíûøû áàðÿäÿ ãÿðàðû ñÿðíèøèíþçö ãÿáóë åäèð. Áåëÿ ñå÷èì áÿéàíåòìÿ àêòû ìÿíàñûíû äàøûéûð âÿÿýÿð ýþìðöê íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëÿðêÿí, “éàøûë” äÿùëèçèí ñå÷èë-ìÿñèíèí ãåéðè-ãàíóíè îëäóüó àøêàðà ÷ûõàðñà, ñÿðíèøèí ùöãóãè ìÿñó-ëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿ áèëÿð.

ßýÿð “éàøûë” âÿ éà “ãûðìûçû” äÿùëèçèí ñå÷èëìÿñè ìÿðùÿëÿñèíäÿñÿðíèøèíäÿ øöáùÿ, ñóàë éàðàíàðñà, î, “ãûðìûçû” äÿùëèçè ñå÷ìÿëè âÿîðàäà áÿéàíåòìÿ àíûíàäÿê ëàçûì îëàí ìÿëóìàòû àëìàëûäûð.

“Éàøûë” äÿùëèçèí ñå÷èëìÿñè âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñû áó äÿùëèçäÿí êå-÷ÿí ñÿðíèøèíëÿðÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ìöìêöíîëìàìàñû äåìÿê äåéèëäèð. Áó ùàëäà ýþìðöê íÿçàðÿòè äèôåðåíñèàë îëà-ðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð âÿ ñå÷ìÿ õàðàêòåðè äàøûéûð. Íÿçàðÿò ñóáéåêòëÿðèýþìðöê ÿìÿêäàøû òÿðÿôèíäÿí ïðàêòèê òÿúðöáÿ ÿñàñûíäà ñå÷èëèð.

“Éàøûë” âÿ “ãûðìûçû” äÿùëèçëÿðèí òÿòáèãè ñèñòåìè ñÿðíèøèíëÿðèíýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí òÿëÿáëÿðè áàðÿäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëó-ìàòëàíäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

66

Åëì âÿ òåõíèêàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ õöñóñè áèëèêëÿðÿ ìàëèê îë-ìàäàí ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí àéðû-àéðû ôîðìà âÿ ìåòîäëàðûíäàí (øÿõñèìöàéèíÿ, ó÷îò âÿ ùåñàáàò ñèñòåìèíèí éîõëàíìàñû) èñòèôàäÿ îëóíìàñû,áÿçè ìàë íþâëÿðèíèí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí (õàììàë, ìèíåðàëëàð,ùÿðáè òåõíèêà âÿ è.à.) éîõëàíìàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöìêöí äå-éèë. Íÿçÿðÿ àëñàã êè, ýþìðöê ÿìÿêäøëàðû áÿçè ùàëëàðäà ëàçûìè õöñóñèáèëèêëÿðÿ ìàëèê îëìàéà áèëÿðëÿð. Áó ùàëäà ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ ïåøÿêàðîëàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí õèäìÿòèíÿ ìöðàúèÿò åäèëìÿñè òÿáèè ñàéûëìàëûäûð.

Ãàíóíâåðèúèëèê ýþìðöê îðãàíëàðûíà ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòàêå÷èðèëìÿñèíÿ êþìÿê ö÷öí åêñïåðòëÿðèí âÿ äèýÿð íÿçàðÿò âÿ ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí, ìöëêèééÿò ôîðìàñû âÿ òàáå÷èëèéèíäÿí àñûëûîëìàéàðàã ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí úÿëá åäèë-ìÿñè ùöãóãóíó âåðèð. Ìöòÿõÿññèñ âÿ éà åêñïåðòèí úÿëá åäèëìÿñè áà-ðÿäÿ ýþìðöê îðãàíûíûí ìöðàúèÿòè, áó ìöòÿõÿññèñèí ÷àëûøäûüû ãóðó-ìóí ðÿùáÿðëèéè ö÷öí ìÿúáóðè õàðàêòåð äàøûéûð.

Ìöòÿõÿññèñ âÿ åêñïåðòëÿðèí úÿëá åäèëìÿñè èëÿ áàüëû õÿðúëÿð, ýåäèø-ýÿëèø ùàããû, îòàãëàðûí êèðàéÿñè, ñóòêàëûã õÿðúëÿð âÿ çÿùìÿò ùàããû(ÿýÿð áó èø ìöòÿõÿññèñëÿðèí õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíÿ äàõèë äåéèëñÿ),ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëèð. Ýþìðöê îðãàíûíûí ÷àüûðûøûèëÿ äþâëÿò ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí åêñïåðò ñèôÿòèíäÿ ÷àëûøäûüû ìöääÿòäÿ,îðòà àéëûã ÿìÿê ùàããû ñàõëàíûëûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè õèäìÿòè âÿñèãÿ ÿñàñûíäàèñòÿíèëÿí ÿðàçèéÿ âÿ èñòÿíèëÿí áàüëû ñàùÿéÿ - ÿýÿð áó éåðëÿðäÿ ýþì-ðöê íÿçàðÿòèíÿ úÿëá åäèëÿúÿê ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè, ýþìðöêíÿçàðÿòè ö÷öí ëàçûì îëàí ñÿíÿäëÿð éåðëÿøèðñÿ, éàõóä íÿçàðÿòè ýþì-ðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ îëóíìóø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèëèðñÿ, - äàõèë îë-ìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð.

Ìÿñÿëÿí, ýÿìèíèí ýþìðöê éîõëàìàñû çàìàíû ýþìðöê îðãàíû íö-ìàéÿíäÿëÿðèíèí òÿëÿáè èëÿ ùÿìèí ýÿìèíèí êàïèòàíû (îíó ÿâÿç åäÿíøÿõñ) ýÿìèäÿ îëàí áöòöí ñàùÿëÿðè, áþëìÿëÿðè, îòàãëàðû à÷ìàüàáîðúëóäóð.

Ýþìðöê ÿìÿêäàøëàðû - ýþìðöê àíáàðëàðûíà, ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àí-áàðëàðûíà, ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðûíà âÿ ñ. ìÿíåÿñèç ýèðÿ áèëÿðëÿð.

67

Áèð ñûðà ùàëëàðäà ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ýþì-ðöê íÿçàðÿòèíÿ úÿëá åäèëÿí ôÿàëèééÿò ùÿéàòà êå÷èðèëÿí éåðëÿðäÿ áèëà-âàñèòÿ èøòèðàêû íîðìàòèâ àêòëàðäà áèðáàøà íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿíøÿõñëÿðèí, ýþìðöê áðîêåðëÿðèíèí, éàõóä íÿçàðÿòè ýþìðöê îðãàíëàðû-íà ùÿâàëÿ îëóíìóø ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí äèýÿð øÿõñëÿðèí ìàëèé-éÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí éîõëàíûëìàñû - ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öíëàçûì îëàí ñÿíÿä âÿ ìÿëóìàòëàðûí éîõëàíûëìàñû êèìè ýþìðöê íÿçà-ðÿòè ôîðìàëàðûíäàí áèðèäèð.

Èúðàñûíà íÿçàðÿòèí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ îëóíäóüó Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéèíèí âÿ Àçÿðáàéúàíûí èøòèðàê÷û-ñû îëäóüó áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèí øÿðòëÿðèíèí ðèàéÿò åäèëìÿäèéèíèýöìàí åòìÿéÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ îëäóãäà ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿà-ëèééÿòèíèí éîõëàíûëìàñûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Ãàíóíâåðèúèëèê ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí éîõëàíûëìàñû çà-ìàíû ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíÿ àøàüûäàêû ñÿëàùèééÿòëÿ-ðè âåðèð:

à) ýþìðöê èøèíÿ âÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ôóíêñèéàëàðûíà àèä îëàíõàðèúè èãòèñàäè âÿ äèýÿð òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ èñòÿíèëÿí ñÿíÿä-ëÿð (áàíê ñÿíÿäëÿðè äàõèë îëìàãëà) âÿ ìÿëóìàòûí ÿâÿçñèç òÿãäèìåäèëìÿñèíè òÿëÿá åòìÿê âÿ îíëàðëà òàíûø îëìàã;

á) âÿçèôÿëè øÿõñëÿðäÿí âÿ äèýÿðëÿðèíäÿí àðàéûø, éàçûëû âÿ øèôàùèèçàùàò àëìàã;

ú) òèêèëèëÿðè ìþùöðëÿìÿê; ÷) ìöÿééÿí åäèëìèø ôîðìàäà òÿðòèá åäèëÿí àêò ÿñàñûíäà ñÿíÿäëÿðè

(ÿýÿð îíëàðûí éîõëàíûëìàñû áàøãà áèð éåðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿêñÿ)ýþòöðìÿê.

Ëàçûì îëäóüó òÿãäèðäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèñÿíÿäëÿð âÿ ìÿëóìàòëà òàíûø îëìàã ö÷öí éåð âÿ âàõò ìöÿééÿíåäÿ áèëÿðëÿð. Ýþòöðöëìöø ñÿíÿäëÿð ìöìêöí ãÿäÿð ãûñà ìöääÿòäÿãàéòàðûëìàëûäûð.

Ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿ-òèíè éîõëàäûãëàðû ñóáéåêòëÿðÿ ãàíóíà çèää ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ çèéàí âóð-

68

ìàìàëûäûðëàð. Éîõëàìà íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí ìÿëóìàòëàðýèçëè ñàéûëûð. Áó ìÿëóìàòëàðà ìöíàñèáÿò Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 16-úû ìàääÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíÿ úÿëá åäèëÿúÿê ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíîëäóüó éåðëÿð âÿ ùÿì÷èíèí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí éåðëÿð,ýþìðöê íÿçàðÿòè ïðåäìåòëÿðèíèí þçëÿðè ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿíåéíèëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Ïëîìá, ìþùöð ãîéóëìàñû, ðÿãÿìëè, ùÿðôëè âÿ äè-ýÿð íþâ ìàðêàëàíìà, åéíèëÿøäèðèëìÿ èøàðÿëÿðè, øòàìï âóðóëìàñû,ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíòÿñâèð åäèëìÿñè, ëàéèùÿëÿðèí, ìèãéàñëû ýþðöíöøëÿðèí ùàçûðëàíìàñû, ôî-òîãðàôèéà, èëëöñòðàñèéà òÿòáèã åäèëìÿñè, ìàë-ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðèíäÿíèñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ ñ. ÿñàñ åéíèëÿøäèðìÿ âàñèòÿëÿðè ùåñàá åäèëèð.

Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ “åéíèëÿøäèðìÿ” âàñèòÿëÿðè ÿâÿçèíÿ “ýþì-ðöê òÿìèíàòû àòðèáóòëàðû” ìÿôùóìóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè áèòäèêäÿí ñîíðà ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëèøÿõñëÿðè ýþìðöê, íÿãëèééàò âÿ ìàë-ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðèíÿ ìöâàôèãèìçà, øòàìï, ìþùöð ãîéìàãëà, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿðÿê éîëóíà äàâàì åòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìèøîëóðëàð.

Àéðû-àéðû éöê áàüëàìàëàðûíà, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê ùèññÿëÿ-ðèíÿ, êîíòåéíåðëÿðÿ ýþìðöê òÿìèíàòû àòðèáóòëàðû ãîéóëìàëûäûð.

Ýþìðöê òÿìèíàòëàðû àøàüûäàêû òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿëèäèð: à) ìþùöð, øòàìï, ìàðêàëàíìà, èìçà èçëÿðèíèí ñàõòàëàøäûðûëìàñû

ãåéðè-ìöìêöí îëìàëûäûð; á) ýþçëÿ ýþðöíÿí èçëÿð ãîéóëìàäàí ýþìðöê òÿìèíàòëàðûíûí òàìëû-

üûíûí ïîçóëìàñû ìöìêöí îëìàìàëûäûð; ú) øòåìïåëëåð, èçãîéàí ìàòåðèàëëàð, éàçû âàñèòÿëÿðè (ïàñòà, ìöðÿê-

êÿá, ìþùöð, éàïûøãàí þðòöê) õàðèúè èãëèì òÿñèðëÿðèíÿ äàâàìëû îëìà-ëûäûð;

÷) ýþìðöê òÿìèíàòëàðû àòðèáóòëàðûíûí èçëÿðè âÿ ãåéä åäèëÿí éàçûëàðàéäûí îëìàëûäûð;

ä) ñÿíÿä âÿ áàüëàìàëàðà ýþìðöê òÿìèíàòû àòðèáóòëàðûíûí âóðóëìà-ñû âÿ ãåéäëÿð åäèëìÿñè ìèíèìóì âàõò àëìàëûäûð.

69

Éóõàðûäà ãåéä îëóíàíëàðû áèð ãÿäÿð äÿ à÷ûãëàìàüà ÷àëûøàã. Äàõèëè ýþìðöê òðàíçèòè ïðîñåäóðàñû öçðÿ ìàëëàðûí äàøûíìàñû çà-

ìàíû ïëîìáëàðûí, ìþùöðëÿðèí âÿ äèýÿð ýþìðöê òÿìèíàòëàðûíûí ìþâ-úóäëóüó öìóìè òÿëÿáëÿð ñûðàñûíäàäûð. Ìàëëàð åëÿ áàüëàìàëàðäà, íÿã-ëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ âÿ éà êîíòåéíåðëÿðäÿ äàøûíìàëûäûð êè, îíëàðûíäàøûíäûüû âàñèòÿëÿðäÿí ÷ûõàðûëìàñû (éàõóä ùÿìèí âàñèòÿëÿðÿ íÿéèíñÿãîéóëìàñû èç ãîéìàäàí, ýþìðöê òÿìèíàòëàðûíû çÿäÿëÿìÿäÿí)ìöìêöí îëìàñûí. Ìàëýþíäÿðÿí âÿ äàøûéûúûíûí ïëîìáëàðûíäàí äàèñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ éîë âåðèëèð.

Åéíèëÿøäèðèëìÿ âàñèòÿëÿðè éàëíûç ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí, éà-õóä îíëàðûí èúàçÿñè èëÿ äÿéèøäèðèëÿ âÿ ìÿùâ åäèëÿ áèëÿð. Áó ãàéäà ìàëâÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìÿùâ åäèëìÿñè, èòèðèëìÿñè ö÷öí ðåàë òÿùëö-êÿ îëäóãäà âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð õàðàá îëìàñû ùàëëàðûíà øàìèë åäèëìèð.

Åéíèëÿøäèðèëìÿ âàñèòÿëÿðèíèí äÿéèøäèðèëìÿñè (ôîðìàúà), ãîïàðûë-ìàñû, éàõóä ìÿùâ åäèëìÿñè áàðÿäÿ òÿõèðÿñàëûíìàäàí ýþìðöê îð-ãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðèëèð. Áó ìÿëóìàò òÿùëöêÿíèí îëäóüó áàðÿäÿñöáóòëàðëà ìþùêÿìëÿíäèðèëèð.

ÁÉÄ òÿòáèã åäèëìÿêëÿ éöê äàøûíìàñû çàìàíû ýþìðöê îðãàíëàðû-íûí ãîéäóüó ìþùöð âÿ ïëîìáëàðûí çÿäÿëÿíìÿñè, ùÿì÷èíèí éîë áî-éóíúà ìàëëàðûí çÿäÿëÿíìÿñè âÿ ìÿùâè çàìàíû àâòîíÿãëèééàò âàñè-òÿñèíèí ñöðöúöñö áó áàðÿäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíà òÿúèëè ìÿëóìàò âåð-ìÿëèäèð. Éàõûíëûãäà ýþìðöê îðãàíû îëìàçñà, áàø âåðìèø ùàäèñÿ áà-ðÿäÿ ïðîòîêîë òÿðòèá åòìÿê ùöãóãó îëàí äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíàìÿëóìàò âåðèëìÿëèäèð.

Ìöâàôèã îðãàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿñèíÿ áà-õûø êå÷èðäèêäÿí, ëàçûì îëäóãäà èñÿ ìöàéèíÿ àïàðäûãäàí ñîíðà, ÁÉÄêèòàá÷àñûíûí íþìðÿñè, äàøûéûúûíûí àäû, çÿäÿëÿíìÿíèí õàðàêòåðè âÿñÿáÿáëÿðè, ùÿì÷èíèí éöêöí ãîðóíìàñû áàðÿäÿ ýþðöëìöø òÿäáèðëÿðãåéä åäèëìÿêëÿ ïðîòîêîë òÿðòèá åäèðëÿð.

ßýÿð ýþìðöê îðãàíû éöêöí äàøûíìà ãàéäàëàðûíûí ïîçóëäóüóíóìöÿééÿí åäèðñÿ, áó ùàëäà äà ïðîòîêîë òÿðòèá îëóíóð. Ïðîòîêîë îíóòÿðòèá åäÿí îðãàíûí íöìàéÿíäÿñè âÿ ñöðöúö (àðçó åäÿðñÿ ìöâàôèãèçàùàò âåðìÿêëÿ) òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.

70

Àêñèçëè ìàëëàðà òÿòáèã åäèëÿí àêñèç ìàðêàëàðû äà åéíèëÿøäèðèëìÿâàñèòÿëÿðè ùåñàá åäèëèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿã-ñÿäèëÿ ìàëëàðäàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþòöðöëöð. Ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðìèíèìàë ìèãäàðäà ýþòöðöëöð âÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè ìàëëàðûí êåéôèééÿòõàðàêòåðèñòèêàñû áàðÿäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åòìÿêäèð.

Ïðîáëàð áèðäÿôÿëèê, áèðëÿøäèðèëìèø âÿ éîõëàìà êèìè 3 ãðóïà áþëöíöð. Ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíìàñû çàìàíû ýþìðöê îð-

ãàíëàðû ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿêö÷öí áöòöí ëàçûìè òÿäáèðëÿðè ýþðìÿëèäèðëÿð. Áó òÿäáèðëÿð ìàë âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ãîðóíìàñûíà çÿìàíÿò âåðìÿëè, ìàëëàðûíÿñàñ êåéôèééÿò âÿ êÿìèééÿò õàðàêòåðèñòèêàëàðûíûí äÿéèøèëìÿç ãàë-ìàñûíû, íÿùàéÿò ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíàí ìàëëàðà ìöíàñè-áÿòäÿ ùÿð ùàíñû ãåéðè-ãàíóíè ùÿðÿêÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíû òÿ-ìèí åòìÿëèäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí äàøûíìàñûíûíìàðøðóò âÿ ìöääÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð.

Äàøûíìà ìöääÿòëÿðèíè òÿéèí åäÿðêÿí ýþìðöê îðãàíû àäè ùàëäàéåðèíÿ ÷àòäûðìà ìöääÿòëÿðèíè, êîíêðåò íÿãëèééàò íþâöíöí èìêàíëà-ðûíû, ñå÷èëìèø ìàðøðóò âÿ äèýÿð äàøûíìà øÿðòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëàãÿðàð ãÿáóë åäèð.

Äàøûéûúû ýþìðöê îðãàíûíûí ýþñòÿðäèéè ìàðøðóòëà ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð.Ãóðó ÿðàçèäÿí èäõàë åäèëÿí áöòöí ìàëëàð, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿçÿðäÿ òóòóëàí ýþìðöê îðãàíûíà ëåãàë, éàõóä ýþìðöê éîëó àäëàíàíÿí ãûñà ìàðøðóòëà ÷àòäûðûëìàëûäûð. Áèëàâàñèòÿ òÿéèíàòû ýþìðöê îðãàíû-íà àïàðàí äÿìèð éîëó, ÷àé âÿ ñ. ëåãàë (ýþìðöê) éîëó ùåñàá åäèëèð.

Äöíéà òÿúðöáÿñè ýþìðöê ÿìÿêäàøëàðûíà ëåãàë éîëëàðëà ùÿðÿêÿòåäÿí íÿãëèééàòû âàñèòÿëÿðèíè ñàõëàìàã âÿ äàøûíìàéà ÿñàñ âåðÿííÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðèíè òÿëÿá åòìÿê ùöãóãó âåðèð. Áåëÿ íÿçàðÿòèíìÿãñÿäè äàøûéûúûíûí þç éöêöíö òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà àïàðìàñû-íà ÿìèí îëìàãäûð. Ìèñàë ö÷öí, Áàêû Áàø Ýþìðöê Èäàðÿñèíèí Ãàðà-äàü õöñóñè íÿçàðÿò ïîñòó àäû ÷ÿêèëÿí âÿ äèýÿð îïåðàòèâ ìÿñÿëÿëÿðèíùÿëëè ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

71

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áó ùöãóãóíà, äàøûéûúûíûí ìàë, íÿãëèééàòâàñèòÿñè âÿ éîë-íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìèø ìàðøðóòöçðÿ âÿ äàøûíìà ìöääÿòëÿðèíÿ úèääè ÿìÿë åòìÿêëÿ òÿéèíàò ýþìðöê-õàíàñûíà ÷àòäûðìàã âÿçèôÿñè óéüóí ýÿëèð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè íÿçÿðÿ àëûð êè, ìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿñè (àïàðûë-ìàñû) áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åäèëäèêäÿí äÿðùàë ñîíðà äàøûéûúûíûí ìàë âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ìàë-ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðèíèí òÿáèèàøûíìà âÿ èòêèäÿí áàøãà ãàáëàøäûðìà âàñèòÿëÿðèíè âÿ ìàëûí âÿçèééÿ-òèíè äÿéèøìÿäÿí, òàì ãîðóíìàãëà òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà ÷àòäûðìàãâÿçèôÿñè éàðàíûð. Éöêöí ìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèë-ìÿñè àíûíàäÿê ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè ìÿñóëèééÿòè äàøûéû-úûíûí öçÿðèíÿ äöøöð. Ãÿçà, éàõóä ãàðøûñûàëûíìàç ãöââÿíèí òÿñèðè øÿ-ðàèòèíäÿ äàøûéûúû àøàüûäàêû ùàëëàðäà ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åäèëèð.

1) éöêöí ñàõëàíìàñû âÿ îíäàí ãåéðè-ãàíóíè èñòèôàäÿíèí ãàðøûñûíûíàëûíìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðìöøñÿ;

2) éàðàíìûø âÿçèééÿò áàðÿäÿ éàõûíëûãäàêû ýþìðöê îðãàíûíà íÿã-ëèééàò âàñèòÿñèíèí éåðè äÿãèã ýþñòÿðèëìÿêëÿ ìÿëóìàò âåðìèøñÿ.

Éöêëÿðèí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíìàñû çàìàíû ãàíóíâåðèúèëè-éÿ ðèàéÿò åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ýþðöëÿí ÿñàñ òÿäáèðëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:

1) ýþìðöê ìöøàéèÿòè;2) ýþìðöê äàøûéûúûñûíûí õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè; 3) íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà òÿúùèç åäèë-

ìÿñè öçðÿ òÿøêèëàòè-òåõíèêè òÿäáèðëÿð êîìïëåêñè. Ýþìðöê ìöøàéèÿòè äåäèêäÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþì-

ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ìÿðùÿëÿñèíäÿ åëÿ äàøûíìà öñóëó áàøà äöøöëöðêè, áèëàâàñèòÿ ýþìðöê ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöøàéèÿ-ò îëóíóð. Ýþìðöê ìöøàéèÿòè äàøûíûëàí éöêëÿðèí éöêñÿê ãîðóíìà äÿ-ðÿúÿñèíÿ âÿ ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíà çÿìàíÿòâåðèð. Áó òÿäáèðèí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè íÿãëèééàò õÿðúëÿðèíèí àðòìàñûíà,ýþìðöê êàäðëàðûíûí äèýÿð èøëÿðäÿí àéðûëìàñû âÿ áó ñÿáÿáäÿí ÷àòûø-ìàìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Îíà ýþðÿ äÿ ýþìðöê ìöøàéèÿòèíäÿí, äè-ýÿð òÿäáèðëÿð ýþìðöê íÿçàðÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí éåòÿðëè îëìàäûã-äà èñòèôàäÿ åäèëèð.

72

Àäÿòÿí ýþìðöê ìöøàéèÿòè áàðÿäÿ ãÿðàðû ýþìðöê îðãàíëàðû àøàüû-äàêû ùàëëàðäà âåðèðëÿð:

1) ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäàêû ìàëëàðûí äàøûíìàñû ýþìðöê äàøûéû-úûñû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëìÿäèêäÿ;

2) ÿýÿð ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ñÿðùÿä ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àí-áàðëàðûíäà ìàëëàðà áàõûø êå÷èðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëìèøñÿ;

3) ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñèäèýÿð öñóëëàðëà ìöìêöí îëìóðñà.

Ýþìðöê ìöøàéèÿòè, ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíìàñûãàéäàëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð.

Ìþâçó 5. Ýþìðöê ðåæèìëÿðè

5.1. Ìàëëàðûí èñòèôàäÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ðåæèìëÿð Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè áÿéàí åäèëÿí ýþìðöê ðåæèìèíèí òÿ-ëÿáëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èúðà åäèëìÿëèäèð.

Ýþìðöê ðåæèìè - õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíà äþâëÿò òÿ-ñèðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè âàñèòÿëÿðèíèíêîìïëåêñ øÿêèëäÿ êþìÿê åäÿí õöñóñè òÿäáèðëÿð ñèñòåìè âÿ ìåòîäëà-ðûíûí ìÿúìóñóäóð. Äåìÿëè, ýþìðöê ðåæèìè ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðèö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíñòàòóñóíó òÿéèí åäÿí ãàéäàëàðûí ìÿúìóñóäóð (áàõ: ÝÌ, 17-úè ìàä-äÿ, áÿíä 13).

Ýþìðöê ðåæèìè ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ÿñàñ êàòåãîðèéàëàðûí-äàí áèðèäèð âÿ àøàüûäàêûëàðû ìöÿééÿí åäèð:

à) êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ìàëëàðûí êîíêðåòéåðäÿéèøìÿ ãàéäàñûíû;

á) ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ âÿ îíäàí êÿíàðäà ìàëëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñèâÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿíèí ìöìêöíëöéö øÿðòëÿðèíè;

ú) ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ ìàëëàðäàí èñòèôàäÿ âÿ îíëàðûíöçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê ñÿëàùèééÿòè îëàí øÿõñëÿðèí (áåëÿ øÿõñëÿ-ðÿ áåíåôèñèàð äåéèðëÿð) ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè;

73

÷) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ âÿ øÿõñëÿðèí ùöãóãè ñòàòóñóíàòÿëÿáëÿðè;

ÝÌ-èí 25-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè ìÿãñÿäèèëÿ àøàüûäàêû 15 ýþìðöê ðåæèìè íþâö òÿòáèã îëóíóð;

1. ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø;2. òÿêðàð èäõàë; 3. òðàíçèò; 4. ýþìðöê àíáàðû; 5. ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû; 6. ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ åìàë; 7. ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë; 8. ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú); 9. ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû; 10. ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë; 12. èõðàú; 13. òÿêðàð èõðàú;14. ìÿùâ åòìÿ; 15. äþâëÿòèí õåéðèíÿ ìàëäàí èìòèíà. Öìóìè òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíäÿ ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí ðîëóíà âÿ

éåðèíÿ ýþðÿ, øÿðòè îëàðàã îíëàðû èêè ÿñàñ ãðóïà áþëìÿê îëàð: 1. òÿíçèìëÿìÿ öñóëëàðû âÿ ýþìðöê âàñèòÿëÿðèíèí òàì ùÿúìäÿ òÿò-

áèã åäèëäèéè öìóìè õàðàêòåðëè ðåæèìëÿð; 2. òÿíçèìëÿíìÿíèí ýþìðöê-ùöãóã íîðìàëàðûíäàí äàùà ÷åâèê èñ-

òèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíÿí âÿ áèð íþâ îíëàðûí õàðèúè èãòèñàäè ôÿà-ëèééÿò èøòèðàê÷ûëàðûíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñûíûí íÿòèúÿñè êè-ìè ñÿúèééÿëÿíÿí ýþìðöê ðåæèìëÿðè.

Áèðèíúè ãðóïà äàõèë îëàí ðåæèìëÿð èãòèñàäèééàò áàõûìûíäàí íèñáÿ-òÿí ìöñòÿãèë âÿ áèòìèø êîììåðñèéà ÿìÿëèééàòëàðû êèìè ôÿàëèééÿòýþñòÿðèð (ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø, èõðàú âÿ òÿêðàð èõðàú).

Èêèíúè ãðóïà äàõèë îëàí ýþìðöê ðåæèìëÿðè (ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüà-çàñû, ñÿðáÿñò àíáàð, ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû, òðàíçèò, ýþìðöê àíáàðûâÿ éåðäÿ ãàëàí äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðè) ëàçûìè èãòèñàäè ìÿíôÿÿò ìö-ÿééÿíëÿøäèðìÿêëÿ ìàëëàðûí éàëíûç úèääè ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿãñÿä-

74

ëÿðëÿ èñòèôàäÿñèíÿ éîë âåðèð. Áåëÿ ðåæèìëÿðèí òÿòáèãèíÿ éàëíûç íÿçÿð-äÿ òóòóëìóø ÿìÿëèééàòëàðûí êå÷èðèëìÿñèíèí èãòèñàäè ÿñàñëàðû îëäóãäàèúàçÿ âåðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí òÿòáèãèíÿ èúàçÿ âåðèë-ìÿñè ìÿãñÿäëè âÿ ôÿðäèëÿøäèðèëìèø õàðàêòåð äàøûéûð.

Ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí èñòèôàäÿñèíèí ùöãóãè ìåõàíèçìè ýþìðöê îð-ãàíëàðûíà îáéåêòèâ îëàðàã êèôàéÿò ãÿäÿð ñÿëàùèééÿò âåðèëìÿñèíè íÿçÿð-äÿ òóòóð. Áó èëê íþâáÿäÿ þç ÿêñèíè ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí êîíêðåòìàëûí ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿãÿðàð âåðèëìÿñèíäÿ òàïûð. Éÿíè ýþìðöê îðãàíû ùÿð áèð êîíêðåò ùàëäàõàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñèíèí öìóìè êîíñåïñè-éàñû áàõûìûíäàí áó ÿìÿëèééàòûí ìöìêöíëöéö âÿ ìÿãñÿäÿóéüóíëóüóíÿçÿðÿ àëûíìàãëà àðçó åäèëÿí ýþìðöê ðåæèìèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíÿ âÿéà èúàçÿ âåðèëìÿñèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ ãÿðàð âåðèð.

Èãòèñàäè ýþìðöê ðåæèìëÿðè, îíëàðûí áåíèôèñèàðëàðûíà ãàáàãúàäàíìöÿééÿí åäèëìèø, ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàì âÿ éà ãèñ-ìÿí àçàä åäèëìÿñè (âÿ éà ÿââÿë þäÿíèëìèøëÿðèí ãàéòàðûëìàñû), èãòè-ñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðèíèí òÿòáèãè (ìèãäàð ìÿùäóäèééÿòëÿðè âÿ ÕÈÔ-èí äèýÿð ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿëÿðè) êèìè èãòèñàäè ýöçÿøò âÿöñòöíëöêëÿð âåðèð.

Èãòèñàäè ýþìðöê ðåæèìëÿðèíè øÿðòè îëàðàã 3 ãðóïäà áèðëÿøäèðìÿê îëàð:1) áèëàâàñèòÿ òèúàðÿò ìÿãñÿäè äàøûéàí ðåæèìëÿð (ýþìðöê àíáàðû,

ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû);2) ñÿíàéå ìÿãñÿäëè ýþìðöê ðåæèìëÿð (åìàë ðåæèìëÿðè);3) áåéíÿëõàëã äàøûìàëàð ìÿãñÿäè äàøûéàí ðåæèìëÿð (òðàíçèò). Èãòèñàäè ýþìðöê ðåæèìëÿðè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàðäàí èñòèôà-

äÿíèí ìÿãñÿäëÿðè âÿ òÿéèíàòûíäàí àñûëû îëàðàã, àøàüûäàêû ãðóïëàðààéûðìàã îëàð:

à) ìàëëàðûí èñòèôàäÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàí ðåæèìëÿð (ìöâÿããÿòè èäõàëâÿ èõðàú) - áó ðåæèìäÿ ìÿùäóä íîìåíêëàòóðàëû ìàëëàð þç òÿéèíàòûöçðÿ èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð, áó çàìàí ìöâÿããÿòè àïàðûëàí âÿ éà ýÿòèðè-ëÿí ìàëëàðûí èñòèôàäÿñè îíëàðûí èøëÿíìÿñèíè âÿ åìàëûíû èñòèñíà åäèð âÿòÿáèè èòýèëÿðäÿí áàøãà ìàëëàðûí ìþâúóä ùàëûíûí äèýÿð ôîðìàëàðäà äÿ-éèøäèðèëìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìàìàëûäûð.

75

á) àíáàðëàøìà ðåæèìëÿðè (ýþìðöê àíáàðû, ñÿðáÿñò àíáàð) - áó ðå-æèìëÿðäÿ ìàëëàð èñòèôàäÿ åäèëìÿäÿí (ñàõëàíìàíû òÿìèí åäèð ÿìÿëèé-éàòëàðäàí - éåíèäÿí ãàáëàøäûðìà, íþâëÿðÿ àéûðìà âÿ ñ.), áàøãà ýþì-ðöê òÿéèíàòû àëàíà ãÿäÿð äÿéèøèëìÿç ùàëäà ñàõëàíûëûð;

ú) åìàë ðåæèìëÿðè (ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ åìàë, ýþìðöê íÿçàðÿòè àë-òûíäà åìàë, ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë) - áó ðåæèìëÿðäÿ ìàë-ëàðäàí ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø øÿðòëÿð âÿ òÿëÿáëÿð äàõèëèíäÿ î,ìàëëàðûí ìþâúóä ùàëûíûí òàì âÿ éà ãèñìÿí äÿéèøäèðèëìÿñè ìÿãñÿ-äèëÿ èøëÿíèëìÿñè âÿ åìàë åäèëìÿñè ö÷öí áÿçè ÿìÿëèééàòëàðäàí èñòèôà-äÿ îëóíà áèëÿð.

Ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí áåëÿ òÿñíèôàòô èëê þíúÿ ýþìðöê òÿíçèìëÿí-ìÿ ìåõàíèçìèíäÿ âÿ îíëàðûí ùöãóãè ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñèíäÿêèìöõòÿëèô àñïåêòëÿðèíäÿ - ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí ñå÷èëìÿñè âÿ äÿéèøäè-ðèëìÿñè, ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí õöñó-ñèééÿòëÿðè, ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿíêå÷èðèëìÿ éåðè âÿ âàõòû, ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿã-ëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ îíëàð öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàìâåðèëìÿñè àñïåêòëÿðèíäÿ ðîëóíóí àéäûíëàøäûðûëìàñû ö÷öí òÿúðöáèÿùÿìèééÿò äàøûéûð.

5.1.1. Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìè Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìè åëÿ òÿëÿáëÿð ìöÿééÿí åäèð êè,

îíëàðà ðèàéÿò åäèëìÿñè õàðèúè ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèí-äÿ, Àçÿðáàéúàí ìàëëàðûíûí èñÿ îíäàí êÿíàðäà ìöâÿããÿòè èñòèôàäÿñè-íÿ, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åòìÿäÿí âÿ ýþìðöê ðöñóì âÿâåðýèëÿðè þäÿìÿäÿí éîë âåðèëìèø îëñóí.

Ìöâÿããÿòè èäõàëûí (èõðàúûí) ìöñòÿãèë ýþìðöê ðåæèìè êèìè ÿùÿ-ìèééÿòè áåéíÿëõàëã ÿìÿêäàøëûüûí òèúàðÿò âÿ äèýÿð ôîðìàëàðûíûí èí-êèøàôûíà îëàí òÿëÿáëÿðëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Áó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûí ñòàòóñó âÿ åëÿ-úÿ äÿ ðåæèìèí ìÿçìóíó, ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ âÿ êÿíàðäàéåðëÿøìÿñè âÿ èñòèôàäÿñèíèí ìöâÿããÿòè õàðàêòåðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.Ùÿì÷èíèí ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðöñóì

76

âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿí àçàä åäèëìÿñè äÿ ìöùöìÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 67-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìàëëàðûí ìöâÿããÿ-òè èäõàëû (èõðàúû) þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ âÿ éà îíäàí êÿíàðäàýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿí àçàä îëóíìàãëà,ùÿì÷èíèí èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí ìàëëàðäàí èñ-òèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìÿñèíäÿí èáàðÿò ýþìðöê ðåæèìèäèð.

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíèí òÿëÿáëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ãàíóí ãöââÿëèàøàüûäàêû àêòëàðû ãÿáóë åäèðëÿð:

1) ìöâÿããÿòè èäõàëûíà (èõðàúûíà) èúàçÿ âåðèëìÿéÿí ìàëëàðûí êàòå-ãîðèéàëàðû áàðÿäÿ:

2) ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåð-ýèëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí òàìàìèëÿ âÿ ãèñìÿí àçàä åäèëìÿñè ãàé-äàëàðû áàðÿäÿ.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè áó ðåæèì öçðÿ àøàüûäàêû âÿçèôÿëÿðè éå-ðèíÿ éåòèðèð:

- ýåðè àïàðûëìà áàðÿäÿ þùäÿëèêëÿð âåðèëìÿñè âÿ ýþìðöê þäÿíúëÿ-ðèíèí þäÿíèëìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ùàëëàðûíû ìöÿééÿí åäèð;

- ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ÿìÿëèééàòëàðûíà èúàçÿ âåðèëìÿñè ãàéäà-ëàðûíû ìöÿééÿí åäèð;

- áÿçè êàòåãîðèéàëû ìàëëàð ö÷öí ìöâÿããÿòè èäõàëûí (èõðàúûí) ùö-ãóã ìöääÿòëÿðèíè äÿéèøäèðèð.

Áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàð åëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð êè,ðåæèì áèòäèêäÿ îíëàð, ãåéä åäèëäèéè êèìè, òÿáèè àøûíìà âÿ èòêèëÿð íÿ-çÿðÿ àëûíìàãëà, äÿéèøèëìÿìèø ùàëäà îëñóí. Áó òÿëÿá ìöâÿããÿòè ýÿ-òèðèëÿí (àïàðûëàí) ìàëëàðäàí èñòèôàäÿíè ìÿùäóäëàøäûðûð, îíëàðûí èøëÿ-íèëìÿñè âÿ åìàë åäèëìÿñè ÿìÿëèééàòëàðûíû èñòèñíà åäèð.

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàð ðåæè-ìèí áåíåôèñèàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëûð.

Ðåæèìèí áåíåôèñèàðûíà îíóí ùöãóãëàðû èëÿ áÿðàáÿð, ñòàòóñóíó òÿéèíåäÿí, ýþìðöê ðåæèìè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ÿëàâÿ þùäÿëèêëÿðäÿ íÿçÿð-äÿ òóòóëóð. Ìöâÿããÿòè ýÿòèðèëÿí (àïàðûëàí) ìàëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèë-

77

ìÿñèíÿ îíëàðûí ìöâÿããÿòè èäõàëûíà (èõðàúûíà) âåðèëìèø èúàçÿäÿ íÿ-çÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà éîë âåðèëèð. Áåíåôèñèàð, áèð ãàéäà îëàðàã, áóìàëëàðäàí ìÿíôÿÿò ýþòöðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿç. Áó ìÿùäó-äèééÿò ìöâÿããÿòè èäõàëûíà (èõðàúûíà) èúàçÿ âåðèëÿí ìàëëàðûí áöòöííîìåíêëàòóðàñûíà àèä åäèëèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èúàçÿñè îëìàäàí áó ìàëëàð þäÿíú âÿ þçýÿ-ëÿøäèðìÿ ïðåäìåòè îëà áèëìÿç. Ìàëëàð áó ðåæèì àëòûíäà éàëíûç ìöÿé-éÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ ãàëà áèëÿð. Áó ìöääÿòèí óçàäûëìàñûíà ìöñ-òÿñíà ùàë êèìè áàõûëûð. Ìöääÿò ãóðòàðäûãäàí ñîíðà, ìàëëàðû ìöâÿã-ãÿòè èäõàë (èõðàú) åäÿí ðåæèìèí áèòìÿñè öçðÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ïðî-ñåäóðàëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð.

ÉÝÁ-äÿ ýþñòÿðèëìèø ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ìöääÿòèíèí óçàäûëìà-ñûíà, äåêëàðàíòûí éàçûëû ìöðàúèÿòè èëÿ áàõûëûð. Àäÿòÿí áó ùàëäà éåíèÉÝÁ òÿðòèá åäèëìèð. Ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèé-éÿòëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí äåêëàðàíòûí ÿðèçÿñèíäÿ ãåéä åäèëèð. Ìöñáÿò ãÿ-ðàð ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà ìöâàôèã ãåéäëÿð ÉÝÁ-éÿ äàõèë åäèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíèí òÿòáèãèíèíèúàçÿâåðìÿ ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèð. Ùÿì÷èíèí ìöùöì ÿùÿìèééÿòêÿñá åäÿí ìÿùäóäëàøäûðìà òÿäáèðè ìöÿééÿí åäèëèð: ìàëëàðûí åéíè-ëÿøäèðèëìÿñèíè (èäåíòèôèêàñèéàñûíû) òÿìèí åòìÿê ìöìêöí îëìàäûã-äà, áó ðåæèìèí òÿòáèãèíÿ èúàçÿ âåðèëìèð. Éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñè-íèí ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿñè, ìöâÿããÿòè èäõàë ðå-æèìèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè êèìè áàøà äöøöëöð.

Áÿçè ùàëëàðäà, ìÿñÿëÿí, ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ìöâÿããÿòè ýÿëÿí (ýå-äÿí) øÿõñëÿð (òóðèñòëÿð, åçàì îëóíàíëàð âÿ ñ.) òÿðÿôèíäÿí øÿõñè èñòè-ôàäÿ ö÷öí ýÿòèðèëÿí (àïàðûëàí) ÿøéàëàð ö÷öí ÉÝÁ äîëäóðóëìàñû íÿ-çÿðäÿ òóòóëìóð. Áó ùàëëàðäà ìöÿééÿí åäèëìèø äèýÿð ñÿíÿä ôîðìàëà-ðû èñòèôàäÿ åäèëèð. Áåëÿ ñÿíÿäëÿð áèð òÿðÿôäÿí ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿ-éàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí ìàëëàðû êå÷èðÿí øÿõñèíìÿãñÿäëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèë-ìÿñè ö÷öí ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ýþìðöê éûüûìû àëûíìàñû íÿçÿðäÿ òó-òóëìóøäóð.

78

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíèí áàøëûúàøÿðòè - ÿââÿëëÿð èõðàú (èäõàë) åäèëìèø ìàëëàðûí ýåðè ãàéòàðûëìàñûäûð.Áó ìàëëàð òÿáèè àøûíìà, äàøûíìà âÿ ñàõëàíûëìàíûí íîðìàë øÿðàè-òèíäÿ òÿáèè èòêè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèø áÿçè úöçè äÿéèøèêëèêëÿð íÿ-çÿðÿ àëûíìàãëà, äÿéèøèëìÿç øÿêèëäÿ ýåðè ãàéòàðûëìàëûäûð. Ýþìðöêîðãàíû ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàðà ðèàéÿò åäèëìÿñèíèí çÿìàíÿòèêèìè ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíÿ èúàçÿíè ýåðè àïàðûëìà (ýÿòè-ðèëìÿ) âÿ ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèí þäÿíèëÿúÿéè áàðÿäÿ þùäÿëèêëÿðëÿáàüëàéà áèëÿð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ìöâÿããÿòè èäõàëûíà (èõðàúûíà) èúàçÿâåðèëìÿéÿí ìàëëàðûí êàòåãîðèéàëàðûíû ìöÿééÿí åäèð. Áåëÿ êàòåãîðè-éàëû ìàëëàðëà, àäÿòÿí êâîòàëàøäûðûëàí ìàëëàð, ñÿíàéå òóëëàíòûëàðû, ÿð-çàã ìàëëàðû, è÷êèëÿð, òöòöí ìÿìóëàòû âÿ ñ. àèä åäèëèð.

Ìöâÿããÿòè èäõàëûíà (èõðàúûíà) èúàçÿ âåðèëÿí ìàëëàðû øÿðòè îëàðàã,âåðèëÿí ýöçÿøòëÿðèí ìèãäàðû âÿ áó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèë-ìÿñè ãàéäàñûíäàí àñûëû îëàðàã, èêè ãðóïà àéûðìàã îëàð:

1. ßýÿð ìàëëàðûí ìöâÿããÿòè èäõàëû (èõðàúû) ùÿð ùàíñû íåãàòèâ íÿ-òèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûðñà âÿ ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èúàçÿâåðèëìÿéÿí ìÿãñÿäëÿðëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èñòèñíà åäèëèðñÿ, îíäà ùÿ-ìèí ìàëëàðà ìèíèìàë òÿëÿáëÿð ãîéóëóð âÿ ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýè-ëÿðèíäÿí òàì àçàä åäèëèð.

2. Äèýÿð ùàëëàðäà ðåæèìèí øÿðòëÿðè áèð ãÿäÿð àüûðëàøäûðàðàã ìöâÿã-ãÿòè èäõàëà (èõðàúà) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíäÿí ãèñìÿí àçàä åäèëìÿêëÿèúàçÿ âåðèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ ìöâÿããÿòè èäõàëûí (èõðàúûí) ìöääÿòèèêè èëäÿí àðòûã îëìàìàëûäûð (ìàääÿ 70). Ýþìðöê îðãàíëàðû ìàëëàðûíáó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðÿðêÿí, êîíêðåòìöääÿò ìÿééÿí åäèð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìàëëàð îíëàðûí äàøûíìà-ñûíäà ìÿãñÿäëÿðè âÿ øÿðàèòè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, ìöâÿããÿòè îëàðàãýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ (âÿ éà îíäàí êÿíàðäà) ãàëà áèëÿðëÿð. Áóíóíëàáèðëèêäÿ ìÿúÿëëÿäÿ ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ö÷öí ìöääÿòèí óçàäûë-ìàñû èìêàíû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìöääÿòèí óçàäûëìàñû ãàéäàñû ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíóð.

79

ÄÝÊ àéðû-àéðû ìàë êàòåãîðèéàëàðû ö÷öí äàùà àç âÿ äàùà ÷îõ ìöä-äÿò ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú)ðåæèìèíèí èêè òèïèíè ìöÿééÿí åäèð: 1) ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèí-äÿí òàì àçàä åäèëÿí; 2) ãèñìÿí àçàä åäèëÿí.

Èãòèñàäèééàò íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áàõûëäûãäà, ìöâÿããÿòè èäõàë (èõ-ðàú) åäèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàì àçàä åäèë-ìÿñè, áÿçè ùàëëàðäà áåëÿ ìàëëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿíëÿð ö÷öí àíàëîæèìàëëàðäàí öìóìè ÿñàñëàðëà èñòèôàäÿ åäÿí øÿõñëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ,ÿñàññûç îëàðàã, äàùà ýöçÿøòëè øÿðàèò éàðàäûð. Áåëÿ çèääèééÿòëÿðèí, áà-õûëàí ýþìðöê ðåæèìèíèí òÿòáèã ñàùÿñèíè ìÿùäóäëàøäûðìàäàí, àðàäàíãàëäûðûëìàñû ö÷öí ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿíãèñìÿí àçàä åäèëìÿêëÿ ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿåäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíèí áó òèïè àøàüûäàêû ùàëëàðäà òÿò-áèã åäèëèð:

à) ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëÿí ìàëëàðà ýþìðöê ðöñóì âÿ âåð-ýèëÿðèíäÿí òàì àçàä åòìÿ òÿòáèã îëóíà áèëìÿäèêäÿ;

á) ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ýþìðöê ðåæèìèíèí áåíåôèñèàðû òÿðÿôèí-äÿí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàì àçàä åäèëìÿíèí øÿðòëÿðèíÿðèàéÿò åäèëìÿäèêäÿ;

ú) ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàì àçàä åäèëìÿêëÿ ìöâÿããÿ-òè èäõàë ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿò ùÿääèíèí óçàäûëìàñû áàðÿäÿ ìÿ-ñÿëÿ ãàëäûðûëäûãäà;

÷) áàøãà ÿñàñëàðëà ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìèíäÿ éåðëÿøäèðèë-ìèø ìàëëàð ö÷öí âåðèëìèø, ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàäåäèëìÿ êèìè ýöçÿøòëÿðèí òÿñèð ìöääÿòè áèòäèêäÿ.

Ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí ãèñìÿí àçàä åäèëìÿíè íÿçÿðäÿòóòàí èêèíúè òèï ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ýþìðöê ðåæèìè ìèëëè èãòèñà-äèééàòûí ìàðàãëàðûíûí ãîðóíìàñû ö÷öí ìöÿééÿí òÿìèíàòëàð éàðàò-ìàüà èìêàí âåðèð. Î, ùÿì÷èíèí ðåæèìäÿí èñòèôàäÿíèí þçöíÿìÿõñóñèãòèñàäè ìÿùäóäèééÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäèð. Áåëÿ êè, áó ùàëäà ýþìðöêâåðýèãîéìà ùÿúìè ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ (îíäàí êÿíàðäà)ìöâÿããÿòè èñòèôàäÿ ìöääÿòèíèí äàâàìèééÿòè èëÿ ìöòÿíàñèáäèð.

80

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) ðåæèìè ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòëÿð ãó-ð- òàðäûãäà âÿ ðåæèìäÿ éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð ýåðè àïàðûëäûãäà (ýÿòè-ðèëäèêäÿ), éàõóä ìöääÿòëÿðè áèòìÿìèø ìàëëàð ýþìðöê ðåæèìëÿðè àë-òûíäà éåðëÿøäèðèëäèêäÿ áèòìèø îëóð. Ðåæèìèí áèòìÿñè öçðÿ ïðîñåäóðà-ëàð ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà éåðèíÿ éåòèðèëäèêäÿí ñîíðà, ìàëëàðûìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäÿí øÿõñ ðåæèìèí áåíåôèñèàðû êèìè îíóíöçÿðèíÿ ãîéóëìóø âÿçèôÿëÿðäÿí àçàä îëóð. ßêñ ùàëäà, î, ýþìðöêðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñó-ëèééÿò äàøûéûð. ßýÿð ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëìèø ìàëëàð ìöä-äÿòèí áèòìÿñèíÿ ãÿäÿð ýåðè ãàéòàðûëìûøñà, îíëàð ýþìðöê îðãàíëàðû-íà ìÿõñóñ ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðûíà âÿ éà ýþìðöê îðãàíëàðûòÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí äèýÿð éåðëÿðÿ éåðëÿøäèðèëìÿëèäèðëÿð(ÝÌ ìàääÿ 72).

Ðåæèìèí áèòìÿñèíèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè, áèð ãàéäà îëàðàã, ìö-âÿããÿòè èäõàëà (èõðàúà) èúàçÿ âåðìèø ýþìðöê îðãàíû ùÿéàòà êå÷èðèð.

Ðåæèìäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ãàéäà âÿ øÿðòëÿðèíè ïîçìàãëà ìö-âÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åòìèø øÿõñ ïîçóíòóíóí õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ èíçè-áàòè ùöãóãè âÿ éà úèíàéÿò-ùöãóãè ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿ áèëÿð.

Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëìèø ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè, ãàéòà-ðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí èòèðèëìÿñè, ãàðøûñûàëûíìàç ãöââÿíèí òÿñèðèàëòûíäà âÿ éà àøûíìà íÿòèúÿñèíäÿ ÷àòûøìàçëûã âÿ äèýÿð ùàëëàð ðåæèìèíìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà áàøà ÷àòäûðûëìàñûíû ãåéðè-ìöìêöí åäèð.Ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åòìèø øÿõñ áó ùàëäà î øÿðòëÿ ìÿñóëèééÿòäÿíàçàä åäèëèð êè, ùàäèñÿëÿð ãàðøûñû àëûíìàñû ìöìêöí îëìàéàí (òÿáèè ôÿ-ëàêÿò, ìöùàðèáÿ âÿ ñ.) ôàêòîðëàðûí òÿñèðè àëòûíäà áàø âåðìèø îëñóí. Áóçàìàí ðåæèìèí áåíåôèñèàðû ðåæèìÿ èúàçÿ âåðìèø ýþìðöê îðãàíûíà ëà-çûì îëàí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ñÿíÿäëÿøäèðèëìèø ôîðñ-ìàæîðôàêòûíû òÿñäèã åäÿí áöòöí ñÿíÿäëÿðè òÿãäèì åòìÿëèäèð (ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè þëêÿëÿðäÿêè êîíñóëëóã èäàðÿëÿðèíèí òÿñäèãå-äèúè ñÿíÿäè, Òèúàðÿò-Ñÿíàéå Ïàëàòàñûíûí øÿùàäÿòíàìÿñè âÿ è.à.). áóìÿãñÿäëÿ ôîðñ-ìàæîð øÿðàèòèíèí áàø âåðìÿñè öçðÿ ñöáóòëàðûí òÿìèíåäèëìÿñè ö÷öí íîòàðèàë ùÿðÿêÿòëÿð èúðà îëóíà áèëÿð (øàùèäëÿðèí äèíäè-ðèëìÿñè, åêñïåðòèçàéà ýþíäÿðèø âÿ ñ.).

81

Ìöâÿããÿòè èäõàëûí (èõðàúûí) ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ áåéíÿë-õàëã ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðèí íîðìàëàðû ìöùöì éåð òóòóð. Áóàêòëàðäà øÿðù åäèëÿí ðåæèìèí òÿòáèãèíèí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðèíèíêîìïëåêñ ðåãëàìåíòàñèéàñû þç ÿêñèíè òàïûð. Ìöâÿããÿòè èäõàëûí (èõ-ðàúûí) áåéíÿëõàëã ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ÿñàñ ôîðìàñû äþâëÿò-ëÿðàðàñû òèúàðÿò-èãòèñàäè, åëìè-òåõíèêè ÿìÿêäàøëûã âÿ ñ. ìöíàñèáÿò-ëÿðäèð. Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èøèíäÿ òîï-ëàíìûø áåéíÿëõàëã ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè òÿúðöáÿñèíäÿí òàì èñòè-ôàäÿ åäèëìÿñè, òÿòáèã åäèëÿí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ñÿíÿäëÿðè-íèí áåéíÿëõàëã ïðàêòèêàéà óéüóíëàøäûðûëìàñû âÿ òàíûäûëìàñû ö÷öíÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöùöì áåéíÿëõàëã ýþìðöê ñàçèøëÿ-ðèíèí èøòèðàê÷ûñû îëìàñû ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ àêòóàë ìÿñÿëÿ êèìè ãàð-øûäà äóðóð.

5.2. Àíáàðëàøìà ðåæèìëÿðè5.2.1. Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèÝþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 40-úû ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê àíáàðû ýÿ-

òèðèëÿí ìàëëàðûí ñàõëàíú äþâðöíäÿ ýþìðöê ðöñóìëàðû, âåðýèëÿð àëûí-ìàäàí âÿ ìàëëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí îíëà-ðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëàíúûíäàí, èõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿóéüóíëàøäûðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìàëëàðûí èñÿ áó ìÿúÿëëÿäÿ íÿ-çÿðäÿ òóòóëàí ýöçÿøòëÿð âåðèëìÿêëÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëà-íûëìàñûíäàí èáàðÿò ýþìðöê ðåæèìèäèð.

Äèããÿò åòìÿê ëàçûìäûð êè, “ýþìðöê àíáàðû” âÿ “ýþìðöê àíáàðûðåæèìè àíëàéûøëàðû ãàòûøäûðûëìàñûí.

Ýþìðöê àíáàðû - ìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà âÿ ìöÿééÿí-ëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ìàëëàðûí éûüûëìàñûíà èìêàí âåðÿí éåðäèð. Ùÿð-÷ÿíä êè, ÷îõ çàìàí áó åëÿ ýþìðöê àíáàðëàøäûðûëìàñû ðåæèìèíèí þçöîëóð. Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè ùàëëàðäà áó úöð àíáàðäà áàøãà ýþìðöê ðå-æèìëÿðè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð âÿ öìóìèééÿòëÿ ýþìðöê ðåæè-ìè òÿòáèã åäèëìÿéÿí ìàëëàð äà ñàõëàíà áèëÿð (ìÿñÿëÿí, ýþìðöê îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø àíáàðëàðäà õàðèúè òèúàðÿò îáéåêòè îë-ìàéàí ìàëëàð ñàõëàíûëà áèëÿð).

82

Ñàùèáêàðëûã âÿ õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòè ö÷öí ýþìðöê àíáàðûíûíÿùÿìèééÿòè îíäàäûð êè, áèð òÿðÿôäÿí áó ðåæèìäÿ éåðëÿøäèðèëìèø ìàë-ëàð òàìàìèëÿ ýþìðöê âÿ âåðýè òÿíçèìëÿìÿëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíà äöø-ìöø îëóð, äèýÿð òÿðÿôäÿí õöñóñè ýþìðöê ÿìÿëèééàòëàðû èëÿ ýþìðöêðöñóìóíóí òóòóëìàñû âÿ éà ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè òÿäáèðëÿðè(êâîòàëàøäûðìà, ëèñåíçèéàëàøäûðìà, èúàçÿëÿð) éàëíûç êîíêðåò ñþâäÿ-ëÿøìÿ ôàêòû öçðÿ ìöìêöí îëóð. Õàðèúè òèúàðÿò òÿúðöáÿñèíäÿ áÿçèùàëëàðäà ìàëëàðûí èäõàëû àíûíäà ùÿëÿ ìÿëóì îëìóð êè, ýÿòèðèëÿíìàëëàðëà íåúÿ ðÿôòàð åäèëÿúÿêäèð. Ìàëëàðûí ýþìðöê àíáàðûíà éåðëÿø-äèðèëìÿñè õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí àïàðûëìàñûíû àñàíëàøäûðûð.×öíêè èø àäàìûíà èìêàí âåðèð êè, óéüóí ìàë áàçàðû êîíéóêòóðàñûèëÿ äèýÿð ôàêòîðëàð àðàñûíäà ñå÷èì èìêàíû ÿëäÿ åòìÿêëÿ, õàðèúè ìà-ëûí ñÿðùÿääÿí êÿíàðà ýþíäÿðèëìÿñè âÿ éà ìèëëè áàçàðäà ñàòûëìàñûøÿðòëÿðèíè àðàøäûðñûí.

Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èìêàí âåðèð êè, õàðè-úè áàçàðäàêû òÿêëèô äàùà ÷îõ ìÿíôÿÿò âÿä åòäèéè çàìàí èðèùÿúìëè àë-ãû (òÿäàðöê) ÿìÿëèééàòû àïàðûëñûí, õàðèúè áàçàðëàðäà ñàòûøû èñÿ, òÿëÿ-áàòûí éöêñÿê îëäóüó çàìàí ùÿéàòà êå÷èðèëñèí. Áó ìÿíôÿÿò ãàíóíâå-ðèúèëèéèí ìàëûí ñîí òÿéèíàòûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí ñàùèáêàðà ãÿðàðãÿáóë åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí ìþùëÿò èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Ýþìðöê àíáàð ðåæèìèíèí ùÿì èäõàëàò÷û, ùÿì äÿ èõðàúàò÷û ö÷öí þçöñòöíëöêëÿðè âàð. Èõðàú çàìàíû ìàë ñàùèáè ìàëûí þëêÿäÿí ÷ûõàðûëìà-ñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ýþìðöê ÿìÿëèééàòëàðûíû, õàðèúè áàçàðûí òÿëÿáàòûâÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èìêàíû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, ãàáàãúàäàí àïàð-ìàã èìêàíû ÿëäÿ åäèð.

Èäõàë çàìàíû ýþìðöê àíáàðëàøäûðûëìàñû ðåæèìè ìàë ñàùèáèíÿ èì-êàí âåðèð êè, ìàë ñàùèáè èðè ïàðòèéàëàð ýÿòèðÿðêÿí ýþìðöê þäÿíèøëÿðè-íèí òàì ùÿúìäÿ áèðäÿôÿëèê âåðèëìÿñèíäÿí àçàä îëà áèëñèí. Áó ðåæèì-äÿ ýÿòèðèëìèø ìàëëàð ö÷öí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí íÿçÿðäÿ òóòóëìà-ìàñû èìêàí âåðèð êè, ñàùèáêàð, àç ìöääÿòäÿ ñàòûøà çÿìàíÿò îëìà-äàí, áÿçè ùàëëàðäà êèôàéÿò ãÿäÿð áþéöê ìÿáëÿüäÿ âÿñàèòè (ýþìðöêðöñóì âÿ éûüûìëàðû ö÷öí) äîíäóðóëìóø âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàãäàíúàíûíû ãóðòàðñûí.

83

Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíèí òÿòáèãè ýþìðöê àíáàðû ùàããûíäà ÿñàñíà-ìÿ âÿ ýþìðöê àíáàðëàðûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè ãàéäàëàðû ùàçûðëàíìàãëàùÿéàòà êå÷èðèëèð.

“Ýþìðöê àíáàðëàðû ùàããûíäà” ßñàñíàìÿ Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìè-òÿñè ñÿäðèíèí 11.XI.1998-úè èë òàðèõëè 64 ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøâÿ 24 íîéàáð 1998-úè èëäÿ ÀÐ ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø-äûð (Ãåéäèééàò ¹ 135).

ÀÐ ïðåçèäåíòèíèí 11.IX.2002-úè èë òàðèõëè “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíäà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà äþâëÿò ùèìàéÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿòÿäáèðëÿð ùàããûíäà” Ôÿðìàíû èëÿ ýþìðöê àíáàðûíûí éàðàäûëìàñû ñà-ùÿñèíäÿêè ÷ÿòèíëèêëÿð àðàäàí ãàëäûðûëìûø âÿ ýþìðöê àíáàðûíûí éàðà-äûëìàñû çàìàíû îëàí áöðîêðàòèê ÿíýÿëëÿð äåìÿê îëàð êè, òàìàìèëÿëÿüâ åäèëìèøäèð.

Èñòÿíèëÿí ìàëëàð ýþìðöê àíáàðû ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíäàí àïàðûëìàñû ãàäàüàí îëóíìóø ìàëëàð, ùÿì÷èíèí ñèéàùûñûÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê èøèíè àïàðàí èúðà ùàêèìèééÿòèîðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿí ìàëëàð èñòèñíà åäèëèð.

Áàøãà ìàëëàðà çèéàí âóðà áèëÿí âÿ éà õöñóñè ñàõëàíú øÿðàèòè òÿëÿáåäÿí ìàëëàð õöñóñè òÿúùèç åäèëìèø éåðëÿðäÿ ñàõëàíûëìàëûäûð.

Ýþìðöê àíáàðûíà ìàëëàð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëè âÿçè-ôÿëè øÿõñëÿðèíèí èøòèðàêû âÿ èúàçÿñè èëÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàíýþìðöê îðãàíûíà àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿãäèì åäèëèð:

1) ýþìðöê éöê áÿéàííàìÿñè; 2) éöê âÿ ìàëëàðûí - ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðè (ãàèìÿëÿð, êîíîñà-

ìåíòëÿð, ñïåñèôèêàñèéàëàð, ùåñàá-ôàêòóðàëàð âÿ ñ.);3) ýþìðöê ñÿíÿäëÿøìÿëÿðè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öí âàúèá îëàí

äèýÿð ñÿíÿäëÿð.Ýþìðöê àíáàðûíà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàðà ñåðòèôèêàò òÿëÿá îëóíìóð. Ýþìðöê àíáàðûíäà áÿçè ñïåñèôèê, äèýÿð ìàëëàðà òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê âÿ

éà õöñóñè àíáàðëàøäûðìà øÿðàèòè òÿëÿá åäÿí ìàëëàð ö÷öí áÿçè áþëìÿëÿðâÿ éà ñàùÿëÿð òÿøêèë åäèëÿ áèëÿð. Àíáàðûí òÿñèñ÷èñèíäÿí âÿ òÿñèñ ìÿãñÿ-äèíäÿí àñûëû îëàðàã ýþìðöê àíáàðëàðû à÷ûã âÿ ãàïàëû òèïëè îëà áèëÿðëÿð.

84

À÷ûã òèïëè ýþìðöê àíáàðû èñòÿíèëÿí øÿõñëÿðèí èñòèôàäÿñè ö÷öí èì-êàí éàðàäûð.

Ãàïàëû òèïëè ýþìðöê àíáàðëàðû éàëíûç ìöÿééÿí øÿõñëÿðèí ìàëëàðû-íûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Àíáàðûí ñàùèáè ãàïàëû òèïëè ýþìðöê àíáàðû òÿñèñ åäèëìÿñèíèí ìÿã-ñÿäÿóéüóíëóüóíó ÿñàñëàíäûðìàëûäûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ðàçûëûüûíû àëäûüû òÿãäèðäÿ, àíáàðûí ñàùèáèýþìðöê àíáàðëàøäûðûëìàñû ðåæèìè àëòûíäà ñàõëàíûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòó-ëàí ìàëëàðûí ñèéàùûñûíû ìöÿééÿí åäèð âÿ òÿëÿá îëóíäóãäà ýþìðöêîðãàíûíûí ìöÿééÿí åòäèéè ùÿúìäÿ áàíê çÿìàíÿòè òÿãäèì åäèð.

Ýþìðöê àíáàðûíûí ÿðàçèñè ýþìðöê íÿçàðÿò çîíàñûäûð âÿ áó ðåæè-ìèí äÿ ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ãöââÿäÿ îëàí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿìöÿééÿí åäèëìèø úÿçà òÿäáèðëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ýþìðöê àíáàðûíûí ãóðóëóøó âÿ òÿúùèçàòû ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿ-òèíäÿí êÿíàð ýÿòèðèëìÿñè âÿ ÷ûõàðûëìàñû èìêàíëàðûíû èñòèñíà åòìÿëèäèð.Àíáàðûí ÿðàçèñè åëÿ ãàïàíìàëûäûð (ÿùàòÿ åäèëìÿëèäèð) êè, êÿíàð øÿõñëÿ-ðèí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí ìàëëàðà éàõûíëàøìàñûíû èñòèñíà åòñèí.

Àíáàð ñàùèáè: 1) ñàõëàíìàüà âåðèëìèø ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð ýþ-

òöðöëìÿñè èìêàíûíû èñòèñíà åòìÿëèäèð; 2) ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìÿìÿëèäèð;3) ýþìðöê àíáàðûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí èúàçÿíèí øÿðòëÿ-

ðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð; 4) ýþìðöê àíáàðûíäàí èñòèôàäÿ ïðîñåäóðàëàðûíäàêû òÿëÿáëÿðÿ ðèà-

éÿò åòìÿëèäèð; 5) ýþìðöê îðãàíûíûí áöòöí ãàíóíè òÿëÿáëÿðèíè, î úöìëÿäÿí áó îð-

ãàí ÿìÿêäàøëàðûíûí ìàëëàðûí ñàõëàíäûüû éåðÿ áóðàõûëìàñûíû òÿìèíåòìÿëèäèð;

6) àíáàðäà ñàõëàíûëàí ìàëëàðûí ó÷îòóíó àïàðìàëû âÿ ùåñàáàò òÿã-äèì åòìÿëèäèð.

Ýþìðöê àíáàðûíûí ñàùèáèíèí àøàüûäàêû ùöãóãëàðû âàðäûð:1) ýþìðöê àíáàðëàøäûðûëìàñû öçðÿ ýþñòÿðäèéè õèäìÿòèí ãàðøûëûüûíû

òÿëÿá åäÿ áèëÿð;

85

2) àíáàðäà ñàõëàíûëàí ìàëëàðäà ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèë-ìèø ÿìÿëèééàòëàð àïàðà áèëÿð.

Ýþìðöê àíáàðû ñàùèáè âÿ ìàëûíû ñàõëàíìàüà âåðÿí øÿõñ àðàñûíäà-êû ìöíàñèáÿòëÿð ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà ãóðóëóð. Ñàõëàíìà ìöãàâèëÿñè-íèí ðåàë õàðàêòåðè ìàëûí ñàõëàíìàüà âåðèëìÿñè àíûíäàí ãöââÿéÿìèíìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ÿìÿëèééàò ýþìðöê àíáàðûíäà ñàõëàíàíêèòàáäà ýþìðöê ÿìÿêäàøûíûí òÿñäèãè èëÿ ãåéäèééàòà ñàëûíûð.

Ìàë ñàùèáèíèí ñå÷äèéè ýþìðöê ðåæèìè öçðÿ ýþìðöê þäÿíúëÿðè þäÿ-íèëäèêäÿí ñîíðà ìàëûí ñàùèáèíÿ âåðèëìÿ àíûíäàí ìöãàâèëÿ öçðÿ þù-äÿëèêëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìèø ñàéûëûð. Ìàëûí âåðèëìÿñè ýþìðöê ÿìÿêäà-øû òÿðÿôèíäÿí øÿùàäÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.

À÷ûã òèïëè ýþìðöê àíáàðûíäà ñàõëàíìà ìöãàâèëÿñè àíáàð øÿùàäÿ-òàíàìÿñè øÿêëèíäÿ ðÿñìèëÿøäèðèëèð: áèðèíúè íöñõÿ ýþìðöê àíáàðûíäàñàõëàíûëûð âÿ ìàëûí ýåðè âåðèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ ðîëó îéíàéûð; èêèíúè íöñ-õÿ ìàëû ñàõëàíìàüà âåðÿí øÿõñÿ òÿãäèì åäèëèð; ö÷öíúö íöñõÿ ìàëèé-éÿ ùåñàáàòëàðû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ýþìðöê îðãàíû àäûíäàí àíáàð øÿ-ùàäÿòíàìÿñè ýþìðöê àíáàðûíûí ìöäèðè òÿðÿôèíäÿí, ýþìðöê îðãàíû-íûí áàø ìöùàñèáèíèí ìöàâèíè òÿðÿôèíäÿí, ùÿì÷èíèí ìàääè-ìÿñóë âÿ-çèôÿ òóòàí âÿ áèëàâàñèòÿ ìàëû àíáàðà éåðëÿøäèðÿí âÿçèôÿëè øÿõñ òÿðÿôèí-äÿí èìçàëàíûð. Àíáàð øÿùàäÿòíàìÿñèíäÿ äèýÿð âàúèá èíôîðìàñèéà èëÿéàíàøû ñàõëàíìàüà âåðèëìèø ìàëëàðûí ñÿðáÿñò áàçàð ãèéìÿòëÿðè èëÿìöÿééÿí åäèëÿí äÿéÿðè ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Áó õöñóñèééÿò àíáàð ñàùèáè-íèí ýöíàùû óúáàòûíäàí ñàõëàíìàüà âåðèëìèø ìàëûí èòèðèëìÿñè, ÷àòûø-ìàìàçëûüû âÿ çÿäÿëÿíìÿñè âÿ éà çàé îëìàñû çàìàíû âóðóëìóø çÿðÿ-ðèí ìèãäàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Ýþìðöê àíáàðûíäà ñàõëàíûëàí ìàëëàðûí îëäóüó êèìè ãàëìàñûíû òÿ-ìèí åòìÿê ö÷öí ùÿìèí ìàëëàð öçÿðèíäÿ àøàüûäàêû ÿìÿëèééàòëàð àïà-ðûëà áèëÿð:

1) òÿìèçëÿìÿ âÿ ìàëëàðûí ìöùàôèçÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè öçðÿòÿäáèðëÿð;

2) ùàâàñûíûí äÿéèøäèðèëìÿñè; 3) ãóðóäóëìà; 4) ÿí ìöíàñèá ñàõëàìà òåìïåðàòóðóíóí éàðàäûëìàñû;

86

5) ãîðóéóúó ãàáëàøäûðìàéà éåðëÿøäèðèëìÿñè; 6) ãîðóéóúó ñöðòýö âÿ êîíñåðâàíòëàð ÷ÿêèëìÿñè; 7) äàøûíìàäàí ÿââÿë êîððîçèéà ÿëåéùèíÿ þðòöêëÿ þðòöëìÿñè. Ýþìðöê àíáàðûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûí ñàòûøûíûí âÿ äàøûíìà-

ñûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ äèýÿð ìÿãñÿäëÿð ö÷öí (ìÿñÿëÿí ïðîá âÿ íö-ìóíÿëÿð ýþòöðöëìÿñè) äÿ áèð ñûðà ÿìÿëèééàòëàð àïàðûëà áèëÿð (ìÿñÿ-ëÿí, ÷åøèäëÿìÿ, íþìðÿëÿìÿ âÿ ñ.). Ìàëëàð öçÿðèíäÿ àïàðûëàí áöòöíÿìÿëèééàòëàð, ùÿìèí ìàëëàðûí ÕÈÔ-èí ìàë íîìåíêëàòóðàñû öçðÿ òÿñ-íèôàòûíûí ðÿãÿì êîäóíóí 9-úó èøàðÿñè ñÿâèééÿñèíäÿ äÿéèøìÿñè èëÿÿëàãÿäàð êåéôèééÿòèíè äÿéèøìÿìÿëèäèð.

Ìàëëàðûí ñàòûøà âÿ äàøûíìàüà ùàçûðëàíìàñû ÿìÿëèééàòëàðû éàëíûçýþìðöê îðãàíûíûí èúàçÿñè èëÿ ìöìêöíäöð.

Ýþìðöê àíáàðû ñàùèáèíèí ùöãóãè ñòàòóñóíóí òÿéèí åäèëìÿñèíäÿ õö-ñóñè éåðè ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíìÿñè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð òóòóð.

Ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí, âåðýèëÿðèíèí âÿ äèýÿð ýþìðöê éûüûìëàðûíûíþäÿíìÿñè ö÷öí ìÿñóëèééÿòè:

à) ìàëëàðûí à÷ûã òèïëè ýþìðöê àíáàðëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè çàìà-íû ìàëû àíáàðà éåðëÿøäèðÿí øÿõñ;

á) ìàëëàðûí ãàïàëû òèïëè ýþìðöê àíáàðëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè çà-ìàíû ýþìðöê àíáàðûíûí ñàùèáè äàøûéûð.

Ýþìðöê îðãàíû àíáàð ñàùèáè èëÿ áèðýÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí òÿøêèëèçàìàíû ýþìðöê àíáàðûíà äàõèë îëìàüà èúàçÿñè îëàí èø÷èëÿðèí ñèéàùû-ñûíû ùàçûðëàéûð. Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿýþìðöê îðãàíû òèêèëèíè èêè áàüëàìà ãóðüóñó (ãûôûë âÿ éà äèýÿð) èëÿòÿúùèç åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Áó çàìàí áèð ãóðüóíóí èñòèôàäÿ-ñè ýþìðöê îðãàíûíûí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëûð.

Àíáàðûí ñàùèáè ýþìðöê îðãàíûíûí ÿìÿêäàøëàðû ö÷öí òÿìÿííàñûçÿñíàäà ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûíäà (ýþìðöê àíáàðûíûí ÿðàçèñèíäÿ)èø éåðè òÿøêèë åòìÿëè, îíëàð ö÷öí òàì òÿúùèç åäèëìèø õöñóñè èø îòàüûàéûðìàëû, íÿãëèééàò âÿ ðàáèòÿ èëÿ òÿìèí åòìÿëèäèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí òÿøêèëè àíáàð çîíàñûíûí òÿúùèç åäèëìÿñè, òèêè-ëèëÿðèí âÿ îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí ÿðàçèíèí ãîðóíìàñû, áóðàõûëûø ðåæèìèíèíòÿøêèëè àíáàð ñàùèáèíèí âÿñàèòè ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

87

5.2.2. Ñÿðáÿñò àíáàð ðåæèìèÑÿðáÿñò àíáàð ýþìðöê ðåæèìèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè, õàðèúè ìàëëàðû ìöÿé-

éÿí åäèëìèø ÿðàçè ñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ âÿ éà áèíàëàðäà ýþìðöê ðöñóìâÿ âåðýèëÿðè àëûíìàäàí, ùÿì÷èíèí áó ìàëëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿ-ðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð (ÝÌ ìàääÿ 74).

Áó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿñè âÿ àïàðûëìàñû ãà-äàüàí îëóíàí ìàëëàð äà éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð.

Ñÿðáÿñò àíáàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ýþìðöê Êî-ìèòÿñèíäÿí èúàçÿ àëûíäûãäàí ñîíðà òÿñèñ åäèëÿ áèëÿð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ìöÿééÿí åòäèéèãàéäàëàðëà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèñÿðáÿñò àíáàð òÿñèñ åòìÿê ö÷öí èúàçÿ âåðèð âÿ îíóí ôÿàëèééÿò ìöä-äÿòèíè ìöÿééÿí åäèð.

Ñÿðáÿñò àíáàðû òÿñèñ åòìÿê ö÷öí èúàçÿ âåðèëìÿñèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ìèãäàðäàéûüûì àëûíûð.

Ñÿðáÿñò àíáàðû òÿñèñ åòìÿê ö÷öí èúàçÿíè âåðÿí ÄÝÊ îíó ëÿüâåäÿ, ýåðè àëà, ùàáåëÿ îíóí ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðà áèëÿð.

Ñÿðáÿñò àíáàð ñàùèáè Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 12-úè ôÿñëèíèí òÿëÿáëÿ-ðèíÿ ðèàéÿò åòìÿäèêäÿ âÿ éà àíáàðûí ãàëìàñû äàùà Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíÿ óéüóí ýÿëìÿäèêäÿ èúàçÿ ýåðè àëûíûð.

Ñÿðáÿñò àíáàð ñàùèáèíèí þç ùöãóãëàðûíäàí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿñèùàããûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñëàð îëäóãäà, èúàçÿíèí ôÿàëèééÿòè ö÷ àéàãÿäÿð ìöääÿòäÿ äàéàíäûðûëà âÿ éà ëÿüâ åäèëÿ áèëÿð. Èúàçÿíèí ëÿüâåäèëìÿñè, ýåðè àëûíìàñû âÿ éà ôÿàëèééÿòèíèí ìöâÿããÿòè îëàðàã äà-éàíäûðûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëäèéè òàðèõäÿí ãöââÿéÿ ìèíèð.

Èúàçÿ ëÿüâ åäèëäèêäÿ âÿ éà ýåðè àëûíäûãäà îíóí âåðèëìÿñèíÿ ýþðÿàëûíìûø éûüûìëàð ãàéòàðûëìûð.

Ñÿðáÿñò àíáàð òÿñèñ åäèëìÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí áèíà âÿ éà áàø-ãà éåð, ýþìðöê íÿçàðÿòèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ëàçûì îëàí ãàé-äàäà ãóðüó åìàëû, çÿðóðè îëäóãäà îíëàð èêè áàüëàéûúû ãóðüó èëÿ òÿú-ùèç åäèëìÿëè âÿ ùÿìèí ãóðüóëàðäàí áèðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûýþìðöê îðãàíûíûí ñÿðÿíúàìûíäà îëìàëûäûð.

88

Ñÿðáÿñò àíáàð ñàùèáèíèí âÿçèôÿëÿðè: 1) àíáàðäà îëàí ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð ýþòöðöëìÿ-

ñèíÿ éîë âåðìÿìÿê2) ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìÿìÿê; 3) ñÿðáÿñò àíáàð òÿñèñ åäèëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí èúàçÿíèí øÿðòëÿðèíÿ

ðèàéÿò åòìÿê, ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèíùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëà-ðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ñÿðáÿñò àíáàðëàðà äàõèë îëìàëàðûíà øÿðàèòéàðàòìàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ãàíóíèòÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 81-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ àíáàð ñàùèáè:à) ñÿðáÿñò àíáàð òÿñèñ åäèëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí èúàçÿíèí øÿðòëÿðèíè

éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð; á) ýþìðöê îðãàíëàðûíûí òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿëè, ýþìðöê îð-

ãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ñàõëàíàí ìàëëàðû òÿìàñ âÿ ìöàéèíÿ åäÿáèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿëè, áó øÿõñëÿðÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè âÿýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí òÿìàííàñûç îòàã, àâà-äàíëûã âÿ ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðè âåðìÿëèäèð;

ú) ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìÿìÿëèäèð;÷) àíáàðäàêû ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð ýþòöðöëìÿñè

èìêàíûíû èñòèñíà åäèëìÿëèäèð.Áó ìÿãñÿäëÿ ñÿðáÿñò ýþìðöê àíáàðû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø òèêè-

ëè âÿ éà áàøãà áèð éåð ýþìðöê íÿçàðÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí äöçÿë-äèëìÿëè, ëàçûì îëäóãäà èêèãàò áàüëàéûúû âàñèòÿëÿð (ãûôûë âÿ ñ.) èëÿ òÿú-ùèç åòìÿëèäèð. Áàüëàéûúû âàñèòÿëÿðäÿí áèðè ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ãàë-ìàëûäûð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ, áó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäè-ðèëìèø ìàëëàðäàí ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, èñòåùñàë âÿäèýÿð êîììåðñèéà ÿìÿëèééàòëàðûíäà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Áó ðåæèìàëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã, àéðû-àéðû ãàäàüàí âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. Áó úöð ãàäà-üàí âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿðè ñÿðáÿñò àíáàð áàðÿäÿ ÄÝÊ ìöÿééÿíåäèð.

89

Áó ðåæèìèí òÿéèíàòûíà ýþðÿ, õàðèúè âÿ éåðëè ìàëëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿ-ñè ö÷öí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè òóòóëìóð. ßýÿð ìàëëàð ñÿðáÿñòàíáàðäàí þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëèðñÿ âÿ éà êÿíàðà àïàðû-ëàðñà, îíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø éûüûì âÿ ðöñóìëàð þäÿíèëìÿëèäèð.

Ñÿðáÿñò àíáàðëàðäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð èõðàú ö÷öí íÿçÿðäÿ òó-òóëìóøñà, ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åäèëèð. ßýÿð ìàë-äàí 6 àé ÿðçèíäÿ þëêÿäÿí ôàêòèêè ÷ûõàðûëàðñà, îíäà þäÿíèëìèø âåðýèâÿ ðöñóìëàð ýåðè ãàéòàðûëûð.

Ñÿðáÿñò àíáàð àøàüûäàêû ùàëëàðäà ëÿüâ åäèëÿ áèëÿð: 1) ñÿðáÿñò àíáàðûí òÿñèñ åäèëìÿñè ö÷öí âåðèëìèø èúàçÿíèí âàõòû

ãóðòàðäûãäà; 2) àíáàð ñàùèáèíèí èñòÿéè èëÿ; 3) èúàçÿ ëÿüâ åäèëäèêäÿ; 4) èúàçÿ ýåðè àëûíäûãäà.Ñÿðáÿñò àíáàðûí ëÿüâ åäèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëäèéè àí-

äàí, î ãàíóíà ÿñàñÿí ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðûíà ÷åâðèëèð. Áåëÿ àí-áàðäà ìàëëàð ìàêñèìóì éàðûì èë ñàõëàíûëà áèëÿð.

5.3. Åìàë ðåæèìëÿðè Ìàëëàð, áåéíÿëõàëã ìöáàäèëÿ îáéåêòè îëäóüóíäàí, áÿçÿí õàðèúè òè-

úàðÿò ÿìÿëèééàòûíûí áèòìÿñèíäÿí ÿââÿë, éà äà ñîíðà ìöÿééÿí èøëÿíìÿ(åìàë) òÿëÿá åäèð. Áó çàìàí áèð ñûðà ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí (èãòèñàäè, òåõ-íîëîæè âÿ ñ.) èñòåùñàë âÿ éà ñÿíàéå õàðàêòåðëè áåëÿ ÿìÿëèééàòëàð áèð äþâ-ëÿòèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëìèð. Ìÿùç áó ìÿãñÿäëÿðö÷öí “åìàë ðåæèìëÿðè” íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ðåæèìëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ õö-ñóñè ùöãóãè ìåõàíèçìèí òÿòáèã åäèëìÿñè àøàüûäàêûëàðà èìêàí âåðèð:

- ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñèíèí àäè âàñèòÿ âÿ òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèë-ìÿäÿí õàðèúè ìàëëàð ýÿòèðèëñèí âÿ åìàë åäèëñèí;

- Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû ðåñïóáëèêàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí åìàëìÿãñÿäè èëÿ ÷ûõàðûëñûí âÿ äÿéèøèëìèø (åìàë åäèëìèø) ùàëäà ýåðèéÿýÿòèðèëñèí;

- õàðèúè ìàëëàð Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëñèí, åìàë(éåíèäÿí åìàë) åäèëñèí âÿ åìàë ìÿùñóëëàðû ýåðèéÿ ãàéòàðûëñûí âÿ éà

90

Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿê ö÷öí ñàõëàíûëñûí. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ìàëëàðûí åìàëû öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðûí êå÷èðèëìÿ

ãàéäàëàðûíà õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ýþìðöê-ùöãóãè òÿíçèìëÿìÿñèñòåìèíèí íèñáÿòÿí ìöñòÿãèë åëåìåíòè êèìè áàõûð. Ìÿúÿëëÿ áóíóíö÷öí ö÷ íþâ ýþìðöê ðåæèìè ìöÿééÿí åäèð:

1) ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû; 2) ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû;3) ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí åìàë ðåæèìëÿðèíèí ðåãëà-

ìåíòëÿøäèðèëìÿñèíèí ìöùöì åëåìåíòè, îíëàðûí áåíåôèñèàðëàðûíà éþíÿë-ìèø òÿëÿáëÿðäèð. Áó ðåæèìëÿðèí òÿòáèã ñïåñèôèêàñûíû âÿ ãöââÿäÿ îëàííîðìàòèâ-ùöãóãè áàçàíûí ÿñàñëàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, ãåéä åòìÿê ëàçûì-äûð êè, “áåíåôèñèàð” àíëàéûøû áó ùàëäà êèôàéÿò ãÿäÿð øÿðòè õàðàêòåð äà-øûéûð. Áó ìÿôùóìëà åìàë ö÷öí èúàçÿ àëìûø øÿõñëÿð âÿ ùÿì÷èíèí ìàë-ëàðûí åìàëûíäà ìàðàãëû îëàí, þëêÿéÿ ýÿòèðèëÿí âÿ ÷ûõàðûëàí ìàëëàðûí,ìÿùñóëëàðûí âÿ ñ. ñàùèáëÿðè áàøà äöøöëöð. Áó ðåæèìëÿð öçðÿ áåíåôèñèàðñòàòóñóíóí àëûíìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí ÿñàñ òÿëÿáëÿð - áåíåôèñèàðûí Àçÿð-áàéúàí âÿòÿíäàøû îëìàñû âÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿñèäèð.

5.3.1. Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ åìàë ðåæèìè ÀÐ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 57-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, Ýþìðöê ÿðàçè-

ñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû - èõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã åìàëìÿùñóëëàðûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê ÿðàçèñèíèí ùöäóä-ëàðûíäàí êÿíàðà àïàðûëìàñû øÿðòèëÿ, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèãåäèëìÿäÿí âÿ èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿð ãàéòàðûëìàãëà,õàðèúè ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìöÿé-éÿí ãàéäàäà åìàë ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò ýþìðöê ðåæè-ìèäèð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ, ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëûö÷öí èúàçÿ ãàéäàñûíû ÀÐ-ûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ìöÿééÿí åäèð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè Èãòèñàäè èíêèøàô Íàçèðëèéè èëÿ ðàçûëàøäû-ðûëìàãëà, ìàëëàðûí åìàëû öçðÿ àéðû-àéðû ÿìÿëèééàòëàðà Àçÿðáàéúàíìàëëàðûíûí àêòèâ åìàë ðåæèìëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èì-

91

êàíû âÿ ãàéäàëàðû äà äàõèë îëìàãëà åìàë ÿìÿëèééàòëàðû àïàðûëìàñûøÿðòëÿðèíÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð ìöÿééÿí åäèð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéè èëÿ ðàçûëàøäû-ðàðàã ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí åìàë ìÿùñóëëàðûíûí ìÿúáóðè ùàñèëàòìèãäàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ãàéäàëàðûíû òÿñäèã åäèð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ìàëëàðûí åìàëû ö÷öí ìöääÿòèí òÿéèíèãàéäàëàðûíû, ýÿòèðèëÿí õàðèúè ìàëëàðûí âÿ îíëàðûí åìàëûíäàí ñîíðààëûíàí ìÿùñóëëàðûí èäåíòèôèêàñèéàñû òÿëÿá îëóíìàéàí ùàëëàðû, Àçÿð-áàéúàí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèèëÿ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ÿêñ îëóíìàìûø äèýÿð ÿëàâÿ òÿëÿáëÿðè ìö-ÿééÿí åäèð.

Ðåæèìèí èñòèôàäÿ ñàùÿñè äåäèêäÿ îíóí ðåãëàìåíòàñèéàñûíûí èêèìöùöì àñïåêòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð: 1) ðåæèì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ éåðèíÿ éåòè-ðèëÿ áèëÿúÿê ÿìÿëèééàòëàð; 2) ðåæèìäÿ èñòèôàäÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëàíìàëëàð, äàùà äîüðóñó áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âå-ðèëÿí ìàëëàð.

Åìàë ðåæèìëÿðèíèí èãòèñàäè õàðàêòåðèíè âÿ îíëàðûí èñòèôàäÿñè çàìà-íû ÿëâåðèøñèç èãòèñàäè íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà, îí-ëàðûí òÿòáèã ñàùÿñèíÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí áÿçè ìÿùäó-äèééÿòëÿð ãîéóëóð. Áó ìÿñÿëÿ àøàüûäàêû íåãàòèâ àìèëëÿðëÿ øÿðòëÿíèð:

à) òÿáèè åùòèéàòëàðûí ÷ûõàðûëìàñû ñÿíàéåñèíèí èíêèøàôû çÿðÿðèíÿ õà-ðèúè õàììàëûí þëêÿéÿ ýÿòèðèëìÿñè;

á) ðåæèìèí áåíåôèñèàðëàðû ö÷öí öìóìè ÿñàñëàðëà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿíàíàëîæè âÿ éà îõøàð ìàëëàðûí èñòåùñàë÷ûëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ, þçöíöäîüðóëòìàéàí äàùà ýöçÿøòëè øÿðàèòèí éàðàäûëìàñû;

ú) þëêÿ äàõèëèíäÿ éöêñÿê òåõíîëîýèéàëû èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí èíêè-øàô åòäèðèëìÿñè âÿ îíëàðûí ìÿùñóëëàðûíûí èõðàúû ÿâÿçèíÿ òåç áàøà ýÿ-ëÿí, õàììàë âÿ éàðûìôàáðèêàòëàðûí èñòåùñàëûíà èñòèãàìÿòëÿíìèø “éà-ðûìñÿíàéåëÿðèí” ýåíèøëÿíìÿñè.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ùÿð ö÷ åìàë ýþìðöê ðåæè-ìè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àøàüûäàêû ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñûíà èúàçÿ âåðèëèð;

- ãóðàøäûðûëìà, éûüûëìà âÿ áàøãà ìàëëàðà óéüóíëàøäûðûëìà äà äà-õèë îëìàãëà ìàëûí ùàçûðëàíìàñû (äöçÿëäèëìÿñè);

92

- ìàëûí åìàëû âÿ òÿêðàð åìàëû; - áÿðïà îëóíìà âÿ ãàéäàéà ñàëûíìà äà äàõèë îëìàãëà ìàëûí òÿìèðè; - åìàë ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíà õèäìÿò åäÿí âÿ éà èñòåùñàëû àñàí-

ëàøäûðàí áÿçè ìàëëàðäàí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè.Öìóìè ãàéäàéà ýþðÿ, ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìè

àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè ãàäàüàí åäèëÿí ìàëëàðà, äèýÿð ýþìðöê ðå-æèìëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿð-ùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè ãàäàüàí îëóíàí ìàëëàð àèä åäèëèð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìè (âÿ äèýÿð åìàëðåæèìëÿðè) ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ àïàðûëàí ÿìÿëèééàòëàðûí õàðàêòåðèíè âÿ ìèëëèòÿñÿððöôàòûí áèòèøèê ñåêòîðëàðûíäàêû èãòèñàäè ôÿàëëûüà îíëàðûí òÿñèðèíÿäàèìè íÿçàðÿòèí âàúèáëèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ðåæèìèí ðåãëàìåíòëÿøäè-ðèëìÿñè èëÿ ðåæèìäÿí èñòèôàäÿíèí ñÿðò òÿëÿáëÿðè âÿ îíóí ÿñàñ ìÿðùÿ-ëÿëÿðèíèí àðäûúûëëûüû ìöÿééÿí åäèëèð. Ìÿúÿëëÿ ðåæèìäÿí èñòèôàäÿíèíèúàçÿâåðìÿ ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèð. Ìàëëàð áó ðåæèì àëòûíäà î çà-ìàí éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð êè, áåíåôèñèàðûí ìöâàôèã èúàçÿñè îëñóí.

Èúàçÿ àëìàã ö÷öí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíÿ éàçûëû ÿðèçÿ èëÿìöðàúèÿò åäèëìÿëèäèð. ßðèçÿäÿ ðåæèìèí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ìöì-êöíëöéö áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí âàúèá îëàí ìÿëóìàòëàð(ÿðèçÿ÷è, ýÿòèðèëÿí âÿ êîìïåíñàñèéà ìàëëàðû, åìàë ìöääÿòè, åìàëûíéåðè, åìàë åäÿí ìöÿññèñÿ âÿ ñ. áàðÿäÿ) þç ÿêñèíè òàïìàëûäûð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ö÷öí èúàçÿ âåðèëìÿñè øÿðòëÿðè-íèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ìåéàðëàð ö÷ ãðóïäà áèðëÿøäèðèëÿ áèëÿð:

1) èãòèñàäè ìåéàðëàð (ìèëëè èñòåùñàë÷ûëàðûí ìàðàãëàðûíûí ãîðóíìà-ñû, ùàçûð ìÿùñóëëàðûí èõðàúûíûí àðòûðûëìàñû âÿ è.à.);

2) òåõíèêè ìåéàðëàð (åìàë åäèëìèø ìàëëàðûí åìàë ìÿùñóëëàðûíäàèäåíòèôèêàñèéàñûíûí ìöìêöíëöéö, àïàðûëàí ÿìÿëèééàòëàðà ýþìðöêíÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åäÿí åìàëûí òåõíîëîæè ïðî-ñåñèíÿ òÿëÿáëÿð);

3) èíçèáàòè ìåéàðëàð (áåíèôèñèàðûí ùöãóãè ñòàòóñó, ýþìðöê ðåæèìè-íèí ðåãëàìåíòàñèéàñûíà ðèàéÿò åäèëìÿñè);

Áó ðåæèì ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñûíà èúàçÿ àøàüû-äàêû øÿðòëÿðÿ ðèàéÿò åäèëìÿêëÿ âåðèëÿ áèëÿð:

93

- ýÿòèðèëÿí ìàëëàð åìàë ìÿùñóëëàðûíäà èäåíòèôèêàñèéà åäèëÿ (åéíè-ëÿøäèðèëÿ) áèëìÿëèäèð (Áó ãàéäàäàí èñòèñíàëàðû ÄÝÊ ìöÿééÿí åäèð);

- åìàë-êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíûí ÷ûõàðûëìàñûíà (èõðàúûíà) âÿ éàÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èñòåùñàë ýöúöíäÿí èñòèôàäÿéÿ õèäìÿòåòìÿëèäèð;

- ÄÝÊ-íèí ìöÿééÿí åòäèéè, ýþìðöê èøè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò åäèëìÿñè òÿëÿáëÿðè éåðèíÿ éå-òèðèëìÿëèäèð.

Åìàë ö÷öí âåðèëìèø èúàçÿ ÄÝÊ òÿðÿôèíäÿí ëÿüâ åäèëÿ âÿ éà ýåðèàëûíà áèëÿð. Ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàð ÿñàñûíäà ÿðèçÿ÷èéÿ èúàçÿ âå-ðèëÿ áèëìÿäèêäÿ âÿ ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿñè ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿòêÿñá åäÿí íàòàìàì âÿ éà ãåéðè-ìöôÿññÿë ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà âå-ðèëäèêäÿ ëÿüâ åäèëèð.

ßýÿð èúàçÿ ñàùèáè ðåæèìèí òÿëÿáëÿðèíÿ ðèàéÿò åòìèðñÿ âÿ éà èúàçÿäþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòèíÿ äàùà óéüóí ýÿëìèðñÿ, áó ùàëäà ÄÝÊèúàçÿíè ýåðè àëà áèëÿð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíèí òÿòáèãè ïðîñå-äóðàñûíäà øÿðòè îëàðàã ö÷ ìÿðùÿëÿíè àéûðìàã îëàð - ðåæèìÿ èúàçÿ âåðèë-ìÿñè, áèëàâàñèòÿ èñòèôàäÿñè âÿ îíóí ôÿàëèééÿòèíèí áèòìÿñè. Ìàëëàðûí áà-õûëàí ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû áèð ñûðà øÿðò âÿ òÿëÿáëÿð éå-ðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð. Áóíóíëà áàüëû îëàðàã ùÿð áèð êîíêðåò ñèòóàñèéàäàðåæèìÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëèð.

Ðåæèìèí ôÿàëèééÿòèíèí áèòìÿñèíè ðåãëàìåíòëÿøäèðÿí ìöääÿàëàð,áèð òÿðÿôäÿí ìåéàð êèìè ÷ûõûø åäÿðÿê, ðåæèìäÿí ãàíóíàóéüóí èñòèôà-äÿ åäèëìÿñèíèí ùöäóäëàðûíû òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí òÿëÿáëÿðèþçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áó ìöääÿàëàð î øÿðòëÿðè ìöÿé-éÿí åäèð êè, îíëàðà ðèàéÿò åäèëäèêäÿ áåíåôèñèàð ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðà-çèñèíÿ åìàë ö÷öí ýÿòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû ýþòöðäöéö þùäÿëèêëÿðäÿíàçàä îëóð âÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ýöçÿøòëÿðè àëìàüàþç ùöãóãóíó ðåàëëàøäûðûð.

Ìÿúÿëëÿ åìàë ðåæèìëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ìöìêöí ìöä-äÿòèíè òÿéèí åòìÿ ïðèíñèïèíè àéäûíëàøäûðûð: ìöääÿòèí ìöÿééÿí åäèë-ìÿñè, ìàëëàðûí åìàë ïðîñåñèíèí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí þçöíö äîüðóëäà

94

áèëÿí äàâàìèééÿòèíÿ, ùÿì÷èíèí, õàðèúè ìàëëàðûí åìàë ìÿùñóëëàðûöçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿéÿ ÿñàñëàíìàëûäûð.

5.3.2. Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë ðåæèìè Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìè - õàðèúè

ìàëëàðûí ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ, îíëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿ-äÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû èìêàíûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã áó ùàëäà:

- ýÿòèðèëÿí ìàëëàðäàí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè òóòóëìóð;- ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìÿùñóëëàðûí

ñîíðàäàí ñÿðáÿñò äþâðèééÿ, áóðàõûëìà âÿ éà äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿ-ðè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè øÿðòè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìè äÿ ýþìðöê ÿðàçè-ñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìè êèìè õàðèúè ìàëëàðûí åìàë ìÿãñÿäè èëÿìèëëè ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ìöâÿããÿòè áóðàõûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí àê-òèâ åìàë òèïèíÿ àèääèð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèíäÿ þäÿíìÿ (ãàéòàðûë-ìà) ïðèíñèïèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð: õàðèúè ìàëëàð ýÿòèðèëÿðêÿí þäÿíèë-ìèø ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè, åìàë ìÿùñóëëàðû ÷ûõàðûëàðêÿí ãàé-òàðûëìàëûäûð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèíèí òÿòáèã åäèëìÿ-ñèíèí ÿñàñûíäà àçàäåòìÿ ïðèíñèïè äóðóð, ÷öíêè áó ùàëäà õàðèúè ìàë-ëàð åìàë ö÷öí ýÿòèðèëÿðêÿí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè òóòóëìóð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìè, òóòóëìóø ýþìðöê ðö-ñóì âÿ âåðýèëÿðèíèí ãàéòàðûëìàñûíû ðåæèìèí ôÿàëèééÿòè áèòäèêäÿí âÿåìàë ìÿùñóëëàðûíûí èõðàú ðåæèìè öçðÿ ÷ûõàðûëìàñûíäàí ñîíðà íÿçÿð-äÿ òóòóëäóüó ùàëäà, ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèâåðýè ýöçÿøòëÿðèíèí õàðèúè ìàëëàðûí áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèèëÿ åéíè âàõòà âåðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ èñÿ ýþì-ðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë ðåæèìè ìöÿééÿí åäèð êè, ýþìðöê îðãàíëà-ðû ðåæèìèí áåíåôèñèàðû òÿðÿôèíäÿí ãàíóíâåðèúèëèéÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíèòÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ: ìàëëàðûí ýþìðöê ìöàéèíÿñèíè âÿ ó÷îòó-

95

íó ùÿéàòà êå÷èðÿ, åéíèëÿøäèðèëìÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ, èíâåí-òàðèçàñèéà àïàðà, åìàë öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðûí êîíêðåò øÿðòëÿðèíè âÿ îí-ëàðûí àïàðûëìà ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäÿ áèëÿðëÿð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíèí èñòèôà-äÿ ñàùÿñè, éÿíè ìàëëàðûí áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿ áèëìÿñè ö÷öíàïàðûëàí ÿìÿëèééàòëàðûí ñèéàùûñû, ôàêòèêè îëàðàã ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ÿìÿëèééàòëàðëà åé-íèäèð. Áóíäàí áàøãà ùÿð èêè åìàë ýþìðöê ðåæèìè - îíëàðûí òÿòáèãèíèí÷îõ ùàëëàðäà öìóìè ùöãóãè ÿñàñûíà ìàëèêäèðëÿð. Áó îõøàðëûüû îíëà-ðûí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñè àøàüûäàêû øÿðòëÿðè ìöÿééÿí åäèð:

- áó ðåæèìëÿðäÿ ìàëëàðûí åìàëûíà èúàçÿíèí àëûíìàñû; - âåðèëìèø èúàçÿíèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ éà ýåðè àëûíìàñû; - ðåæèìÿ èúàçÿ âåðèëìÿñèíäÿ âÿ áèòìÿñèíäÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäè-

ðèëìÿñèíèí âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí öìóìèãàéäàñû;

- ðåæèìëÿðèí áåíåôèñèàðëàðûíà òÿëÿáëÿð; - áó ðåæèìëÿð àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàì âå-

ðèëìÿñè; - ìàëëàðûí åìàë ìöääÿòëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ óçàäûëìàñû

ãàéäàëàðû; - êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíûí ìÿúáóðè ùàñèëàò ìèãäàðûíûí ìöÿééÿí-

ëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàëàðû; - áó ðåæèìëÿð àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûí âÿ îíëàðûí åìàë ìÿù-

ñóëëàðûíûí èòèðèëìÿñè ùàëëàðûíäà ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä åäèëìÿñè øÿðòëÿðè.Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû

ðåæèìèíèí èñòèôàäÿ ñàùÿëÿðèíÿ àèä îëàí õöñóñè ìÿùäóäèééÿòëÿðÿ éîëâåðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó ðåæèìäÿí “èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè-íÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíäÿí âÿ ìàëëàðûí ìÿíøÿ þëêÿñèíèí ìöÿééÿíëÿø-äèðèëìÿñè ãàéäàëàðûíäàí éàéûíìà ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíà áèëìÿç”. Åéíèçàìàíäà ÄÝÊ áó ðåæèìèí òÿòáèã åäèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìÿñè ùàëëàðûíûìöÿééÿí åäèð.

Ýþìðöê òÿúðöáÿñè ýþñòÿðèð êè, àøàüûäàêû øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ áó ðå-æèìÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè ìÿãáóë ùåñàá åäèëÿ áèëÿð:

96

1) åìàë åäèëÿúÿê ìàëëàð, áèëàâàñèòÿ åìàë öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðû àïà-ðàí ìöÿññèñÿ òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëèð;

2) ìàëëàðû åìàë ö÷öí ýÿòèðÿí ìöÿññèñÿ, ùöãóãè øÿõñ ñòàòóñóíàìàëèêäèð;

3) åìàë ÿìÿëèééàòëàðû ìöÿññèñÿíèí àäè òåõíîëîæè ïðîñåñëÿðèíÿ óé-üóí àïàðûëûð;

4) ìöÿññèñÿ ýþìðöê îðãàíûíà ìàëëàðûí åìàë ö÷öí ýÿòèðèëìÿ âÿåìàë ìÿùñóëëàðûíûí ÷ûõàðûëìà ãðàôèêèíè òÿãäèì åäèð. Ãðàôèêäÿìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿ âÿ àïàðûëìà òàðèõè, ìèãäàðû âÿ äÿéÿðè ýþñòÿ-ðèëìÿëèäèð;

5) ìöÿññèñÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë ðåæèìèíäÿ éåðëÿøäèðèë-ìèø ìàëëàðûí ó÷îòóíó àïàðûð âÿ äþâðè îëàðàã, ëàêèí àéäà áèð äÿôÿäÿíàç îëìàéàðàã, ìàëëàð ùàããûíäà åìàëà èúàçÿ âåðìèø îðãàíà, áó îðãàíòÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ôîðìà âÿ ìöääÿòëÿðäÿ ùåñàáàò òÿãäèìåäèð. Ó÷îò âÿ ùåñàáàò ñÿíÿäëÿðèíäÿ ìàëëàðûí àäû, ìèãäàðû, åìàëÿìÿëèééàòëàðû, ùåñàáàò ýöíöíÿ ìàëëàðûí åìàë ìÿðùÿëÿëÿðè, åìàëìÿùñóëëàðûíûí àäû âÿ ìèãäàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð âÿ íÿçàðÿòèí ùÿ-éàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ëàçûì îëàí äèýÿð ìÿëó-ìàòëàð þç ÿêñèíè òàïìàëûäûð;

6) ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ìàëëàðûí åìàëû âÿ ñàõ-ëàíìàñû ïðîñåñëÿðèíÿ ôàêòèêè (âèçóàë âÿ ñÿíÿäëè) íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öíðåàë èìêàíà ìàëèê îëìàëûäûðëàð;

7) åìàë ö÷öí ýÿòèðèëÿí ìàëëàð àêñèçëè ìàëëàð îëìàëûäûð; 8) åìàë ö÷öí ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí âåðýèãîéìà ñÿâèééÿñè îíëàðûí

100 %-ëè äÿéÿðèíäÿí àðòûã îëìàìàëûäûð;9) åìàë ìöääÿòè 6 àéäàí ÷îõ îëìàìàëûäûð; 10) ìöÿññèñÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíà åìàë ìÿùñóëëàðûíûí èõðàú ýþì-

ðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã ýåðè àïàðûëàúàüû áàðÿäÿ þùäÿëèê òÿãäèìåòìÿëèäèð.

Åìàë ðåæèìëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 24èéóí 1997-úè èë òàðèõëè 609 ñàéëû Ôÿðìàíûíûí ÿëàâÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿíìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿñè çàìàíû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ÿëàâÿ òÿëÿáëÿð ìöÿé-éÿí åäèëìèø ãàéäàäà éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð.

97

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíèí ôÿàëèé-éÿòè - îíóí ðåãëàìåíòàñèéàñû èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áöòöí øÿðò âÿ òÿ-ëÿáëÿðÿ ðèàéÿò åäèëäèêäÿí, ðåæèìäÿí èñòèôàäÿ ìÿãñÿäëÿðè ÿëäÿ åäèë-äèêäÿí, åìàë ìÿùñóëëàðû èõðàú, ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø âÿéà äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà áèòìèø ùå-ñàá åäèëèð. Áó çàìàí êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíà (ùÿì÷èíèí åìàë åäèë-ìÿäÿí ýåðè àïàðûëàí õàðèúè ìàëëàðà) èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèãåäèëìèð âÿ îíëàð, öìóìè ùàëäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø îëàðñà, èõðàú ýþì-ðöê ðöñóìó âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åäèëèðëÿð.

Åìàë ö÷öí ýÿòèðèëìèø õàðèúè ìàëëàð âÿ éà îíëàðûí åìàë ìÿùñóëëà-ðû ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûðñà, îíëàð èäõàëýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíÿ úÿëá åäèëèð.

Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìè áèòäèêäÿâÿ åìàë ìÿùñóëëàðû ìèëëè ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿéÿ áó-ðàõûëäûãäà, îíëàðûí äþâëÿò ñòàíäàðòëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø òÿùëöêÿ-ñèçëèê òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿëèäèðëÿð.

5.3.3. Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë ðåæèìè Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèíèí äèýÿð åìàë

ðåæèìëÿðè êèìè èãòèñàäè õàðàêòåðè äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð,àììà îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ïàññèâ òèïÿ àèä åäèëèð.

Áó ùàëäà äà þäÿíèøëÿðèí òÿõèðÿ ñàëûíìàñû ïðèíñèïè òÿòáèã åäèëèð:ìàëëàð åìàë ö÷öí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà àïàðûëàðêÿí þäÿíèëìèøýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè, êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíûí ýþìðöê ÿðà-çèñèíäÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëìàñû èëÿ ðåæèìèí ôÿàëèééÿòè áèò-äèêäÿí ñîíðà ýåðè ãàéòàðûëìàëûäûð. Áó ùàëäà âåðýè ýöçÿøòëÿðèíäÿí èñ-òèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûéûð.

Ìèëëè èãòèñàäèééàòûí åìàë ñàùÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíèí îá-éåêòèâ òÿëÿáàòû, èõðàúà ìåéëëè èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíèí ñòèìóëëàøäûðûëìàñûö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíèíòÿòáèãèíè ìöÿééÿí åäÿí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè, äèýÿð åìàë ðåæèìëÿðèí-äÿ îëäóüó êèìè áó ðåæèìäÿ äÿ îíóí ùöãóãè ðåãëàìåíòàñèéàñûíûíöìóìè ÿñàñûíû ìöÿééÿí åäèð. Áó ìöääÿàëàðûí äåòàëëàøäûðûëìàñû âÿ

98

êîíêðåòëÿøäèðèëìÿñè Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí, Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿ-ñè èëÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí áèðýÿ íîðìàòèâ àêòëàðû âÿ ÄÝÊ-íèíþç àêòëàðû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Àøàüûäàêû ùàëëàðäà ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëûýþìðöê ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìèð:

1) ÿýÿð ìàëëàðûí ÷ûõàðûëìàñû èäõàë ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíèíãàéòàðûëìàñû, îíëàðäàí àçàä åäèëìÿñè, éàõóä èõðàúäà íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø þäÿìÿëÿðèí àëûíìàñûíû òÿëÿá åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèðñÿ;

2) ìàëëàð åìàë ö÷öí ÷ûõàðûëàíà ãÿäÿð, ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áó-ðàõûëûø ðåæèìèíäÿí èäõàë ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàäåòìÿ-íèí òÿñèð ìöääÿòè ÿðçèíäÿ;

3) ÄÝÊ-íûí Èãòèñàäè Èíêèøàô âÿ Ìàëèééÿ Íàçèðëèêëÿðè èëÿ ðàçûëàøäû-ðàðàã ìöÿééÿí åòäèéè äèýÿð ùàëëàðäà.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë åäèë-ìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ìàëëàðûí ùÿð ùàíñû ñèéàùûñû éîõäóð. Öìóìèãàéäà èëÿ Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè ãàäàüàíîëóíàí ìàëëàð áó ðåæèìäÿ äÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëìÿç.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë ö÷öí èúàçÿ àøàüûäàêû ùàëëàðäàâåðèëÿ áèëÿð:

1) ýþìðöê îðãàíëàðû, êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíûí áó ýþìðöê ðåæè-ìèíäÿ ÷ûõàðûëìûø ìàëëàðûí åìàëû íÿòèúÿñèíäÿ àëûíìàñûíûí ìöÿééÿíåäèëìÿñèíè ìöìêöí ñàéäûãäà;

2) ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàëû Àçÿðáàéúàí èãòè-ñàäèééàòûíûí ìàðàãëàðûíà úèääè çÿðáÿ âóðìàäûãäà.

Íàçèðëÿð Êàáèíåòè Ðåñïóáëèêàíûí ìÿíàôåéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ìöñ-òÿñíà ùàë êèìè ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàë åäèëÿí ìàëëàðäàíàëûíàí ìÿùñóëëàðûí õàðèúè ìàëëàðëà ÿâÿç åäèëìÿñè ãàéäàñûíû ìöÿé-éÿí åäèð (ÝÌ ìàääÿ 92).

Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ìàëëàðûí åìàëû öçðÿ àéðû-àéðû ÿìÿëèééàòëàðûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíû, Àçÿðáàéúàí ìàëëàðûíäàíèñòèôàäÿ åäèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéö âÿ ãàéäàëàðû äà äàõèë îëìàãëàåìàë ÿìÿëèééàòëàðûíûí øÿðòëÿðèíè Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéè èëÿ áèðýÿìöÿééÿí åäèð. ÄÝÊ ùÿì÷èíèí ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí åìàë ìÿù-

99

ñóëëàðûíûí ìÿúáóðè ùàñèëàò ìèãäàðûíû òÿéèí åòìÿê ãàéäàëàðûíû äà Èã-òèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéè èëÿ ðàçûëàøäûðìàãëà ìöÿééÿí åäèð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè Ìàëèééÿ Íàçèðëèéè èëÿ ðàçûëàøäûðìàãëààðòûã þäÿíèëìèø âÿ éà àëûíìûø ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ãàéòàðûëìàñûãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åäèð.

Ùÿð ö÷ åìàë ýþìðöê ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿíèí ÿñàñûíû âàùèä áàçàïðèíñèïëÿðè òÿøêèë åòäèéèíäÿí, ìàëëàðûí áó ðåæèìäÿ åìàëûíûí ùöãóãèðåãëàìåíòàñèéàñû äèýÿð åìàë ðåæèìëÿðè èëÿ ìöÿéÿí åäèëÿí ìöääÿàëà-ðû àíàëîæè õàðàêòåð äàøûéûð. Áó õöñóñèééÿò èúàçÿíèí àëûíìàñû, îíëàðûíëÿüâè âÿ éà ýåðè ÷àüûðûëìàñû, ðåæèìèí áåíåôèñèàðëàðûíà ãîéóëàí òÿëÿá-ëÿð, ìàëëàðûí åìàë ìöääÿòëÿðè âÿ ñàèðÿéÿ àèääèð.

Ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàëû çàìàíû ðåæèìèí ôÿà-ëèééÿòè, êîìïåíñàñèéà ìàëëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åòìÿäÿí,ùÿì÷èíèí, ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ, éàõóä ãèñìÿíàçàä åäèëìÿêëÿ áóðàõûëäûãäà áèòèð.

Åìàë ìÿùñóëëàðû èäõàë ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí î çàìàíàçàä åäèëèð êè, îíëàð åìàë ö÷öí èúàçÿ àëìûø øÿõñ, éàõóä îíóí ýþì-ðöê áðîêåðè òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëìèø îëñóí. Áó àçàäåòìÿ èêè ôîð-ìàäà òÿòáèã åäèëèð. Òàì àçàäåòìÿ î çàìàí ìöìêöíäöð êè, ýþìðöêîðãàíû:

- ìàëëàðûí åìàëûíäà ìÿãñÿäèí éàëíûç òÿìèð îëäóüóíà;- áó òÿìèðèí ìöãàâèëÿ âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ òÿìÿííàñûç

àïàðûëäûüûíà ÿìèí îëà áèëñèí.ßýÿð ìàëëàðûí ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí èëêèí áóðàõûëûøûíäà ÷àòûø-

ìàçëûãëàð íÿçÿðÿ àëûíìûøñà, òàì àçàäåòìÿ òÿòáèã åäèëÿ áèëìÿç. Èäõàë ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí ãèñìÿí àçàäåòìÿéÿ àøàüû-

äàêû ùàëëàðäà éîë âåðèëèð: - ÷ûõàðûëìûø ìàëëàðûí òÿìèðè òÿìÿííà èëÿ àïàðûëûð; - ÷ûõàðûëìûø ìàëëàðëà ðåæèìèí ðåãëàìåíòàñèéàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèë-

ìèø åìàë ÿìÿëèééàòëàðû àïàðûëûð. Ãèñìÿí àçàäåòìÿ éîë âåðèëÿí ùàëëàðäà ýþìðöê âåðýèëÿðè òÿìèðèí

âÿ åìàë öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðûíûí äÿéÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ùåñàáëàíûð.

100

Áàøãà ñþçëÿ, ÷ûõàðûëìûø ìàëëàðûí åìàëû ïðîñåñèíäÿ ÿëàâÿ åäèëìèø äÿ-éÿð íÿçÿðÿ àëûíûð.

ßýÿð ìàëëàð ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà åìàë ö÷öí àïàðûëàíäàýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè þäÿíèëìèøñÿ, ðåæèì áèòäèêäÿ, îíóí ðåã-ëàìåíòàñèéàñûíà óéüóí îëàðàã, îíëàðà ôàèç ùåñàáëàíìàäàí ýåðèãàéòàðûëûð.

Ãàáàãúàäàí þäÿíèëìèø ìÿáëÿüëÿðèí ãàéòàðûëìàñû êîìïåíñàñèéàìàëëàðûíûí èäõàë åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿíñîíðà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Þäÿíèëìèø ìÿáëÿüëÿðèí ìàêñèìóì ñàõëàíûëìà ìöääÿòè ÄÝÊ òÿ-ðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð. Áó ìöääÿò áèòäèêäÿí ñîíðà îíëàð áöäúÿ-éÿ êþ÷öðöëöð âÿ ýåðè ãàéòàðûëìûð.

ßýÿð åìàë ö÷öí àïàðûëìûø Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû åìàëà ìÿðóç ãàë-ìàìûøëàðñà, ðåæèìèí áåíåôèñèàðûíûí õàùèøè èëÿ ýþìðöê îðãàíëàðû áåëÿìàëëàðûí ÿââÿë þäÿíèëìèø ýþìðöê âåðýèëÿðè ìÿáëÿüèíèí ýåðè ãàéòà-ðûëìàñû èëÿ èäõàëûíà èúàçÿ âåðÿ áèëÿðëÿð.

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿåäèëìÿñè èëÿ åìàë ö÷öí àïàðûëìûø, éàõóä îíëàðäàí àëûíìûø êîìïåí-ñàñèéà ìàëëàðû óéüóí îëàðàã, Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ãàéòà-ðûëìàìûøñà âÿ éà âàõòûíäà ãàéòàðûëìàìûøñà, åìàë ö÷öí èúàçÿ àëìûøøÿõñ àçàä åäèëäèéè ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè âÿçèôÿñèíäÿíáàøãà, ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí ùöãóãè ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Áåëÿ ùàë-äà ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä îëìàã î çàìàí ìöìêöí îëà áèëÿð êè, àïà-ðûëìûø ìàëëàðûí ýåðè ãàéòàðûëìàñû, ìöìêöí îëìàéàí èòèðèëìÿñè, ìàë-ëàðû âÿ éà åìàë ìÿùñóëëàðûíûí ãÿçà, ãàðøûñûàëûíìàç ãöââÿ, ìàëëàðûííîðìàë øÿðàèòäÿ ñàõëàíûëìàñû âÿ äàøûíìàñû çàìàíû òÿáèè äàøûíìà âÿèòêè íÿòèúÿñèíäÿ, Àçÿðáàéúàí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ýþðÿ õàðèúè äþâëÿòèíîðãàíëàðû âÿ âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí ùÿðÿêÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøîëñóí. Ñàäàëàíàí ùàëëàðäà ìÿñóëèééÿòäÿí àçàä îëóíìàã ö÷öí ìàë-ëàðûí èòèðèëìÿ âÿ éà ìÿùâåäèëìÿ ôàêòû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíõàðèúäÿêè êîíñóë èäàðÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìàëûäûð.

Áóíóíëà áåëÿ ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû ýþì-ðöê ðåæèìèíè äèýÿð åìàë ðåæèìëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ùöãóãè ðåãëà-

101

ìåíòàñèéàñûíûí ÿñàñ àñïåêòëÿðè, ðåæèìèí òÿòáèãè ìåõàíèçìèíäÿ þçö-íö áèðóçÿ âåðèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè áó ðåæèìäÿ ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìà-ëû ðåæìèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ÿìÿëèééàòëàðûí àïàðûëìàñûíà èúàçÿ âåðèð:

1) ìîíòàæ, éûüìà âÿ äèýÿð ìàëëàðà óéüóíëàøäûðìà äà äàõèë îë-ìàãëà, ìàëëàðûí ùàçûðëàíìàñû;

2) ìàëëàðûí èøëÿíèëìÿñè âÿ åìàëû; 3) áÿðïàñû âÿ ãàéäàéà ñàëûíìàñû äà äàõèë îëìàãëà, ìàëëàðûí òÿìèðè; 4) åìàë ïðîñåñèíäÿ òàì âÿ éà ãèñìÿí ñÿðô îëóíìàñû èëÿ åìàë

ìÿùñóëëàðûíûí èñòåùñàëûíà êþìÿê åäÿí âÿ éöíýöëëÿøäèðÿí áÿçè êþ-ìÿê÷è ìàëëàðûí èñòèôàäÿñè.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè äèýÿð åìàë ðåæèìëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøìÿùäóäèééÿòëÿðäÿí áàøãà, áó ðåæèì ö÷öí ÿëàâÿ ìÿùäóäèééÿòëÿðíÿçÿðäÿ òóòóð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ùÿð ö÷ åìàë ðåæèìè ö÷öí âåðèëìèø èúàçÿíèíëÿüâ åäèëìÿñè âÿ ýåðè ÷àüûðûëìàñûíûí âàùèä ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿíåäèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ ìàëëàðûí åìàë ìöääÿòè ÄÝÊ òÿðÿôèí-äÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ãàéäàäà òÿéèí åäèëèð. Ìöääÿòëÿðèí òÿéèí åäèë-ìÿñè ìàëëàðûí åìàë ïðîñåñèíèí èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ìÿíòèãÿóéüóí äà-âàì åòìÿ âàõòûíà ÿñàñëàíìàëûäûð.

5.4. Äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðè 5.4.1. Èõðàú ðåæèìè Ìàëëàðûí èõðàúû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-

íûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ ìöÿééÿí îëóíàí òÿëÿáëÿðÿ óé-üóí îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëà-ðàã èõðàú ðåæèìèíäÿ ìàëëàðûí “ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè øÿðòëÿðè”äåéèë, “ðåæèìÿ èðÿëè ñöðöëÿí òÿëÿáëÿð” ìÿôùóìó òÿòáèã åäèëìÿñè, áè-ëàâàñèòÿ èõðàú ðåæèìèíèí ùöãóãè ðåãëàìåíòàñèéàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí áó òÿëÿáëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:à) èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí âÿ äèýÿð ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèí þäÿ-

íèëìÿñè;

102

á) èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðèíÿ ðèàéÿò åäèëìÿñè; ú) èõðàú ðåæèìè àëòûíäà áóðàõûëìûø ìàëëàðûí, ýþìðöê áÿéàííàìÿ-

ñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè ýöíÿ îëàí âÿçèééÿòèíäÿ, íîðìàë ñàõëàìà âÿ äà-øûìà øÿðàèòèíäÿ îíëàðûí ìÿðóç ãàëäûüû àøûíìà âÿ òÿáèè èòêèñè íÿçÿðÿàëûíìàãëà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíà-ðà ÷ûõàðûëìàñû;

÷) Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèíäèýÿð àêòëàðû èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø òÿëÿáëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè.

Èõðàú ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàð, áó ðåæèìèí õö-ñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, öìóìè ãàéäàäà áÿéàí åäèëìÿëè âÿýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí êå÷ìÿëèäèð.

Ìàëëàðûí èõðàú ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã ÷ûõàðûëìàñû õàðèúè èãòèñàäèôÿàëèééÿòèí öìóìè ñèñòåìèíÿ äàõèë îëàí ìöõòÿëèô âàñèòÿ âÿ ìåõà-íèçìëÿðëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Èõðàúûí ÿñàñ äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿëÿðèíÿ àøàüûäàêûëàð àèä åäèëèð:1) òàðèô-âåðýè òÿíçèìëÿíìÿñè 2) ãåéðè-òàðèô âàñèòÿëÿðè 3) âàëéóòà íÿçàðÿòè

5.4.2. Òÿêðàð èõðàú ðåæèìèÌàëëàðûí òÿêðàð èõðàúû ýþìðöê ðåæèìèíäÿ õàðèúè ìàëëàð Àçÿðáàé-

úàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè àëûíìàäàí âÿéà àëûíìûø ðöñóì âÿ âåðýèëÿð ãàéòàðûëìàãëà, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèð-ëÿðè òÿòáèã åòìÿäÿí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ âÿ Àçÿðáàéúàí ýþìðöêãàíóíâåðèúèëèéèíèí äèýÿð àêòëàðûíà óéüóí îëàðàã ÷ûõàðûëûð.

Áó ýþìðöê ðåæèìè èãòèñàäè áàõûìûíäàí òÿêðàð èäõàë ðåæèìèíèí “ýå-ðè ÿêñ îëóíìàñûäûð”. Ðåæèìëÿðèí ìÿçìóíó îíëàðûí èñòèôàäÿ îëóíìàìåõàíèçìèíäÿ áÿçè ïðèíñèïèàë ôÿðãëÿð îëäóüóíó íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð.

Òÿêðàð èõðàú ðåæèìèíèí ðåãëàìåíòàñèéàñû, òÿêðàð èõðàú åäèëÿí ìàë-ëàðûí Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ îëìàñû ôàêòûíà ÿñàñëàíûð êè, áóäà ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ, ðåæèìèí øÿðòëÿðèíÿ ðèàéÿòîëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿéÿ éþíÿëìèø ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ èìêàíâåðèð. ßââÿëëÿð ãåéä åäèëäèéè êèìè, òÿêðàð èäõàëûí ùöãóãè ðåãëàìåí-

103

òàñèéàñûíäà ïðîñåäóðà ìÿñÿëÿëÿðè ìöùöì éåð òóòóð âÿ ÿñàñ ôèêèð íÿ-çàðÿòèí ñÿíÿäëè ôîðìàëàðûíà éþíÿëäèëèð.

Ìàëëàðûí òÿêðàð èõðàúûíà Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìöÿééÿíåòäèéè ãàéäàäà éîë âåðèëèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðè-úèëèê àêòëàðû, Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí àêòëàðû âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ùàë-ëàðäà èñÿ ìàëëàðûí òÿêðàð èõðàúûíà Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíèí ðàçû-ëûüû èëÿ èúàçÿ âåðèëèð.

Òÿúðöáÿäÿ ìàëëàðûí òÿêðàð èõðàúû ýþìðöê ðåæèìèíèí èêè òèïèíäÿíèñòèôàäÿ åäèëèð:

- áÿéàí åäèëìèø òÿêðàð èõðàú; - ôàêòèêè òÿêðàð èõðàú.Áÿéàí åäèëìèø òÿêðàð èõðàúäà ìàëëàð èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàíûí ýþì-

ðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿðêÿí, ýþìðöê îðãàíëàðûíà áèëàâàñèòÿ âÿ éàëíûçèõðàú ö÷öí ýÿòèðèëäèéè áÿéàí åäèëèð. Áó ùàëäà èäõàë ðöñóì âÿ âåðýè-ëÿðè òóòóëìóð, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìèð.

Ôàêòèêè òÿêðàð èõðàú òèïèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿ-òèðèëÿí ìàëëàðûí áèëàâàñèòÿ òÿðàð èõðàú ö÷öí ýÿòèðèëìèø îëìàñû áÿéàíåäèëìèð. Îíëàð õàðèúè ìàëëàð îëìàã øÿðòèëÿ äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðè àë-òûíäà éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Ìàëëàðûí ìèëëè ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ áó úöð ýÿòè-ðèëìÿñè çàìàíû ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè þäÿíèëìèøñÿ, áó ìÿáëÿü-ëÿð òÿêðàð èõðàú çàìàíû àøàüûäàêû øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ýåðè ãàéòàðûëûð:

- òÿêðàð èõðàú îëóíàí ìàëëàð, òÿáèè àøûíìà âÿ íîðìàë øÿðàèòäÿ äà-øûíìà çàìàíû îëà áèëÿúÿê òÿáèè èòêèëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, ýÿòèðèëìÿàíûíäàêû ùàëäà îëìàëûäûð;

- òÿêðàð èõðàú ýÿòèðèëìÿ àíûíäàí êå÷ÿí èêè èë ìöääÿòèíäÿ ùÿéàòàêå÷èðèëìÿëèäèð;

- òÿêðàð èõðàú åäèëÿí ìàëëàð ãàçàíú ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿ-ìèø îëìàëûäûð.

Àäÿòÿí, òÿêðàð èõðàúà èúàçÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí, ìàë âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíèí ýèðîâ ãîéóëìàñû, áàíê âÿ äèýÿð êðåäèò òÿøêèëàòëàðû-íûí çÿìàíÿòè, òÿëÿá îëóíàí ìÿáëÿüèí äåïîçèòÿ ãîéóëìàñû éîëó èëÿþäÿíìÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè øÿðòè èëÿ âåðèëèð.

104

Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèë-ìÿñè çàìàíû òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ýÿòèðèëäèéè áÿéàí åäèëÿíìàëëàðûí òÿêðàð èõðàú ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ àøàüû-äàêû òÿëÿáëÿðÿ ðèàéÿò åäèëìÿñè øÿðòè èëÿ èúàçÿ âåðèëÿ áèëÿð:

1) ìàëëàðûí áèëàâàñèòÿ âÿ éàëíûç òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäè èëÿ ýÿòèðèëäè-éèíè òÿñäèã åäÿí ìöãàâèëÿëÿðèí ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëìÿñè(èêè õàðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè - èäõàë âÿ èõðàú ö÷öí);

2) ìàðàãëû øÿõñèí (äåêëàðàíòûí) ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ÷ûõà-ðûëàúàüû áàðÿäÿ þùäÿëèéè;

3) òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäè èëÿ ìàëëàðû ýÿòèðÿí òÿøêèëàòûí ùÿìèí ìàë-ëàðûí ìöÿééÿí åäèëÿí ìöääÿòäÿ ÷ûõàðûëàúàüû, ìàëëàðûí Àçÿðáàéúà-íûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ãàëàúàüû òÿãäèðäÿ òÿëÿá åäèëÿí ðöñóì âÿ âåð-ýèëÿðèí þäÿíèëÿúÿéè áàðÿäÿ çÿìàíÿò ìÿêòóáóíóí ýþìðöê îðãàíûíàòÿãäèì åäèëìÿñè (çÿìàíÿò þùäÿëèéè ÿëàâÿ åäèëèð).

Òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäè èëÿ ýÿòèðèëìÿñè áÿéàí åäèëìèø ìàëëàð îíëà-ðûí òÿúèëè àïàðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí ùàëëàðäà éàëíûç ýþìðöê àí-áàðëàðûíäà âÿ ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíèí òÿëÿáëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìÿêëÿñàõëàíûëà áèëÿð.

Òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäèëÿ ýÿòèðèëìèø ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèë-ìÿñè çàìàíû ìàëû ýÿòèðÿí øÿõñ ìöâàôèã ýþìðöê îðãàíûíà ìöðàúèÿòåòìÿëèäèð.

Òÿêðàð èõðàú ö÷öí ðåñïóáëèêàéà ýÿòèðèëìèø àëêîùîëëó è÷êèëÿð, åòèë(éåéèíòè) ñïèðòè, òöòöí ìÿìóëàòûíûí òÿêðàð èõðàú ðåæèìèíäÿ éåðëÿøäè-ðèëìÿñè Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíäÿ ãåéäÿ àëûíäûãäàí ñîíðà ùÿéà-òà êå÷èðèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ òÿêðàð èõðàú ö÷öíýÿòèðèëìèø ìàëëàðûí áó ÿðàçèíèí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà àïàðûëìàñûÄÝÊ òÿðÿôèíäÿí “èúàçÿ âÿðÿãÿñè” âåðèëäèêäÿí ñîíðà ðÿñìèëÿøäèðèëèð.

“Èúàçÿ âÿðÿãÿñè” àëìàã ö÷öí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíÿ åäèë-ìèø ìöðàúèÿòëÿ áèðýÿ àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿãäèì åäèëìÿëèäèð:

à) òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäèëÿ ýÿòèðèëìèø ìàëëàðûí èäõàë-éöê ýþìðöêáÿéàííàìÿñè;

á) éîë-íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðè (ãàèìÿ);

105

ú) èíâîéñ (ìàëëàðûí àäû âÿ ãèéìÿòè ýþñòÿðèëÿí ñèéàùû);÷) áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ; ä) ìàëûí êåéôèééÿò âÿ ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòëàðû; å) ìàëûí äÿéÿðèíèí ãàáàãúàäàí þäÿíèëìÿñè âÿ éà àêêðåäèòèâ à÷ûë-

ìàñû áàðÿäÿ áàíê ñÿíÿäè; ÿ) òÿêðàð èõðàú ìÿãñÿäèëÿ ýÿòèðèëìèø ìàëû ðÿñìèëÿøäèðèëìèø

ýþìðöê ÿìÿêäàøûíûí øÿõñè íþìðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèã îëóíìóøéàçûëû ðÿéè;

ô) ìàëëàðûí òÿêðàð èõðàúûíà èúàçÿ âåðèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí äèýÿðñÿíÿäëÿð.

Òÿêðàð èõðàú ö÷öí åäèëìèø ìöðàúèÿòÿ 10 ýöí ìöääÿòèíäÿ áàõûë-ìàëûäûð. Ìöñáÿò úàâàá âåðèëäèéè òÿãäèðäÿ ö÷ íöñõÿäÿí èáàðÿò “èúàçÿâÿðÿãÿñè” òÿðòèá åäèëèð. Áèð íöñõÿ ÄÝÊ-äÿ ãàëûð, äèýÿð íöñõÿëÿð ÿðè-çÿ÷èéÿ ãàéòàðûëûð. Èúàçÿíèí áèð íöñõÿñè ÿðèçÿ÷è òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûíðÿñìèëÿøäèðèëäèéè ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëìÿëèäèð.

5.4.3. Ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûøÑÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìèíèí ùöãóãè íîðìàëàðû ÝÌ

èëÿ áàðÿáÿð “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàéäàäà äà þç ÿêñèíè òàïìûø-äûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÀÐ-ûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ñÿðáÿñò äþâ-ðèééÿ ö÷öí áóðàõûëìûø õàðèúè ìàëëàðà äà Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû êèìèáàõûëûð.

Ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìè äèýÿð ýþìðöê ðåæèìëÿðè êè-ìè áó ðåæèìäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè áàðÿäÿ ìàðàãëû øÿõñèí ãàáàãúàäàíáó áàðÿäÿ ÿðèçÿ âåðìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó ÿìÿëèééàò ìàëëàðûíéåðäÿéèøìÿñè ö÷öí ìÿãñÿäèí åëàí åäèëìÿñè âÿ áÿéàíåòìÿ éîëó èëÿ,ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí âÿ ñÿðáÿñòäþâðèééÿéÿ áóðàõûëìàñûíà èúàçÿ âåðèëìÿñè âÿ éà áóíäàí èìòèíàåäèëìÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Ìàëëàðûí ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìèíäÿ ýþìðöê ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí (êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìà-éàí ìàëëàðäàí áàøãà) ýþìðöê éûüûìû òóòóëóð. Éûüûìûí ìèãäàðû ÀÐ-ûí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã ÀÐ-ûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿ-ðàðû èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ùàë-ùàçûðäà ÀÐ ÍÊ-íûí 12 àïðåë 2001-úè

106

èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø” ÀÐ-äÿ èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ ýþìðöêðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àëûíàíéûüûìëàðûí ìèãäàðû ùàããûíäà” 80 ñàéëû ãÿðàðû ãöââÿäÿäèð. Ýþìðöêéûüûìëàðûíûí ùÿúìè âÿ îíëàðûí þäÿíìÿ ãàéäàñû, þäÿíèø âàëéóòàñû,ìöõòÿëèô ùöãóãè ÿñàñëàðà ýþðÿ øÿõñèí êàòåãîðèéàñûíäàí, ðåæèì àëòûí-äà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàðûí òÿéèíàòûíäàí âÿ äèýÿð ìÿãñÿäëÿðäÿí àñûëûîëàðàã, ìöâàôèã ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð.

Ìàëëàðûí ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðõûëûø ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäàéåðëÿøäèðèëìÿñè øÿðòëÿðè áó ðåæèìäÿ ìàëëàðûí ÀÐ ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿ-ñèíèí òÿíçèìëÿíìÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿ ñèñòåìèíèí ìöðÿê-êÿá ìåõàíèçìèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿèíêè òÿêúÿ ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè íîðìàëàðûíà, ùÿì÷èíèí ãàíóí-âåðèúèëèéèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíÿ àèä íîðìàëàðà ÿñàñëàíûð.

5.4.4. Òÿêðàð èäõàë ðåæèìèÝþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 31-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìàëëàðûí òÿêðàð èä-

õàëû-èõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèí-äÿí àïàðûëìûø éåðëè ìàëëàðû ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿð àëûíìàäàí, ùÿì÷èíèí áó ìàëëàðà èãòè-ñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí ýåðèéÿ ýÿòèðèëìÿñèíäÿí èáà-ðÿò ýþìðöê ðåæèìèäèð.

Àøàüûäàêû ìàë êàòåãîðèéàëàðû òÿêðàð èäõàë ðåæèìè èëÿ ðÿñìèëÿøäèðè-ëÿ áèëìÿç:

- õàðèúè ìàëëàð;- Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí èõðàú ðåæèìèí-

äÿí áàøãà ðåæèìëÿðèí øÿðòëÿðè èëÿ ÷ûõàðûëàí Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû; - èõðàú ðåæèìè øÿðòëÿðè èëÿ ÷ûõàðûëìûø, ëàêèí ýåðèéÿ ãàéòàðûëìàñû òÿê-

ðàð èäõàë ö÷öí ìöÿééÿí åäèëìèø çàìàí ùöäóäëàðû áèòäèêäÿí ñîíðàýåðèéÿ ãàéòàðûëàí Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû;

- Àçÿðáàéúàí ãàíóíâåðèúèëèéè íîðìàëàðû èëÿ èäõàëû âÿ èõðàúû ãàäà-üàí îëóíìóø ìàëëàð.

Òÿêðàð èäõàë ðåæìèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàð ùÿì÷èíèí àøàüûäàêûòÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿëèäèð:

107

1) áó ìàëëàð îíëàðûí èõðàú ìöääÿòèíÿ ãÿäÿð ìÿíøÿéèíÿ ýþðÿ Àçÿð-áàéúàí ìàëëàðû âÿ éà ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ áöòöí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèþäÿìÿêëÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿéÿ áóðàõûëìûø õàðèúè ìàëëàð îëìàëûäûð;

2) ÷ûõàðûëäûüû ìöääÿòäÿí 10 èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðà-çèñèíÿ ãàéòàðûëàí ìàëëàð îëìàëûäûð. Áó çàìàí ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàíýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû ýóíó ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿ-áóë åäèëäèéè ýöí (áóíó ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíèí êå÷èëäèéè ýöí) ùåñàá åäèëèð, ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàíýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿñè ýöíö èñÿ, ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿíýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí çÿðóðè îëàí àõûðûíúû ñÿíÿäèí ãÿáóë åäèëäè-éè ýöí ùåñàá åäèëèð;

3) áó ìàëëàð Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí àïàðûëäûüû àíäàîëàí ùàëäà îëìàëûäûð, éÿíè ìþâúóäëóã âÿçèééÿòè äÿéèøäèðëìÿìÿëè-äèð. Òÿêðàð èäõàë åäèëÿí ìàëëàðûí âÿçèééÿòè (ùàëû) éàëíûç òÿáèè àøûí-ìà âÿ éà íîðìàë äàøûíìà øÿðàèòèíäÿ òÿáèè èòêèëÿð ùåñàáûíà, ùÿì÷è-íèí ìàëëàðûí ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû, êè÷èê òÿìèðè âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ,ëàêèí áó çàìàí ùÿìèí ìàëëàðûí ãèéìÿòèíèí ÷ûõàðûëìà àíûíà íèñáÿ-òÿí àðòìàìàñû øÿðòè èëÿ äÿéèøìèø îëà áèëÿð. Èòêèíèí òÿáèè îëìàñû, äà-øûíìà øÿðàèòèíÿ òÿëÿáëÿð ãöââÿäÿ îëàí íîðìàòèâ àêòëàðëà ìöÿééÿíåäèëèð, àïàðûëìà âÿ ýÿòèðèëìÿ çàìàíû ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèíìöãàéèñÿñè ö÷öí îíëàðûí ÀÁØ äîëëàðû èëÿ èôàäÿñè ÿñàñ ýþòöðöëöð.

Ãÿçà âÿ éà ãàðøûñûàëûíìàç ãöââÿíèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ çÿäÿëÿí-ìèø âÿ éà äèýÿð õàññÿëÿðè ïèñëÿøìèø ìàëëàð äà, òÿêðàð èäõàë ðåæèìèí-äÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Àììà áó çàìàí ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëèøÿõñèíäÿ ùÿãèãèëèéè âÿ äÿãèãëèéè øöáùÿ äîüóðìàéàí öñóëëàðëà ôàêòûòÿñäèã åäÿúÿê ñÿíÿäëÿðèí òÿãäèì åäèëìÿñè âàúèáäèð. Åéíè öñóëëà ÿâ-âÿëëÿð èõðàú ðåæèìè øÿðòëÿðè èëÿ ÷ûõàðûëìûø âÿ òÿêðàð èäõàë ýþìðöê ðå-æèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàðûí åéíèëèéè âÿ îíëàðûí Àçÿðáàéúàíìàëëàðû îëäóüó ìöÿééÿí åäèëìÿëè, éÿíè òÿñäèãëÿíìÿëèäèð.

Áó øÿðòëÿðèí òÿñäèãëÿíìÿñèíèí ñöáóòó ìàðàãëû øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿíòÿãäèì åäèëìÿëèäèð.

Òÿêðàð èäõàë ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàð ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí êå÷ìÿëèäèð. Áó ÿìÿëèééàòû ìàëûí àëûúûñûíûí

108

âÿ éà îíóí ñòðóêòóð áþëìÿñèíèí ôÿàëèééÿò çîíàñûíäà éåðëÿøäèéè ýþì-ðöê îðãàíû ùÿéàòà êå÷èðèð.

Ðåæèìèí øÿðòëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ãàéäàäà äîëäóðóëìóø ýþì-ðöê-éöê áÿéàííàìÿñèíäÿí áàøãà áÿéàíåòìÿ çàìàíû àøàüûäàêû ñÿ-íÿäëÿð òÿãäèì îëóíìàëûäûð:

- òÿêðàð èäõàë åäèëÿí ìàëëàðûí ÿââÿëëÿð èõðàú ýþìðöê ðåæèìè øÿðòëÿ-ðè èëÿ ÷ûõàðûëäûüû ôàêòûíû âÿ ýöíöíö òÿñäèã åäÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿ-ñèíèí áèð íöñõÿñè;

- òÿëÿá îëóíäóüó ùàëëàðäà, ÿýÿð òÿêðàð èäõàë åäèëÿí ìàëëàðà äèýÿðäþâëÿò îðãàíëàðûíûí íÿçàðÿòè ëàáöääöðñÿ, îíëàðûí èúàçÿñè;

- ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí äèýÿð ñÿíÿäëÿð. ßýÿð ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà

éåðëÿøäèéè çàìàí îíëàðûí ìþâúóäëóã ùàëû äÿéèøèëèðñÿ, äåêëàðàíò ìö-âàôèã ñÿíÿä òÿãäèì åòìÿëèäèð êè, áó äà òÿêðàð èäõàë îëóíàí ìàëëàðûíýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè àïàðûëàí ýþìðöê éöê áÿéàííàìÿñèíèíàéðûëìàç òÿðêèá ùèññÿñè âÿ ÿëàâÿñè îëóð. Áó ñÿíÿääÿ äåêëàðàíò òÿðÿ-ôèíäÿí ìàëëàð âÿ îíëàðà àèä îëàí ñÿíÿäëÿð ùàããûíäà áöòöí ÿñàñ ìÿ-ëóìàòëàð ýþñòÿðèëèð, ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè áó ìàëëàðûíòÿêðàð èäõàë ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿ-ñè áàðÿäÿ ãåéäëÿð åäèð.

Ìàëëàðûí òÿêðàð èäõàë ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäè-ðèëìÿñèíÿ ýþðÿ öìóìè ãàéäàäà ýþìðöê éûüûìû òóòóëóð.

5.4.5. Òðàíçèò ðåæèìèÝþìðöê ìÿúÿëÿñèíèí 34-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìàëëàðûí òðàíçèòè -

ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà þëêÿíèí èêè ýþìðöê îðãàíû àðàñûí-äà, î úöìëÿäÿí õàðèúè äþâëÿòëÿðèí ÿðàçèñèíäÿí ýþìðöê ðöñóìëàðû,âåðýèëÿð àëûíìàäàí âÿ ìàëëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèë-ìÿäÿí êå÷èðèëìÿñèíäÿí èáàðÿò ýþìðöê ðåæèìèäèð.

Òðàíçèò áåéíÿëõàëã ìàë ìöáàäèëÿñèíèí îáéåêòèâ çÿðóðÿòèíäÿí äî-üàí âÿ þëêÿëÿðèí úîüðàôè ìþâãåéè, ýåîñèéàñè âÿ èãòèñàäè ìöíàñèáÿò-ëÿðè èëÿ øÿðòëÿíÿí çÿðóðè íÿãëèééàò ÿëàãÿ êàòåãîðèéàñû îëóá, áåéíÿë-õàëã òèúàðÿò ãÿäÿð ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð.

109

Òðàíçèòèí ùöãóã ìåõàíèçìèíäÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí òðàíçèòèí-äÿ âÿ ìàëëàðûí òðàíçèòèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí èêè íþâ ìöíàñèáÿò íÿçÿð-äÿ òóòóëóð.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíèí òðàçèòèíèí ðåãëàìåíòëÿøäèðèëìÿñè þçöíÿìÿõñóñ éåð òó-òóð, ÷óíêè íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áåéíÿëõàëã ìàë ìöáàäèëÿñè ñèñòåìèí-äÿ àðàëûã òÿñèð ùÿëãÿñèäèð âÿ áèð ãàéäà îëàðàã õàðèúè òèúàðÿò òÿíçèì-ëÿíìÿñèíèí áèëàâàñèòÿ îáéåêòè äåéèë. Áó ñÿáÿáäÿí Ýþìðöê Ìÿúÿë-ëÿñèíèí ýþìðöê òðàíçèò ðåæèìèíÿ ùÿñð åäèëìèø ìöääÿàëàðû éàëíûç ìàë-ëàðà àèä åäèëèð.

Øÿðù åäèëÿí ðåæèìèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 1) ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èêè ýþìðöê îðãàíû àðàñûí-

äà, ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíûð âÿ áó çàìàí îíëàðûí õàðèúè äþâ-ëÿòèí ÿðèçèñèíäÿí êå÷ìÿñèíÿ éîë âåðèëèð (ìÿñÿëÿí, Ðóñèéà ñÿðùÿäèí-äÿêè Õà÷ìàç ýþìðöêõàíàñû èëÿ Íàõ÷ûâàí Ðåñïóáëèêàñûíäàêû, åéíèçàìàíäà Òöðêèéÿ èëÿ ñÿðùÿääÿ éåðëÿøÿí Ñÿäÿðÿê ýþìðöêõàíàñûàðàñûíäà òðàíçèò õàðàêòåðèê ìèñàëäûð).

2) òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìèíäÿ ìàëëàðûí éåðäÿéèøìÿ ùÿðÿêÿòè ýþì-ðöê ðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿð òóòóëìàäàí ùÿéàòà êå÷èðèëèð, áó ìàëëàðà èã-òèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìèð.

Òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìèíèí íèçàìëàíìà ãàéäàëàðû, ùÿì÷èíèí Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ñàçèøëÿðè, Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèíãÿðàðëàðû, ÄÝÊ-íûí íîðìàòèâ àêòëàðû èëÿ äÿ ìöÿééÿí åäèëÿ áèëÿð.

“Ìàëëàðûí òðàíçèòè - ýþìðöê ðåæèìè ùàããûíäà” ÿñàñíàìÿ ÄÝÊñÿäðèíèí ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèø âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßäëèé-éÿ Íàçèðëèéèíäÿ 05.05.1999-úó èë òàðèõèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð (ãåé-äèééàò N 160).

Ùöãóãè-òÿíçèìëÿìÿ ìÿíáÿëÿðèíèí âÿ ýþìðöê-òðàíçèò ðåæèìèíèíòÿòáèãè ñàùÿñèíèí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã îíóí àøàüûäàêû ôîðìàëà-ðû ñå÷èëèð:

à) áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàðûí ìöääÿàëàðû èëÿ âÿ éà áåéíÿëõàëãñàçèøëÿðèí (ìÿõñóñè áó ìÿñÿëÿéÿ àèä îëìàéàí) àéðû-àéðû ìöääÿàëà-ðû èëÿ èñòèôàäÿñè ðåãëàìåíòëÿøäèðèëÿí áåéíÿëõàëã òðàíçèò;

110

á) ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèê ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí òðàíçèò.Òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìè áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿí ìàëëà-

ðûí íîìåíêëàòóðàñûíà, ìèãäàðûíà âÿ òÿéèíàòûíà àèä îëàí ùå÷ áèð õö-ñóñè ìÿùäóäèééÿò ìöÿééÿí åòìèð. Òðàíçèò ðåæèìèíäÿ äÿ î áèðè ðå-æèìëÿðèí òÿòáèãèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí, Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 19-úóìàääÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí, ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëà-ðûí àéðû-àéðû êàòåãîðèéàëàðûíà ãàäàüàí âÿ ìÿùäóäèééÿò íÿçÿðäÿ òó-òóëóð. Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèë-ìèø ìàëëàðûí äàøûíìà ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿíè ìÿùäóäëàøäûðàí õö-ñóñè øÿðòëÿð ìöÿééÿí åòìèð âÿ åéíè çàìàíäà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿ-çÿðäÿ òóòóëìàéàí ùàëëàðäà éîë âÿ èñòèãàìÿòëÿðèí ñå÷èëìÿñèíäÿ ñÿð-áÿñòëèê âåðèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ìàëëàðûí òðàíçèòè-íèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ùàëëàðûíû äà íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ áó õöñóñèééÿ-òè “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû-íûí õàðèúè äþâëÿòëÿð âÿ îíëàðûí èòòèôàãëàðûíûí Àçÿðáàéúàí øÿõñëÿðèíèíìÿíàôåéèíÿ òîõóíàí àéðû-ñå÷êèëèê âÿ éà äèýÿð àêñèéàëàðûíà ãàðøû úà-âàá òÿäáèðè êèìè” ìöÿééÿí åäèð.

Ìàëëàðûí êàòåãîðèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã âÿ ìöÿééÿí äàøûíìà öñóë-ëàðûíäàí èñòèôàäÿ çàìàíû ÉÝÁ-äÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ àïàðûëàí ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí öìóìè ãàéäàñû òÿòáèã åäèëìÿéÿ áèëÿð. Áÿ-çè ùàëëàðäà ÉÝÁ ÿâÿçèíÿ äèýÿð ñÿíÿä ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèë-ìÿñèíÿ éîë âåðèëèð. Áåéíÿëõàëã Éöê Äàøûìàëàðû Êîíâåíñèéàñûíûíìöääÿàëàðû ÿñàñûíäà äàøûíàí ìàëëàð öçðÿ áó êîíâåíñèéà èëÿ ìöÿé-éÿí åäèëìèø áåéíÿëõàëã ýþìðöê ñÿíÿäëÿðè ôîðìàëàðû - ÁÉÄ êèòàáëà-ðû (ÒÈÐ êàðíåòëÿðè) èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìàëëàðûí áó ðåæèì àëòûíäà éåðëÿø-äèðèëìÿñèíèí øÿðòëÿðè 2 ãðóïà áþëöíöð:

1) ìàëëàðà, äàùà äîüðóñó îíëàðûí áó ðåæèìäÿ âÿçèééÿòèíÿ àèä îëàíøÿðòëÿð;

2) äàøûéûúûéà, éàõóä îíóí íÿãëèééàò âàñèòÿñèíÿ àèä îëàí øÿðòëÿð. Òðàíçèò ðåæèìèíäÿ äàøûíàí ìàëëàð àøàüûäàêû òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåð-

ìÿëèäèð: 1) ìàëëàð äÿéèøèëìÿç ùàëäà ãàëìàëûäûð (òÿáèè àøûíìà âÿ òÿáèè èòýè-

ëÿðäÿí áàøãà);

111

2) òðàíçèòäÿí áàøãà, äèýÿð ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíìàìàëûäûð; 3) ýþìðöê îðãàíûíûí äàøûíìàíûí øÿðòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿé-

éÿí åòäèéè ìöääÿò ÿðçèíäÿ ýþíäÿðÿí ìàëëàðû òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñû-íà ÷àòäûðìàëûäûð (ùàçûðäà áó ìöääÿò ÄÝÊ-ûí Òÿëèìàòû èëÿ Àçÿðáàé-úàí ÿðàçèñèíäÿ èêè ýöí ìöÿééÿí åäèëìèøäèð).

Ìàëëàðûí òðàíçèòè ö÷öí “äàøûéûúû” - ôàêòèêè îëàðàã ìàëëàðû êå÷èðÿíøÿõñ âÿ éà íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí èñòèôàäÿñè ö÷öí ìÿñóë îëàíøÿõñäèð. Òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìèíèí õàðàêòåðè âÿ èãòèñàäè ìÿãñÿäëÿðèíÿçÿðÿ àëûíäûãäà, áó ùàë òàìàìèëÿ ãàíóíàóéüóíäóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí,áó èìêàí âåðèð êè, äàøûíàí ìàë ñàùèáèíèí, ýþíäÿðÿíèíèí âÿ àëûúûñûíûíêèì îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã äàøûéûúûéà áèëàâàñèòÿ áåíåôèñàð êèìèáàõûëñûí. Äàøûéûúûíûí áåëÿ ñòàòóñóíó íÿçÿðÿ àëàðàã ýþìðöê ãàíóíâå-ðèúèëèéè áÿçè ÿëàâÿ òÿëÿáëÿð èðÿëè ñöðöð. Áåëÿ êè, ýþìðöê îðãàíëàðûíäàäàøûéûúûíûí âÿ éà îíóí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìÿúÿëëÿ èëÿ íÿçÿðäÿòóòóëàí øÿðòëÿðè éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ðèéàÿò îëóíìàñûíà çÿìàíÿò âå-ðÿ áèëìÿéÿúÿéè ôèêðè éàðàíàðñà, ìàëëàðûí òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìè àëòûí-äà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìöÿééÿí îëóí-ìóø ãàéäàäà òÿúùèç åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà âåðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí äà-øûéûúûíûí ÷ÿêäèéè õÿðúëÿð äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëìèð.

Ìàëëàð òðàíçèò äàøûíìàñûíûí áöòöí ìöääÿòè ÿðçèíäÿ ýþìðöê íÿçà-ðÿòè àëòûíäà îëóð. Öìóìè ãàéäàéà ýþðÿ (ÝÌ 188-úè ìàääÿ) òðàíçèòýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàðà ýþìðöê íÿçàðÿòè:

à) ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëäèéè çàìàí îíëàðûíÀçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷äèéè àíäàí;

á) ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àïàðûëäûüû çàìàí ýþì-ðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè àí-äàí áàøëàéûð.

Òðàíçèò-ýþìðöê ðåæèìè ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí (âÿ îí-ëàðûí ñÿíÿäëÿðèíèí) ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ òÿéèíàò ýþìðöêõà-íàñûíà ÷àòäûðûëäûãäàí âÿ ìöâàôèã ýþìðöê ÿìÿëèééàòëàðû àïàðûëäûãäàíñîíðà áàøà ÷àòìûø ùåñàá åäèëèð. Òðàíçèò ðåæèìè áèòäèêäÿí ñîíðà ìàëëàðþç èëêèí ìÿãñÿäëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõàðûëìàëû, éàõóä äà äèýÿð ýþìðöê ðåæè-

112

ìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿëèäèð. Ìàëëàðûí òðàíçèòèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòäàøûéûúûíûí öçÿðèíÿ ãîéóëóð. ßýÿð òðàíçèò çàìàíû ìàëëàð:

- ýþìðöê îðãàíûíûí èúàçÿñè îëìàäàí êèìÿñÿ âåðèëìèøñÿ; - òðàíçèò äàøûíìàñû çàìàíû èòèðèëìèøñÿ; - òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà ÷àòäûðûëìàìûøñà, äàøûéûúû ñÿðáÿñò äþâ-

ðèééÿéÿ áóðàõûëìà âÿ éà èäõàë-ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà ðÿñìèëÿøäèðè-ëÿí ìàëëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìÿáëÿüäÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèþäÿìÿëèäèð.

5.4.6. Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ðåæèìèÝþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 51-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, Ðöñóìñóç òèúàðÿò

ìàüàçàñû - ìàëëàðäàí ýþìðöê ðóñóìëàðû, âåðýèëÿð àëûíìàäàí âÿ îí-ëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ (áåéíÿëõàëã ùàâà âÿ äÿíèç ëèìàí-ëàðûíäà âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿíìöÿééÿí åäèëÿí äèýÿð éåðëÿðäÿ) ùÿìèí ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèàëòûíäà ñàòûëìàñûíäàí èáàðÿò ýþìðöê ðåæèìèäèð.

Áó ðåæèìèí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èìêàí âåðèð êè, õàðèúè ìàëëàðûí þëêÿ-íèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ, ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà, ýþìðöê âåðýèëÿðèâÿ èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿìÿê øÿðòè èëÿ ñàòûøû òÿøêèëåäèëñèí. Ðöñóìñóç òèúàðÿòèí ñïåñèôèêàñû î áèðè ðåæèìëÿðëÿ ìöãàéèñÿ-äÿ àøêàðëàíûð. Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ðåæèìè ýþìðöê àíáàðû ðå-æèìèíäÿí èëê íþâáÿäÿ îíóíëà ôÿðãëÿíèð êè, áó ðåæèìäÿ ìÿãñÿä ìàë-ëàðûí ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñàõëàíìàñû äåéèë, îíëàðûí òåçëèêëÿñàòûëìàñûäûð. Õàðèúè ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêÿðàçèñèíäÿ, ýþìðöê þäÿíèøëÿðè þäÿíìÿäÿí âÿ èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿä-áèðëÿðè òÿòáèã åòìÿäÿí ñàòûëìàñû ùàëû ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ðå-æèìèíè èäõàë-ýþìðöê ðåæèìèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áàøëûúà õöñóñèééÿòäèð.Ïîòåíñèàë àëûúûëàðû áåëÿ ìàüàçàëàðà úÿëá åäÿí ÿñàñ øÿðò ýþìðöê âåð-ýèëÿðèíèí ìàëûí ñàòûø ãèéìÿòèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿìÿñèäèð. Ýþìðöê âåð-ýèëÿðè õàðèúè ìàëëàðûí ãèéìÿòèíè éåðëè ìàëëàðà íèñáÿòÿí íÿçÿðÿ ÷àðïà-úàã äÿðÿúÿäÿ éöêñÿëäèð, õöñóñèëÿ äÿ àêñèçëÿðèí òÿòáèã åäèëìÿñè äà-õèëè áàçàðäà îíëàðûí ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíè àçàëòìûø îëóð.

113

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñûíûí îáéåêòè êèìè ùÿì õàðèúè ìàëëàð,ùÿì äÿ éåðëè ìàëëàð îëà áèëÿð. Ùÿð èêè òèï ìàëëàð Àçÿðáàéúàí ýþì-ðöê ÿðàçèñèíè òÿðê åäÿí ôèçèêè øÿõñëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøëàð. Áå-ëÿëèêëÿ, ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñûíäàí àëûíìûø ìàëëàðûí Àçÿðáàé-úàí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà àïàðûëìàñû áó ýþìðöê ðåæèìèíèíáàøëûúà øÿðòèäèð. Áó øÿðòÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò ìÿãñÿäè èëÿ áå-ëÿ ìàüàçàíûí èø÷èëÿðè ìàëëàðûí àëûíìàñû áàðÿäÿ ìöøòÿðèëÿðèí ýåäèø-ýÿëèø ñÿíÿäëÿðèíäÿ ãåéäëÿð àïàðà áèëÿðëÿð. Áó úöð ãåéäëÿðèí ôîðìà-ñû ýþìðöê îðãàíëàðû èëÿ ðàçûëàøäûðûëìàãëà ìàüàçàíûí ñàùèáè òÿðÿôèí-äÿí ìöÿééÿí åäèëèð.

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðû ðåæèìèíäÿ ùöãóãè òÿíçèìëÿìÿ îá-éåêòëÿðè, þç íþâáÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè èíçèáàòè âÿ ìàëèééÿ õà-ðàêòåðëè ùöãóã íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíÿí ìàë ÿìÿëèééàòëàðûäûð. Áóùöãóãè òÿãäèìàòëàðà úèääè ðèàéÿò åäèëìÿñè òèúàðÿòèí õöñóñè ýþìðöêðåæèìèíèí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí ìöñáÿò ùÿëëèíäÿ çÿðóðèøÿðòäèð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðûíäà ñàòûëàáèëÿúÿê ìàëëàð áàðÿñèíäÿ áèð ñûðà ìÿùäóäèééÿòëÿð ìöÿééÿí åäèð.Öìóìè ãàéäàéà ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëìÿñè,Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àïàðûëìàñû, ùÿì÷èíèí ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ñàòûøû ãàäàüàí îëóíàí ìàëëàð, î úöìëÿäÿíñèéàùûñû ÄÝÊ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíàí ìàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ,èñòÿíèëÿí ìàëëàð ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ýþìðöê ðåæèìèíäÿ ñàòû-ëà áèëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð áó ìÿùäóäèééÿòëÿðÿ àøàüûäàêûëàðû äà ÿëà-âÿ åòìÿê ëàçûìäûð:

- äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí íÿçàðÿòèíäÿí êå÷ìÿëè îëàí âÿ áó îð-ãàíëàðûí èúàçÿñèíèí îëìàäûüû ìàëëàð;

- èñòåùñàë-òåõíèêè òÿéèíàòëû âÿ äèýÿð ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí øÿõ-ñè èñòèôàäÿ âÿ îíëàðûí òÿëÿáàòû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàäûüû àøêàð áèëè-íÿí ìàëëàð;

- àüûð ÷ÿêèëè âÿ áþéöê ùÿúìëè ìàëëàð;- ìöÿééÿí åäèëìèø ùàëëàðäà èäõàë ðöñóìó òÿòáèã åäèëäèêäÿ áåëÿ

ðöñóìà úÿëá åäèëÿí âÿ èúàçÿ àëûíàí ìöùöì õàììàë íþâëÿðè.

114

Áóíóíëà áÿðàáÿð ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, àäû ÷ÿêèëÿí ìàëëàðûí áèðãèñìè (áÿçÿí) àëãû-ñàòãû îáéåêòè äÿ îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ïÿðàêÿíäÿñàòûø ö÷öí ãàáëàøäûðûëìûø éàü âÿ ñöðòêö ìàòåðèàëëàðû, ÿúçà÷ûëûã ìÿù-ñóëëàðû (ùÿêèì ðåñåïòè òÿëÿá îëóíìóðñà), çÿðýÿðëèê ìÿìóëàòëàðû âÿ ñ.

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðûíäà ñàòûø ïÿðàêÿíäÿ öñóëëà âÿ âàñè-òÿ÷èëÿðñèç ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àëûíìûø ìàëà ýþðÿ ùåñàáëàøìà éàëíûçíÿüä ïóë âÿ éà êðåäèò êàðòû èëÿ àïàðûëûð. Ìàüàçàäà ñàòûëàí áöòöí ìàë-ëàð ýþìðöê îðãàíëàðû èëÿ ðàçûëàøäûðûëìûø ãàéäàäà ìàðêàëàíìàëûäûð.Ýþìðöê ðåæèìèíèí ñïåñèôèêàñû àëûúûëàðà ÿíÿíÿâè êîììåðñèéà õèä-ìÿòëÿðè ñàòûëàí ìàëëàðûí íöìóíÿëÿðÿ ýþðÿ ñàòûëìàñû, ãàáàãúàäàí ñè-ôàðèø, þäÿíèøèí òÿõèðÿ ñàëûíìàñû, åâÿ ÷àòäûðûëìàñû âÿ ñ. ýþñòÿðèëìÿñè-íè èñòèñíà åäèð. Éàëíûç ìàëëàðûí ñàòûøãàáàüû ùàçûðëàíìàñûíà, ãàáëàø-äûðûëìàñûíà âÿ éåíèäÿí ãàáëàøäûðûëìàñûíà èúàçÿ âåðèëèð.

Áèð ãàéäà îëàðàã ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðû õàðèúÿ ýåäÿí ñÿðíè-øèíëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ýþçëÿìÿ çàëëàðûíäà, áåéíÿëõàëã ñÿðíè-øèí äàøûíìàñû ö÷öí à÷ûã îëàí ùàâà âÿ äÿíèç ëèìàíëàðûíäàêû òðàíçèòñÿðíèøèíëÿð ö÷öí çàëëàðäà, ôèçèêè øÿõñëÿðèí äþâëÿò ñÿðùÿäèíè êå÷äèéèáóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ éàðàäûëûð. Ìàüàçà ýþìðöê íÿçàðÿòè õÿòòè-íèí àðõàñûíäà, éÿíè ôèçèêè øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå-÷ÿðêÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè àïàðûëàí éåðëÿðèí ùöäóä-ëàðûíäàí êÿíàðäà éåðëÿøìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà ðöñóìñóç òèúàðÿòìàüàçàñûíûí éåðëÿøäèðèëìÿ ïðèíñèïè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ýÿëÿíøÿõñëÿðèí äàõèë îëìàñû èìêàíûíû èñòèñíà åòìÿëèäèð.

Òèúàðÿò çàëëàðûíûí, êþìÿê÷è îòàãëàðûí âÿ ìàüàçàíûí àíáàðûíûí ãó-ðóëóøó ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð ýÿòèðèëìÿñèíÿ âÿ àïàðûë-ìàñûíà èìêàí âåðìÿìÿëè, êÿíàð øÿõñëÿðèí äàõèë îëìà èìêàíûíû èñ-òèñíà åòìÿëèäèð. Ýþìðöê îðãàíû - îíóí ôÿàëèééÿò çîíàñûíäà éåðëÿøÿíðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñûíûí ãóðóëóøóíà, àâàäàíëûüûíà âÿ áþëìÿ-ëÿðèíèí éåðèíÿ ýþðÿ êîíêðåò òÿëÿáëÿð ìöÿéÿí åäÿ áèëÿð.

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëÿíìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè èúðààòûíûí éåðè, éàëíûç ìàüàçà-íûí àíáàðû îëà áèëÿð. Áó àíáàðà ìàëëàð ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëèøÿõñèíèí èøòèðàêû âÿ éà èúàçÿñè èëÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Ìàëëàðûí ðöñóì-

115

ñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿìöâàôèã ýþìðöê éûüûìû òóòóëóð.

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ñàùèáèíèí ùöãóãè ñòàòóñó îíóí ÿñàñâÿçèôÿëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áó âÿçèôÿëÿðèí (ÝÌ, ìàääÿ 54) õà-ðàêòåðè - áèðíúèñè, ðöñóìñóç òèúàðÿò ðåæèìè øÿðàèòèíäÿ ñàùèáêàðëûã ôÿ-àëèééÿòèíèí ñïåñèôèêàñû èëÿ, èêèíúèñè èñÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûíûíðåæèìèíÿ ðèàéÿò åòìÿéÿ éþíÿëäèëìèø ãàíóíâåðèúèëèéèí òÿëÿáëÿðè èëÿøÿðòëÿíäèðèëèð.

Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû ñàùèáèíÿ éþíÿëìèø òÿëÿáëÿð àøàüûäà-êûëàðäûð:

1) ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñûíà äàõèë îëàí ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçà-ðÿòèíäÿí êÿíàð ýþòöðöëìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿê;

2) áó ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà äàõèë îëàí ìàëëàðûí ó÷îòóíó àïàðìàãâÿ áöòöí ÿìÿëèééàòëàð áàðÿäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ýþìðöêîðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðìÿê. Áó ìÿãñÿäëÿ ìàüàçà ñàùèáè, àõûðûí-úû éàçûíûí ãåéä åäèëäèéè ýöíäÿí åòèáàðÿí 3 (ö÷) èë ìöääÿòèíäÿ ñàõ-ëàìàüà áîðúëó îëäóüó ó÷îò êèòàáû àïàðìàëûäûð. Ó÷îò êèòàáûíûí àïàðûë-ìàñû, ùÿòòà ìàüàçàäà àâòîìàòëàøäûðûëìûø ó÷îò ñèñòåìèíäÿí èñòèôàäÿåäèëäèéè ùàëäà äà èøëÿíìÿëèäèð. Áó êèòàá èëê òÿëÿáäÿ ýþìðöê îðãàí-ëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíÿ òÿãäèì åäèëèð.

5.4.7. Ñÿðáÿñò ýþìðöê ðåæèìè çîíàñûÑÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû - õàðèúè ìàëëàðäàí ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ

âåðýèëÿð àëûíìàäàí, ùÿì÷èíèí ýþñòÿðèëÿí ìàëëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿòòÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí îíëàðûí ìöâàôèã ÿðàçè ñÿðùÿäëÿðèíäÿ âÿéà áèíàëàðäà (éåðëÿðäÿ) éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èñòèôàäÿñèíäÿí, Àçÿðáàé-úàí ìàëëàðûíûí èñÿ áó ìÿúÿëëÿ èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ãàéäàäà èõðàú-ýþìðöê ðåæèìèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ìàëëàðûí àïàðûëìàñûíà òÿòáèã åäè-ëÿí øÿðòëÿðëÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäàí èáàðÿò ýþì-ðöê ðåæèìèäèð (ÝÌ, ìàääÿ 74).

Ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿëÿðè òÿäáèðëÿðè áàõûìûíäàí ñÿðáÿñò ýþì-ðöê çîíàñû õàðèúè ìÿíøÿëè ìàëëàðûí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè þäÿíèë-ìÿäÿí ñàõëàíûëìàñû, ñàòûëìàñû âÿ àëûíìàñû ìöìêöí îëàí ðöñóìñóç

116

òèúàðÿò âÿ àíáàð ÿðàçèñè êèìè ãÿáóë åäèëèð. Áåëÿ êè, âåðýè ðåæèìè íþãòå-éè-íÿçÿðèíäÿí ìàëëàðà ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êÿíàðäà éåðëÿøäèðèëìèøêèìè áàõûëûð. Áåëÿ ÿðàçèäÿí êÿíàðëûã òÿêúÿ ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿí-ìÿëÿðèíÿ - éÿíè âåðýè ðåæèìèíÿ äåéèë, ùÿì äÿ õàðèúè òèúàðÿò ìöíàñè-áÿòëÿðèíèí èíçèáàòè ðåæèìèíÿ - éÿíè ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿìÿëÿðèíÿ äÿàèääèð. Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíà-ñû ðåæèìè ìàëëàðûí ñàõëàíûëìà ìöääÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìûð. Ñÿðáÿñòýþìðöê çîíàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàð ùåñàá åäèëìÿñè ÝþìðöêÌÿúÿëëÿñèíèí 3-úö ìàääÿñèíèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð:

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûéåðëÿøÿ áèëÿð. Ìÿúÿëëÿäÿ âÿ ýþìðöê èøè öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäà ìöÿééÿí åäèëÿí ùàëëàð èñòèñ-íà åäèëìÿêëÿ, ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíûí ÿðàçèëÿðè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà éåðëÿøÿí ÿðàçèäèð”.

Ýþðöíäöéö êèìè, ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíûí âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëà-ðûí ïåðèìåòðè ýþìðöê ñÿðùÿäèäèð. Þç èíçèáàòè-ùöãóãè ñòàòóñóíà ýþðÿäàõèëè ñÿðùÿäëÿð õàðèúè ñÿðùÿäëÿðÿ áÿðàáÿð òóòóëóð: ñÿðáÿñò çîíàíûíÿðàçèñè ñÿðùÿä çîíàñû êèìè áàõûëûð âÿ îðàéà ýèðèø-÷ûõûø õöñóñè íÿçà-ðÿò áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí áóðàõûëûø âÿðÿãëÿðè ÿñàñûíäà ùÿéàòàêå÷èðèëèð. Äàõèëè ñÿðùÿäëÿðèí ãîðóíìàñû ýþìðöê÷öëÿðëÿ ñÿðáÿñò çîíàðÿùáÿðëèéèíèí áèðýÿ ñÿéëÿðè èëÿ òÿìèí åäèëèð. Ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñûðåæèìèíèí úÿëáåäèúèëèéè îíäàäûð êè, áó ôÿàëèééÿò ñÿðáÿñò èãòèñàäè çî-íàëàðûí éàðàäûëìàñûíäà èëê ìÿðùÿëÿ êèìè òÿãäèðÿëàéèãäèð. Ñÿðáÿñòýþìðöê çîíàëàðûíûí ôÿàëèééÿòè èìêàí âåðèð êè, ñÿðáÿñò èãòèñàäè çîíà-ëàðûí èäàðÿ åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñè ö÷öí òÿúðöáÿ òîïëàíñûí âÿ åéíè çà-ìàíäà õàðèúè èíâåñòîðëàð áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ ùþêóìÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿ-òèíèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè èëÿ òàíûø îëóá þëêÿéÿ êàïèòàë ãîéóëóøóíóí òÿ-ìèíàòû àñïåêòëÿðèíè äÿãèãëÿøäèðñèíëÿð.

Ùÿð ùàíñû ñÿðáÿñò çîíà ö÷öí ÿëâåðèøëè úîüðàôè ìþâãå ìöùöì ÿùÿ-ìèééÿò êÿñá åäèð. Àäÿòÿí ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðû õàðèúè òèúàðÿò ôÿ-àëèééÿòè èëÿ áàüëû õèäìÿòëÿðèí èõðàúû öçðÿ èõòèñàñëàøûðëàð. Ñÿðáÿñòýþìðöê çîíàëàðûíûí éàðàäûëìàñû éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðûí õàðèúè èãòèñàäèôÿàëèééÿòÿ úÿëá åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð.

117

Ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèí ÿñàñ ãàéÿñè îíäàíèáàðÿòäèð êè, áó ðåæèìëÿðäÿ õàðèúè ìàëëàð ìöÿééÿí åäèëìèø ÿðàçèñÿðùÿäëÿðè äàõèëèíäÿ âÿ éà áèíàëàðäà (éåðëÿðäÿ) ýþìðöê ðöñóì âÿâåðýèëÿðè àëûíìàäàí, ùÿì÷èíèí áó ìàëëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèð-ëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí, Àçÿðáàéúàí ìàëëàðû èñÿ èõðàú ýþìðöê ðåæè-ìè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ éåðëÿøäèðèëèð âÿ èñòèôàäÿåäèëèð.

Áó ýþìðöê ðåæèìëÿðè àëòûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿýÿòèðèëìÿñè âÿ àïàðûëìàñû ãàäàüàí îëóíìàìûø ìàëëàð éåðëÿøäèðèëÿáèëÿð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò åäèëìÿñèíè òÿ-ìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ, ìàëëàðûí õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ñÿðáÿñòýþìðöê çîíàëàðûíäà ìàëëàðëà àïàðûëàí ÿìÿëèééàòëàðà ãàäàüàíëàð âÿìÿùäóäèééÿòëÿð ãîéóëà áèëÿð. Áó úöð ãàäàüàíëàðû âÿ ìÿùäóäèééÿò-ëÿðè ýþìðöê çîíàñû áàðÿñèíäÿ ÀÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ìöÿééÿí åäèð.

Áó ýþìðöê ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿ åòäèêäÿ, ýþìðöê þäÿíúëÿðèíèíþäÿíèëìÿñè ö÷öí ìÿñóëèééÿòè, ìàëëàðû ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñûíà ýÿ-òèðÿí âÿ éà ñÿðáÿñò àíáàðà éåðëÿøäèðÿí øÿõñ äàøûéûð.

Ðåæèìëÿðèí òÿéèíàòûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, õàðèúè âÿ Àçÿðáéúàíìàëëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè òóòóë-ìóð. ßýÿð ìàëëàð ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñûíäàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëèðñÿ âÿ éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà àïàðûëûðñà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ðöñóì âÿéûüûìëàð þäÿíèëìÿëèäèð.

Ñÿðáÿñò ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿðêÿí, ìàëëàð èõðàú ö÷öííÿçÿäÿ òóòóëìóøñà, ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àçàä åäèëèð âÿéà þäÿíèëìèø ìÿáëÿüëÿð ýåðè ãàéòàðûëûð. Áó øÿðòëÿ êè, ìàëëàð âåðýè âÿðöñóìëàðäàí àçàä åäèëäèêäÿí âÿ éà òóòóëìóø ìÿáëÿüëÿð ãàéòàðûëäûã-äàí ñîíðà 6 àé ÿðçèíäÿ ìàëëàð ôàêòèêè ÷ûõàðûëìûø îëñóí.

ßýÿð èõðàú ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìàë ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñûí-äàí ðåñïóáëèêàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ãàéòàðûëàðñà, ýþìðöê ðöñóì âÿâåðýèëÿðè, ùÿì÷èíèí Ìèëëè Áàíê òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø êðåäèò-ëÿð öçðÿ äÿðÿúÿëÿðÿ ýþðÿ ôàèç þäÿíèëèð.

118

5.4.8. Ìÿùâ åòìÿ ðåæèìèÌàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè õàðèúè ìàëëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà

ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè àëûíìàäàí, ùÿì÷èíí ìàëëàðà èãòèñàäè ñè-éàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí ìÿùâ åäèëäèéè ýþìðöê ðåæèìèäèð(ÝÌ, ìàääÿ 101). Ìÿùâ åäèëìÿ ïðîñåñèíèí þçö ìàëëàðûí òàì ìÿùâåäèëìÿñè, éÿíè éàíäûðûëìàñû, äàüûäûëìàñû, áàñäûðûëìàñû âÿ ñ. éîëó èëÿ,ùÿì äÿ îíëàðûí èñòèôàäÿéÿ éàðàðñûç ùàëà ýÿòèðèëìÿñè, éÿíè ñþêöëìÿ-ñè, ïàð÷àëàíìàñû, ìåõàíèêè çÿäÿëÿíìÿñè âÿ ñ. éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷è-ðèëÿ áèëÿð.

Àõûðûíúû ùàëäà ýþìðöê îðãàíëàðû äèããÿò åòìÿëèäèðëÿð êè, ìåõàíèêèçÿäÿëÿíìÿëÿð ìÿùâ åäèëÿí ìàëëàðûí éåíèäÿí áÿðïàñû âÿ èëêèí ùàëûí-äà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èìêàíûíû èñòèñíà åòñèí. Ðåæèìèí þçöíöí òÿòáèãè-íÿ î çàìàí éîë âåðèëèð êè, ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè ö÷öí ñå÷èëìèøöñóë ñàéÿñèíäÿ îíëàð þç èñòåùëàê ãàáèëèééÿòëÿðèíè (õàññÿëÿðèíè) âÿäÿéÿðèíè èòèðìèø îëñóí.

Ìÿùâåòìÿ ðåæèìèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè îäóð êè, áó ðåæèì àëòûíäàéàëíûç Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ôàêòèêè îëàðàã ýÿòèðèëìèø õàðè-úè ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Ãåéä åòìÿê ëà-çûìäûð êè, ìÿùâåòìÿ ðåæèìèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, äþâëÿòèí õåéðèíÿìàëäàí èìòèíà ðåæèìè õàðèúè ìàëëàðëà áèðýÿ Àçÿðáàéúàí ìàëëàðûíà äàøàìèë åäèëÿ áèëÿð.

Ìÿùâåòìÿ ðåæèìèíè ìàëûí ñàùèáè, éàõóä ýþìðöê áðîêåðè áÿéàíåäÿ áèëÿð. Íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí ìÿùâ åäèëìÿñè áàðÿäÿ éàëíûç äàøû-éûúû åëàí åäÿ áèëÿð.

Ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè ðåæèìèíèí ñå÷èëìÿñè, ÷îõ ùàëëàðäà ìàëëà-ðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñèíäÿí ñîíðà êåéôèééÿòèíè èòèðìÿ-ñè âÿ éà ñàõëàìà ìöääÿòèíèí (èñòèôàäÿéÿ éàðàðëûëûã) áèòìÿñè èëÿ áàü-ëûäûð (ýþìðöê àíáàðûíäà ìàëëàð óçóí ìöääÿò ãàëàíäà äà áåëÿ ùàëëàðîëóð).

Áåëÿ ìàëëàðû ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìÿùâ åäÿðÿê, èø àäàìû åé-íè çàìàíäà áó ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí ÷ÿêè-ëÿúÿê íÿãëèééàò õÿðúëÿðèíäÿí âÿ ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíèíþäÿíèëìÿñèíäÿí àçàä îëóð.

119

Ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè ýþìðöê ðåæèìè ñÿðýè èøëÿðèíäÿ äÿ òÿòáèãåäèëèð: ñòåíäëÿðèí ýåðè àïàðûëìà õÿðúëÿðè îíëàðûí þçöíöí, ðåêëàì àâà-äàíëûüûíûí âÿ ùÿòòà áÿçè åêñïîíàòëàðûí äÿéÿðèíäÿí ÷îõ îëà áèëèð êè,áó äà îíëàðû ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìÿùâ åòìÿéÿ âÿ éà äþâëÿòìöëêèééÿòèíÿ âåðìÿéÿ òÿùðèê åäèð.

Áó ÿøéàëàðû ñÿðýè, éàõóä éàðìàðêà èøòèðàê÷ûñû ñàäÿúÿ îëàðàã ãî-éóá ýåäÿ áèëìÿç, ÷öíêè îíëàðû Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòè-ðÿðêÿí ýåðè àïàðûëàúàüû áàðÿäÿ þùÿäÿëèê âåðìèø îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿÿýÿð éöêëÿð Àçÿðáàéúàí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ýåðè àïàðûëìàçñà, îí-ëàðûí ñàùèáè (äåêëàðàíò) òÿëÿá îëóíàí ýþìðöê ðöñóì âÿ éûüûìëàðûíûþäÿìÿëèäèð. Éöêöí ýåðè àïàðûëìàìàñû âÿ ùÿì äÿ áó çàìàí ýþìðöêðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíèí þäÿíèëìÿìÿñèíèí éåýàíÿ ãàíóíè éîëó ýþì-ðöê îðãàíûíà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ðÿñìèëÿøäèðèëìèø ìàëëàðûíìÿùâ åäèëìÿñè áàðÿäÿ àêòûí, éàõóä äþâëÿò õåéðèíÿ ìàëäàí èìòèíàåäèëìÿñè áàðÿäÿ àêòûí òÿãäèì åäèëìÿñèäèð.

Ìÿùâåòìÿ ðåæèìè àëòûíäà ìàëëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ìàðàãëûøÿõñ ýþìðöê îðãàíûíà ÉÝÁ, ÿðèçÿ âÿ ëàçûì îëäóãäà äèýÿð (ãàèìÿ-ëÿð, êîíîñàìåíò, ùåñàá-ôàêòóðà âÿ ñ.) ñÿíÿäëÿð òÿãäèì åäèð. Áó ðå-æèìèí òÿòáèãèíäÿ ìàðàãëû øÿõñ ÿðèçÿñèíäÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ëàçûì îëàíÿøéàíû (ìàëûí àäû, ìèãäàðû âÿ éåðè) äÿãèã ìöÿééÿí åòìÿëè, ìàëûíäþâðèééÿäÿí ÷ûõàðûëìàñûíûí ñÿáÿáèíè, ìÿùâåòìÿíèí öñóëóíó, ýöíö-íö âÿ éåðèíè áèëäèðìÿëè, ìÿùâåòìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàëûãâÿ òóëëàíòûëàð áàðÿäÿ ìÿëóìàò òÿãäèì åòìÿëèäèð. Áóíäàí áàøãà ÿðè-çÿ÷è ìÿùâåäèëìÿ áàðÿäÿ àêòûí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ ýþìðöêîðãàíûíà òÿãäèì åäèëìÿñè ö÷öí þùäÿëèê ýþòöðöð. Ìÿùâåäèëìÿ àêòûÉÝÁ èëÿ áèðëèêäÿ ýþìðöê îðãàíûíäà ãàëûð. Ìÿùâåäèëìÿ àêòû ñÿðáÿñòôîðìàäà òÿðòèá åäèëèð, ëàêèí àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàðûí ÿùàòÿ åäèëìÿñèìÿúáóðèäèð:

1) òÿðòèá åäèëìÿ òàðèõè; 2) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí àäû, ôÿðäè ÿëàìÿòëÿðè, ìèãäàðû; 3) ìÿùâåäèëìÿíèí öñóëó, òàðèõè âÿ éåðè; 4) ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàëûãëàðûí (òóëëàíòûëàðûí) àäû, ôÿðäè ÿëàìÿòëÿðè âÿ

ìèãäàðû;

120

5) ìÿùâåòìÿ çàìàíû èøòèðàê åäÿí øÿõñëÿðèí ñèéàùûñû.Ýþìðöê îðãàíû ìÿùâåòìÿíèí éàëíûç ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè

øÿõñèíèí èøòèðàêû èëÿ àïàðûëà áèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð. Áóùàëäà äåêëàðàíòûí ÿðèçÿñèíäÿ õöñóñè ãåéäëÿð åäèëèð.

Ìÿùâåòìÿ àêòû ìàëëàðû êå÷èðÿí øÿõñèí ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñè,ùÿì÷èíèí ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí èìçà âÿ ìþ-ùöðëÿ òÿñäèã åäèëèð.

Ìÿùâåòìÿ ðåæèìèíäÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí éåðè: à) ýþìðöê àíáàðû, ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû, ýþìðöê ÿðàçèñèí-

äÿí êÿíàðäà åìàë, ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë, ìöâÿããÿòè èäõàë,ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû, ñÿðáÿñò àíáàð, òÿêðàð èõðàú ðåæèìëÿðè àëòûíäàéåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð ö÷öí - áó ìàëëàðû øÿõñèí ñÿðÿíúàìûíà ñå÷èëìèøðåæèìÿ óéüóí îëàðàã âåðìèø ýþìðöê îðãàíûíûí éåðëÿøäèéè éåð;

á) Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèéàò âà-ñèòÿëÿðè, ýÿòèðèëìèø âÿ òðàíçèò ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèøâÿ éà ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà äàøûíìà ãàéäàëàðû èëÿ ýþìðöê ÿðà-çèñèíäÿ áèð éåðäÿí äèýÿðèíÿ àïàðûëàí ìàëëàð ö÷öí - áó òèï ìàëëàðûíâÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí õèäìÿò çîíàñûíäà îëäóüó ýþìðöê îðãà-íûíûí éåðè.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìÿùâåòìÿ ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäàéåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí èúàçÿ âåðèëìÿñè ãÿðàðûíû ìöâàôèã ýþìðöê îð-ãàíûíûí ðÿèñè âÿ éà îíó ÿâÿç åäÿí øÿõñ ãÿáóë åäèð. Áåëÿ ãÿðàðûí ãÿ-áóë åäèëìÿñèíäÿ ýþìðöê îðãàíûíûí ðÿùáÿðè ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè-íè ÿñàñ òóòóð.

Ìÿùâåòìÿ ðåæèìèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ñïåñèôèêàñû òóëëàí-òûëàðûí (ãàëûãëàðûí) ÿëàùèääÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàñûíäàþçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áöòöí òóëëàíòûëàð (ãàëûãëàð) áó âÿçèééÿòäÿ Àçÿð-áàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìèø õàðèúè ìàëëàð êèìè ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí êå÷ìÿëèäèð.

Òóëëàíòûëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí éåðèíè ìÿùâåòìÿ ðå-æèìèíÿ èúàçÿ âåðìèø ýþìðöê îðãàíû þç ìöëàùèçÿëÿðèíÿ ýþðÿ ìöÿé-éÿí åäèð. Î, ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð êè, òóëëàíòûëàð ìöâÿããÿòè ñàõëàíúàíáàðûíäà éåðëÿøäèðèëñèí. Ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí òÿãäèì åäèëìÿ

121

ìöääÿòè, àäÿòÿí, ìàëëàðûí ôàêòèêè ìÿùâ åäèëìÿ òàðèõèíäÿí 7 ýöíÿ-äÿê ìöÿééÿí åäèëèð.

Àøàüûäàêû ùàëëàðäà ýþìðöê ðöñóìó, âåðýèñè âÿ ñ. òóòóëìóð: 1) ÿýÿð òóëëàíòûëàðûí (ãàëûãëàðûí) ñîíðàêû èñòèôàäÿñè ìöìêöí äåéèë-

ñÿ, éÿíè îíëàð áàñäûðûëûáñà (áàòûðûëûá, éàíäûðûëûá); 2) òóëëàíòûëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè úöçèäèðñÿ (ìÿñÿëÿí, 20 ÀÁØ äîëëà-

ðûíäàí àçäûðñà).Ùÿð èêè ùàëäà áÿéàíåòìÿ òóëëàíòûëàð áàðÿäÿ ìÿëóìàòûí ÿðèçÿäÿ âÿ

ìÿùâåòìÿ àêòûíäà ãåéä åäèëìÿñè éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

5.4.9. Äþâëÿòèí õåéðèíÿ ìàëäàí èìòèíà ðåæèìè Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 103-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìàëäàí èìòèíà-

ýþìðöê ðöñóìëàðû, âåðýèëÿð àëûíìàäàí, ùÿì÷èíèí èãòèñàäè ñèéàñÿòòÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí øÿõñèí ìàëäàí èìòèíà åòìÿñèíäÿí èáàðÿòýþìðöê ðåæèìèäèð.

Äþâëÿòèí õåéðèíÿ ìàëäàí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿí ãàéäàäà, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí èúàçÿñè èëÿ éîë âåðèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ áó ðåæèìäÿ ìàëëàðûí ñàùèáè ýþìðöê ðö-ñóì âÿ âåðýèëÿðè þäÿìÿäÿí, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèë-ìÿäÿí ìàëëàðäàí äþâëÿòèí õåéðèíÿ èìòèíà åäèð.

Ìàëûíäàí äþâëÿòèí õåéðèíÿ èìòèíà åäÿí øÿõñ ìàëëàðû þç âÿñàèòèùåñàáûíà ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø éåðÿ ÷àòäûð-ìàëûäûð.

Ìàëûí ìöëêèééÿò÷èñèíèí äÿéèøèëìÿñè ôàêòûíû òÿñäèã åäÿí ñÿíÿäòÿùâèëâåðèëìÿ àêòûäûð. Áó ñÿíÿä úèääè ìàëèééÿ-ùåñàáàò ñÿíÿäèäèðâÿ äåêëàðàíòûí õàùèøè èëÿ èêè íöñõÿäÿ òÿðòèá åäèëèð. Áèð íöñõÿ ýþì-ðöê îðãàíûíäà, äèýÿðè èñÿ ìàëäàí äþâëÿòèí õåéðèíÿ èìòèíà åäÿíøÿõñäÿ ãàëûð.

Àêòäà àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàð ÿêñ åòäèðèëìÿëèäèð: 1) ñÿíÿäèí òÿðòèá åäèëìÿ òàðèõè; 2) ìàëû òÿùâèë âåðÿí òÿøêèëàòûí, ìöÿññèñÿíèí àäû; 3) ìàëû ãÿáóë åäÿí ýþìðöê îðãàíûíûí àäû;

122

4) òÿùâèë âåðèëÿí ìàëëàðûí àäû, ôÿðäè ÿëàìÿòëÿðè âÿ ìèãäàð õàðàê-òåðèñòèêàëàðû.

Àêò òÿùâèë âåðÿí âÿ ãÿáóë åäÿí òÿðÿôëÿðèí èìçà âÿ ìþùöðëÿðè èëÿòÿñäèã åäèëèð. Ýþìðöê îðãàíû àäûíäàí àêòû ìàääè-ìÿñóë âÿçèôÿ òóòàíøÿõñ èìçàëàìàëûäûð.

Áó ðåæèìäÿ ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè éåðè, ìàëëàðûí éåð-ëÿøäèéè ðåýèîíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýþìðöê îðãàíûíûí éåðèäèð. Ãà-íóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ, äþâëÿòèí õåéðèíÿ èìòèíà ðåæèìèíäÿ ýþìðöê éûüû-ìû òóòóëìóð.

Ìþâçó 6. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè

6.1. ßñàñ ïðèíñèïëÿðè âÿ õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí ðÿñìè-ëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàëàðû.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 17-úè ìàääÿñèíèí 16-úû áÿíäèíÿ ýþðÿ,ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè - áó Ìÿúÿëëÿíèí ìöääÿàëàðûíà âÿ òÿëÿá-ëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ìöÿééÿíýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè àðäûúûëëûüû âÿ áó ðåæèìèí ôÿà-ëèééÿòèíèí áàøà ÷àòìàñûäûð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, ùÿì÷èíèí, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè-íèí Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñèíÿ ýþìðöê íÿçà-ðÿòèíèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ áåëÿ êå÷èðèëìÿéÿ äþâëÿò òÿíçèìëÿìÿ âàñèòÿ-ëÿðèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿ-ðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí ÿìÿëèééàòëàðûí ìÿúìóñó êèìè äÿ àíëàøûëà áèëÿð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàëàðû ùÿì Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèíìöääÿàëàðû, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéèíèíäèýÿð àêòëàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿ áèëÿð. Ãàíóíâåðèúèëèê äåäèêäÿ òÿêúÿãàíóíëàð äåéèë, ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èúðà ùàêèìèé-éÿòè îðãàíëàðûíûí, èëê íþâáÿäÿ Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ãàíóíãöââÿëè àêòëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ìÿñÿëÿí, “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê áóðàõûëûø ìÿí-òÿãÿëÿðèíäÿí èñòåùñàëàò âÿ éà êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè ö÷öí íÿçÿðäÿòóòóëìàéàí ìàëëàðûí êå÷èðèëìÿñè ãàéäàëàðû öçðÿ òÿëèìàò”.

123

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè ãàíóíâåðè-úèëèê àêòëàðû èëÿ éàíàøû áåéíÿëõàëã êîíâåíñèéàëàðëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóøíîðìàëàðëà äà ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëÿð. ÁÉÄ êèòàá÷àëàðû òÿòáèã åäèë-ìÿêëÿ Áåéíÿëõàëã éöê äàøûìàëàðû êîíâåíñèéàñû àâòîíÿãëèééàò âàñè-òÿëÿðè âÿ êîíòåéíåðëÿðëÿ äàøûíàí éöêëÿðèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ-ñèíèí ãàéäà âÿ øÿðòëÿðèíè òÿíçèìëÿìÿêëÿ öìóìèëèêäÿ ãÿáóë åäèëìèøíîðìàëàð êèìè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, áó èø ö÷öíýþìðöê îðãàíûíûí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ìàë ýþíäÿðÿí âÿ éà ìöÿññè-ñÿíèí, éàõóä îíóí ñòðóêòóð áþëìÿñèíèí éåðëÿøäèéè ÿðàçèäÿ, õöñóñè ìö-ÿééÿí åäèëìèø éåðëÿðäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèýþìðöê îðãàíûíûí ìöÿééÿí åäèëìèø èø âàõòû ÿðçèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèë-ìÿëèäèð. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èø ðåæèìè ÄÝÊ èëÿ ðàçûëàøäûðûëìàëûäûð.Áóíóíëà áåëÿ, Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí äèýÿðéåðëÿðäÿ âÿ ýþìðöê îðãàíûíûí èø âàõòûíäàí êÿíàð âàõòëàðäà äà ùÿéà-òà êå÷èðèëìÿñèíè ìöìêöí ñàéûð. Áóíóí ö÷öí ìàðàãëû øÿõñ ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè àïàðàí ýþìðöê îðãàíûíûí ðàçûëûüûíû àëìàëûäûð âÿáó ùàëäà ìåéäàíà ÷ûõàí áöòöí õÿðúëÿð ìàðàãëû øÿõñ òÿðÿôèíäÿí þäÿ-íèëèð. Áàøãà éåðëÿðäÿ âÿ èø âàõòûíäàí êÿíàð âàõòäà äà àïàðûëàí ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ÿìÿëèééàòëàðû ö÷öí èêèãàò ùàãã àëûíûð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè àéðû-àéðû êàòåãîðèéàëû ìàëëàðûí âÿ íÿã-ëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí àïàðûëìàñûíû ìö-ÿééÿí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ÄÝÊ-íûí 20ôåâðàë 1998-úè èë òàðèõëè 002 ñàéëû ÿìðè èëÿ èäõàë åäèëÿí àêñèçëè ìàë-ëàðûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè òÿøêèëåòìÿê, àêñèç ìàðêàëàðûíûí òÿòáèãèíÿ íÿçàðÿòè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿãñÿ-äè èëÿ ôÿàëèééÿò çîíàñû áöòþâëöêäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê ÿðàçèñè îëàí éåíè ñòðóêòóð âàùèäè - Àêñèç ýþìðöê ïîñòó éà-ðàäûëìûøäûð.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí èäõàë îëóíàí âÿýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êå÷èðèëÿí åòèë (éåéèíòè) ñïèðòèíèí, àëêîùîëëó è÷êè-ëÿðèí âÿ òöòöí ìÿìóëàòëàðûíûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè áó ïîñòùÿéàòà êå÷èðèð.

124

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí éåðèíèí âÿ âàõòûíûí ìöÿééÿí åäèë-ìÿñè áèð ñûðà ôàêòîðëàðäàí àñûëûäûð:

1) êå÷èðèëÿí ìàëûí õàðàêòåð âÿ õàññÿëÿðè (ìÿñÿëÿí, àêñèçëè ìàëëà-ðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñ);

2) ìàëëàðûí äàøûíäûüû íÿãëèééàò íþâö (ýÿìè, ãàòàð (âàãîí), àâòî-ìîáèë);

3) êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí ðÿñìèëÿøäèðèëäèéè ýþìðöê ðåæèìëÿðè; 4) êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí ìÿíøÿ þëêÿñè; 5) ìàëëàðûí ýþíäÿðèúèñèíèí, éàõóä àëûúûñûíûí éåðëÿøäèéè éåð. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè éåðëÿðè ìöâàôèã ýþìðöê ðåæèìëÿðè öç-

ðÿ ùàçûðëàíàí òÿëèìàòëàðëà äà ìöÿééÿí åäèëÿ áèëÿð.Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí øÿõñëÿð,

äàøûéûúû, àíáàð ñàùèáè, åëÿúÿ äÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ ìöíà-ñèáÿòäÿ ñÿëàùèééÿòëÿðÿ ìàëèê äèýÿð øÿõñëÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ-ñè éåðèíÿ äàõèë îëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Ýþìðöê îðãàíû îíëàðûíèøòèðàêûíû òÿëÿá åòäèêäÿ áó ùöãóã âÿçèôÿéÿ ÷åâðèëèð, áåëÿ êè, áó ìÿð-ùÿëÿäÿ àäû ÷ÿêèëÿí øÿõñëÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû áó îð-ãàíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíÿ êþìÿê åòìÿëèäèðëÿð. Áåëÿ êþìÿê äåäèêäÿÝþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 132-úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí ÿìÿëèééàòëàð,ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ àïàðûëûð. Áóíóíëàáåëÿ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 141-úè ìàääÿñèíèí 3-úö áÿíäèíÿ âÿ171-úè ìàääÿñèíèí 5-úè áÿíäèíÿ ÿñàñÿí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè-íèí èúàçÿñè èëÿ ðÿñìèëÿøäèðìÿíè àïàðàí ýþìðöê îðãàíûíà áó îðãàíûíâÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèí áèëäèéè õàðèúè äèëäÿ òÿðòèá åäèëìèø ñÿíÿäëÿð òÿã-äèì îëóíà áèëÿð.

Áèð äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ âåðèëìèø âÿ ùöãóãè ãöââÿñè îëàí ñÿíÿäëÿðäèýÿð äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ, áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðäÿ áàø-ãà ùàë íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûøñà, éàëíûç ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà òÿñ-äèã åäèëäèêäÿí (øÿùàäÿòëÿíäèðèëäèêäÿí) ñîíðà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð.Ìÿñÿëÿí Ìöëêè, àèëÿ-úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ùö-ãóãè éàðäûì áàðÿäÿ 22 éàíâàð 1993-úö èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Áåéíÿë-õàëã Êîíâåíñèéàéà ýþðÿ, áó êîíâåíñèéàíûí öçâö îëàí þëêÿëÿðèí áè-

125

ðèíèí ÿðàçèñèíäÿ ñÿíÿäëÿð îíà âåðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿð äàõèëèíäÿ âÿìöÿééÿí åäèëìèø ôîðìàäà õöñóñè ñÿëàùèééÿòëè îðãàí âÿ éà òÿøêèëàòòÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø, éàõóä øÿùàäÿòëÿíäèðèëìèøñÿ (òÿñäèã åäèë-ìèøñÿ), äèýÿð þëêÿíèí ÿðàçñèíäÿ òÿñäèã åäèëìÿñè, éàõóä øÿùàäÿòëÿí-äèðèëìÿñè (ëåãàëëàøäûðûëìàñû) òÿëÿá îëóíìóð. Áåëÿ ñÿíÿäëÿðÿ òÿêúÿíîòàðèóñ òÿñäèãè éåòÿðëè îëóð.

Òÿúðöáÿäÿ õàðèúè ñÿíÿäëÿðèí øÿùàäÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí äàùà ÷îõ èêèöñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð: êîíñóë ëåãàëëàøäûðûëìàñû, àïîñòèë ãîéóëìàñû.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí âÿáàéòàðëûã, ôèòîñàíèòàð, åêîëîæè âÿ äèýÿð äþâëÿò íÿçàðÿòè íþâëÿðèíÿúÿëá åäèëìÿñè ëàçûì îëàí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè, éàëíûç áåëÿ êå÷èðèëìÿéÿ ñÿëàùèééÿòëè äþâëÿò îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø èúàçÿíèí ýþìðöê îðãàíëàðûíà òÿãäèìåäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ùÿéàòà êå÷èðèëÿ âÿ áèòèðèëÿ áèëÿð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí òÿøêèëèÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà óéüóí îë-ìàëûäûð.

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíûí òÿí-çèìëÿíìÿñè Ãàéäàëàðû” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí 24èéóí 1997-úè èë òàðèõëè 609 ñàéëû Ôÿðìàíû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø, 30 ìàðò1998-úè èë òàðèõëè 691 ñàéëû Ôÿðìàíëà îíóí áÿçè ìöääÿàëàðû äÿãèã-ëÿøäèðèëìèøäèð.

Èõðàú-èäõàë ÿìÿëèééàòëàðûíûí áó Ãàéäàëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàíäèýÿð ôîðìàëàðû áöòöí ðåçèäåíòëÿð òÿðÿôèíäÿí ñÿðáÿñò ñóðÿòäÿ ùÿéàòàêå÷èðèëèð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ íÿçÿðäÿ òòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà îëóí-ìàãëà, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè òàìàìëàíìàìûø ìàë âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ ñÿðÿíúàìâåðèëìÿñè ãàäàüàí åäèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 132-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê îðãàíëà-ðûíûí èúàçÿñè èëÿ áåëÿ ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ ýþìðöê ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí éöê ÿìÿëèééàòëàðû âÿ áàøãà ÿìÿëèé-éàòëàð àïàðûëà áèëÿð.

126

Áó ãàäàüàíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèìÿðùÿëÿñèíäÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, éöêëÿðèí äàøûíìàñû áàüëû íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àüûð÷ÿêèëè, èðè-ùÿúìëè ìàëëàð, ùÿì÷èíèí ãóì, ÷ûíãûë âÿ ñ. à÷ûã íÿãëèééàò âàñèòÿëÿ-ðèíäÿ (ìÿñÿëÿí, äÿìèðéîë ïëàòôîðìàëàðûíäà äàøûíà áèëÿð).

Áó ùàëäà áåëÿ ìàëëàðûí äÿéèøäèðèëìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öíýþìðöê îðãàíëàðû áöòöí òÿäáèðëÿðè ýþðìÿëèäèðëÿð (éîë-íÿãëèééàò ñÿ-íÿäëÿðèíäÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàò îëìàëûäûð, ìàëëàðà òàíûíìà íèøàíëàðûâÿ äèýÿð åéíèëÿøäèðèëìÿ âàñèòÿëÿðè âóðóëìàëûäûð).

Áàðÿñèíäÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè òàìàìëàíìàìûø ìàë âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñû âÿ îíëàð öçÿðèíäÿ ñÿðÿí-úàì âåðèëìÿñè öçðÿ øÿðòëÿð ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿðãîéóëìàñû ùöãóãó Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíÿ ìÿõñóñäóð.

Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí àéðû-àéðû êàòå-ãîðèéàëàðûíûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ñàäÿëÿøäèðèëìèø ôîðìàäà âÿ ïðè-îðèòåò ãàéäàäà àïàðûëà áèëÿð. Áåëÿ ìàë êàòåãîðèéàëàðûíà òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðèí,ãÿçàëàðûí, áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíèí ëÿüâ åäèëìÿñè ö÷öí òÿðòèáîëóíàí ìàëëàð, úàíëû ùåéâàíëàð, òåç õàðàá îëàí ìàëëàð, ðàäèîàêòèâ ìàääÿ-ëÿð, êöòëÿâè èíôîðìàñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ìÿëóìàòëàð, Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí àëè ãàíóíâåðèúèëèê, èúðà âÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû-íûí öíâàíëàðûíà ýþíäÿðèëÿí âÿ äèýÿð áó ãÿáèëäÿí îëàí ìàëëàð àèä åäèëèð.

Ñàäÿëÿøäèðèëìèø ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàëàðûíûí òÿòáèãè-íèí ùàë âÿ øÿðòëÿðèíè Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ìöÿééÿí åäèð.

Áó úöð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè à÷ûãëàìàüà÷àëûøàã.

Áåëÿ ìàëëàðûí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí ïðèîðèòåòëèéè ýþìðöê îðãàíëà-ðûíà òÿãäèì åäèëäèêäÿí ñîíðà ùÿìèí ìàëëàðûí áèðèíúè íþâáÿäÿ ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñè äåìÿêäèð.

Ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäà – ìöøàéèÿò, íÿãëèééàò âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí- (ÿýÿð áó ñÿíÿäëÿðäÿ äàøûéûúûíûí, ìàë ýþíäÿðÿí âÿ àëàí øÿõñëÿðèíáàðÿñèíäÿ âÿ ùÿì÷èíèí ìàëëàðûí þçöíöí àäû, ìÿíøÿéè, ìèãäàðû âÿäÿéÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð âàðñà), ýþìðöê îðãàíëàðûíà òÿãäèì åäèë-ìÿñè èëÿ ìàëëàðûí áÿéàí åäèëìÿñèíÿ éîë âåðèð.

127

ßýÿð ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ìàëëàðûí áàøãà àäëà, ñàõòà ñÿíÿäëÿðëÿêå÷èðèëìÿñèíè, òÿãäèì åäèëÿí ñÿíÿäëÿðèí ëàçûì îëàí ìÿëóìàòëàðû ÿêñåòäèðìÿäèéèíè ýöìàí åòìÿéÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ âàðñà, îíëàð äåêëà-ðàíòäàí ÷àòûøìàéàí ìÿëóìàòëàðû ÿêñ åòäèðÿí ÿëàâÿ ñÿíÿäëÿð òÿëÿáåäÿ áèëÿðëÿð (áÿçè ùàëëàðäà ãîéóëàí òÿëÿáëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿíñÿðáÿñò ôîðìàäà éàçûëìûø ÿðèçÿ äÿ êèôàéÿò åäÿ áèëÿð).

Ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäà äåêëàðàíòà õåéëè âàõòà ãÿíàÿò åòìÿéÿ èì-êàí âåðèð.

Ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öíçÿðóðè îëàí éöê ÿìÿëèééàòëàðû âÿ áàøãà ÿìÿëèééàòëàð (Ýþìðöê ìÿú-úÿëÿñè, ìàääÿ 132) äåäèêäÿ ìàëëàðûí äàøûíìàñû, ÷ÿêèëìÿñè âÿ éàìèãäàðûíûí äèýÿð öñóëëà òÿéèíè, ìàëëàðûí éöêëÿíìÿñè, áîøàëäûëìàñû,áàøãà íÿãëèééàò âàùèäèíÿ êå÷èðèëìÿñè, çÿäÿëÿíìèø ãàáëàìàëàðûí äö-çÿëäèëìÿñè, òàðàíûí à÷ûëìàñû, ãàáëàøäûðûëìàñû, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèë-ìÿñè òÿëÿá îëóíàí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éåíèäÿí ãàáëàøäû-ðûëìàñû, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí îëà áèëÿúÿéè áèíà, èðè ùÿúìëèãàá âÿ äèýÿð éåðëÿðèí à÷ûëìàñû âÿ ñ. íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éöê âÿ äèýÿð ÿìÿëèééàòëàðûí àïà-ðûëìàñû, éàëíûç ýþìðöê îðãàíûíûí ìöâàôèã òÿëÿáè îëäóãäà ìÿúáóðèùåñàá åäèëèð.

ßýÿð áó ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áàðÿñèíäÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿø-äèðèëìÿñè òàìàìëàíìàìûøñà, éöê âÿ äèýÿð ÿìÿëèééàòëàð, éàëíûçýþìðöê îðãàíûíûí èúàçÿñè èëÿ àïàðûëà áèëÿð.

Áåëÿ ÿìÿëèééàòëàð ýþìðöê îðãàíëàðû ö÷öí ùå÷ áèð ÿëàâÿ õÿðúÿ ñÿ-áÿá îëìàìàëûäûð.

Ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð îíëàðûí òÿäãèãàòû (åêñïåðòèçàñû) ö÷öí ýþòöðö-ëöð. Ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí,éàõóä îíëàðûí èúàçÿñè èëÿ ìàëëàðà ìöíàñèáÿòäÿ ñÿëàùèééÿòÿ ìàëèêøÿõñëÿð, áó øÿõñëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðû (ìÿ-ñÿëÿí, åêîëîæè, áàéòàðëûã íÿçàðÿòè îðãàíëàðû) òÿðÿôèíäÿí íÿçàðÿòèíùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã åäèëèð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ ïðîáëàðûí ýþòöðöëìÿñè ïðèíñèïè ìöÿééÿíåäèëèð. Îíëàð òÿäãèãàòà èìêàí âåðÿí ìèíèìàë ìèãäàðëàðäà ýþòöðöëöð.

128

Ïðîá (íöìóíÿ) áöòöí ìàëûí (ïàðòèéàíûí) òÿúÿññöìö ùåñàá åäèëèð,áóíà ýþðÿ äÿ ëàáîðàòîðèéà òÿúðöáÿñè ö÷öí îíóí åëÿ ìèíèìàë ùèññÿñèýþòöðöëìÿëèäèð êè, ìàëûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷äèéè ùàëûíäà áöòöíêåéôèééÿò õàðàêòåðèñòèêàñûíû ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí îëñóí. Òÿùëèëíÿòèúÿñèíäÿ íöìóíÿ ýþòöðöëäöéö ìàëûí òÿðêèáè âÿ õàññÿëÿðè áàðÿäÿëàáîðàòîðèéà òÿäãèãàòëàðûíûí äÿãèãëèéè ùöäóäëàðûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿêìöìêöíäöð.

Ïðîáëàð àøàüûäàêû êèìè òÿñíèôàòëàíäûðûëûð: 1) Áèðäÿôÿëèê (íþãòÿâè) ïðîá äåäèêäÿ áèð ãÿáóë (àíàëèç) ö÷öí ýþ-

òöðöëÿí ïðîá íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó úöð ïðîáëàð ìàëûí áèð áàüëûñûíäà,ðåçåðâóàðûí, éàõóä íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí âåðèëìèø ñÿâèééÿñèíäÿ ìà-ëûí êåéôèééÿòèíè õàðàêòåðèçÿ åäèð.

2) Áèðëÿøäèðèëìèø (îðòà) ïðîá áèð íå÷ÿ íþãòÿâè ïðîáóí ñÿéëÿ ãàðûø-äûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ òÿðòèá åäèëèð. Íþãòÿâè ïðîáëàð óéüóí ãàéäàäàâÿ óéüóí ìöòÿíàñèáëèêëÿ ñå÷èëìÿëèäèð.

3) Éîõëàìà (àðáèòðàæ) ïðîáó áèðëÿøäèðèëìèø ïðîáóí àíàëèç ö÷öí èñ-òèôàäÿ îëóíàí ùèññÿñèäèð âÿ àðáèòðàæ ñûíàãëàðû òÿëÿá îëóíäóãäà èñòèôà-äÿ åòìÿê ö÷öí ãîðóíóá ñàõëàíûëûð.

Ïðîáëàðûí ýþòöðöëìÿñè ö÷ ìÿðùÿëÿäÿ àïàðûëûð: 1) ìàë ïàðòèéàñûíà öìóìè áàõûø; 2) íþãòÿâè ïðîáëàðûí âÿ éà íöìóíÿ ýþòöðöëÿúÿê ùèññÿëÿðèí

ñå÷èëìÿñè; 3) îðòà ïðîáóí òÿðòèá åäèëìÿñè. ßýÿð ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþòöðöëöð-

ñÿ, ìàë áàðÿñèíäÿ ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèíáó ÿìÿëèééàòëàðäà èøòèðàê åòìÿê ùöãóãó âàð. Ñîíóíúóëàð ïðîáëàðýþòöðöëÿðêÿí ýþìðöê îðãàíëàðûíà êþìÿê åòìÿëèäèðëÿð (ìÿñÿëÿí,éöê ÿìÿëèééàòëàðûíû þç ùåñàáëàðûíà àïàðìàëûäûðëàð).

ßýÿð ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñèíÿ ìàë áàðÿñèíäÿ ñÿëà-ùèééÿòëÿðè îëàí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿøÿááöñ ýþñ-òÿðèðñÿ, áó çàìàí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðè èøòè-ðàê åòìÿëèäèðëÿð. Ýþìðöê ÿìÿêäàøëàðû, ùÿì÷èíèí äèýÿð äþâëÿòíÿçàðÿò îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí ïðîá âÿ íö-

129

ìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð. Áó ùàëäààïàðûëìûø òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðè áàðÿäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíàìÿëóìàò âåðèëìÿëèäèð.

Àøàüûäàêû ùàëëàðäà ìàëëàð áàðÿäÿ ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðèí âÿ îíëà-ðûí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû îëìàäàí ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿíïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñèíÿ éîë âåðèëèð:

1) ìàëëàð ýþìðöê îðãàíëàðûíà òÿãäèì îëóíäóãäàí ñîíðà 10 ýöíìöääÿòèíäÿ áó øÿõñëÿð ýÿëèá ÷ûõìàäûãäà;

2) òÿõèðÿ ñàëûíìàñû ìöìêöí îëìàéàí ùàëëàðäà. Áåëÿ ùàëëàðäà ïðîáëàðûí ýþòöðöëìÿñè çàìàíû òÿäãèãàòûí íÿòèúÿëÿ-

ðèíäÿ ìàðàãëû îëìàéàí øÿõñëÿð èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð. Ìàëëàð áàðÿäÿ ñÿëàùèééÿòè îëàí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿ-

ðèíèí îíëàðûí ìàëûíäàí ýþòöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí òÿäãèãàòû-íûí íÿòèúÿëÿðè èëÿ òàíûø îëìàã ùöãóãó âàð.

Ýþòöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþìðöê åêñïåðòèçàñûíà äàõèëîëóð. Áó ÿìÿëèééàò àëòûíäà õöñóñè áèëèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿýþìðöê íÿçàðÿòèíèí, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí èúðààòû çàìàíûìåéäàíà ÷ûõàí ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿ ïðîñåäóðàñû áàøà äöøöëöð.

Ýþìðöê åêñïåðòèçàñû èëêèí ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿ ïðîñåñèíäÿ âÿ äè-ýÿð ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè èëÿ àïàðûëà áèëÿð. Áó çàìàí áöòöí ùàëëàðö÷öí ìöÿééÿí îëóíàí ïðîá âÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿ ïðîñåäóðàëàðûíäàíèñòèôàäÿ îëóíóð. Äèýÿð äþâëÿò íÿçàðÿò îðãàíëàðû, ùàáåëÿ ìàëëàð áàðÿ-äÿ ñÿëàùèééÿòè îëàí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿíìàëëàðäàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþòöðöëÿðêÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè èøòèðàê åäèðëÿð. Ýþñòÿðè-ëÿí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðäàí ïðîá âÿíöìóíÿëÿð ýþòöðöëÿðêÿí îíëàðà êþìÿê åòìÿëèäèðëÿð.

Ìàëëàð áàðÿäÿ ñÿëàùèééÿòè îëàí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿ-ðèíèí èøòèðàêû îëìàäàí ìàëëàð òÿãäèì åäèëäèéè âàõòäàí 10 ýöí êå÷ÿí-äÿí ñîíðà ýþñòÿðèëÿí øÿõñëÿð ýÿëìÿäèêäÿ âÿ òÿõèðÿñàëûíìàç ùàëëàð-äà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìàëëàð-äàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿð ýþòöðöëÿ áèëÿð.

130

Áó úöð ïðîá âÿ íöìóíÿíèí ýþòöðöëìÿñèíäÿ îíëàðûí òÿäãèãèíèííÿòèúÿñèíäÿ ìàðàüû îëìàéàíëàð èøòèðàê åäèðëÿð. Ìàëëàð áàðÿäÿ ñÿëà-ùèééÿòè îëàí øÿõñëÿð âÿ îíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè, ýþòöðöëìöø ïðîá âÿíöìóíÿëÿð öçðÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòûí íÿòèúÿëÿðè èëÿ òàíûø îëìàã ùö-ãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Äèýÿð äþâëÿò íÿçàðÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþ-òöðöëìöø ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí òÿäãèãèíèí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäàÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû ìàëëàðäàí ïðîá âÿíöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëÿíõÿðúëÿðè þäÿìèð.

Ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí òÿäãèãè èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû ýþìðöê îðãàíëàðû âÿ ýþìðöê ëàáîðàòîðèéàëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêè-ëÿí õÿðúëÿð, øÿõñèí þç òÿøÿááöñö èëÿ àïàðûëàí òÿäãèãàò õÿðúëÿðè èñòèñ-íà îëìàãëà, øÿõñ òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëìèð.

Ìàëëàðäàí ïðîá âÿ íöìóíÿëÿðèí ýþòöðöëìÿñè ãàéäàñûíû, îíëàðûíòÿäãèã îëóíìà ìöääÿòëÿðèíè, ùÿì÷èíèí îíëàð áàðÿñèíäÿ ñÿðÿíúàìâåðìÿ ãàéäàëàðûíû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê èøèíè àïà-ðàí èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû ìöÿééÿí åäèð.

6.1.1. Èëêèí ÿìÿëèééàòëàð Èëêèí ÿìÿëèééàòëàð ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ðÿñìè-

ëÿøäèðèëìÿñèíèí àñàíëàøäûðûëìàñû âÿ ñöðÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿàïàðûëûð. Îíëàð ÿñàñ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè èúðààòûíà ãÿäÿð àïà-ðûëûð âÿ ùàçûðëûã ìÿðùÿëÿñè ùåñàá åäèëèð.

Èëêèí ÿìÿëèééàòëàð ýþìðöê ñÿðùÿäèíèí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ýÿ-òèðèëìÿñè ãàäàüàí åäèëìèø ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êå÷èðèëìÿ-ñèíäÿí ìöäàôèÿ åäèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìàëëàð ýþì-ðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èäåíòèôèêàñèéà åäèëèð.

Èëêèí ÿìÿëèééàòëàðà àøàüûäàêûëàð àèääèð:- Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷ìÿ áàðÿ-

äÿ âÿ éà ìàëëàðûí, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿ-íàðà àïàðûëìàñû íèééÿòè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöêîðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðèëìÿñè;

131

- ìàëëàðûí, íÿãëèéàò âàñèòÿëÿðèíèí âÿ îíëàðà àèä ñÿíÿäëÿðèí ýþì-ðöê îðãàíûíûí ìöÿééÿí åòäèéè éåðëÿðÿ ÷àòäûðûëìâñû;

- ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ÷àòäûðûëäûüû éåðëÿðäÿ ýþìðöêíÿçàðÿòèíÿ òÿãäèì åäèëìÿñè;

6.1.2. Äÿíèç ïðîòåñòè Äÿíèç äàøûìàëàðûíûí õöñóñèééÿòëÿðè ýÿìè ñàùèáëÿðèíèí ùöãóãëàðû-

íûí âÿ ãàíóíè ìàðàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ö÷öí ñöáóòëàð òÿìèí åäèëìÿ-ñèíèí ÿëàùèääÿ ïðîñåäóðàñûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

Áó ìÿãñÿäëÿðëÿ íîòàðèóñ ýÿìè êàïèòàíûíäàí ýÿìè öçÿí âÿ éà äà-éàíàí ìöääÿòäÿ áàø âåðìèø ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿ áàðÿäÿ ÿðèçÿ ãÿáóëåäèð. Áó ÿðèçÿ êàïèòàíà âÿ éà ýÿìè ñàùèáèíÿ ÿìëàê òÿëÿáëÿðè, î úöì-ëÿäÿí äÿ äàøûíàí ìàëëàðà ýþðÿ ýþìðöê ðöñóì âÿ éûüûìëàðûíûí þäÿ-íèëìÿñè öçðÿ òÿëÿáëÿð ö÷öí ÿñàñ ñàéûëà áèëÿð. Áåëÿ ÿðèçÿ äÿíèç òèúà-ðÿò òÿúðöáÿñèíäÿ äÿíèç ïðîòåñòè àäëàíûð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíäÿí àçàä îëìàã ìÿãñÿäè èëÿ êàïèòàíà ìÿñëÿ-ùÿò ýþðöëöð êè, òÿáèè ôÿëàêÿò çàìàíû ùåéÿòèí çÿðóðè òÿäáèðëÿðèí ýþðöë-ìÿñè ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿôñèëàòû èëÿ ýþñòÿðñèí. Ýÿìè êàïèòàíû, ùÿì÷èíèí,ýÿìè æóðíàëûíäàí òÿñäèã åäèëìèø ÷ûõàðûøû íîòàðèóñà òÿãäèì åòìÿëèäèð.Ýÿìè êàïèòàíûíûí ÿðèçÿñè, ýÿìè æóðíàëûíäàêû ãåéäëÿð âÿ äþðä íÿôÿð-äÿí àç îëìàéàí øàùèäëÿðèí ñîðüó-ñóàë (èêè íÿôÿð ýÿìè ùåéÿòè, èêè íÿ-ôÿð êîìàíäà ùåéÿòè) ÿñàñûíäà íîòàðèóñ äÿíèç ïðîòåñòè àêòû òÿðòèá åäèð.Áó àêò äÿíèç äàøûìàëàðûíäà ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿíàçàä åäèëìÿê ö÷öí ùöãóãè ÿñàñ îëà áèëÿð.

Áèð ãàéäà îëàðàã, éàëíûç ôàêòèêè ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëìóøéöêëÿð áÿéàí åäèëìÿëèäèð. Äåêëàðàíò ìàë ýþíäÿðèøèíèí áèð ùèññÿñèíèùÿòòà áó ùèññÿ òàì ýþíäÿðèøèí äèýÿð ùèññÿëÿðè èëÿ áèð âàõòäà âÿ åéíèõàðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè ÿñàñûíäà ýþíäÿðèëìèø âÿ öíâàíà òåç ÷àòìûøîëñà áåëÿ, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ åëàí åäÿ áèëìÿç.

Ùÿëÿ ýÿëèá ÷àòìàìûø ìàëëàðûí áÿéàí åäèëìÿñèíè èñòèñíà åòìÿêìÿãñÿäè èëÿ éöêëÿðèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí èëêèí ÿìÿëèééàò-ëàðûíà ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê íÿçàðÿòèíÿ òÿãäèìåäèëìÿñè ïðîñåäóðàñû äàõèë åäèëèð. Áåëÿ òÿãäèì åòìÿ äàøûéûúû òÿðÿ-

132

ôèíäÿí ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ÷àòäûðûëäûüû áàðÿäÿ ýþì-ðöê îðãàíëàðûíûí õÿáÿðäàð åäèëìÿñè èëÿ èôàäÿ îëóíóð. Èø âàõòûíäàíñîíðà ýÿëìèø ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûí-äà éåðëÿøäèðèëìÿëèäèð.

Ýþìðöê îðãàíû ýÿòèðèëìèø ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ôàêòèêèîëàðàã òÿãäèì åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Ìàëëàðûí èäõàëû çàìàíûòÿãäèì åòìÿ ìàëëàðû êå÷èðÿí øÿõñÿ, éàõóä äàøûéûúû âÿ éà îíóí ñÿ-ëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíýþìðöê ÿðàçèñèíÿ, éà äà òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà ÷àòäûðûëìàñû áàðÿ-äÿ õÿáÿð âåðèëìÿñè êèìè èôàäÿ åäèëèð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëäèéè àíäàíáóðàõûëàíà ãÿäÿð ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìöâÿããÿòè ñàõëàíúäà ãàëûð.

6.1.3. Ãûñà áÿéàííàìÿ Ãûñà áÿéàííàìÿíèí òÿãäèì åäèëìÿñè, ýþìðöê ñÿðùÿäèíèí êå÷èë-

ìÿñè áàðÿäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíà ìÿëóìàò âåðèëìÿêëÿ èêè ùàëäàçÿðóðèäèð:

à) õàðèúè ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýÿòèðèëìÿñè çàìàíû;

á) Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñè ùöäóäëàðûíäà - ñÿðáÿñò ýþìðöêçîíàñû âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëàðäàí ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèíýþìðöê ÿðàçèñèíèí ãàëàí ùèññÿñèíÿ ÷ûõàðûëìàñû.

Áåëÿ ìÿëóìàòûí âåðèëìÿñè äàøûéûúûíûí âÿçèôÿñèäèð. Ìàë âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû íèééÿòè áàðÿäÿìÿëóìàò - îíëàðû ÷ûõàðàí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí âåðèëìÿëèäèð. ßýÿð ìàëëà-ðû ÷ûõàðàí øÿõñ áó ìÿëóìàòû âåðìÿìèøñÿ, áó âÿçèôÿ äàøûéûúûéà ùÿ-âàëÿ îëóíóð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê ðåæèìè àë-òûíäà éåðëÿøäèðèëÿíÿ ãÿäÿð ãûñà áÿéàííàìÿ òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. Ãûñàáÿéàííàìÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ìÿúáóðè àòðèáóò ùåñàáåäèëìèð.

Ãûñà áÿéàííàìÿ äàøûéûúû òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñè-òÿëÿðèíèí òÿãäèì åäèëìÿñè èëÿ áèð âàõòäà, éàõóä òÿãäèì åäèëìÿäÿí

133

ñîíðàêû èø ýöíö ÿðçèíäÿ âåðèëèð. Àõûðûíúû ùàëäà ýþìðöê îðãàíûíûíõöñóñè èúàçÿñè òÿëÿá îëóíóð.

ßýÿð ìàëëàð òÿãäèì åäèëìÿ èëÿ åéíè âàõòäà âÿ éà ýþñòÿðèëÿí ìöä-äÿòäÿ ìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëèðñÿ, ãûñà áÿéàííà-ìÿ âåðèëìèð. Ãûñà áÿéàííàìÿäÿ àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàð þç ÿêñèíèòàïìàëûäûð:

- ìàë ýþíäÿðÿí øÿõñ, ìàë ýþíäÿðÿí þëêÿ; - ìàëû àëàí øÿõñ, òÿéèíàò þëêÿñè; - äàøûéûúû; - íÿãëèééàò âàñèòÿñè áàðÿäÿ ìÿëóìàò; - íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðèíèí íþìðÿëÿðè; - ìàëûí àäû; - éåðëÿðèí ñàéû; - áðóòòî ÷ÿêèñè; - ïëîìáëàð âÿ äèýÿð åéíèëÿøäèðìÿ âàñèòÿëÿðè; - äèýÿð ìÿëóìàòëàð. ßýÿð ýþìðöê äàøûéûúûñû òÿðÿôèíäÿí ãûñà áÿéàííàìÿ âåðìÿê

ö÷öí ñÿëàùèééÿòëè øÿõñ ìöÿééÿí åäèëìÿìèøñÿ, éàõóä ýÿëìÿìèø-ñÿ, ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí áåëÿ øÿõñ ýÿìè êàïèòàíû, ñöðöúö îëàáèëÿð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èúàçÿñè èëÿ ãûñà áÿéàííà-ìÿ êèìè, íÿãëèééàò, êîììåðñèéà âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí èñòèôàäÿ åäèë-ìÿñèíÿ éîë âåðèð, áó øÿðòëÿ êè, áó ñÿíÿäëÿð ãûñà áÿéàííàìÿäÿ òÿëÿáîëóíàí ìÿëóìàòëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèø îëñóí.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû ãûñà áÿéàííàìÿ êèìè ÿìòÿÿâÿ íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðè èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó ñÿíÿäëÿð, áèð ãàéäà îëà-ðàã ýþíäÿðèëìÿ ìÿíòÿãÿñèíäÿí òÿéèíàò ìÿíòÿãÿñèíÿäÿê éöêö ìö-øàéèÿò åäèð âÿ îíà ýþðÿ äÿ ìàë ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðè àäëàíûð.

ßìòÿÿ ñÿíÿäëÿðè ìàëûí äÿéÿð, êåéôèééÿò âÿ ìèãäàð õàññÿëÿðè áà-ðÿäÿ ìÿëóìàòû ÿêñ åòäèðèð.

Èëê íþâáÿäÿ ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðû âÿ ýþìðöê ðåæèìëÿðèíèíáèð íþâö îëàí ýþìðöê àíáàðû ìÿôùóìëàðûíû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàãëàçûìäûð.

134

Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíäÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàð ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûí-äà ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè òóòóëìàäàí âÿ èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèð-ëÿðè òÿòáèã åäèëìÿäÿí 3 èë ìöääÿòèíäÿ ñàõëàíûëà áèëÿð.

Ìàëëàð ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðûíà èñÿ áÿéàííàìÿ âåðèëìÿñè âÿýþìðöê ðåæèìè ñå÷èëìÿñèíÿ ùàçûðëûã ÿðÿôÿñèíäÿ éåðëÿøäèðèëèð. Ìö-âÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðû åëÿ áèð éåðäèð êè, ìàëëàð ýþìðöê îðãàíûíàòÿãäèì åäèëäèéè àíäàí, ìöÿééÿí ýþìðöê ðåæèìèíèí ñå÷èëèá, îíëàðûíáóðàõûëìàñûíà ãÿäÿð ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëèð. Áåëÿëèê-ëÿ åëÿ ùàë îëà áèëÿð êè, ìàë ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðûíäàí ýþìðöêàíáàðûíà ýþíäÿðèëñèí âÿ ýþìðöê àíáàðëàøäûðûëìàñû ðåæèìèíäÿ ñàõëà-íûëìàñû äàâàì åòñèí.

Ìàë âÿ ÿøéàëàðûí ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìöâÿããÿòè ñàõëàíìàðåæèìèíäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíèí òåõíîëîæè ñõåìè ÄÝÊ òÿðÿôèíäÿí 14àïðåë 1995-úè èë òàðèõëè ÿìðëÿ òÿñäèã åäèëìèø 22.01. 98-úè èë òàðèõëè035 ñàéëû ÿìðëÿ äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð.

6.1.4. Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðû Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðûíäà ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè-

íèí ñàõëàíìàñûíûí öìóìè ìöääÿòè èêè àéäàí, Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿ-ñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí äèýÿð ìöääÿòëÿð ö÷öí èñÿ ùÿìèí ìöääÿòëÿð-äÿí àðòûã îëìàìàëûäûð. Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ìàëëàðûí àéðû-àé-ðû êàòåãîðèéàëàðû ö÷öí äàùà ãûñà ñàõëàíú ìöääÿòèíèí ñîí ùÿääèíèìöÿééÿí åäÿ áèëÿð. Òåç õàðàá îëàí ìàëëàðûí, úàíëû ùåéâàíëàðûí,áèòêèëÿðèí âÿ ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿð-ùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè ãàäàüàí åäèëÿí ìàëëàðûí ñàõëàíúû ö÷öí Äþâ-ëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí ìèíèìóì âàõò òÿéèí åäèëèð (ìÿ-ñÿëÿí, ö÷ ýöíÿ ãÿäÿð).

Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåäóðàñû ö÷öíìÿúáóðè ìÿðùÿëÿ ñàéûëìûð. ßýÿð õàðèúè òèúàðÿò éöêö ýþìðöê îðãàíû-íà òÿãäèì åäèëäèéè ýöí, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè áèòèðèëèðñÿ ìö-âÿããÿòè ñàõëàíú ÿìÿëèééàòûíà åùòèéàú ãàëìûð.

Áöòöí äèýÿð ùàëëàðäà éöê àâòîìàòèê îëàðàã ìöâÿããÿòè ñàõëàíúàâåðèëìèø ìàë ñòàòóñó àëûð âÿ áèð ñóòêà ÿðçèíäÿ ýþìðöê îðãàíûíûí èúà-

135

çÿñè èëÿ àíáàðà éåðëÿøäèðèëèð. Áó çàìàí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäÿ îäóð êè, ìàëëàðûí ìöâÿããÿòè ñàõëàíúà âåðèëìÿñè, ãàáàãúàäàíáàéòàðëûã, ôèòîñàíèòàð, åêîëîæè âÿ äèýÿð äþâëÿò íÿçàðÿò òÿäáèðëÿðèíèíùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìóð.

Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú äàõèë îëàí éöêëÿðèí ó÷îòóíóí àïàðûëìàñûíû íÿçÿð-äÿ òóòóð. Áó ìÿãñÿäëÿ äøûéûúû ìàëëàðûí ýÿëäèéè áàðÿäÿ ýþìðöê îðãàíëà-ðûíà õÿáÿð âåðäèêäÿí èêè ýöíäÿí ýåú îëìàéàðàã íÿãëèééàò, ìàë-ìöøàéè-ÿò âÿ äèýÿð êîììåðñèéà ñÿíÿäëÿðèíè òÿãäèì åòìÿëèäèð êè, ìàë âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíè èäåíòèôèêàñèéà åòìÿê ìöìêöí îëñóí. ßýÿð áó ìöääÿòÿðçèíäÿ ñÿíÿäëÿð òÿãäèì åäèëÿ áèëìèðñÿ, ãûñà áÿéàííàìÿ âåðèëèð.

Ìöâÿããÿòè ñàõëàíúà éöêëÿðèí éàëíûç ìÿõñóñè ìöâÿããÿòè ñàõëàíúö÷öí ìÿãáóë îëàí òèêèëèëÿðÿ (éåðëÿðÿ) éåðëÿøäèðèëìÿñè øÿðòè èëÿ éîëâåðèëèð. Ãàíóíâåðèúèëèéÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìöâà-ôèã ìàääè-òåõíèêè áàçà éàðàäûëìàëûäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ, õàðèúè òèúàðÿòéöêëÿðèíèí äàøûíäûüû ùàâà âÿ äÿíèç ëèìàíëàðûíäà, éöê ùÿéÿòëÿðèíäÿ,ñòàíñèéà ìåéäàíëàðûíäà, ùÿì÷èíèí áåéíÿëõàëã àâòîìîáèë éîëëàðûíûíêå÷äèéè ñÿðùÿä áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàð-ëàðûíûí à÷ûëìàñûíûí ìÿúáóðè ãàéäàëàðû ìöÿééÿí åäèëèð.

6.1.5. Ýþìðöê áðîêåðè Áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä äþâðöíöí ìöàñèð ìÿðùÿëÿñèíäÿ ïåøÿ-

êàð âàñèòÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèíìàðàã ýþñòÿðäèéè ñàùÿëÿðäÿí áèðè äÿ ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ þçöíÿ-ìÿõñóñ éåð òóòàí ýþìðöê áðîêåðè ïåøÿñèäèð. Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëè-éÿ óéüóí îëàðàã éàðàäûëìûø âÿ ÄÝÊ-äàí èúàçÿ àëìûø ùöãóãèøÿõñëÿð ýþìðöê áðîêåðè îëà áèëÿðëÿð.

Ýþìðöê áðîêåðè èëÿ îíóí òÿìñèë åòäèéè øÿõñ àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëûìöíàñèáÿòëÿð, íîòàðèóñ òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø ìöãàâèëÿ èëÿ òÿí-çèìëÿíèð. Áåëÿ ìöãàâèëÿëÿð èêèòÿðÿôëè îëóá, êîíñåíñóàë ìöãàâèëÿíþâöíÿ àèä åäèëèð âÿ þäÿíú õàðàêòåðëèäèð.

Áðîêåð õèäìÿòè öçðÿ ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ ýþìðöê áðîêåðè òÿìñèë åòäèéèøÿõñèí òàïøûðûüû âÿ îíóí ùåñàáûíà þç àäûíäàí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèöçðÿ èñòÿíèëÿí ÿìÿëèééàòû âÿ äèýÿð âàñèòÿ÷èëèê ÿìÿëèééàòëàðû àïàðà áèëÿð.

136

Ýþìðöê íÿçàðÿòè âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ÿìÿëèééàòëàðû çà-ìàíû, î ìàëëàðûí ÿñèë ñàùèáè ãÿäÿð îíóí âÿçèôÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðâÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

Íÿçÿðÿ àëàã êè, ýþìðöê áðîêåðè òÿìñèë åòäèéè øÿõñèí òàïøûðûüûíûéåðèíÿ éåòèðÿðêÿí òÿìñèë÷èíèí äåéèë, þç àäûíäàí ÷ûõûø åäèð, áó ùàëäàáðîêåð õèäìÿòè ýþñòÿðèëìÿñè áàðÿäÿ ìöãàâèëÿäÿí äîüàí ö÷ íþâ ùö-ãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí øàùèäè îëìóø îëóðóã:

1) ýþìðöê áðîêåðè èëÿ òÿìñèë åòäèéè øÿõñ àðàñûíäà;2) ýþìðöê áðîêåðè èëÿ ö÷öíúö øÿõñëÿð àðàñûíäà;3) òÿìñèë îëóíàí øÿõñëÿ ö÷öíúö øÿõñëÿð àðàñûíäà (ìÿñÿëÿí, áðî-

êåð èúàçÿñèíèí ôÿàëèééÿòè äàéàíäûðûëäûãäà).Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 02.09.2002-úè èë òàðèõëè

782 ñàéëû Ôÿðìàíûíûí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè 07.XI.2002-úè èë òàðèõëè 173 ñàéëûãÿðàðû èëÿ “Ýþìðöê áðîêåðè ùàããûíäà ÿñàñíàìÿíèí âÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýþìðöê áðîêåðè ôÿàëèééÿòèíÿ õöñóñè ðàçûëûã(ëèñåíçèéà) âåðèëìÿñè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèð-ëÿð Êàáèíåòèíèí 1998-úè èë 1 ìàé òàðèõëè 101 ñàéëû ãÿðàðûíà äÿéè-øèêëèê åäèëÿðÿê “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýþìðöê áðîêåðè ôÿ-àëèééÿòèíÿ õöñóñè ðàçûëûã (ëèñåíçèéà) âåðèëìÿñè ãàéäàëàðû” ñþçëÿðè÷ûõàðûëìûøäûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû, áðîêåðèí âÿçèôÿñèíäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòäèéèíè ýö-ìàí åòìÿéÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ÿñàñ îëäóãäà, èúàçÿíèí ôÿàëèééÿòèíè ö÷ àéìöääÿòèíÿ äàéàíäûðà áèëÿð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ýþìðöê áðîêåðèíèí ðåéåñòðèíè àïàðûð âÿáó ðåéåñòðèí íÿøðèíè òÿìèí åäèð.

6.1.6. Ýþìðöê äàøûéûúûñû Ýþìðöê äàøûéûúûñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ

óéüóí îëàðàã éàðàäûëàí, Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí ýþì-ðöê íÿçàðÿòè àëòûíäàêû éöêëÿðèí äàøûíìàñû ö÷öí èúàçÿ âåðèëìèø ùöãö-ãè øÿõñäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, î ìàëëàðû ýþìðöê ìöøàéèÿòè îë-ìàäàí âÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðè þäÿíìÿäÿí äàøûéûð.

137

Ýþìðöê äàøûéûúûñûíäàí èñòèôàäÿ ùÿì êþíöëëö, ùÿì äÿ ìÿúáóðèîëà áèëÿð. Ýþìðöê äàøûéûúûñûíäàí êþíöëëö èñòèôàäÿ î çàìàí îëóð êè,ìàðàüû îëàí øÿõñ ýþìðöê äàøûéûúûñûíûí õèäìÿòèíäÿí ýþìðöê îðãà-íûíû õÿáÿðäàð åòìÿêëÿ øÿõñè òÿøÿááöñö ÿñàñûíäà èñòèôàäÿ åòñèí.

Ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè äàøûíàí ìàëëàðûí õàðàêòåðè âÿñòàòóñó áàðÿäÿ ìÿëóìàòà ÿñàñëàíàðàã, ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèíïîçóëìàñûíûí ìöìêöíëöéöíö ýöìàí åòäèêäÿ, äàøûíìàíûí ñïåñèôè-êàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ùÿ-ìèí ìàëëàðûí ýþìðöê äàøûéûúûñû òÿðÿôèíäÿí äàøûíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàðãÿáóë åäÿ áèëÿð. Áåëÿ äàøûíìà ìÿúáóðè õàðàêòåð äàøûéûð, ÷öíêè ìàëöçÿðèíäÿ ñÿðàíúàì âåðìÿê ùöãóãó îëàí øÿõñ ýþìðöê îðãàíûíûí ãÿ-áóë åòäèéè ãÿðàðà åòèíàñûç ãàëà áèëìÿç.

Ýþìðöê îðãàíûíûí ýþìðöê äàøûéûúûñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè áàðÿ-äÿ ãÿðàðû ùÿì äàøûéûúû, ùÿì ìàëýþíäÿðÿí âÿ ìàëàëàí, ùÿì äÿýþìðöê äàøûéûúûñûíûí þçö ö÷öí ìÿúáóðèäèð.Áåëÿ ãÿðàð àäè äàøûéûúû-íûí, ìàë ýþíäÿðÿí âÿ ìàëàëàíûí òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê äàøûéûúûñûíûí èñ-òèôàäÿñè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø õÿðúëÿðèí þäÿíìÿñè ö÷öí ÿñàñ îëà áèëÿð.

Àøàüûäàêû ìàëëàð áàðÿäÿ ýþìðöê îðãàíû, ùÿòòà ýþìðöê þäÿíèøëÿ-ðè þäÿíìÿñèíèí òÿìèíàòû îëäóãäà áåëÿ,ýþìðöê äàøûéûúûñûíäàí èñòèôà-äÿ åäèëìÿñè ö÷öí ãÿðàð âåðÿ áèëÿð:

à) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿñè âÿ þëêÿäÿí÷ûõàðûëìàñû ãàäàüàí îëóíìóø ìàëëàð

á) Èúàçÿ àëûíìàëû, ñåðòèôèêàòëàøäûðûëìàëû âÿ äèýÿð îðãàíëàðûí íÿçàðÿ-òèíÿ úÿëá åäèëìÿëè (ÿýÿð áåëÿ íÿçàðÿò ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìèøñÿ) ìàëëàð.

ÁÉÄ êèòàá÷àëàðû òÿòáèã åäèëìÿêëÿ âÿ ýþìðöê ìöøàéÿòè èëÿ éöêäàøûíìàñû çàìàíû ýþìðöê äàøûéûúûñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿúáó-ðèééÿòè òÿòáèã åäèëìèð.

Ýþìðöê äàøûéûúûñûíà òÿëÿáëÿðè, òåõíèêè âÿ ìàëèééÿ òÿëÿáëÿðè îë-ìàãëà èêè ãðóïà áþëìÿê îëàð:

1) Ýþìðöê äàøûéûúûñû þäÿìÿ ãàáèëèééÿòëè îëìàëûäûð. îíóí ìàëèé-éÿ èìêàíëàðû òÿëÿá îëóíàí áöòöí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí òÿõèðÿñàëûí-ìàäàí þäÿíèëÿúÿéèíÿ çÿìàíÿò âåðìÿëèäèð. 2) Ýþìðöê äàøûéûúûñû þçôÿàëèééÿòèíè ñûüîðòàëàìàã ö÷öí ìöâàôèã ìöãàâèëÿ áàüëàìàëûäûð.

138

Òåõíèêè òÿëÿáëÿðÿ ýÿëèíúÿ, ýþìðöê äàøûéûúûñûíûí íÿãëèééàò âàñèòÿ-ëÿðè ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø “Ýþìðöê ìþùöðâÿ ïëîìáëàðû àëòûíäà ìàëëàðûí äàøûíìàñû ö÷öí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè-íèí òÿúùèç åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí éöê äàøûíìàñûíà áóðàõûëìàñû ãàéäà-ëàðûíà” óéüóí îëìàëûäûð.

Ìàëýþíäÿðÿí âÿ ýþìðöê äàøûéûúûñû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ìö-ãàâèëÿ ÿñàñûíäà ãóðóëóð. Áàüëàíìûø ìöãàâèëÿäÿ äèýÿð ìöääÿàëàðëàáÿðàáÿð, ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí äàøûíìàñû èëÿ áàüëû ýþì-ðöê äàøûéûúûñûíûí õÿðúëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè äÿ òÿíçèìëÿíèð. Ìöãàâèëÿèëÿ òÿñáèò åäèëìèø ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðäÿí áàøãà ýþìðöê äàøûéûúûñûàøàüûäàêû þùäÿëèêëÿðè äÿ éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð:

1) ìàëëàðû òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà îíëàðûí òàðàñû âÿ éà ìþâúóäùàëû äÿéèøèëìÿäÿí ÷àòäûðìàëû;

2) ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ÷àòäûðûëìàìöääÿòëÿðèíÿ âÿ ùÿðÿêÿò ìàðøðóòóíà ðèàéÿò åòìÿëè;

3) ìàëëàðû âÿ ñÿíÿäëÿðè òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà éåòèðìÿëè, ëàçûìýÿëäèêäÿ òÿãäèì åòìÿëè;

4) ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí ìàëëàðëà áèðýÿ äèýÿð ìàëëàðû äà-øûìàìàëû;

5) ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäàêû äàøûìàëàðûí ó÷îòóíó àïàðìàëû, ýþì-ðöê îðãàíëàðûíà ìöâàôèã ùåñàáàò âåðìÿëè;

6) ìàë ýþíäÿðÿíäÿí àëûíìûø êîììåðñèéà, áàíê, ãàíóíëà ãîðóíàíäèýÿð ñèðëÿðè à÷ûãëàìàìàëû;

7) ìàëëàðû òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà ÷àòäûðäûãäàí ñîíðà, îíëàðû íÿ-çàðÿòñèç ãîéìàìàëû, äàéàíàúàã éåðèíè äÿéèøäèðìÿìÿëè, ìàëëàðû áî-øàëòìàìàëû âÿ áàøãà íÿãëèééàò íþâöíÿ éöêëÿìÿìÿëè, ãàáëàøäûðûë-ìàíû ïîçìàìàëû, ýþìðöê åéíèëÿøäèðìÿ âàñèòÿëÿðèíè ãîïàðìàìàëû,éàõóä ìÿùâ åòìÿìÿëèäèð.

Áó þùäÿëèêëÿðèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ î çàìàí ìÿñóëèééÿò ìö-ÿééÿí îëóíìóð êè, ýþìðöê äàøûéûúûñû íÿãëèééàò âàñèòÿñè åêèïàæû-íûí ùÿéàòû âÿ ñàüëàìëûüû ö÷öí,ùÿì÷èíèí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñè-òÿñèíèí ìÿùâ åäèëìÿñèíÿ ýþðÿ ðåàë òÿùëöêÿ éàðàíäûüûíû ñöáóò åò-ìèø îëñóí.

139

6.1.7. Áÿéàíåòìÿ Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ áÿéàíåòìÿ äåäèêäÿ, ýþìðöê ðÿñìè-

ëÿøäèðèëìÿñè èúðààòû âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿã-ñÿäëÿðè èëÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áàðÿäÿ ñÿùèù ìÿëóìàòëàðûíìöÿééÿí åäèëìèø (øèôàùè, éàçûëû, äèýÿð) ôîðìàäà ýþìðöê îðãàíëàðû-íà åëàí åäèëìÿñè áàøà äöøöëöð.

Áèð ãàéäà îëàðàã áÿéàíåòìÿ àøàüûäàêû ÿñàñ ùàëëàðäà òÿëÿá îëóíóð: 1) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëäèêäÿ; 2) ìàëëàðûí éåðëÿøäèðèëäèéè ýþìðöê ðåæèìè áó âÿ éà äèýÿð ñÿáÿá-

äÿí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 27-úè ìàääÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã äÿéèø-äèðèëäèêäÿ;

3) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø äèýÿð ùàëëàðäà (ìÿñÿëÿí, ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû, éàõóäñÿðáÿñò àíáàð ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìèø ìàëëàð, âåðèëìèø èúàçÿ ýå-ðè àëûíäûãäà, éàõóä ëÿüâ åäèëäèêäÿ éåíèäÿí áÿéàí åäèëìÿëèäèð.

Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿñèíèí íÿòèúÿëÿðèýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè òÿðÿôèíäÿí àøàüûäàêû ìÿãñÿäëÿðö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð:

- ùöãóã-ìöùàôèçÿ (ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóë-ìàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ);

- âåðýè;- õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí èíçèáàòè òÿíçèìëÿíìÿñè (êâîòàëàøäûð-

ìà, ëèñåíçèéàëàøäûðìà); - ýþìðöê ñÿðùÿääèíäÿ äèýÿð äþâëÿò íÿçàðÿòè íþâëÿðèíèí òÿøêèëè

(áàéòàðëûã, ôèòîñàíèòàð, åêîëîæè âÿ ñ.); - õàðèúè òèúàðÿò ñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñû âÿ ñ. Áÿéàíåòìÿ ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿìÿñè ìåõàíèçìè ö÷öí áèðèíúè

äÿðÿúÿëè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Èëêèí ýþìðöê - òàðèô ìöíàñèáÿòëÿðèí-äÿ (ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áèëàâàñèòÿ ýþìðöê ñÿðùÿääèíäÿí êå-÷èðèëÿðêÿí) âåðýèëÿðèí âÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí þäÿíèëìÿñè èëÿ áàüëûþùäÿëèêëÿð ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê áÿ-éàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè èëÿ áàüëûäûð.

140

Ýþìðöê áÿéàíåòìÿñè ïðèíñèïèíè à÷ûãëàðêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûðêè, ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè ýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíèí þäÿíèë-ìÿñè þùäÿëèéèíè ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿíêå÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàòû þçöíäÿ úÿì-ëÿøäèðÿí ùÿð ùàíñû ñÿíÿäèí äåéèë, éàëíûç õàðèúè òèúàðÿò ýþíäÿðèøè áà-ðÿäÿ ñîí ìÿëóìàòëàðû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèíòÿãäèì åäèëìÿñèäèð. ×öíêè äåêëàðàíò áÿéàííàìÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿ-ëóìàòëàðûí äÿãèãëèéèíÿ ýþðÿ ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìÿñóëèééÿòäàøûéûð.

Ýþìðöê áÿéàíåòìÿ ïðèíñèïè î äåìÿêäèð êè, þäÿíèëìÿñè ëàçûìîëàí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí ìÿëóìàò-ëàðû âÿ ìàëëàðû ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí øÿõñèí þçö âÿ éà ýþì-ðöê áðîêåðè âåðìÿëèäèð.

Áÿéàíåòìÿäÿí èñòèôàäÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíà ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíÿ ñå÷ìÿ íÿçàðÿò òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí âåðèð âÿ ÷îõ ìöðÿê-êÿá ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ âÿ íÿçàðÿò ïðîñåñèíè ñàäÿëÿøäèðèð. ßêñ ùàëäàìàëëàð ýþìðöêõàíàëàðäà éûüûëûá ãàëìûø îëàð âÿ èãòèñàäèééàò ö÷öíìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí õàðèúè òèúàðÿò ìöáàäèëÿñèíÿ ëÿíýåäè-úè, íåãàòèâ òÿñèð ýþñòÿðèëìèø îëàðäû.

Ýþìðöê áÿéàíåòìÿ ïðèíñèïèíÿ àëòåðíàòèâ êèìè ýþìðöê ðöñóì-ëàðû ìèãäàðûíûí, ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êåéôèééÿò âÿ êÿ-ìèééÿò õàðàêòåðèñòèêàëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí èíçèáàòè öñó-ëóíäàí äà èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Ëàêèí áó çàìàí ýþìðöê îðãàíëà-ðû äåêëàðàíòûí áÿéàí åòäèéè ìÿëóìàòëàðû ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí íÿ-òèúÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê èìêàíûíäàí ìÿùðóì îëàð, áó äàýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí àçàëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàð-äû. Áóíäàí áàøãà ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿìÿ-ñè ìåéäàíà ÷ûõàí ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíè ÷ÿòèíëÿøäèðÿð,ìÿùêÿìÿ âÿ èíçèáàòè àðàøäûðìà ùàëëàðûíûí ÷îõàëìàñûíà ñÿáÿáîëàðäû. Ìÿùêÿìÿäÿ ÿñàñ ñöáóò ðîëóíó îéíàéàí éàçûëû áÿéàííà-ìÿ îëìàäàí áåëÿ ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëëè ÷îõ ÷ÿòèí, ùÿòòà ãåéðè-ìöìêöí îëàðäû.

141

6.1.8. Áÿéàíåòìÿ ôîðìàëàðû Áÿéàíåòìÿíèí ôîðìà âÿ ãàéäàëàðû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè òÿ-

ðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð. ßñàñ áÿéàíåòìÿ ôîðìàëàðû éàçûëû âÿ øèôà-ùè ôîðìàëàð îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Ãàíóíâåðèúèëèê äèýÿð áÿéàíåòìÿôîðìàëàðûíà äà éîë âåðèð - áóíëàð ìÿëóìàòëàðûí åëåêòðîí þòöðöëìÿñèâÿ êîíêëéäåíò ùÿðÿêÿòëÿð (êîíêëéäåíò ùÿðÿêÿò - øÿõñèí íÿ åòìÿê èñ-òÿäèéèíè áèëäèðÿí ñÿññèç ùÿðÿêÿòëÿðÿ äåéèëèð) ùåñàá îëóíóð. Ìöàñèðýþìðöê òÿúðöáÿñè êîíêëéäåíò ùÿðÿêÿòëÿð âàñèòÿñè èëÿ áÿéàíåòìÿäÿíáåéÿíõàëã ùàâà ëèìàíëàðûíäà “éàøûë” âÿ “ãûðìûçû” äÿùëèçëÿð ìåòîäóòÿòáèã åäèëìÿêëÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû ìÿãáóë ñàéûð.

Ñÿðíèøèí éàçûëû áÿéàííàìÿ òÿãäèì åòìÿäÿí, “éàøûë äÿùëèç” ñå÷-ìÿ ôàêòûíûí þçö èëÿ ýÿòèðèëìÿñè, éàõóä àïàðûëìàñû ãàäàüàí åäèëìèø,ùÿì÷èíèí, âåðýèòóòìà îáéåêòè îëàí ìàëëàðà áó àíäà ñàùèá îëìàäûüû-íû åëàí åòìèø îëóð.

Áèð ãàéäà îëàðàã ñÿðíèøèíèí ÿë éöêö âÿ øÿõñè áàãàæûíûí ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû áÿéàííàìÿ òÿòáèã åäèëèð.

6.1.9. Éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿëÿðèíèí äîëäóðóëìàñû ãàéäàëàðû Áó ãàéäàëàð ìàëëàðûí èõðàú âÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø

ýþìðöê ðåæèìëÿðè öçðÿ éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí äîëäóðóëìàãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åäèð. Ãàéäàëàð Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ñÿä-ðèíèí 17.06.1998-úè èë òàðèõëè 027 ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèø âÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ 23.06.1998-úè èëäÿãåéäÿ àëûíìûøäûð. (Ãåéäèééàò N 110).

ÉÝÁ äÿñòè äþðä äÿñòëÿøäèðèëìèø ÿñàñ âÿðÿãÿäÿí, áó ãàéäàëàðäàíÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðäà èñÿ ÿëàâÿ âÿðÿãÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áàðòåðÿìÿëèééàòëàðûíûí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû ÉÝÁ äÿñòè áåø íöñõÿ-äÿí èáàðÿò îëìàëûäûð.

Ãðàôàëàðûí àäëàðûíûí ðóñ äèëèíäÿ éàçûëäûüû, ùÿì÷èíèí èíôîðìàñèéàøÿáÿêÿñè õàðèúèíäÿ ÿëàâÿ ãåéäëÿðèí îëäóüó áëàíêëàðäàí äà èñòèôàäÿîëóíìàñûíà éîë âåðèëèð.

ÉÝÁ-íèí ÿñàñ âÿðÿãè åéíè áèð ýþìðöê ðåæèìè òÿòáèã îëóíàí åéíè-àäëû ìàëëàð (ÕÈÔ ÌÍ öçðÿ ìàë ìþâãåéè 9-úó èøàðÿ ñÿâèééÿñèíÿ ãÿ-

142

äÿð åéíè òÿñíèôàò îëóíàíëàð) ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû ýþñòÿðìÿê ö÷öíèñòèôàäÿ îëóíóð.

Áèð íå÷ÿ àääà îëàí ìàëëàðûí áÿéàí îëóíìàñû çàìàíû ÿñàñ ÉÝÁ-íèí àéðûëìàç ùèññÿñè îëàí ÿëàâÿ âÿðÿãÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. ßëàâÿâÿðÿãÿëÿðèí ùÿð áèðè ö÷ àääà ìàëû áÿéàí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Áèð ÉÝÁ-äÿ 100-ÿ ãÿäÿð àääà îëàí ìàëëàð áàðÿñèíäÿ (åéíè çà-ìàíäà ÿñàñ âÿðÿãÿ 33-äÿí àðòûã âÿðÿãÿ ÿëàâÿ îëóíà áÿëìÿç) ìÿëó-ìàò áÿéàí îëóíà áèëÿð. ßëàâÿ âÿðÿãÿëÿðèí äîëäóðìà ãàéäàëàðû, ÿëà-âÿ âÿðÿãäÿ áÿéàííàìÿ÷è òÿðÿôèíäÿí äîëäóðóëìàéàí À ãðàôàñû èñòèñ-íà îëìàãëà, ÉÝÁ-íèí ÿñàñ âÿðÿãÿëÿðèíèí óéüóí ãðàôàëàðûíûí äîëäó-ðóëìàñû ãàéäàëàðû êèìèäèð.

ÉÝÁ-äÿ ïîçóá-äöçÿëòìÿ âÿ ãàðàëàìà îëìàìàëûäûð. Äöçÿëèøëÿðéàíëûø ìÿëóìàòëàðûí öçÿðèíäÿí õÿòò ÷ÿêèëìÿêëÿ, äöçýöí ìÿëóìàò-ëàðû éàçû ìàêèíàñû âÿ éà ÿë èëÿ éàçìàãëà åäèëèð.

ÉÝÁ (Ýþìðöê Èòòèôàãûíûí öçâö îëàí þëêÿëÿð ö÷öí) êîìïöòåðäÿâÿ éà éàçû ìàêèíàñûíäà Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ (áÿçè ùàëëàðäà ðóñ äèëèí-äÿ) äîëäóðóëóð. Àéðû-àéðû ùàëëàðäà ÿýÿð äÿéÿð ýþñòÿðèúèëÿðè (ôàêòóðàâÿ ýþìðöê äÿéÿðè) 9 èøàðÿäÿí ÷îõ ÿäÿäëÿ èôàäÿ åäèëÿðñÿ, îíëàðû ÿëèëÿ äîëäóðìàã îëàð.

Êåéôèééÿòñèç øÿêèëäÿ äîëäóðóëìóø ÉÝÁ-ëÿðÿ ýþìðöê îðãàíëàðûòÿðÿôèíäÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿñè êèìè áàõûëìûð.

ÉÝÁ-íèí ùÿð ùàíñû áèð ãðàôàñûíäàêû ìÿòí ìÿëóìàòû, ÿââÿë äîëäó-ðóëìóø ãðàôàíûí ìÿòí ìÿëóìàòûíûí òÿêðàðû îëàðñà, áó ùàëäà ùÿìèíãðàôàäà ÿââÿë äîëäóðóëìóø ãðàôàéà – “áàõ, ãðàôà N” øÿêèëäÿ èñòèíàäåäèëèð.

Êîäëàðà ìöíàñèáÿòäÿ áåëÿ èñòèíàäëàð åäèëÿ áèëìÿç. ÉÝÁ-íèí ùÿðùàíñû ãðàôàñûíäà ëàçûìè ìÿëóìàòëàðûí áÿéàí åäèëìÿñè ö÷öí (ìöÿñ-ñèñÿíèí àäû, âàãîíóí, êîíòåéíåðèí íþìðÿñè âÿ ñ.) éåð îëìàäûãäà, áóìÿëóìàòëàðûí áÿéàííàìÿíèí àðõà òÿðÿôèíäÿí éàçûëìàñûíà èúàçÿ âå-ðèëèð. Áó éàçû áÿéàííàìÿ÷èíèí èìçàñû âÿ ìþùöðö èëÿ òÿñäèã îëóíóð.

Êîäëàðà ìöíàñèáÿòäÿ áåëÿ èñòèñíàëàð òÿòáèã îëóíìóð. ÉÝÁ-íèí ÿñàñ âÿðÿãèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿ äèýÿð íÿçàðÿò îðãàíëàðû-

íûí øòàìïëàð âóðìàñû âÿ ãåéäëÿð àïàðìàñû ö÷öí èúàçÿ âåðèëèð.

143

Áÿéàííàìÿ÷èëÿðÿ áó ãàéäàëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìÿëóìàòëà-ðûí ÉÝÁ áëàíêëàðûíäà èñòèôàäÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìèð.

Ýþìðöê îðãàíû áó ãàéäàëàðûí 3.4 áÿíäèíäÿ ýþñòÿðèëÿí ñõåì öçðÿÉÝÁ-íèí ÿñàñ âÿðÿãÿñèíèí 7-úè ãðàôàñûíäà âÿ ùÿð áèð À ãðàôàñûíûíàøàüû ùèññÿñèíÿ ãåéäèééàò íþìðÿñè, ÉÝÁ-íèí ãÿáóë òàðèõèíè éàç-ìàãëà, áÿéàííàìÿ âÿ ÿëàâÿ âÿðÿãëÿðè ãåéäèééàòäàí êå÷èðèð.

ÉÝÁ-íèí âÿðÿãëÿðè àøàüûäàêû ãàéäàäà áþëöøäöðöëöð: - áèðèíúè âÿðÿã - ýþìðöê îðãàíûíäà âÿ õöñóñè àðõèâäÿ ñàõëàíûëûð; - èêèíúè âÿðÿã (ñòàòèñòèê) - ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû øþáÿñèíäÿ (áþëìÿ-

ñèíäÿ) ãàëûð; - ö÷öíúö âÿðÿã - áÿéàííàìÿ÷èéÿ ãàéòàðûëûð; - äþðäöíúö âÿðÿã:à) ìàëëàðûí èõðàúû çàìàíû áÿéàííàìÿ÷èéÿ - éöê ýþíäÿðÿíÿ ãàé-

òàðûëàðàã, ìàë ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðèíÿ ÿëàâÿ îëóíóð âÿ ìàëëàðëà áèðëèê-äÿ ñÿðùÿä ýþìðöê áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿñèíèí ôÿàëèééÿò áþëýÿñèíäÿ éåð-ëÿøÿí ýþìðöê îðãàíûíà ýþíäÿðèëèð;

á) ìàëëàðûí èäõàëû çàìàíû - ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòàêå÷èðÿí áÿéàííàìÿ÷èäÿ - ìàëû àëàíäà ãàëûð.

Áóðàäà èñòèôàäÿ îëóíàí ÿñàñ àíëàéûøëàð àøàüûäàêûëàðû áèëäèðèð: - “íÿãëèééàò ñÿíÿäè” - ýþìðöê ñÿðùÿäèíÿ ãÿäÿð (ìàëëàðûí èõðà-

úû çàìàíû), ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí òÿéèíàò éåðèíÿ (ìàëëàðûí èäõàëûçàìàíû), äàøûìàëàð öçðÿ ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëàìàëëàðûí áåéíÿëõàëã äàøûìàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí óéüóíñÿíÿääèð;

- “ìàëû ýþíäÿðÿí” - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíÿ òÿãäèì îëóíìóøìàëëàðû íÿãëèééàò ñÿíÿäèíäÿ ýþñòÿðèëÿí, àëàíà ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí äà-øûìà ìöãàâèëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã äàøûéûúûéà âåðÿí âÿ éà âåðìÿê èñ-òÿéÿí, ùàáåëÿ, äàøûéûúûíûí õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿðÿê, àëûúû-éà ÷àòäûðàí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñäèð;

- “ìàëû àëàí” – íÿãëèééàò ñÿíÿäèíÿ ìöâàôèã äàøûéûúû òÿðÿôèíäÿíâÿ éà ýþíäÿðÿíèí ýþñòÿðèøè ÿñàñûíäà ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷äèê-äÿí ñîíðà, ìàëëàðûí ñÿðÿíúàìûíà âåðèëäèéè íÿãëèééàò ñÿíÿäèíäÿ ýþñ-òÿðèëÿí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñäèð;

144

- “ìàëèééÿ òÿíçèìëÿíìÿñè öçðÿ ìÿñóë øÿõñ” - þäÿíèøëè ÿñàñäà õà-ðèúè-òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ ìöãàâèëÿëÿð (àëãû-ñàòãû, êîíñèãíàñèéàìöãàâèëÿëÿðè, ëèçèíã ñàçèøëÿðè âÿ ñ.) áàüëàéàí âÿ îíëàð öçðÿ ùåñàáàò-ëàðà ìÿñóë îëàí âÿòÿíäàøëàðäûð;

- “ôàêòóðà äÿéÿðè” - þäÿíèøëè ÿñàñäà õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòûøÿðòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ìàëëàðûí ôàêòèêè þäÿíèëìèø âÿ éà þäÿíèëÿ-úÿê, ùàáåëÿ ãàðøûëûãëû ìàë ýþíäÿðèøè èëÿ êîìïåíñàñèéà îëóíàí ãèé-ìÿòäèð;

- “ýþìðöê äÿéÿðè”: - èäõàë îëóíàí ìàëëàð ö÷öí ìàëëàðûí ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óé-

üóí îëàðàã ìöÿééÿí îëóíàí äÿéÿðèäèð; - èõðàú îëóíàí ìàëëàð ö÷öí: - þäÿíèøëè ÿñàñäà ñþâäÿëÿøìÿëÿð ö÷öí - ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ìàë-

ëàðûí èõðàú éåðèíÿ ÷àòäûðûëìàñû (äàøûíìà, éöêëÿìÿ, áîøàëòìà, ñûüîð-òà) ö÷öí õÿðúëÿð, ùàáåëÿ äèýÿð ëàçûìè äÿãèãëÿøäèðìÿëÿð äÿ íÿçÿðààëûíìàãëà, èõðàú îëóíàí ìàëëàðûí þäÿíèëìÿñè âÿ éà þäÿíèëìÿëè îëàíãèéìÿòè ÿñàñûíäà òÿéèí îëóíàí äÿéÿðäèð;

- þäÿíèøñèç ÿñàñäà äèýÿð ñþâäÿëÿøìÿëÿð ö÷öí - ýþìðöê ÿðàçèñèí-äÿí èõðàú éåðèíÿ ÷àòäûðûëìàñû õÿðúëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ãèéìÿòëÿí-äèðèëÿí âÿ éà åéíèëÿøäèðèëìèø îëàí áèðúèíñëè ìàëëàðûí äÿéÿðè ùàããûí-äà ìÿëóìàò - êîììåðñèéà, íÿãëèééàò, áàíê, ìöùàñèáàò âÿ äèýÿð òÿñ-äèãåäèúè ñÿíÿäëÿ òÿéèí îëóíàí ãèéìÿòëÿð ÿñàñûíäà ìöÿééÿí îëóíàíäÿéÿðäèð;

- “òèúàðÿò åäÿí þëêÿ” - äèýÿð áèð þëêÿíèí âÿòÿíäàøû èëÿ ìèëëè ìÿí-ñóáèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ìöãàâèëÿ áàüëàéàí øÿõñèí ãåéäèééà-òà äöøäöéö (éàøàäûüû) ÿðàçèíèí îëäóüó þëêÿäèð.

Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ áÿéàíåòìÿ éåðè ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðè ö÷öí àéðûëûãäà ìöÿééÿí îëóíóð.

Ìàëëàðûí áÿéàíîëóíìà éåðè ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí àïàðûë-äûüû éåð öçðÿ ìöÿééÿí îëóíóð.

Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí áÿéàíîëóíìà éåðèíèí òÿéèí åäèëìÿ ãàé-äàñû íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí íþâöíäÿí âÿ äàøûíìàíûí õàðàêòåðèíäÿí(íÿãëèééàò, éàõóä éöê) àñûëûäûð.

145

Ìàëëàðû äàøûéàí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè (÷àé, äÿíèç, ùàâà ýÿìèëÿðèí-äÿí áàøãà) ìàëëàðëà áèð âàõòäà áÿéàí åäèëèð. Äÿíèç, ÷àé âÿ ùàâà ýÿ-ìèëÿðè ëèìàíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ýÿëÿðêÿí, éàõóäîíó òÿðê åäÿðêÿí áÿéàí åäèëèð.

Ñÿðíèøèí äàøûéàí äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè, ùÿì÷èíèí áîø íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðè ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ÿðêÿí áÿéàí åäèëèð.

ÄÝÊ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí àéðû-àéðû íþâëÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿ-ñèíèí õöñóñè ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿí åäÿ áèëÿð.

6.1.10. Äåêëàðàíò Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ äåêëàðàíò àíëàéûøû þçöíÿìÿõñóñ éåð

òóòóð. Ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿíøÿõñëÿð âÿ ýþìðöê áðîêåðëÿðè äåêëàðàíò îëà áèëÿð.

Äåêëàðàíòûí ùöãóãè ñòàòóñó ìöÿééÿí åäèëÿðêÿí, îíóí ìàëëàðûýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿí øÿõñ, éàõóä ýþìðöê áðîêåðè îëóá-îë-ìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿíåäèëìèø âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäóüó âÿ ìÿñóëèééÿò äàøûäûüûìöÿééÿí åäèëèð.

Áÿéàíåòìÿ èíñòèòóòóíóí áöòöí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ýþìðöê òÿí-çèìëÿíìÿñèíèí “ñÿðùÿä” õàðàêòåðè èëÿ áàüëûäð.

Ýþìðöê-òàðèô ìåõàíèçìèíäÿ äåêëàðàíò éàëíûç ýþìðöê îðãàíûíàáÿéàííàìÿ âåðìÿê ùöãóãó îëàí øÿõñ äåéèë (áÿçè ùàëëàðäà ýþìðöêîðãàíû áó áÿéàííàìÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàðëà ðàçûëàøìàéà äà áè-ëÿð), î èëê íþâáÿäÿ ýþìðöê ðöñóì âÿ âåýèëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè þùäÿ-ëèéèíè öçÿðèíÿ ýþòöðÿí øÿõñäèð.

Äåêëàðàíò âÿ áÿéàíåòìÿíè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñ àíëàéûøëàðûíû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã ëàçûìäûð. ßýÿð äåêëàðàíò ùöãóãè øÿõñäèðñÿ, áó àí-ëàéûøëàð öñò-öñòÿ äöøìöð. Áÿéàíåòìÿíè äåêëàðàíò - òÿøêèëàò àäûíäàíáó èø ö÷öí õöñóñè ñÿëàùèééÿò âåðèëìèø ôèçèêè øÿõñ (øÿõñëÿð) - àïàðûð(âÿêàëÿò âÿ éà îíà áÿðàáÿð ñÿíÿä ÿñàñûíäà). Áèëàâàñèòÿ áÿéàíåòìÿ-íè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíÿ ýþðÿ öçÿðèíÿ ìöëêèé-éÿò þùäÿëèéè ýþòöðäöéöíäÿí, îíà âåðèëÿí âÿêàëÿòíàìÿ ìöÿééÿíåäèëìèø òÿëÿáëÿðÿ úàâàá âåðìÿëèäèð.

146

6.2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ôèçèêèøÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí, êîììåðñèéà ôÿàëèééÿòè ö÷öí íÿ-çÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 18-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí øÿõñëÿð áÿðà-áÿð ÿñàñëàðëà ìàëëàðû âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíà ýÿòèðìÿê âÿ àïàðìàã (î úöìëÿäÿí õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò-ëÿ ìÿøüóë îëàí çàìàí) ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð. Ìÿúÿëëÿíèí áó ìàä-äÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíûí 28-úè ìàääÿñèíèíìöääÿàëàðûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Áó ìàääÿíèí 3 âÿ 4-úö áÿíäëÿðèíÿ ýþ-ðÿ, ãàíóíè ñóðÿòäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ îëàí ùÿðêÿñ þëêÿäÿí êÿíàðà ýåòìÿê âÿ ùÿð çàìàí þç þëêÿñèíÿ ìàíåÿñèç ãà-éûòìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Åéíè çàìàíäà, ùÿð êÿñèí äàøûíàð âÿ äà-øûíìàç ÿìëàêà ñàùèáëèê, ÿìëàêäàí áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ åò-ìÿê âÿ îíóí áàðÿñèíäÿ ñÿðÿíúàì âåðìÿê ùöãóãó âàðäûð (Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñû, ìàääÿ 29 á.3). Ùÿð êÿñ ãàíóíëàíÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà þç èìêàíëàðûíäàí, ãàáèëèééÿòèíäÿí âÿÿìëàêûíäàí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ åäÿðÿê òÿêáàøûíà âÿ éà áàøãàëàðû èëÿáèðëèêäÿ àçàä ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè âÿ ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëìÿìèøäèýÿð èãòèñàäè ôÿàëèééÿò íþâö èëÿ ìÿøüóë îëà áèëÿð (ÀÐÊ, ìàääÿ 59).Ìàëëàðûí íîðìàë øÿðàèòäÿ áèð þëêÿäÿí áàøãà þëêÿéÿ àïàðûëûá ýÿòèðèë-ìÿñè, áåéíÿëõàëã ùöãóãóí ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø áèð ñûðàíîðìàëàðû èëÿ ñûõ áàüëûäûð: Áåéíÿëõàëã Èíñàí Ùöãóãëàðû Áÿéàííàìÿ-ñèíèí 13 âÿ 17-úè ìàääÿëÿðè; Ìöëêè âÿ ñèéàñè ùöãóãëàðû ùàããûíäàÁåéíÿëõàëã Ïàêòûí 12-úè ìàääÿñè âÿ ñ. Áó ùöãóãóí òÿìèí åäèëìÿ-ñè áåéíÿëõàëã ùóìàíèòàð ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôû ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèé-éÿò êÿñá åäèð.

Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ, 1 àâãóñò 1975-úè èë òàðèõèíäÿ Àâðîïàäà òÿù-ëöêÿñèçëèê âÿ ÿìÿêäàøëûã öçðÿ èúëàñûí Éåêóí àêòûíû èìçàëàìûø äþâ-ëÿòëÿð “òåõíèêè ìÿñÿëÿëÿðÿ” (î úöìëÿäÿí ýþìðöê ïðîñåäóðàñûíûí ñà-äÿëÿøäèðèëìÿñè) äàùà ÷îõ äèããÿò âåðìèøëÿð.

Øÿðù îëóíàí 18-úè ìàääÿíèí èêèíúè áÿíäèíÿ ýþðÿ, ÀçàðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðèñòèñíà îëìàãëà, ùå÷ êÿñ ìàëëàðû âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè þëêÿéÿ

147

ýÿòèðìÿê âÿ þëêÿäÿí àïàðìàã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëÿ âÿ éà áóùöãóãëàðû ìÿùäóäëàøäûðà áèëìÿç.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 19-úó ìàääÿñè ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿ-ðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëìÿñèíèí âÿ áóðàäàí àïàðûë-ìàñûíûí ãàäàüàí åäèëìÿñèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû ìöÿééÿí åäèð. Áóÿñàñëàð àøàüûäàêûëàðäûð:

1. äþâëÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí îëóíìàñû;2. èúòèìàè àñàéèøèí ãîðóíìàñû;3. ÿùàëèíèí ìÿíÿâèééàòûíûí ãîðóíìàñû;4. èíñàíëàðûí ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûüûíûí ãîðóíìàñû;5. ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè;6. ùåéâàí âÿ áèòêèëÿðèí ìöùàôèçÿñè;7. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ õàðèúè þëêÿ õàëãëàðûíûí áÿäèè, òàðèõè âÿ

àðõåîëîæè ñÿðâÿòëÿðèíèí ãîðóíìàñû;8. ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí, î úöìëÿäÿí èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò îá-

éåêòëÿðèíèí ãîðóíìàñû;9. ýÿòèðèëÿí ìàëëàðäàí éåðëè èñòåùëàê÷ûëàðûí ìàðàãëàðûíûí ãî-

ðóíìàñû.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéè âÿ îíóí

áåéíÿëõàëã þùäÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áó ñèéàùû äèýÿð ìöääö-ÿàëàðëà òàìàìëàíà áèëÿð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçè-äåíòèíèí 24 èéóí 1997-úè èë òàðèõëè 609 ñàéëû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíäà õàðèúè òèúàðÿòèí äàùà äà ëèáåðàëëàøäûðûëìàñû ùàããûíäà” Ôÿð-ìàíû èëÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí àïàðûëûá-ýÿòèðèëìÿñè ãàéäà-ëàðû àøàüûäàêû êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð:

1. Èõðàúû âÿ èäõàëû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèíñÿðÿíúàìû ÿñàñûíäà àïàðûëàí ìàëëàð:

- ñèëàù âÿ ùÿðáè òåõíèêà, îíëàðûí èñòåùñàëû ö÷öí çÿðóðè îëàí åùòèéàòùèññÿëÿðè;

- áàðûò, ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿð, ïàðòëàéûø âÿ ïèðîòåõíèêà âàñèòÿëÿðè;- íöâÿ ìàòåðèàëëàðû, òåõíîëîýèéàëàðû, àâàäàíëûãëàðû âÿ ãóðüóëàðû,

õöñóñè ãåéðè-íöâÿ ìàòåðèàëëàðû, ðàäèîàêòèâ òóëëàíòûëàð äà äàõèë îë-ìàãëà, ðàäèîàêòèâ øöàëàíìà ìÿíáÿëÿðè;

148

- íàðêîòèê âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð, êèìéÿâè çÿùÿðëÿéèúèëÿð;- ñèëàù âÿ ùÿðáè òåõíèêàíûí éàðàäûëìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí åëìè-

òåõíèêè ìÿëóìàòëàðûí âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí, ìàòåðèàë âÿ òåõíîëîýèéà-ëàðûí àéðû-àéðû íþâëÿðè.

2. Èõðàúû âÿ èäõàëû ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ðÿéè àëûíìàãëààïàðûëàí ñïåñèôèê ìàëëàð (õèäìÿòëÿð âÿ ÿãëè ìöëêèééÿò):

- ÷þë ùåéâàíëàðû, éàáàíû áèòêèëÿð âÿ ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëìûøùåéâàí ñöìöêëÿðè:

- âÿùøè ùåéâàíëàðäàí âÿ éàáàíû áèòêèëÿðäÿí äÿðìàí èñòåùñàëû ö÷öíàëûíàí õàììàë; èëàí, áþéÿ âÿ ÿãðÿá çÿùÿðëÿðè;

- Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ, ãóðóäà âÿ äÿíèç èãòèñàäèçîíàñû ùöäóäëàðûíäà éåðëÿøÿí èñòèëèê åíåðæèñè âÿ ìèíåðàë õàììàë éà-òàãëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð;

- èõòèðàëàð, “Nou ùow” âÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðè;- èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè, êîëëåêñèéà ÿøéàëàðû âÿ ÿíòèã ìàëëàð;- áèòêèëÿðèí ìöùàôèçÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí êèìéÿâè âàñèòÿëÿð;- áàéòàðëûãäà òÿòáèã îëóíàí äÿðìàí, áèîëîæè ïðåïàðàòëàð âÿ áàéòàð-

ëûã ëÿâàçèìàòëàðû;- äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû âÿ òèááè ëÿâàçèìàòëàð;- Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ àøàüûäàêû õèäìÿòëÿðèí

ýþñòÿðèëìÿñè:à) èíøààò ôÿàëèééÿòè (ìöùÿíäèñ-àõòàðûø, ëàéèùÿ, òèêèíòè-ãóðàøäûðìà

âÿ áóðàõûëûø ñàçëàìà èøëÿðè);á) éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñû, íÿãëèééàò åêñïåäèòîð èøëÿðè;ú) ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðè (áåéíÿëõàëã, øÿùÿðëÿðàðàñû, øÿùÿð, êÿíä ñåë-

ëöëàð, ðåéñèíã, ðàäèîòðàíê, êàáåë òåëåâèçèéàñûíûí ãóðóëìàñû âÿ èñòèñ-ìàðû, ñöðÿòëè ïî÷ò õèäìÿòëÿðèíèí ýþñòÿðèëìÿñè);

÷) âÿêèëëèê âÿ äèýÿð ùöãóãè õèäìÿòëÿð.3. Ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿí èúàçÿ ÿñàñûíäà èä-

õàë-èõðàú îëóíàí ìàëëàð:- åòèë ñïèðòè (éåéèíòè):- àëêîùîëëó è÷êèëÿð (ïèâÿ èñòèñíà îëìàãëà):- òöòöí ìÿìóëàòû.

149

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 20-úè ìàääÿñè èëÿ ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿ-ëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëìÿñè âÿ áóðàäàí àïàðûë-ìàñûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ùàëëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Îíëàðûøÿðòè îëàðàã 3 ãðóïäà áèðëÿøäèðìÿê îëàð:

1. òèúàðÿòäÿ áÿçè ìàëëàðà ãîéóëàí ìàë ìÿùäóäèééÿòëÿðè;2. õàðèúè äþâëÿòëÿð âÿ éà îíëàðûí èòòèôàãëàðûíà ãîéóëàí úîüðàôè

ìÿùäóäèééÿòëÿð;3. ìöÿééÿí ìöääÿò ö÷öí ãîéóëàí âàõò ìÿùäóäèééÿòëÿðè.Áàðÿñèíäÿ ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíèí áàøãà ãàéäàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí

ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, ýþñòÿðèëÿí ìÿùäóäèééÿòëÿ-ðè ìöÿééÿí åäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëà-ðû ãöââÿéÿ ìèíìÿçäÿí îí ýöí ÿââÿë ðÿñìè äÿðú îëóíìàëûäûð.

Ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí òÿìèí îëóíìàñû ìÿãñÿäèëÿ áåéíÿëõàëã ùö-ãóãëà òàíûíìûø èãòèñàäè ñàíêñèéàëàðû, ùÿðáè-òåõíèêè ñàùÿäÿ ÿìÿêäàø-ëûüûí òÿíçèìëÿíìÿñèíè âÿ äàõèëè áàçàðûí ìöäàôèÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòàíãàéäàäà âÿ ìÿùäóäèééÿòëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëÿð.

Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 21-úè ìàääÿñèíèí ìöääÿàëàðûíà ýþðÿ þëêÿÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí âÿ þëêÿ ÿðàçèñèíäÿí àïàðûëàí ìàëëàð ýþìðöê ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 107-úè ìàääÿñè-íÿ óéüóí îëàðàã, ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë âÿ êîììåðñèéàìÿãñÿäëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèí-äÿí êå÷èðèëìÿñè ãàéäàëàðûíû. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÍàçèðëÿðÊàáèíåòè òÿñäèã åäèð. Ùàçûðäà ÀÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 31 ìàé2001-úè èë òàðèõèíäÿ 105 ñàéëû Ãÿðàðû èëÿ òÿñäèã îëóíìóø “Ôèçèêèøÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë âÿ êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí íÿçÿð-äÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿð-ùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè Ãàéäàëàðû” ãöââÿäÿäèð.

Ôèçèêè øÿõñèí ñÿôÿðèíèí áöòöí ôîðìàëàðû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, ôèçèêèøÿõñ âÿ éà îíóí àèëÿ öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷è-ðèëÿí ìàëëàðûí øÿõñè èñòèôàäÿ âÿ èñòåùñàë ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí êå÷èðèëäè-éèíè éÿãèíëÿøäèðìÿê, îíëàðûí õàðàêòåðèíè âÿ ìèãäàðûíû, ùàáåëÿ ñÿð-ùÿääÿí êå÷èðèëìÿñè òåçëèéèíè ýþìðöê îðãàíëàðû ìöÿééÿíëÿøäèðèð.

150

Ôèçèêè øÿõñëÿð èñòåùñàë âÿ êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿòóòóëìàéàí ìàëëàðû (íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ àêñèçëè ìàëëàð èñòèñíà îë-ìàãëà) ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà áÿéàí åòìÿêëÿ, àøàüûäàêû ùàëëàðäàãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê þäÿíèøëÿðè þäÿìÿäÿíþëêÿìèçèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðÿ áèëÿðëÿð:

1) ôèçèêè øÿõñ þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ìÿêëÿ öìóìè äÿéÿ-ðè 1000 ÀÁØ äîëëàðûíà áàðÿáàð âÿ éà ÷ÿêèñè 50 êã-äàí àðòûã îëìà-éàí ìàëëàðû ýÿòèðäèêäÿ âÿ éàõóä äà àïàðäûãäà;

2) áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè âàñèòÿñè èëÿ öìóìè äÿéÿðè 200ÀÁØ äîëëàðûíà áÿðàáÿð âÿ éà ÷ÿêèñè 20 êã-äàí àðòûã îëìàéàí ìàëëà-ðû àëäûãäà âÿ éà ýþíäÿðäèêäÿ;

3) ôèçèêè øÿõñëÿð, øÿõñèééÿòè òÿñäèã åäÿí ñÿíÿääÿ èêè òÿãâèì èëèí-äÿí ÷îõ õàðèúè þëêÿäÿ éàøàäûüû áàðÿäÿ ëàçûìè ãåéäëÿð îëäóüó ùàëäà,äàèìè éàøàéûø ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà êþ÷öá ýÿëÿð-êÿí âÿ éà êþ÷öá ýåäÿðêÿí 20 ìèí ÀÁØ äîëëàðû äÿéÿðèíäÿ àèëÿ ö÷öíçÿðóðè îëàí ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíû, þçö ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷ÿúÿêýþìðöê îðãàíëàðûíà áÿéàí åòìÿêëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí âÿ éà ìöøà-éèÿò îëóíìàéàí áàãàæëà ýÿòèðäèêäÿ âÿ éà àïàðäûãäà;

4) Àçÿðáàéúàíäà äàèìè éàøàéàí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ìöâÿããÿòèéàøàìà ìöääÿòè áèð èëè êå÷ÿí âÿòÿíäàøëàð Àçÿðáàéúàíà ãàéûäàí çà-ìàí 10 ìèí ÀÁØ äîëëàðûíà áÿðàáÿð äÿéÿð ùÿúìèíäÿ àèëÿ ö÷öí çÿ-ðóðè îëàí ìÿèøÿò ÿøéàëàðûíû ýÿòèðäèêäÿ;

5) çÿðóðè åùòèéàúëàðûí þäÿíèëìÿñè ö÷öí øÿõñè ÿøéàëàðû ýþìðöêãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿêëÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã ýÿòèðäèêäÿ âÿ éààïàðäûãäà;

6) à÷ûëìûø âÿðÿñÿëèê ùöãóãè ÿñàñûíäà ÿëäÿ åäèëìèø ÿøéàëàðû (ýÿòè-ðèëìÿñè âÿ àïàðûëìàñû ãàäàüàí åäèëìèø ÿøéàëàðäàí áàøãà) þëêÿíèíýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷äèêäÿ.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿíèñòåùñàë âÿ êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ìàë âàùèäèíèí âÿ äÿñòèíèí(êîìïëåêò) äÿéÿðè (àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè âÿ àêñèçëè ìàëëàð èñòèñ-íà îëìàãëà) 1000 ÀÁØ äîëëàðûíû þòäöêäÿ, ùÿìèí ìàëëàðûí ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òàðèô âÿ ãåéðè-òàðèô òÿí-

151

çèìëÿíìÿñèíÿ óéüóí ýþìðöê þäÿíèøëÿðè àëûíìàãëà ñàäÿëÿøäèðèëìèøãàéäàäà àïàðûëûð.

Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìöøàéèÿò îëóíìàéàí áàãàæà, ùàáåëÿ ìöÿé-éÿí åäèëìèø ìèãäàð âÿ äÿéÿð ùÿäëÿðèíäÿí àðòûã ýÿòèðèëÿí (àïàðûëàí)ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òàðèôâÿ ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ýþìðöê þäÿíèøëÿðèîëóíìàãëà àïàðëûð.

Þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìöøàéèÿò îëóíìàéàí áàãàæëà ôèçèêèøÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ñàäÿëÿøäèðèëìèø âÿ ýöçÿøòëè ãàéäàäà êå÷èðèëÿíìàëëàðäàí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëè-éÿ óéüóí àïàðûëûð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí îâ ñèëàùëàðû, îíëàðûí ñóðñàòëàðû þëêÿíèíýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ÀÐ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí èúàçÿñè òÿãäèìåäèëäèêäÿ êå÷èðèëÿ áèëÿð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ùåéâàíëàð, áàéòàðëûã òÿáàáÿòèíäÿ òÿòáèãîëóíàí äÿðìàí, áèîëîæè ïðåïàðàòëàð âÿ áàéòàðëûã ëÿâàçèìàòëàðû, áèòêè-ëÿð, ùåéâàí âÿ áèòêè ìÿíøÿëè õàììàë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí áàéòàðëûã îðãàíëàðû âÿ áèòêèëÿðèí êàðàíòèíè öç-ðÿ ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðûíûí èúàçÿñè îëäóãäà êå÷èðèëÿ áèëÿð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí éàëíûç øÿõñè èñòèôàäÿ ö÷öí çÿðóðè îëàíìèãäàðäà äÿðìàí âàñèòÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí 600 ãðàìà ãÿäÿð áàëûã êöðöñö ýþìðöêÿðàçèñèíäÿí àïàðûëà áèëÿð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿíôÿðäè èñòåùëàê ö÷öí 3 ëèòð àëêîùîëëó è÷êè, 3 áëîê ñèãàðåò âÿ àâòîìîáè-ëèí áàêûíäà òåõíèêè ïàñïîðòó èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìèãäàðäà éàíà-úàã êå÷èðÿ áèëÿðëÿð.

Áÿäèè, òàðèõè, åëìè âÿ äèýÿð ìÿäÿíè ÿøéàëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðè þäÿíèëìÿäÿí ìÿù-äóäèééÿòñèç ìèãäàðäà ýÿòèðèëÿ áèëÿð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèë-ìèø âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéè òÿðÿôèí-

152

äÿí ìöùàôèçÿ ñèéàùûñûíà äàõèë åäèëìèø ìÿäÿíèééÿò ñÿðâÿòëÿðè õöñó-ñè ðåæèì ÿñàñûíäà âåðèëìèø ìöùàôèçÿ äÿðÿúÿñèíÿ ìöâàôèã ñóðÿòäÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìÿäÿíèééÿò Íàçèðëèéèíèí èõðàúûí ìöì-êöíëöéö áàðÿäÿ âåðäèéè øÿùàäÿòíàìÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê îðãàíëàðûíà òÿãäèì åòäèéè âÿ êîìèññèéîí äÿéÿðèíèí 100 ôà-èçè ìÿáëÿüèíäÿ ýþìðöê ðöñóìó þäÿíèëäèêäÿí ñîíðà, ìöùàôèçÿ äÿ-ðÿúÿñè âåðèëìÿìèø ìÿäÿíèééÿò ñÿðâÿòëÿðè èñÿ ñÿðáÿñò ñóðÿòäÿ Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí àïàðûëà áèëÿð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí õàðèúè âàëéóòà ñÿðâÿòëÿðèíèí âÿ ìèëëè âàë-éóòàíûí (ìàíàòûí) þëêÿíèí ýþìðöê áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí êå÷è-ðèëìÿñè ãàéäàëàðû ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèêëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë âÿ êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðèö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí, ÕÈÔ-èí ßìòÿÿ Íîìåíêëàòóðàñûíûí éàëíûç8703 ìàë ãðóïóíà àèä åäèëÿí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè àøàüûäàêû ùàë-ëàðäà ýöçÿøòëè âÿ éà ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿ-äèíäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð:

1) èêè òÿãâèì èëèíäÿí éóõàðû õàðèúè þëêÿëÿðäÿ éàøàìûø ôèçèêèøÿõñëÿð äàèìè éàøàéûø ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàíà êþ÷öá ýÿëäèêäÿ, ùà-áåëÿ õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿ àêêðåäèòÿ îëóíìóø äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ-ëèêëÿðäÿ, êîíñóëëóã âÿ áàøãà ðÿñìè äþâëÿò, ùþêöìÿòëÿðàðàñû áåéíÿë-õàëã òÿøêèëàòëàðäà 1 èëäÿí àç îëìàìàã øÿðòè èëÿ èøëÿìèø Àçÿðáàéúàíâÿòÿíäàøëàðû õèäìÿò ìöääÿòè áàøà ÷àòäûãäàí ñîíðà þëêÿéÿ ãàéûòäûã-äà, èñòåùñàë - áóðàõûëûø òàðèõèíäÿí, éöðöø êèëîìåòðèíäÿí, ýþìðöê äÿ-éÿðèíäÿí âÿ ìÿíøÿ þëêÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã àèëÿ ö÷öí áèð àâòî-íÿãëèééàò âàñèòÿñèíè þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìö-ÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿìÿäÿí ýÿòèðÿ áèëÿðëÿð:

2) þëêÿìèçäÿí äàèìè éàøàéûø ìÿãñÿäèëÿ õàðèúè þëêÿëÿðÿ êþ÷öáýåäÿí ôèçèêè øÿõñëÿðÿ îíëàðûí ñàùèáëèéèíäÿ îëàí àâòîíÿãëèééàò âàñè-òÿñèíè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíè þäÿ-ìÿäÿí þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí àïàðìàüà èúàçÿ âåðèëèð;

3) ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêÿðàçèñèíÿ þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ÿíÿäÿê èñòåùñàë-áóðàõûëûøòàðèõèíäÿí 1 èëÿäÿê êå÷ìèø àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýÿòèðèëÿðêÿí éö-

153

ðöø êèëîìåòðèíäÿí, ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí âÿ ìÿíøÿ þëêÿñèíäÿí àñûëûîëìàéàðàã, ìöùÿððèêèí ùÿúìèíèí ùÿð êóá ñàíòèìåòðèíÿ ýþðÿ 0,4ÀÁØ äîëëàðûíà åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ ãàíóíâå-ðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ìèãäàðäà äèýÿð ýþìðöê þäÿíèøëÿðè àëûíûð;

4) ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêÿðàçèñèíÿ áó þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ÿíÿäÿê èñòåùñàë-áóðàõûëûøòàðèõèíäÿí 1 èëäÿí ÷îõ þòìöø àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ýÿòèðèëÿðêÿí éö-ðöø êèëîìåòðèíäÿí, ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí âÿ ìÿíøÿ þëêÿñèíäÿí àñûëû îë-ìàéàðàã, ìöùÿððèêèí ùÿúìèíèí ùÿð êóá ñàíòèìåòðèíÿ ýþðÿ 0,7 ÀÁØäîëëàðûíà åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ ãàíóíâåðèúèëèê-ëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ìèãäàðäà äèýÿð ýþìðöê þäÿíèøëÿðè àëûíûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ôèçèêè øÿõñëÿðòÿðÿôèíäÿí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ãàéäàäà êå÷èðèëÿí ìàëëàðäàí âÿ ìàë ãèñ-ìèíäÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ýþìðöê ìöäàõèëîðäåðè òÿòáèã îëóíìàãëà àëûíûð.

Õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿ äàèìè ãåéäèééàòäà îëàí áöòöí íþâ àâòîíÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíèí ðåçèäåíò, õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ÿìòÿÿ íî-ìåíêëàòóðàñûíûí 8703 ìàë ãðóïóíà àèä åäèëÿí àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿ-ëÿðè èñòèñíà îëóíìàãëà äèýÿð àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí èñÿ ãåéðè-ðå-çèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþì-ðöê ÿðàçèñèíÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã ýÿòèðèëìÿñèíÿ ñÿðáÿñò äþâðèééÿö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìèíÿ óéüóí ùÿúìäÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíÿ åêâè-âàëåíò ìÿáëÿüäÿ ïóë âÿñàèòè ñÿðùÿä-áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ äå-ïîçèòÿ ãîéóëìàãëà èúàçÿ âåðèëèð.

Õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿ äàèìè ãåéäèééàòäà îëàí, õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèé-éÿòèí ÿìòÿÿ íîìåíêëàòóðàñûíûí éàëíûç 8703 ìàë ãðóïóíà àèä åäèëÿíàâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ãåéðè-ðåçèäåíò ôèçèêè øÿõñëÿðèí áèëàâàñèòÿþçëÿðè òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿìöâÿããÿòè îëàðàã ýÿòèðèëìÿñèíÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿê-ëÿ 30 ýöíÿäÿê ìöääÿòÿ, áó ìöääÿòèí àçàëäûëìàñûíà ýþðÿ èñÿ ñÿð-áÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìèíÿ óéüóí ùÿúìäÿ ýþìðöê þäÿ-íèøëÿðèíÿ åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ ïóë âÿñàèòè ñÿðùÿä-áóðàõûëûø ìÿíòÿ-ãÿëÿðèíäÿ äåïîçèòÿ ãîéóëìàãëà èúàçÿ âåðèëèð.

154

Õàðèúè äþâëÿòëÿðäÿ äàèìè ãåéäèééàòäà îëìàéàí (âÿ éà ãåéäèééàò-äàí ÷ûõàðûëìûø) àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ðåçèäåíò âÿ ãåéðè-ðåçè-äåíò ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêÿðàçèñèíÿ ìöâÿããÿòè îëàðàã ýÿòèðèëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìèð.

ßëèëëÿð ö÷öí õöñóñè îëàðàã ùàçûðëàíìûø àâòîíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè-íèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëìàñûíàÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßìÿê âÿ ßùàëèíèí Ñîñèàë Ìöäàôèÿñè Íà-çèðëèéèíèí òÿñäèãåäèúè ñÿíÿäè îëäóüó òÿãäèðäÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèàëûíìàäàí èúàçÿ âåðèëèð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè àïàðûëàí ýöíÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäè-ëÿí ìÿçÿííÿéÿ ýþðÿ ìàíàòëà àëûíûð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí áó Ãàéäàëàðëà ìöÿééÿí åäèëìèø äÿéÿðâÿ ìèãäàð ìÿùäóäèééÿòëÿðèíäÿí éóõàðû ñàéäà âÿ ìÿáëÿüäÿ Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàð âÿìàë ãèñìèíäÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè õàðèúè-èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òàðèô âÿãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñèíÿ óéüóí îëàðàã öìóìè ãàéäàëàðëà ýþì-ðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí êå÷èðèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû õàðèúè äþâëÿòëÿðëÿ àçàä òèúàðÿò ùàããûí-äà ñàçèøëÿðèíäÿ ìàëëàðûí èäõàëûíà ýþìðöê èäõàë ðöñóìóíóí ãàðøûëûã-ëû ñóðÿòäÿ òÿòáèã åäèëìÿìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóðñà, îíäà ìÿíøÿþëêÿñè ùÿìèí þëêÿëÿð îëàí ìàëëàðà âÿ ìàë ãèñìèíäÿ íÿãëèééàò âàñè-òÿëÿðèíÿ ýþìðöê èäõàë ðöñóìëàðû òÿòáèã åäèëìèð.

Ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí þëêÿìèçÿ ýÿòèðèëìÿñè âÿ áåéíÿëõàëãïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè âàñèòÿñèëÿ àëûíìàñû ãàäàüàí îëóíàí ìàëëàð àøàüû-äàêûëàðäûð:

1) éèâëè îäëó ñèëàù íþâëÿðè, äþéöø ñóðñàòû (îâ ñèëàùëàðû ö÷öí ñóðñàò-ëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ) ùÿðáè òÿéèíàòëû áöòöí ÿøéàëàð, ïàðòëàéûúû ìàä-äÿëÿð, ùÿðáè òåõíèêà;

2) ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿð; 3) íàðêîòèê âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð, îíëàðäàí èñòèôàäÿ ö÷öí ëÿâàçèìàò; 4) ÿõëàã ïîçüóíëóüóíó, çîðàêûëûüû, òåððîðèçìè òÿáëèü âÿ ðåêëàì

åäÿí åäÿí ìàòåðèàëëàð;

155

5) íàðêîòèê, ïñèõîòðîï, çÿùÿðëÿéèúè, ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí ùàçûð-ëàíìàñû òåõíîëîýèéàñûíà àèä ìàòåðèàëëàð.

Àçÿðáàéúàíäàí ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëìàñû âÿ áåéíÿë-õàëã ïî÷ò âàñèòÿñè èëÿ ýþíäÿðèëìÿñè ãàäàüàí îëóíàí ìàëëàð àøàüûäà-êûëàðäûð:

1) àïàðûëìàñûíà âÿ éà ýþíäÿðèëìÿñèíÿ, ýÿòèðèëìÿñèíÿ âÿ éà àëûíí-ìàñûíà ÀÐ Åêîëîýèéà âÿ Òÿáèè ñÿðâÿòëÿð Íàçèðëèéèíèí èúàçÿñè îëìà-éàí çîîëîæè êîëëåêñèéàëàð, îíëàðûí ùèññÿëÿðè âÿ éà àéðû-àéðû îáéåêòëÿðè;

2) ãèéìÿòëè àüàú úèíñëÿðè (ãîç, øàáàëûä, úþêÿ, ïàëûä, ôûñòûã, äÿìèðàüàú);

3) éèâëè îäëó ñèëàù íþâëÿðè, äþéöø ñóðñàòû (îâ ñèëàùëàðû ö÷öí ñóðñàò-ëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ), ùÿðáè òÿéèíàòëû áöòöí ÿøéàëàð, ïàðòëàéûúû ìàä-äÿëÿð, ùÿðáè òåõíèêà;

4) ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿð; 5) íàðêîòèê âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð, îíëàðäàí èñòèôàäÿ ö÷öí ëÿâà-

çèìàòû; 6) ÿõëàã ïîçüóíëóüóíó, çîðàêûëûüû, òåððîðèçìè òÿáëèü âÿ ðåêëàì

åäÿí ìàòåðèàëëàð; 7) íàðêîòèê, ïñèõîòðîï, çÿùÿðëÿéèúè, ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí ùàçûð-

ëàíìàñû òåõíîëîýèéàñûíà àèä ìàòåðèàëëàð: 8) õöñóñè ìÿõôè ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðè, îíëàðûí øèôðëÿðè âÿ èñòèñìàðû ùàã-

ãûíäà ÿäÿáèééàò; 9) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöäàôèÿ Íàçèðëèéè, Ìèëëè Òÿùëöêÿ-

ñèçëèê Íàçèðëèéè âÿ Äàõèëè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí îïåðàòèâ èñòèíòàã ôÿàëèé-éÿòè öçðÿ èíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðè, ñÿíÿäëÿðè âÿ àðõèâëÿðè;

10) äþâëÿò ÿùìèééÿòëè ñÿíÿäëÿð, èõòèðàëàð, ëàéèùÿëÿð; 11) õàììàë øÿêëèíäÿ îëàí ãèéìÿòëè ìåòàëëàð âÿ ãèéìÿòëè äàøëàð; 12) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãûðìûçû Êèòàáûíà äöøìöø íàäèð

áèòêèëÿð, ìàðàë âÿ úöéöð áóéíóçëàðû; 13) ìöâÿããÿòè ñÿðýè, ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðè, áÿðïà èøëÿðè, ïðåçåíòàñèéà,

áåéíÿëõàëã ìÿäÿíèééÿò òÿäáèðëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ùàëëàðû èñòèñíà îë-ìàãëà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìèëëè ìÿäÿíèééÿò ÿìëàêû Äþâ-ëÿò Ñèéàùûñûíà äàõèë îëàí ìèëëè ìÿäÿíèééÿò ÿìëàêû îëàí îáéåêòëÿð.

156

6.3. Àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ ìàë ýþíäÿðèøèíèí áàçèñøÿðòëÿðè âÿ Áåéíÿëõàëã Êîíâåíñèéàëàð

Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ àëãû-ñàòãû ÿìÿëèééàòëàðû ìöõòÿëèô êîì-ìåðñèéà øÿðòëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Àëûúû âÿ ñàòûúû àðàñûíäà ìàëýþíäÿðèøëÿðè çàìàíû ýþòöðöëÿí þùäÿëèêëÿðèí ÿñàñûíû “Òèúàðÿò òåð-ìèíëÿðè èçàùûíûí áåéíÿëõàëã ãàéäàëàðû” (“Èíêîòåðìñ”) òÿøêèë åäèð.Èëê äÿôÿ “èíêîòåðìñ” 1936-úû èëäÿ èøëÿíèá ùàçûðëàíìøäûð. Ùàçûðäàèñòèôàäÿ îëóíàí ñîíóíúó ðåäàêñèéà èñÿ 2000-úè èëèí òÿêìèëëÿøäèðèë-ìèø íÿøðèäèð.

“Èíêîòåðìñ” òåðìèíëÿðèíÿ éåíèäÿí áàõûëìà èøè èëÿ ÿëàãÿäàðîëàðàã Áåéíÿëõàëã Òèúàðÿò Ïàëàòàñûíûí èø÷è ãðóïó òÿðÿôèíäÿí òè-úàðÿò òåðìèíëÿðèíèí àñàí îõóíìàñû âÿ áàøà äöøöëìÿñè ìÿãñÿäè-ëÿ áàøãà àðäûúûëëûüûí òÿãäèì åäèëìÿñè òÿêëèôè èðÿëè ñöðöëìöøäöð.Áó òåðìèíëÿð äþðä ìöõòÿëèô áàçèñ êàòåãîðèéàëàðûíà ýþðÿ ãðóïëàø-äûðûëìûøäûð:

“Å” ãðóïó ÅÕW øÿðòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð, áó øÿðòÿ ýþðÿ àëû-úû ýþíäÿðèëìÿéÿ ùàçûð îëàí ìàëû àíáàðäà ãÿáóë åäèð (ñàòûúûíûí ìö-ÿññèñÿñèíäÿ);

“Ô” ãðóïóíóí øÿðòëÿðèíÿ ñàòûúûíûí ìöòëÿã ãàéäàäà ìàëëàðû àëûúûíûíýþñòÿðäèéè íÿãëèééàò âàñèòÿñèíÿ ãÿäÿð ÷àòäûðûëìàñû äàõèëäèð (ÔÑÀ,ÔÀÑ, ÔÎÁ øÿðòëÿðè);

“Ú” ãðóïó øÿðòè äàõèëèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, ñàòûúû äàøûíìà ìö-ãàâèëÿñèíè áàüëàìàëûäûð, àíúàã î ìàëûí éöêëÿíèá éîëà ñàëûíìàñûíäàíñîíðà âÿ äàøûíìà ìöääÿòèíäÿ áàø âåðÿúÿê ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû, ìàë-ëàðûí èòìÿñè, çÿäÿëÿíìÿñè âÿ ÿëàâÿ õÿðúëÿðÿ ýþðÿ ðèñê (ìöìêöíîëàí õÿòÿð) äàøûìûð (ÚÔÐ, ÚÈÔ, ÚÐÒ, ÚÈÏ);

“Ä” ãðóïó øÿðòèíÿ ýþðÿ, ñàòûúû ìàëûí òÿéèíàò ìÿíòÿãÿñèíÿ ÷àòäû-ðûëìàñûíà ãÿäÿð áöòöí ìöìêöí îëà áèëÿí ðèñê âÿ õÿðúëÿðè äàøûéûð(ÄÀÔ, ÄÅÑ, ÄÅÃ, ÄÄÓ âÿ ÄÄÏ).

157

Óéüóí øÿðòëÿð 10 áÿíäÿ áþëöíìöø þùäÿ÷èëèêäÿ èçàù åäèëìèøäèð êè,áóðàäà äà åéíè ñóàëëàð öçðÿ ñàòûúûíûí ùÿð ùàíñû þùäÿ÷èëèéèíÿ óéüóíîëàðàã àëûúûíûí äà þùäÿ÷èëèéè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, ñàòûúûíûíþùäÿ÷èëèéè èçàù åäèëÿí À-3 áÿíäèíÿ óéüóí îëàðàã ñàòûúû äàøûíìàíûòÿøêèë åòìÿëè âÿ þäÿíèëìÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèðñÿ, àëûúûíûí þùÿä-÷èëèéèíè òÿéèí åäÿí Á.3 áÿíäèíäÿ àëûúûíûí “þùäÿ÷èëèéè éîõäóð” ñþç-ëÿðè ãåéä îëóíìóøäóð.

Áöòöí áóíëàð î äåìÿê äåéèëäèð êè, àëûúû ìàëûí äàøûíìàñûíà ýþðÿþùäÿ÷èëèê ýþòöðÿ áèëìÿç, àíúàã øÿðòÿ ýþðÿ îíóí ãàðøûñûíäà áåëÿ áèð“þùäÿ÷èëèéè” éîõäóð.

“Èíêîòåðìñ” òÿðÿôëÿð àðàñûíäà âåðýèíèí, ðöñóìóí, äèýÿð ðÿñìè éû-üûìëàðûí, ùàáåëÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí áþ-ëöøäöðöëìÿñè áþëìÿñèíäÿ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðèí ùàíñûþë÷öäÿ áþëöíìÿñèíè èçàù åäèð, ùÿð÷ÿíä êè, ñàòûúû ìàëûí ñàòûøûíäàíñîíðà îíó àëûúû òÿðÿôèíäÿí íå÷ÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäà ìàðàãëû îëìà-éà áèëÿð. Âÿ ÿêñèíÿ, áÿçè øÿðòëÿðÿ ýþðÿ, ìÿñÿëÿí, “Ä” òèïèíÿ ýþðÿ,òÿéèí åäèëìèø ìÿíòÿãÿéÿäÿê ìàëûí äàøûíìàñûíà ýþðÿ ñàòûúû òÿðÿôèí-äÿí ÷ÿêèëÿí àëûúûíû ìàðàãëàíäûðìûð.

«Å»ãóðóïó ÅÕW Ôðàíêî-çàâîä

«Ô» ãðóïóÔÚÀÔÀÑÔÎÁ

Äàøûéûúûíûí éàíûíà ñÿðáÿñòÝÿìè áîðòó áîéóíúà ñÿðáÿñòÝÿìè áîðòóíäà ñÿðáÿñò

«Ú» ãðóïó

ÚÔÐÚÈÔÚÏÒÚÈÏ

Äÿéÿð âÿ ôðàõòÄÿéÿð, ñûüîðòà âÿ ôðàõòÄàøûíìà ....ãÿäÿð þäÿíèëìèøäèðÄàøûíìà ùàããû âÿ ñûüîðòà ... ãÿäÿðþäÿíèëìèøäèð

«Ä» ãðóïó

ÄÀÔ

ÄÅÑÄÅÃ

ÄÄÓ

ÄÄÏ

Ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð äàøûíìûøäûð(÷àòäûðûëìûøäûð)Ýÿìèäÿí äàøûíìûøäûðÝÿìèíèí éàí àëäûüû êþðïöéÿäÿêäàøûíìûøäûð (ðöñóìóí þäÿíèëìÿñè äàõèëîëìàãëà)Ðöñóì þäÿíèëìÿäÿí äàøûíìûøäûð(÷àòäûðûëìûøäûð)Ðöñóì þäÿíèëìÿêëÿ äàøûíìûøäûð(÷àòäûðûëìûøäûð)Ðöñóì þäÿíèëìÿêëÿ äàøûíìûøäûð(÷àòäûðûëìûøäûð)

158

Éàõøû îëàðäû êè, ìàëëàðûí ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñè þç þëêÿëÿðèíäÿìöãàâèëÿ èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿí âÿ éà áó èøëÿðÿ âÿêèë åäèëìèøøÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëñèí. Àíúàã, áèð ñûðà òèúàðÿò øÿðòëÿðèíÿóéüóí îëàðàã, àëûúû ìÿúáóðäóð êè, ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñèíè ñàòûúûíûíþëêÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðñèí (EXW, FAS âÿ è.à.) âÿ ÿêñèíÿ, ñàòûúû -ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñèíè àëûúûíûí þëêÿñèíäÿ éåðèíÿ éåòèðñèí (ÄÅà âÿÄÄÏ). Àéäûíäûð êè, áåëÿ ùàëëàðäà àëûúû âÿ ñàòûúû ìöÿééÿí ìàëëàðûíàïàðûëìàñû âÿ ýÿòèðèëìÿñè ö÷öí ãàäàüàëàðëà ÿëàãÿäàð ìöìêöí ùÿðùàíñû ðèñêè þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿð.

Îíëàð ùÿì÷èíèí, óéüóí þëêÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿìèí þëêÿíèí âÿòÿíäà-øû îëìàéàí øÿõñèí ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñè ÿìÿëèééàòû àïàðìàñûíàèúàçÿ âåðèëìÿñèíè ìöÿééÿí åòìÿëèäèðëÿð (ìÿñÿëÿí, Ðóñèéàíûí ýþì-ðöê ãàíóíâåðèúèëèéè áóíà éîë âåðìèð).

Îëà áèëÿð êè, àëûúû EXW øÿðòèíÿ óéüóí îëàðàã ìàëû àíáàð ìåéäàí-÷àñûíäàí ãÿáóë åäèëìÿñèíè àðçó åòñèí âÿ éà “ÔÀÑ” øÿðòèíÿ ýþðÿ éö-êö ýÿìè áîðòó áîéóíúà ãÿáóë åòñèí âÿ åéíè çàìàíäà èñòÿéÿð êè, ìà-ëûí èõðàúûíà ýþðÿ ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñè ñàòûúû òÿðÿôèíäÿí éåðèíÿ éå-òèðèëñèí.

Áåëÿ îëàí ùàëäà “èõðàúà ýþðÿ ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñè äàõèë îëìàã-ëà” èôàäÿñè ìöÿééÿí òèúàðÿò òåðìèíèíäÿí ñîíðà ÿëàâÿ åäèëèð. ßêñèíÿåëÿ ùàëëàð äà îëóð êè, ñàòûúû “ÄÅÔ âÿ éà “ÄÄÏ” øÿðòëÿðèíÿ óéüóíîëàðàã ìàëûí ÷àòäûðûëìàñûíà ùàçûðäûð, ëàêèí èäõàë ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòó-ëàí ðöñóì âÿ ðÿñìè éûüûìëàðûí þäÿíèëìÿñè ö÷öí þç öçÿðèíÿ òàì âÿéà ãèñìÿí þùäÿ÷èëèê ýþòöðìöð. Áó ùàë ö÷öí îíäà ÄÅà øÿðòèíÿ “ðö-ñóì þäÿíèëìèøäèð” èôàäÿñè ÿëàâÿ åäèëìÿëèäèð âÿ éà ñàòûúû òÿðÿôèíäÿíêîíêðåò ùàíñû âåðýè âÿ éûüûìëàðûí þäÿíèëìÿñèíè èñòÿìÿäèéè ýþñòÿðèë-ìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, ÄÅà âÿ éà ÄÄÏ ÂÀÒ unald (ÿëàâÿ åäèëìèø äÿ-éÿðèí âåðýèñè þäÿíèëìÿìèøäèð).

Íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, õàðèúè øèðêÿòëÿð ö÷öí áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ íÿ-èíêè èäõàë ëèñåíçèéàëàðûíûí àëûíìàñû, ùÿòòà ÿëàâÿ îëóíìóø äÿéÿðÿ ýþ-ðÿ ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèí þäÿíèëìÿñè ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëà-íûð. Áåëÿ ùàëäà ÿí ÷îõ ãÿáóë åäèëÿí øÿðò “ÄÄÓ”äöð (ðöñóìó þäÿíèë-ìÿäÿí äàøûíìà).

159

Àíúàã áèð íå÷ÿ ùàëäà åëÿ îëóð êè, èäõàë îëóíàúàã ìàëûí èäõàëàò÷û-íûí þëêÿñèíäÿêè àíáàðëàðûíà ãÿäÿð ÷àòäûðûëìàñûíû (ýþíäÿðèøèíè) þçþùäÿñèíÿ ýþòöðìöø ñàòûúû èñòÿéÿð êè, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ðö-ñóìó þäÿìÿäÿí ùÿéàòà êå÷èðñèí. Îíäà “ÄÄÓ” øÿðòèíäÿí ñîíðà“ýþìðöê òÿìèçëÿíìÿñè äàõèë îëìàãëà” èôàäÿñè ÿëàâÿ åäèëìÿëèäèð.Ùÿì÷èíèí Ä òèïëè òåðìèíëÿðèíÿ äÿ äèýÿð óéüóí ÿëàâÿëÿð åäèëÿ áèëÿð.Ìÿñÿëÿí, ÄÄÏ, ÿëàâÿ îëóíàí äÿéÿðèí âåðýèñè èñòèñíà îëìàãëà, ÄÅÃ,ðöñóì þäÿíèëìÿäÿí âÿ è.à.

Áèð ÷îõ ùàëëàðäà òÿðÿôëÿð àðçó åäèðëÿð êè, ìàëûí òÿéèíàò éåðèíÿ ãÿ-äÿð òÿùëöêÿñèç äàøûíìàñû ö÷öí ùàíñû ãàáëàøäûðìàäàí èñòèôàäÿ îëóí-ìàñû ìöÿééÿí åäèëñèí.

Àíúàã äàøûíìàíûí ìöääÿòèíäÿí âÿ íþâöíäÿí àñûëû îëàðàã ñàòûúûòÿðÿôèíäÿí ýþòöðöëÿí þùäÿ÷èëèê äÿ ìöõòÿëèô îëóð êè, áóíà ýþðÿ äÿñàòûø êîíòðàêòûíûí áàüëàíìàñûíà ãÿäÿð ñàòûúû ãàáëàøäûðìàíûí øÿðòëÿ-ðèíäÿí õÿáÿðäàð îëìàëû âÿ éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð. Áó ìöääÿà ìàëëàðûíáåéíÿëõàëã òèúàðÿòèíÿ äàèð êîíòðàêòëàð ùàããûíäà ÁÌÒ-íèí 1980-úè èëÊîíâåíñèéàñûíûí 35.1 âÿ 35.2.6 ìàääÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Áèð ÷îõ ùàëëàðäà àëûúû òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûí êåéôèééÿòèíèí éîõëàíûë-ìàñûíûí òÿøêèëè ìàëûí ñàòûúûäàí àëûíàíà ãÿäÿð âÿ éà äàøûíìàéà ãÿ-áóë åäèëÿíÿäÿê ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäéþíëö ùåñàá åäèëèð (éöê-ëÿíìÿéÿ ãÿäÿð éîõëàíûëìà - PSI ïre-sùiðment insðektion). ßýÿðêîíòðàêòäà áàøãà ùàë íÿçÿðäÿ òóòóëìóðñà, àëûúû ìàðàüûíà óéüóí òÿø-êèë åòäèéè áåëÿ éîõëàìàíûí äÿéÿðèíè þçö þäÿéèð. Àììà éîõëàìàéàëíûç ëèñåíçèéà àëûíìàñû ìÿãñÿäèëÿ ñàòûúûíûí þëêÿñèíäÿ àïàðûëàðñà,îíäà ìàëûí éîõëàíûëìàñû ö÷öí ÷ÿêèëÿí õÿðúè þçö þäÿéèð.

Äàøûéûúûíûí éàíûíäà ñÿðáÿñò (ÔÑÀ)Ãåéä îëóíäóüó êèìè, ÔÑÀ òåðìèíè î âàõò èøëÿäèëèð êè, ñàòûúû äàøûí-

ìà öçðÿ þç þùäÿ÷èëèéèíÿ ÿìÿë åòñèí âÿ ìàëû àëûúûíûí òÿéèí åòäèéè äà-øûéûúûéà òÿùâèë âåðñèí. Áóíóí äÿíèç íÿãëèééàòûíäà äà èñòèôàäÿ îëóíìà-ñû áó øÿðòëÿ ýþçëÿíèëèð êè, éöê ÿíÿíÿâè öñóëëà ýÿìèéÿ éöêëÿíÿ áèëìÿ-ñèí. ßíÿíÿâè ÔÎÁ øÿðòèíèí áóðàäà èñòèôàäÿñè ìöíàñèá äåéèë, ÷öíêè ñà-òûúû ýÿìèíèí ýÿëìÿñèíÿ ãÿäÿð ìàëû éöê òåðìèíàëûíà òÿùâèë âåðìÿê

160

ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð âÿ ÿýÿð áåëÿ îëìàñà, î ìàëûí íÿçàðÿòè âÿ ñàõëàí-ìàñû ö÷öí ìöÿééÿí ðèñêÿ âÿ ÿëàâÿ õÿðúëÿðÿ éîë âåðìÿëèäèð.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, “Ô” òèïëè øÿðòÿ ýþðÿ ñàòûúû ìöòëÿã àëûúû-íûí òÿëèìàòû öçðÿ ìàëëàðû äàøûìàã ö÷öí òÿùâèë âåðèð, ÷öíêè éàëíûç àëû-úû ìàëëàðûí äàøûíìàñûíà äàèð, äàøûéûúûíû ýþñòÿðìÿêëÿ, ìöãàâèëÿáàüëàéûð.

ÚÔÐ, ÚÈÔ ÚÐÒ âÿ ÚÈÏ òèïëè øÿðòëÿð “Ú” øÿðòèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, ñàòûúû þç ùåñàáûíà àäè øÿðòëÿð äàõèëèí-

äÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ äà-øûíìàíûí äÿéÿðè ùàíñû ìÿíòÿãÿéÿ ãÿäÿð þäÿíèëèðñÿ áó ìÿíòÿãÿíèíàäû óéüóí “Ñ” òåðìèíèíäÿí ñîíðà ìöòëÿã éàçûëìàëûäûð.

“ÑÈÔ” âÿ “ÑÈÏ” øÿðòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ñàòûúû, ùÿì÷èíèí, ìàëûñûüîðòà åòìÿëè âÿ ñûüîðòà ö÷öí õÿðú ÷ÿêìÿëèäèð.

Ñàòûúû âÿ àëûúû àðàñûíäà õÿðúëÿðèí àéðûëìà ìÿíòÿãÿñè, àäÿòÿí, òÿ-éèíàò þëêÿñèíÿ àèä åäèëèð âÿ áÿçÿí “Ú” øÿðòèíè ñÿùâÿí “Ä” òèïëè øÿð-òÿ àèä åäèðëÿð, àíúàã áó øÿðòëÿð àðàñûíäà ÿñàñëû ôÿðã âàðäûð:

“Ú” òèïëè øÿðòÿ ýþðÿ ñàòûúû äàøûíìà ïðîñåñèíäÿ ùÿð úöð ðèñêäÿíàçàääûð, “Ä” òèïëè øÿðòÿ ýþðÿ èñÿ ñàòûúû ìàëûí ðàçûëàøäûðûëìûø òÿéèíàòìÿíòÿãÿñèíÿ ãÿäÿð ìöìêöí îëàí ùÿð úöð ðèñê âÿ õÿðúëÿðÿ ýþðÿ ìÿ-ñóëèééÿò äàøûéûð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, “Ú”òèïëè øÿðò “Ô” òèïëè øÿðòÿ éàõûíäûð, áåëÿ êè, ñàòûúû þëêÿäÿ éöêëÿìÿ âÿéîëàñàëìà ö÷öí êîíêðåò þùäÿ÷èëèéè éåðèíÿ éåòèðèð.

Áåëÿëèêëÿ, “Ú” âÿ “Ô” òèïëè øÿðòëÿðëÿ áàüëàíìûø ñàòûø êîíòðàêòëàðûéöêëÿìÿ êàòåãîðèéàëû êîíòðàêòëàðà àèääèð. Áó êîíòðàêòëàðäàêû ãàé-äàëàðà ýþðÿ ñàòûúûíûí ïàéûíà ìàëûí ðàçûëàøäûðûëìûø òÿéèíàò éåðèíÿãÿäÿð äàøûíìàñû ö÷öí àäè íÿãëèééàò õÿðúëÿðè, àëûúûíûí ïàéûíà èñÿìàëûí äàøûíìàñû ö÷öí òÿùâèë âåðèëäèéè àíäàí åòèáàðÿí îíóí ìÿùâåäèëìÿñè, õàðàá îëìà ðèñêè âÿ ÿëàâÿ õÿðúëÿð äöøöð. Ìÿñÿëÿí, “Ú”òèïëè øÿðò áöòöí øÿðòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã èêè êðèòèê íþãòÿéÿ ìàëèêäèð:áèðèíúèñè, õÿðúëÿðèí áþëöíìÿñè ñàùÿñèíäÿ, äèýÿðè èñÿ ðèñêëÿðèí áþëöø-äöðöëìÿñè ñàùÿñèíäÿ. Áó ñÿáÿáäÿí “Ú” òèïëè øÿðò äàõèëèíäÿ ñàòûúû-éà ÿëàâÿ þùäÿ÷èëèêëÿð âåðÿí çàìàí ùÿääÿí àðòûã äèããÿòëè îëìàã ëà-

161

çûìäûð. Áàøëûúàñû îäóð êè, áöòöí áóíëàð âàõò åòèáàðû èëÿ ðèñêèí àëûúû-äàí ñàòûúûéà êå÷ìÿ àíûíà ãÿäÿð ùÿéàòà êå÷èðèëñèí. “Ú” òèïëè øÿðòèíÿñàñ ìàùèééÿòè, ñàòûúû êîíòðàêòà ÿñàñÿí äàøûíìà ö÷öí ìöãàâèëÿáàüëàäûãäàí âÿ ìàëû “ÑÈÔ” âÿ “ÑÈÏ” øÿðòëÿðèíÿ óéüóí ñûüîðòàéàòÿãäèì åòäèêäÿí ñîíðà îíóí ýÿëÿúÿêäÿ áöòöí ìöìêöí ðèñêäÿí âÿõÿðúëÿðäÿí àçàä îëóíìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ñàòûúûéà èìêàí éàðàäûë-ìàëûäûð êè, éöê ñÿíÿäëÿðèíè áàíêà òÿãäèì åòìÿê éîëó èëÿ þäÿìÿëÿ-ðè àëûúû èëÿ ðàçûëàøäûðñûí.

Àéäûíäûð êè, ñàòûúû àäÿòÿí, äàøûíìà ö÷öí ÷ÿêèëÿí áöòöí õÿðúëÿðèþäÿìÿëèäèð; ôÿðãè éîõäóð, þäÿíèø ôðàõòûí Ôðàõò - èíýèëèñúÿ - freigùtäÿíèç âÿ éà ùàâà éîëó èëÿ éöêöí äàøûíìàñû õÿðúëÿðèäèð. Äàøûìàìöãàâèëÿñè èøòèðàê÷ûëàðûíûí ðàçûëûüû âÿ éà òàðèôëÿðëÿ ôðàõòû ìöÿééÿíåäèðëÿð) ãàáàãúàäàí ìàë éöêëÿíäèêäÿí äÿðùàë ñîíðà (ðre-ðaid uðonsùiðment) âÿ éàõóä ùåñàáëàøìà òÿéèíàò éåðèíäÿ îëñóí (freigùtcollect).

Àäÿòÿí, ÿýÿð ìÿíòÿãÿëÿðàðàñû éöêëÿðèí áîøàëäûëûá éöêëÿíìÿñè âÿùÿì÷èíèí éöêöí áèð íÿãëèééàò âàñèòÿñèíäÿí äèýÿðèíÿ êå÷èðèëìÿñè äÿäàõèë îëìàãëà äàøûíìà áèð íå÷ÿ äàøûíìà êîíòðàêòû èëÿ ùÿéàòà êå÷è-ðèëèðñÿ, îíäà áó ÿìÿëèééàòëàð ö÷öí áöòöí õÿðúëÿð ñàòûúû òÿðÿôèíäÿíþäÿíèëèð. Éîõ, ÿýÿð äàøûéûúû þç ùöãóãëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí ìàëûáèð íÿãëèééàò âàñèòÿñèíäÿí äèýÿðèíÿ éöêëÿéèðñÿ âÿ áó ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿáàø âåðÿ áèëÿúÿê ùàäèñÿëÿðäÿí óçàã îëìàã ö÷öí (éîëóí áóç áàüëà-ìàñû, ýÿìèëÿðèí ùÿðÿêÿòñèçëèéè, ÿìÿê ìöáàùèñÿëÿðè, äþâëÿò ñÿðÿí-úàìëàðû, ìöùàðèáÿ âÿ ìöùàðèáÿ ÿìÿëèééàòëàðû) äèýÿð òÿäáèðëÿð ýþ-ðÿðñÿ, îíäà ùÿð ùàíñû ÿëàâÿ õÿðúëÿð àëûúûíûí ùåñàáûíà þäÿíèëèð.

Ñàòûúû âÿ àëûúû àðàñûíäà ðèñêèí áþëöíìÿñè ùèññÿñèíäÿ “ÑÔД âÿ“ÑÈÔ” èôàäÿëÿðèíèí àäè ìÿíÿñûíû î çàìàí ñàõëàìàã ìöìêöíäöð êè,ùàäèñÿ (ìàëûí ñàòûëìàñûíûí) ñàòûø ìöãàâèëÿñè éåíèúÿ ãöââÿéÿ ìèí-ìÿñèíäÿí ñîíðà áàø âåðñèí âÿ àëûúû áó ùèäèñÿäÿí ñîíðà ðèñêè þç öçÿ-ðèíÿ ýþòöðìÿéÿ ðàçûëûã âåðñèí. Äèýÿð ìöìêöí âàðèàíò - ðèñêÿ êå÷èäìîìåíòè èëÿ ñàòûø ìöãàâèëÿñèíèí áàüëàíìàñûíûí öñò-öñòÿ äöøìÿñèí-äÿí èáàðÿòäèð. Áèðèíúè âàðèàíòûí èìêàíû îëäóãúà ðåàëäûð, íåúÿ êè, äà-øûíìà çàìàíû ìàëûí âÿçèééÿòèíè òÿéèí åòìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð.

162

Áóíà ýþðÿ, ÁÌÒ-íèí 1980-úû èë òàðèõëè ìàëëàðûí Áåéíÿëõàëã òèúà-ðÿòèíÿ àèä Êîíâåíñèéàñûíûí 68-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð êè,ÿýÿð âÿçèééÿò áåëÿ òÿëÿá åäÿðñÿ, äàøûíìà ìöãàâèëÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿíâÿ äàøûíìàíû ÿêñ åòäèðÿí ñÿíÿäëÿð äàøûéûúû òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûãäàíâÿ ìàë äàøûéûúûéà âåðèëäèéè àíäàí ñîíðà ýÿëÿúÿêäÿ ìöìêöí îëàíðèñêè àëûúû þç öçÿðèíÿ ýþòöðöð.

“Ä” øÿðòè (“ÄÀÔ”, “ÄÅÑ”,”ÄÅÔ, ÄÄÓ âÿ ÄÄÏ)“×” øÿðòèíäÿí ôÿðãëÿíèð, áåëÿ êè, “Ä” øÿðòèíÿ ýþðÿ ìàëûí “Ä” òèïëè øÿðò þç ìàùèééÿòè åòèáàðû èëÿ ìàëûí ðàçûëàøäûðûëìûø òÿéè-

íàò éåðèíÿ äàõèë îëàíàäÿê ìÿñóëèééÿòè ñàòûúû äàøûéûð. Ñàòûúû ìàë òÿ-éèíàò éåðèíÿ ÷àòàíàäÿê äàøûíìàéà ýþðÿ áöòöí ðèñêè âÿ õÿðúëÿðè ñàòû-úû äàøûéûð. “Ú” øÿðòèíäÿ îëäóüó êèìè “Ä” òèïëè øÿðòäÿ äÿ ìàëûí ýÿë-ìÿñè èëÿ ìàëûí ýþíäÿðèëìÿñè òÿñäèã îëóíóð. “Ä” øÿðòè èêè êàòåãîðèéà-éà áþëöíöð: “ÄÀÔ”, “ÄÅÑ” âÿ “ÄÄÓ” øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ñàòûúû ìàëûíèäõàëûíà ýþðÿ ÿìÿëèééàò àïàðìûð, àíúàã ÄÅà âÿ ÄÄÏ øÿðòëÿðèíÿóéüóí îëàðàã î áó ÿìÿëèééàòû ùÿéàòà êå÷èðèð.

Äÿìèðéîëó äàøûíìàëàðûíäà òåç-òåç ÄÀÔ øÿðòèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóðêè, áóðàäà êå÷èä ñÿíÿäëÿðèíèí äÿìèð éîëóíäàí àëûíìàñû àäÿò ùàëûíûàëìûøäûð. Áó êå÷èä ñÿíÿäëÿðè ìàëûí òÿéèíàò éåðèíÿ ÷àòìàñûíà ãÿäÿð,ñûüîðòà äà äàõèë îëìàãëà, äàøûíìàíû ÿùàòÿ åäèð.

Áóíóíëà ÿëàãÿäàð “ÄÀÔ” øÿðòè À.8 áÿíäèíäÿ õöñóñè ìÿíà êÿñáåäèð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, ùÿìèí êå÷èä ñÿíÿä-ëÿðèíèí àëûúûéà òÿãäèì îëóíàíàäÿê ìöìêöí ðèñê âÿ õÿðúëÿð ñàòûúûíûíïàéûíà äöøöð âÿ î áó áàðÿäÿ þùäÿ÷èëèê ýþòöðöð. Áóíà óéüóí îëàðàãñûüîðòà âÿ âàõòà ýþðÿ, ùÿì÷èíèí, ñàòûúûíûí ìàëû ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð ýÿòè-ðèëìÿñè ö÷öí ÷ÿêèëÿí ùÿð ùàíñû õÿðú àëûúûíûí ùåñàáûíà îëìàëûäûð.

“ÄÄÓ” øÿðòè 1990-úû èë “Èíêîòåðìñ”èí ìÿòíèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð.Ñàòûúû ìàëû òÿéèíàò þëêÿñèíÿ ÷àòäûðûëìàñûíà ùàçûð îëäóãäà áó øÿðòÿñàñ ðîë îéíàéûð.

“Èíêîòåðìñ” âÿ äàøûíìà ìöãàâèëÿñè Ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, “Èíêîòåðìñ” éàëíûç ñàòûø êîíòðàêòëàðûíäà èñ-

òèôàäÿ îëóíàí òèúàðÿò øÿðòëÿðèíè èçàù åäèð, áåëÿëèêëÿ î, áó âÿ éà áóíà

163

áÿíçÿð ìÿçìóíëó ìöãàâèëÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí èôàäÿëÿðëÿ, õöñó-ñèëÿ ìöõòÿëèô ×àðòåð-Ïàðòèéà òåðìèíëÿðèíÿ àèä äåéèëäèð.

×àðòåðèí øÿðòè ìàëëàðûí éöêëÿíìÿ, áîøàëòìà ÿìÿëèééàòëàðû ö÷öí÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðÿ âÿ áó ÿìÿëèééàòëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí àéðû-ëàí âàõòà (“äåìåðú” àäëàíàí) ýþðÿ äàùà ñïåñèôèê õàðàêòåðÿ ìàëèêäèð.

Ñàòûø ìöãàâèëÿñèíèí òÿðÿôëÿðèíÿ òÿêëèô îëóíóð êè, ìöãàâèëÿ áàüëà-íàðêÿí áó ùèññÿéÿ àèä õöñóñè øÿðòëÿð òàìàìèëÿ àéäûí îëìàëûäûð, éÿ-íè ñàòûúûéà ìàëûí ýÿìèéÿ âÿ éà äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿñèíÿ éöêëÿí-ìÿñèíÿ íÿ ãÿäÿð âàõòûí àéðûëìàñû âÿ ùÿì÷èíèí, àëûúûéà ìàëûí äàøû-éûúûäàí òÿéèíàò ìÿíòÿãÿñèíÿ ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí àéðûëàí ìöääÿò áÿë-ëè îëìàëûäûð. Ñîíðà, ñàòûúûéà “Ô” òèïëè øÿðòÿ ýþðÿ éöêëÿìÿ, “Ñ” òèïëèøÿðòÿ ýþðÿ èñÿ áîøàëòìà ÿìÿëèééàòëàðû çàìàíû ìöìêöí ðèñê âÿ õÿð-úèí ùÿúìè ìÿëóì îëìàëûäûð.

Áó äà ôàêòäûð êè, ñàòûúû ×àðòåð-Ïàðòèéà “Ôðè àóò” øÿðòèíÿ ÿñàñÿí äà-øûíìà ìöãàâèëÿñèíè åëÿ áàüëàéûð êè, áó øÿðòÿ ýþðÿ äàøûéûúû äàøûíìàçàìàíû áîøàëäûëìà ÿìÿëèééàòûíäàí àçàääûð, àíúàã áó äåìÿê äåéèë-äèð êè, áàüëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ áó ÿìÿëèééàò çàìàíû áöòöí ðèñêâÿ õÿðúëÿð àëûúûíûí öçÿðèíÿ äöøöð, íåúÿ êè, ëèìàíûí ÿíÿíÿñèíÿ ýþðÿùåñàá åäèëèð êè, ñàòûúû èëÿ áàüëàíìûø äàøûíìà ìöãàâèëÿñèíÿ éöêöíáîøàëäûëìàñû ÿìÿëèééàòû äà äàõèëäèð.

ÁÉÄ (Áåéíÿëõàëã Éöê Äàøûìàëàðû) êèòàá÷àñû (ÁÉÄ Êîíâåíñèéà-ñû 1975-úè èë) òÿòáèã åäèëìÿêëÿ éöê äàøûìàëàðû áàðÿäÿ ýþìðöê êîí-âåíñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ òÿòáèãèíÿ Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 31 ìàðò 1997-úè èë òàðèõëè 527ñàéëû ñÿðÿíúàìû èëÿ áàøëàíûëìûøäûð.

ÁÉÄ êèòàá÷àñû òÿòáèã åäèëìÿêëÿ éöê äàøûìàëàðû áàðÿäÿ ýþìðöêêîíâåíñèéàñûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ òÿòáèãè ãàé-äàëàðû ùàããûíäà ßñàñíàìÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþì-ðöê Êîìèòÿñèíèí 25 ìàé 1998-úè èë òàðèõëè 024 ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèãåäèëìèø, 26 ìàé 1998-úè èë òàðèõäÿ Àçÿðáàéúàí Áåéíÿëõàëã Àâòî-ìîáèë Äàøûéûúûëàðû Àññîñèàñèéàñû (ÀÁÀÄÀ) èëÿ ðàçûëàøäûðûëàðàã, 30ìàé 1998-úè èë òàðèõäÿ ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèë-ìèøäèð (ãåéäèééàò íþìðÿñè - 104).

164

ÁÉÄ êîíâåíñèéàñûíà ãîøóëìóø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàìàëëàðûí àðàëûã áîøàëòìà-éöêëÿìÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿäÿí éîë-íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿ, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí èáàðÿò ãàòàðëàðäàâÿ êîíòåéíåðëÿðäÿ ìöãàâèëÿ òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðèíèí ýþíäÿðèëìÿ ýþì-ðöêõàíàñûíäàí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ñÿðùÿääÿí êå÷ìÿêëÿ äèýÿð ìöãà-âèëÿ èøòèðàê÷ûñû òÿðÿôèíäÿí òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñûíà äàøûíìàñûíà àèä-äèð, áèð øÿðòëÿ êè, ÁÉÄ ÿìÿëèééàòûíûí áàøëàíüûúû âÿ ñîíó àðàñûíäàêûìöÿééÿí áèð ùèññÿñè àâòîìîáèë íÿãëèééàòû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûíà ÿìÿë îëóí-ìàãëà äàøûíàí ìàëëàð àðàëûã ýþìðöêõàíàëàðûíäà (èäõàë çàìàíû ýèðèø,òðàíçèò çàìàíû ýèðèø âÿ ÷ûõûø) èäõàë âÿ éà èõðàú ðöñóì âÿ âåðýèëÿðè-íèí þäÿíèëìÿñèíäÿí âÿ äåïîçèòÿ ãîéóëìàñûíäàí àçàä åäèëèð. Ùÿìèíýþìðöêõàíàëàðäà ÁÉÄ êèòàá÷àëàðûíûí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éû-üûìëàð òóòóëìóð.

ÁÉÄ Êîíâåíñèéàñûíûí ìöääÿàëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàèúòèìàè ìÿíÿâèééàò, èúòèìàè àñàéèø, ñÿùèééÿ âÿ éà ýèýèéåíà, åëÿúÿäÿ áàéòàðëûã âÿ éà ôèòîñàíèòàð íÿçàðÿò ìöëàùèçÿëÿðèíäÿí èðÿëè ýÿëÿíìÿùäóäèééÿòëÿðèí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí ìàíå÷èëèê òþðÿäèëìÿñèíÿõèäìÿò åòìÿëèäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿðêÿí ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàñû

Ýèðèø ýþìðöêõàíàñûíà àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿãäèì îëóíìàëûäûð: - ýþíäÿðèëìÿ þëêÿëÿðèíèí âÿ òðàíçèò þëêÿëÿðèí ýþìðöê îðãàíëàðû

òÿðÿôèíäÿí äîëäóðóëìóø âÿ ðÿñìèëÿøäèðèëìèø ÁÉÄ êèòàá÷àñû; - èúàçÿéÿ äàèð øÿùàäÿòíàìÿ; - éöê âÿ ÿìòÿÿ íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðè. Ýèðèø ýþìðöê õèäìÿòëÿðèíèí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí äîë-

äóðóëìàñûíûí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàëàðà óéüóíëóüóíó éîõëàéûð.ÁÉÄ êèòàá÷àñû ðÿñìèëÿøäèðèëÿðêÿí àøàüûäàêûëàðà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëèð: - éöê ìàíèôåñòèíèí äîëäóðóëìàñûíà (éöê ìàíèôåñòèíÿ äàõèë åäèëìèø

ìÿëóìàòëàð éöê âÿ ìàëû ìöøàéèÿò åäÿí ñÿíÿäëÿð ýþñòÿðèëÿí ìÿëó-ìàòëàðà óéüóí îëìàëûäûð);

165

- ÁÉÄ êèòàá÷àëàðûíûí êþòöéöíäÿ ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñûíûíâÿ àðàëûã ýþìðöêõàíàëàðûí ýþìðöê øòàìïëàðûíûí îëìàñûíà;

Ýþìðöêõàíàíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí îüóðëàíìûøêèìè íÿçàðÿòäÿ îëìàäûüûíà âÿ ìàëëàðûí äàøûíìàñûíûí ÁÉÄ êèòàá÷à-ñûíûí êÿñèëìÿéÿí (ãîïàðûëìàéàí) âÿðÿãèíèí 4-úö âÿ öç ãàáûüûíûí 3-úö ãðàôàñûíûí äöçýöí äîëäóðóëäóüóíà ÿìèí îëìàëûäûðëàð.

Ýèðèø ýþìðöêõàíàëàðû: íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí âÿ éà êîíòåéíåðëÿðèíéöê áþëìÿëÿðèíèí òåõíèêè âÿçèééÿòèíè, êîíòåéíåðëÿðäÿ èúàçÿ (áóðàõûë-ìà) øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíèí âÿ áóðàõûëìà (èúàçÿ) ëþâùÿúèêëÿðèíèí îëìà-ñûíû, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí âÿ éà êîíòåéíåðëÿðèí éöê áþëìÿëÿðèíäÿýþìðöê ìþùöð âÿ ïëîìáëàðûíûí âÿçèééÿòèíè éîõëàéûðëàð, ìöñòÿñíàùàëëàðäà éöê áþëìÿëÿðèíÿ âÿ éà êîíòåéíåðëÿðÿ áàõûø êå÷èðèðëÿð.

ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûíäà ùÿð ùàíñû ãàéäà ïîçóíòóñó àøêàð åäèëäèêäÿ,ýèðèø ýþìðöêõàíàñû ìàëëàðû âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã òðàíçèò ýþìðöê ðå-æèìè âÿ éà ÷àòäûðûëìà ïðîñåäóðàñû àëòûíà ñàëà áèëÿð.

ßýÿð ñÿíÿäëè âÿ ôàêòèêè íÿçàðÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÁÉÄ ïðîñåäóðàñû-íûí ùÿð ùàíñû áèð ïîçóíòóñó àøêàð åäèëìÿìèøñÿ, ìàëëàðûí âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè èëÿ áó ïðîñå-äóðàéà óéüóí îëàðàã ùÿðÿêÿòèíèí ìöìêöíëöéö áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóëåäèëèð.

Ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíÿðàçèñè öçðÿ ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûíà óéüóí îëàðàã ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿñè-íèí ìöìêöíëöéö áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà çÿðóðè îëäóã-äà, ÿëàâÿ ýþìðöê òÿìèíàòëàðû ãîéóëóð âÿ áó áàðÿäÿ ùÿð èêè êÿñèëÿíâÿðÿãäÿ “Õèäìÿòè èñòèôàäÿ ö÷öí” ãðàôàñûíäà ãåéäèééàò àïàðûëûð,ùÿì÷èíèí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè ìöÿééÿí åäèëèð.

Ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ö÷öí ùåñàá-ãàè-ìÿëÿðäÿí, íÿãëèééàò âÿ ñûüîðòà ñÿíÿäëÿðèíäÿí, ýþíäÿðèëìÿ þëêÿëÿ-ðèíèí ýþìðöê áÿéàííàìÿëÿðèíäÿí, ãàáëàøäûðìà âÿðÿãëÿðèíäÿí, ìà-ëû ìöøàéèÿò åäÿí äèýÿð ñÿíÿäëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí ýþìðöê íÿçàðÿòè çîíàñûíäàí ÷ûõìàñûíà íþì-ðÿëè êÿñèëÿí âÿðÿãèí 23-úö ãðàôàñûíäà âÿ 1 íþìðÿëè êþòöéöí 6-úû ãðà-

166

ôàñûíäà ñÿíÿäëè íÿçàðÿò ö÷öí ìÿñóë âÿçèôÿëè øÿõñèí øÿõñè íþìðÿëèøòàìïû âóðóëìàñû, èìçàñû âÿ òàðèõ ãîéóëìàñû éîëó èëÿ èúàçÿ âåðèëèð.

Êîìïëåêòèí 1 íþìðÿëè âÿðÿãè ýèðèø ýþìðöêõàíàñûíäà íÿçàðÿòÿýþòöðöëöð âÿ àéðûúà ãîâëóãäà ñàõëàíûëûð.

Íÿãëèééàò âàñèòÿñè âÿ êîíòåéíåð ýÿëèá ÷ûõäûãäàí ñîíðà òÿéèíàòýþìðöêõàíàñûíà àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿãäèì îëóíìàëûäûð: ýèðèø ýþì-ðöêõàíàñûíûí ãåéäëÿðè îëàí ÁÉÄ êèòàá÷àñû; ìàëëàðûí ðÿñìèëÿøäèðèë-ìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí éöê âÿ ìöøàéèÿò åäÿí ñÿíÿäëÿð.

Ýþìðöê õèäìÿòëÿðèíèí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ÁÉÄ êèòàá÷àëàðûíûí äîëäó-ðóëìàñûíûí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàëàðà óéüóíëóüóíó âÿ ÁÉÄ êèòàá-÷àëàðûíäà ýèðèø ýþìðöêõàíàñûíûí øòàìïëàðûíûí îëìàñûíû éîõëàéûðëàð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿí ìàëëàðûí àïàðûëìà-ñû çàìàíû ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ãàéäàñû

ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûíà ÿìÿë åäèëìÿêëÿ ìàëëàðûí äàøûíìàñûíûí ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí äîëäóðóëìóø ÁÉÄ êèòàá÷àñû, íÿãëèééàò âàñèòÿ-ñèíèí ýþìðöê ìþùöð âÿ ïëîìáëàðû àëòûíäà ìàëëàðûí äàøûíìàñûíà, áó-ðàõûëìàñûíà äàèð øÿùàäÿòíàìÿ ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñûíà òÿãäèìîëóíóð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí äîëäóðóëìàñûíûí ìöÿééÿíîëóíìóø ãàéäàëàðà óéüóíëóüóíó éîõëàéûðëàð. Áó çàìàí ÁÉÄ êèòàá-÷àñûíûí öç ãàáûüûíûí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ ìþùöð âÿ èìçàëàðûí îëìà-ñûíà, ÁÉÄ êèòàá÷àñû ñàùèáèíèí öç ãàáûüûíûí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ, êÿ-ñèëìÿéÿí âÿðÿãäÿ, êÿñèëÿí âÿðÿãëÿðèí ùàìûñûíäà èìçàëàðûíûí óé-üóíëóüóíà, ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí åòèáàðëûëûã ìöääÿòèíÿ õöñóñè äèããÿòéåòèðèëèð. Ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ÁÉÄ êè-òàá÷àñûíûí îüóðëàíìûø êèìè íÿçàðÿòäÿ îëìàäûüûíà âÿ ìàëëàðûí äà-øûíìàñû ö÷öí ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí êÿñèëìÿéÿí âÿðÿãèíèí 4-úö âÿ öçãàáûüûíûí 3-úö ãðàôàñûíäà ýþñòÿðèëÿí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèë-äèéèíÿ ÿìèí îëìàëûäûðëàð.

Ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàëàðû íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþëìÿ-ëÿðèíèí âÿ êîíòåéíåðëÿðèí òåõíèêè âÿçèééÿòèíè, êîíòåéíåðëÿðäÿ áóðà-õûëìà (èúàçÿ) øÿùàäÿòíàìÿëÿðèíèí âÿ áóðàõûëìà (èúàçÿ) ëþâùÿúèêëÿ-

167

ðèíèí îëìàñûíû éîõëàéûð, ìàëëàðûí íÿãëèééàò âàñèòÿñèíÿ âÿ êîíòåéíå-ðÿ éöêëÿíìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäèðëÿð. Íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþë-ìÿëÿðèíÿ âÿ êîíòåéíåðëÿðÿ ýþìðöê ìþùöðëÿðè âÿ ïëîìáëàðû âóðóëóð.

Ðÿñìèëÿøäèðìÿ çàìàíû ùÿð ùàíñû áèð ãàéäà ïîçóíòóñó àøêàð åäèë-äèéè ùàëäà, ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñû ùÿìèí ïîçóíòóëàð àðàäàí ãàë-äûðûëàíàëÿê ìàëëàðûí ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûíà óéüóí îëàðàã äàøûíìàñûíàèúàçÿ âåðìÿéÿ áèëÿð.

ßýÿð ñÿíÿäëè âÿ ôàêòèêè íÿçàðÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÁÉÄ ïðîñåäóðàñûòÿòáèãèíèí áöòöí øÿðòëÿðèíÿ ÿìÿë îëóíäóüó ìöÿééÿí åäèëìèøñÿ, àøà-üûäàêûëàð äîëäóðóëóð:

ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí êÿñèëÿí âÿðÿãëÿðèíèí ùàìûñûíäà 16-úû ãðàôà; - 1 íþìðÿëè êÿñèëÿí âÿðÿãèí “Õèäìÿòè èñòèôàäÿ ö÷öí” ãðàôàñûíäà

âÿ 1 íþìðÿëè êþòöéöí 5-úè ãðàôàñûíäà äèýÿð ìÿëóìàòëàð è÷ÿðèñèíäÿìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àïàðûëìàñûíûí ìöâàôèãýþìðöê ðåæèìèíèí êîäó âÿ ìàëëàðûí ôàêòèêè àïàðûëàìàñûíà íÿçàðÿòùÿéàòà êå÷èðèëèðñÿ “Íÿçàðÿò” ñþçö äÿ ýþñòÿðèëèð;

- êîìïëåêòèí êÿñèëÿí âÿðÿãèíèí 1 íþìðÿëè êþòöéö; - êîìïëåêòèí ùÿð èêè êÿñèëÿí âÿðÿãèíèí 18-23 ãðàôàëàðû; - 1 íþìðÿëè êÿñèëÿí âÿðÿãèí 23-úö ãðàôàñûíäà âÿ 1 íþìðÿëè êþòö-

éöí 6-úû ãðàôàñûíäà ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí íþìðÿëèìþùöðö âóðóëóð, èìçàñû âÿ òàðèõ ãîéóëóð.

Êîìïëåêòèí 1 íþìðÿëè âÿðÿãè ÁÉÄ êèòàá÷àñûíäàí àéðûëûð âÿ ëàçûìýÿëäèêäÿ íÿçàðÿòÿ ýþòöðöëöð. Ðÿñìèëÿøäèðèëìèø ÁÉÄ êèòàá÷àñû õö-ñóñè æóðíàëäà ãåéäèééàòà àëûíûð. Ðÿñìèëÿøäèðèëìèø ÁÉÄ êèòàá÷àñû äà-øûéûúûéà ãàéòàðûëûð.

Ìàëëàð òÿêðàð èõðàú ýþìðöê ðåæèìè àëòûíà ãîéóëäóãäà, ùÿì÷èíèíàøàüûäà ýþñòÿðèëÿí ýþìðöê ðåæèìëÿðè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëäèêäÿ, îíëà-ðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ôàêòèêè àïàðûëìàñûíà íÿçà-ðÿò ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

- ìöâÿããÿòè ýÿòèðèëìÿ (èäõàë) (êîä 31); - ýþìðöê àíáàðû (êîä 74); - ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà åìàë (êîä 52); - ìàëëàðûí àçàä èãòèñàäè çîíàëàðà èäõàëû (ýÿòèðèëìÿñè) (êîä 74);

168

- ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû (êîä 72).Áó ùàëäà ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñû òÿðÿôèíäÿí êîìïëåêòèí 1

íþìðÿëè âÿðÿãëÿðèíèí 20-úè ãðàôàñûíäà ìàëëàðûí ÷àòäûðûëìà ìöääÿòèýþñòÿðèëèð. Ýþñòÿðèëÿí âÿðÿãëÿðäÿ “Õèäìÿòè èñòèôàäÿ ö÷öí” ãðàôàñûí-äà äàøûíàí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè, 10-úó ãðàôàäà èñÿ îíëàðûí ÕÈ-ÔßÍ êîäëàðû ýþñòÿðèëìÿêëÿ ìöôÿññÿë òÿñâèðè âåðèëèð. ßýÿð áöòöíìÿëóìàòëàðûí äàõèë åäèëìÿñè ö÷öí 10 ãðàôà éåòìèðñÿ, èêè íöñõÿäÿíèáàðÿò ãîøìà âÿðÿãëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà éîë âåðèëèð. Ãîøìàâÿðÿãëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí, ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí íþìðÿñè, ñàùèáèíèí àäû âÿöíâàíû äà ýþñòÿðèëèð. Ãîøìà âÿðÿãëÿð ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëèøÿõñëÿðèíèí øÿõñè íþìðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèãëÿíèð. Áó úöð âÿðÿãëÿðèíîëìàñû áàðÿäÿ êîìïëåêòèí ùÿð èêè êÿñèëÿí âÿðÿãèíèí 8-úè ãðàôàñûíäàãåéäèééàò àïàðûëûð. Êîìïëåêòèí 1 íþìðÿëè âÿðÿãè íÿçàðÿòÿ àëûíûð âÿàéðûúà ãîâëóãäà ñàõëàíûëûð.

ÁÉÄ êèòàá÷àñû âÿ ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñûíûí ãåéäëÿðè îëàíéöê âÿ ìàëû ìöøàéèÿò åäÿí ñÿíÿäëÿð ÷ûõûø ýþìðöêõàíàñûíà òÿãäèìåäèëèð.

Ýþìðöê õèäìÿòëÿðèíèí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðè ÁÉÄ êèòàá÷àñûíûí äîëäó-ðóëìàñûíûí ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàëàðà óéüóíëóüóíó, êîìïëåêòèí1 íþìðÿëè êþòöéöíäÿ ýþíäÿðèëìÿ ýþìðöêõàíàñûíûí øòàìïëàðûíûí îë-ìàñûíû, åëÿúÿ äÿ ùÿìèí êþòöêäÿ ýþñòÿðèëìèø ýþìðöê êîäóíó, íÿã-ëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþëìÿëÿðèíèí âÿ éà êîíòåéíåðëÿðèí òåõíèêèâÿçèééÿòèíè, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþëìÿëÿðèíäÿ âÿ éà êîí-òåéíåðëÿðäÿ ýþìðöê ìþùöð âÿ ïëîìáëàðûí âÿçèééÿòèíè éîõëàéûð,ìöñòÿñíà ùàëëàðäà íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí éöê áþëìÿëÿðèíÿ âÿ éàêîíòåéíåðëÿðÿ áàõûø êå÷èðèðëÿð.

ÁÉÄ êèòàá÷àñûíà ÿìÿë åäèëìÿêëÿ ìàëëàðûí äàøûíìàñû çàìàíûÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíâåðèúèëèéèíèí ùÿð ùàíñû áèð ïîçóë-ìàñû ùàëû àøêàð åäèëäèêäÿ, ÷ûõûø ýþìðöêõàíàñû ÁÉÄ êèòàá÷àñûíû íÿ-çÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà ãåéä-øÿðòëÿðëÿ ðÿñìèëÿøäèðèð.

Ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí òðàíçèò çàìàíûýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ýèðèø âÿ ÷ûõûø ýþìðöêõàíàëàðûíäà àíàëîæèãàéäàäà àïàðûëûð.

169

Ìþâçó 7. Õàðèúè-èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ýþìðöê-òàðèôòÿíçèìëÿíìÿñè

Ýþìðöê òàðèôè - Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèí-äÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðà òÿòáèã åäèëÿí âÿ Õàðèúè Èãòèñàäè Ôÿàëèééÿòèíßìòÿÿ Íîìåíêëàòóðàñûíà (ÕÈÔ ßÍ) óéüóí îëàðàã ñèñòåìëÿøäèðèëìèøýþìðöê ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèíèí ìÿúìóñóäóð.

Òàðèô äÿéÿðè èäõàë îëóíàí ìàëëàðûí ãèéìÿòèíÿ ýþðÿ ôàèç øÿêëèíäÿìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ýþìðöê òàðèôè äàøûäûüû ôóíêñèéàëàðûí õàðàêòåðèí-äÿí àñûëû îëàðàã 2 éåðÿ àéðûëûð:

1) Ïðîòåêñèîíèñò ôóíêñèéà; 2) Ôèñêàë ôóíêñèéà.Ïðîåêñèîíèçì - äàõèëè áàçàðûí õàðèúè ðÿãàáÿòäÿí ãîðóíìàñû ö÷öí

äþâëÿòèí éöðöòäöéö èãòèñàäè ñèéàñÿòäèð. Äàõèëè áàçàðû ãîðóìàã ö÷öíèäõàë ðöñóìëàðûíûí àðòûðûëìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè éåðëè ìàëëàðûí ðÿãàáÿòãàáèëèééÿòèíèí àøàüû îëìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Áåëÿ êè, éåíèúÿ ìöñòÿ-ãèëèê ÿëäÿ åòìèø ðåñïóáëèêàìûç êþùíÿ òåõíîëîýèéà èëÿ äöíéà áàçàðûñòàíäàðòëàðûíà úàâàá âåðÿí ÿìòÿÿ èñòåùñàë åäÿ áèëìèð. Åéíè çàìàí-äà þëêÿíè õàðèúè ìàëëàðäàí àñûëû âÿçèééÿòÿ ñàëìàã, íÿèíêè èãòèñàäèòÿùëöêÿñèçëèéÿ, ùÿì äÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéÿ úèääè ïðîáëåìëÿð éàðà-äà áèëÿð. Áó èñÿ ìöñòÿãèëëèéèíè òàì ìþùêÿìëÿíäèðìÿìèø áèð þëêÿö÷öí à÷ûíàúàãëû íÿòèúÿëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàð. Îäóð êè, ùÿð áèð äþâëÿòêèìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äà þç òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿêö÷öí ïðîòåêñèîíèñò ñèéàñÿòäÿí éàðàðëàíìàüà ÷àëûøûð.

Ôèñêàë ôóíêñèéà - “fisk” ëàòûí ñþçö îëóá, “çÿíáèë” äåìÿêäèð. Áóôóíêñèéàíûí ìàùèééÿòè äþâëÿò õÿðúëÿðèíèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñèíè òÿ-ìèí åòìÿê ö÷öí àéðû-àéðû ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ýÿëèðëÿðèíèí ìö-ÿééÿí ùèññÿñèíèí äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ úÿëá åäèëìÿñèäèð. Öìóìäþâëÿòïðîãðàìëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí âÿñàèòëÿðèí äþâëÿò áöäúÿñè-íÿ òîïëàíìàñû, ìÿùç áó ôóíêñèéà âàñèòÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíäÿ ýþìðöê òàðèôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.Ìèëëè òàðèô ñèñòåìèëÿ éàíàøû, ìÿùÿëëè (ðåýèîíàë) òàðèôëÿðè þçöíäÿ áèð-

170

ëÿøäèðÿí âàùèä òàðèô ñèñòåìè âàðäûð. Òàðèôëÿðèí ëàçûìñûç àðòûðûëìàñûíûíãàðøûñûíû àëìàã âÿ îíëàðû äàíûøûãëàð éîëó èëÿ àøàüû ñàëìàã, òèúàðÿòìÿíåÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ ñ. áó òèïëè ìÿñÿëÿëÿðè 1995-úè èëÿãÿäÿð Òàðèôëÿð âÿ Òèúàðÿò öçðÿ Áàø Ñàçèø (GATT - GeneralAgreementon Tariffs and Trade). Ùÿìèí èëäÿí ñîíðà ÖìóìäöíéàÒèúàðÿò Òÿøêèëàòû (WTO - World Trade Orùanization) àäëàíàí ãó-ðóì òÿðÿôèíäÿí òÿíçèìëÿíèð.

Èêèòÿðÿôëè âÿ ÷îõòÿðÿôëè ðàçûëàøìàëàð ÿñàñûíäà ýöçÿøòëÿð ìöÿééÿí-ëÿøäèðèëèð âÿ òÿòáèã îëóíóð. Áó ïðeferensial ðåæèì ñàéûëûð(ïðeferensiya - áèð äþâëÿòèí äèýÿðèíÿ èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû äÿðÿ-úÿëÿðèíèí àçàëìàñû öçðÿ âåðäèéè õöñóñè ýöçÿøòëÿðäèð). Áåëÿ ýöçÿøòëÿ-ðèí òÿòáèãè ìèëëè èñòåùñàë ìàëëàðûíûí õàðèúè áàçàðëàðà ÷ûõàðûëìàñûíûÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ àðòûðà áèëÿð.

Áèð ñûðà ùàëëàðäà ýþìðöê òàðèôè áèðòÿðÿôëè ãàéäàäà èõðàú ìÿùñóëëà-ðûíûí èñòåùñàëûíà òÿëÿá îëóíàí ìàëëàðà àøàüû âÿ éà ñûôûð äÿðÿúÿëè èä-õàë ðöñóì òÿòáèã åòìÿêëÿ, ìèëëè èñòåùñàëûí âÿ èõðàúûí ñòèìóëëàøäûðûë-ìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Áèëäèéèìèç êèìè, ðöñóìëàð éåðëè âÿ äöíéà ãèéìÿòëÿðèíèí ôÿðãèâÿ éà ôÿðãÿ óéüóí ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Þëêÿ èãòèñàäèééàòûíûí èíêè-øàô ñÿâèééÿñè èëÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè àðàñûíäà ìö-ÿééÿí àñûëûëûã ìþâúóääóð. Áåëÿ êè, èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ýþì-ðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè àøàüû îëóð. ×öíêè èíêèøàô åòìèø þëêÿ-íèí èñòåùñàë åòäèéè ìÿùñóëóí ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòè éöêñÿê îëäóüóö÷öí, äàõèëè áàçàðûí éöêñÿê ðöñóìëàð ùåñàáûíà ãîðóíìàñûíà, èõ-ðàúûí ÿëàâÿ òÿäáèðëÿðëÿ ñòèìóëëàøäûðûëìàñûíà âÿ áöäúÿíèí ýÿëèðùèññÿñèíèí ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ùåñàáûíà äîëäóðóëìàñûíà åùòèéàúãàëìûð.

Ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ùöãóãè ÿñàñûíû, 20 èéóí 1995-úèèëäÿ ãÿáóë îëóíìóø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí “Ýþìðöê òàðèôèùàããûíäà” ãàíóí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ãàíóíà ýþðÿ ýþìðöêòàðèôèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:

1) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû öçðÿ èäõàëûí ÿìòÿÿ ñòðóêòóðóíó ñÿ-ìÿðÿëèëèøäèðìÿê;

171

2) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿñèâÿ ÷ûõàðûëìàñûíûí, âàëéóòà ýÿëèðëÿðèíèí âÿ õÿðúëÿðèíèí ÿëâåðèøëè íèñ-áÿòèíè òÿìèí åòìÿê;

3) âàëéóòà ñÿðâÿòëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèë-ìÿñè âÿ ÷ûõàðûëìàñû öçÿðèíäÿ ñÿìÿðÿëè íÿçàðÿò òÿøêèë åòìÿê;

4) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìàëëàðûí èñòåùñàë âÿ èñòåùëàêñòðóêòóðóíäà ìöòÿðÿããè äÿéèøèêëèêëÿð ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã;

5) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäèééàòûíû õàðèúè ðÿãàáÿòèíìÿíôè òÿñèðèíäÿí ãîðóìàã;

6) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èãòèñàäèééàòûíû äöíéà òÿñÿððöôàòû èëÿñÿìÿðÿëè èíòåãðàñèéàñûíà øÿðàèò éàðàòìàã.

“Ýþìðöê òàðèôè” ùàããûíäà ãàíóíóí 3-úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí, ýþìðöê ðöñóìóíà úÿëáîëóíàí âÿ éà îëóíìàéàí ìàëëàðûí ñèéàùûñû âÿ òÿòáèã åäèëÿí ðöñóìäÿðÿúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèí-äÿí ìöÿééÿí åäèëèð.Åéíè çàìàíäà, õàðèúè èãòèñàäè òÿíçèìëÿíÿí ãåé-ðè-òàðèô òÿäáèðëÿðè, èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè âÿ îíëàðûíòÿòáèã îëóíäóüó ìàëëàðûí ñèéàùûñû äà Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿíìöÿééÿí îëóíóð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿëâåðèøëè òèúàðÿò ðåæèìè òÿòáèã åòäèéèþëêÿëÿðèí ìàëëàðû ö÷öí èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðû äÿðÿúÿëÿðèíèí ñîíùÿääè ÀÐ-ûí Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíóð.

Ìèëëè ìàðàãëàðûí ãîðóíìàñû âÿ þëêÿíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíîëóíìñû ö÷öí Õàðèúè Èãòèñàäè Ôÿàëèééÿòèí (ÕÈÔ) òÿíçèìëÿíìÿñè ùÿ-éàòà êå÷èðèëèð. ÕÈÔ-èí äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ìåòîäëàðû òÿñíèôàòÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ 4 ãðóïà áþëöíöð:

1) èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿ ìåòîäëàðû; 2) èíçèáàòè ìåòîäëàðû; 3) òàðèô ìåòîäëàðû; 4) ãåðéè-òàðèô ìåòîäëàðû. Èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿ, èíçèáàòè âÿ ãåéðè-òàðèô ìåòîäëàðû ùàããûíäà

11-úè ìþâçóäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðèëäèéè ö÷öí øÿðùÿ åùòèéàú éîõäóð.Èíäè èñÿ òàðèô ìåòîäó èëÿ òàíûø îëàã.

172

Òàðèô ìåòîäó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí àøàüûäàêû íþâ-

ëÿðè òÿòáèã åäèëèð (“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí, 4-úö ìàääÿ):1) àäâàëîð - ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ýþðÿ ôàèçëÿ ùåñàáëàíàí; 2) ñïåñèôèê - ìàë âàùèäèíÿ ýþðÿ ìöÿééÿí îëóíìóø äÿéÿðëÿ ùå-

ñàáëàíàí; 3) êîìáèíÿ åäèëìèø - ùÿð èêèñèíäÿí áèðëèêäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Àäâàëîð ëàòûíúà “ad valorem” ñþçöíäÿí ýþòöðöëöá, ìÿíàñû “äÿ-

éÿðäÿí” äåìÿêäèð. ßýÿð ìàë àäâàëîð ãàéäàäà, éÿíè ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ýþðÿ ôàèçëÿ ùå-

ñàáëàíàúàãñà, îíäà àøàüûäàêû äöñòóðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð: Ý Ðà = Ý Ä. ÝÐÄ à/100Ý Ðà - àäâàëîð òàðèôÿ ýþðÿ ùåñàáëàíìûø ýþìðöê ðöñóìóíóí

ãèéìÿòè;ÝÄ - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; ÝÐ Äà - àäâàëîð ýþìðöê ðöñóìóíóí äÿðÿúÿñè (ìàëûí ýþìðöê äÿ-

éÿðèíÿ ýþðÿ ôàèçëÿ)ßýÿð ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè ñïåñèôèê ãàéäàéà óéüóí ìöÿééÿíëÿø-

äèðèëÿðñÿ, îíäà ìàëûí ìèãäàðû (÷ÿêè, ùÿúì, ÿäÿäè ñàéû âÿ ñ.) ÿñàñýþòöðöëöð âÿ àøàüûäàêû äöñòóðëà ùåñàáëàíûð:

ÝÐñ = ÌÌ.ÝÐÄñ. ÐÌå ÐÌâì ÝÐñ - ñïåñèôèê òàðèôÿ ýþðÿ ùåñàáëàíìûø ýþìðöê ðöñóìóíóí ãèéìÿòè;’ÌÌ - ìàëûí ìèãäàðû (òîíëà, ëèòðëÿ, ì3-ëÿ, ÿäÿäëÿ âÿ ñ.);ÝÐÄñ - ìàëûí ñïåñèôèê ýþìðöê ðöñóìóíóí äÿðÿúÿñè; ÐÌå - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè ýöí Àçÿðáàéúàí

Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìàíàòûí ÅÊÉÓ-éà ýþðÿ ìöÿé-éÿí åäèëìèø ðÿñìè ìÿçÿííÿñè (êóðñó);

ÐÌâì - ìöãàâèëÿäÿêè âàëéóòàíûí ìàíàòà ýþðÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ðÿñìèìÿçÿííÿñè.

Ìàëûí äÿéÿðèíè êîìáèíÿ öñóëó èëÿ ùåñàáëàäûãäà, ÿââÿëúÿ àäâàëîð,ñîíðà èñÿ ñïåñèôèê ãàéäàäà ùåñàáëàíûð, ùÿð èêèñè ìöãàéèñÿ åäèëÿðÿêÿí áþéöéö ýþòöðöëöð.

173

Ýþìðöê ðöñóìëàðû ìþâñöìè âÿ õöñóñè îëóðëàð.Ìþâñöìè ðöñóìëàð ìàëëàðûí èõðàúûíû âÿ èäõàëûíû îïåðàèâ òÿíçèì-

ëÿìÿê ö÷öí áÿçè ìàëëàðà òÿòáèã îëóíàí ðöñóìëàðäûð. Ìþâñöìè ðö-ñóìëàðäà ýþìðöê òàðèôèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ýþìðöê ðöñóìëàðû äÿ-ðÿúÿëÿðè òÿòáèã îëóíóð âÿ áó ðöñóìëàðûí ãöââÿäÿ îëäóüó ìöääÿò èëÿðçèíäÿ 6 àéäàí ÷îõ îëà áèëìÿç (“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí,5-úè ìàääÿ):

Õöñóñè íþâ ðöñóìëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòñàäè ìÿíà-ôåéèíè ãîðóìàã ö÷öí èäõàë åäèëÿí ìàëëàðà ìöâÿããÿòè îëàðàã òÿòáèãåäèëèð âÿ àøàüûäàêû íþâëÿðÿ àéðûëûð (“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà ãàíóí6-úû ìàääÿ):

- õöñóñè ðöñóìëàð; - àíòèäåìïèíã ðöñóìëàðû; - êîìïåíñàñèéà ðöñóìëàðû. Áó ðöñóìëàðûí ôîðìàëàøìàñû âÿ òÿòáèãè ãàéäàëàðû “Ýþìðöê òàðèôè

ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ùöãóãè íîðìàëàðëà òÿíçèìëÿíèð.

Õöñóñè ðöñóìëàð àøàüûäàêû ùàëëàðäà òÿòáèã îëóíóð (“Ýþìðöê òàðè-ôè ùàããûíäà” Ãàíóí, 7-úè ìàääÿ):

- ÿýÿð þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàð, áó ãÿáèëäÿíîëàí ìàëëàðûí éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðûíà çèéàí âóðàí âÿ éà çèéàí âóðà áè-ëÿúÿê ìèãäàðäà âÿ øÿðòëÿðäÿ ýÿòèðèëìèøäèðñÿ, îíäà èäõàë ìàëëàðûíäàíìöäàôèÿ òÿäáèðè êèìè;

- äèýÿð äþâëÿòëÿðèí âÿ îíëàðûí èòòèôàãëàðûíûí (ñèéàñè, èãòèñàäè, ùÿðáèâÿ ñ.) Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ìÿíàôåéèíÿ òîõóíàí àéðû-ñå÷êèëèê âÿäèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ úàâàá òÿäáèðè êèìè.

Àíòèäåìïèíã ðöñóìëàðû(“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí, 8-úè ìàääÿ)Äåìïèíã (èíýèëèñúÿ “dumïing” ùÿðôè ìÿíàäà “äàüûòìà” äåìÿê-

äèð) - õàðèúè áàçàðëàðäà ÿìòÿÿëÿðèí äÿéÿð - äÿéìÿçèíÿ, éÿíè èñòåùñàëõÿðúëÿðèíäÿí àøàüû ãèéìÿòëÿ ñàòûëìàñû äåìÿêäèð. Äåìïèíãèíôÿðãëÿíäèðèúè õöñóñèééÿòëÿðè, þëêÿäàõèëè àøàüû âÿ éóõàðû ãèéìÿòëÿð

174

àðàñûíäàêû êÿñêèí ôÿðã âÿ ñàòûø áàçàðûíäà ðÿãèáëÿðè ñûðàäàí ÷û-õàðòìàã åêñïàíñèîíèñò ëàòûíúà “exïansio” ñþçöíäÿí îëóá “éàéûë-ìà”, “ýåíèøëÿíìÿ” äåìÿêäèð. Èãòèñàäè ìåòîäëàðëà ùþêìðàíëûã äàè-ðÿñèíèí ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð).

Àíòèäåìïèíã (äåìïèíãèí ÿêñèíÿ îëàí - ìöÿëë.) ðöñóìëàðû, èäõàëîëóíàí ìàëëàðûí ãèéìÿòè þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëäèéèâàõòäà èõðàú îëóíäóüó þëêÿäÿêè ðåàë äÿéÿðèíäÿí àøàüû îëäóãäà âÿáåëÿ áèð èäõàë áó ãÿáèëäÿí îëàí ìàëëàðûí éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðûíà çèéàíâóðäóãäà âÿ éà áó ùàë èñòèñíà îëóíìàäûãäà, åéíè çàìàíäà ùÿìèíìàëëàð þëêÿ äàõèëèíäÿ èñòåùñàëûíûí òÿøêèëèíÿ âÿ éà ýåíèøëÿíäèðèëìÿ-ñèíÿ ìàíåÿ÷èëèê òþðÿòäèêäÿ òÿòáèã îëóíóð.

Êîìïåíñàñèéà ðöñóìëàðû (“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí, 9-úóìàääÿ):

Êîìïåíñàñèéà ëàòûíúà “comïensatio” ñþçöíäÿí îëóá, ùÿðôè ìÿ-íàñû “þäÿìÿ” äåìÿêäèð.

Þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí èñòåùñàëû âÿ éà èõðà-úû çàìàíû áèðáàøà âÿ éà äîëàéû éîëëà ñóáñèäèéàëàðäàí (ñóáñèäèéà ëà-òûíúà “subsidium” ñþçöíäÿí îëóá, ùÿðôè ìÿíàñû “éàðäûì”, “êþìÿê”äåìÿêäèð. Ñóáñèäèéà, äþâëÿòèí áöäúÿ âÿñàèòè ùåñàáûíà éåðëè ùàêè-ìèééÿò îðãàíëàðûíà, ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðÿ ÿñàñÿí ïóë ôîðìàñûí-äà ýþñòÿðäèéè éàðäûìäûð) èñòèôàäÿ îëóíäóãäà âÿ áåëÿ áèð èäõàë áó ãÿ-áèëäÿí îëàí ìàëëàðûí éåðëè èñòåùñàë÷ûëàðûíà çèéàí âóðäóãäà âÿ éàõóäáó ùàë èñòèñíà åäèëìÿäèêäÿ, ùàáåëÿ þëêÿäÿ áó ìàëëàðûí èñòåùñàëûíûíòÿøêèëèíÿ âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ ìàíå÷èëèê òþðÿäèëäèêäÿ êîìïåíñà-ñèéà ðöñóìëàðû òÿòáèã åäèëèð.

Õöñóñè, àíòèäåìïèíã âÿ êîìïåíñàñèéà ðöñóìëàðû òÿòáèã åäèëìÿç-äÿí ÿââÿë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èäàðÿåòìÿ îðãàí-ëàðûíûí òÿøÿááöñö èëÿ ãàíóíâåðèúèëèê íîðìàëàðûíà óéüóí îëàðàã 10ýöí ìöääÿòèíäÿ òÿùãèãàò àïàðûëûð. Áó çàìàí ÷ûõàðûëàúàã ãÿðàðëàðêÿìèééÿòúÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãÿðàðëàðà ÿñàñëàíìàëûäûð.

Ùÿð áèð õöñóñè ùàë ö÷öí òÿòáèã îëóíàúàã ðöñóì äÿðÿúÿëÿðè Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäè-ëèð âÿ áó äÿðÿúÿëÿð òÿùãèãàòûí ìöÿééÿí åòäèéè ãèéìÿòëÿðèí äåìïèíã

175

àçàëäûëìàñûíûí, ñóáñèäèéàíûí âÿ àøêàð îëóíàí äÿéìèø çèéàíûí ìÿá-ëÿüèíÿ ìöòÿíàñèá îëìàëûäûð.

Ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè. Áöòöí ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè ìþâúóä ãàíóíâåðèúè-ëèéÿ óéüóí îëàðàã ÀÐ Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíóð.

Þëêÿíèí òèúàðÿò ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëÿðêÿí ãàðøûëûãëû âÿ áèðòÿðÿô-ëè ãàéäàäà, ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàð öçðÿ ÿââÿë þäÿ-íèëìèø ðöñóìóí ãàéòàðûëìàñû, ðöñóì þäÿíèøëÿðèíäÿí àçàäåòìÿ, ðö-ñóì äÿðÿúÿëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû, ìàëûí ýöçÿøòëè ýÿòèðèëìÿñè âÿ éààïàðûëìàñû ö÷öí òàðèô êâîòàëàðû øÿêëèíäÿ âåðèëÿí ýöçÿøòëÿð òàðèô ýö-çÿøòëÿðè àäëàíûð.

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóíóí 36-úû ìàääÿñèíÿ ýþðÿ àøàüû-äàêû ùàëëàðäà ýöçÿøòëÿð âåðèëÿ áèëÿð.

1) ÀÐ-èí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ýþìðöê ðå-æèìëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà þëêÿ ÿðàçèñèíÿ ìö-âÿããÿòè ýÿòèðèëÿí âÿ àïàðûëàí ìàëëàð;

2) ÀÐ-èí èøòèðàê÷ûñû îëäóüó ùþêóìÿòëÿðàðàñû ñàçèøëÿðÿ ìöâàôèãîëàðàã õàðèúäÿ èíâåñòèñèéà ÿìÿêäàøëûüû öçðÿ îáéåêòëÿðèí èíøàñû ö÷öíäÿñòëÿ ýþíäÿðèëÿí ìàëëàð;

3) ÀÐ-èí ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà óéüóí îëàðàã ìöÿééÿí åäèëÿíäþâëÿò åùòèéàúëàðû ö÷öí þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëàíìàëëàð;

4) õàðèúè ñÿðìàéÿíèí èøòèðàêû èëÿ éàðàäûëàí ìöÿññèñÿëÿðèí âÿ õàðè-úè ìöÿññèñÿëÿðèí íèçàìíàìÿ ôîíäóíà ïàé øÿêëèíäÿ þëêÿíèí ýþìðöêÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí, ùÿì÷èíèí ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã Àçÿð-áàéúàí ùþêóìÿòèíèí âÿ éà îíóí ñÿëàùèééÿòëè äþâëÿò îðãàíëàðûíûíìÿùñóëëàðûí áþëýöñö áàðÿäÿ áàüëàäûãëàðû ñàçèøëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ùàëëàðäà âÿ ÀÐ-èí ÌÌ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäàõàðèúè ñÿðìàéÿëÿðèí þç õÿðúèíè þäÿìÿñè äþâðöíäÿ ùÿìèí ìöÿññèñÿ-ëÿðèí þçö òÿðÿôèíäÿíèñòåùñàë åäèëÿðÿê þëêÿ ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëàíìöõòÿëèô íþâ ìàëëàð.

ßñëèíäÿ òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè þçöíäÿ áèð íå÷ÿ ãàðøûëûãëû ÿìÿëèé-éàòëàðû ÿêñ åòäèðÿí ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñäèð. Áóíëàðäàí áèçèì ö÷öíäàùà ìàðàãëû îëàíû ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè âÿ

176

ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèäèð. Ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè âÿîíóí ìöÿééÿí åäèëìÿñè öñóëëàðû áàðÿäÿ 9-úó ìþâçóäà ýåíèø ìÿëó-ìàò âåðèëäèéè ö÷öí, ÿòðàôëû øÿðùÿ åùòèéàú ýþðìöðöê.

Ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ýþìðöê ÿìÿëèééàò-ëàðûíûí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ óíèôèêàñèéàñû (“Óíèôèêàñèéà” ëàòûíúà“óíè” (“âàùèä”) âÿ “ôàúèî” - “åäèðÿì” ñþçëÿðèíäÿí ýþòöðöëöá, ìÿ-íàñû “âàùèä åäèðÿì” éÿíè âàùèä øÿêëÿ, ôîðìàéà, âÿ éà ñèñòåìÿ ñàë-ìàã äåìÿêäèð) áàðÿäÿ Êèîòî Êîíâåíñèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøáåéíÿëõàëã òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíûð. Ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñèíèí òÿéèí åäèë-ìÿñèíèí ùöãóãè ÿñàñëàðûíû “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóí èëÿ (24-32-úè ìàääÿëÿð) òÿñáèò åäèëìèøäèð.

Ìàëûí “ìÿíøÿ þëêÿñè” ìÿôùóìóíó ìàëûí èñòåùñàë åäèëäèéè þëêÿëÿðãðóïó, ýþìðöê èòòèôàãëàðû, äþâëÿòèí áèð ùèññÿñè âÿ éàõóä êîíêðåò ðå-ýèîíó áàøà äöøöëöð.

Ìàëûí ìÿíøÿéèíèí áÿéàí åäèëÿí þëêÿ îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèð-ìÿê ö÷öí, ýþìðöê îðãàíû ìàëûí ìÿíøÿéè ùàããûíäà ñåðòèôèêàò (“Ñåð-òèôèêàò” ôðàíñûçúà “certifikat”, ëàòûíúà “sertifiko” ñþçöíäÿí îëóá,ìÿíàñû “òÿñäèã åäèðÿì” äåìÿêäèð. Õàðèúè òèúàðÿòäÿ ñÿëàùèééÿòëè îð-ãàíëàðûí âåðäèéè âÿ ÿìòÿíèí êåéôèééÿòèíè òÿñäèã åäÿí ñÿíÿäÿ ñåðòè-ôèêàò äåéèëèð) òÿëÿá åäèð.

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóíóí 29-úó ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, þëêÿ-ìèçèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ìàë ýÿòèðèëÿðêÿí àøàüûäàêû ùàëëàðäà ìàëûíìÿíøÿéè ùàããûíäà ñåðòèôèêàò òÿãäèì îëóíìàëûäûð:

1) ìÿíøÿéè ýþìðöê òàðèôèíÿ ýþðÿ ÀÐ-èí èìòèéàç âåðäèéè þëêÿëÿð-äÿí îëàí ìàëëàðà;

2) ìöÿééÿí þëêÿäÿí ýÿòèðèëìÿñè êÿìèééÿò ìÿùäóäèééÿòëÿðè èëÿâÿ éà õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí äèýÿð öñóëëàðû èëÿ òÿíçèìëÿíÿíìàëëàð;

3) ÀÐ-èí èøòèðàê÷ûñû îëäóüó áåéíÿëõàëã ñàçèøëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí, ÀÐ-äÿ ÿòðàô ìöùèòèí ìöùàôèçÿñè âÿ ÿùàëèíèí ñàüëàìëûüû, éåðëè èñòåùëàê÷û-ëûãëàðûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè, èúòèìàè àñàéèøèí ãîðóíìàñû, äþâëÿòòÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ÀÐ-èí ùÿéàòè ìÿíàôåëÿðè ñàùÿ-ñèíäÿêè ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà;

177

4) ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí òÿãäèì îëóíàí ñÿíÿäëÿðäÿ ìà-ëûí ìÿíøÿéè ùàããûíäà ìÿëóìàò îëìàäûãäà âÿ éà ÀÐ-èí ýþìðöê îð-ãàíûíäà ìàëûí ìÿíøÿéè ùàããûíäà áÿéàí åäèëÿí ìÿëóìàòëàðûí ãåéðè-äÿãèãëèéèíè òÿñäèã åòìÿê ö÷öí ÿñàñ îëäóüó ùàëëàðäà.

Ìàëûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòëàðû ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþìðöêéöê áÿéàííàìÿñè âÿ òÿëÿá îëóíàí äèýÿð ñÿíÿäëÿðëÿ áèðëèêäÿ òÿãäèìîëóíóð.

Ùàçûðêè, äþâðäÿ äöíéà òèúàðÿòèíäÿ ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñè èëÿ ÿëàãÿ-äàð ìöõòÿëèô íþâ èìòèéàçëàðûí âåðèëìÿñè òÿúðöáÿñè äàùà ýåíèø éàéûë-ìûøäûð. Áåëÿ êè, ìàëûí ìÿíøÿéèíäÿí àñûëû îëàðàã ýöçÿøòëè ýþìðöê ðö-ñóìó àëûíà áèëÿð âÿ éàõóä òàìàìèëÿ þäÿìÿäÿí àçàä åäèëÿ áèëÿð.

Ìþâçó 8. Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè

8.1. Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí íþâëÿðè âÿ ùåñàáëàíìàñû ãàéäàëàðû “Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè” àíëàéûøû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ èêè äÿôÿ âå-

ðèëèá. Ìÿúÿëëÿíèí 17-úè ìàääÿñèíèí 19-úó áÿíäèíäÿ îõóéóðóã:“Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí àëûíàí ýþìðöê ðöñóìëàðû,âåðýèëÿð, ýþìðöê éûüûìëàðû, ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðÿ ýþìðöê ôÿà-ëèééÿòè ö÷öí ëèñåíçèéàëàðûí âåðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àëûíàí éûüûìëàð, ùàãëàðâÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðäèð.

Èêèíúè äÿôÿ èñÿ, 108-úè ìàääÿäÿ ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿíìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí òóòóëàí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ñèéà-ùûñû âåðèëìèøäèð.

Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû èëÿ àøàüûäàêû ýþìðöê þäÿíèøëÿðèàëûíûð:

1) ýþìðöê ðöñóìó; 2) ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè; 3) àêñèçëÿð; 4) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê èøèíè àïàðàí èúðà ùàêè-

ìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí èúàçÿëÿðèí âåðèëìÿñè âÿ èúàçÿëÿðèí áÿðïàåäèëìÿñèíÿ ýþðÿ éûüûìëàð;

178

5) ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðÿ èõòèñàñ àòòåñòàò-ëàðûíûí âåðèëìÿñè âÿ àòòåñòàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí áÿðïà åäèëìÿñèíÿ ýþ-ðÿ éûüûìëàð;

6) ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû; 7) ìàëëàðûí ñàõëàíúûíà ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû; 8) ìàëëàðûí ýþìðöê ìöøàéèÿòèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû; 9) ìÿëóìàòëàíäûðìà âÿ ìÿñëÿùÿòâåðìÿéÿ ýþðÿ ùàãã; 10) èëêèí ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíà ýþðÿ ùàãã; 11) ýþìðöê ùÿððàúëàðûíäà (àóêñèîí) èøòèðàê åòìÿéÿ ýþðÿ ùàãã; 12) äèýÿð ýþìðöê þäÿíèøëÿðè.

Ýþìðöê ðöñóìëàðûÁó ìàääÿéÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿ-

äèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàð ö÷öí “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíà óéüóí îëàðàã ýþìðöê ðöñóìó þäÿíèëìÿëè-äèð. Ùÿì Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ, ùÿì äÿ “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà”Ãàíóíäà ýþìðöê ðöñóìó àíëàéûøû öìóìè øÿêèëäÿ èçàù îëóíóð. Áå-ëÿ êè, Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 17-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, “ýþìðöê ðö-ñóìëàðû Àçÿðáàéúà Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿíÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ìàëëàðûí èäõàëû âÿèõðàúû çàìàíû àëûíàí þäÿíèøëÿðäèð”.

Ýþìðöê ðöñóìëàðû áöòöí ñÿðùÿäáîéó äþâðèééÿéÿ øàìèë åäèëèð. Áÿ-çè ìàëëàð íþâöíäÿí, ìÿíøÿ þëêÿñèíäÿí, áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê ðåæè-ìèíäÿí àñûëû îëàðàã ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí àçàä åäèëèðëÿð. ßýÿðêîíêðåò ìàë ýþìðöê òàðèô ãàíóíâåðèúèëèéèíèí íîðìàëàðûíà óéüóí ýþì-ðöê ðöñóìóíà úÿëá îëóíìóðñà, îíäà ùÿìèí ìàë íÿçÿðäÿ òóòóëàí ýþì-ðöê þäÿíèøëÿðèíè þäÿäèêäÿí ñîíðà ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ÿ áèëÿð.

Ýþìðöê ðöñóìëàðû ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ìÿñè ôàêòû èëÿ ãöââÿéÿìèíÿí âÿ õàðèúè òèúàðÿò äþâðèééÿñè ìàëëàðûíà òÿòáèã åäèëÿí äîëàéûâåðýè íþâ ìöõòÿëèôëèêëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ýþìðöê ðöñóìëàðû áöòöí ÿñàñâåðýè õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðìèøäèð:

à) ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí þäÿíèøè äÿ ìÿúáóðè õàðàêòåð äàøûéûð âÿäþâëÿò ùàêèìèééÿò ìÿúáóðèééÿòè èëÿ òÿìèí åäèëèð;

179

á) ýþìðöê ðöñóìëàðû ýþñòÿðèëÿí õèäìÿòèí ÿâÿçè äåéèë âÿ ãàðøûëûã-ñûç (ÿâÿçèíäÿ ùå÷ áèð øåé åòìÿäÿí) òóòóëóð;

ú) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíäÿí äàõèëîëìàëàð êîíêðåò äþâëÿò õÿðúëÿðèíèþäÿìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûøäûð.

Ýþìðöê - òàðèô ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùöãóãè òÿíçèìëÿíìÿñè áèðòÿðÿô-ëè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ýþìðöê-òàðèô ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ñóá-éåêòëÿðèíÿ âåðýèãîéìàíûí ìèãäàðû, ÿñàñëàðû, ìöääÿòè âÿ ñ. êèìè ìÿ-ñÿëÿëÿðäÿ ðàçûëàøìàüû ìöìêöíñöç åäèð. Àíúàã ýþìðöê ðöñóìëàðû-íûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíèí áèðòÿðÿôëèëèéè ïðèíñèïè äþâëÿòëÿð âÿ ñà-ùèáêàðëàð àðàñûíäà âåðýè ìöãàâèëÿëÿðèíèí áàüëàíìàñû ÿëåùèíÿ äåéèë-äèð. Áó úöð ðàçûëàøìàëàðûí ïðåäìåòè äþâëÿòèí ñîñèàë-èãòèñàäè ïëàí âÿïðîãðàìëàðûíûí èúðàñûíû ñòèìóëëàøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ þçÿë ñàùèáêàð-ëûüà åòäèéè âåðýè ýöçÿøòëÿðèäèð.

Ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí âåðýè òÿáèÿòëè îëìàñû îíëàðû äàùà ÷îõ ýþì-ðöê éûüûìëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ ýþçÿ ÷àðïûð. Ýþìðöê ðöñóìëà-ðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ýþìðöê éûüûìëàðû - ìàë ãèñìèíäÿ þëêÿíèí ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, ùàáåëÿìöøàéèÿò îëóíìàéàí áàãàæäà, áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíäÿ êå-÷èðèëÿí, êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûíâÿ éöêëÿðèí, ùÿì÷èíèí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäè-ðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí îëóíìóø þäÿìÿëÿðäèð.Äåìÿëè, ýþìðöê éûüûìëàðû èäõàë âÿ èõðàúà ìÿøüóë îëàíëàðà ýþìðöêîðãàíëàðûíûí ýþñòÿðäèéè õèäìÿòèí ãàðøûëûüûíäà àëäûüû þäÿìÿëÿðäèð.

Âåðýèíèí áöòöí ÿñàñ åëåìåíòëÿðè ýþìðöê ðöñóìëàðûíà äà õàñäûð.Ýþìðöê ðöñóìëàðû ãîéóëàí ñóáéåêò äåêëàðàíòäûð. Äåêëàðàíò ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè þç àäûíäàíýþìðöéÿ áÿéàí åäÿí øÿõñäèð. Äåêëàðàíò ùÿì ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíè êå÷èðÿí øÿõñ, ùÿì äÿ ýþìðöê áðîêåðè (âàñèòÿ÷è) îëà áèëÿð.Ýþìðöê ðöñóìó ãîéóëàí îáéåêò èñÿ ýþìðöê äÿéÿðè, ýþìðöê ñÿðùÿ-äèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè âÿ éà ùÿð èêèñè áèð-ëèêäÿ îëà áèëÿð.

Ýþìðöê ðöñóìóíóí íþâáÿòè åëåìåíòè îíóí äÿðÿúÿñèäèð (ñòàâêà).“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí 3-

180

úö ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð. Áó ãà-íóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà, ýþìðöê ðöñóì äÿ-ðÿúÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàë êå-÷èðÿí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðäÿí, ñþâäÿëÿøìÿ íþâëÿðèíäÿí âÿ äè-ýÿð àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã äÿéèøäèðèëÿ áèëìÿç.

Èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñèíäÿíàñûëû îëàðàã äèôåðåíñàñèéà îëóíóð. ßýÿð èäõàë îëóíàí ìàëûí ìÿíøÿþëêÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû àðàñûíäà ÿëâåðèøëè òèúðÿò ðåæèìè(ßÒÐ) ìþâúóääóðñà, îíäà èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðèâÿ ýþìðöê ðöñóìóíà úÿëá îëóíìàéàí ìàëëàðûí ñèéàùûñû ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð. (“Ýþì-ðöê òàðèôè ùàããûíäà”, Ãàíóí, ìàääÿ. 3, áÿíä 3).

Èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè âÿ îíëàðûí òÿòáèã îëóíäóüóìàëëàðûí ñèéàùûñû, ùÿì÷èíèí õàðèúè èãòèñàäè òÿíçèìëÿìÿíèí ãåéðè-òà-ðèô òÿäáèðëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèí-äÿí ìöÿééÿí îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßÒÐ òÿòáèã åò-äèéè þëêÿëÿðèí ìàëëàðû ö÷öí èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðû äÿðÿúÿëÿðèíèíñîí ùÿääè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí ìö-ÿééÿí îëóíóð.

Èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðèñîíóíúó äÿôÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 12 àï-ðåë 2001-úè èë 80 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áàüëàäûüû ñÿðáÿñò òèúàðÿò ùàããûíäàèêèòÿðÿôëè ñàçèøëÿðÿ ýþðÿ äÿ ðöñóìëàð òÿòáèã îëóíìóð. Ìÿñÿëÿí, Ðó-ñèéà Ôåäåðàñèéàñû, Óêðàéíà, Ýöðúöñòàí, Ìîëäîâà âÿ ñ.

Âåðýè ñèñòåìèíäÿ îëäóüó êèìè, ýþìðöê ðöñóìëàðûíà äà ýöçÿøòëÿðòÿòáèã îëóíóð. Áó òàðèô ýöçÿøòëÿðè âÿ éà òàðèô ïðåôåðåíñèéàëàðû àäëàíûð.Òàðèô ýöçÿøòëÿðè (òàðèô ïðåôåðåíñèéàëàðû) äåäèêäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí òèúàðÿò ñèéàñÿòè ùÿéàòà êå÷èðèëÿðêÿí ãàðøûëûãëû âÿ éà áèð-òÿðÿôëè ãàéäàäà þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàð öçðÿÿââÿë þäÿíèëìèø ðöñóìóí ãàéòàðûëìàñû, ðöñóì þäÿíèøèíäÿí àçàäåò-ìÿ, ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû, ìàëûí ïðåôåðåíñèàë ýÿòèðèë-

181

ìÿñè (÷ûõàðûëìàñû) ö÷öí òàðèô êâîòàëàðû øÿêëèíäÿ âåðèëÿí ýöçÿøòëÿðáàøà äöøöëöð (“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóí, 33-úö ìàääÿ 1-úèáÿíä). Ýþìðöê ýöçÿøòëÿðèíèí âåðèëìÿñè ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð âÿ “Ýþìðöêòàðèôè ùàããûíäà” Ãàíóíóí 35-úè, 36-úû âÿ 37-úè ìàääÿëÿðè èñòèñíà îë-ìàãëà ôÿðäè õàðàêòåð äàøûéà áèëìÿç.

Úÿëá îëóíìà îáéåêòëÿðèíÿ ýþðÿ ýþìðöê ðöñóìëàðû - èäõàë (èì-ïîðò) âÿ èõðàú (åêñïîðò) êèìè èêè éåðÿ àéðûëûð.

Èäõàë ðöñóìëàðû þëêÿíèí äàõèëè áàçàðûíû õàðèúè ðÿãàáÿòäÿí ãîðóäó-üó ùàëäà ïðîòåêñèîíèñò (äàõèëè áàçàðû ãîðóìàã ö÷öí éåðëè âÿ äöíéàãèéìÿòëÿðè àðàñûíäàêû ôÿðãäÿí éöêñÿê ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿí ðöñóìëàð)ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðèð. Áó ùàëäà òÿêúÿ èäõàë îëóíàí ìàëëàðûí äå-éèë, ùÿì äÿ éåðëè ìàëëàðûí ãèéìÿòè äöíéà ãèéìÿòëÿðè ñÿâèééÿñèíÿãàëõûð.

Èõðàú ðöñóìëàðû ýþìðöê-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñèíèí ôèñêàë ôóíêñèéàñû-íûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè ðîë îéíàéûð. Ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí éûüäûüû âåðýèëÿðèí 50 %-äÿí ÷îõó ìÿùç èõðàú ðöñóìëàðû-íûí ïàéûíà äöøöð.

Èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿðäÿ èäõàë ðöñóìëàðûíûí éöêñÿê îëìà-ñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè þëêÿ ñÿíàéåñèíè õàðèúè ðÿãàáÿòäÿí ãîðóìàãäûð.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû äà þç ñÿíàéåñèíè õàðèúè ðÿãàáÿòäÿí ãîðó-ìàã ö÷öí ùÿëÿëèê áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèð. Þëêÿëÿðèí èãòèñàäè èíêè-øàôû èëÿ èäõàë ðöñóìëàðûíûí ìèãäàðû òÿðñ ìöòÿíàñèáäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè èäõàë âÿ èõðàú ýþì-ðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðèíè òÿéèí åäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-íûí ÿëâåðèøëè òèúàðÿò ðåæèìè òÿòáèã åòäèéè þëêÿíèí ìàëëàðû ö÷öí èäõàëâÿ èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðèíèí ñîí ùÿääè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíóð. Ëàêèíÿëâåðèøëè òèúàðÿò ðåæèìè òÿòáèã îëóíìàéàí þëêÿëÿðèí ìàëëàðûíà âÿìÿíøÿ þëêÿñè ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿéÿí ìàëëàðà èäõàë ýþìðöê ðöñóì-ëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè èêè äÿôÿ àðòûðûëûð.

ßëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè. ßÄ äîëàéû âåðýè îëóá, ÿùàëèíèí õÿðúëÿðèí-äÿí òóòóëóð. ×öíêè áó âåðýè èñòåùñàëäà âÿ àëãû-ñàòãû ïðîñåñèíäÿ éà-

182

ðàíûð. 1 éàíâàð 2001-úè èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíÿí “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè”íÿ ýþðÿ ßÄ 18 % ãÿáóë îëóíìóøäóð(Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè, 173-úö ìàääÿ).

Ìàëëàðûí, èøëÿðèí, õèäìÿòëÿðèí èñòåùñàëû ïðîñåñèíäÿ éàðàíàí âÿ îí-ëàð ñàòûëäûãúà áöäúÿéÿ êå÷èðèëÿí äÿéÿð àðòûìûíûí áèð ùèññÿñèíèí áöä-úÿéÿ àëûíìàñû ôîðìàñû ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèäèð. Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè,153-úö ìàääÿ).

Ìÿëóìäóð êè, àéðû-àéðû ìÿùñóë (èø, õèäìÿò) ìöÿééÿí õÿðúëÿð ùå-ñàáûíà áàøà ýÿëèð âÿ ìÿùñóëóí ìàéà äÿéÿðèíè òÿøêèë åäèð. Èñòåùñàë÷ûèñÿ, ùÿìèí ìàéà äÿéÿðèíèí öñòöíÿ þç ìÿíôÿÿòèíè äÿ ýÿëÿðÿê áàùàãèéìÿòÿ ñàòûð. Áó çàìàí ìÿùñóëà ÿëàâÿ äÿéÿð ãîéóëìàñà âÿ ìÿù-ñóë äàùà áàùà ãèéìÿòÿ ñàòûëìàñà, ÿìÿê ùàããû þäÿíèëÿ áèëìÿç, ÿëà-âÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ îëóíìàç, íÿòèúÿäÿ èñÿ ìÿùñóëóí èñòåùñàë îëóíìà-ñûíà ùå÷ áèð ìàðàã ãàëìàç. Ìÿùç ßÄ äÿ ìÿùñóëóí äÿéÿðèíÿ ÿëà-âÿ îëóíìóø äÿéÿðäÿí òóòóëóð âÿ áöäúÿéÿ êþ÷öðöëöð. ßÄ ñàòûø çà-ìàíû éàðàíäûüû ö÷öí áèð íþâ èñòåùëàê÷ûíûí úèáèíäÿí ýåäèð.

Èäõàë îëóíàí ìàëëàðà ßÄÂ-íèí òÿòáèãè èêè ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðèð: 1) õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òÿíçèìëÿíìÿñè, äàùà äîüðóñó, äàõè-

ëè áàçàðäà éåðëè âÿ èäõàë ìàëëàðûíûí àðàñûíäàêû ðÿãàáÿòèí òÿíçèìëÿí-ìÿñèíè;

2) äþâëÿò áöäúÿñèíèí ýÿëèð ùèññÿñèíè äîëäóðìàã ö÷öí ôèñêàëôóíêñèéàíû.

ßÄÂ-íèí ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí àäâàîàð äÿéÿðäÿí èñòèôàäÿ îëó-íóð. ßÄÂ-íèí äÿðÿúÿëÿðè ãàíóíâåðèúèëèê íîðìàëàðûíà óéüóí ãîéó-ëóð ßÄ ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðèëÿí âàëéóòà ÿñàñûíäà ùåñàáëàíûð, äàùàäîüðóñó, ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè ùåñàáëàíàí âàëéóòà ÿñàñ ýþòöðöëöð.

ßÄ ùåñàáëàíàðêÿí ö÷ ÿñàñ äÿéÿð åëåìåíòèíèí úÿìè ÿñàñ êèìèýþòöðöëöð:

- ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; - ýþìðöê ðöñóìó (àäâàîàð, ñïåñèôèê âÿ êîìáèíÿ åäèëìèø òàðèôëÿð-

ëÿ ùåñàáëàíìûø); - àêñèç êÿìèééÿòè. Þäÿíèëÿúÿê ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè àøàüûäàêû äöñòóðëà ùåñàáëàíûð:

183

ßÄ = (ÌÝÄ + ÝÐ + À). ßÄÂä 100ßÄ - þäÿíèëÿúÿê ßÄÂ-íèí êÿìèééÿòè (ìèãäàðû); ÌÝÄ - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; ÝÐ - ýþìðöê ðöñóìó; À - àêñèç; ßÄÂä - ùÿð áèð ìàë ö÷öí ìöÿééÿí îëóíìóø ßÄÂ-íèí ìèãäàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà 1995-úè èëäÿí áàøëàéàðàã õàðèúè òè-

úàðÿò ìàëëàðûíäàí ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè òóòóëóð. Èäõàë ìàëëàðû èñòåùñàëîëóíäóüó þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿ ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèíÿ úÿëá îëóíìàäû-üû ö÷öí, èñòåùëàê÷û þëêÿëÿðäÿ ùÿìèí ìàëëàðäàí ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèòóòóëóð. Ëàêèí Ìöñòÿãèë Äþâëÿòëÿð Áèðëèéè þëêÿëÿðè èëÿ õöñóñè ýþìðöêñèñòåìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéèíäÿí, áó þëêÿëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñèíÿ úÿëáîëóíìàñû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðëàðûèëÿ òÿíçèìëÿíèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýè-ñèíäÿí àçàä îëóíàí ìàëëàðûí ñèéàùûñûíû ñîíóíúó äÿôÿ 13 èéóë 2000-úè èë òàðèõëè 124 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ òÿñäèã åòìèøäèð. Áó ìàëëàð àøàüûäàêû-ëàðäûð:

1) áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðèí íèçàìíàìÿ ôîíäóíà õàðèúè èíâåñòîðóíÿìàíÿòè êèìè âÿ éà òàìàìèëÿ õàðèúè èíâåñòîðà ìÿõñóñ ìöÿññèñÿíèíéàðàäûëìàñû ö÷öí ýÿòèðëÿí ÿìëàê;

2) õàðèúè èíâåñòèñèéà ìöÿññèñÿñèíèí ÿúíÿáè èø÷èëÿðèíèí þç åùòèéàú-ëàðû ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðäèêëÿðè ÿìëàê (èøÿ ýþòö-ðÿíèí àðàéûøû ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì îëóíìàãëà);

3) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä ãàéäàäà ãåé-äèééàòäàí êå÷ìèø ùóìàíèòàð òÿøêèëàòëàð, ùÿì÷èíèí Áåéíÿëõàëã Ùó-ìàíèòàð Éàðäûì öçðÿ Ðåñïóáëèêà Êîìèññèéàñûíûí ðàçûëûüû èëÿ äèýÿðùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ùóìàíèòàð éàðäûì êèìè ýÿòèðèëÿíìàëëàð;

4) òåõíèêè éàðäûì äà äàõèë îëìàãëà òÿìÿííàñûç éàðäûì âÿ õåéðèé-éÿ ìÿãñÿäè èëÿ äþâëÿòëÿðèí, ùþêóìÿòëÿðèí âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëà-ðûí õÿòòè èëÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàð;

184

5) äàìàçëûã ùåéâàíëàð, äàìàçëûã ãóøëàð, äàìàçëûã éóìóðòàëàð, áè-îëîæè ïðåïàðàòëàð, ÿêèí ö÷öí ýÿòèðèëìèø úèíñ òîõóìëàð;

6) ñóäÿìÿð óøàãëàð ö÷öí ãàáëàøäûðûëìûø ñöä, ãàáëàøäûðûëìûø óøàãéåìÿêëÿðè;

7) ãåéðè-öçâè êèìéà ìÿùñóëëàðû, öçâè êèìéà áèðëÿøìÿëÿðè, áàøãàêèìéÿâè ìÿùñóëëàð.

Áó ãÿðàðà ýþðÿ, ßÄÂ-äÿí àçàä îëóíàí èäõàë ìàëëàðû òÿéèíàòû öçðÿèñòèôàäÿ îëóíìàäûãäà ùÿìèí ìàëëàð éåíèäÿí áÿéàí îëóíìàëû âÿ 10ýöí ìöääÿòèíäÿ ßÄ þäÿíìÿëèäèð. ßêñ ùàëäà ùÿìèí ìàëëàðû ñàòàíëà-ðà ãàðøû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø òÿäáèðëÿð òÿòáèã îëóíàúàã.

ÀêñèçëÿðÀêñèç, ôðàíñûçúà “accise”, ëàòûíúà “accido” ñþçëÿðèíäÿí ýþòöðöë-

ìöø, ìÿíàñû “êÿñèðÿì” äåìÿêäèð. Êöòëÿâè èñòåùëàê ìàëëàðûíà (äóç,÷àé, òöòöí, øÿðàá âÿ ñ.), ùÿì÷èíèí ùÿð úöð õèäìÿòëÿðÿ ãîéóëàí äîëà-éû âåðýèéÿ àêñèç äåéèëèð (Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè, 182-úè ìàääÿ).

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè”íèí 184-úö ìóä-äÿñèíèí 1.2-úè áÿíäèíÿ ýþðÿ èäõàë ìàëëàðû ö÷öí àêñèç âåðýèëÿðèíèÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ýþì-ðöê îðãàíëàðû éûüûðëàð. Èäõàë ìàëëàðû ö÷öí àêñèç âåðýèñèíèí ìèãäàðûÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã ìö-ÿééÿí åäèëÿí (Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíÿ ýþðÿ àêñèç âåðýèñèíèí ôàèçèÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ìöÿé-éÿí îëóíóð), ëàêèí òîïäàí ñàòûø áàçàð ãèéìÿòèíäÿí àøàüû îëìàéàíìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèäèð. Ùàë-ùàçûðäà àêñèç ôàèçëÿðè 10-äàí (ãèé-ìÿòëè ìåòàë âÿ ýöìöø ìÿìóëàòû) 90-äÿê (è÷ìÿëè ñïèðò) äÿéèøèð.

Àêñèç ôàèçëÿðè ìÿùñóë âÿ õèäìÿòèí ãèéìÿòèíÿ óéüóí îëàðàã ìö-ÿééÿí åäèëèð âÿ áóðàõûëûø ãèéìÿòèíÿ äàõèë îëóð, éÿíè ìÿùñóëóí ãèé-ìÿòè 100 ìàíàòäûðñà âÿ àêñèç ôàèçè 60-äûðñà, îíäà ìÿùñóëóí áóðàõû-ëûø âÿ éà ñàòûø ãèéìÿòè 160 ìàí. îëàúàãäûð.

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè,ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû ùöãóãè òÿíçèìëÿìÿ ìÿñÿëÿëÿðèùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí âÿ áó ãàíóíëà òÿñ-

185

äèã åäèëìèø “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíèí òÿòáèãåäèëìÿñè áàðÿäÿ” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòèíèí 2000-úè èë30 àâãóñò òàðèõëè 393 ñàéëû Ôÿðìàíûíûí èúðàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàãÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè 19 éàíâàð 2001-úèèëäÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí àêñèç âåðýèñè-íÿ úÿëá îëóíàí ìàëëàðûí àêñèç äÿðÿúÿëÿðèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûí-äà” 20 ñàéëû ãÿðàð ãÿáóë åòìèøäèð. Ùÿìèí ãÿðàðà ýþðÿ àøàüûäàêû èä-õàë ìàëëàðûíà àêñèç äÿðÿúÿëÿðè òÿòáèã åäèëìèøäèð:

1) è÷ìÿëè ñïèðò, ìàéà, ïèâÿ âÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðèí áöòöí íþâëÿðè; 2) òöòöí ìÿìóëàòëàðû; 3) íåôò ìÿùñóëëàðû.“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Âåðýè Ìÿúÿëëÿñèíí 191.3-úö ìàääÿ-

ñèíÿ ýþðÿ, àêñèçëè ìàëëàð èäõàë åäèëäèêäÿ, àêñèç ýþìðöê îðãàíëàðû òÿ-ðÿôèíäÿí ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí òóòóëäóüó ãàéäàäà òóòóëóð. Àêñèçëÿðäþâëÿò áöäúÿñèíÿ þäÿíèëèð.

Àêñèçëÿð àäâàëîð òàðèôëÿðÿ ýþðÿ ùåñàáëàíäûãäà ìàëûí ýþìðöê äÿ-éÿðè âåðýè ãîéìàíûí áàçàñû (ÿñàñû) êèìè ýþòöðöëöð.

Öìóìè ãàéäàëàðà ýþðÿ àêñèçëÿðèí þäÿéèúèëÿðè äåêëàðàíòëàðäûð.Þäÿìÿ Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñèíè (ÉÝÁ) òÿãäèì åòìÿçäÿí ÿâ-âÿë âÿ éà òÿãäèì åäÿíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè-íÿ ýþðÿ áÿçè ùàëëàðäà ýþìðöê àíáàðûíûí ñàùèáè, ýþìðöê äàøûéûúûñûâÿ áàøãàëàðû äà îëà áèëÿð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû Ìàë ãèñìèíäÿ þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí âÿ

íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, ùàáåëÿ ìöøàéèÿò îëóíìàéàí áàãàæäà, áåé-íÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí, êîììåðñèéà ìÿãñÿäëÿðèö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûí âÿ éöêëÿðèí, ùÿì÷èíèí íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ãàíóíâåðèúèëèêëÿìöÿééÿí îëóíìóø ìèãäàðäà ýþìðöê éûüûìëàðû àëûíûð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àëûíàí ýþìðöê éûüûìëàðû,ýþìðöê ñèñòåìèíèí õèäìÿòè õÿðúëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áóýþìðöê éûüûìëàðû áèðáàøà áöäúÿ âÿñàèòè ùåñàá îëóíóð.

186

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû ìàë âÿ ñÿ-íÿäëÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ òÿãäèì îëóíàíà ãÿäÿð âÿ éàòÿãäèì îëóíàí âàõò ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ýþìðöê éûüûìëàðû þäÿíìÿ-ñèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüó àøàüûäàêûëàðäûð:

1) ýþìðöê éûüûìëàðûíûí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ùå÷ áèð âàõòàëìà âÿ éàâàõòóçàòìà íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûá;

2) ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àëûíìûø ýþìðöê éûüûìëàðûýåðè ãàéòàðûëìûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 112-úè ìàääÿñè-íÿ ýþðÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éûüûìëàðûí ìèãäàðûíû ãà-íóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè, éÿíè Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè ìöÿééÿíëÿøäèðèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 2001-úè èë 12 àï-ðåë òàðèõëè 80 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ àøà-üûäàêû ýþìðöê éûüûìëàðûíûí ìèãäàðû ìöÿééÿí åäèëìèøäèð:

1) ìàë ãèñìèíäÿ þëêÿíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà ìàëëàðûí, î úöìëÿäÿí ìöøàéèÿò îëóíìà-éàí áàãàæäà áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí âÿéöêëÿðèí (äÿéÿðè 100 ÀÁØ äîëëàðûíäàí àç îëäóãäà 10 ÀÁØ äîëëàðûí-äàí àç îëìàéàðàã), íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-íûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ñèôàðèø âåðèëìÿêëÿ (ùàçûðëàíìàñû-íà, ýÿòèðèëìÿñèíÿ, ñûüîðòàëàíìàñûíà âÿ ñ. ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð íÿçÿðÿàëûíìàãëà) ýÿòèðèëÿí ìèëëè âàëéóòàíûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿýþðÿ ýþìðöê äÿéÿðèíèí, õàðèúè âàëéóòà ñÿðâÿòëÿðèíèí èñÿ íîðìàë äÿ-éÿðèíèí 0,15 ôàèçè ìèãäàðûíäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÄþâëÿòÍåôò Øèðêÿòè èëÿ õàðèúè íåôò øèðêÿòëÿðè àðàñûíäà ùàñèëàòûí ïàé áþëýöñöùàããûíäà ñàçèøëÿðÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïàéûíà äö-øÿí ìÿíôÿÿò êàðáîùèäðîýåíëÿðèíèí íåôò êÿìÿðè âàñèòÿñè èëÿ èõðàúû,ùàáåëÿ äþâëÿò çÿìàíÿòëè êðåäèòëÿð ùåñàáûíà àëûíìûø ó÷óø àïàðàòëàðû-íûí, åëÿúÿ äÿ ïàñïîðò âÿ øÿõñèééÿò âÿñèãÿëÿðè áëàíêëàðûíûí èäõàëû öç-ðÿ ùÿð áèð éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñè ö÷öí ìàëûí äÿéÿðèíäÿí àñûëû îë-ìàéàðàã 275 ÀÁØ äîëëàðû ìèãäàðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

187

ÌÁ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ìÿçÿííÿéÿ ýþðÿ ìàíàòëà ýþìðöêéûüûìëàðû àëûíûð;

2) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ãðàíò ùàã-ãûíäà ìöãàâèëÿéÿ (ãÿðàðà) ÿñàñÿí ãðàíò êèìè àëûíàí ìàääè éàðäûì,ùóìàíèòàð âÿ òåõíèêè éàðäûì ìÿãñÿäè èëÿ, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿëèêëÿðèíðÿñìè âÿ îíëàðûí ùåéÿò öçâëÿðèíèí øÿõñè èñòèôàäÿñè ö÷öí êå÷èðèëÿíìàëëàðäàí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíäÿí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû àëûíìûð;

3) Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñèíèí ùÿð áèð ÿëàâÿ âÿðÿãè ö÷öí ñþâ-äÿëÿøìÿ õàðàêòåðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã 5 ÀÁØ äîëëàðû ùÿúìèíäÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿíìÿçÿííÿéÿ ýþðÿ ìàíàòëà þäÿíú àëûíûð;

4) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí òðàíçèòýþìðöê ðåæèìè àëòûíäà êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè-íÿ 30 ÀÁØ äîëëàðû, ùÿð ÿëàâÿ òðàíçèò éöê áÿéàííàìÿëÿðè ö÷öí 10ÀÁØ äîëëàðû ìèãäàðûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿ-ôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ìÿçÿííÿéÿ ýþðÿ ìàíàòëà ýþìðöê éûüûìëà-ðû àëûíûð;

5) ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöêÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí (î úöìëÿäÿí ìöâÿããÿòè ýÿòèðèëÿí) íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíèí ãåéäÿ àëûíìàñû ö÷öí âÿñèãÿ âåðèëìÿñèíÿ ýþðÿ:

- éöê âÿ ìèíèê àâòîìîáèëëÿðè, ìèêðîàâòîáóñ âÿ àâòîáóñëàð ö÷öí20 ÀÁØ äîëëàðû;

- äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ö÷öí 15 ÀÁØ äîëëàðû ìÿáëÿüèíäÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëÿíìÿçÿííÿéÿ óéüóí îëàðàã ìàíàòëà þäÿíú àëûíûð.

Ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê îðãàíëàðûíûí èø âàõòûíäàí êÿíàð âàõòäà âÿ ìöÿééÿí åäèëìèøéåðäÿí êÿíàðäà ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû èêèãàòìèãäàðäà àëûíûð.

Ñàõëàíúà ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû. Ýþìðöê àíáàðëàðûíäà âÿ ñàùèáèÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû îëàí ìöâÿããÿòè ñàõ-

188

ëàíú àíáàðûíäà ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñàõëàíúûíà ýþðÿýþñòÿðèëÿí õèäìÿòëÿðèí îðòà äÿéÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè èëÿ ðàçûëàøäûðìàãëà ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìöÿééÿí åòäèéè ìèãäàð-äà ýþìðöê éûüûìëàðû àëûíûð.

Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðûíäà ñàõëàíûëàí ìàë âÿ íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíÿ ýþðÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðè, ÄÝÊ ñÿäðèíèí 11.XI.1998-úè èëòàðèõë 14 ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèãëÿíìèø âÿ 24.XI.1998-úè èëäÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäÿ àëûíìûø (Ãåéäèééàò N136) “Ìöâÿããÿòè ñàõëàíú (ìöâÿããÿòè ñàõëàíú àíáàðëàðû) ùàããûíäà”ßñàñíàìÿéÿ óéüóí àëûíûð.

Ìàëëàðûí ýþìðöê ìöøàéèÿòèíÿ ýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû Ìàëëàðûí ýþìðöê ìöøàéèÿòèíÿ ýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû

ÄÝÊ-íûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí ðàçûëûüûèëÿ ìöÿééÿí åòäéè ìèãäàðäà ýþìðöê éûüûìëàðû àëûíûð.

20-úè ôÿñèë. Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû âÿ þäÿíèëìÿñèÁó ìàääÿéÿ ýþðÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí

ýþìðöê äÿéÿðè ÿñàñ ýþòöðöëöð. Ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí îëóíìàñûãàéäàëàðû èñÿ “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-íûí Ãàíóíóíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð (11-23-úö ìàääÿëÿð).

ßÄ ùåñàáëàíàðêÿí âåðýèíèí ìèãäàðû ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìèã-äàðû ãÿäÿð, àêñèçëè ìàëëàðäà èñÿ àêñèçëÿðèí öìóìè ìèãäàðû ãÿäÿð àðòûð.

Ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ùåñàáëàíìà ìåõàíèçìè. Âåðýèãîéìà äÿ-ðÿúÿñèíèí òÿòáèãèíäÿí àñûëû îëàðàã ýþìðöê ðöñóìëàðûíû ùåñàáëàìàãö÷öí áèð íå÷ÿ äöñòóðäàí (ôîðìóëà) èñòèôàäÿ îëóíóð. 1-úè äöñòóð. Ùÿðáèð ìàë âàùèäèíÿ ýþðÿ èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè öçðÿÅÊÉÓ èëÿ ãîéóëäóãäà, ìàëëàðûí ìöâàôèã ìèãäàðû ùåñàáëàìà ö÷öíÿñàñ ýþòöðöëöð:

Ðèä = Ìñ x Ðå õ Êå/Êâ; áóðàäà:Ðèä - èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìÿáëÿüè; Ìñ - ìàëûí ñàéû; Ðå - ùÿð ìàë âàùèäèíèí ÅÊÉÓ èëÿ èäõàë ýþìðöê ðöñóìóíóí

äÿðÿúÿñè;

189

Êå - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóëó òàðèõèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ÅÊÉÓ-íóí ìöÿééÿí åäèëìèøìÿçÿííÿñè (êóðñó);

Êâ - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóëó òàðèõèíäÿ ìàëûí ýþìðöêäÿéÿðèíèí ýþñòÿðèëäèéè âàëéóòàíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÌÁòÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿçÿííÿñè.

2-úè äöñòóð. Èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿñè ìàëûí ýþìðöêäÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ùåñàáëàíàí ìàëëàð ö÷öí òÿòáèã îëóíóð:

Ðèä = Ýä õ Ðàä; áóðàäà: Ðèä - èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìÿáëÿüè; Ýä - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; Ðàä - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ùåñàáëàíìûø èäõàë ýþìðöê

ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿñè. 3-úö äöñòóð. Èäõàë ýþìðöê ðöìñóìëàðû ãàðûøûã (êîìáèíÿ åäèëìèø)

äÿðÿúÿëÿð öçðÿ òÿéèí îëóíäóãäà òÿòáèã îëóíóð. Áó ùàëäà ÿââÿëêè ùÿðèêè äöñòóðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. ßââÿëúÿ ùÿð ìàë âàùèäèíÿ ýþðÿ èäõàëýþìðöê ðöñóìëàðû ÅÊÉÓ èëÿ, ñîíðà èñÿ àäâîëàð (ýþìðöê äÿéÿðèí-äÿí ôàèçëÿ) äÿðÿúÿ èëÿ èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû ùåñàáëàíûð. Ýþìðöêðöñóìëàðûíû ìöÿéÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí äàùà ÷îõ êÿìèééÿòëÿðäÿí èñòè-ôàäÿ îëóíóð:

Ìñ õ Ðä õ Êå Êâ, Ýä õ Ðä; áóðàäà ýþñòÿðèëÿí èøàðÿëÿðèí ìÿíàñû1 âÿ 2-úè äöñòóðëàðäà îëäóüó êèìèäèð.

4-úö äöñòóð. Ùÿð ìàë âàùèäèíèí ÅÊÉÓ èëÿ èõðàú ýþìðöê ðöñóìëà-ðûíû ùåñàáëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð:

Ðèõ = Ìñ õ Ðå õ Êå/Êâ; áóðàäàÐèõ - èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìÿáëÿüè; Ìñ - ìàëûí ñàéû; Ðå - ùÿð ìàë âàùèäèíÿ ÅÊÉÓ èëÿ èõðàú ýþìðöê ðöñóìóíóí äÿðÿúÿñè;Êå - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè òàðèõäÿ ÅÊÉÓ-íóí

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÁ òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿçÿííÿñè;Êâ - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè òàðèõäÿ ìàëûí ýþì-

ðöê äÿéÿðèíèí ýþñòÿðäèéè âàëéóòàíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèë-ëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿçÿííÿñè.

190

5-úè äöñòóð. Ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ýþðÿ èõðàú ýþìðöê ðöñóìëà-ðûíûí äÿðÿúÿñèíè ùåñàáëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð:

Ðèõ = Ýä õ Ðàä; áóðàäà Ðèõ - èõðàú ýþìðöê ðöñóìóíóí ìÿáëÿüè; Ýä - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; Ðàä - àäâàëîð ãàéäàäà (ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ) ùåñàáëàíìûø

èõðàú ýþìðöê ðöñóìóíóí äÿðÿúÿñè.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíà þäÿíÿí àêñèçëÿðèí ùåñàáëàíìàñûìåõàíèçìè 6-úû äöñòóð. Ìàë âàùèäè öçðÿ ÅÊÉÓ èëÿ ýþñòÿðèëÿí âÿ àêñèç ãîéó-

ëàí ìàëëàðäà àêñèçè ùåñàáëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð: À = Ìñ õ À äÿð. õ Êå/Êâ; áóðàäà À - àêñèçèí ìèãäàðû (ôàèçè); Ìñ - ìàëûí ñàéû; À äÿð. - ìàë âàùèäèíÿ ÅÊÉÓ èëÿ äöøÿí àêñèçèí äÿðÿúÿñè; Êå - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè òàðèõäÿ ÅÊÉÓ-íóí

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøìÿçÿííÿñè;

Ê - ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè òàðèõäÿ ìàëûí ýþìðöêäÿéÿðèíèí ýþñòÿðèëäèéè âàëéóòàíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌèëëèÁàíêû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ìÿçÿííÿñè.

7-úè äöñòóð. Ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ùåñàáëàíàí äÿðÿúÿ-ëÿð öçðÿ àêñèçèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð:

À = Ýä õ À äÿð; áóðàäà À - àêñèçèí ìèãäàðû; Ýä - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; À äÿð. - ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí ôàèçëÿ ùåñàáëàíàí àêñèç äÿðÿúÿñè. 8-úè äöñòóð. Ãàðûøûã (êîìáèíÿ åäèëìèø) äÿðÿúÿëÿð öçðÿ àêñèçèí

ùåñàáëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Àêñèçèí ìèãäàðû 3 ìÿðùÿëÿäÿùåñàáëàíûð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ ÅÊÉÓ èëÿ ýþñòÿðèëÿí ùÿð ìàë âàùè-äèíèí äÿðÿúÿ öçðÿ àêñèçè ùåñàáëàíûð. Ñîíðà ýþìðöê äÿéÿðèíäÿí ôà-èçëÿ ùåñàáëàíàí äÿðÿúÿëÿð öçðÿ àêñèç òàïûëûð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ

191

èñÿ áó êÿìèééÿòëÿðèí ÿí áþéöéö ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ìÿùç áó êÿ-ìèééÿò þäÿíèëÿúÿê àêñèçäèð:

Ì ñ = À äÿð. õ Êå Êâ, Ý ä õ À äÿð., Áóðàäàêû èøàðÿëÿðèí à÷ûëûøû 7-úè äöñòóðäàêûëàð èëÿ åéíèäèð.9-úó äöñòóð. Èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ àêñèçëÿðÿ úÿëá îëóíàí

ìàëëàðäà ßÄÂ-íèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð: ßÄ = (Ý äÿé. + Ðèä + À) õ ßÄ äÿð.; áóðàäà ßÄ - ßÄÂ-íèí ìèãäàðû; Ý äÿé.- ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; Ðèä - èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìèãäàðû; À - àêñèç;ßÄ äÿð. - ßÄÂ-íèí ôàèçëÿ äÿðÿúÿñè. 10-úó äöñòóð. Àêñèç ãîéóëìàéàí, ëàêèí èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû-

íà úÿëá îëóíàí ìàëëàðäà ßÄ ùåñàáëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. ßÄ = (Ý äÿé + Ðèä) õ ßÄ äÿð., áóðàäà ßÄ - ßÄÂ-íèí ìèãäàðû; Ý äÿé. - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè Ðèä èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ìèãäàðû; ßÄ äÿð. - ßÄ äÿðÿúÿñè (ôàèçëÿ) 11-úè äöñòóð. Èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ àêñèçÿ úÿëá îëóíìàéàí

ìàëëàðäà ßÄÂ-íè ùåñàáëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð; ßÄ - Ý äÿé. õ ßÄ äÿð.; áóðàäà ßÄ - ßÄÂ-íèí ìèãäàðû; Ý äÿé. - èäõàë îëóíàí ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè ßÄ äÿð. - ßÄÂ-íèí äÿðÿúÿñè. 12-úè äöñòóð. Èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíà úÿëá îëóíìàéàí, ëàêèí

àêñèç òóòóëàí ìàëëàðäà ßÄÂ-íèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð: ßÄ = (Ý äÿé. + À). ßÄ äÿã; áóðàäà ßÄ - ßÄÂ-íèí ìèãäàðû; Ý äÿã. - ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè; À - àêñèçèí ìèãäàðû; ßÄ äÿã. - ßÄÂ-íèí ôàèçëÿ ìèãäàðû (äÿðÿúÿñè).Õàðèúè âàëéóòà èëÿ ùåñàáëàíàí ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ìÿáëÿüè âåð-

192

ýöëäÿí ñîíðà èêè ðÿãÿìÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûëûð. ßýÿð ùåñàáëàìàìàíàòëà àïàðûëûðñà, îíäà òàì ðÿãÿìÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûëûð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìþùëÿò âåðèëìÿñè âÿ âàõ-òûí óçàäûëìàñû

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìöñòÿñíà ùàëëàðäà þäÿéè-úèéÿ ìþùëÿò âåðèëÿ âÿ éà âàõò óçàäûëà áèëÿð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèøèíÿ ôèçèêè øÿõñëÿðÿ âàõòóçàòìà âÿéà ìþùëÿò âåðèëìèð.

Ýþìðöê þäÿìÿëÿðèíèí þäÿíèøèíäÿ ìþùëÿò âåðèëìÿñè âÿ éà âàõòûíóçàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð þäÿéèúèíèí ñÿðáÿñò ôîðìàäà òÿðòèá åòäèéèéàçûëû ÿðèçÿñèíÿ ÿñàñÿí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè àïàðàí ýþìðöêîðãàíûíûí ðÿèñè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëèð. Ýþñòÿðèëÿí ÿðèçÿ ÉÝÁ èëÿåéíè âàõòäà ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëèð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí ìþùëÿò âÿ óçàäû-ëàí âàõò ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí ãÿáóë åäèëäèéè ýöíäÿí åòèáàðÿíèêè àéäàí àðòûã îëìàìàëûäûð.

Ìþùëÿò âåðèëìÿñèíÿ âÿ âàõòûí óçàäûëìàñûíà ýþðÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí âåðäèéè êðåäèòëÿð öçðÿ ùÿìèí áàíêûíâåðäèéè äÿðÿúÿëÿðÿ óéüóí îëàðàã ôàèçëÿð àëûíûð âÿ äþâëÿò áöäúÿñèíÿêþ÷öðöëöð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí âåðäèéè êðåäèòëÿðÿ ýþðÿìöÿééÿíëÿøäèðäèéè äÿðÿúÿëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò Äþâëÿò ÝþìðöêÊîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí éåðëè ýþìðöê îðãàíëàðûíà ÷àòäûðûëûð. Ýþìðöêþäÿìÿëÿðèíèí þäÿíèøèíäÿ âàõòûí óçàäûëìàñû âÿ ìþùëÿò âåðèëìÿñèíÿýþðÿ ùåñàáëàíìûø ôàèçëÿð þäÿéèúè òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê þäÿìÿëÿðèíèíìÿáëÿüèíèí þäÿíèøè èëÿ åéíè âàõòäà þäÿíèëèð.

Ýþìðöê þäÿìÿëÿðèíèí þäÿíèøèíÿ ìþùëÿò âåðèëÿðêÿí âÿ âàõò óçà-äûëàðêÿí þäÿéèúè âàõòóçàòìàíûí ñîíóíúó ýöíöíäÿí ýåú îëìàéàðàãáîðúóíó âÿ ôàèçëÿðè þäÿìÿëèäèð. Áó çàìàí ïóë âÿñàèòèíèí êþ÷öðöëìÿòàðèõè áàíê ÿìÿëèééàòûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà þäÿìÿ ñÿíÿ-äèíäÿêè áàíêûí ãåéä òàðèõè ñàéûëûð.

Âàõòû óçàäûëìûø ýþìðöê þäÿìÿëÿðèíèí þäÿíèøèíè òÿñäèã åäÿíþäÿìÿ ñÿíÿäèíèí ñóðÿòè ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòëÿðäÿ ýþìðöê îð-

193

ãàíûíà òÿãäèì åäèëìÿäèéè ùàëëàðäà, þäÿíèø ýöíö ïóë âÿñàèòèíèíýþìðöê îðãàíûíûí ùåñàáûíà ôàêòèêè äàõèë îëìà òàðèõè ñàéûëûð.

Àøàüûäàêûëàð áîðú ùåñàá îëóíóð: - ýþìðöê þäÿìÿëÿðè ìÿáëÿüèíèí, âåðèëìèø âàõòóçàòìàéà âÿ éà

ìþùëÿòÿ ýþðÿ ôàèçëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòëÿðäÿ þäÿíèëìÿñèâÿ âàõòóçàòìàíûí áèòäèéè ýöíäÿí ñîíðàêû âÿ éà ìþùëÿò öçðÿ þäÿìÿìöääÿòèíäÿí ñîíðà ö÷ òÿãâèì ýöíö ÿðçèíäÿ ëàçûìè ïóë âÿñàèòëÿðèíèíêþ÷öðöëìÿñèíÿ äàèð áàíê òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíìóø þäÿìÿ ñÿíÿäèíèíýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì îëóíìàìàñû;

- òÿãäèì åäèëìèø ñÿíÿä öçðÿ ïóë âÿñàèòëÿðèíèí áàíê ÿìÿëèééàòûíûíàïàðûëìàñû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèíàïàðûëìûø ãåéä òàðèõèíäÿí îí äþðä òÿãâèì ýöíö ìöääÿòèíäÿ ýþì-ðöê îðãàíûíûí ùåñàáûíà äàõèë îëìàìàñû.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìàéà úÿùä ýþñòÿ-ðÿí øÿõñëÿðÿ áó úöð þäÿíèøëÿðèí þäÿíèëìÿñè ö÷öí ìþùëÿò âåðèëìèð âÿéà âàõò óçàäûëìûð.

Ìþâçó 8.2. Ìöõòÿëèô ýþìðöê ðåæèìëÿðèíäÿ âåðýè âÿðöñóìëàðûí òÿòáèãè ãàéäàëàðû

Ìöõòÿëèô ýþìðöê ðåæèìëÿðèíäÿ âåðýè âÿ ðöñóìëàðûí þäÿíèëìÿñèãàéäàëàðû àøàüûäàêû êèìèäèð:

1. Ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø: Ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûø ðåæèìèíäÿ ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿ-

òèðèëÿí ìàëëàð öìóìè ãàéäàäà ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûíà úÿëáîëóíóð;

2. Òÿêðàð èäõàë: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí èõðàú îëóíìóø ìàëëàð ãàíóí-

ëà ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ ýåðèéÿ ýÿòèðèëäèêäÿ ùÿìèí ìàëëàðà âåð-ýè âÿ ðöñóì ùåñàáëàíìûð, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìèð.

Ìàëëàð àïàðûëäûüû àíäàí ö÷ èë ÿðçèíäÿ òÿêðàð èäõàë åäèëäèêäÿ ýþì-ðöê îðãàíû þäÿíèëìèø èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí âÿ âåðýèëÿðèí ìÿá-ëÿüèíè ãàéòàðûð.

194

Ìàëëàðûí òÿêðàð èäõàëû çàìàíû ìàëëàðû êå÷èðÿí øÿõñ ìàëëàðûí àïà-ðûëìàñû çàìàíû âåðýè ýöçÿøòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè áöòöí ìÿá-ëÿüëÿðè ãàéòàðûð.

3. Òðàíçèò: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí òðàíçèò ãàéäàäà êå÷ÿí

ìàëëàðäàí âåðýè âÿ ðöñóìëàð òóòóëìóð (ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿýþðÿ ýþìðöê éûüûìëàðû èñòèñíà îëìàãëà), îíëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿä-áèðëÿðè òÿòáèã åäèëìèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíâåðèúèëèéè âÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿòëÿðàðàñû ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ íÿçÿð-äÿ òóòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà åäèëèð.

4. Ýþìðöê àíáàðû: Ýþìðöê àíáàðû ðåæèìèíäÿ éåðëÿøäèðèëÿí ìàëëàðäàí ñàõëàíú äþâ-

ðöíäÿ âåðýè âÿ ðöñóìëàð àëûíìûð, îíëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðèòÿòáèã åäèëìèð.

Èõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã àïàðûëìàã ö÷öí íÿçÿðäÿòóòóëàí ìàëëàðûí ýþìðöê àíáàðû ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè çà-ìàíû, ìàëëàðûí ôàêòèêè àïàðûëìàñû ö÷öí âåðýè âÿ ðöñóìëàðäàí àçà-äåòìÿ âÿ éà þäÿíèøèíèí ãàéòàðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóáñà, ùÿìèíìàëëàð ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí âåðýèëÿðäÿí àçàä åäèëèð âÿ éà þäÿ-íÿí ìÿáëÿü ãàéòàðûëûð. Ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí, âåðýèëÿðäÿí àçàäåäèëÿðêÿí âÿ þäÿíèëÿí ìÿáëÿü ãàéòàðûëàðêÿí ìàëëàð ýþìðöê àíáà-ðû ðåæèìè àëòûíäà éåðëÿøäèéè ýöíäÿí áàøëàéàðàã ö÷ àéäàí ýåú îëìà-éàðàã àïàðûëìàëûäûð.

5. Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàñû: Ðöñóìñóç òèúàðÿò ìàüàçàëàðûíà ýÿòèðèëÿí ìàëëàðäàí ýþìðöê âåðýè

âÿ ðöñóìëàðû àëûíìûð, îíëàðà èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèã åäèëìèð. 6. Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû:Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ìàëëàðûí åìàëû ýþìðöê ðåæèìèíäÿ éåðëÿøäèðè-

ëÿí ìàëëàð ñîíðàäàí ãàéòàðûëìàã øÿðòèëÿ âåðýè âÿ ðöñóìëàðà úÿëáîëóíóð. Ìàëëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿíêå÷èðèëäèéè ýöíäÿí åòèáàðÿí ÿí ýåúè èêè èë ÿðçèíäÿ åìàë ìÿùñóëëàðûèõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí îëàðàã àïàðûëàðêÿí èäõàë ýþìðöê âåð-ýè âÿ ðöñóìëàðûíûí ìÿáëÿüè ãàéòàðûëûð.

195

Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ åìàë ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìèø õàðèúè ìàëëàð âÿîíëàðûí ìÿùñóëëàðû èõðàú ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí âÿ âåðýèëÿðèíäÿíàçàä åäèëèð.

7. Ýþìðöê íÿçàðÿòè àëòûíäà ìàëëàðûí åìàëû: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿ ýþìðöê íÿçàðÿ-

òè àëòûíäà åìàë îëóíìàã ö÷öí ýÿòèðèëìèø ìàëëàðäàí ýþìðöê âåðýè âÿðöñóìëàðû àëûíìûð. Åìàë ìÿùñóëëàðû ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí áóðàõûëûøâÿ äèýÿð ýþìðöê ðåæèìèíäÿ ðÿñìèëÿøäèðèëäèêäÿ öìóìè ãàéäàäà âåð-ýè âÿ ðöñóìëàðà úÿëá åäèëèð.

8. Ìöâÿããÿòè èäõàë: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ìöâÿããÿòè èäõàë îëóíàí ìàë-

ëàð ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûíäàí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿí àçàäåäèëèð.

Ìàëëàðûí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿí àçàä åäèëìÿñè “ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíäà ìöâÿããÿòè èäõàë (èõðàú) åäèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöêðöñóìëàðû âÿ âåðýèëÿðèí þäÿíèëìÿñèíäÿí òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñìÿíàçàä åäèëìÿñè” Ãàéäàëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

9. Ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàñû. Ñÿðáÿñò àíáàðÕàðèúè ìàëëàðûí âÿ Àçÿðáàéúàí ìàëëàðûíûí ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíà-

ëàðûíà ýÿòèðèëìÿñè âÿ îíëàðûí ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíäà éåðëÿøäè-ðèëìÿñè çàìàíû ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðû àëûíìûð.

Ìàëëàð ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðû ÿðàçèñèíäÿí âÿ ñÿðáÿñò àíáàðëà-ðûíäàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíèí ãàëàí ùèññÿ-ñèíÿ ýÿòèðèëÿðêÿí âÿ éà ñÿðáÿñò ýþìðöê çîíàëàðûíûí ÿðàçèñèíäÿí âÿñÿðáÿñò àíáàðëàðäàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùöäóäëàðûíäàíêÿíàðà òîïäàí ñàòûø ãàéäàñûíäà àïàðûëàðêÿí ìàëûí ìÿíøÿéèíäÿí àñû-ëû îëàðàã ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðû àëûíûð.

Èõðàú çàìàíû ìÿíøÿ ùàããûíäà ñåðòèôèêàò îëìàäûãäà, èõðàú ýþìðöêâåðýè âÿ ðöñóìëàðûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäè èëÿ ìàëëàð Àçÿðáàéúàí ìàë-ëàðû, äèýÿð ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñÿ õàðèúè ìàëëàð ùåñàá åäèëèð.

Èõðàú ýþìðöê ðåæèìèíÿ óéüóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùö-äóäëàðûíäàí êÿíàðà àïàðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìàëëàð ñÿðáÿñò ýþì-ðöê çîíàëàðûíà ýÿòèðèëÿðêÿí âÿ éà ñÿðáÿñò àíáàðëàðà éåðëÿøäèðèëÿð-

196

êÿí, ÿýÿð áó úöð àçàäåòìÿ âÿ éà ãàéòàðìà ìàëëàðûí ôàêòèêè àïàðûë-ìàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøñà, áó úöð ìàëëàðûí ôàêòèêè àïàðûëìàñûýþìðöê ðöñóìëàðûíûí, âåðýèëÿðèí ãàéòàðûëìàñû âÿ îíëàðäàí àçàäåòìÿýöíöíäÿí áàøëàéàðàã, àëòû àéäàí ýåú îëìàìàãëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

10. Ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà ìàëëàðûí åìàëû: Ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðäà åìàëû ö÷öí ëèñåíçèéà àëìûø

øÿõñ âÿ éà îíóí ýþìðöê áðîêåðè òÿðÿôèíäÿí åìàë ìÿùñóëëàðû ñÿðáÿñòäþâðèééÿ ö÷öí áÿéàí åäèëäèêäÿ áó ìÿùñóëëàð òàìàìèëÿ âÿ éà ãèñ-ìÿí ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí, âåðýèëÿðäÿí àçàä åäèëÿ áèëÿð.

Ìàëëàðûí ñÿðáÿñò äþâðèééÿ ö÷öí èëêèí áóðàõûëûøûíäàí ÷àòûøìàçëûüûíÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ, åìàë ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëàíìàëëàðûí ÿâÿçñèç òÿìèð åäèëìÿñèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûíýþìðöê îðãàíû ÿìèí îëàðñà èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí, âåðýèëÿð-äÿí òàìàìèëÿ àçàä åäÿ áèëÿð.

11. Òÿêðàð èõðàú: Ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðÿëÿð-

êÿí, áèëàâàñèòÿ âÿ éàëíûç òÿêðàð èõðàú ö÷öí ýÿòèðèëäèéè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíà áÿéàí åäèëäèêäÿ îíëàðäàí èäõàëýþìðöê ðöñóìëàðû, âåðýèëÿð àëûíìûð, èãòèñàäè ñèéàñÿò òÿäáèðëÿðè òÿòáèãîëóíìóð. Áó úöð ìàëëàðûí ôàêòèêè àïàðûëìàñû ýþìðöê áÿéàííàìÿñèãÿáóë åäèëäèéè ýöíäÿí àëòû àéäàí ýåú îëìàéàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëè-äèð. Ùÿìèí ìöääÿòäÿ ìàëëàð ôàêòèêè àïàðûëìàçñà, ýþìðöê ðöñóìëà-ðû, âåðýèëÿð, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí âåð-äèéè êðåäèòëÿð öçðÿ ùÿìèí áàíêûí ìöÿééÿí åòäèéè äÿðÿúÿëÿðëÿ îíëàð-äàí ôàèçëÿð àëûíûð.

12. Ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè: Ìÿùâ åäèëÿí ìàëëàð ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûíà úÿëá åäèëìèð.

Ìàëëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí éàðàðëû òóëëàíòûëàðýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿ îëàí õàðèúè ìàë êèìè ìöâàôèã ýþìðöê ðåæèìèàëòûíäà éåðëÿøäèðèëèð, âåðýè âÿ ðöñóìëàðà úÿëá îëóíóð.

13. Äþâëÿòèí õåéðèíÿ ìàëäàí èìòèíà: Äþâëÿòèí õåéðèíÿ èìòèíà îëóíàí ìàëëàðäàí ýþìðöê âåðýè âÿ ðö-

ñóìëàðû àëûíìûð.

197

8.2.1. Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿëÿðèíäÿýþñòÿðèëìÿñè ãàéäàëàðû

Éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿëÿðèíèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû ìàëèééÿ-òàðèô øþáÿñèíèí èíñïåêòîðó àøàüûäàêû áþëìÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí ðåêâèçèòëÿ-ðè éîõëàéûð: 1-3; 8-9; 15-16; 20; 22-24; 28; 31-39; 41-42; 44-49;

Éîõëàìà çàìàíû ùàìè èíñïåêòîð ùÿìèí áþëìÿëÿðèí àøàüûäà ýþñ-òÿðèëÿí ãàéäàäà äîëäóðóëìàñûíà äèããÿò éåòèðìÿëèäèð:

Ãðàôà 2. “Ýþíäÿðÿí”.Ãðàôàäà ìàëëàðû ýþíäÿðÿí ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàð: - ñàü éóõàðû êöíúäÿ ùöãóãè øÿõñëÿðÿ Äþâëÿò Ñòàòèñòèêà Êîìèòÿñè

(ÄÑÊ) âÿ éà ôèçèêè øÿõñëÿð ö÷öí ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèë-ìèø èäåíòèôèêàñèéà êîäëàðû ýþñòÿðèëèð.

- ùöãóãè øÿõñèí àäû âÿ öíâàíû, éà äà ôèçèêè øÿõñèí ñîéàäû, àäû, àòàñû-íûí àäû, îíóí øÿõñèééÿòèíè òÿñäèã åäÿí ìÿëóìàò âÿ öíâàí ýþñòÿðèëèð.

- ñîë àøàüû êöíúäÿ ùöãóãè øÿõñëÿð ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿí àëûíìûø òÿøêèëàòûí ãåéäèééàòû ùàããûíäàøÿùàäÿòíàìÿíèí âåðèëìÿ òàðèõè âÿ íþìðÿñè, ôèçèêè øÿõñëÿð ö÷öí èñÿÂåðýèëÿð Íàçèðëèéèíäÿí àëûíìûø ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóëîëìàüà ñÿëàùèééÿò âåðÿí ëèñåíçèéàíûí íþìðÿñè âÿ âåðèëìÿ òàðèõèýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 3. “ßëàâÿ âÿðÿãëÿð”Ãðàôà ÿëàâÿ âÿðÿãëÿð èñòèôàäÿ îëóíäóãäà äîëäóðóëóð. Ãðàôàíûí áè-

ðèíúè éàðûìáþëìÿñèíäÿ âÿðÿãèí ñûðà íþìðÿñè, èêèíúèäÿ èñÿ ÿëàâÿ âÿ-ðÿãëÿð äàõèë îëìàãëà, òÿãäèì îëóíìóø ÉÝÁ âÿðÿãëÿðèíèí öìóìèñàéû ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 8. “Ìàëû àëàí”Ãðàôàäà ìàëëàðû àëàí ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿëóìàò ýþñòÿðèëèð: - õàðèúè ìöÿññèñÿíèí àäû, öíâàíû, éà äà ôèçèêè øÿõñèí ñîéàäû, àäû,

àòàñûíûí àäû âÿ öíâàíû. Ãðàôà 9. “Ìàëèééÿ ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ ìÿñóë

øÿõñ”Ãðàôàäà þäÿíèø ÿñàñûíäà õàðèúè òèúàðÿò ñþâäÿëÿøìÿñè áàüëàìûø

ìÿñóë øÿõñ ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð áèëäèðèëèð:

198

- ãðàôàíûí àøàüû ùèññÿñèíäÿ “N” èøàðÿñèíäÿí ñîíðà ùöãóãè øÿõñëÿ-ðÿ ÄÑÊ òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø 7 ðÿãÿìëè âÿ éà ôèçèêè øÿõñëÿð ö÷öíýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø èäåíòèôèêàñèéà êîäëàðû;

- ùöãóãè øÿõñèí àäû âÿ öíâàíû, éà äà ôèçèêè øÿõñèí ñîéàäû, àäû, àòà-ñûíûí àäû, öíâàíû âÿ îíóí øÿõñèééÿòèíè òÿñäèã åäÿí ñÿíÿä ùàããûíäàìÿëóìàò;

- ñàü éóõàðû êöíúäÿ. Âåðýèëÿð Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí âåðýè þäÿéèúè-ñèíÿ âåðèëìèø ó÷îò íþìðÿñè;

Ãðàôà, þäÿíèøñèç ÿñàñäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñþâäÿëÿøìÿëÿð öçðÿìàëëàðûí êå÷èðèëìÿñè ùàëëàðûíäà äîëäóðóëóð.

Ãðàôà 15. “Ýþíäÿðÿí þëêÿ”Ãðàôàäà äöíéà þëêÿëÿðèíèí òÿñíèôàòûíà óéüóí ýþíäÿðÿí þëêÿíèí

ãûñà àäû ýþñòÿðèëèð. Ãðàôà 16. “Ìÿíøÿ þëêÿñè”Ãðàôàäà äöíéà þëêÿëÿðèíèí òÿñíèôàòûíà óéüóí îëàðàã ìàëûí ìÿíøÿ

þëêÿñèíèí ãûñà àäû ýþñòÿðèëèð. Åéíèàäëû ìàëëàð (ÕÈÔ ÌÍ öçðÿ 9-úó ðÿ-ãÿì ñÿâèééÿñèíäÿ åéíè úöð òÿñíèôëÿøäèðèëÿí âÿ áó ìàëëàðà ìöíàñè-áÿòäÿ åéíè áèð ýþìðöê ðåæèìè òÿòáèã åäèëÿí) ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ èñ-òåùñàë îëóíäóãäà ãðàôàäà “ìöõòÿëèô” ñþçö éàçûëûð.

Ãðàôà 20. “Ýþíäÿðìÿ øÿðòëÿðè”Ãðàôàíûí áèðèíúè éàðûìáþëìÿñèíäÿ ýþíäÿðìÿ øÿðòëÿðèíèí òÿñíèôà-

òûíà óéüóí îëàðàã ýþíäÿðìÿ øÿðòëÿðèíèí èêè ðÿãÿìëè êîäó ýþñòÿðèëèð. Ãðàôàíûí èêèíúè éàðûìáþëìÿñèíèí ñîë ùèññÿñèíäÿ úîüðàôè ìÿíòÿãÿ

ýþñòÿðèëìÿêëÿ ýþíäÿðìÿ øÿðòèíèí ùÿðôëÿ èôàäÿ îëóíìóø ãûñà àäû ýþñ-òÿðèëèð.

Ö÷öíúö éàðûìáþëìÿäÿ ãàðøûëûãëû ùåñàáëàøìàíûí òÿòáèã öñóëóíäàíàñûëû îëàðàã àøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëèð:

“001” - ãàðøûëûãëû ùåñàáëàøìà âÿñàèòèí êþ÷öðöëìÿñè éîëó èëÿ ùÿéà-òà êå÷èðèëäèêäÿ;

“002” - àêêðåäèòèâ à÷ûëìàñû éîëó èëÿ; “003” - ìàëûí äÿéÿðè þäÿíèëìÿäèêäÿ. Ãðàôà þäÿíèøñèç ÿñàñäà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñþâäÿëÿøìÿëÿð öçðÿ ìàë-

ëàðûí êå÷èðèëìÿñè ùàëëàðûíäà äîëäóðóëìóð.

199

Ãðàôà 22. “Âàëéóòà âÿ ìàëëàðûí öìóìè ôàêòóðà äÿéÿðè”Ãðàôàíûí ñîë éàðûìáþëìÿñèíäÿ 42-úè ãðàôàäà ýþñòÿðèëìèø ìàëëàðûí

ôàêòóðà äÿéÿðèíè èôàäÿ åäÿí âàëéóòàíûí ðÿãÿìëè êîäó âàëéóòàëàðûíòÿñíèôàòûíà óéüóí îëàðàã ýþñòÿðèëèð.

Ôàêòóðà äÿéÿðè áÿéàí îëóíàí âàëéóòà, ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéÿ óé-üóí îëàðàã ìöÿééÿí îëóíóð.

Ãðàôàíûí ñàü éàðûìáþëìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí öìóìè ôàêòóðà äÿéÿðèÉÝÁ-íèí ÿñàñ âÿ ÿëàâÿ âÿðÿãëÿðèíèí 42-úè ãðàôàëàðûíäà ýþñòÿðèëÿíäÿéÿðëÿðèí òîïëàíìàñûíäàí àëûíûð.

Ãðàôà 23. “Âàëéóòà ìÿçÿííÿñè”.Ãðàôàäà ÉÝÁ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ãÿáóë îëóíäóüó òàðè-

õÿ Ìÿðêÿçè Áàíê òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí îëóíàí âàëéóòà ìÿçÿííÿñèöçðÿ áÿéàí îëóíàí ôàêòóðà äÿéÿðè ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôàäà ôàêòóðà äÿéÿðè ìèëëè âàëéóòà èëÿ áÿéàí îëóíàí ùàëëàðäà -“1” ðÿãÿìè éàçûëûð.

Ãðàôà 24. “Ñþâäÿëÿøìÿíèí õàðàêòåðè”Ãðàôàíûí ñîë éàðûìáþëìÿñèíäÿ ñþâäÿëÿøìÿíèí õàðàêòåðè òÿñíèôàòû-

íà óéüóí îëàðàã ñþâäÿëÿøìÿ õàðàêòåðèíè èêè ðÿãÿìëè êîäó ýþñòÿðèëèð. Áó ãðàôàäà ñþâäÿëÿøìÿ õàðàêòåðèíèí èêèðÿãÿìëè êîäóíäàí ÿââÿë

ýþíäÿðèøëÿðèí õöñóñè øÿðòèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ÿëàâÿ ö÷öíúö èøàðÿýþñòÿðèëèð:

“1” - õàðèúè êðåäèòëÿð ùåñàáûíà ýþíäÿðèøëÿð; “2” - äþâëÿò êðåäèòëÿðè ùåñàáûíà ýþíäÿðèøëÿð; “3” - êîììåðñèéà êðåäèòëÿðè ùåñàáûíà ýþíäÿðèøëÿð; “4” - áèðýÿ ìöÿññèñÿëÿðèí, áåéíÿëõàëã áèðëèê âÿ òÿøêèëàòëàðûí íè-

çàìíàìÿ ôîíäóíóí âÿñàèòè ùåñàáûíà ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìàë ýþíäÿ-ðèøëÿðè;

“7” - éåíè òåõíèêà âÿ òåõíîëîýèéà íöìóíÿëÿðèíèí ýþíäÿðèøëÿðè. Ãðàôà 28. “Ìàëèééÿ âÿ áàíê ìÿëóìàòû”Ãðàôàäà 9-úó ãðàôàäà ýþñòÿðèëÿí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñ ùàããûí-

äà áàíê âÿ ìàëèééÿ ìÿëóìàòëàðû, ðåêâèçèòëÿðäÿí ùÿð áèðè éåíè ñÿòèð-äÿí áàøëàíûëìàãëà âÿ îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí ãàðøûñûíà íþâáÿòè ñûðàíþìðÿñè ãîéóëìàãëà ýþñòÿðèëèð:

200

1-âàëéóòà íÿçàðÿòè ñÿíÿäèíèí íþìðÿñè, éà äà áàíêûí èäåíòèôèêàñè-éà íþìðÿñè;

2-áàíêûí ãûñàëäûëìûø àäû; 3-9-úó ãðàôàäà ýþñòÿðèëÿí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñèí ìèëëè âàëéó-

òà ùåñàáûíûí íþìðÿñè; 4-9-úó ãðàôàäà ýþñòÿðèëÿí ùöãóãè âÿ éà ôèçèêè øÿõñèí âàëéóòà ùå-

ñàáûíûí íþìðÿñè;5-âåðýè þäÿéèúèñèíèí Âåðýèëÿð Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø ó÷îò

íþìðÿñè. Ãðàôà ïóë ùåñàáëàøìàëàðû íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìöãàâèëÿëÿð öçðÿ

ìàë êå÷èðèëÿúÿê ùàëëàðäà äîëäóðóëìóð. Áó ãàðàôàäà ìþâúóä ãàíóí-âåðèúèëèéÿ ìöâàôèã îëàðàã âàëéóòà íÿçàðÿòè ìÿãñÿäè ö÷öí ëàçûì îëàíìÿëóìàòëàð äà ýþñòÿðèëÿ áèëÿð.

Ãðàôà 33. “Ìàëûí êîäó” Áèðèíúè éàðûìáþëìÿäÿ ìàëëàðûí ÕÈÔ ÌÍ öçðÿ 9 ðÿãÿìëè êîäëàðû

ýþñòÿðèëèð. Êîä ñòðóêòóðóíà ýþðÿ ùÿðô òÿðòèáèíäÿ áîø éåð áóðàõûëìàäàí âÿ

äèýÿð àéûðûúû èøàðÿëÿð îëìàäàí éàçûëûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ìöâÿããÿòèîëàðàã ãðàôàíûí êÿíàðûíäàêû ñàü éàðûìáþëìÿ åùòèéàò ãðàôà êèìèñàõëàíûëûð.

Ãðàôà 35. “Áðóòòî ÷ÿêè (êã)”Ãðàôàäà ìàëëàðûí ãàáëàøäûðìà âàñèòÿñèëÿ áèðëèêäÿ öìóìè ÷ÿêèñè

êèëîãðàìëà ýþñòÿðèëèð. ßýÿð öìóìè ÷ÿêè áèð êèëîãðàìäàí ÷îõäóðñà,îíäà éóâàðëàãëàøäûðìà ãàéäàñû öçðÿ ùÿìèí ÷ÿêè òàì ÿäÿäÿ ãÿäÿðéóâàðëàãëàøäûðûëûð.

Ãðàôà 36. “Ïðåôåðåíñèéà” “Èìòèéàç”Ãðàôà ýþìðöê òÿäèééÿëÿðèíèí þäÿíèøè öçðÿ õöñóñèééÿòëÿð, éà äà

ýöçÿøòëÿðÿ ÿñàñ âåðÿí ìèëëè Òÿñíèôàòà óéüóí îëàðàã äîëäóðóëóð. Ãðàôà 38. “Íåòòî (êã)” “×ÿêè” “Õàëèñ (êã) ÷ÿêè”Ãðàôàäà ìàëëàðûí ãàáëàøäûðûëìà âàñèòÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàäàí îíëà-

ðûí õàëèñ ÷ÿêèñè êèëîãðàìëà ýþñòÿðèëèð. ßýÿð öìóìè ÷ÿêè áèð êèëîã-ðàìäàí ÷îõäóðñà, îíäà éóâàðëàøäûðìà ãàéäàñû öçðÿ ùÿìèí òàì êÿ-ìèééÿòÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûëûð.

201

Ãðàôà 39. “Êâîòà”Ìèãäàðûíà ìÿùäóäèééÿò ìöÿééÿí îëóíìóø ìàëëàð ö÷öí äîëäóðóëóð. Ãðàôàäà, àëûíìûø ëèñåíçèéàéà ÿñàñÿí àéðûëìûø êâîòàíûí ãàëûüû þë÷ö

âàùèäè èëÿ ýþñòÿðèëèð. Êâîòà ãàëûüûíûí òÿéèíè çàìàíû áÿéàí îëóíàíìàë ùèññÿñè íÿçÿðÿ àëûíìûð.

Ãðàôà 42. “Ìàëûí ôàêòóðà äÿéÿðè”Ãðàôàäà ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã, 22-úè ãðàôàäà

ýþñòÿðèëìèø, âàëéóòà èëÿ 31-úè ãðàôàäà áÿéàí îëóíìóø ìàëëàðûí ôàê-òóðà äÿéÿðè ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 44. “ßëàâÿ ìÿëóìàò/òÿãäèì îëóíàí ñÿíÿäëÿð”Ãðàôàäà ùÿð ðåêâèçèò éåíè ñÿòèðäÿí áàøëàíìàãëà, ãàðøûñûíà ñûðà

íþìðÿñè ãîéóëìàãëà àøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëèð: 1. - èúàçÿíèí íþìðÿñè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ, ùàáåëÿ îíóí ôÿàëèééÿò

ìöääÿòè; 2. - íÿãëèééàò ñÿíÿäèíèí íþìðÿñè; 3. - äàøûíìà úÿäâÿëèíèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè; 4. - ìöãàâèëÿíèí (êîíòðàêòûí, ñàçèøèí âÿ ñ.) íþìðÿñè âÿ òàðèõè; ßýÿð ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã ìèëëè âàëéóòà èëÿ áåé-

íÿëõàëã ùåñàáëàøìàëàðû àïàðìàã ö÷öí õöñóñè ùåñàáûí à÷ûëìàñû òÿëÿáîëóíóðñà, ìöãàâèëÿíèí òàðèõ âÿ íþìðÿñèíäÿí ñîíðà õöñóñè èøàðÿ “*”âÿ ìèëëè âàëéóòà èëÿ õàðèúè øÿõñëÿ ùåñàáëàøìàíû àïàðàí ìöâÿêêèëáàíêûí ñïåñèôèêàñèéà íþìðÿñè ýþñòÿðèëèð.

5. - ÿñàñ êîíòðàêò, ìöãàâèëÿ, ñàçèø âÿ ñ. îëàí ÿëàâÿëÿðÿíè íþìðÿ-ñè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ;

6. - äèýÿð äþâëÿò îðãàíëàðûíûí (îíëàðûí àäû ýþñòÿðèëìÿêëÿ), áó îð-ãàíëàðûí ìàëëàðà íÿçàðÿòè ëàçûì îëàí ùàëëàðäà âåðäèéè èúàçÿíèí òàðè-õè âÿ íþìðÿñè;

7. - ìàëëàðûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí õàðèúäÿ åìàëûíà âåðèëÿí èúàçÿ-íèí íþìðÿñè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ, ùàáåëÿ îíóí ôÿàëèééÿò ìöääÿòè;

8. - ìàëëàðûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò; 9. - ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí àëûíìàñûíäàí àçàä îëìàã ùàããûíäà ùþ-

êóìÿò, äþâëÿò ãÿðàðëàðûíûí, àäû, íþìðÿñè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ âÿ äàõèëîëìàãëà, âåðèëÿí èúàçÿëÿðèí íþìðÿëÿðè âÿ âåðèëäèéè òàðèõ.

202

Áöòöí ìÿëóìàòëàðû áëàíêäà ýþñòÿðìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà “àð-õàéà áàõ” èôàäÿñè éàçûëìàãëà, îíà èñòèíàä åäèëèð âÿ éóõàðûäàêû ìÿ-ëóìàòëàð ÉÝÁ-íèí áèðèíúè âÿ äþðäöíúö âÿðÿãëÿðèíèí àðõàñûíäà ýþñ-òÿðèëÿðÿê, áÿéàííàìÿ÷èíèí ìþùöðö èëÿ òÿñäèã îëóíóð.

Ãðàôà 45. “Ýþìðöê äÿéÿðè”Ãðàôàäà 31-úè ãðàôàäà áÿéàí îëóíàí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè ýþñ-

òÿðèëèð. Ýþìðöê äÿéÿðè ýþñòÿðèëÿí âàëéóòà ìèëëè ãàíóíâåðèúèëèéÿ óé-üóí îëàðàã ìöÿééÿí îëóíóð.

Ãðàôà 46. “Ñòàòèñòèê äÿéÿð”Ãðàôàäà áÿéàí îëóíàí ìàëëàðûí ñòàòèñòèê äÿéÿðè ÀÁØ äîëëàðû èëÿ

ýþñòÿðèëèð. Ãðàôà 47. “Ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ éûüûìëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû”Ãöââÿäÿ îëàí ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëàðàã, ùå÷ áèð

ýþìðöê þäÿíèø íþâöíÿ úÿëá îëóíìàéàí, áÿéàí îëóíàí ìàëëàð èñòèñ-íà îëóíìàãëà, ãàëàí áöòöí ùàëëàðäà ÉÝÁ-íèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çà-ìàíû 47-úè ãðàôà äîëäóðóëóð.

ÉÝÁ-íèí 47-úè ãðàôàñûíûí áöòöí ñöòóíëàðû äîëäóðóëóð. Áó çà-ìàí ñöòóíëàðäà éàçûëìûø ðÿãÿìëÿð âÿ ùÿðôëÿð àðàñûíäà ùÿðô òÿð-òèáèíäÿ áîø éåð áóðàõûëìàëûäûð. ßýÿð ñöòóíëàðäà åéíè çàìàíäàðÿãÿìëè âÿ ðÿìçëè èøàðÿëÿð îëàðñà, îíëàð àðàñûíäà äà ùÿðô òÿðòè-áèíäÿ áîø éåð áóðàõûëìàñûíà éîë âåðèëìèð. Ùåñàáëàíìûø ýþìðöêþäÿíèøëÿðèíèí ìÿáëÿüè ÌÄÁ èøòèðàê÷ûëàðû-äþâëÿòëÿðèíèí ìèëëèáàíêëàðûíäà òÿòáèã îëóíàí ãàéäàëàðà óéüóí îëàðàã éóâàðëàãëàø-äûðûëûð.

Ãðàôà 48. “Þäÿíèøëÿðÿ ìþùëÿò”Ãðàôàäà ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíèí óçàäûëìàñû âÿ þäÿ-

íèëìÿéÿ âåðèëìèø ìþùëÿòèí ñîí ìöääÿòè àëòû ðÿãÿìëÿ (99.99.99)ýþñòÿðèëèð. Íþãòÿëÿð âàñèòÿñèëÿ áèð-áèðèíäÿí àéðûëàí ùÿð áèð ðÿãÿìúöòö ìöâàôèã îëàðàã - ýöíö, àéû âÿ èëè áèëäèðèð.

Ìàëèééÿ-òàðèô øþáÿñèíèí èíñïåêòîðó ìöâàôèã áþëìÿëÿðè éîõëàäûã-äàí ñîíðà, ùå÷ áèð íþãñàí àøêàð åòìÿçñÿ, “Ñ” ãðàôàñûíäà “þäÿíèëèá”ãåéäèééàòû åäèð, áóíó øÿõñè ìþùöðö âÿ èìçàñû èëÿ òÿñäèã åäèð âÿ òà-ðèõ ãîéóð.

203

8.2.2. Ýþìðöê ìÿäàõèë îðäåðèíèí äîëäóðóëìàñû âÿ îíóí òÿò-áèãè èëÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí àëûíìàñû ãàéäàëàðû

Ýþìðöê ìÿäàõèë îðäåðèíèí äîëäóðóëìàñû âÿ îíóí òÿòáèãè èëÿ ýþì-ðöê þäÿíèøëÿðèíèí àëûíìàñû ãàéäàëàðû ùàããûíäà Òÿëèìàò ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñèíèí 25 äåêàáð 1997-úè èë òàðèõëè 1105 ñàéëû ÿìðèèëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

ÝÌÎ-íóí äîëäóðóëìàñû (òÿðòèá åäèëìÿñè) ãàéäàëàðû Ãðàôà 1. “Îðäåðèí òèïè”Ãðàôàäà ýþñòÿðèëèð: - “1” - ÿýÿð òÿäèéÿ÷è ôèçèêè øÿõñäèðñÿ; - “2” - ÿýÿð òÿäèéÿ÷è ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ éà òÿøêëàòäûðñà; Ãðàôà 2. “ßëàâÿ âÿðÿãëÿð” Ãðàôàäà ýþìðöê ìÿäàõèë îðäåðèíÿ ÿëàâÿ åäèëìèø âÿðÿãëÿðèí ìèã-

äàðû ýþñòÿðèëèð. ßýÿð ßÝÌÎ äîëäóðóëìóðñà, ÝÌÎ-íóí ùÿìèí ãðà-ôàñûíäà õÿòò ÷ÿêèëèð.

Ãðàôà 3. “Ìÿëóìàò íþìðÿñè”Ãðàôàäà ÝÌÎ-íóí íþìðÿñè âÿ ðÿñìèëÿøäèðìÿ òàðèõè àøàüûäàêû

ñõåì öçðÿ ýþñòÿðèëèð. 999 99/99 99 9/999999/9999991 2 3 4 5 6 7Áóðàäà: - åëåìåíò 1 - ýþìðöê îðãàíûíûí ö÷ ðÿãÿìëè êîäó; - åëåìåíò 2 - ýþìðöê ïîñòóíóí èêè ðÿãÿìëè êîäó; - åëåìåíò 3 âÿ 4 - ýþìðöê ìÿäàõèë îðäåðèíèí ðÿñìèëÿøäèðèëäèéè òà-

ðèõ (ýöí âÿ àé); - åëåìåíò 5 - úàðè èëèí ñîíó ðÿãÿìè; - åëåìåíò 6 - ÝÌÎ-íóí àëòû ðÿãÿìëè ñûðà íþìðÿñè;- åëåìåíò 7 - áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè çàìàíû äîëäóðóëóð.Ãðàôà 4. “Òÿäèéÿ÷è”Ãðàôàäà ýþìðöê òÿäèéÿñèíèí òÿäèéÿ÷èñè ùàããûíäà ìÿëóìàò ýþñòÿ-

ðèëèð. ßýÿð òÿäèéÿ÷è ôèçèêè øÿõñäèðñÿ. îíäà áó ãðàôàäà ôèçèêè øÿõñèíïî÷ò öíâàíû, ôàìèëèéàñû, àäû âÿ àòàñûíûí àäû; øÿõñèééÿòèíè òÿñäèã åäÿíñÿíÿä ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð ÿêñ åòäèðèëèð.

204

ßýÿð ôèçèêè øÿõñ ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàí ñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòèèëÿ ìÿøüóë îëàí ñóáéåêòäèðñÿ ÿëàâÿ îëàðàã ãåéäèééàò ùàããûíäà øÿ-ùàäÿòíàìÿíèí íþìðÿñè, ôÿàëèééÿò ìöääÿòè, êèì òÿðÿôèíäÿí âÿ íÿâàõò âåðèëäèéè ãåéä åäèëèð.

Ãðàôà 5. “Þäÿíèø âàëéóòàñû”Ãðàôàäà þäÿíèø âàëéóòàñûíûí àäû, Ðåñïóáëèêà Ìèëëè Áàíêûíûí ìö-

ÿééÿí åòäèéè ìÿçÿííÿéÿ óéüóí ÀÁØ äîëëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ êóðñó,êîäó ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 6. “ßëàâÿ ìÿëóìàò”Ãðàôàäà òÿãäèì îëóíàí ñÿíÿäëÿðèí àðäûúûë íþìðÿ èëÿ àäû ýþñòÿðèëèð. 1-íÿãëèééàò ñÿíÿäëÿðèíèí íþìðÿñè 2-éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí íþìðÿñè3-áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí 4-äèýÿð ñÿíÿäëÿðèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè âàùèä òàðèô äÿðÿúÿñè öçðÿ ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿ-

ôèíäÿí ýÿòèðèëÿí ìèíèê àâòîìîáèëëÿðè ö÷öí òÿòáèã îëóíàðêÿí (ÕÈÔ ÌÍ-íû 8703-úö êîäó) áó ãðàôàäà ìèíèê àâòîìîáèëèíèí ìàðêàñû, èäåíòèôèêà-ñèéà íþìðÿñè, áóðàõûëûø èëè, þäÿíèø âàëéóòàñûíûí êóðñó ýþñòÿðèëèð.

Ýþìðöê éûüûìëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû çàìàíû áó ãðàôàäà éûüûìëàðûíñòàâêàñû, ÿýÿð áó òÿäèéÿëÿðèí þë÷öñö ìèíèìóì ÿìÿê ùàããû ìÿáëÿ-üèíÿ óéüóí îëàðàã ìöÿééÿí åäèëèðñÿ, ìöÿééÿí åäèëìèø ìèíèìóìÿìÿê ùàããû ìÿáëÿüè ýþñòÿðèëèð.

Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí áèð àääà ìàë ö÷öí ýþìðöê òÿäèéÿ-ñè ùåñàáëàíàðêÿí áó ãðàôàäà ìàëûí àäû âÿ ÕÈÔ ÌÍ öçðÿ êîäó, êèëîã-ðàìëà ÷ÿêèñè, ìèãäàðû âÿ ìÿíøÿ þëêÿñè ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 7. “Òóòóëàí ýþìðöê òÿäèéÿñèíèí àäû”. Ãðàôàäà áó ñÿíÿä öçðÿ ùåñàáëàíàí áöòöí ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèí

àäû ýþñòÿðèëèð. 7.1. éàðûìãðàôàñûíäà ýþìðöê òÿäèéÿñèíÿ úÿëá îëóíàí ìàëûí öìó-

ìè ýþìðöê äÿéÿðè ýþñòÿðèëèð (àøàüû ùèññÿñèíäÿ þäÿíèø âàëéóòàñû öç-ðÿ, éóõàðû ùèññÿñèíäÿ ñòàòèñòèêà ö÷öí ÀÁØ äîëëàðû èëÿ).

Ìàëûí àäû, ìèãäàðû, äÿéÿðè ùàáåëÿ ùÿð áèð ìàë öçðÿ òÿäèéÿíèíñòàâêàñû âÿ ìÿáëÿüè ßÝÌÎ-íóí 4-úö ãðàôàñûíäà ýþñòÿðèëèð. Áó çà-

205

ìàí ßÝÌÎ-íóí 2-úè ãðàôàñûíäà âÿðÿãÿëÿðèí àðäûúûë íþìðÿñè, 3-úöãðàôàäà èñÿ ÝÌÎ-íóí ìÿëóìàò íþìðÿñè òÿêðàðëàíûð.

ßÝÌÎ-äà éåð ÷àòûøìàäûãäà, ùÿì÷èíèí ìàë 10 àääàí ÷îõ îëäóã-äà íþâáÿòè ßÝÌÎ äîëäóðóëóð.

Ãðàôà 8. “Ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû”.Ãðàôàíûí áèðèíúè ñöòóíóíäà - Ýþìðöê òÿäèéÿëÿðè òÿñíèôàòûíà óé-

üóí îëàðàã òÿäèéÿíèí êîäó; Èêèíúè “ùåñàáëàìàíûí ÿñàñû” ñöòóíóíäà àøàüûäàêûëàð ýþñòÿðèëèð: - âàùèä äÿðÿúÿ öçðÿ àëûíàí ýþìðöê ðöñóìó; àêñèç âÿ äèýÿð ýþì-

ðöê òÿäèéÿëÿðè âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèëÿ ýþìðöê éûüûìû ö÷öí- âåðýèñèç êâîòàéà äàõèë îëìàéàí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè;

- ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè öçðÿ - ýþìðöê äÿéÿðè ìÿáëÿüè, àêñèçëè ìàë-ëàð öçðÿ ùÿì÷èíèí àêñèç ìÿáëÿüè ýþñòÿðèëèð;

- âàùèä òàðèô äÿðÿúÿñè öçðÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ö÷öí (ÕÈÔ ÌÍ öç-ðÿ 8703-úö ìàë ãðóïó) ìöùÿððèêèí ì3-ëÿ ùÿúìè, ùÿìèí íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éûüûìûí àëûíìàñû çà-ìàíû ùÿìèí íÿãëèééàò âàñèòÿñèíèí äÿéÿðè.

Áó ãðàôàäà ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû ùåñàáëàìàíûíàïàðûëäûüû âàëéóòà èëÿ ÿêñ åòäèðèëèð.

Ö÷öíúö - “Ñòàâêà” ñöòóíóíäà ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèí äÿðÿúÿñèýþñòÿðèëèð.

Äþðäöíúö - “Òÿäèéÿ ìÿáëÿüè” ñöòóíóíäà “ùåñàáëàìàíûí ÿñàñû”ñöòóíó èëÿ “Ñòàâêà” ñöòóíóíóí ìÿëóìàòëàðûíûí ùàñèëèíäÿí àëûíàí ðÿ-ãÿì ýþñòÿðèëèð. Ùåñàáëàìà ö÷öí ÿñàñ îëìàäûãäà áó ñöòóíà “Ñòàâêà”ñöòóíóíóí ìÿëóìàòû êþ÷öðöëöð.

Áåøèíúè - “Òÿäèéÿíèí âàëéóòàñû” ñöòóíóíäà ãûñàëäûëìûø øÿêèëäÿÝÌÎ-íóí 5-úè ãðàôàñûíäà ýþñòÿðèëÿí âàëéóòàíûí àäû, ÿýÿð þäÿíèø“ìàíàòëà” àïàðûëûáñà “ìàíàò” ýþñòÿðèëèð.

Àëòûíúû - “Þäÿíèø ôîðìàñû” ñöòóíóíäà: - áàíê âàñèòÿñè èëÿ íàüäñûç; - “ÍÁ” - áàíê âàñèòÿñè èëÿ íàüä; - “ÝÊ” - ýþìðöêõàíàíûí êàññàñûíà; - “ÐÊ” - ðàáèòÿ ìöÿññèñÿñèíèí êàññàñûíà ýþñòÿðèëèð.

206

Éåääèíúè - “þäÿíèø ùàããûíäà ìÿëóìàò” ùÿð áèð þäÿíèø ôîðìàñûíûíãàðøûñûíäà àøàüûäàêû ðåêâèçèòëÿð éàçûëûð:

- ÿýÿð þäÿíèø ýþìðöêõàíàíûí êàññàñûíäà àïàðûëûðñà, êàññà ìÿäà-õèë îðäåðèíèí òàðèõè âÿ íþìðÿñè;

- ÿýÿð þäÿíèø íàüäñûç ãàéäàäà àïàðûëûðñà, îíäà þäÿíèø ñÿíÿäëÿðè-íèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè;

- ÿýÿð þäÿíèø áàíê âàñèòÿñè èëÿ íÿüä ôîðìàäà àïàðûëûðñà, òÿäèééÿ-íèí ãÿáóë åäèëäèéèíè òÿñäèã åäÿí ñÿíÿäèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè;

- ÿýÿð þäÿíèø ðàáèòÿ ìöÿññèñÿñèíèí êàññàñûíà ãÿáóë åäèëèáñÿ, êàñ-ñà ìÿäàõèë îðäåðèíèí íþìðÿñè âÿ òàðèõè ýþñòÿðèëèð;

8.1. éàðûìãðàôàñûíäà - “Þäÿíèøèí úÿìè”-íäÿ ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèíðÿãÿìëÿ âÿ éàçû èëÿ “ìàíàò” âÿ õàðèúè âàëéóòàíûí úÿìè ýþñòÿðèëèð.

Ãðàôà 9. “Ýþìðöê ÿìÿêäàøûíûí èìçàñû”.Ãðàôàäà ÝÌÎ-íó ðÿñìèëÿøäèðÿí ýþìðöê ÿìÿêäàøû èìçà åäèð.

Èìçà èõðàúû èíñïåêòîðóí øÿõñè íþìðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèã åäèëèð.Ãðàôà 10. “Òÿäèééÿíè ãÿáóë åäÿíèí èìçàñû”. Þäÿíèø íàüä ôîðìàäà èúðà÷û èíñïåêòîðà âÿ éà ýþìðöêõàíàíûí

êàññàñûíà þäÿíèëäèêäÿ þäÿíèøè ãÿáóë åäÿí èìçà åäèð âÿ øÿõñè íþì-ðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèã åäèð.

Áàøãà ùàëëàðäà áó ãðàôà äîëäóðóëìóð. Ãðàôà 11. “Òÿäèééÿ÷èíèí èìçàñû”.Áó ãðàôàäà ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí òÿäèééÿ÷èñè âÿ éà ùöãóãè øÿõ-

ñèí âÿêèë åòäèéè ñîéàäû, àäû âÿ âÿçèôÿñè ýþñòÿðèëèð.

8.2.3. Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí òóòóëìàñû âÿ þäÿéèúèëÿðèí ìÿñóëèééÿòèÝþìðöê þäÿìÿëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíÿ ýþðÿ ìÿñóë øÿõñ ýþìðöê

þäÿìÿëÿðèíèí äöçýöí ùåñàáëàíìàñûíà âÿ âàõòûíäà þäÿíèëìÿñèíÿ,òÿãäèì îëóíàí ñÿíÿäëÿðèí äöçýöíëöéöíÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

Ýþìðöê þäÿìÿëÿðè áèëàâàñèòÿ äåêëàðàíò âÿ éà ýþìðöê ãàíóíâå-ðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã äèýÿð øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàíùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ ùÿð áèð ìàðàüû îëàí øÿõñ ýþìðöê þäÿíèøëÿ-ðèíè þäÿéÿ áèëÿð.

207

Ýþìðöê þäÿìÿëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòëÿðäÿ âÿ ìöÿééÿíåäèëìèø ãàéäàäà þäÿíèëìÿäèêäÿ, þäÿìÿëÿðèí ìÿáëÿüè ýþìðöê îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí îíëàðûí þäÿíèëìÿñèíÿ ìÿñóë øÿõñëÿðäÿí òóòóëóð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàëëàðû âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíè êå÷èðÿí øÿõñ äåêëàðàíò îëìàäûüû ùàëëàðäà, áóúöð øÿõñ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè öçðÿ äåêëàðàíòëà áèðýÿìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

Þäÿíèëìÿìèø ýþìðöê þäÿíèøëÿðè þäÿìÿìÿ ôàêòûíûí àøêàð åäèë-ìÿñè âàõòûíäàí àñûëû îëìàéàðàã Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþì-ðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóëóð.

Áîðúëó îëìà ìöääÿòè ö÷öí þäÿíèëìÿ ýöíö äÿ äàõèë îëìàãëà ùÿðýåúèêäèðèëÿí ýöíÿ áîðú ìÿáëÿüèíèí 0,3 ôàèçè ìèãäàðûíäà ïåíéà àëû-íûð, þäÿéèúèíèí ïóë âÿñàèòè îëìàäûãäà þäÿíèëìÿëè îëàí ìÿáëÿüÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ÿñàñÿí þäÿéèúèíèíÿìëàêûíäàí òóòóëóð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè âÿ éà þäÿìÿêäÿí éàéûíìà,þäÿíèøèí ìèãäàðûíäàí àñûëû îëàðàã ùÿì èíçèáàòè, ùÿì äÿ úèíàéÿò ìÿ-ñóëèééÿòèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó áàðÿäÿ äàùà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð 13-úö ìþâçóäà âåðèëìèøäèð.

Ìþâçó 9. Ýþìðöê äÿéÿðè âÿ îíóíòÿéèí åäèëìÿñè öñóëëàðû

9.1. Ýþìðöê äÿéÿðè àíëàéûøû âÿ òÿéèí åäèëìÿñè ñèñòåìè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí

ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíèí ïðèíñèï (ëàòûíúà “ïðèíñèïèì” -ñþçöíäÿí îëóá “ÿñàñ”, “áàøëàíüûú” äåìÿêäèð) âÿ íîðìàëàðûíûí ùö-ãóãè ÿñàñûíû “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóí (1995) ìöÿééÿí åäèð.

Ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ñèñòåìèíÿ àøàüûäàêû ñÿ-íÿäëÿð äàõèëäèð:

1) ÖÒÒ / ÃÀÒÒ-ûí Ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè öçðÿ ìÿúÿëëÿñè(ìöòÿõÿññèñëÿð áó Ìÿúÿëëÿíè “Ýþìðöê äÿéÿð êîäåêñè” äÿ àäëàí-äûðûðëàð);

208

2) Òèúàðÿò âÿ Òàðèô öçðÿ Áàø Ñàçèøèí (ÃÀÒÒ) VII ìàääÿñèíèí éå-ðèíÿ éåòèðèëìÿñè ùàããûíäà Ñàçèø (1994-úö èëäÿ Óðóãâàé ðàóíäóíäàíñîíðà èìçàëàíìûøäûð).

ÃÀÒÒ-ûí VII ìàääÿñè ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí éûüûëìàñû ìÿãñÿäèö÷öí ìàëëàðûí ãèìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ àèääèð. Î, ìàëûí ýþìðöê äÿéÿ-ðèíèí áöòöí äþâëÿòëÿð ö÷öí öìóìè ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿîðàäà ýþñòÿðèëèð êè, ìàëûí äÿéÿðè îíóí èäõàë ãèéìÿòèíÿ ÿñàñëàíìàëû-äûð, ñàõòà ãèéìÿòëÿðÿ, éàõóä äà ìèëëè ìÿíøÿëè ìàëëàðûí ãèéìÿòè ÿñà-ñûíäà ìöÿééÿí åäèëÿ áèëìÿç.

Ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí ìöõòÿëèô ìèëëè ìåòîäîëîýèéàñû ðöñó-ìóíóí ïðîòåêñèîíèñò íÿòèúÿñèíÿ áèëàâàñèòÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Áåëÿ ùàëëàðäàýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìåòîäó èäõàë åäèëÿí ìàëûí ãèéìÿòèíèí àð-òûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ñàçèø ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèë-ìÿñèíèí âàùèä âÿ íåéòðàë ñèñòåìè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá: ñèñòåì òèúàðè ðåàë-ëûüà óéüóí îëìàëûäûð âÿ ÿñàññûç îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ ñàõòà ýþñ-òÿðèëìèø ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíè ãàäàüàí åäèð. Ùÿìèí ñàçèø åé-íè çàìàíäà ÃÀÒÒ-äà ìþâúóä îëìàéàí ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè-íè ãàäàüàí åäèð. Ñàçèø ÃÀÒÒ-äà ìþâúóä îëàí ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèë-ìÿñè ùàããûíäà ìöääÿàëàðû ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ äÿãèãëÿøäèðìÿê âÿýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí êîìïëåêñ ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ãàéäàëàðûíà éåíèäÿíáàõûëìàñûíû ìÿãñÿäÿóéüóí ùåñàá åäèð. Èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí þëêÿëÿ-ðèí áó Ñàçèøè áåø èë ÿðçèíäÿ ãÿáóë åòìÿìÿê ùöãóãó âàðäûð. Óðóãâàéðàóíäóíóí éåêóíóíäà áó Ñàçèø òÿêìèëëÿøäèðèëäè âÿ äÿãèãëÿøäèðèëìèøôîðìàäà ÖÒÒ-èí ùöãóã êîìïëåêñèíÿ äàõèë îëäó.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ ÖÒÒ äàõèë îëìàã èñ-òÿäèéè ö÷öí (ùÿëÿëèê Àçÿðáàéúàí ÖÒÒ-íèí ìÿøâÿðÿò÷è öçâöäöð)ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèíè öçðÿ áåéíÿëõàëã íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿðè ýþì-ðöê îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ òÿòáèã îëóíìàñûíà ìàêñèìóì äÿðÿ-úÿäÿ íàèë îëìàëûäûð.

9.1.1. Ýþìðöê äÿéÿðè Ýþìðöê òàðèôëÿðèíèí òÿòáèãè, òàðèô òÿíçèìëÿìÿëÿðè òÿäáèðëÿðè, îíëà-

ðûí áåéíÿëõàëã íîðìà âÿ ãàéäàëàðà óéüóíëóüó, ùÿì÷èíèí òàðèô ÿùà-

209

òÿñèíèí ðåàë ñÿâèééÿñè ýþìðöê ðöñóìëàðû âÿ þäÿíèøëÿðèíèí áàçàñûíûíùåñàáëàíìà ôîðìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ãàéäàëàðäàí àñûëûäûð.

Ìàëëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè çàìàíû âåðýèãîéìàáàçàñûíûí òÿéèí åäèëìÿñè ãàéäàëàðûíûí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ ùÿìäþâëÿò, ùÿì äÿ êîììåðñèéà äàèðÿëÿðè ìàðàãëûäûð. Áåëÿ êè, Äþâëÿòáöäúÿñèíèí ýÿëèð ùèññÿñèíèí èéèðìè ôàèçÿ ãÿäÿðè ýþìðöê ðöñóì âÿâåðýèëÿðè ùåñàáûíà ôîðìàëàøûð. Êîììåðñèéà äàèðÿëÿðè ö÷öí êå÷èðèëÿíìàëëàðà âåðýèãîéìà ãàéäàëàðû áàðÿäÿ áèëýèëÿð õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèé-éÿòèí ðåàë ñÿìÿðÿñèíè, êîíêðåò ÿãäëÿðèí ýÿëèð âÿ ÷ûõàðûíû ùåñàáëàìà-üà èìêàí âåðèð.

Ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ùåñàáëàíàðêÿí ùàíñû ýþìðöê äÿéÿðè áàçà êè-ìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð?

Àéäûíäûð êè, ìàëûí èñòåùñàë÷ûäàí èñòåùëàê÷ûéà äîüðó ùÿðÿêÿòèíèíìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ îíóí äÿéÿðè ìöõòÿëèô îëàúàãäûð, áåëÿ êè,ìöõòÿëèô äÿéÿð êîìïîíåíòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿúÿêäèð âÿ áóäÿéÿðëÿðèí ùÿð áèðè þçöíÿìÿõñóñ ãàéäàäà ùåñàáëàíàúàãäûð.

Ìàëëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè çàìàíû ýþìðöêþäÿíúëÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí äÿéÿðè, ìàëûí ñàòû-úûäàí àëûúûéà ãÿäÿð ìöÿééÿí ùÿðÿêÿò ìÿðùÿëÿñèíäÿ ôîðìàëàøûð, áóìÿðùÿëÿéÿ óéüóí êîìïîíåíòëÿðè (õÿðú âÿ ýÿëèðëÿðè) þçöíäÿ úÿì-ëÿøäèðèð âÿ ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðè êèìè áàõûëûð.

Äåìÿëè, ýþìðöê äÿéÿðè ìàëûí âåðýèòóòìà ìÿãñÿäè ö÷öí èñòèôàäÿîëóíàí äÿéÿðèäèð. Áàøãà ñþçëÿ, ýþìðöê äÿéÿðè ýþìðöê þäÿíèøëÿðè-íèí (ßÄÂ, àêñèç, ðöñóìëàð âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí éû-üûìëàð) ùåñàáëàíìà áàçàñû ùåñàá îëóíóð.

“Ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè” êàòåãîðèéàñûíûí ôóíêñèîíàë òÿéèíàòû äà åëÿáóíäà, éÿíè ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ùåñàáëàíìà áàçàñû îëìàüûíäàäûð.

Áóíäàí áàøãà ýþìðöê äÿéÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû áèëàâàñèòÿ âÿ äî-ëàéû éîëëàðëà äèýÿð ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí, ìÿñÿëÿí, ýþìðöê ñòà-òèñòèêàñû, áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðûíäà ìàëëàðûí ãèéìÿòëÿðèíèí ðåàëëûüûíûíéîõëàíìàñû, ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí åêâèâàëåíò îëìàñûíà íÿçàðÿò, èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíà âàëéóòà íÿçàðÿòè âÿ ñ. ö÷öí äÿ ìöùöì ÿùÿ-ìèééÿò êÿñá åäèð.

210

Èñòÿíèëÿí âåðýèòóòìà ñèñòåìèíèí òÿòáèãè îíóí ñÿìÿðÿëèëèéèíèí òÿ-ìèíàòû ö÷öí ÿí àçû èêè òÿäáèðè çÿðóðè åäèð:

à) âåðýèòóòìà áàçàñûíûí ùåñàáëàíìàñûíûí äÿãèã ãàéäàñûíûí ìö-ÿééÿí åäèëìÿñè;

á) äþâëÿòÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàëàðà ðèàéÿò åäèëìÿñèíè éîõëà-ìàüà èìêàí âåðÿí çÿðóðè íÿçàðÿò ìåõàíèçìèíäÿí èñòèôàäÿ.

“Ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè” ìÿôùóìó âÿ îíóí òÿéèíèíèí ñÿðò ðåã-ëàìåíòàñèéàñû áó ìÿãñÿäëÿðÿ õèäìÿò åäèð.

Áó ìÿñÿëÿëÿð ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ìåòîäèêàñûíûíçÿðóðèëèéèíè áèð äàùà íöìàéèø åòäèðèð.

Áèð òÿðÿôäÿí àéäûí, äÿãèã íîðìà âÿ ãàéäàëàðûí ìöÿééÿí åäèë-ìÿñè ýþìðöê äÿéÿðèíèí êîíêðåò ñÿâèééÿñèíè ãåéä åòìÿéÿ èìêàíâåðèð êè, áó äà þçáàøûíà ùåñàáëàìàëàðëà ýþìðöê ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèèëÿ ìàíèïóëéàñèéàíûí ãàðøûñû àëûíñûí. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ùàìûíûí èñòèôà-äÿ åäÿ áèëÿúÿéè ìåòîäèêàíûí âÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàðûí îë-ìàñû ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðû ãàðøûñûíäà åéíè, ÿäàëÿòëè øÿðòëÿð ãîéóð âÿ õà-ðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí ìöÿééÿíëèéè ñÿâèééÿñèíè éöêñÿëòìÿ-éÿ, áàüëàøìàëàðûí èãòèñàäè ïàðàìåòðëÿðèíè ãàáàãúàäàí ùåñàáëàíìà-üà èìêàí âåðèð.

Áèð ùàëäà êè, ñþùáÿò õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòèíäÿí ýåäèð, òèúàðÿòåäÿí òÿðÿôëÿðèí ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíèí óíèôèêàñèéàñû ìöùöìÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

“Ýþìðöê äÿéÿðè” ýþñòÿðèúèñèíèí ôóíêñèîíàë ÿùÿìèééÿòè îíóíÿñàñëû îëäóüóíà íÿçàðÿòèí ìÿñÿëÿ âÿ òåõíîëîýèéàñûíû øÿðòëÿíäèðèð.

9.1.2. Ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíèí íîðìà-òèâ-ùöãóãè áàçàñû

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóìàëëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí ÿäàëÿòëè, âàùèä âÿ íåéòðàë ñèñòåìè-íèí òÿìèí åäèëìÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Áóíäàí áàøãà, Ãàíóíýþìðöê äÿéÿðèíèí ñòðóêòóðóíó äÿãèã ìöÿééÿí åäèð - ýþìðöê äÿéÿ-ðè, ôàêòèêè îëàðàã þäÿíèëìèø, éàõóä þäÿíèëìÿëè îëàí ãèéìÿò âÿ öñòÿ-ýÿë îíà ùåñàáëàíìàëû ÿëàâÿëÿð äåìÿêäèð.

211

Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãèéìÿò ÿëàâÿëÿðèíèí âÿ îíëàðûí ñèéàùû-ñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðû âÿ èãòèñàäè ôÿàëèééÿò èøòèðàê÷ûëàðû òÿðÿôèíäÿíäÿéèøäèðèëìÿñèíÿ éîë âåðèëìèð.

Ãàíóíäà ãåéä åäèëèð êè, ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðëÿíäèðìÿ ñèñòåìèÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðà øàìèëåäèëèð. Áó øÿðò ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿ öñóëëàðûíäà íÿçÿðÿàëûíìàëûäûð.

Ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ñèñòåìèíèí äÿéèøäèðèë-ìÿäÿí òàì ùÿúìäÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäà àíàëîæè ìÿãñÿäëÿ òÿòáèãåäèëìÿñè áèð ñûðà îáéåêòèâ ñÿáÿáäÿí (ñàòûúû âÿ àëûúûíûí ìÿñðÿôëÿðèí-äÿ ôÿðãëÿð, ùÿì÷èíèí èäõàë âÿ èõðàúäà ýþìðöê âåðýèãîéìàñûíûíìÿãñÿä âÿ øÿðòëÿðèíèí ôÿðãëÿðè) ìöìêöí äåéèë. Áóíóíëà áåëÿ Ãà-íóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ìàë ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí öìóìè ïðèíñèï-ëÿðè èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð.

Ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè âÿ îíà íÿçàðÿòèí ùÿéàòàêå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÀÐ Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíààøàüûäàêû ùöãóãëàð âåðèëìèøäèð.

à) ýþìðöê íÿçàðÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ìàëëàðû âÿ íÿãëèééâàò âàñèòÿëÿðèíèêå÷èðÿí øÿõñëÿðèí, ýþìðöê áðîêåðëÿðèíèí âÿ éà áåëÿ ôÿàëèééÿòëÿìÿøüóë îëàí äèýÿð øÿõñëÿðèí èúðàñûíà íÿçàðÿò åäèëìÿñè ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ îëóíìóø ÿìÿëèééàòëàðûíâÿ áàíê ùåñàáëàðûíûí âÿçèééÿòè ùàããûíäà áàíêëàðäàí âÿ äèýÿð êðå-äèò òÿøêèëàòëàðûíäàí ìÿëóìàòëàð âÿ àðàéûøëàð àëìàã ùöãóãó (ÝÌ,ìàääÿ 179);

á) ýþìðöê íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ õèäìÿòè âÿñè-ãÿ ÿñàñûíäà ýþìðöê îðãàíû ÿìÿêäàøëàðûíûí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿíêå÷èðèëÿúÿê ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè, ýþìðöê íÿçàðÿòè ö÷öíçÿðóðè ñÿíÿäëÿð îëàí, éàõóä èúðàñûíà íÿçàðÿò Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëìèø ôÿàëèééÿòèí ùÿéàòà êå÷è-ðèëäèéè ÿðàçèëÿðÿ âÿ áèíàëàðà äàõèë îëìàã ùöãóãó (ÝÌ, ìàääÿ 181);

ú) ýþìðöê îðãàíëàðû þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ íÿçàðÿòè ýþìðöêîðãàíëàðûíà ùÿâàëÿ åäèëìèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí øÿõñëÿðèí ìàëèééÿ-

212

òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèí éîõëàíìàñû ö÷öí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòèîðãàíëàðû ãàðøûñûíäà âÿñàäÿò ãàëäûðìàã ùöãóãó (ÝÌ, ìàääÿ 183).

Áó ùöãóãè íîðìàëàðûí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿ-ñèíÿ íÿçàðÿòèí òÿøêèëèíäÿ ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòè íÿçàðÿò ñèñòåìèíèí èêèïèëëÿëè îëìàñû çÿðóðÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèð:

1) ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû ùÿéàòà êå÷èðèëÿííÿçàðÿò;

2) ýþìðöê îðãàíëàðûíà áÿéàí åäèëìèø ìÿëóìàòëàðûí äöçýöíëöéö-íöí éîõëàíìàñû

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ íÿçàðÿòèí áè-ðèíúè ïèëëÿñèíè, “Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè” èñÿ èêèíúè ïèëëÿñèíè ðåãëà-ìåíòëÿøäèðèð.

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíóíóí èú-ðàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 12 éàíâàð1998-úè èë òàðèõëè 7 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþì-ðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí âÿ áó ÿðàçèäÿí ÷ûõàðûëàí ìàëëàðûí ýþìðöêãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ñèñòåìèíèí òÿòáèãè ãàéäàëàðû” òÿñäèã åäèëìèøäèð.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí 25 äåêàáð 1997-úè èë òàðèõëè 1106ñàéëû ÿìðè èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàë-ëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿñèíèí ãàéäà âÿ øÿðòëÿðè ùàã-ãûíäà ßñàñíàìÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð. Ýþìðöê äÿéÿðèíèí áÿéàí åäèë-ìÿñè ö÷öí õöñóñè áÿéàíåòìÿ ôîðìàëàðû: - ÊÄÁ-1 - áèðèíúè öñóë ö÷öí

- ÊÄÁ-2 - èêèíúè-àëòûíúû öñóëëàð ö÷öí. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèë-

ìèø ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ñèñòåìè GATT/ÖTT ñàçèøèíäÿîëäóüó êèìè îíó íÿçÿðÿ àëûð êè, ìàëëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öíÿñàñ êèìè ýåíèø òÿòáèã åäèëìÿêäÿ îëàí ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ñþâäÿëÿø-ìÿ ãèéìÿòè ýþòöðöëÿúÿêäèð.

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóíóí 11-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ìàëûíýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ñèñòåìè ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäè-ðèëìÿñèíèí áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ ãÿáóë îëóíìóø öìóìè ïðèíñèïëÿ-ðèíÿ ÿñàñëàíûð. Áó ïðèíñèïëÿð ÃÀÒÒ ñàçèøèíèí VII ìàääÿñèíèí òÿòáè-ãèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ìåòîä-

213

ëàðû þç ÿêñèíè “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” ãàíóíäà (18-23-úö ìàääÿ-ëÿð) âÿ ÀÐ ÍÊ-íûí “ÀÐ-èí äþâëÿò ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí âÿ áó ÿðàçè-äÿí ÷ûõàðûëàí ìàëëàðûí ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ñèñòåìèíèí òÿòáè-ãè ãàéäàëàðû ùàããûíäà” 12 éàíâàð 1998-úè èë òàðèõëè 07 ñàéëû ãÿðàðëà-ðûíäà þç ÿêñèíè òàïûá. Áó ìåòîäëàðäàí àøàüûäàêû àðäûúûëëûãëà èñòèôàäÿîëóíóð:

1) Ñàçèøèí ÿñàñûíäà ãîéóëìóø ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè “ñþâ-äÿëÿøìÿ ãèéìÿòè” ïðèíñèïè àäû àëòûíäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Ñþâäÿëÿøìÿãèéìÿòè ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí ÿñàñ ìåòîäóäóð. Áó ãèéìÿò- èäõàë åäèëÿí ìàëà ýþðÿ ëàçûìè þäÿìÿ, éàõóä äà ðåàë þäÿìÿäèð. Áóãèéìÿòÿ àëûúûíûí áèð ñûðà ÿëàâÿ ýÿëèðè (êîìèññèéîí âÿ áðîêåð õÿðúè,êîíòåéíåð âÿ ãàáëàøäûðìà ãèéìÿòè, õèäìÿò ùàããûíû âåðìÿ) äÿ äà-õèëäèð. Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿ úàâàá âåðìÿëè îëàí øÿðòëÿð àéäûí ñó-ðÿòäÿ ñàçèøëÿðäÿ ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð. Éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç ñà-çèø ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ñûüîðòà âÿ ôðàêò äÿéÿðèíèí äàõèë åäèëìÿ-ñè êèìè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿð áèð äþâëÿò ö÷öí à÷ûã ñàõëàéûá.

ßýÿð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ìöãàâèëÿäÿ ãèéìÿòèí äÿãèãëèéèíÿøöáùÿëÿíìÿéÿ úèääè ÿñàñëàð âàðñà, îíëàð ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíè ãÿ-áóë åòìÿéÿ áèëÿðëÿð.

Áó ùàëäà ýþìðöê îðãàíû âÿ èäõàë÷û ìöçàêèðÿéÿ ãàòûëûð âÿ èäõàë÷ûìàëû ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí äöçýöíëöéöíö ýþñòÿðÿí ñöáóòëðû òÿãäèìåòìÿê èìêàíû ãàçàíûð. Èäõàë÷ûíûí ýþñòÿðäèéè ñöáóòëàð ÿýÿð ýþìðöêîðãàíûíû òÿìèí åòìèðñÿ, îíäà îíà ÿëàâÿ åäèëìèø ðöñóì ö÷öí áàçà êè-ìè áÿéàí åäèëìèø ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíèí ãÿáóë åäèëìÿìÿ ñÿáÿá-ëÿðè ùàããûíäà éàçûëû ðÿé âåðèëìÿëèäèð.

2) åéíè ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè öñóëó. Åéíè ìàëëàð äåäèêäÿãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí ùÿð úÿùÿòäÿí ôèçèêè õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ,ìàëûí êåéôèééÿòèíÿ âÿ áàçàðäàêû íöôóçóíà, ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñèíÿâÿ èñòåùñàë÷ûñûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí ìàëëàð áàøà äöøöëöð.

3) åéíè úèíñëè ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè öñóëó. Åéíè úèíñëèìàëëàð äåäèêäÿ, áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ åéíè îëìàñà äà ãèé-ìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà åéíè âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿí âÿ êîììåðñè-éà áàõûìûíäàí áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿ áèëÿí ìàëëàð áàøà äöøöëöð.

214

4) äÿéÿðèí ÷ûõûëìàñû öñóëó. Äÿéÿðèí ÷ûõûëìàñû öñóëó èëÿ ýþìðöêäÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí åéíè âÿ åéíè úèíñëèìàëëàðûí äþâëÿòèí ÿðàçèñèíäÿ þç èëêèí âÿçèééÿòèíè äÿéèøäèðìÿäÿí ñà-òûëûð. Åéíè çàìàíäà ìàë âàùèäèíèí ãèéìÿòèíäÿí àøàüûäàêû õÿðúëÿð ÷û-õàðûëûð; ìàëëàðûí èäõàëû âÿ ñàòûøû èëÿ ÿëàãÿäàð þäÿíèëìÿëè îëàí èäõàëýþìðöê ðöñóìëàðûíûí, âåðýèëÿðèíèí âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðèí ìÿáëÿüè âÿäàøûíìàéà, áîøàëäûëìà èøëÿðèíÿ, ñûüîðòàéà ñÿðô îëóíàí õÿðúëÿð.

5) äÿéÿðèí òîïëàíìàñû öñöëó. Ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè äÿéÿ-ðèí òîïëàíìàñû öñóëó èëÿ ìöÿééÿí åäèëÿðêÿí ìàòåðèàëëàðûí äÿéÿðè,èñòåùñàë÷û òÿðÿôèíäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëûí èñòåùñàë õÿðúëÿðè, èõðàúåäÿí þëêÿäÿí åéíè íþâëö ìàëëàðûí ñàòûøû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí öìó-ìè õÿðúëÿðèí âÿ èõðàú÷ûíûí ÿëäÿ åòäèéè ýÿëèðèí òîïëàíìàñû éîëó èëÿùåñàáëàíìàíûí ãèéìÿòè ÿñàñ ýþòöðöëöð.

6) åùòèéàò öñöëó. ßýÿð ýþìðöê îðãàíû éóõàðûäà ñàäàëàíàí öñóëëà-ðûí ùå÷ áèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèðñÿ, îíäà ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàë-ëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè ÃÀÒÒ-ûí VII ìàääÿñèíèí âÿ Ìöãàâèëÿíèíìöääÿàëàðûíà óéüóí ìåéàðëàðëà ìöÿééÿí åäèëèð.

Áó ãèéìÿòëÿíäèðìÿ àøàüûäàêû ÿñàñëàðëà ìöÿééÿí åäèëÿ áèëìÿç. à) èäõàë åäèëÿí äþâëÿòäÿ ìàëûí ãèéìÿòè; á) ìàëûí èõðàú åäÿí äþâëÿòèí äàõèëè áàçàðûíäàêû ãèéìÿòè: ú) èõðàú åäèëÿí þëêÿíèí ö÷öíúö þëêÿëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ìàëëàðûí

ãèéìÿòè: ÷) ìàëûí êîðòÿáèè âÿ äÿãèãëÿøäèðèëìèø ãèéìÿòè; ä) ìèíèìóì ýþìðöê ãèéìÿòëÿðè;

9.1.3. Ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðëÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿñè çàìàíûäåêëàðàíòûí âÿ ýþìðöê îðãàíûíûí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðû áÿéàí åäÿíøÿõñëÿðÿ (êîììåðñèéà ìÿãñÿäè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìàéàí ìàëëàðûèäõàë åäÿí ôèçèêè øÿõñëÿð èñòèñíà îëìàãëà) ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè-íèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êà-áèíåòèíèí 12 éàíâàð 1998-úè èë òàðèõëè 7 ñàéëû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí âÿ áó ÿðàçèäÿí ÷ûõàðûëàí ìàë-

215

ëàðûí ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ñèñòåìèíèí òÿòáèãè ãàéäàëàðû” ìÿú-áóðè ùåñàá åäèëèð.

Áó ãàéäàëàð: - äåêëàðàíò ö÷öí - ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí

åäèëìÿñè âÿ áÿéàí îëóíìàñû çàìàíû; - ýþìðöê îðãàíëàðû ö÷öí - ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí äåêëàðàíòëàð òÿðÿôèí-

äÿí áÿéàí åäèëÿí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿîëóíóð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ìàëëàðûí áóðàõûëìàñûíûí ÿñàññûç îëàðàã ýå-úèêäèðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ýþìðöê äÿéÿðèíÿ íÿçàðÿò ïðî-ñåñè ãûñà ìöääÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Ìàëûí ýþìðöê ðÿñìèëÿø-äèðèëìÿñè ìöääÿòèíäÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëìèø ýþìðöêäÿéÿðèíè òÿñäèã åòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâå-ðèúèëèéÿ ìöâàôèã ãàéäàäà ìàëûí øÿðòè îëàðàã áóðàõûëìàñûíà ýþìðöêîðãàíû ýþñòÿðèø âåðÿ áèëÿð. Ìàëûí øÿðòè îëàðàã áóðàõûëìàñû äåäèêäÿ,îíóí ýþìðöê äÿéÿðèíèí øÿðòè îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìÿêëÿ áóðàõûëìà-ñû áàøà äöøöëöð, éÿíè ýþìðöê äÿéÿðèíèí òàì âÿ äÿãèã ìöÿééÿí åäèë-ìÿñè ïðîñåñè äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì åäèëìèø ìÿëóìàòëàð ÿñà-ñûíäà ìöÿééÿí åäèëìÿêëÿ áàøà ÷àòûð. Áó çàìàí øÿðòè áóðàõûëàí ìàëö÷öí áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê ðåæèìè ÿñàñ ýþòöðöëöð.

Ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿñè ö÷öí ÝÄÁ-1 âÿ ÝÄÁ-2 ôîðìàäà ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñè òÿòáèã åäèëèð.

ÝÄÁ-1 ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí 1106 ñàéëû 25 äåêàáð 1997-úè èëòàðèõëè ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèø ßñàñíàìÿíèí 1.4-úö áÿíäèíäÿ íÿçÿð-äÿ òóòóëìóø 1 öñóëëà ÝÄÁ-2 ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè áóßñàñíàìÿíèí 1.4-úö áÿíäèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø 2-6-úû öñóëëàðëàìöÿééÿí åäèëäèêäÿ òÿòáèã åäèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðè ìö-ÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí ÝÄÁ-íÿ óéüóí îëàðàãáÿéàí åäèëèð. Ýÿòèðèëÿí ìàëëàð áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿðè ÿñàñûí-äà ýþìðöê ðöñóìëàðûíà âÿ âåðýèëÿðèíÿ úÿëá åäèëèð. Áÿéàí åäèëÿí ðå-æèì öçðÿ ýÿòèðèëÿí ìàë ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûíà úÿëá îëóíìóðñà,

216

(ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ðöñóì èñòèñíà îëìàãëà), ýþìðöê äÿ-éÿðè ÉÝÁ-ñè èëÿ áÿéàí åäèëèð. Áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ýþì-ðöê îðãàíûíäà ÿñàñëàíäûðûëìûø øöáùÿ éàðàíäûãäà, äåêëàðàíòäàí ýþì-ðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñèíè äîëäóðìàüû òÿëÿá åäÿ áèëÿð.

Ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñè ýþìðöê ñÿíÿäè ùåñàá îëóíóð. Äåêëàðàíò ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñèíäÿ ýþìðöê äÿéÿðèíè òÿñ-

äèã åäÿí ñÿíÿäëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí áöòöí ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðà óéüóí îëàðàãìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

Ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñè éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñè âÿ ìö-âàôèã ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê ìÿãñÿäè ö÷öí òÿëÿá îëóíàíäèýÿð ñÿíÿäëÿðëÿ áèðëèêäÿ òÿãäèì îëóíóð.

Äåêëàðàíò (àëûúû) ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèùàããûíäà ýþìðöê îðãàíûíûí ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðäàí íàðàçûëûã åäÿðñÿìþâúóä ãàíóí÷óëóãëà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí XIII áþëìÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã øè-êàéÿò åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.

Äåêëàðàíò ýþìðöê äÿéÿðè öçðÿ áÿéàí åäèëìèø ìÿëóìàòû òÿñäèã åò-ìÿê ö÷öí ýþìðöê äÿéÿðè ùàããûíäà áÿéàííàìÿ èëÿ éàíàøû àøàüûäà-êû ñÿíÿäëÿðè òÿãäèì åòìÿëèäèð:

1) ìàëû ýÿòèðÿí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñèí òÿñèñ ñÿíÿäëÿðè; 2) ìöãàâèëÿ (êîíòðàêò) âÿ îíà ÿëàâÿ îëóíàí ðàçûëûøìà ñÿíÿäëÿðè

(ÿýÿð îíëàð íÿçÿðäÿ òóòóëìóøñà); 3) ùåñàá-ôàêòóðà (èíâîéñ) âÿ áàíê þäÿíèø ñÿíÿäëÿðè (ÿýÿð þäÿíèø

àïàðûëûáñà) âÿ éà ùåñàá-ïðîôîðìó, ùÿì÷èíèí ìàëûí äÿéÿðèíè òÿñäèãåäÿí áàøãà þäÿíèø âÿ éà ìöùàñèáàò ñÿíÿäëÿðè;

4) íÿãëèééàò âÿ ñûüîðòà ñÿíÿäëÿðè (ÿýÿð ýþíäÿðèø øÿðòèíäÿ íÿçÿð-äÿ òóòóëóáñà);

5) éöêëÿìÿ-áîøàëòìà ö÷öí ùåñàá âÿ éà íÿãëèééàò õÿðúè öçðÿ ðÿñ-ìè òÿñäèã åäèëìèø êàëêóëéàñèéà (ùåñàá-ôàêòóðàéà íÿãëèééàò õÿðúè äà-õèë åäèëìÿéèáñÿ);

6) ýþíäÿðÿí òÿðÿôäÿí ýþìðöê áÿéàííàìÿñè (ÿýÿð âàðñà;)7) ãàáëàøäûðìà âÿðÿãëÿðè;

217

8) èäõàëû ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà èúàçÿ ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðè-ëÿí ìàëëàð ö÷öí èúàçÿ;

9) ìàëûí ìÿíøÿ þëêÿñè ùàããûíäà ñåðòèôèêàò, êåéôèééÿò ñåðòèôèêàòû,òÿùëöêÿñèçëèê ñåðòèôèêàòû.

Áó ñÿíÿäëÿð ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿñäèã åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò åòìÿ-äèêäÿ ýþìðöê îðãàíûíûí òÿëÿáè öçðÿ äåêëàðàíò çÿðóðè îëàí ÿëàâÿ ìÿ-ëóìàòëàðû òÿãäèì åòìÿëèäèð. Ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ÿëàâÿ ìÿëó-ìàò êèìè àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿëÿá îëóíà áèëÿð:

à) ñþâäÿëÿøìÿéÿ àèäèééàòû îëàí ö÷öíúö øÿõñëÿ ìöãàâèëÿ(êîíòðàêò);

á) ñàòûúûíûí õåéðèíÿ ö÷öíúö øÿõñëÿðèí òÿäèéÿ ö÷öí ùåñàáëàøìàñÿíÿäè;

ú) ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëûí ñþâäÿëÿøìÿñèíÿ àèäèééàòû îëàí êîìèñ-éîí, áðîêåð õèäìÿòè ö÷öí ùåñàáëàøìà ñÿíÿäè;

÷) ìöùàñèáàò ñÿíÿäëÿðè; ä) èúàçÿ âÿ éà ìöÿëëèôëèê ñàçèøè; å) èõðàú (èäõàë) èúàçÿñè; ÿ) àíáàð ãÿáçëÿðè; ô) ìàëû äàøûìàüà äàèð ñèôàðèø; ý) êàòàëîãëàð, ñïåñèôèêàñèéà, ôèðìà-èñòåùñàë÷ûíûí ãèéìÿò ïðåéñêó-

ðàíòû (ãèéìÿòëÿðèí ñèéàùûñû); ü) ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëà ôèðìà-èñòåùñàë÷ûíûí êàëêóëéàñèéàñû; ù) ýþìðöê äÿéÿð áÿéàííàìÿñèíäÿ áÿéàí îëóíàí ýþìðöê äÿéÿðè-

íè òÿñäèã åäÿúÿê äèýÿð ñÿíÿäëÿð.Ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê âÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèí-

äÿí áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿðèíè éîõëàìàã ö÷öí èñòÿð äåêëàðàíòòÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíàí, èñòÿðñÿ äÿ ýþìðöê îðãàíûíäà îëàí ìÿëó-ìàòäàí èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð.

Ìÿëóìàò èíàíäûðûúû âÿ òàì îëìàãëà áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿ-ðèíèí òÿñäèãèíè òÿìèí åòìÿëèäèð.

Äåêëàðàíò ÿââÿëëÿð ýÿòèðèëÿí åéíèàäëû âÿ éà åéíèúèíñëè ìàëëàðûíýþìðöê äÿéÿðè, éà äà îíëàðûí äàõèëè áàçàðäà ãèéìÿòè, èñòåùñàë÷ûíûíýþìðöê îðãàíëàðûíäà îëìàéàí êàëêóëéàñèéàñû âÿ ïðåéñêóðàíòû ùàã-

218

ãûíäà ìÿëóìàò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð. Áåëÿ ìÿëóìàòäàí ìöâàôèã òÿñäèãå-äèúè ñÿíÿäëÿð òÿãäèì åäèëäèéè ùàëäà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð (ìÿñÿëÿí,åéíèàäëû âÿ åéíèúèíñëè ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿñèíÿ àèä îëàí êîììåðñè-éà ýþìðöê âÿ þäÿíèø ñÿíÿäëÿðè).

Ìàëûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ýþìðöê îðãàíûäåêëàðàíòäà îëìàéàí ìÿëóìàòëàðà ìàëèê îëà áèëÿð. Áåëÿ ìÿëóìàòëàðàõàðèúè òèúàðÿò äþâðèééÿñèíäÿ îëàí ìàëëàðûí ìÿëóìàò ãèéìÿòè, ùàáåëÿÿââÿëëÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿí êå÷ÿí åéíèàäëû âÿ éà åéíè-úèíñëè ìàëëàð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð äàõèë åäèëèð. Äåêëàðàíòà ýþìðöê îð-ãàíûíäà îðòà êîíòðàêò ãèéìÿòè, ìÿõôèëèê ñàõëàíûëìàãëà àéðû-àéðû ñþâ-äÿëÿøìÿ öçðÿ ýþìðöê äÿéÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò òÿãäèì îëóíà áèëÿð.

Äåêëàðàíò ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñèíèí (ÝÄÁ-1 âÿ éà ÝÄÁ-2) áöòöí ãðàôàëàðûíû Òÿëèìàòà óéüóí îëàðàã ñÿðáÿñò äîëäóðóð (ýþì-ðöê ãåéäèééàòû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ãðàôàäàí áàøãà).

Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê äÿéÿðè áÿéàííàìÿñè äöçýöí äîë-äóðóëäóüó, ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè öñóëó äöçýöí ñå-÷èëèá òÿòáèã îëóíäóüó, áÿéàí åäèëÿí ìÿëóìàòëàð òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿä-ëÿðëÿ òÿñäèã îëóíäóüó ùàëëàðäà ÝÄÁ-íèí áöòöí âÿðÿãëÿðèíäÿ “Ýþì-ðöê ãåéäèééàòû ö÷öí” ãðàôàñûíäà “Ýþìðöê äÿéÿðè ãÿáóë åäèëäè” ãåé-äèééàòû àïàðûëûð âÿ ÝÄÁ-íè éîõëàéàí âÿçèôÿëè øÿõñèí èìçàñû âÿ øÿõ-ñè íþìðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèã åäèëèð.

ÝÄÁ-íè ñÿíÿäëÿøäèðÿí âÿ îíóí äöçýöíëöéöíö éîõëàéàí ýþìðöêîðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí þç øÿõñè òÿøÿááöñö, äåêëàðàíòûí òàïøûðû-üû âÿ éà õàùèøè èëÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí äîëäóðóëàí ýþìðöê äÿéÿðèãðàôàëàðûíäà ùÿð ùàíñû áèð ìÿëóìàòäà äÿéèøèêëèê åòìÿê, áó ãðàôàëà-ðà ÿëàâÿëÿð åòìÿê ùöãóãó éîõäóð.

Ñÿíÿäëÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðàäåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëÿí ýþìðöê äÿéÿðèíäÿ ýþìðöê îðãà-íû òÿðÿôèíäÿí åäèëÿí áöòöí äöçÿëèøëÿðÿ ìàëëàðûí ýþìðöê ãèéìÿòëÿí-äèðèëìÿñè êèìè áàõûëûð âÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèøãàéäàäà øèêàéÿò âåðèëÿ áèëÿð.

Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí ùåñàáëàìàéà ýþìðöê îðãàíûíûíâÿçèôÿëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí äöçÿëèø àïàðìàã çÿðóðÿòè éàðàíäûãäà îíäà

219

ÝÄÁ-íèí “ýþìðöê ãåéäèééàòû ö÷öí âÿ éà áëàíêûí ÿêñ öçöíäÿ“Ýþìðöê ãåéäèééàòû” áàøëûüû àëòûíäà ãåéäèééàò àïàðûëûð.

Ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí àïàðäûüû áöòöí ãåéäèééàòëàðîíóí èìçàñû âÿ øÿõñè íþìðÿëè ìþùöðö èëÿ òÿñäèã åäèëìÿêëÿ òàðèõýþñòÿðèëèð.

ÝÞìðöê îðãàíûíûí ùåñàáëàíìàñûíà óéüóí îëàðàã äåêëðàíò ÝÄÁ-íèí ìöâàôèã ãðàôàñûíäà äÿéèøèêëèê åäèð, îíó èìçà âÿ ìþùöðëÿ òÿñäèãåòìÿêëÿ òàðèõè ýþñòÿðèëèð.

ÝÄÁ-äÿ ÷îõñàéëû äöçÿëèø åäèëäèêäÿ êþùíÿ áëàíêäà ãåéä àïàðûëìàã-ëà éåíè áëàíê äîëäóðóëà áèëÿð. Ùÿð èêè áëàíê ýþìðöê îðãàíûíäà ñàõëà-íûëûð. Ýþìðöê îðãàíûíûí àïàðûúû äöçÿëèøÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí ðàçûëûãîëäóãäà áÿéàííàìÿíèí “10 á” ãðàôàñû öìóìè ãàéäàäà äîëäóðóëóð.

Ýþìðöê äÿéÿðè äÿãèãëÿøäëèðèëäèêäÿí ñîíðà ýþìðöê îðãàíûíûí âÿ-çèôÿëè øÿõñè ÉÝÁ-äÿ “Ýþìðöê äÿéÿðè äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð” ãåéäèé-éàòûíû àïûðûð. Äåêëàðàíò âÿ éà ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñ òÿðÿ-ôèíäÿí ýþìðöê äÿéÿðèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ äàèð ÝÄÁ âÿ ÉÝÁ-íèí àéðûëìàç ùèññÿñè ùåñàá îëóíàí ôîðìà-áëàíê äîëäóðóëóð.

Äåêëàðàíò ýþìðöê îðãàíûíûí àïàðäûüû äÿãèãëÿøìÿ èëÿ ðàçû îëìà-äûãäà, ÝÄÁ-äÿ ìöâàôèã äöçÿëèø àïàðìàãäàí âÿ éà ÝÄÁ-íè èìçà-ëàíìàãäàí èìòèíà åäÿ áèëÿð. Áó ùàëäà äåêëàðàíò ýþìðöê îðãàíûíäàíéàçûëû ôîðìàäà îíëàðûí áÿéàí åòäèéè ýþìðöê äÿéÿðèíèí ãÿáóë åäèë-ìÿñèíÿ äàèð èçàùàò (àéäûíëûã ýÿòèðìÿê ö÷öí) òÿëÿá åäÿ áèëÿð.

Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê îðãàíûíà ýþìðöê äÿéÿðèíèí ãèé-ìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ éà ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ãÿ-ðàðäàí øèêàéÿò âåðìÿñè ìöÿééÿí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿðèíÿ óéüóíîëàðàã ýþìðöê òÿäèéÿñè þäÿìÿêäÿí àçàä åòìÿê ùöãóãó âåðìèð.

Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿéÿðè äÿãèãëÿøäèðè-ëÿíÿäÿê áÿéàí îëóíìóø ìàë ùàããûíäà ìþâúóä ýþìðöê ãàíóíâåðè-úèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã ãÿðàð ãÿáóë åäèëèð.

Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû äåêëàðàíòäà áÿéàí åäèëìèøýþìðöê äÿéÿðèíè òÿñäèã åäÿí ñÿíÿäëÿð, èñòèôàäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàðûòÿñäèã åäÿí äÿëèëëÿð îëìàäûãäà, ùÿì÷èíèí ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðèíäÿ ìà-ëûí ñàòûøû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãèéìÿòëÿðÿ éåíèäÿí áàõûëìàãëà ñîí

220

ãèéìÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ùàëû îëäóãäà ýþìðöê îðãàíû, äåêëàðàí-òà ìàëäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùàããûíäà ãÿðàðû àíúàã ýþìðöê òÿäèéÿëÿðè-íè òàì ùÿúìäÿ þäÿäèêäÿí ñîíðà âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð.

Ýþìðöê îðãàíû äåêëàðàíòûí éàçûëû ÿðèçÿñèíÿ ÿñàñÿí áÿéàí åäèëìèøìàëà ìþâúóä ãàíóí÷óëóüà ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ÿìëàê ýèðî-âó âÿ éà ìöâÿêêèë áàíêûí çÿìàíÿò ìÿêòóáó ÿñàñûíäà ìþùëÿòäÿíèñòèôàäÿ åòìÿê èúàçÿñè âåðÿ áèëÿð.

ßìëàê ýèðîâóíóí äÿéÿðè âÿ éà áàíê çÿìàíÿòè ìÿáëÿüè ýþìðöêäÿéÿðèíèí ýþçëÿíèëÿí äöçÿëèø ùÿääè çàìàíû éàðàíà áèëÿúÿê ýþìðöêòÿäèéÿëÿðèíèí þäÿíèøèíè òÿìèí åòìÿëèäèð. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèçàìàíû ýþìðöê òÿäèéÿëÿðèíèí þäÿíèøè ùÿéàòà êå÷èðèëäèêäÿ, ÿìëàêýèðîâóíóí äÿéÿðè âÿ éà áàíê çÿìàíÿòèíèí ìÿáëÿüè ýþìðöê îðãàíûòÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ìàëûí øÿðòè ìöÿééÿí åäèëìèøýþìðöê äÿéÿðè èëÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëìèø ýþìðöê äÿ-éÿðè àðàñûíäàêû ôÿðãÿ ìöâàôèã îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.

Ùàçûðäà ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí îëóíìàñû öçðÿ èêè áåéíÿëõàëãñèñòåì ìþâúóääóð:

1) ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí ìàëëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè öçðÿÁðöññåë êîíâåíñèéàñû (15.XII.1950-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø,28.VII.1953-úö èëäÿí ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð);

2) ÃÀÒÒ ñàçèøèíèí VII ìàääÿñèíè ìöÿééÿí åäÿí ñàçèø (1979-úó èë). Ùÿð ñèñòåìèí ÿñàñûíû ÃÀÒÒ ñàçèøèíèí VII ìàääÿñè òÿøêèë åòäèéèí-

äÿí îíëàð àðàñûíäà ïðèíñèïèàë ôèêèð àéðûëûüû éîõäóð. Îäóð êè, ÃÀÒÒñàçèøè èëÿ äàùà ÿòðàôëû òàíûø îëìàüà ÷àëûøàã.

ÖÒÒ Òàðèô âÿ Òèúàðÿò ùàããûíäà Áàø ñàçèøèí âàðèñèäèð âÿ þç ôÿàëèééÿ-òèíÿ 1995-úè èëèí éàíâàðûí 1-äÿí áàøëàéûá. ÖÒÒ-íèí ìÿíçèë ãÿðàðýàùûÈñâå÷ðÿäÿ éåðëÿøèð. Î, 1986-1994-úö èëëÿð ÿðÿôÿñèíäÿ Òàðèô âÿ Òèúàðÿòùàããûíäà Áàø Ñàçèø (ÃÀÒÒ) ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ êå÷èðèëÿí âÿ Óðóãâàé ðàóí-äó àäûíû àëàí ÷îõòÿðÿôëè òèúàðÿò äàíûøûãëàðû íÿòèúÿñèíäÿ òÿøêèë îëóíóá.1994-úö èëèí àïðåëèí 15-äÿ Ìÿðàêåøäÿ èìçàëàíàí éåêóí àêòû ÖÒÒ-íèíòÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà Ñàçèøèí èìçàëàíìàñû ö÷öí éîë à÷äû.

Öìöìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè ùàããûíäà ìöãà-âèëÿ âÿ ñàçèø áåéíÿëõàëã òèúàðÿòäÿ, ùÿì÷èíèí Óðóãâàé ðàóíäóíóí

221

ìöãàâèëÿ âÿ ñàçèøëÿðèí èúðàñûíà íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿïðîáëåìëÿðè íèçàìà ñàëìàã ö÷öí öçâ äþâëÿòëÿðèí äàèìè ôÿàëèééÿòýþñòÿðÿí ôîðóìóäóð. ÃÀÒÒ-ûí äàâàì÷ûñû îëàí ÖÒÒ òèúàðÿò ñàçèøëÿ-ðè ñïåêòðèíäÿ äàùà ýåíèø íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ ìöáàùèñÿëè ìÿ-ñÿëÿëÿð öçðÿ âÿ áèð ñûðà ãÿðàðëàðûí ãÿáóëó ïðîñåäóðàëàðûíûí òÿêìèë-ëÿøäèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äàùà ýåíèø ñÿëàùèééÿòÿ ìàëèêäèð.

ÖÒÒ-íèí ÿñàñ ìÿãñÿäè òèúàðÿòäÿ èäõàë ðöñóìëàðûíûí ñÿâèééÿñèíèíàðäûúûë îëàðàã àøàüû ñàëûíìàñû, êÿìèééÿò âÿ äèýÿð ãåéðè-òàðèô ìàíå-ÿëÿðèíèí àðàäàí ýþòöðöëìÿñè âÿ áàøëûúà îëàðàã òàðèô ìåòîäëàðûíäàíèñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿòèí ëèáåðàëëàøäûðûëìàñûäûð. ÖÒÒ-íèí ÿñàñ ïðèíñèï âÿ ãàéäàëàðû àøàüûäàêûëàðäûð:

- ãåéðè-äèñêðèìèíàñèéà ÿñàñëàðû èëÿ òèúàðÿòäÿ ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ äà-ùà ÿëâåðèøëè ðåæèìèí éàðàäûëìàñû;

- õàðèúè ìÿíøÿëè õèäìÿò âÿ ìàëëàðà ãàðøûëûãëû ñóðÿòäÿ ìèëëè ðåæèìèíâåðèëìÿñè;

- òèúàðÿò ìöáàùèñÿëÿðèíèí äàíûøûãëàð âÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð éîëó èëÿùÿëë åäèëìÿñè.

Áåéíÿëõàëã ùöãóãè àëÿò êèìè Áàø ñàçèø ÿñàñ ìÿòíèíÿ äàõèë îëàíïðèíñèï âÿ ãàéäàëàð òîïëóñóéëà éàíàøìà ùÿì äÿ òàðèô ýöçÿøòëÿðè ñè-éàùûñûíäàí âÿ ÿëàâÿëÿðèíäÿí, ÿëàâÿ ãÿòíàìÿ âÿ ïðîòîêîëëàðäàí, àé-ðû-àéðû ãÿðàð âÿ ìöãàâèëÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíóá.

Óðóãâàé ðàóíäóíóí ñàçèøëÿð ïàêåòè òÿãðèáÿí 50 ÷îõòÿðÿôëè ñàçèø-ëÿðè âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðè áèðëÿøäèðèð.

Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ñàçèøëÿðè àøàüûäàêû ãðóïëàðà áþëìÿê îëàð. I. ßìòÿÿëÿðèí òèúàðÿòè ùàããûíäà ÷îõòÿðÿôëè ñàçèøëÿð. Òàðèô âÿ Òèúàðÿò ùàããûíäà Áàø ñàçèø 1994-úö èë (ÃÀÒÒ-94). Ñàíèòàð âÿ Ôèòîñàíèòàð òÿäáèðëÿðèíèí òÿòáèãè ùàããûíäà Ñàçèø. Òèúàðÿòëÿ ÿëàãÿäàð èíâåñòèñèéà òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà ñàçèø.ÃÀÒÒ-94 VI ìàääÿñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè ùàããûíäà ñàçèø (Àíòè-

äåìïèíã ïðîñåäóðàñû). ÃÀÒÒ-94 VII ìàääÿñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè ùàããûíäà ñàçèø (ìàëëà-

ðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè).Ìàëëàðûí ìÿíøÿ ãàéäàëàðû ùàããûíäà ñàçèø.

222

Êîìïåíñàñèéà âÿ ñóáñèäèéà òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà ñàçèø. II. Õèäìÿò òèúàðÿòè ùàããûíäà Áàø ñàçèø (ÃÀÒÑ). III. Èíòåëëåêòóàë ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíûí òèúàðÿò àñïåêòëÿðè ùàããûí-

äà ñàçèø (ÒÐÈÏÑ). IV. Ìöáàùèñÿëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñèíè íèçàìà ñàëàí ãàéäàëàð âÿ ïðî-

ñåäóðàëàð ùàããûíäà ðàçûëàøìàV. Òèúàðÿò ñèéàñÿòèíÿ íÿçàðÿò ìåõàíèçìè. VII. Öçâ äþâëÿòëÿðèí èøòèðàêûíû ìÿùäóäëàøäûðàí Ñàçèø (ÖÒÒ-íèí

áöòöí öçâëÿðè ö÷öí ìÿúáóðè äåéèë).Êîìïëåêñ ãàéäàëàð öìóìèëèêäÿ ÷îõòÿðÿôëè òèúàðÿò ñèñòåìèíè òÿø-

êèë åäèð. Áàø Ñàçèøèí öçâëÿðè îëàí äþâëÿòëÿðèí èìçàëàäûüû ùàçûðêè ÁàøÑàçèø 2000-äÿí ÷îõ èêèòÿðÿôëè òèúàðÿò ñàçèøëÿðèíèí ÿâÿç åäèëìÿñèíÿèìêàí âåðèð. ÃÀÒÒ ùÿì÷èíèí öçâ äþâëÿòëÿðèí õàðèúè òèúàðÿò ñèéàñÿ-òèíèí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ ÷îõòÿðÿôëè âÿ èêèòÿðÿôëè äàíûøûãëàð, àí-ëàøìàëàð âÿ ñ. ìÿøâÿðÿòëÿð ö÷öí äàèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ôîðóìó-äóð. Áåëÿëèêëÿ, ÃÀÒÒ-ûí âÿçèôÿñè ìöõòÿëèô ïðèíñèïëÿð áàçàñûíäà÷îõòÿðÿôëè ÿñàñëàðäà èøòèðàê åäÿí òÿðÿôëÿð àðàñûíäà òèúàðÿò ìöíàñè-áÿòëÿðèíèí íèçàìà ñàëûíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð.

Óðóãâàé ðàóíäóíóí ýåäèøèíäÿ, îíóí èøòèðàê÷ûëàðû òàðèôèí àøàüû ñà-ëûíìàñû ôîðìóëàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿìÿéè ãÿðàðà àëûáëàð. Îíëàð 5 èë(1995-2000-úè èëëÿð) ÿðçèíäÿ ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèíèí 40 % àøàüû ñàëûí-ìàñû ùàããûíäà ðàçûëûüà ýÿëèáëÿð. Èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí äþâëÿòëÿð âÿáàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷ÿí äþâëÿòëÿð òÿãðèáÿí 30 % ùÿúìèíäÿ òàðèôäÿðÿúÿëÿðèíèí àøàüû ñàëûíìàñû ùàããûíäà ðàçûëûüà ýÿëèáëÿð. Áó þçÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ ðöñóìóí àøàüû ñàëûíìàñûíûí õÿòòè ìåòîäà ãàéû-äûøûíû ýþñòÿðèð. Áóíóí àðõàñûíäà “òàðèô ïèêè” (äàùà éöêñÿê ðöñóìäÿðÿúÿñè) àäëàíàí íèñáè òîõóíóëìàçëûüûí ñàõëàíìà èìêàíû ýèçëÿíèð.

Ñîí äþâðëÿð òàðèô äàíûøûãëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ âàùèä ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèìåòîäó äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Âàùèä ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèîíäàí èáàðÿòäèð êè, äþâëÿò þç öçÿðèíÿ ðöñóì äÿðÿúÿëÿðèíè ÿââÿëëÿð ðà-çûëàøäûðûëìûø ñÿâèééÿäÿí éóõàðû, éàõóä äà ìþâúóä ñÿâèééÿäÿí éó-õàðû ãàëäûðûëìàìàñû ùàããûíäà þùäÿëèê ýþòöðöð. Âàùèä ðöñóìëàð “Δäÿðÿúÿñèíäÿ äÿ îëà áèëÿð. Óðóãâàé ðàóíäóíóí éåêóíóíäà âàùèä ðö-

223

ñóìóí ïàéû àðòìûøäûð: èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ - áöòöí òèúàðÿò ìþâ-ãåëÿðè öçðÿ 78-äÿí 99-à ãÿäÿð, èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí äþëÿòëÿðäÿ - 21-äÿí 73-ÿ ãÿäÿð âÿ êå÷èä èãòèñàäèééàòûíäà îëàí äþâëÿòëÿðäÿ - 73-äÿí98-ÿ ãÿäÿð. Áåëÿëèêëÿ âàùèä ðöñóìëàðà òàðèô äàíûøûãëàðûíäà ðöñóìëà-ðûí àøàüû ñàëûíìàñûíäàí äàùà ìöùöì ýöçÿøò êèìè áàõûëûð.

Óðóãâàé ðàóíäóíóí ýåäèøèíäÿ ýþìðöê ðöñóìóíóí îðòà ñÿâèééÿ-äÿ àøàüû ñàëûíìàñûíäà ðàçûëàøìàëàðà áàõìàéàðàã, õöñóñÿí ñÿíàéåìàëëàðûíûí ðöñóì äÿðÿúÿëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ãàëäû.Ìèñàë ö÷öí èíêèøàô åòìèø äþâëÿòëÿðäÿ áöòöí ÿìòÿÿëÿðèí 25 %-è 10%-äÿí éóõàðû äÿðÿúÿäÿ ãàëäû. Ñÿíàéå ìàëëàðûíäà ðöñóìóí àøàüû ñà-ëûíìàñû ÀÁØ, Àâðîïà Áèðëèéè, Éàïîíèéà, Êàíàäà àðàñûíäà áàüëàí-ìûø “äþðäòÿðÿôëè ñàçèø” íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëäó.

9.2. Ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè öñóëëàðû 9.2.1. Ýþìðöê äÿéÿðèíèí ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèé-

ìÿòè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìÿñè öñóëó Ýþìðöê äÿéÿðèíèí ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè èëÿ

ìöÿééÿí åäèëìÿñè öñóëó äÿéÿð ÿñàñûíäà ìàëèê (àëûíàí ìàëà ýþðÿùåñàáëàøìà ïóë þäÿíèøëÿðè âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿíäÿ) îëàí àëãû-ñàòãû õàðèúè òèúàðÿò áàüëàøìàëàðûíà óéüóí îëàðàã ýÿòèðèëÿí ìàëëàðàòÿòáèã åäèëèð. Ùåñàáëàøìà ôîðìàñû (èíêàññî, àêêðåäèòèâ) ïðèíñèïèàëÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèð. Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè àíûíà þäÿíèø ñÿ-íÿäëÿðèíèí îëìàìàñû I öñóëóí òÿòáèãèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñèíÿ âÿ äè-ýÿð öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ÿñàñ îëà áèëìÿç. ßýÿð ôàêòóðàäàýþñòÿðèëÿí âÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí áÿéàí åäèëÿí ýþìðöê äÿéÿðèýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí þäÿíèø ñÿíÿäëÿðè îëìàäàí ãÿáóë åäèë-ìèðñÿ, áó çàìàí øÿðòè áóðàõûëûø ðåæèìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð.

Ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè âÿóíèôèêàñèéàñû ìÿãñÿäè èëÿ øÿðòè äÿéÿð áàüëàøìàëàðû (ïóë âÿñàòèëÿðèíèíðåàë ùÿðÿêÿòè îëìàéàí) èëÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí Iöñóëëà òÿéèíèíÿ éîë âåðèëèð. Áåëÿ áàüëàøìàëàðà ìöáàäèëÿ, êîìïåíñà-ñèéà ýþíäÿðèøëÿðè, çÿìàíÿò ùåñàáûíà âÿ ÿâÿçñèç ýþíäÿðèøëÿð (ìÿñÿ-ëÿí, áàüûøëàìàëàð) àèä åäèëÿ áèëÿð. Áó ùàëäà, ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðäÿ

224

(ìöãàâèëÿ, ñàçèø), ïðåôîðìà ùåñàáëàðäà, ýÿòèðèëÿí þëêÿíèí ýþìðöêáÿéàííàìÿñèíäÿ áó ÿìÿëèééàò öçðÿ ìàëëàðûí ùÿð áèðèíèí äÿéÿðèýþñòÿðèëìÿëèäèð.

Åéíè çàìàíäà ìöãàâèëÿ - êîìèññèéà âÿ éà êîíñèãíàñèéà (áèðèíúèùàëäà ìöëêèééÿò÷èíèí - “êîìòèíåíò” âÿ éà “êîíñèãíàíò”ûí þç ìàëëà-ðûíû äèýÿð ôèðìàíûí àíáàðëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèäèð. Èêèíúè ùàëäà èñÿ,âàñèòÿ÷èëÿðèí êîíñèãíàñèéà àíáàðëàðû âàñèòÿñèëÿ ìàëëàðûí ñàòûëìàñûâàñèòÿñèäèð. Ìàë ñàòûëàíà ãÿäÿð ìöëêèééÿò÷è ìàëû èõðàú åäÿí ñàéûëûð.Öìóìèëèêäÿ, êîíñèãíàñèéà ìàëûí ñàòûëäûãäàí ñîíðà ïóëóíóí þäÿíèë-ìÿñè äåìÿêäèð) ÿñàñûíäà ýÿòèðèëÿí ìàëëàðà áó öñóë òÿòáèã åäèëìÿ-ìÿëèäèð. ×öíêè áó ùàëäà ìàëûí ìöòëÿã àëãû-ñàòãûñû äåéèë, éàëíûç ñàòûøöçðÿ õèäìÿòëÿð ýþñòÿðèëìÿñèíäÿí äàíûøûëà áèëÿð.

Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà ãàíóíóí 18-úè ìàääÿñèíèí áèðèíúè áÿíäèíÿýþðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëûíýþìðöê äÿéÿðè ìàëûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëäèéè àíäà áó ìàëö÷öí ôàêòèêè þäÿíèëìèø âÿ éà þäÿíèëÿúÿê ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèäèð.

Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè ìöÿééÿí åäèëìèø ÿëàâÿëÿð âÿ ùåñàáäàí ÷ûõ-ìàëàð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà äÿãèãëÿøäèðèëèð.

Ôàêòèêè þäÿíèëìèø âÿ éà þäÿíèëìÿëè îëàí ãèéìÿò - àëûúûíûí ñàòûúû-éà èäõàë ìàëëàðû ö÷öí þäÿäèéè, éàõóä þäÿéÿúÿéè, ëàêèí ýþìðöê ðÿñ-ìèëÿøäèðèëìÿñè àíûíàäÿê ùÿëÿ þäÿìÿìèø îëäóüó þäÿíèø ìÿáëÿüëÿ-ðèíèí úÿìèäèð. Þäÿíèø êþ÷öðìÿ, àêêðåäèòèâ, èíêàññî, ãàðûøûã âÿ äè-ýÿð ãàíóíè ùåñàáëàøìà ôîðìàñûíäà îëà áèëÿð.

Õàðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿñèíäÿ öìóìèëèêëÿ ãÿáóë åäèëìèø ýþíäÿðèøøÿðòëÿðè (î úöìëÿäÿí Èíêîòåðìñëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø) þç ÿêñèíè òàï-ìûøñà, ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèÿñàñûíäà òÿéèí åäèëìÿñè öñóëó òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.

Áèðèíúè öñóë, ùÿì÷èíèí, õàðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿëÿðèíèí öìóìèëèê-äÿ ãÿáóë åäèëìèø âÿ ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿ òÿñèð åòìÿéÿí àøàüûäà-êû øÿðòëÿðè ö÷öí äÿ êå÷ÿðëè îëà áèëÿð:

- “åêñïåðò ðÿéè ÿëàâÿ åäèëìÿêëÿ àëãû-ñàòãû”; - “ìöÿééÿí òàðèõÿ ãÿäÿð ìàë ýþíäÿðèøè”; - “àëûúûéà òàðèõÿ ãÿäÿð ìàë ýþíäÿðèøè”;

225

I öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ éþíÿëìèø ÿí ìöùöì òÿëÿáëÿðäÿí áèðèýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿíòÿãäèì åäèëÿí ìÿëóìàòëàðûí ñÿíÿäëè òÿñäèãèäèð. Ýþìðöê äÿéÿðè áè-ðèíúè öñóëëà î çàìàí òÿéèí åäèëÿ áèëÿð êè, îíóí ýþìðöê äÿéÿð áÿéàí-íàìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí áöòöí åëåìåíòëÿðè ìöâàôèã ñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèãåäèëìèø îëñóí. Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè - ùåñàá-ôàêòóðà (èíâîéñ), øÿðòèäÿéÿð áàüëàøìàëàðû ö÷öí - ùåñàá ïðåôîðìà, áàíê þäÿíèø ñÿíÿäëÿðèâÿ àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñè èëÿ òÿñäèã åäèëìÿëèäèð.

Ãèéìÿòÿ ÿëàâÿëÿð âÿ éà ÷ûõàðûøëàð ìöâàôèã þäÿíèø, ìàë-ìöøàéè-ÿò, ñûüîðòà, ýþìðöê âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèã åäèëìÿëèäèð.

Ìöãàâèëÿ èøòèðàê÷ûëàðû ãàðøûëûãëû-àñûëû øÿõñëÿð îëäóãäà I öñóë èñòèôà-äÿ åäèëÿ áèëìÿç.

“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíóñþâäÿëÿøìÿ èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäà ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûíû 1979-úó èëÝÀÒÒ ñàçèøèíèí VII ìàääÿñèíèí òÿòáèãè áàðÿäÿ Ñàçèøëÿ ìöÿééÿíåäèëìèø ãàéäàäà ðåãëàìåíòëÿøäèðèð. 18-úè ìàääÿñèíèí 2-úè áÿíäèíäÿýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí ùå÷ îëìàçñà áèðèíÿ ìàëèê îëàí ìöãàâèëÿ èø-òèðàê÷ûëàðû áèð-áèðèíäÿí ãàðøûëûãëû àñûëû ùåñàá åäèëèð.

Ñàòûúû âÿ àëûúûíûí ãàðøûëûãëû àñûëûëûüû áàðÿäÿ ìÿëóìàò ýþìðöê äÿ-éÿð áÿéàííàìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëìÿëèäèð. Ýþìðöê îðãàíû ãàðøûëûãëû àñû-ëûëûüûí îëóá-îëìàìàñû áàðÿäÿ áÿéàí åäèëÿí ìÿëóìàòëàðû éîõëàìàâÿ òÿùãèãàò íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè, ùÿì÷èíèí íÿøð åäèëìèø ìÿëó-ìàòëàðûí àíàëèçè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åòäèéè ìÿëóìàòëàðëà òóòóøäóðàðàããÿðàð ãÿáóë åäèð. ßýÿð ýþìðöê îðãàíûíà áÿéàí åäèëìÿìèø áåëÿÿëàãÿ ìöÿééÿí åäèðñÿ, áó áàðÿäÿ èäõàëàò÷ûéà õÿáÿð âåðèð, îíà ÿê-ñèíè ñöáóò åòìÿéÿ âÿ áÿéàí åäèëìèø äÿéÿðè ñÿíÿäëè òÿñäèã åòìÿéÿèìêàí éàðàäûð.

Áó çàìàí ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûí õöñóñè éîõëàìà çÿðóðÿòè éöêöí ñàõ-ëàíûëìàñûíà ÿñàñ âåðìèð. Éöê àäè ãàéäàäà ýþíäÿðèëèð, êå÷èðèëÿí éîõ-ëàìàíûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí ýþìðöê äÿéÿðè éåíèäÿí ùåñàáëàíûð, ðö-ñóìóí âÿ äèýÿð âåðýèëÿðèí þäÿíèëìÿìèø ìèãäàðû òóòóëóð.

Êîíêðåò øöáùÿ îëäóãäà õàðèúè òèúàðÿò áàüëàøìàñûíûí ìÿëóìàòëàðû õö-ñóñè íÿçàðÿòÿ ýþòöðöëöð. Ýþìðöê îðãàíëàðû êå÷èðäèêëÿðè éîõëàìàíûí ýå-

226

äèøèíäÿ òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ÿââÿëëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëÿí áàüëàøìàëàðûí îëóá-îëìàäûüû, éàõóä îíëàðà íþãñàíëàð òóòóëóá-òóòóëìàäûüû àøêàðëàíûð.

Áèðèíúè öñóëäàí èñòèôàäÿíèí ìöìêöíëöéö ìöÿééÿí åäèëäèêäÿíñîíðà, ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè äÿãèãëÿøäèðèëèð, “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûí-äà” ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø êîìïîíåíòëÿð îíà ÿëàâÿ åäèëèð.

Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí áèðèíúè êîìïî-íåíò ìàëûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿêè ùàâà, äÿíèç ëèìàíûíà âÿ éà äèýÿðýÿòèðèëìÿ éåðèíÿ ãÿäÿð ÷àòäûðûëìàñûíà ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿðäèð.

Ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäëÿðè èëÿ ýÿòèðèëìÿ éåðèäåäèêäÿ àøàüûäàêûëàð áàøà äöøöëöð:

1) àâèàäàøûìàëàð ö÷öí - ìàëëàðû äàøûéàí òÿééàðÿíèí îíëàðûí áîøàë-äûëìàñû ö÷öí åíäèéè òÿéèíàò âÿ éà èëê ùàâà ëèìàíû;

2) äÿíèç äàøûìàëàðû ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ áè-ðèíúè éöêáîøàëòìà ëèìàíû (äàøûíìà ôàêòû áó ëèìàíäà ôÿàëèééÿò ýþñ-òÿðÿí ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿëèäèð);

3) äèýÿð íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ äàøûìàëàð ö÷öí ýþìðöê ñÿðùÿäèí-äÿêè áóðàõûëûø ìÿíòÿãÿñè;

4) ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè ö÷öí áåéíÿëõàëã ïî÷ò ìöáàäèëÿñè ìÿíòÿãÿñè. Äàøûíìà õÿðúëÿðè, ìàëëàðûí áîøàëäûëìàñû, éöêëÿíìÿñè, éåíèäÿí

éöêëÿíìÿñè âÿ áàøãà éåðÿ äàøûíìàñû õÿðúëÿðè, ñûüîðòà ìÿáëÿüëÿðèìàëûí ÷àòäûðûëìà ìÿñðÿôëÿðèíÿ äàõèë åäèëèð.

Þëêÿíèí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèíòÿéèí åäèëìÿñè çàìàíû ùÿìèí ìàëûí ìöÿééÿí åäèëìèø ýÿòèðèëìÿ éå-ðèíÿäÿê ÷àòäûðûëìàñû ö÷öí ôàêòèêè îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõàí õÿðúëÿð äÿíÿçÿðÿ àëûíûð. Äàøûíìàíûí äÿéÿðèíÿ ôðàõò, ìàë ìöøàéèÿò ñÿíÿäëÿðè-íèí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð, äàøûíìà ìöääÿòèíäÿ ìà-ëûí êåéôèééÿòèíèí âÿ òàìëûüûíûí ìöÿééÿí ñÿâèééÿäÿ ñàõëàíûëìàñûö÷öí (ìöâàôèã òåìïåðàòóð ðåæèìè, íÿìëèê âÿ ñ. ñÿâèééÿëÿðè ö÷öí)÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð äÿ äàõèë åäèëèð.

Ìàëûí ýþìðöê ÿðàçèñèíÿ ÿâÿçñèç ãàéäàäà ìàëýþíäÿðÿí òÿðÿôèí-äÿí âÿ àëûúûíûí þç íÿãëèééàò âàñèòÿñè èëÿ ÷àòäûðûëäûüû ùàëëàðäà ñÿð-áÿñò, ëàêèí åéíè íÿãëèééàò íþâö èëÿ äàøûíìàíûí òàðèô ãèéìÿòëÿðèíÿÿñàñÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ìÿáëÿü ýþìðöê äÿéÿðèíÿ äàõèë åäèëèð. ßýÿð

227

áåëÿ ìÿëóìàòëàð éîõäóðñà, íÿãëèééàò õÿðúëÿðè ìöùàñèáàò ó÷îòóíäàêàëêóëéàñèéà ùåñàáëàìàëàðû ãàéäàñûíäà ìöùöì åëåìåíòëÿð íÿçÿðÿàëûíìàãëà ìöÿééÿí åäèëèð.

ßýÿð äàøûíìà ñÿíÿäëÿðè ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëìÿìèøñÿ,áèðèíúè öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèëìèð âÿ äèýÿð öñóëëàðà ìöðàúèÿò îëóíóð.

Ýþìðöê ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿéÿ ÿí ðàùàò îëàí ìàëýþíäÿðìÿøÿðòëÿðè ÑÈÔ (äÿéÿð, ñûüîðòà âÿ ôàðõò) ùåñàá îëóíóð. ÑÈÔ ãèéìÿòèýþìðöê äÿéÿðèíèí ñòðóêòóðóíà óéüóí ýÿëèð. Äèýÿð ýþíäÿðèø øÿðòëÿ-ðèíäÿ ìöÿééÿí äÿãèãëÿøäèðìÿëÿðèí àïàðûëìàñû ëàáöääöð. Ìÿñÿëÿí,ÄÀÔ áàçà øÿðòëÿðèíäÿ (ñÿðùÿäÿ ãÿäÿð ýþíäÿðèø) ñûüîðòà âÿ ýþíäÿ-ðèø éåðèíÿ ãÿäÿð îëàí õÿðúëÿð ãèéìÿòÿ ÿëàâÿ åäèëìÿëèäèð. ÅÕW (çà-âîääàí), ÔÀÑ (ýÿìèäÿ ñÿðáÿñò) øÿðòëÿðèíäÿ äàøûíìà õÿðúëÿðèíäÿàëûúûíûí èõðàú þëêÿñèíäÿí ìàëëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíà ýþðÿ ÷ÿêèëÿí ýþì-ðöê õÿðúëÿðè äÿ íÿçÿðÿ àëûíûð.

Àëûúûíûí ìÿñðÿôëÿðèíÿ: à) êîìèññéîí âÿ áðîêåð ùàããëàðû (ìàë òÿäàðöêöíäÿêè êîìèññéîí

õÿðúëÿðäÿí áàøãà); á) êîíòåéíåðëÿðèí âÿ äèýÿð ÷îõ äþâðèééÿëè òàðàíûí äÿéÿðè (ÿýÿð

ìàë íîìåíêëàòóðàñû íÿçÿðäÿ òóòóðñà); ú) ãàáëàøäûðìà õÿðúëÿðè, î úöìëÿäÿí ãàáëàøäûðìà ìàòåðèàëëàðûíûí

äÿéÿðè âÿ ãàáëàøäûðìà èøëÿðèíèí äÿéÿðè àèä åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ýþìðöê äÿéÿðèíÿ êîìèññéîí âÿ äèýÿð ùàãëàð äà äàõèë

åäèëèð. Þçö äÿ ýþìðöê äÿéÿðèíÿ éàëíûç ìàë ñàòûëìàñû öçðÿ êîìèññè-îí ùàãëàðû, éÿíè àëûúûíûí òàïûëûá ìàëûí îíà ñàòûëìàñû ö÷öí þäÿíÿíùàãëàð äàõèë åäèëèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, îíëàð ìàëûí ãèéìÿòèíäÿ þç ÿê-ñèíè òàïûð. Ëàêèí ÿýÿð ùÿð ùàíñû ñÿáÿáäÿí áó õÿðúëÿð ìàëûí ãèéìÿ-òèíÿ ÿêñ åòäèðèëìÿìèøñÿ, ìöâàôèã ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà áó ÿëàâÿëÿðåäèëìÿëèäèð. Ìàëûí ñàòûëìàñû öçðÿ õÿðúëÿðè ìàëûí àëûíìàñû ö÷öí ÷ÿ-êèëÿí õÿðúëÿðäÿí àéûðìàã ëàçûìäûð, ÷öíêè ñîíóíúóëàðû àëûúû þäÿéèðâÿ ýþìðöê ðöñóìóíà úÿëá îëóíìóð.

×îõäþâðèééÿëè òàðàäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ îíóí äÿéÿðè ÷îõäÿôÿëèêìàë ýþíäÿðèøëÿðèíäÿ ùÿð ïàðòèéàäàêû ìàëûí ìèãäàðûíà ìöòÿíàñèáîëàðàã áþëöøäöðöëöð.

228

Áåëÿ ìöòÿíàñèá áþëýö ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöãàâèëÿäÿ âÿéà äèýÿð ñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèã åäèëìèø îëäóãäà ãÿáóë åäèëèð.

×îõäþâðèééÿëè òàðàíûí ýåðè ãàéòàðûëìàñûíà ýþðÿ ÷ÿêèëÿí ìÿñðÿô-ëÿð òàðà õÿðúëÿðèíÿ àèä åäèëìèð.

Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíèí ö÷öíúö êîíïîíåí-òè I öñóëäà ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí èñòåùñàëû âÿ éà ñàòûøû èëÿ áàüëûîëàðàã, èñòèôàäÿ ö÷öí àëûúû òÿðÿôèíäÿí ïóëñóç, éàõóä àøàüû ãèéìÿòÿáèëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéû éîëëà òÿãäèì åäèëÿí ìàë âÿ õèäìÿòëÿðèí äÿ-éÿðèíèí ìöÿééÿí ùèññÿñèäèð.

Áó äÿéÿð àøàüûäàêû êèìè ïàéëàøäûðûëûð: 1) õàììàë, ìàòåðèàë, äåòàë, éàðûìôàáðèêàò âÿ äèýÿð êîìïëåêòëÿø-

äèðèúè ùèññÿëÿð; 2) àëÿòëÿð âÿ äèýÿð éàðäûì÷û àâàäàíëûã (øòàìï, ôîðìà âÿ ñ.); 3) äÿéÿðëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí èñòåùñàëû ïðîñåñèíäÿ ñÿðô åäèëìèø ìà-

òåðèàëëàð (ñöðòýö éàüëàðû, éàíàúàã âÿ è.à.); 4) ìöùÿíäèñ âÿ òÿúðöáÿ-êîíñòðóêòîð ëàéèùÿëÿðè, äèçàéí,

÷åðòéîæ âÿ ñ.I öñóëäà ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíèí äþðäöíúö

êîìïîíåíòè àëûúûíûí äÿéÿðëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí ñàòûø øÿðòè êèìè áèëà-âàñèòÿ âÿ éà äîëàéûñû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿëè îëäóüó èíòåëëåêòóàë ìöë-êèééÿòäÿí èñòèôàäÿéÿ ýþðÿ èúàçÿ âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðäèð.

Ýþìðöê äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ èúàçÿ âÿ äèýÿð þäÿíèøëÿðàøàüûäàêûëàðäàí èñòèôàäÿéÿ ýþðÿ þäÿíÿí ùàãëàð áàøà äöøöëöð:

à) ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí, î úöìëÿäÿí îíëàðûí ñÿíàéå íöìóíÿëÿðèíèíùàçûðëàíìàñû, íîó-ùàó âÿ ñ.;

á) ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí èõðàúäà ñàòûëìàñû, î úöìëÿäÿí ìàë íèøàíëàðûâÿ íöìóíÿëÿðè;

ú) ïàòåíò, ìöÿëëèôëèê ùöãóãó (ÿäÿáèééàò, êèíî, åëìè ÿñÿðëÿð âÿ ñ.),èñòåùñàë òåõíîëîýèéàñû äà äàõèë îëìàãëà ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí èñòèôàäÿñèâÿ éà áàøãàñûíà ñàòûëìàñû.

Èúàçÿ âÿ àíàëîæè äèýÿð þäÿíèøëÿðèí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿ ÿëà-âÿ åäèëìÿñè î âàõò ýåð÷ÿêëÿøäèðèëèð êè, áó þäÿíèøëÿð ýÿòèðèëÿí ìà-ëà àèä îëñóí, àëûúû èëÿ ñàòûúû àðàñûíäà áàüëàíàí ìöãàâèëÿíèí

229

øÿðòëÿðè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø îëñóí. Áó çàìàí àëûúûíûí þäÿäèéèèúàçÿ ùàãëàðû ñàòûúûéà, éàõóä îíóí íÿôèíÿ ö÷öíúö áèð øÿõñÿþäÿíìèø îëìàëûäûð.

Ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíèí I öñóëäà äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíèí áåøèíúèêîìïîíåíòè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëÿíìàëëàðûí èñòèôàäÿ îëóíìàñûíäàí, âåðèëìÿñèíäÿí âÿ éà òÿêðàð ñàòû-øûíäàí ñàòûúûíûí áèðáàøà, éàõóä äîëàéû éîëëà ÿëäÿ åòäèéè ýÿëèðèí áèðùèññÿñèäèð.

Áèð ãàéäà îëàðàã ñàòûúûíûí ýÿëèðèíèí áó ùèññÿñè õàðèúè òèúàðÿò ìö-ãàâèëÿñèíäÿ òÿñáèò åäèëèð. ßýÿð ìöãàâèëÿ èëÿ àëûúûíûí ýÿëèðèíèí 10 %-è ñàòûúûéà ãàéòàðûëìàëû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøñà îíäà ýÿëèðèí áó ùèññÿñèíÿóéüóí ìÿáëÿü ýþìðöê äÿéÿðèíÿ ÿëàâÿ åäèëèð âÿ äÿéÿð áÿéàííàìÿ-ñèíäÿ ýþñòÿðèëèð.

ßýÿð ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ãÿäÿð ýÿëèðèí ìÿáëÿüè áÿëëèäåéèëñÿ, ýþìðöê äÿéÿð áÿéàííàìÿñèíäÿ ýþçëÿíèëÿí òÿãðèáè ìÿáëÿüéàçûëûð âÿ îíóí òÿéèíè ö÷öí ìöñòÿãèë åêñïåðò úÿëá åäèëìÿñèíÿ èìêàíâåðèëèð. Ýþçëÿíèëÿí ýÿëèðèí ìèãäàðû ýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãåäèëìÿëèäèð. ßýÿð ýÿëèðèí ìÿáëÿüè ìöÿééÿí îëóíà áèëìèðñÿ, ýþìðöêäÿéÿðèíèí I öñóëëà òÿéèíèíÿ éîë âåðèëìèð.

Ñàäàëàíàí êîìïîíåíòëÿð Ýþìðöê Òàðèôè ùàããûíäà ãàíóíëà ÿëàâÿþäÿìÿëÿð êèìè ìöÿééÿí åäèëèð.

Ýþìðöê äÿéÿðè òÿêúÿ ÿëàâÿ þäÿíèøëÿð ùåñàáûíà äåéèë, ùÿì÷èíèíìöÿééÿí ìÿáëÿüëÿðèí ÷ûõàðûëìàñû ùåñàáûíà äà äÿãèãëÿøäèðèëÿ áèëÿð.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñè äàõèëèíäÿ ýÿòèðèëìÿìÿíòÿãÿñèíäÿí ÷àòäûðûëìà éåðèíÿ ãÿäÿð ÷ÿêèëÿí õÿðúëÿð ìöâàôèãñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèã åäèëìÿêëÿ ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíäÿí ÷ûõàðûëûð.

Áó ìÿñðÿôëÿð àøàüûäàêûëàðäûð: 1) ìàëëàð ýÿòèðèëäèêäÿí ñîíðà ãóðàøäûðìà, éûüìà, ñàçëàìà âÿ éà

òåõíèêè êþìÿéÿ ýþðÿ õÿðúëÿð; 2) ýÿòèðèëìÿ éåðèíäÿí òÿéèíàò éåðèíÿ ãÿäÿð ÷ÿêèëÿí íÿãëèééàò

õÿðúëÿðè; 3) èäõàë ýþìðöê ðöñóì, âåðýè âÿ éûüûìëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ ýþðÿ

õÿðúëÿð.

230

Ëàêèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó õÿðúëÿð ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèí-äÿí î çàìàí ÷ûõàðûëûð êè, áöòöí èøëÿð ìöãàâèëÿäÿ ÿêñ åòäèðèëìèø îë-ñóí âÿ ùåñàá-ôàêòóðàäà áó õÿðúëÿð àéðûúà ýþñòÿðèëñèí.

ßýÿð ùåñàá-ôàêòóðàäà íÿãëåòìÿíèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿõÿðúëÿð àéðûúà ýþñòÿðèëìèðñÿ, “èäõàë éåðè-òÿéèíàò ìÿíòÿãÿñè” ñàùÿ-ñèíäÿêè íÿãëèééàò õÿðúëÿðèíè éàëíûç ýþìðöê îðãàíûíà ìöâàôèã ñÿ-íÿäëÿð òÿãäèì åäèëäèêäÿí ñîíðà ÷ûõìàã îëàð. “Ôðàíêî-ñÿðùÿä”õÿðúëÿðè “ôðàíêî-òÿéèíàò éåðè” õÿðúëÿðèíäÿí ÷îõ àøàüû îëäóüó ñöáóòåäèëìÿëèäèð.

ßýÿð õàðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿñè èëÿ ÄÄÏ âÿ ÄÅÃ ýþíäÿðèø øÿðòëÿ-ðè ìöÿééÿí åäèëìèøäèðñÿ, èäõàë ýþìðöê ðöñóìó, äèýÿð âåðýè âÿýþìðöê éûüûìëàðû øÿêëèíäÿ þäÿíèëìèø ìÿáëÿüëÿð ìàëûí ãèéìÿòèí-äÿí ÷ûõûëìàëûäûð.

9.2.2. Åéíè (èäåíòèê) ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè öñóëó“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíäà

íÿçÿðäÿ òóòóëäóüó êèìè, ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿÿñàñëàíàí öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ùàëëàðäà IIöñóë - èäåíòèê (åéíè) ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿ ÿñàñëàíàí öñóëòÿòáèã åäèëèð (19-úó ìàääÿ).

Èäåíòèê ìàëëàð äåäèêäÿ ÿñàñ åéíèëÿøäèðèëìÿ ÿëàìÿòëÿðè åéíè úöðîëàí ìàëëàð áàøà äöøöëöð. Áåëÿ ÿëàìÿòëÿðÿ àøàüûäàêûëàð àèä åäèëèð:

1) ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿð; 2) êåéôèééÿò âÿ áàçàðäàêû ðåïóòàñèéàñû; 3) ìÿíøÿ þëêÿñè;4) èñòåùñàë÷ûñû. Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, õàðèúè ÿëàìÿòëÿðèíäÿêè úöçè,

ÿùÿìèééÿòñèç ôÿðãëÿð ìàëëàðà åéíè ìàëëàð êèìè áàõûëìàñûíäàí èìòè-íà åòìÿéÿ ÿñàñ âåðìèð, áèð øÿðòëÿ êè, áó ìàëëàð éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðÿ ýþðÿ åéíè úöð îëìàëûäûð.

Áàõûëàí ìàëûí èñòåùñàë÷ûñû òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë åäèëÿí åéíè ìàëëàðáàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð îëìàäûãäà ìöõòÿëèô øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàëåäèëìèø ìàëëàð î çàìàí èäåíòèê (åéíè) ùåñàá åäèëÿ áèëÿð.

231

Èäåíòèê ìàë êèìè ñþêöëìöø (éûüûëìàìûø) ùàëäà îëàí ìàëëàð äà áà-õûëà áèëÿð, ÷öíêè éûüûëäûãäàí (ãóðàøäûðûëäûãäàí) ñîíðà åéíè îëàúàãäûð.

ßýÿð ìàëëàð åéíè þëêÿäÿ èñòåùñàë åäèëìÿìèøñÿ, ùÿì÷èíèí îíëàðûí ëà-éèùÿñè, òÿúðöáÿ ñûíàã èøëÿðè âÿ ñ. ùÿìèí þëêÿäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿìèøñÿ,áåëÿ ìàëëàð ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà èäåíòèê ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç.

II öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ ýþìðöê äÿéÿð áÿéàííàìÿñèíäÿ áóöñóëäàí èñòèôàäÿ ÿñàñëàíäûðûëìàëû, I öñóëäàí èìòèíàíûí ñÿáÿáëÿðè âÿìÿëóìàò ìÿíáÿëÿðè ýþñòÿðèëìÿëèäèð.

Àøàüûäàêû øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ ýþìðöê îðãàíû èäåíòèê ìàëëàð öçðÿýþìðöê äÿéÿð áÿéàííàìÿñèíè II öñóë öçðÿ ãÿáóë åäÿ áèëÿð:

1). áó ìàëëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿê ö÷öíñàòûëìûø îëìàëû;

2). ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà åéíè âàõòäà âÿ éà 30 ýöíäÿí ÷îõîëìàéàí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ýÿòèðèëìèø îëìàëû;

3). ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà òÿãðèáÿí åéíè ìèãäàðäà âÿ éà åéíèêîììåðñèéà øÿðòëÿðè äàõèëèíäÿ ýÿòèðèëìèø îëìàëûäûðëàð.

Áåëÿëèêëÿ, ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà èäåíòèê (åéíè) êèìè ãÿáóëåäèëÿúÿê ìàëëàð àðàñûíäàêû êåéôèééÿò õöñóñèééÿòëÿðèíÿ âÿ ýþíäÿðèøêîììåðñèéà øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿðèí îëìàñû èêèíúè öñóëäàí èìòèíàåòìÿéÿ ÿñàñ âåðìèð. Áåëÿ ùàëëàðäà ìàëûí ãèéìÿòè áó ôÿðãëÿð íÿçÿðÿàëûíìàãëà òÿñùèù åäèëèð. Òÿñùèù ùåñàáëàìàëàðû ýþìðöê îðãàíûíà òÿã-äèì åäèëÿí âÿ áåëÿ òÿñùèùèí ìÿãñÿäÿ óéüóíëóüó âÿ äÿãèãëèéèíè òÿñ-áèò åäÿí ñÿíÿäëè ñöáóòëàð ÿñàñûíäà àïàðûëûð.

Áóíäàí áàøãà ýþìðöê äÿéÿðèíèí èêèíúè öñóëëà äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèçàìàíû I öñóëäà (ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè öñóëó)àðàøäûðäûüûìûç õÿðúëÿð äÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Òÿñùèùëÿð ÝÄÁ-2-íèí12 âÿ 13-úö ãðàôàëàðûíäà ÿêñ åòäèðèëèð.

Èêèíúè öñóë òÿòáèã åäèëÿðêÿí åéíè ìàëëàð öçðÿ áèðäÿí àðòûã ñþâäÿëÿøìÿãèéìÿòè àøêàð åäèëÿðñÿ, ýþìðöê äÿéÿðè êèìè ÿí àøàüû îëàí ýþòöðöëöð.

9.2.3. Åéíèúèíñëè ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòè öñóëó Åéíèúèíñëè ìàëëàðûí ñþâäÿëÿøìÿ ãèéìÿòèíÿ ÿñàñëàíûí III öñó-

ëóí ìàùèééÿòè ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèíè ö÷öí

232

áó ìàëëàðëà åéíèúèíñëè îëàí ìàëëàðà àèä ñþâäÿëÿøìÿëÿðäÿêè ãèé-ìÿòèí ÿñàñ ýþòöðöëìÿñèäèð. Ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ åéíè-úèíñëè ìàëëàð îëàðàã, áöòöí õàññÿëÿðè èëÿ åéíèúèíñëè îëìàñà äà,öìóìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí, òÿðêèáè îõøàð êîìïîíåíòëÿð-äÿí èáàðÿò îëóá äÿéÿðëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà åéíè ôóíêñèéàëàðû éåðè-íÿ éåòèðÿí âÿ êîììåðñèéà íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãàðøûëûãëà ÿâÿç å-äèëÿ áèëÿí ìàëëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð (ÝÒ ùàããûíäà ãàíóí, 20-úèìàääÿ).

Áåëÿëèêëÿ, ìàëëàðûí åéíèúèíñëè îëìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ÿñàñ ìå-éàðëàð àøàüûäàêûëàðäûð:

1). òåõíèêè (îõøàð õàññÿ âÿ êîìïîíåíòëÿðÿ ìàëèê îëìàñû); 2). ôóíêñèîíàë (åéíè ôóíêñèéàëàð éåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè); 3). òèúàðè (òèúàðÿòäÿ ãàðøûëûãëû ÿâÿçåäèëÿ áèëÿí îëìàëàðû). Òÿúðöáÿäÿ ìàëëàðûí åéíèúèíñëèéèíèí òÿéèíè ö÷öí àøàüûäàêû ýþñòÿ-

ðèúèëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð: - êåéôèééÿò, ÿìòÿÿ íèøàíû âÿ áàçàðäàêû ðåïóòàñèéàñû; - ìÿíøÿ þëêÿñè; - èñòåùñàë÷ûñû. Ìèñàë ö÷öí, èêè ìöõòÿëèô ìàë åéíè êåéôèééÿòÿ ìàëèêäèð, åéíè ñòàí-

äàðòëàðà úàâàá âåðèð, áàçàðäà åéíè ðåïóòàñèéàéà ìàëèêäèð âÿ åéíèôóíêñèéà éåðèíÿ éåòèðèðëÿð, àììà ìöõòÿëèô òèúàðÿò ìàðêàëàðû âàð. Òè-úàðÿò ìàðêàñûíûí ôÿðãëèëèéè îíà ýÿòèðèð êè, áó ìàëëàðû åéíè (èäåíòèê)ãÿáóë åòìÿéÿ, 2-úè öñóëó òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí âåðìèð, àììà îíëàðåéíèúèíñëè ùåñàá åäèëèð âÿ 3-úö öñóë òÿòáèã åäèëèð.

Èäåíòèê ìàëëàðäà îëäóüó êèìè, ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðëà åéíè þë-êÿäÿ èñòåùñàë îëóíìàéàí ìàëëàð åéíèúèíñëè ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç. Áóí-äàí áàøãà, äèýÿð, éÿíè ùÿìèí ìàëûí áèëàâàñèòÿ èñòåùñàë÷ûñû îëìàéàíøÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòåùñàë îëóíàí ìàëëàð î çàìàí åéíèúèíñëè ùåñàáåäèëÿ âÿ 3-úö öñóë òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð êè, áèëàâàñèòÿ èñòåùñàë÷ûíûí åé-íèúèíñëè ìàëëàð èñòåùñàë åòäèéè áÿëëè îëìàñûí.

3-úö öñóëäàí èñòèôàäÿ çàìàíû äà ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà ãàíó-íóí 19-úó ìàääÿñèíèí 2-4-úö áÿíäëÿðèíäÿêè ãàéäàëàð òÿòáèãåäèëèð.

233

9.2.4. Äÿéÿðèí ÷ûõûëìàñû öñóëó Äÿéÿðèí ÷ûõûëìàñûíà ÿñàñëàíàí äþðäöíúö öñóë þçöíäÿí ÿââÿëêè

öñóëëàðûí òÿòáèã åäèëìÿñèíèí ìöìêöí îëìàäûüû ùàëëàðäà òÿòáèã åäèëèð(“ÝÒ ùàããûíäà” ãàíóí, 21-úè ìàääÿ).

Ìÿñÿëÿí: áèðèíúè öñóëäà áàõûëàí ñþâäÿëÿøìÿ ãàðøûëûãëû àñûëûëûüûîëàí øÿõñëÿð àðàñûíäà áàüëàíìûø âÿ áó àñûëûëûã ìàëûí ãèéìÿòèíÿ òÿ-ñèð åòìèøäèð, ëàêèí áó òÿñèðèí äÿéÿð êÿìèééÿòèíè àøêàð åòìÿê ìöì-êöí îëìàìûøäûðñà; èêèíúè öñóëäà ýþìðöê îðãàíû âÿ äåêëàðàíò áàõû-ëàí èäåíòèê ìàëëàðà àèä ìÿëóìàò êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàò éîõäóðñà;äþðäöíúö - äÿéÿðèí ÷ûõûëìàñû öñöëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó çàìàíöìäÿ øÿðò - ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí, èäåíòèê âÿ éà åéíèúèíñëè ìàëëàðûí èëêâÿçèééÿòè äÿéèøäèðèëìÿäÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ ñà-òûëìàñû øÿðòèäèð.

Áåëÿëèêëÿ 4-úö öñóë ýÿòèðèëÿí ìàëûí èäõàë÷û þëêÿíèí äàõèëè áàçà-ðûíäà àëãû-ñàòãû ÿãäëÿðèíÿ éþíÿëìèøäèð. Áó öñóëóí ìàùèééÿòè îíäàíèáàðÿòäèð êè, ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ îëàðàã ýÿ-òèðèëÿí ìàëëàðûí èëêèí âÿçèééÿòè äÿéèøèëìÿäÿí äàõèëè áàçàðäà ñàòûëäû-üû ãèéìÿòëÿð ýþòöðöëöð. Áó ùàëäà ýþìðöê äÿéÿðèíèí ùåñàáëàíìàáàçàñû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿ àíûíà éàõûí ìöä-äÿòäÿ ñàòûëäûüû áþéöê ïàðòèéàëàðäàêû ìàë âàùèäèíèí ãèéìÿòè ýþòöðö-ëöð. Åéíè çàìàíäà, àëûúûíûí ñàòûúûäàí àñûëû îëìàìàñû øÿðòèíÿ ðèàéÿòîëóíìàëûäûð.

Ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí èäåíòèê âÿ éà åéíèúèíñëè ìàëëàðûí äàõèëè áàçàðäàýÿòèðèëìÿ àíûíäàêû ùàëäà ñàòûëìàñû ôàêòëàðû éîõäóðñà, äåêëàðàíòûíõàùèøèíÿ âåðèëìèø ìàë âàùèäèíèí ãèéìÿòè ýþòöðöëÿ áèëÿð. Áó ùàëäàåìàë ïðîñåñèíäÿ ÿëàâÿ åäèëìèø äÿéÿðèí ÿñàñ äÿéÿðäÿí ÷ûõàðûëìàñûáåëÿ åìàëûí äÿéÿðè áàðÿäÿ îáéåêòèâ âÿ êÿìèééÿòúÿ ìöÿééÿí åäèëÿáèëÿúÿê ìÿëóìàò ÿñàñûíäà àïàðûëìàëûäûð.

4-úö öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ ýþìðöê äÿéÿðèíèí ÿñàñëàíäûðûë-ìàñû ö÷öí ìÿëóìàò ìÿíáÿéè êèìè ìöãàâèëÿëÿðè ÿââÿëëÿð èäõàë åäèë-ìèø âÿ éà äÿéÿðëÿíäèðèëìèø ìàëëàðûí ãèéìÿòè áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð-äàí, éàõóä ìàëëàðûí äàõèëè áàçàðäà èðè ïàðòèéàëàðëà ñàòûëäûüû ãèéìÿò-ëÿðè òÿñäèã åäÿ áèëÿúÿê äèýÿð ñÿíÿäëÿð éàðàðëû îëà áèëÿð.

234

9.2.5. Äÿéÿðèí òîïëàíìàñû öñóëó Äÿéÿðèí òîïëàíìàñûíà ÿñàñëàíàí 5-úè öñóëäàí èñòèôàäÿ çàìàíû

ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿñè ö÷öí áàçà îëàðàã ìàëûí àøàüûäàêûêîìïîíåíòèí úÿìëÿíìÿñè éîëó èëÿ ùåñàáëàíàí ãèéìÿòè ýþòöðöëöð:

1) ìàòåðèàëëàðûí âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëûí èñòåùñàëû èëÿ ÿëàãÿäàðîëàí äèýÿð ìÿñðÿôëÿðèí äÿéÿðè;

2) èõðàúàò÷û þëêÿäÿí Àçÿðáàéúàí ìàëûíûí ñàòûëìàñû ö÷öí ñÿúèééÿ-âè îëàí åéíè íþâ ìàëëàðà ýþðÿ öìóìè õÿðúëÿð, î úöìëÿäÿí, íÿãëèé-éàò, éöêëÿìÿ-áîøàëòìà, ñÿðùÿäè êå÷ÿíÿäÿê ñûüîðòà âÿ ñ. õÿðúëÿð;

3) èõðàúàò÷ûíûí, àäÿòÿí, Àçÿðáàéúàíà áåëÿ ìàë ýþíäÿðìÿñèíÿ ýþ-ðÿ ÿëäÿ åòäèéè ýÿëèð.

5-úè öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèëäèêäÿ ýþìðöê äÿéÿð áÿéàííàìÿñèíäÿýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèíè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàðûí ìÿíáÿ-éè ýþñòÿðèëìÿëèäèð.

5-úè öñóëëà ýþìðöê äÿéÿðè ùÿì èäõàë þëêÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëó-ìàò, ùÿì äÿ äÿéÿðëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí èñòåùñàë ìÿñðÿôëÿðè áàðÿäÿö÷öíúö þëêÿëÿðäÿí ÿëäÿ åäèëÿí ìÿëóìàòëàð ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Áó öñóëäàí èñòèôàäÿäÿ, àäÿòÿí, èñòåùñàë÷û ýþìðöê îðãàíëàðûíà ëà-çûì îëàí ìÿëóìàòû òÿãäèì åäèð. Éàëíûç èñòåùñàë÷ûíûí òÿãäèì åòäèéèìÿëóìàò ìÿñðÿôëÿðèí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëÿ áèëÿð. Áóìÿëóìàò òèúàðÿò ùåñàáëàðûíà ÿñàñëàíìàëû âÿ ìàëëàðûí èñòåùñàë åäèëäè-éè þëêÿäÿ òÿòáèã åäèëÿí ó÷îò ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí îëìàëûäûð.

Èäõàë þëêÿñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí åëåìåíòëÿðèí äÿéÿðè éàëíûç áóõÿðúëÿðèí èñòåùñàë÷û òÿðÿôèíäÿí þäÿíèëäèéè ùÿúìäÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.

Äÿéÿðèí òîïëàíìàñûíà ÿñàñëàíàí öñóëëà ýþìðöê äÿéÿðè òÿéèí åäè-ëÿðêÿí ùå÷ áèð ìÿñðÿô èêè äÿôÿ ùåñàáëàíà áèëìÿç.

Èõðàúàò÷ûíûí Àçÿðáàéúàíà ìàë ýþíäÿðäèéèíÿ ýþðÿ ÿëäÿ åòäèéè ýÿ-ëèð, èõðàúàò÷ûíûí âåðäèéè ìÿëóìàòà ÿñàñÿí äÿ ìöÿééÿí åäèëÿ áèëÿð.Ýþìðöê îðãàíëàðû áó ìÿëóìàòû åéíè ñèíôÿ âÿ éà íþâÿ ìÿõñóñ ìàë-ëàðûí ñàòûøûíû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí äèýÿð ìÿëóìàòëàðëà ìöãàéèñÿäÿ èñòè-ôàäÿ åäèðëÿð.

Ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí òÿðêèá åëåìåíòëÿðèíèí äÿéÿðëÿðèíèí úÿìëÿíìÿ-ñè èëÿ ùåñàáëàíìûø, äÿéÿðè, ÝÄÁ-2äÿ 11-úè ãðàôàäà ÿñàñ åòäèðèëèð.

235

6. Åùòèéàò öñóë

ßââÿëêè 5 öñóë ýþìðöê äÿéÿðèíè òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðìèðñÿàõûðûíúû - àëòûíúû öñóëäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó öñóë åùòèéàò öñóë àäëàí-äûðûëûð âÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ìàëëàðûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí äöíéà òÿúðö-áÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿéèí åäèëìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Áàõìàéàðàã êè,6-úû öñóë êþìÿê÷è öñóëäóð âÿ ìöñòÿñíà ùàëëàðäà òÿòáèã åäèëìÿëèäèð,òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, áó öñóë 2-5-úè öñóëëàðäàí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ îëó-íóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà éåðëè ýþìðöê îðãàíëàðû åéíè âÿ åéíèúèíñëè ìàë-ëàð, õàðèúè èñòåùñàë÷ûíûí èñòåùñàë âÿ ñàòûø ìÿñðÿôëÿðè áàðÿäÿ êèôàéÿòãÿäÿð ìÿëóìàòà ìàëèê îëìóðëàð.

Äèããÿò åäèëìÿëèäèð êè, 6-úû öñóëëà ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèí åäèë-ìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí èëêèí ãèéìÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ áàøëûúà òÿëÿáîíëàðûí êîíêðåòëèéè âÿ éà öíâàíëû îëìàñûäûð. Éÿíè ãèéìÿò êîíêðåòìàëà óéüóí îëìàëû âÿ öìóìè ìÿëóìàò ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí âÿ áèð-ìÿíàëû øÿêèëäÿ åéíèëÿøäèðèëìÿéÿ èìêàí âåðìÿëèäèð (ìàëûí òèúàðèàäû, òÿâñèðè, èñòåùñàë÷û áàðÿäÿ ìÿëóìàò, ìàòåðèàë, òåõíèêè ïàðà-ìåòðëÿð âÿ ñ.).

ßââÿëêè 5 öñóëäà ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèíè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàíáàçàðëàðûí òÿñâèðè âåðèëìèøäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð åëÿ ùàëëàð îëóð êè,ãèéìÿòëÿíäèðìÿ âàðèàíòëàðûíäàí ùå÷ áèðè ÿñàñ áàçà êèìè ýþòöðöëÿáèëìèð.

Öìóìè øÿêèëäÿ áó ùàëëàð àøàüûäàêûëàðäûð: - ìöâÿããÿòè èäõàë; - áèðèíúè öñóëóí òÿòáèã îëóíà áèëìÿäèéè áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðû; - èúàðÿ ìöãàâèëÿñè âÿ ìóçäëó õèäìÿòè íÿçÿðäÿ òóòàí áàüëàøìàëàð; - òÿìèð âÿ éà ôîðìàñû äÿéèøèëäèêäÿí ñîíðà òÿêðàð èäõàë åäèëÿí ìàëëàð;- íàäèð ìÿùñóëëàð âÿ èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðè; - èäåíòèê âÿ åéíèúèíñëè ìàëëàðûí ýÿòèðèëìÿäèéè ùàëëàð; - èäõàë þëêÿñèíäÿ ìàëëàðûí òÿêðàð ñàòûëìàìàñû; - èñòåùñàë÷ûíûí íÿìàëóì îëìàñû âÿ éà òÿëÿá îëóíàí ìÿëóìàòû òÿã-

äèì åòìÿìÿñè.

236

Áó ùàëëàð ö÷öí 6-úû öñóë éåýàíÿ âàñèòÿ îëóð. Ýþìðöê òàðèôè ùàããûí-äà ãàíóíóí 23-úö ìàääÿñè áó öñóëëà äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿí èñòèôàäÿ-íè íÿçÿðäÿ òóòóð. Íÿçÿðÿ àëñàã êè, äöíéà òÿúðöáÿñè äåäèêäÿ áèëàâàñè-òÿ ÃÀÒÒ/ÖÒÒ-íèí ýþìðöê äÿéÿðè áàðÿäÿ Ñàçèøè áàøà äöøöëöð, áóàíäà Ñàçèøèí VII ìàääÿñèíèí ÿùÿìèééÿòè áèð äàùà àéäûí îëóð.

6-úû öñóë ìàëûí ýþìðöê äÿéÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíäÿ õöñóñèâÿñèãÿ ìöÿééÿí åòìèð, àììà áó öñóë ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèð-ìÿäÿ áèð ñûðà ïðèíñèïëÿðèí íÿçÿðÿ àëûíìàñûíû òÿëÿá åäèð.

Áàø Ñàçèøèí âÿ VII ìàääÿíèí 6-úû öñóëäà íÿçÿðÿ àëûíìàñû ïðèí-ñèïëÿðèíÿ àøàüûäàêûëàðû àèä åòìÿê îëàð:

- ãèéìÿòèí ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ ýÿòèðèëÿí ìàëëàðûí äÿéÿðèíÿ ÿñàñëàí-ìàñû, ôàêòèêè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÿñàñëàíàí äÿéÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè;

- ãèéìÿòèí óíèôèêàñèéàëàøäûðûëìàñû, ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè-íèí åéíè öñóëëà àïàðûëìàñû;

- ãèéìÿòëÿðèí ùÿãèãè âÿ íåéòðàë îëìàñû; - ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ìåéàðëàðûíûí ñàäÿëèéè âÿ àéðû ìÿãñÿä ýöäìÿìÿñè;- òèúàðÿò òÿúðöáÿñèíÿ óéüóíëóã, éàä öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿìÿñè; - éàõûí åêâèâàëåíò (àëòåðíàòèâ) äÿéÿðëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè;- éåðëè âÿ ìÿúùóë ãèéìÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿìÿñè. Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà ãàíóíóí 23-úö ìàääÿñèíèí 2-úè ùèññÿñèí-

äÿ ýþìðöê äÿéÿðèíèí òÿéèíèíäÿ èñòèôàäÿñèíÿ éîë âåðèëìÿéÿí ãèé-ìÿòëÿð ýþñòÿðèëèð:

- ìàëûí äàõèëè áàçàðäàêû ãèéìÿòè; - äàõèëè áàçàðäàêû Àçÿðáàéúàí ìÿíøÿëè ìàëûí ãèéìÿòè; - èõðàú åäÿí þëêÿíèí ö÷öíúö þëêÿëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ìàëëàðûí ãèéìÿòè;- ìàëûí êîðòÿáèè ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ éà äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ãèéìÿòè.Àõûðûíúû áÿíäèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿéÿ åùòèéàúû âàð. Áåëÿ êè, ýþìðöê

äÿéÿðèíèí òÿéèíè ö÷öí ÿñàñ îëàðàã êîðòÿáèè ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ éàäÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ãèéìÿòèí ýþòöðöëìÿñè îíà ýþðÿ áàø âåðèð êè,ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿ ö÷öí ýþòöðöëÿí ìàë àíàëîãó êîíêðåòëÿøäèðèëìèð.Áóíà ýþðÿ äÿ 6-úû öñóëëà ýþìðöê äÿéÿðèíèí åäèëìÿñèíäÿ îðòà ãèé-ìÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê îëìàç. 6-úû öñóë ñÿíÿäëè òÿñäèãÿ äÿ äèýÿðöñóëëàðäàí ÷åâèê éàíàøûð.

237

Ìþâçó 10. Âàëéóòà íÿçàðÿòè

Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ðåçèäåíò âÿ ãåéðè-ðåçèäåíòëÿðèí âàëéóòàùöãóãè-ìöíàñèáÿòëÿðèíè, âàëéóòà ìÿùäóäèééÿòëÿðèíè ðåãëàìåíòëÿøäèðÿííîðìàòèâ áàçàíûí îëìàñû âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèçàìàíû áó ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿìÿë åäèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò ìÿãñÿäèëÿ øÿðàè-òèí éàðàäûëìàñû ö÷öí èíçèáàòè èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìèíè øÿðòëÿíäèðèð. Ãåéäåòìÿê ëàçûìäûð êè, âàëéóòà íÿçàðÿòè âàëéóòà òÿíçèìëÿíìÿñè ñèñòåìèíèíáöòþâëöêäÿ öñòãöðóìó îëìàãëà áÿðàáÿð, úÿìèééÿòèí ìöÿééÿí èíêèøàôìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ãàðøûäà äóðàí êîíêðåò ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèð.

Âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí ìÿãñÿäè âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðûíäà âàëéóòàãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ðèàéÿò îëóíìàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñèäèð. Âàëéóòàíÿçàðÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:

- àïàðûëàí âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðûíûí ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèéÿóéüóí îëìàñû âÿ òÿëÿá îëóíàí èúàçÿëÿðèí àëûíìàñû;

- ðåçèäåíòëÿðèí äþâëÿò ãàðøûñûíäàêû þùäÿëèêëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí ÿëäÿîëóíàí õàðèúè âàëéóòàíûí äàõèëè âàëéóòà áàçàðûíäà ñàòûëìàñû þùäÿëè-éèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíèí éîõëàíûëìàñû;

- õàðèúè âàëéóòàäà þäÿíèøëÿðèí ãàíóíè âÿ ÿñàñëû îëäóüóíóí éîõ-ëàíìàñû;

- âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ ùåñàáàòëàðûí òàì âÿ îáéåêòèâ îëäó-üóíóí éîõëàíìàñû.

Áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòëÿ áàüëûÿìÿëèééàòëàðà ñÿìÿðÿëè âàëéóòà íÿçàðÿòè éàëíûç áó èøäÿ ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí ôÿàë èøòèðàêû èëÿ ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè, ìàëëàðûí ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí ãàíóíè êå÷èðèëìÿ ôàêòû âÿ îíóí øÿðòëÿðè, ùÿì÷èíèí õà-ðèúè òèúàðÿò ìöãàâèëÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìûø äèýÿð ìÿñÿëÿëÿð ýþì-ðöê íÿçàðÿòè âÿ ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíèí ýåäèøèíäÿ àøêàðëàíûð.Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí ùÿðòÿðÿôëè âÿñÿìÿðÿëè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíìûø îëóð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíà âàëéóòà íÿçàðÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ùöãóãóâåðèëìÿêëÿ ãàíóíâåðèúèëèê àêòû ñÿâèééÿñèíäÿ âàëéóòà íÿçàðÿòè îðãà-

238

íûíûí ñÿëàùèééÿòè êîíêðåòëÿøäèðèëìèø îëóð. Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå-÷èðèëÿí âàëéóòà âÿ âàëéóòà ãèéìÿòëèëÿðèíÿ (ìèëëè âàëéóòàäà ãèéìÿòëèêàüûçëàð âÿ äèýÿð âàëéóòà ñÿðâÿòëÿðè) íÿçàðÿò ôóíêñèéàñû ÿíÿíÿâè õà-ðàêòåðëè îëóá, ÿââÿëëÿð äÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíààèä èäè. Âàëéóòà ãèéìÿòëèëÿðèíÿ ìöëêèééÿò ùöãóãóíóí êå÷ìÿñèÿìÿëèééàòëàðûíà íÿçàðÿò ôóíêñèéàñûíûí ýþìðöê ñèñòåìèíÿ ùÿâàëÿåäèëìÿñè ïðèíñèïúÿ éåíè ìÿñÿëÿäèð âÿ áó íÿçàðÿòèí ñÿìÿðÿëèëèéèíèíàðòûðûëìàñû ìÿãñÿäèíè ýöäöð.

Ìÿñÿëÿíèí áåëÿ ãîéóëóøó ýþìðöê ñèñòåìèíèí ìàðàã äàèðÿñèíè ýå-íèøëÿíäèðìÿê, ýþìðöê âÿ âàëéóòà ãàíóíâåðèúèëèéè ñàùÿëÿðèíè óçëàø-äûðìàüà, ùÿì÷èíèí îíóí ùÿëëèíäÿ ýþìðöê ñèñòåìèíèí òÿøêèëàòè âÿòåõíèêè èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ øÿðàèò éàðàòäû. Íÿòèúÿäÿ áóöñòöíëöêëÿð õàðèúè òèúàðÿò ôÿàëèééÿòè ÿìÿëèééàòëàðûíà íÿçàðÿòèí òÿøêè-ëèíäÿ þçöíö ýþñòÿðäè.

Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí 9 ñåíòéàáð 1998-úè èë òàðèõëè 049 ñàé-ëû ÿìðè èëÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí èõðàú åäèëÿí ìàë-ëàðûí ìöãàáèëèíäÿ âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí þäÿíèøèíÿ íÿçàðÿò áàðÿäÿ”Òÿëèìàò òÿñäèã åäèëìèø âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßäëèééÿ Íàçèð-ëèéèíäÿ 17.09.1998-úè èëäÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð (Ãåéäèééàò N 129)

Èõðàú åäèëÿí ìàëëàðûí ìöãàáèëèíäÿ âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí þäÿíèøè-íÿ íÿçàðÿò áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

1. Èëêèí íÿçàðÿò: - ÉÝÁ-íèí äöçýöí äîëäóðóëìàñûíà âÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàðûí

äÿãèãëèéèíÿ íÿçàðÿò; - ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ñþâäÿëÿøìÿíèí ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóíëóüóíà

íÿçàðÿò; - ùåñàáàòëàðûí ôîðìàëàøäûðûëìàñû âÿ ÄÝÊ-éà òÿãäèì åäèëìÿñè; 2. Ìÿëóìàò - àíàëèòèê íÿçàðÿò: - ýþìðöê îðãàíëàðûíäàí àëûíàí ìÿëóìàòëàðûí éîõëàíûëìàñû; - âàëéóòà íÿçàðÿòè, ó÷îò êàðòî÷êàñûíûí äîëäóðóëìàñû âÿ ÿãä öçðÿ

ùåñàáëàøìàëàðû àïàðàí ìöâÿêêèë áàíêëàðà ýþíäÿðèëìÿñè; - áàíê òÿðÿôèíäÿí ðÿñìèëÿøäèðèëÿí ó÷îò êàðòî÷êàëàðûíûí àëûíìàñû

âÿ èñòèôàäÿñè (àíàëèçè);

239

- âàëéóòà êþ÷öðöëìÿñè öçðÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàðû ïîçàíëà-ðûí ìöÿééÿí åäèëìÿñè.

3. Áèòêèí ñÿíÿäëè íÿçàðÿò: - âàëéóòàíûí êþ÷öðöëìÿñèíäÿ ìöìêöí îëà áèëÿúÿê ÷àòûøìàçëûãëà-

ðû ôàêò öçðÿ ìÿãñÿäëè éîõëàìà; - Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ñàíêñèéàëàðûí òÿòáèãè. Áåëÿ íÿçàðÿò ñèñòåìè èìêàí âåðèð êè, ùÿð áèð âàëéóòà ÿìÿëèééàòû-

íûí ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí îëìàñûíà íÿçàðÿò åäèëñèí, ãàéòàðûëìàìûøâàëéóòà ãàçàíúûíûí ùÿúìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëñèí, þäÿíèøèí øÿðòëÿðèãàéäàéà ñàëûíñûí, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿ áàíêëàðûí îïåðàòèâ ìÿëó-ìàò ìöáàäèëÿñè òÿìèí åäèëñèí, âàëéóòà íÿçàðÿòè ìÿãñÿäëÿðè ö÷öíáàíê âÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èìêàíëàðûíäàí ìàêñèìóì èñòèôàäÿåäèëñèí.

Èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäà âàëéóòà þäÿíèøëÿðèíÿ íÿçàðÿò ÄþâëÿòÝþìðöê Êîìèòÿñèíèí 9 ñåíòéàáð 1998-úè èë òàðèõëè 049 ñàéëû ßìðè èëÿòÿñäèã åäèëìèø âÿ 11 ôåâðàë 1999-úó èë òàðèõëè 009 ñàéëû ÿìðè èëÿ äÿ-ãèãëÿøäèðèëìèø Òÿëèìàòëà ìöÿééÿí åäèëÿí “Èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäàâàëéóòà þäÿíèøëÿðèíÿ íÿçàðÿòèí òåõíîëîæè ñõåìè”íÿ óéüóí îëàðàã ùÿ-éàòà êå÷èðèëèð.

Èëêèí íÿçàðÿò. Èëêèí íÿçàðÿò èõðàú ÿìÿëèééàòûíûí ýþìðöê ðÿñìè-ëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû àïàðûëûð. Áó çàìàí èõðàúàò÷û òÿðÿôèíäÿí òÿã-äèì îëóíàí àèäèééàòû ñÿíÿäëÿðèí òàìëûüû âÿ äöçýöíëöéö ýþìðöêðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíè àïàðàí ìöâàôèã øþáÿ (Éöê øþáÿñè) òÿðÿôèíäÿíéîõëàíûëûð.

Êîíñèãíàñèéà éîëó èëÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû õàðèúè øÿõñëÿðëÿ áàü-ëàíìûø ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿñàñÿí ðåñïóáëèêà ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà ñà-òûøû ýþìðöê îðãàíëàðûíäà áÿéàí åäèëäèéè ýöíäÿí åòèáàðÿí 180 ýöíÿãÿäÿð ìöÿééÿí îëóíìàãëà ìàëëàðûí èõðàúûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Ñàòûø-äàí ÿëäÿ åäèëÿí âÿñàèòëÿð, ìàëëàð ñàòûëäûãúà 10 áàíê ýöíöíäÿí ýåúîëìàéàðàã èõðàúàò÷ûíûí îíà õèäìÿò ýþñòÿðÿí ìöâÿêêèë áàíêäàêûâàëéóòà ùåñàáûíà äàõèë îëìàëûäûð. Êîíñèãíàñèéà òèúàðÿòè ö÷öí àéðûëàíìöääÿòäÿ ìàëëàð ñàòûëìàäûüû òÿãäèðäÿ, 30 ýöí ÿðçèíäÿ ùÿìèí ìàë-ëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàéòàðûëìàëûäûð.

240

Äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëìàéàí èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûí êîí-ñèãíàñèéà éîëó èëÿ èõðàúû ýþìðöê îðãàíëàðûíäà áÿéàí åäèëìÿêëÿ àïà-ðûëûð. Áó çàìàí ðåñïóáëèêàíûí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë îëóí-ìóø ìàëëàðûí äÿéÿðè, èñòåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëäèêäÿí ñîíðà èõðàú îëó-íà áèëÿð.

Êîíñèãíàñèéà éîëó èëÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíûí ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ-ñèíäÿ ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿð àøàüûäà-êûëàðäûð:

1) õàðèúè òÿðÿôëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷û äþâëÿò ìöÿññèñÿ-ñè îëäóüó ùàëäà Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèë-ìÿêëÿ; äèýÿð èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí èñÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíäà áÿéàíåäèëìÿêëÿ);

2) èõðàú îëóíàí ìàëûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòû; 3) èñòåùñàë÷û èëÿ èõðàúàò÷û àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷û

ãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóãäà); 4) èõðàú îëóíàí ìàë äþâëÿò ìöÿññèñÿñèíäÿ èñòåùñàë åäèëìèøäèðñÿ,

èõðàúàò÷û ãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóüó ùàëäà îíóí äÿéÿðèíèí èñ-òåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëìÿñèíè òÿñäèã åäÿí ìöâàôèã áàíê ñÿíÿäè;

5) êîíñèãíàñèéà ìöãàâèëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí âàëéóòà âÿñàèòè-íèí âàõòûíäà êþ÷öðöëÿúÿéèíÿ âÿ éàõóä ìàë ñàòûëìàäûüû ùàëäà ùÿìèíìàëûí ýåðè ãàéòàðûëìàñûíûí “Çÿìàíÿò þùäÿëèéè”.

6) Ó÷îò êàðòî÷êàñû (ÓÊ); 7) Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø Éöê Ýþìðöê Áÿéàí-

íàìÿñè; Áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðû, äÿéÿðè þäÿíèëìÿäÿí åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ

ãàðøûëûãëû ìàë (õèäìÿò âÿ ÿãëè ìöëêèééÿò) ìöáàäèëÿñèíè íÿçÿðäÿòóòóð.

Áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðûíäà åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ ìàëëàðûí ýþíäÿðèë-ìÿñè âÿ àëûíìàñû ìöääÿòè 90 ýöíÿäÿê ìöÿééÿí îëóíóð. Åêâèâàëåíòìÿáëÿüäÿ ãàðøûëûãëû ìàë ìöáàäèëÿñè áó ìöääÿòäÿ áàøà ÷àòìàäûüûòÿãäèðäÿ, ùåñàáëàøìà ìöãàâèëÿäÿ ýþñòÿðèëÿí âàëéóòà èëÿ 10 áàíêýöíö ÿðçèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿëè âÿ âÿñàèò èõðàúàò÷ûíûí ìöâÿêêèëáàíêäàêû âàëéóòà ùåñàáûíà êþ÷öðöëìÿëèäèð.

241

Äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè âÿ Íèçàìíàìÿ ôîíäóíäà äþâëÿòèí ïàé ùàã-ãû 50 %-äÿí éóõàðû îëàí ìöÿññèñÿëÿð òÿðÿôèíäÿí áàüëàíìûø áàðòåðìöãàâèëÿëÿðè Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèë-ìÿêëÿ, äèýÿð ìöÿññèñÿëÿð òÿðÿôèíäÿí áàüëàíìûø áàðòåð ìöãàâèëÿëÿ-ðè èñÿ, ýþìðöê îðãàíëàðûíäà áÿéàí åäèëìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Áàðòåð ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿ èõðàú åäèëÿí ìàëëàðû Éöê Ýþìðöê Áÿ-éàííàìÿëÿðèíèí áèð íöñõÿñè ìàë áÿéàí îëóíäóüó òàðèõäÿí åòèáàðÿí7 ýöí ÿðçèíäÿ ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöâÿêêèë áàíêëàðà âÿÈãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíÿ ýþíäÿðèëèð.

Ìàëëàðûí áàðòåð (ìöáàäèëÿ) éîëó èëÿ èõðàúû çàìàíû ýþìðöê îðãàí-ëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:

1) èñòåùñàë÷û èëÿ èõðàúàò÷û àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷ûãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóãäà);

2) èõðàú îëóíàí ìàë äþâëÿò ìöÿññèñÿñèíäÿ èñòåùñàë åäèëìèøäèðñÿ,èõðàúàò÷û ãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóüó ùàëäà îíóí äÿéÿðèíèí èñ-òåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëìÿñèíè òÿñäèã åäÿí ìöâàôèã áàíê ñÿíÿäè;

3) õàðèúè òÿðÿôëÿ áàüëàíìûø áàðòåð ìöãàâèëÿñè (èõðàúàò÷û äþâëÿòìöÿññèñÿñè îëäóãäà Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå-÷èðèëìèø);

4) èõðàú îëóíàí ìàëûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòû; 5) åêâèâàëåíò ìÿáëÿüäÿ ìàëëàðûí âàõòûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñ-

ïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëÿúÿéè âÿ éàõóä âàëéóòà âÿñàèòèíèí èõðàúàò÷ûíûíìöâÿêêèë áàíêäàêû âàëéóòà ùåñàáûíà êþ÷öðÿúÿéè áàðÿäÿ çÿìàíÿòþùäÿëèéè;

6) Ó÷îò êàðòî÷êàñû (ÓÊ). 7) Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñè.Êðåäèòÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû, ôàêòèêè ìàë (õèäìÿò âÿ ÿãëè ìöëêèé-

éÿò) èõðàúûíäàí ñîíðà ùàããû ìöÿééÿí øÿðòëÿðëÿ âÿ ùÿð ùàíñû ìöääÿòÿðçèíäÿ þäÿíèëÿí ìàëëàðûí èõðàúûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

Äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè âÿ Íèçàìíàìÿ ôîíäóíäà äþâëÿòèí ïàé ùàã-ãû 50 %-äÿí éóõàðû îëàí ìöÿññèñÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûí (õèäìÿòâÿ ÿãëè ìöëêèééÿòèí) êðåäèòÿ èõðàúû öçðÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿëÿð Èã-òèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèëìÿêëÿ àïàðûëûð.

242

Äèýÿð èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìàëëàðûí êðåäèòÿ èõðàúû èñÿ, ýþìðöêîðãàíëàðûíäà áÿéàí åäèëìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó çàìàí ðåñïóáëè-êàíûí äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ èñòåùñàë îëóíìóø ìàëëàðûí äÿéÿðè èñ-òåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëäèêäÿí ñîíðà èõðàú îëóíà áèëÿð.

Êðåäèòÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäà ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿ-ëÿá îëóíàí ñÿíÿäëÿð:

1) èñòåùñàë÷û èëÿ èõðàúàò÷û àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷ûãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóãäà);

2) èõðàú îëóíàí ìàë äþâëÿò ìöÿññèñÿñèíäÿ èñòåùñàë åäèëìèøäèðñÿ,èõðàúàò÷û ãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóüó ùàëäà îíóí äÿéÿðèíèí èñ-òåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëìÿñèíè òÿñäèã åäÿí ìöâàôèã áàíê ñÿíÿäè;

3) õàðèúè òÿðÿôëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (êðåäèòÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëà-ðû äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëäèêäÿ Èãòèñàäè Èíêè-øàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèëìÿêëÿ);

4) ìàëûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòû; 5) âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí êþ÷öðöëìÿñèíÿ çÿìàíÿò þùäÿëèéè; 6) Ó÷îò êàðòî÷êàñû (ÓÊ); 7) Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñè;Ìöâÿããÿòè èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû, õàðèúè þëêÿëÿðäÿ õèäìÿò ýþñòÿðèë-

ìÿñè, ëèçèíã ÿìÿëèééàòëàðûíûí àïàðûëìàñû, ñÿðýèëÿðäÿ, éàðìàðêàëàðäà èø-òèðàê âÿ ñ. ö÷öí ìàëëàðûí éåíèäÿí èøëÿíìÿñè (äÿéèøäèðèëìÿäÿí) Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàéòàðûëìàñû øÿðòèëÿ èõðàúûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

Äþâëÿò ìöÿññèñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìöâÿããÿòè îëàðàã ýþíäÿðèëìèøìàëëàð öçðÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìöääÿò áèò-äèéè ýöíäÿí ùÿìèí ìàëëàð 30 ýöí ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíà ãàéòàðûëìàëûäûð. Áó ìàëëàð Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíèí èúàçÿñèèëÿ èñòèôàäÿ îëóíäóüó þëêÿëÿðäÿ ñàòûëà áèëÿð. Âàëéóòà âÿñàèòè ìàëëàðñàòûëäûüû ýöíäÿí 10 ýöí ìöääÿòèíäÿ èõðàúàò÷ûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñûíäà ìöâÿêêèë áàíêäàêû ùåñàáûíà äàõèë åäèëìÿëèäèð;

- Äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëìàéàí èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí èñÿ, ìöâÿã-ãÿòè èõðàú îëóíìóø ìàëëàð áó Òÿëèìàòà âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí äèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðûíà óéüóí îëàðàã ìöâàôèã ýþìðöêðöñóìëàðû þäÿíèëìÿêëÿ èñòèôàäÿ îëóíäóüó þëêÿëÿðäÿ ñàòûëà áèëÿð. Áó

243

ùàëäà âàëéóòà âÿñàèòëÿðè ìàëëàð ñàòûëäûüû ýöíäÿí 10 ýöí ìöääÿòèíäÿèõðàúàò÷ûíûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ìöâÿêêèë áàíêäàêû ùåñà-áûíà äàõèë åäèëìÿëèäèð. Áàøãà ùàëäà, ùÿìèí ìàëëàð áàüëàíìûø ìöãà-âèëÿëÿðäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ìöääÿò áèòäèéè ýöíäÿí 30 ýöí ÿðçèíäÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàéòàðûëìàëûäûð.

Ìöâÿããÿòè èõðàú ÿìÿëèééàòëàðû ðÿñìèëÿøäèðèëÿðêÿí ýþìðöê îð-ãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí àøàüûäàêû ñÿíÿäëÿð òÿëÿá îëóíóð:

1) èñòåùñàë÷û èëÿ èõðàúàò÷û àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷ûãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóãäà);

2) èõðàú îëóíàí ìàë äþâëÿò ìöÿññèñÿñèíäÿ èñòåùñàë åäèëìèøäèðñÿ,èõðàúàò÷û ãåéðè-äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îëäóüó ùàëäà îíóí äÿéÿðèíèí èñ-òåùñàë÷ûéà òàì þäÿíèëìÿñèíè òÿñäèã åäÿí ìöâàôèã áàíê ñÿíÿäè;

3) õàðèúè òÿðÿôëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿ (èõðàúàò÷û äþâëÿò ìöÿññèñÿñè îë-äóüó ùàëäà Èãòèñàäè Èíêèøàô Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòäàí êå÷èðèëìÿêëÿ);

4) ìöâÿããÿòè èõðàú îëóíàí ìàëûí ìÿíøÿ ñåðòèôèêàòû; 5) ìöãàâèëÿ øÿðòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ìöâÿããÿòè èõðàú îëóíàí

ìàëëàðûí ýåðèéÿ ãàéòàðûëàúàüû áàðÿäÿ çÿìàíÿò þùäÿëèéè; 6) Ó÷îò êàðòî÷êàñû (ÓÊ); 7) Äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá îëóíìóø Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñè.Ñîíóíúó (ñÿíÿäëè) íÿçàðÿò-ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè áàøà ÷àò-

äûãäàí ñîíðà àïàðûëûð. Ýþìðöê îðãàíûíûí éöê øþáÿñèíÿ èõðàúàò÷û òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëó-

íàí ñÿíÿäëÿð ðÿñìèëÿøäèðèëÿðÿê Ìàëèééÿ - Òàðèô øþáÿñèíÿ âåðèëèð âÿàøàüûäàêûëàð éåðèíÿ éåòèðèëèð:

1) ùÿð áèð èõðàú ÿìÿëèééàòû öçðÿ ñÿíÿä òîïëóñó (äîñéå) à÷ûëûð, èõ-ðàúàò÷ûíûí ÿðèçÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ÿðèçÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ñÿíÿäëÿðèí ñóðÿòëÿ-ðè âÿ Òÿëèìàòûí 2-úè áÿíäèíäÿêè ìöâàôèã èõðàú ðåæèìèíÿ óéüóí òÿëÿáîëóíàí ñÿíÿäëÿð ÿëàâÿ åäèëèð;

2) Ó÷îò êàðòî÷êàñûíäàêû ìÿëóìàòëàðûí äöçýöíëöéö éîõëàíûëìàã-ëà òÿãäèì îëóíàí ÉÝÁ ìÿëóìàòëàðû èëÿ öçëÿøäèðèëèð;

3) Ó÷îò êàðòî÷êàñû òÿðòèá îëóíìàãëà, ýÿëÿúÿêäÿ âàëéóòà âÿñàèòëÿ-ðèíèí äàõèë îëàúàüûíûí âÿ éà ìàëûí ýåðè ãàéòàðûëàúàüûíûí ñîí ìöääÿ-òè òÿéèí îëóíóð;

244

4) Ó÷îò êàðòî÷êàñûíà ãåéäèééàò íþìðÿñè âåðèëìÿêëÿ, Ó÷îò êàðòî÷-êàëàðûíûí ðåéåñòðèíÿ ñàëûíûð âÿ îíóí ñóðÿòè èñÿ ÄÝÊ Âàëéóòà Íÿçà-ðÿòè øþáÿñèíÿ ýþíäÿðèëèð;

5) ýþíäÿðèëìèø ìàëëàðûí ìöãàáèëèíäÿ þäÿíèø âàõòûíûí áèòìÿñèáàðÿäÿ èõðàúàò÷ûéà âÿ ÄÝÊ Âàëéóòà Íÿçàðÿòè øþáÿñèíÿ áèëäèðèøýþíäÿðèëèð;

6) âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí äàõèë îëìàñû áàðÿäÿ ìöâÿêêèë áàíê òÿðÿ-ôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø Ó÷îò êàðòî÷êàñû (À 2 áþëìÿñè) âÿ éà ìàëëàðûíýåðè ãàéòàðûëìàñû áàðÿäÿ äåêëàðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø èäõàëÉÝÁ èõðàúàò÷û òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê îðãàíûíà òÿãäèì åäèëäèéè òÿãäèð-äÿ ÓÊ íÿçàðÿòäÿí ÷ûõàðûëûð;

7) âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí âàõòûíäà ìÿäàõèë îëìàìàñû âÿ éà ìàëëàðûíýåðèéÿ ãàéòàðûëìàñû ìöääÿòèíèí áàøà ÷àòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð (Ôîðñ-ìà-æîð áàø âåðäèéè âÿ éàõóä èõðàúàò÷û òÿðÿôèíäÿí èõðàú ìöãàâèëÿëÿðèíÿìöâàôèã îëàðàã íÿçÿðäÿ òóòóëàí àðáèòðàæ ïðîñåäóðàëàðûíûí éåðèíÿ éåòè-ðèëìÿñè ùàëëàðû èñòèñíà îëìàãëà) ýþìðöê îðãàíû (Ìàëèééÿ-òàðèô øþáÿñè)ìþâúóä ãàéäàäà àðàøäûðìà àïàðûð, ïðîòîêîë òÿðòèá åäèð âÿ òîïëàíìûøìàòåðèàëëàðû ýþìðöê îðãàíûíûí ìöâàôèã (Ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ ýþìðöêãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû èëÿ ìöáàðèçÿ) øþáÿñèíÿ òÿãäèì åäèð. Àèäèééÿ-òè öçðÿ áó èøè èúðà åäÿí øþáÿ òÿùãèãàò àïàðìàãëà, åéíè çàìàíäà ãÿðàðãÿáóë åäèð, ùÿì÷èíèí òÿëèìàòûí 2 ñàéëû ÿëàâÿñèíèí “Â” áþëìÿñèíÿ óé-üóí îëàðàã èõðàúàò÷ûéà ãàðøû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöâàôèã ìàääÿ-ñèíÿ ÿñàñÿí ñàíêñèéà òÿòáèã åäèð âÿ áó áàðÿäÿ Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìè-òÿñèíèí ÌÒ âÿ ÂÍ Áàø èäàðÿñèíÿ ìÿëóìàò âåðèð.

Èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí èõðàú îëóíàí (ñþâäÿëÿøìÿ õöñóñèééÿòè 21âÿ 41), ìàëëàðûí (õèäìÿò âÿ ÿãëè ìöëêèééÿòèí) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû ÿðàçèñèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí éàëíûçîíëàðûí ùàããûíûí ãàáàãúàäàí þäÿíèëäèéè âÿ éàõóä ýåðè ÷àüûðûëìàéàíàêêðåäèòèâ à÷ûëìàñû ìöâÿêêèë áàíêëàð òÿðÿôèíäÿí “Ó÷îò êàðòî÷êà-ñû”íûí “À 1” âÿ “À 2” áþëìÿëÿðèíäÿ ãåéä åäèëìÿêëÿ òÿñäèã îëóí-äóãäàí ñîíðà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíûí ùåñàáëàø-ìàëàð ùèññÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ìöâÿêêèë áàíêëàðûíûí,

245

ìàëëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ÷ûõàðûëìàñû èñÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûííÿçàðÿòè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Èõðàúàò÷ûëàð, òÿëèìàòûí òÿëÿáëÿðèíèí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ ìöâàôèã îëàðàã, ùÿì÷èíèí, òÿëè-ìàòà óéüóí õàðèúè âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí (âÿ éà ìàëëàðûí ýåðèéÿ) ðåñ-ïóáëèêàéà âàõòûíäà âÿ òàì ùÿúìäÿ êþ÷öðöëìÿñèíè (ýÿòèðèëìÿñèíè)ìþâúóä ãàéäàäà òÿìèí åòìÿäèêëÿðè òÿãäèðäÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 216-úû ìàääÿñèíÿ óéüóí ìöÿééÿíåäèëìèø ãàéäàäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð.

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Èíçèáàòè Õÿòàëàð” Ìÿúÿëëÿñèíèí 262-úèìàääÿñèíÿ ýþðÿ, õàðèúè âàëéóòà âÿñàèòëÿðèíèí õàðèúäÿí ãàéòàðûëìà-ìàñû èíçèáàòè õÿòàíûí áèëàâàñèòÿ îáéåêòè îëàí ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðèíèí äÿéÿðèíèí 5 %-äÿí 50 %-äÿê ìèãäàðäà úÿðèìÿ åäèëèð.

Ìþâçó 11. Ýþìðöê èøèíäÿ ãåéðè-òàðèôòÿíçèìëÿíìÿñè öñóëëàðû

11.1. Ãåéðè-òàðèô ìÿùäóäèééÿòëÿðèíèí òÿñíèôàòû Äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ ãåéðè-òàðèô ìÿùäóäèééÿòëÿðèíÿ ìöíàñèáÿò êè-

ôàéÿò ãÿäÿð çèääèééÿòëèäèð. Öìöìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòû ðÿñìèîëàðàã áåëÿ òÿäáèðëÿðèí ëÿüâ åäèëìÿñè âÿ ìöñòÿñíà îëàðàã òàðèô öñóë-ëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíè ãîéóð. Ùÿìèí òÿøêèëàòàöçâëöê ÿðÿôÿñèíäÿ îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí áó òÿëÿáëÿ-ðÿ ìöíàñèáÿò ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìÿêäÿäèð.

Áóíóíëà áÿðàáÿð òÿëÿáëÿðèí áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ ãÿáóëó äèýÿð ìÿ-ñÿëÿëÿðäÿ àðçóîëóíìàç íÿòèúÿëÿðÿ äÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿð. Áåëÿ êè,Öìöìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíûí, Òàðèô âÿ Òèúàðÿò öçðÿ Áàø Ñàçè-øèí (ÃÀÒÒ) öçâö îëàí þëêÿëÿð õàðèúè òèúàðÿòäÿ ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿ-ìÿ ìåòîäëàðûíäàí ùÿì ÿââÿë, ùÿì äÿ èíäè èñòèôàäÿ åòìÿêäÿäèðëÿð.Áÿçè ãåéðè-òàðèô ìÿùäóäèééÿòëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ñàäÿúÿîëàðàã ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áåëÿ êè, ãåéðè-òàðèô ìÿùäóäèééÿòëÿðè äà-õèëè èãòèñàäè ñèéàñÿòèí äèýÿð þëêÿëÿðëÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèíÿ òÿñèðèíèíòÿúÿññöìö êèìè ÷ûõûø åäèð. Áóíóíëà áåëÿ, áåéíÿëõàëã òèúàðÿò ñèñòåìè

246

òÿðÿôèíäÿí ãàíóíèëÿøäèðèëìèø ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿìÿ òÿäáèðëÿðè, äà-ùà äîüðóñó õàðèúè ìàëëàðûí èäõàëûíûí êÿñêèí àðòûìû èëÿ ìèëëè èãòèñà-äèééàòà âóðóëàí çÿðÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäè ýöäÿí ìöäàôèÿòÿäáèðëÿðè, ùÿì÷èíèí õàðèúè èõðàúàò÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ãåéðè-ñàüëàì ðÿ-ãàáÿòèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëìèø äèýÿð òÿäáèðëÿð ìþâúóääóð.

Èäõàë ÿìÿëèééàòëàðûíäà ãåéðè-òàðèô ìÿùäóäèééÿòëÿð (ÃÒÌ) - õàðèúèìàëëàðûí äàõèëè áàçàðà íöôóç åòìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàí ìÿùäóäëàøäûðìà- ãàäàüàí õàðàêòåðëè òÿäáèðëÿð êîìïëåêñèäèð. Áó òÿäáèðëÿðèí ìÿãñÿäèéàëíûç èäõàë åäÿí þëêÿíèí ðÿãàáÿò ãàáèëèééÿòèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè äå-éèë, ùÿì äÿ ìèëëè ñÿíàéåíèí ìöäàôèÿñè, ÿùàëèíèí ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûüû-íûí, ÿòðàô ìöùèòèí, ÿõëàãûí, äèíèí âÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéèí ãîðóíìàñû-äûð. Áóíäàí áàøãà ÃÒÌ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíäà äà èñòèôàäÿ åäèëèð.

Áèðáàøà âÿ äîëàéûñû éîëëà õàðèúè òèúàðÿòè òÿíçèìëÿéÿí òÿäáèðëÿð, àäÿ-òÿí, ñÿêêèç ãðóïà áþëöíöð: òàðèô, ïàðàòàðèô, ãèéìÿòëÿðÿ íÿçàðÿò, ìàëèé-éÿ, ëèñåíçèéàëàøäûðìà, êÿìèééÿò íÿçàðÿòè, èíùèñàð÷û òÿäáèðëÿð, òåõíèêèòÿäáèðëÿð. ÖÒÒ/ÃÀÒÒ òþâñèéÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðîëàðàã ùàë-ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà áó òÿäáèðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè òÿòáèãåäèëìèð. Ëàêèí ýöìàí åäèëèð êè, ìèëëè èñòåùñàëûí èíêèøàôû íàìèíÿ âÿ þë-êÿíèí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã îíëàðûíèñòèôàäÿ äàèðÿñè ýåíèøëÿíäèðèëÿúÿêäèð. Ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè ñèñòå-ìèíèí þéðÿíèëìÿñè áó áàõûìäàí ìÿãñÿäÿ óéüóíäóð.

Ãåéðè-òàðèô òÿäáèðëÿðèíèí ðÿíýàðÿíý îëìàñûíà áàõìàéàðàã îíëàðûèêè áþéöê ãðóïà áþëìÿê îëàð: èãòèñàäè âÿ èíçèáàòè òÿäáèðëÿð.

Èãòèñàäè ÃÒÌ-ÿ àøàüûäàêûëàð àèääèð: - õöñóñè íþâ ðöñóìëàð; - ìöõòÿëèô âåðýè âÿ éûüûìëàð; - èäõàë äåïîçèòëÿðè; - âàëéóòà òÿíçèìëÿíìÿñè òÿäáèðëÿðè. Èíçèáàòè ÃÒÌ äàùà ÷îõúÿùÿòëèäèð: - åìáàðãî (ãàäàüà); - ëèñåíçèéàëàøäûðìà âÿ êâîòàëàøäûðìà; - èõðàúûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû; - (èíùèñàð÷û) òÿäáèðëÿð;

247

- ïðîòåêñèîíèñò ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ñòàíäàðò âÿ òåõíèêè íîðìàëàðäàíèñòèôàäÿ åäèëìÿñè;

- ÿëàâÿ ýþìðöê ñÿíÿäëÿðè âÿ ÿìÿëèééàòëàðû. Èãòèñàäè ìÿùäóäèééÿòëÿð áàçàð ìåõàíèçìè âàñèòÿñè èëÿ òÿñèð ýþñòÿ-

ðÿðÿê èäõàë âÿ èõðàú ìàëëàðûíû áàùàëàøäûðûð, èíçèáàòè ìÿùäóäèééÿòëÿðèñÿ áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí áàøãà èäõàë ìàëëàðûíûí äàõèë îëìàñûíûâÿ èõðàú ìàëëàðûíûí õàðèúÿ ÷ûõàðûëìàñûíû ìÿùäóäëàøäûðûð.

Èãòèñàäè ÃÒÌ òÿòáèã åäèëäèêäÿ èñòåùëàê÷û þç ñå÷èìèíè þçö ìöÿé-éÿí åäèð âÿ äàùà áàùàëû èäõàë, éàõóä óúóç ìèëëè ìàë àëàúàüûíà ãÿðàðâåðèð.

Èíçèáàòè ÃÒÌ òÿòáèã åäèëäèêäÿ äþâëÿò ôàêòèê îëàðàã äàõèëè áàçàðûíÿìòÿÿ ñòðóêòóðóíó ìöÿééÿí åäèð, éÿíè äàõèëè áàçàðû ùÿì èäõàëûí òÿ-ñèðèíäÿí ãîðóéóð, ùÿì äÿ ÷ÿòèí òàïûëàí ìèëëè ìÿùñóëóí ÷àòûøìàçëû-üûíûí ãàðøûñûíû àëûð. Áó ùàëäà èñòåùëàê÷û ñÿðáÿñò ÿìòÿÿ ñå÷èìèíäÿíìÿùðóì îëóð. ÃÒÌ ÿñàñ ãðóïëàðûíà áèð àç ýåíèø íÿçÿð ñàëàã.

À. Ïàðàòàðèô òÿäáèðëÿðè Ïàðàòàðèô òÿäáèðëÿðè ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðà òÿòáèã

åäèëÿí åëÿ þäÿíèø âÿ éûüûìëàðà äåéèëèð êè, ýÿòèðèëÿí ìàëûí äÿéÿðèíèýþìðöê ðöñóìóíäàí ÿëàâÿ îëàðàã àðòûðûð (éà ìöÿééÿí ôàèç, éà äàìàë âàùèäèíÿ ÿìñàë).

Ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí âÿ îíóíëà áàüëû îëàðàã ôèñêàë ýþìðöê ýÿëèð-ëÿðèíèí àøàüû äöøìÿñè èëÿ äþâëÿòèí áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíäàïàðàòàðèô òÿäáèðëÿðÿ ìåéë åòìÿñè òÿáèè îëóð. Öìóìèééÿòëÿ èäõàë îëó-íàí ìàëëàðà ñÿðùÿä âåðýèãîéìàëàðû ìöõòÿëèô âåðýè âÿ éûüûìëàð îí-ëàðûí þäÿíèëìÿñèíèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè âÿ èäõàë÷û þëêÿíèí ìàëèééÿãóðóìëàðûíûí ìàðàãëàðûíûí òÿìèí åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ áèëàâàñèòÿýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóëóð. Áó âåðýè âÿ éûüûìëàðû, àäÿòÿí,èäõàë÷û þäÿéèð, ëàêèí àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿñè òÿðòèá åäèëÿðêÿí òÿðÿôäàø-ëàð òÿðÿôèíäÿí íÿçÿðÿ àëûíûð.

Ïàðàòàðèô òÿäáèðëÿðÿ àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð: 1) ýþìðöê ÿëàâÿëÿðè - òèúàðÿò-ñèéàñè ìÿãñÿäëÿðëÿ, áöäúÿíèí äîë-

äóðóëìàñû, éàõóä ìèëëè èñòåùñàëûí ìöäàôèÿñè ö÷öí òÿòáèã åäèëÿí ÿëà-âÿ âåðýè âÿ ðöñóìëàð;

248

2) ÿëàâÿ éûüûìëàð - äàõèëè àíàëîãó îëìàéàí, èäõàë ìàëëàðûíäàíýþìðöê ðöñóì âÿ âåðýèëÿðèíäÿí àðòûã (ÿëàâÿ) òóòóëàí þäÿíèøëÿð. Îí-ëàð õàðèúè òèúàðÿòëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòèí ìöÿééÿí íþâëÿðèíèí ìàëèééÿëÿø-äèðèëìÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áóíëàðà, àäÿòÿí, õàðèúè âàëéóòàíûíêþ÷öðöëìÿñèíÿ ãîéóëàí âåðýè, èäõàë ëèñåíçèéàñû ö÷öí éûüûì, ëèìàíéûüûìëàðû, ñòàòèñòèê âåðýè, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿ âåðýè àèä åäèëèð;

3) äàõèëè (áÿðàáÿðëÿøäèðèúè) âåðýè âÿ éûüûìëàð - ìèëëè ìàëëàðäàíèäõàë þëêÿñèíäÿ òóòóëàí äîëàéû âåðèýÿëÿðÿ åêâèâàëåíò îëàí âåðýè âÿéûüûìëàð. Îíëàðà ßÄÂ, àêñèç, åìèññèéà éûüûìëàðû, ìÿùñóëà ýþðÿâåðýè, ñàèð èíçèáàòè éûüûìëàð àèä åäèëèð. Áÿðàáÿðëÿøäèðèúè âåðýèëÿðèí âÿéûüûìëàðûí ìÿãñÿäè õàðèúè âÿ ìèëëè åéíè (âÿ éà àíàëîæè) ìàëëàðà áÿ-ðàáÿð âåðýè ðåæèìè éàðàòìàãäûð;

4) äèñêðåòëÿøäèðèëìèø ýþìðöê ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè - ýþìðöê ðö-ñóì âÿ éûüûìëàðûíûí ùåñàáëàíìàñû ö÷öí ýþìðöê äÿéÿðèíèí èíçèáàòèéîëëà ìöÿééÿí åäèëìÿñè ïðàêòèêàñû.

Á. Ãèéìÿòëÿð öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò òÿäáèðëÿðè Ãèéìÿòëÿð öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò òÿäáèðëÿðè äàõèëè ãèéìÿòëÿðèí ñòàáèë-

ëÿøäèðèëìÿñè âÿ éà ñÿâèééÿñèíèí ñàõëàíûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ, ùÿì÷èíèíõàðèúè ðÿãèáëÿðèí ÿëèÿéðè òèúàðÿò òÿúðöáÿñèíèí âóðà áèëÿúÿéè çÿðÿðèíãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí òÿòáèã åäèëèð.

Áåëÿ òÿäáèðëÿðÿ àøàüûäàêûëàð àèääèð: 1) ãèéìÿòëÿðèí èíçèáàòè ãàéäàäà ìöÿééÿí åäèëìÿñè - èäõàë÷û þëêÿ-

íèí ùàêèìèééÿò äàèðÿëÿðè èñòåùñàë÷û âÿ èñòåùëàê÷ûíûí äàõèëè ãèéìÿòëÿ-ðèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ãèéìÿòëÿðèí àøàüû âÿ éóõàðû ùöäóäëàðûíû ìöÿé-éÿí åäèð, éàõóä áó ãèéìÿòëÿðè äöíéà áàçàð ãèéìÿòëÿðè èëÿ áàüëàéûð-ëàð. Ðÿñìè ãèéìÿòëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, ìèíèìàë èäõàë ãèéìÿòëÿ-ðè âÿ éà èäõàëûí áàçà ãèéìÿòëÿðè öñóëóíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.

2) èõðàú ãèéìÿòëÿðèíèí “êþíöëëö” ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû - èõðàúàò÷û-íûí þç ìàëëàðûíûí ãèéìÿòëÿðèíè ìöÿééÿí ñÿâèééÿäÿí àøàüû åíäèðìÿ-ìÿéè äÿñòÿêëÿìÿéÿ ðàçû îëäóüó ìÿùäóäëàøäûðûúû áàüëàøìàëàð;

3) ñöðöøêÿí éûüûìëàð - èäõàë åäèëÿí êÿíä òÿñÿððöôàòû âÿ ÿðçàã ìàë-ëàðûíûí èäõàë ãèéìÿòëÿðèíèí äàõèëè ãèéìÿòëÿðëÿ åéíè ñÿâèééÿéÿ ýÿòè-ðèëìÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ÿëàâÿ þäÿíèøëÿð.

249

4) àíòèäåìïèíã òÿäáèðëÿð - èõðàúàò÷ûäàí ìèëëè èñòåùñàë÷ûëàðà âóðó-ëàí çÿðÿðÿ ýþðÿ êîìïåíñàñèéàíûí òóòóëìàñûíäàí èáàðÿò îëóá, äåì-ïèíã ôàêòû âÿ îíäàí èðÿëè ýÿëÿí çèéàí àøêàð åäèëäèêäÿ èäõàëàò÷û þëêÿ-íèí ìöâàôèã îðãàíû òÿðÿôèíäÿí èõðàúàò÷ûíûí òèúàðÿò òÿúðöáÿñèíèí òÿù-ãèãàòûíûí éåêóíëàðûíà ýþðÿ òÿòáèã åäèëèð. Àíòèäåìïèíã ðöñóìëàð þçö-íö äîüðóëòìàéàí àøàüû ãèéìÿòëÿðëÿ ìàë ýþíäÿðèøèíèí áàøëàíüûúûàíûíäàí òóòóëóð. Àíòèäåìïèíã èòòèùàìëàðûíûí òÿøÿááöñ÷öëÿðè êèìèêîíêðåò ìÿùñóëóí ìèëëè èñòåùñàë÷ûëàðû ÷ûõûø åäèð.

5) Êîìïåíñàñèéà òÿäáèðëÿðè - ÿýÿð èäõàë îëóíàí ìàëëàð ñóáñèäèéà-ëàøäûðûëûðñà âÿ áåëÿ ñóáñèäèéàëàøäûðûëìà ìèëëè èñòåùñàëà çÿðÿð âóðäó-üóíó òÿùãèãàò òÿñäèã åäèðñÿ, ÿëàâÿ ìàëèééÿ þäÿíèøëÿðè òÿòáèã åäèëèð.Êîìïåíñàñèéà òÿäáèðëÿðè êîìïåíñàñèéà èäõàë ðöñóìëàðû øÿêëèíäÿ äÿîëà áèëÿð. Áóíäàí áàøãà, ÷îõ çàìàí îíëàð ãàäàüàíåäèúè ùÿäëÿðÿ äÿ÷àòà áèëèð âÿ ùÿòòà èõðàú ãèéìÿòëÿðèíè àðòûðìàãëà äà àøìàã îëìóð.

Â. Ìàëèééÿ òÿäáèðëÿðè Ìàëèééÿ òÿäáèðëÿðèíÿ - èäõàë÷ûëàðûí õàðèúè âàëéóòàéà îíëàð ö÷öí

âàëéóòàíûí ãèéìÿòëÿðèíÿ, ùÿì÷èíèí þäÿíèø øÿðòëÿðèíÿ ìöäàõèëÿñèíèòÿíçèìëÿéÿí òÿäáèðëÿð àèä åäèëèð. Áó òÿäáèðëÿð èäõàëûí äÿéÿðèíè éöê-ñÿëäÿ áèëÿðëÿð. Áó êàòåãîðèéà ÃÒÌ-ÿ àøàüûäàêûëàð àèä åäèëèð:

1) èäõàëûí äÿéÿðèíèí, åëÿúÿ äÿ èäõàë âåðýèñèíèí ãàáàãúàäàí þäÿíèëìÿñè.Áóðàéà èäõàë äåïîçèòèâëÿðèíèí, ÿâÿçè þäÿíèëÿí äåïîçèòëÿðèí à÷ûë-

ìàñû, íàüä þäÿíèø âÿ ýþìðöê ðöñóìëàðûíûí ãàáàãúàäàí þäÿíèëìÿñèäÿ äàõèëäèð;

2) âàëéóòà ìÿçÿííÿëÿðè ÷îõëóüó.Áó ìöõòÿëèô êàòåãîðèéàëû ìàëëàð ö÷öí ìöõòÿëèô ìÿçÿííÿëÿðèí ìö-

ÿééÿí åäèëäèéè äþâëÿò òÿíçèìëÿíìÿñè ìåõàíèçìèäèð. Ðÿñìè ìÿçÿí-íÿ, àäÿòÿí, äàùà çÿðóðè ìàëëàð ö÷öí ñàõëàíûëûð, äèýÿð ìàëëàð êîì-ìåðñèéà ìÿçÿííÿñè âÿ éà õàðèúè âàëéóòàíûí ùÿððàúëàð âàñèòÿñè èëÿàëûíìàñû ùåñàáûíà þäÿíèëèð.

3) õàðèúè âàëéóòà éûüûëìàñûíà ðÿñìè ìÿùäóäèééÿòëÿð. Þëêÿ äàõèëèíäÿ âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû àïàðûëìàñûíà ìöõòÿëèô èúà-

çÿ, âèçà âÿ ñ. (îíëàðûí ãàäàüàí åäèëìÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà) àëûíìà-ñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

250

4) þäÿíèøÿ ìöääÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè, âÿ þäÿíèøèíèí íþâáÿëèëèéè. Áó òÿäáèðëÿðëÿ äþâëÿò ìàëëàðûí ýþíäÿðèëäèéè òàðèõäÿí èäõàë ùåñàá-

ëàìàëàðûíûí áèòìÿñèíÿ ãÿäÿð éîë âåðèëÿí ìèíèìàë ìöääÿòëÿðè ìöÿé-éÿí åäèð. Áó ìöääÿòëÿð àäÿòÿí èñòåùëàê ìàëëàðû âÿ ñÿíàéå õàììàëûö÷öí 90, 180 âÿ éà 360 ýöí, èíâåñòèñèéà ìàëëàðû ö÷öí 2-5 èë ìöÿé-éÿí åäèëèð.

Ã. Êÿìèééÿò íÿçàðÿòè òÿäáèðëÿðè Êÿìèééÿò íÿçàðÿòè òÿäáèðëÿðè èëê íþâáÿäÿ èäõàë-èõðàú ÿìÿëèééàò-

ëàðûíûí êâîòàëàøäûðûëìàñû âÿ ëèñåíçèéàëàøäûðûëìàñû äåìÿêäèð. Êâîòà-ëàøäûðìà (ôèçèêè ùÿúì âÿ äÿéÿð öçðÿ) âÿ ëèñåíçèéàëàøäûðìà (ìöÿé-éÿí ìàëëàðûí ýþíäÿðèëìÿñè âÿ éà ýÿòèðèëìÿñèíÿ, áÿçÿí äÿ ìöÿééÿíþëêÿëÿðÿ, éàõóä îíëàðäàí òèúàðÿòèíÿ õöñóñè èúàçÿíèí àëûíìàñû) èäõàëâÿ èõðàúûí ÿíÿíâè ãåéðè-òàðèô òÿíçèìëÿíìÿñè öñóëëàðûäûð. Îíëàðûíìÿãñÿäè ùÿð ùàíñû ìàëûí èäõàë âÿ éà èõðàúûíû öìóìèëèêäÿ, éàõóäùÿð ùàíñû þëêÿéÿ ìÿùäóäëàøäûðìàãäàí èáàðÿòäèð. Áó òÿäáèðëÿð, àäÿ-òÿí, áèð-áèðè èëÿ áàüëûäûð, ÷öíêè, ëèñåíçèéàëàøäûðìà êâîòàíûí ôÿðäè èä-õàëàò÷ûëàðà âÿ èõðàúàò÷ûëàðà ìöÿééÿí ùÿúì áèòÿíÿ ãÿäÿð ëèñåíçèéàâåðìÿê éîëó èëÿ áþëöøäöðöëìÿñè ìåõàíèçìè êèìè ÷ûõûø åäèð.

Êÿìèééÿò íÿçàðÿòè òÿäáèðëÿðè âàñèòÿñè èëÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ èã-òèñàäè, õàðèúè òèúàðÿò âÿ ùÿòòà ñèéàñè õàðàêòåðëè ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åäèëèð:þëêÿ äàõèëèíäÿ àíàëîæè ðÿãàáÿò åäÿí ìàëëàðûí èñòåùñàë÷û âÿ èñòåùëàê-÷ûñûíûí ìöäàôèÿñè, äàõèëè áàçàðûí ñòàáèëëèéèíèí äÿñòÿêëÿíìÿñè, âàëéó-òà åùòèéàòëàðûíà ãÿíàÿò, äèýÿð þëêÿëÿðäÿí ãàðøûëûãëû ýöçÿøòëÿðèí ÿëäÿåäèëìÿñè âÿ ñ.

Áó ãÿáèëäÿí îëàí ÃÒÌ äàùà ýåíèø àðàøäûðìàüà ÷àëûøàã. 1) Ëèñåíçèéàëàøäûðìà - èäõàë âÿ èõðàúà ìöâàôèã ùàêèìèééÿò îð-

ãàíëàðûíûí þç ìöëàùèçÿñèíÿ, éàõóä ùÿð ùàíñû êîíêðåò ìåéàðëàðà ÿñà-ñÿí âåðäèéè õöñóñè èúàçÿëÿðèí (ëèñåíçèéàëàðûí) òÿòáèãèäèð. Áåéíÿëõàëãòèúàðÿòäÿ ëèñåíçèéàëàøäûðìà ðÿíýàðÿíýëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Ëèñåíçèéàäà èä-õàë âÿ éà èõðàúûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ãàéäàñû äà ìöÿééÿí åäèëÿ áè-ëÿð. Ëèñåíçèéàëàøäûðìà äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ òèúàðÿòèí àðçóîëóíìàçùÿúìëÿðèíè ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìÿùäóäëøäûðûëäûüû çàìàí ùÿ-éàòà êå÷èðèëÿí ìöâÿããÿòè òÿäáèð êèìè òÿôñèð åäèëèð.

251

Õàðèúè âàëéóòàäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ îëóíìàñû çÿðóðÿòè ëèñåíçèéà-ëàøäûðìà ö÷öí îáéåêòèâ ÿñàñ îëà áèëÿð. Áó éîëëà õàðèúè òèúàðÿò âÿ òÿ-äèééÿ áàëàíñëàðûíûí òàðàçëàíìàñûíà íàèë îëóíóð.

Ýþìðöê ðöñóìëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿäèêäÿ âÿ éà îíëàðûí òÿñèðèñÿìÿðÿñèç îëäóãäà ëèñåíçèéàëàøäûðìà çÿðóðÿòè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó èøùÿì ãàðøûëûãëû ýöçÿøò ÿëäÿ åäèëìÿñè, ùÿì äÿ äèñêðèìèíàñèéà ìÿãñÿ-äè èëÿ ýþðöëÿ áèëÿð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ëèñåíçèéàëàøäûð-ìà ìöâÿããÿòè òÿäáèð ùåñàá åäèëäèéèíäÿí ÿââÿëëÿð áàüëàíûëìûø äþâ-ëÿòëÿðàðàñû òèúàðÿò ñàçèøëÿðèíÿ éåíèäÿí áàõûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòìóð.

2) Êâîòàëàøäûðìà - (“êâîòà” ëàòûíúà “guot” ñþçöíäÿí ýþòöðöëöá,ìÿíàñû “íÿ ãÿäÿð” äåìÿêäèð) ôÿðäè, òàðèô, ìþâñöìè, ãëîáàë âÿ äèýÿðôàèç ìÿùäóäèééÿòëÿðè âàñèòÿñè èëÿ èäõàëûíà èúàçÿ âåðèëìèø ìàëëàðûí ôè-çèêè ùÿúì âÿ éà äÿéÿðèíèí ìàêñèìóì ùÿäëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí êÿ-ìèééÿò ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû òÿäáèðëÿðèäèð.

Ôÿðäè êâîòàëàð - èäõàëûíà èúàçÿ âåðèëìèø ìàëëàðûí öìóìè ìèãäà-ðûíûí ìàë ýþíäÿðÿí þëêÿëÿð öçðÿ ïàéëàøäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.Òÿðòèáàò ôîðìàñûíà ýþðÿ áåëÿ êâîòàëàðû èêè íþâÿ àéûðûðëàð:

Ìöòÿíàñèá êâîòàëàð áöòöí êâîòàëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ êå÷ÿí äþâð (áà-çà) ÿðçèíäÿ èäõàëäà ùÿð þëêÿíèí ïàéûíà ýþðÿ òÿéèí îëóíóð, èêèòÿðÿôëèêâîòàëàð áèð òÿðÿôèí ÿêñ òÿðÿôÿ òèúàðÿò-ñèéàñè þùäÿëèêëÿðèíèí ãàðøûëûüûîëàðàã âåðèëèð (áÿçÿí èêèòÿðÿôëè ñàçèø áàüëàíûð), ñå÷ìÿ êâîòàëàð ùÿðùàíñû áèð þëêÿ âÿ éà þëêÿëÿð ãðóïóíäàí àëûíàí ìàëëàðûí äèýÿð ðåýèîí-ëàðäàí àëûíàíëàðà íèñáÿòÿí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ âåðèëèð.

Òàðèô êâîòàëàðû ýþìðöê âåðýèòóòìàñûíûí äàùà ÿëâåðèøëè ðåæèìèí-äÿ ìöÿééÿí ùÿúìäÿ èäõàëà èúàçÿ âåðèð. Áó ùÿúìäÿí àðòûã èäõàëö÷öí äàùà àç ÿëâåðèøëè ðåæèì (èäõàëûí ôàêòèêè ãàäàüàíûíà ãÿäÿð) òÿò-áèã åäèëèð.

Ìþâñöìö êâîòàëàð èëèí ìöÿééÿí ôÿñèëëÿðèíäÿ þëêÿ äàõèëèíäÿ èñ-òåùñàëûí éöêñÿê îëäóüó äþâðëÿðäÿ (ÿí ÷îõ êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿùñóë-ëàðû ö÷öí) òÿòáèã åäèëèð. Èäõàëûí ìöÿééÿí âàõò äþâðö íÿçÿðÿ àëûíìà-äàí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû êîíêðåòëÿøäèðèëìÿìèø êâîòàëàð àäëàíûð.

Ãëîáàë êâîòàëàð ùÿð ùàíñû ìàëûí ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ âÿìàëýþíäÿðÿí þëêÿëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëìÿäÿí öìóìè èäõàëûíûí

252

ùÿúìèíè ìöÿééÿí åäèð. Áåëÿ éàíàøìà èäõàë÷ûéà ìàë ýþíäÿðÿí þë-êÿíè ñå÷ìÿê àçàäëûüû âåðèð.

Ôàèç êâîòàëàðû áÿçè ùàëëàðäà èäõàë êâîòàëàðû èõðàúûí ùÿúìèíäÿí ôà-èç íèñáÿòèíäÿí ìöÿééÿí åäèëèð.

Êâîòàëàð, ùÿì÷èíèí, ìèëëè èñòåùñàëû ñòèìóëëàøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ áèðìàëûí äàõèëè áàçàðäà òÿäàðöê ùÿúìèíäÿí ôàèçëÿ äÿ ùåñàáëàíà áèëÿð.

Èäõàëû ñÿùèééÿ, òÿùëöêÿñèçëèê, ÿòðàô ìöùèòèí ãîðóíìàñû ìöëàùèçÿ-ëÿðèíÿ ýþðÿ èäõàëû íÿçàðÿòäÿ îëàí ìàëëàðà äà áåëÿ êâîòàëàð ìöÿééÿíåäèëÿ áèëÿð.

3) ìöÿééÿí áèð ìàëûí èäõàëûíûíûí ãàäàüà åäèëìÿñè òàìàìèëÿ âÿèñòèñíà îëìàäàí äà òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. Ìöâÿããÿòè âÿ ìþâñöìè ãàäà-üàíëàð ãîéóëìàñû äà ìöìêöíäöð.

Ëèñåíçèéà âåðèëìÿñèíÿ èìòèíà åäèëìÿñè (àäÿòÿí, òÿäèééÿ áàëàíñûìöëàùèçÿëÿðèíÿ ýþðÿ) èäõàëà ôàêòèêè ãàäàüàí êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿáèëÿð. Áÿçè ùàëëàðäà þëêÿíèí òèúàðÿò áàëàíñûíäà áþéöê êÿñèðè îëäóüóäþâëÿòëÿðäÿí èäõàëà ãàäàüà òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.

Ìöÿééÿí áèð þëêÿäÿí èäõàë âÿ èõðàúà (öìóìèëèêäÿ õàðèúè òèúàðÿ-òÿ) ãàäàüà ãîéóëà áèëÿð êè, áóíà äà åìáàðãî äåéèëèð. Áó ùàë ìÿúáó-ðè òÿäáèð îëóá áåéíÿëõàëã òÿúðöáÿäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð, ïðèíñèïèàë õö-ñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëóá à÷ûã âÿ ýèçëè (þðòöëö) ôîðìàëàðäà åäèëÿ áèëÿð.Áåëÿ ãàäàüàíûí à÷ûã ôîðìàñû àäÿòÿí ÁÌÒ-íèí ãÿðàðëàðûíà ÿñàñëàíûðâÿ õàðèúè òèúàðÿòèí òàìàìèëÿ êÿñèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Ìÿñÿëÿí,ÁÌÒ òÿðÿôèíäÿí Èðàãà ãîéóëàí åìáàðãî.

Þðòöëö ãàäàüàíëàðà õàðèúè ýÿìèëÿðèí äàõèëè ñóëàðà áóðàõûëìàìàñûâÿ éà àéðû-àéðû èäõàë ìàëëàðûíûí þëêÿíèí ïÿðàêÿíäÿ ñàòûø øÿáÿêÿñè-íÿ áóðàõûëìàñûíû àèä åòìÿê îëàð.

4) Èõðàúûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ ñàçèøëÿð ãàðøûëûãëû ðàçûëû-üûí (êîìïðîìèñ) íÿòèúÿñè îëóá, èõðàúàò÷ûíûí èõðàú ùÿúìèíè “êþíöëëöîëàðàã” èäõàëàò÷ûíûí ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðèíè ýþçëÿìÿäÿí ìÿùäóäëàø-äûðìàã áàðÿäÿ ðàçûëûüûäûð.

Áåëÿ ñàçèøëÿð ùÿì äþâëÿòëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ, ùÿì äÿ àéðû-àéðû èñ-òåùñàë ñàùÿëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ áàüëàíà áèëÿð. Áó òèïëè ñàçèøëÿð ùÿìèêèòÿðÿôëè, ùÿì äÿ ÷îõòÿðÿôëè ñàçèøëÿð îëà áèëÿð.

253

Ä. Ìîíîïîëèñò (èíùèñàð÷û) òÿäáèðëÿðÌîíîïîëèñò òÿäáèðëÿð äåäèêäÿ òÿñÿððöôàò ñóáéåêòëÿðèíèí ìöÿééÿí

ãðóïóíà ìöñòÿñíà ùöãóãëàð âåðÿí òÿäáèðëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìîíî-ïîëèéà, àäÿòÿí, èäõàëûí èõðàúà ìöíàñèáÿòèíè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàã ùå-ñàáûíà òÿäèééÿ áàëàíñûíûí òàðàçëûüà ýÿòèðèëìÿñè ïðîáëåìèíè ùÿëë åäèð.Áåëÿ òÿäáèðëÿðèí áàøëûúà íþâëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:

1) ìöÿééÿí ìàëëàðûí èäõàëûíà äþâëÿò èíùèñàðû; 2) ìèëëè ìöÿññèñÿëÿðèí õèäìÿòèíäÿí ìÿúáóðè èñòèôàäÿ. Äþâëÿò èíùèñàðûíûí áàðèç íöìóíÿëÿðèíÿ Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèí-

äÿí ÿââÿëêè Àëìàíèéàíû âÿ êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Å) Òåõíèêè òÿäáèðëÿðÌàëûí êåéôèééÿòèíèí, òÿùëöêÿñèçëèéèíèí, éàõóä èíçèáàòè øÿðàèò, òåð-

ìèíîëîýèéà, ñèìâîëëàð, ñûíàã âÿ ñûíàã öñóëëàðû, ãàáëàøäûðìàéà îëàíòÿëÿáëÿð, ìàðêàëàíìà äà äàõèë îëìàãëà õöñóñèééÿòëÿðèíèí íÿçàðÿòè-íÿ ÿñàñëàíàí ÃÒÌ òÿäáèðëÿðèíÿ òåõíèêè òÿäáèðëÿð äåéèëèð.

Òåõíèêè òÿäáèðëÿðèí àøàüûäàêû íþâëÿðè âàð: 1. Òåõíèêè òÿíçèìëÿìÿ, éÿíè ìÿùñóëà áèëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéû

éîëëà òåõíèêè òÿëÿáëÿð ìöÿééÿí åäèëìÿñè. Áåëÿ òÿäáèðëÿð àøàüûäàêû-ëàðäûð: ìÿãñÿäè èíñàí âÿ ùåéâàíëàðûí ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûüûíûí ãîðóí-ìàñû îëàí ñàíèòàðèéà òÿíçèìëÿíìÿñè; áèòêèëÿðèí ãîðóíìàñûíà éþ-íÿëìèø ôèòîñàíèòàð òÿíçèìëÿíìÿñè; ÿòðàô ìöùèòèí âÿ òÿáèÿòèí ãî-ðóíìàñû; èíñàíëàðûí òÿùëöêÿñèçëèéè; ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðè.

Áó òÿäáèðëÿð ìöâàôèã òÿëèìàòëàð ùàçûðëàíìàãëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Òÿ-ëèìàòëàð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí íÿçàðÿò ôÿàëèééÿòèíè ðåãëàìåíòëÿøäèðèð.

Ùàçûðêû øÿðàèòäÿ òåõíèêè òÿíçèìëÿíìÿíèí áèð íå÷ÿ íþâö âàð: à) ÿòðàô ìöùèòè ÷èðêëÿíäèðÿí õàììàë âÿ ìàòåðèàëëàðûí èäõàëûíûí

ãàäàüàí åäèëìÿñè, éàõóä ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû; á) ùàçûð ìÿùñóëëàðà - èñòèñìàðû àòìîñôåðèí âÿ ùàâàíûí ÷èðêëÿíìÿ-

ñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ñÿíàéå àâàäàíëûãëàðûíà, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíÿâÿ ñ. ìöíàñèáÿòäÿ ïðîòåêñèîíèñò òÿäáèðëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè. Ìÿ-ñÿëÿí, 1992-úè èë èëäÿí Ãÿðáè Àâðîïàäà òÿééàðÿ âÿ éöê íÿãëèééàòûö÷öí ñÿñ-êöéöí éîë âåðèëÿí ñÿâèééÿñè âÿ éàíìûø ìöùÿððèê ãàçëàðû-íûí òÿðêèáè öçðÿ ñÿðò íîðìàëàð ìöÿééÿí åäèëìèøäèð. Áóíäàí áàøãà

254

íåôòèí ñûçìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäèëÿ íåôòäàøûéàí òàíêåð-ëÿðèí èêèãàò äèá (äþøÿìÿ) âÿ éöêëÿìÿ áîøàëòìà ãóðüóëàðû èëÿ òÿúùèçåäèëìÿñè òÿëÿáè äÿ áó ãÿáèëäÿíäèð.

â) èñòåùëàê÷ûíûí ìàðàãëàðûíû ìàëûí íþãñàíûíäàí âÿ èñòèôàäÿ çàìà-íû ìöìêöí îëàí çèéàíäàí ãîðóìàãëà ìàëûí êåéôèééÿòèíÿ îëàí òÿ-ëÿáëÿð. Áóíëàð èëê íþâáÿäÿ ìÿèøÿò åëåêòðîòåõíèêàñû, òèáá ïðåïàðàòëà-ðû, éåéèíòè ìÿùñóëëàðû, óøàã ìàëëàðû âÿ ñàèðÿëÿðèíÿ àèääèð.

Ìþâçó 12. Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû âÿ õàðèúè èãòèñàäèôÿàëèééÿòèí ÿìòÿÿ íîìåíêëàòóðàñû

Ñòàòèñòèêà ÿùàòÿ äàèðÿñèíÿ ýþðÿ öìóìè íÿçÿðè, ðèéàçè âÿ õöñóñèñòàòèñòèêà êèìè ñàùÿëÿðè áèðëÿøäèðèð. Ýþìðöê èøëÿðèíäÿ ÿñàñÿí ñîíóí-úóäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Àëè äþâëÿò ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíû õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò áàðÿäÿìÿëóìàòëàðëà òÿìèí åòìÿê, âàëéóòà íÿçàðÿòè, ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèíäþâëÿò áöäúÿñèíÿ äàõèë îëìàñûíà íÿçàðÿò åäèëìÿñè, Àçÿðáàéúàíûíõàðèúè òèúàðÿòèíèí âÿçèééÿòè âÿ èíêèøàôûíûí òÿùëèëè ìÿãñÿäè èëÿ ýþì-ðöê îðãàíëàðû ìàëëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè áàðÿäÿ ìÿ-ëóìàòëàðû òîïëàéûð, ñèñòåìëÿøäèðèð âÿ ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû àïàðûð.

Ýþðöíäöéö êèìè, õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ñòàòèñòèêàñû äåéèëÿíäÿìàë âÿ õèäìÿòëÿðè ùåñàáàòû (èäõàë âÿ èõðàú öçðÿ), ùàáåëÿ îíëàðëàáàüëû ÿìÿëèééàòëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Õàðèúè òèúàðÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû þëêÿíèí õàðèúè òèúàðÿò äþâðèé-éÿñèíè þéðÿíèð, äàùà äîüðóñó, èäõàë âÿ èõðàú îëóíàí ìàëëàðûí ñàéûíû,äÿéÿðèíè, ùàáåëÿ îíëàðûí úîüðàôè èñòèãàìÿòèíèí (“þëêÿ-ìàë”, “ìàë-þëêÿ” êÿñèìèíäÿ) ùåñàáàòûíû àïàðûð.

Õàðèúè òèúàðÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíäà èõðàú (åêñïîðò) äåäèêäÿ þëêÿ-äÿí ÷ûõàðûëàí áöòöí íþâ õàììàë, éàðûìôàáðèêàò âÿ ùàçûð ìÿùñóëëàð, èä-õàë (èìïîðò) äåäèêäÿ èñÿ þëêÿéÿ ýÿòèðèëÿí áöòöí ìàëëàð áàøà äöøöëöð.

Áóíëàðäàí áàøãà, õàðèúè òèúàðÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíäà þäÿíèøâàñèòÿñè êèìè áóðàõûëìàéàí ãûçûë, ýöìöø âÿ äèýÿð ãèéìÿòëè ìåòàëëà-ðûí èõðàúû (èäõàëû), äþâðèééÿäÿ îëìàéàí ãèéìÿòëè êàüûç, áàíêíîò âÿ

255

ñèêêÿëÿðèí èõðàúû (èäõàëû), ÁÌÒ âÿ äèýÿð òÿøêèëàòëàðûí áèðäÿôÿëèê éàð-äûìëàðûí, õàðèúè ýÿìè, òÿééàðÿ âÿ àâòîìîáèëëÿðèíÿ ñàòûëìûø éàíàúàã,ÿðçàã âÿ ìàòåðèàëëàðûí, ùàáåëÿ áèð èë âÿ äàùà óçóí ìöääÿòÿ èúàðÿéÿâåðèëìèø ìàëëàðûí èäõàë (èõðàú) çàìàíû òàì äÿéÿðèíèí ùåñàáëàíìàñû-íûí ùåñàáàòûíû äà àïàðûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èäõàë âÿ èõðàú ÿìÿëèééàòëàðûíûí ñòà-òèñòèêàñû Éöê Ýþìðöê Áÿéàííàìÿñè (ÉÝÁ) ÿñàñûíäà àïàðûëûð.

Õöñóñè ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû àøàüûäàêû ñàùÿëÿð öçðÿ àïàðûëûð: 1) Áÿéàííàìÿ ñòàòèñòèêàñû-ýþìðöê ðåæèìè íþâëÿðè öçðÿ ìàëëàðûí

èäõàë âÿ èõðàúûíûí ùåñàáàòû; 2) Ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ñòàòèñòèêàñû-ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿ-

ñè éûüûìëàðû, èäõàë ýþìðöê ðöñóìëàðû, ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè, àêñèçëÿð,ýþìðöê éûüûìëàðû;

3) Âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí ñòàòèñòèêàñû-èõðàú îëóíàí ìàëëàðûíìèãäàðû âÿ äÿéÿðè, âàëéóòà ãàçàíúëàðûíûí ìèãäàðû âÿ âàõòûíäà äà-õèë îëìàñû;

4) Þëêÿ ìöëêèééÿòèíÿ éþíÿëäèëìèø ìàëëàðûí ñòàòèñòèêàñû-ãà÷àã-ìàë÷ûëûã âÿ õàðèúè òèúàðÿò äþâðèééÿñè ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèí-äÿ ìöñàäèðÿ îëóíàí ìàëëàðûí äÿéÿðè, ãîéóëìóø úÿðèìÿëÿðèí ìèãäàðû;

5) Áåéíÿëõàëã ïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðèíèí ñòàòèñòèêàñû-ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíà ýÿòèðèëÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí àïàðûëàíïî÷ò ýþíäÿðèøëÿðè;

6) Áåéíÿëõàëã äàøûìàëàðûí ñòàòèñòèêàñû-Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíäàí ýåäÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿëÿí íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíèí ùåñàáàòû;

7) Ñÿðíèøèí äþâðèééÿñèíèí ñòàòèñòèêàñû-Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí ñÿðùÿäèíè êå÷ÿí ôèçèêè øÿõñëÿðèí ùåñàáàòû.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò õèäìÿòëÿðè þç õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êå÷ìÿéÿí âÿ ýþìðöê éöê áÿéàííàìÿñèíäÿþç ÿêñèíè òàïà áèëìÿéÿí, ëàêèí õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòû ñàéûëàí õèä-ìÿòëÿðäèð.

Õèäìÿò òèúàðÿòè ìàòåðèàë âÿ ãåéðè-ìàòåðèàë êèìè èêè ãðóïà áþëöíöð.Èäõàë (èõðàú) ìàòåðèàë õèäìÿòëÿðè þçöíäÿ àøàüûäàêûëàðû áèðëÿøäèðèð:

256

- íÿãëèééàò õèäìÿòè (ýÿìè ãîøãóñó, éöê âÿ ñÿðíèøèí äàøûíìàñûö÷öí þäÿíÿí õàðèúè âàëéóòàíûí ìèãäàðû);

- ëàéèùÿ-àõòàðûø èøëÿðè; - òèêèíòè âÿ ãóðàøäûðìà èøëÿðè; - ñàõëàíú òÿñÿððöôàòû õèäìÿòëÿðè; - ðàáèòÿ õèäìÿòëÿðè; - õàðèúè íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, àâàäàíëûãëàðûíûí, úèùàç âÿ ñ. òÿ-

ìèðè (ùÿì þëêÿ äàõèëèíäÿ, ùÿì äÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ) - ïîëèãðàôèéà èøëÿðè âÿ ñ. Èäõàë (èõðàú) ãåéðè-ìàòåðèàë õèäìÿòëÿðè èñÿ þçöíäÿ: - êîììåðñèéà õèäìÿòëÿðèíè (ìàëèééÿ âàñèòÿ÷èëèéè, ñûüîðòà, ìàøûí,

àâàäàíëûã, íÿãëèééàò âÿ áèíàëàðûí èúàðÿñè, åëìè-òÿäãèãàò, ðåêëàì, ùö-ãóãè õèäìÿò âÿ ñ.);

- òÿùñèë ñàùÿñèíäÿêè; - ñÿùèééÿ ñàùÿñèíäÿêè; - òóëëàíòûëàðûí êÿíàðëàøäûðûëìàñû âÿ ñàíèòàðèéà õèäìÿòëÿðèíè; - èñòèðàùÿò, òóðèçì, ìÿäÿíèééÿò âÿ èäìàí òÿäáèðëÿðèíèí òÿøêèëè öç-

ðÿ õèäìÿòëÿðè áèðëÿøäèðèð. Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí ñòàòèñòèê èíôîðìàñèéà-

íûí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 1) éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿëÿðè; 2) éöêö ìöøàéèÿò åäÿí ñÿíÿäëÿð; 3) äþâëÿò îðãàíëàðûíûí ëèñåíçèéàñû âÿ èúàðÿëÿðè; 4) ùåñàáàò (ó÷îò) æóðíàëëàðû; 5) ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷ÿí ìàëëàð áàðÿñèíäÿ ëàçûìè ìÿëóìàò

îëàí äèýÿð ñÿíÿäëÿð. Õàðèúè òèúàðÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñû ö÷öí èëêèí ìÿ-

ëóìàòëàð ìàëëàðûí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíäÿ òÿãäèì îëóíàíÉÝÁ-äÿêè ìÿëóìàòëàð ñàéûëûð.

Áîðó êÿìÿðè (íåôò, íåôò ìÿùñóëëàðû, ãàç âÿ ñ.) âÿ åëåêòðèê þòöðöúöõÿðúëÿðè èëÿ íÿãë åäèëÿí ìàëëàðûí ó÷îòó, áîðó êÿìÿðëÿðèíèí âÿ éàåëåêòðèê þòöðöúö õÿòëÿðèíèí ñÿðùÿä âÿ éà íÿçàðÿò - áþëöøäöðöúöìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ìàëëàðûí ãÿáóëóíó òÿñäèã åäÿí ñÿíÿäëÿðÿ ìöâàôèã

257

îëàðàã, îíëàðûí ýþíäÿðèëìÿ ìèãäàðëàðû öçðÿ áÿéàí åäèëìÿñè õöñóñèé-éÿòëÿðèíÿ ýþðÿ àïàðûëûð.

Õàðèúè òèúàðÿòèí, ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëêàñûõàðèúè òèúàðÿòèí ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí ìåòîäîëîýèéàñû” ÿñàñûíäààïàðûëûð. Ìåòîäîëîýèéà ÄÝÊ ñÿäðèíèí 15.02.1999-úó èë òàðèõëè 011ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí èëêèí ôîðìàëàðû 1 ñàéëû ÒÌ, 4 ñàéëû ÒÌ, 6ñàéëû ÒÌ, 7 ñàéëû ÒÌ, 11 âÿ 12 ñàéëû ÒÌ ôîðìàëàðûíäà îëóð. 1 ñàé-ëû ÒÌ ôîðìàñûíäà ýþìðöê ðåæèìëÿðè öçðÿ ðÿñìèëÿøäèðèëìèø èäõàë âÿèõðàú ÉÝÁ-íèí ñàéû ýþñòÿðèëèð.

4 ñàéëû ÒÌ-äÿ èñÿ âàëéóòà ýÿëèðëÿðèíèí ìèãäàðû âÿ ìöääÿòè áàðÿ-äÿ ìÿëóìàòëàð þç ÿêñèíè òàïûð êè, áó äà âàëéóòà íÿçàðÿòèíèí ñòàòèñòè-êàñûíûí àïàðûëìàñûíà õèäìÿò åäèð.

6 ñàéëû ÒÌ ôîðìàñûíûí ýþñòÿðèúèëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, ÉÝÁ-íèí 47-úèãðàôàñûíûí ýþñòÿðèúèëÿðè ýþìðöê þäÿíèøëÿðè ñòàòèñòèêàñûíûí ôîðìàëàø-ìàñûíà õèäìÿò åäèð. Ñòàòèñòèê ôîðìàäà áèð àé ÿðçèíäÿ ùåñàáëàíìûøýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí úÿìè (ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ éû-üûìëàð, èõðàú âÿ èäõàë ðöñóìëàðû, ßÄÂ, àêñèçëÿð, ïëàíäàíêÿíàðýþìðöê ýÿëèðëÿðè) ýþñòÿðèëèð.

7 ñàéëû ÒÌ ôîðìàñû èñÿ ðöáëöê îëóá, áåéíÿëõàëã éöêäàøûìàëàðûíñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñûíà èìêàí âåðèð. Áóðàéà áöòöí íÿãëèééàò âà-ñèòÿëÿðèíèí íþâëÿðè (àâòîìîáèë, àâòîáóñ, òÿééàðÿ, äÿíèç ýÿìèëÿðè,äÿìèðéîë âàãîíëàðû âÿ ñ.) ýþñòÿðèëèð (ýåäÿí âÿ ýÿëÿí).

11 ÒÌ âÿ 12 ÒÌ ñàéëû ôîðìàëàð ãà÷àãìàë÷ûëûüûí ñòàòèñòèêàñû ö÷öíèñòèôàäÿ îëóíóð.

Áöòöí òîïëàíàí ìÿëóìàòëàð ñîí ñòàòèñòèê ôîðìàéà ñàëûíûð êè, áóí-ëàð äà 4 úöð îëóðëàð: 1) òÿúèëè; 2) àéëûã; 3) ðöáëöê âÿ 4) èëëèê.

Òÿúèëè ùåñàáàòäà àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàð îëóð: - Àçÿðáàéúàíûí ÌÄÁ þëêÿëÿðè âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ îëàí õàðèúè òè-

úàðÿòèí èíêèøàôû áàðÿäÿ; - ÿñàñ ìàëëàðûí èäõàëû âÿ èõðàúû áàðÿäÿ.Òÿúèëè ùåñàáàòëàð äþâëÿò èäàðÿëÿðèíÿ ùÿð ùåñàáàò àéûíäàí 15 ýöí

êå÷äèêäÿí ñîíðà ýþíäÿðèëèð.

258

Ðöáëöê ùåñàáàòëàð äþâëÿò èäàðÿëÿðèíÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðàðöáöí ñîíóíäàí 40 ýöí êå÷äèêäÿí ñîíðà ýþíäÿðèëèð. Áó ùåñàáàòäàþëêÿíèí õàðèúè òèúàðÿòèíèí öìóìè éåêóíëàðû, àéðû-àéðû þëêÿëÿð âÿ þë-êÿ ãðóïëàðû èëÿ îëàí õàðèúè òèúàðÿò, ÕÈÔßÍ öçðÿ þëêÿíèí èäõàëû âÿ èõ-ðàúû, þëêÿëÿð âÿ ìàëëàð öçðÿ èäõàë-èõðàú, õàðèúè èãòèñàäè ÿëàãÿ èøòèðàê-÷ûëàðûíûí êàòåãîðèéàëàðû öçðÿ èäõàë-èõðàú ìàëëàðû, ùàáåëÿ áàðòåð ÿìÿ-ëèééàòëàðû öçðÿ èõðàú ìàëëàðû áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð îëóð.

Èëëèê ùåñàáàòëàðäà èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí õàðèúè òèúàðÿòè-íèí öìóìè éåêóíó, õàðèúè òèúàðÿòèí ãèòÿëÿð âÿ þëêÿ ãðóïëàðû öçðÿáþëýöñö ùàããûíäà ìÿëóìàòàð îëóð (ÌÄÁ, ÀÁ, ÎÏÅÊ âÿ ñ.).

Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí ìÿëóìàòëàðû Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿòè-íèí âÿçèééÿòè, õàðèúè òèúàðÿòèí ìèëëè âÿ áåéíÿëõàëã ýþñòÿðèúèëÿðèíèíòóòóøäóðóëìàñû âÿ ñ. ö÷öí ëàçûìè øÿðàèò éàðàäûð.

Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñû èëÿ áàüëû îëàí ùöãóãïîçìàëàð,åéíè çàìàíäà ýþìðöê îðãàíëàðûíûí íîðìàë ôÿàëèééÿòèíè ïîçàí ùö-ãóãïîçìàëàð äåìÿêäèð. Áåëÿ êè, ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñûö÷öí ÿñàñ èíôîðìàñèéà ìÿíáÿéè éöê ýþìðöê áÿéàííàìÿñè âÿ äèýÿðñÿíÿäëÿðäèð êè, áóíëàð äà ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè çàìàíû äåêëà-ðàíò òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíóð. Îäóð êè, ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí àïà-ðûëìàñû èëÿ áàüëû àøàüûäàêû ùöãóãïîçìàëàð îëà áèëÿð:

- ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí áÿéàíåòìÿ ãàéäàñûíûí ïî-çóëìàñû (Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè, ìàääÿ 257);

- ýþìðöê îðãàíûíà ýþìðöê áÿéàííàìÿñèíèí, ñÿíÿäëÿðèí âÿ ÿëàâÿìÿëóìàòëàðûí òÿãäèìåäèëìÿ ìöääÿòëÿðèíèí ïîçóëìàñû (258-úè ìàääÿ);

- ýþìðöê îðãàíûíà ùåñàáàò òÿãäèì åäèëìÿìÿñè âÿ ó÷îò àïàðûëìà-ñû ãàéäàñûíà ðèàéÿò åäèëìÿìÿñè (260-úû ìàääÿ);

- ñÿíÿäëÿðäÿí àëäàòìà éîëó èëÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìàëëàðûí âÿ íÿãëèé-éàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè (273-úö ìàääÿ);

- ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí áÿéàí åäèëìÿìÿñè âÿ éàäöçýöí áÿéàí åäèëìÿìÿñè (274-úö ìàääÿ).

Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñûíûí àïàðûëìàñû èëÿ áàüëû ùöãóãïîçìàëàðà ýþðÿùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð ÀÐ-èí Èíçèáàòè Õÿòàëàð Ìÿúÿëëÿñèíèí ìöâà-ôèã ìàääÿëÿðè èëÿ úÿçàëàíäûðûëûð. Ìÿñÿëÿí, ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âà-

259

ñèòÿëÿðèíèí áÿéàíåòìÿ ãàéäàñûíûí ïîçóëìàñû ÀÐ ÈÕÌ-èí 274-úöìàääÿñèíÿ ýþðÿ - ôèçèêè øÿõñëÿð øÿðòè ìàëèééÿ âàùèäèíèí áåø ìèñëèí-äÿí îí áåø ìèñëèíÿäÿê ìèãäàðäà, âÿçèôÿëè øÿõñëÿð øÿðòè ìàëèééÿ âàùè-äèíèí 15 ìèñëèíäÿí 50 ìèñëèíÿäÿê ìèãäàðäà, ùöãóãè øÿõñëÿð øÿðòè ìà-ëèééÿ âàùèäèíèí 30 ìèñëèíäÿí 10 ìèñëèíÿäÿê ìèãäàðäà úÿðèìÿ åäèëèð.Ýþìðöê îðãàíûíà ùåñàáàò òÿãäèì åäèëìÿìÿñè âÿ ó÷îò àïàðûëìàñûãàéäàñûíà ðèàéÿò åäèëìÿìÿñèíÿ ýþðÿ, ÀÐ Èíçèáàòè Õÿòàëàð Ìÿúëëÿñè-íèí 277-úè ìàääÿñè èëÿ - õÿáÿðäàðëûã åäèëèð âÿ éà øÿðòè ìàëèééÿ âàùè-äèíèí 20 ìèñëèíäÿí 70 ìèñëèíÿäÿê ìèãäàðäà úÿðèìÿ åäèëèð.

Íîìåíêëàòóðà (ëàòûíúà “nomenclatura” - “ñèéàùû”, “àäëàðûí úÿä-âÿëè” äåìÿêäèð) åëì, òåõíèêà âÿ ïðàêòèêè ôÿàëèééÿòèí ùÿð ùàíñû áèðñàùÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òåðìèíëÿð âÿ àäëàðûí ñèñòåìè (òîïëóñó) äå-ìÿêäèð.

“Ìàë íîìåíêëàòóðàñû” òåðìèíè äàùà ÷îõ “ÿìòÿÿøöíàñëûã”, “ýþì-ðöê èøè”, “èñòåùñàë”, “èñòåùëàê”, “õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿò”, “õàðèúè òè-úàðÿò” âÿ ñ. êèìè åëì ñàùÿëÿðè âÿ èúòèìàè ïðàêòèêà (òÿúðöáÿ) èëÿ áàü-ëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, “ìàë íîìåíêëàòóðàñû” ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿ-ëè øÿõñëÿðè âÿ äåêëàðàíòëàðûí ýöíäÿëèê èø ôÿàëèééÿòèíäÿ ðàñòëàøäûãëàðûÿñàñ òåðìèíëÿðäÿí áèðèäèð. Áó îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè, ýþìðöê îðãàí-ëàðûíäà ãåéäÿ àëûíàí èñòÿíèëÿí õàðèúè òèúàðÿò ÿìÿëèééàòëàðûíûí ÿñàñïðåäìåòè ìÿùç “ìàëäûð”.

Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí ÿùÿìèééÿòëè õöñóñèééÿò-ëÿðè, îíëàðûí ìàòåðèàë ÿøéà ôîðìàñûíäà îëìàñû âÿ äàøûíà áèëìÿñèäèð(íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèëÿ).

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 17-úè ìàääÿ-ñèíäÿ “ìàëëàð èñòÿíèëÿí äàøûíàí ÿìëàê, î úöìëÿäÿí âàëéóòà, âàëéó-òà ñÿðâÿòëÿðè, åëåêòðèê âÿ äèýÿð åíåðæè íþâëÿðè, áó ìàääÿíèí 4-úöáÿíäèíäÿ ýþñòÿðèëÿí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëà, íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðè” êèìè èçàù îëóíóð. Öìóìèééÿòëÿ, áó ìàääÿäÿ èçàù îëó-íàí ÿñàñ àíëàéûøëàðûí ùàìûñû ìÿùç áó òåðìèíëÿ ÿëàãÿäàðäûð.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè çàìàíû ýþì-ðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëÿí ìàëëàðûí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ìöùöì ìÿ-ñÿëÿëÿðäÿí ñàéûëûð. Áóíóí ö÷öí ìàëëàðû òÿñíèôàòëàøäûðûðëàð.

260

“Òÿñíèôàò” òåðìèíè ÷îõñàéëû îáéåêòëÿðèí (ñþùáÿò òÿäãèã îëóíàí,þéðÿíèëÿí ìÿñÿëÿëÿð òîïëóñóíäàí ýåäèð) êîíêðåò îëàðàã ñèíèô, éàðûì-ñèíèô, ãðóï, éàðûìãðóï, íþâ, éàðûìíþâ âÿ ñ. êèìè áþëýöëÿðÿ àéðûëìà-ñû êèìè áàøà äöøöëìÿëèäèð.

Ãàðøûéà ãîéóëìóø ìÿãñÿäÿ óéüóí îëàðàã ìàëëàð èñòåùñàë ñàùÿëÿðèíÿ,åìàë ñÿâèééÿñèíÿ, èñòåùëàê òÿéèíàòûíà âÿ ñ. ýþðÿ òÿñíèôàòëàøäûðûëà áèëÿð.

Ìàëëàðûí ãÿáóë îëóíìóø òÿñíèôàò ñèñòåìèíäÿí àñûëû îëàðàã, áöòöíáþëìÿ, ãðóï âÿ éàðûìãðóïëàðû õöñóñè øèôðÿëÿðëÿ ãåéä îëóíóð.

Òÿñíèôàòëàøäûðûëàí ìàëëàðûí (îáéåêòëÿðèí) ñèéàùûñûíäà ùÿð áèðèíèíþç êîíêðåò éåðè âÿ øÿðòè èøàðÿñè èëÿ ãåéä îëóíìàñû êîä àäëàíûð.

Êîä èøàðÿ ôîðìàñûíäà îëóá ðÿãÿìëÿðëÿ, ùÿðôëÿðëÿ âÿ éà ðÿãÿì -ùÿðô êîìáèíàñèéàñû èëÿ èôàäÿ îëóíóð.

Ýþìðöê èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ìàë íîìåíêëàòóðàñû òÿñíèôàòñèñòåìèíÿ àéðûëìûø ìàëëàðûí òîïëó ñèéàùûñû êèìè äÿðê îëóíìàëûäûð.

Ìàëëàðûí êîäëàøäûðûëìàñû òÿñíèôàò ñèñòåìèíÿ óéüóí îëàðàã èøàðÿ âÿéà èøàðÿëÿð ãðóïó øÿêëèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø òåõíèêè öñóëäóð.Ìàëëàðûí êîäëàøäûðûëìàñûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èã-òèñàäè ÿìÿëèééàòëàðûí (ýþìðöê ðöñóìóíóí àëûíìàñû, ýþìðöê äÿéÿ-ðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè, ùåñàáàòûí àïàðûëìàñû âÿ ñ.) äàùà ñÿìÿ-ðÿëè àïàðûëìàñû âÿ õàðèúè òèúàðÿòèí ìàë ñòðóêòóðóíóí þéðÿíèëìÿñèäèð.

Ùàë-ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê îðãàíëàðûíäà,äöíéà òÿúðöáÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ìàëëàðûí êîäëàøäûðûëìàñû âÿ òÿñ-âèðèíèí ùàðìîíèêëÿøäèðèëìèø ñèñòåìè (ÙÑ) ÿñàñûíäà éàðàäûëìûø ìàëíîìåíêëàòóðàñûíäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Þëêÿëÿðèí áèð ÷îõó âÿ áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàð õàðèúè ôÿàëèééÿò òÿú-ðöáÿñè âÿ ýþìðöê òÿíçèìëÿíìÿñè èøëÿðèíäÿ àøàüûäàêû 2 òÿñíèôàò ñèñ-òåìèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð:

1) Ýþìðöê ßìÿêäàøëûüû Øóðàñûíûí Íîìåíêëàòóðàñû (ÝßØÍ) âÿéà Áðöññåë Ýþìðöê Íîìåíêëàòóðàñû (ÁÝÍ)

2) ÁÌÒ-íèí Áåéíÿëõàëã Ñòàíäàðò Òèúàðÿò Òÿñíèôàòû (ÁÑÒÒ).ÁÝÍ ýþìðöê òàðèô íîìåíêëàòóðàñû àäëàíàðàã, ýþìðöê òàðèôëÿðèíèí

òÿñíèôàò ñõåìèíè âÿ åéíè çàìàíäà áåéíÿëõàëã òèúàðÿò òÿñíèôàòûíûþçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèøäèð.

261

Áðöññåë Ýþìðöê Íîìåíêëàòóðàñûíûí ÁÌÒ-íèí Áåéíÿëõàëã Ñòàí-äàðò Òèúàðÿò òÿñíèôàòû èëÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Ýþìðöêßìÿêäàøëûüû Øóðàñûíûí íîìåíêëàòóðàñû éàðàäûëäû.

ÁÝÍ-äÿí ôÿðãëè îëàðàã ÝßØÍ-íèí ñõåìèíèí ÿñàñûíû åìàë äÿðÿúÿ-ñè (ñÿâèééÿñè) âÿ ìàëûí ìÿíøÿéè òÿøêèë åäèð. Åéíè çàìàíäà áó íî-ìåíêëàòóðàäà ìàë êîäëàðûíäà (øèôðÿëÿðäÿ) áþëìÿëÿðèí íþìðÿëÿðè þçÿêñèíè òàïìàìûøäûð.

Ìþâçó 13. Ýþìðöê ñèñòåìèíäÿ èãòèñàäè òÿùëèë

Èãòèñàäè òÿùëèë - òÿñÿððöôàò ïðîñåñëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿàñûëûëûãäà þéðÿíèëìÿñè, îíëàðûí áèð-áèðèíÿ òÿñèðèíè ìöÿééÿíëÿø-äèðìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð.

Èãòèñàäè òÿùëèëèí ýåäèøèíäÿ òÿñÿððöôàò ôàêòëàðû, ùàäèñÿëÿð, ùàëëàð âÿïðîñåñëÿð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿð ìöÿééÿí åäèëèð, òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè-íÿ áèëàâàñèòÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿð àøêàð åäèëèð. Áóíóí ö÷öí èãòèñà-äè âÿ ðèéàçè ùåñàáëàìàëàðûí öñóë âÿ ôÿíäëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.

Èãòèñàäè òÿùëèëèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí èäàðÿåòìÿ ãÿðàðëàðû ìöÿééÿíåäèëèð âÿ ÿñàñëàíäûðûëûð, ùÿì÷èíèí èäåðÿåòìÿ îáéåêòè òÿíçèìëÿíèð.

Èãòèñàäè òÿùëèë èäåðÿåòìÿ ãÿðàðûíûí ãÿáóë åäèëäèéè ìÿðùÿëÿäÿí ÿâ-âÿëêè ìÿðùÿëÿ ùåñàá åäèëèð. Òÿùëèëèíÿ ÿñàñëàíàðàã áèð ñûðà ìÿñÿëÿ-ëÿð, ìÿñÿëÿí ýþìðöê îðãàíûíûí ñàõëàíûëìàñû âÿ ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿ-òè ö÷öí òÿëÿá îëóíàí âÿñàèòèí ìèãäàðû òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Áóíäàí áàø-ãà, ïðîãíîçëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíèí òÿùëèëèíäÿ îíëàðûí ÿñàñëûëûüûéîõëàíûëûð âÿ íÿçÿðÿ àëûíìàìûø åùòèéàòëàð àøêàðà ÷ûõàðûëûð.

Èãòèñàäè òÿùëèëèí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 1) èãòèñàäè èíôîðìàñèéàíûí êåéôèééÿòèíèí òÿéèíè âÿ îïòèìàë èäàðÿ-

åòìÿ ãÿðàðûíûí ñå÷èëìÿñè ö÷öí ìàòåðèàëëàðûí ùàçûðëàíìàñû; 2) ýþçëÿíèëÿí íÿòèúÿëÿðèí ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû; 3) èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò âÿ îíóí éå-

êóíëàðûíûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè; 4) ÿìÿê, ìàòåðèàë âÿ ìàëèééÿ ðåñóðñëàðûíûí ñÿðôèíÿ íÿçàðÿò âÿ îíëàð-

äàí èñòèôàäÿíèí ñÿìÿðÿñèíèí àðòûðûëìàñû ö÷öí åùòèéàòëàð àøêàð åäèëìÿñè.

262

Òÿùëèëèí ïðåäìåòèíäÿí àñûëû îëàðàã ìàëèééÿ, êîìïëåêñ âÿôóíêñèîíàë-äÿéÿð òÿùëèë íþâëÿðè àéûðä åäèëèð.

Ìàëèééÿ, éàõóä, ìàëèééÿ-èãòèñàäè òÿùëèë äåäèêäÿ, äÿéÿð âÿ ìà-ëèééÿ ýþñòÿðèúèëÿðèíèí èñòåùñàëàò ýþñòÿðèúèëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿòÿùëèëè áàøà äöøöëöð. Áó òÿùëèë, ÿñàñÿí ùåñàáàò ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ ýþðÿàïàðûëûð âÿ ìàëèééÿ íÿòèúÿëÿðèíèí âÿ ìàëèééÿ âÿçèééÿòèíèí òÿäãèãè-íÿ éþíÿëìèø îëóð.

Òåõíèêè âÿ òÿøêèëàòè àìèëëÿðèí äÿéÿð ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ òÿñèðèíè àøêàðåòìÿê ö÷öí òåõíèêè-èãòèñàäè àíàëèçäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Òåõíèêè-èãòèñà-äè àíàëèçèí ïðîãðàì âÿ öñóëëàðû òåõíèêà, òåõíîëîýèéà âÿ êîíêðåò èø ñà-ùÿñèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð âÿ èõòèñàñëàøìûø îëóð.

Ôóíêñèîíàë äÿéÿð òÿùëèë (ÔÄÒ) àíàëèç åäèëÿí îáéåêòëÿðèí ñÿìÿðÿ-ëèëèéèíèí àðòûðûëìàñû èìêàíëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿéÿ éþíÿëìèøäèð âÿ îá-éåêòëÿðèí þç ôóíêñèéàëàðûíû äàùà ñÿìÿðÿëè ùÿéàòà êå÷èðìÿê âÿ ìÿñ-ðÿôëÿðèí àçàëäûëìàñû ö÷öí îïòèìàë âàðèàíòûí ñå÷èëìÿñèíÿ ÿñàñëàíûð.

Èãòèñàäè ùàäèñÿëÿðèí, ôàêòëàðûí, ïðîñåñëÿðèí áàøâåðìÿ çàìàíûíäàíàñûëû îëàðàã, áó âÿ éà äèýÿð äþâð öçðÿ ôÿàëèééÿòèí éåêóíëàðûíà ýþðÿèëêèí àíàëèçè, úàðè (îïåðàòèâ) òÿùëèëè, éåêóí (ðåòðîñïåêòèâ) òÿùëèëè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.

Èëêèí èãòèñàäè àíàëèç ïðîãíîç âÿ èäàðÿåòìÿ ãÿðàðëàðûíûí ñå÷èìè âÿÿñàñëàíäûðûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó òÿùëèë ùÿð ùàíñû òÿñÿððöôàò ïðî-ñåñëÿðèíÿ ãÿäÿð àïàðûëûð.

Èëêèí èãòèñàäè òÿùëèëèí ìÿãñÿäè ìöìêöí âàðèàíòëàðûí ÿí éàõøûñûíûþéðÿíèá ÿí éàõøû ùÿëëè òàïìàãäûð. Îíó ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿò ñÿáÿá âÿàìèëëÿðèí òÿùëèëè ÿñàñûíäà îíëàðûí íÿòèúÿëÿðÿ òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñèäèð.

Îïåðàòèâ èãòèñàäè òÿùëèë îïåðàòèâ èäàðÿåòìÿ èëÿ - èäàðÿåòìÿ ãÿðàð-ëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ïðîñåñèíèí êîîðäèíàñèéàñû âÿ òÿíçèìëÿí-ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó òÿùëèëè ôÿðãëÿíäèðÿí àøàüûäàêû ÿñàñ úÿùÿò-ëÿðäèð: òÿúèëèëèê - îíóí êå÷èðèëìÿ ìöääÿòè òÿñÿððöôàò ÿìÿëèééàòëàðûèëÿ öñò-öñòÿ äöøöð; òÿòáèã÷èëèê - îíóí íÿòèúÿëÿðè áèëàâàñèòÿ èñòåùñàëàòïðîñåñèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð; ìÿãñÿäéþíëöëöê - êîíêðåòìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿ äàøûìàãëà àéðû-àéðû ñàùÿëÿð âÿ ýþñòÿðèúèëÿð òÿùëèëåäèëèð. Èãòèñàäè òÿùëèë èãòèñàäè èíôîðìàñèéà ñèñòåìèíÿ, ïðîãíîç âÿ íîð-

263

ìàòèâ ýþñòÿðèúèëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿëóìàò ìÿíáÿëÿðè ó÷îò âÿ ãåéðè-ó÷îò ìÿíáÿéè îëìàãëà èêè ãðóïà áþëöíöð.

ßñàñ ó÷îò ýþñòÿðèúèëÿðè îëàí èíôîðìàñèéà ìÿíáÿëÿðèíÿ - ìöùàñè-áàò ó÷îòó âÿ ùåñàáàò, ñòàòèñòèê ó÷îò âÿ ùåñàáàò, îïåðàòèâ ó÷îò âÿ ùå-ñàáàò, ñå÷ìÿ ó÷îò ýþñòÿðèúèëÿðè àèä åäèëèð.

Òÿñÿððöôàò, ìàëèééÿ âÿñàèòëÿðè âÿ ïðîñåñëÿðè þç ÿêñèíè äàùà áèòêèíøÿêèëäÿ ìöùàñèáàò ó÷îòóíäà òàïûð.

Ñòàòèñòèê ó÷îò âÿ ùåñàáàò êöòëÿâè ùàëëàð âÿ ïðîñåñëÿð áàðÿäÿ ìÿëó-ìàò ö÷öí äàùà ìöíàñèáäèð. Ãåéðè-ó÷îò èíôîðìàñèéà ìÿíáÿëÿðèíÿàøàüûäàêûëàð àèä åäèëèð:

1) ñèñòåìäàõèëè òÿôòèø ìàòåðèàëëàðû; 2) ëàáîðàòîðèéà âÿ òÿôòèø íÿçàðÿòè ìàòåðèàëëàðû; 3) âåðýè âÿ áàíê îðãàíëàðûíûí éîõëàìà ìàòåðèàëëàðû; 4) ìÿòáóàò ìàòåðèàëëàðû; 5) äèýÿð îðãàí âÿ òÿøêèëàòëàðëà éàçûøìàëàð âÿ ñ. Ìöÿññèñÿíèí ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòè ÷îõñàéëû èãòèñàäè ýþñ-

òÿðèúèëÿðëÿ þë÷öëöð. Áó ýþñòÿðèúèëÿðè ìöÿééÿí ñèñòåì ùàëûíäà áèðëÿø-äèðìÿê ìöìêöíäöð.

“Ýþñòÿðèúèëÿð ñèñòåìè” àíëàéûøû î äåìÿêäèð êè, ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàòôÿàëèééÿòèíèí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðè àðàñûíäà ðåàë ìþâúóä îëàí ÿëàãÿëÿðóéüóí ýþñòÿðèúèëÿðèí ìöÿééÿí àñûëûëûã õöñóñèééÿòèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð.

Ýþñòÿðèúèëÿðè äÿéÿð âÿ íàòóðàë; êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿò; ùÿúì âÿõöñóñè ÷ÿêè êèìè êàòåãîðèéàëàðà àèä åäèðëÿð.

“Äÿéÿð ýþñòÿðèúèëÿðèíèí” ÿñàñûíäà ïóë þë÷öñö äàéàíûð. Ìÿñÿëÿí,ñàòûëàí ìÿùñóë, ýþñòÿðèëÿí õèäìÿò, ýÿëèð, ìàëèééÿ âÿçèééÿòè äÿéÿðëÿèôàäÿ îëóíóð.

Íàòóðàë ýþñòÿðèúèëÿð òÿøêèëàòëàðûí àíàëèòèê ó÷îò èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿåäèëèð. Áó ýþñòÿðèúèëÿð ìàääè åùòèéàòëàðû, èñòåùñàëû, ýþìðöê èøèíäÿìÿñÿëÿí, ìöñàäèðÿ îëóíìóø ÿøéàëàðû âÿ ñ. ýþñòÿðÿ áèëÿð. Áó çàìàíþë÷ö âàùèäëÿðè îáéåêòëÿðèí ôèçèêè õàññÿëÿðèíäÿí, þë÷öëìÿäÿí âÿ ñà-èðäÿí àñûëû îëà áèëÿð.

Èãòèñàäè òÿùëèëèí öñóë âÿ ôÿíäëÿðèíè øÿðòè îëàðàã èêè ãðóïà áþëìÿêîëàð: ÿíÿíÿâè âÿ èãòèñàäè ðèéàçè.

264

ßíÿíÿâè öñóëëàðà àøàüûäàêûëàð àèä åäèëèð: 1) ìöòëÿã, íèñáè âÿ îðòà ãèéìÿòëÿð èñòèôàäÿ îëóíìàñû; 2) ìöãàéèñÿ; 3) ãðóïëàøäûðìà; 4) èíäåêñ öñóëó;5) áàëàíñ öñóëó. Áó âÿ éà äèýÿð ýþñòÿðèúèëÿðèí òÿùëèëè ìöòëÿã ãèéìÿòÿðèí èñòèôàäÿ-

ñèíäÿí áàøëàíûð. Ìöòëÿã ãèéìÿòëÿð áàçàñûíäà èñÿ íèñáè ýþñòÿðèúèëÿðùåñàáëàíûð êè, îíëàð äà ìöÿééÿí ÿìñàë âÿ éà ôàèçëÿ èôàäÿ îëóíóð.

Íèñáè ýþñòÿðèúèëÿð ìöÿééÿí çàìàí ÿðçèíäÿ ýþñòÿðèúèëÿðèí äÿéèø-ìÿñèíè íöìàéèø åòäèðèð (ìÿñÿëÿí, òàïøûðûüûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿ ôàèçè;êå÷ÿí èëÿ íèñáÿòÿí àðòûì òåìïè âÿ ñ.).

Ìöãàéèñÿ öñóëó èãòèñàäè òÿùëèëèí ÿí ýåíèø éàéûëìûø öñóëóäóð. Áèð íå÷ÿ ìöãàéèñÿ ôîðìàñû ìþâúóääóð: ïëàí-ïðîãíîçëà ìöãàéè-

ñÿ; êå÷ìèø âÿ éà áàçèñ äþâðö èëÿ ìöãàéèñÿ; ÿí éöêñÿê ýþñòÿðèúèëÿð-ëÿ ìöãàéèñÿ; îðòà ýþñòÿðèúèëÿðëÿ ìöãàéèñÿ. Áó öñóëóí êþìÿéè èëÿïðîãíîç-òàïøûðûãëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ãèéìÿò âåðèëèð. Àøêàðîëóíàí ôÿðãëÿð òÿùëèë îáéåêòè ùåñàá îëóíóð.

Ãðóïëàøäûðìà ùàäèñÿ âÿ ïðîñåñëÿðèí åéíè êåéôèééÿò ÿëàìÿòëÿðèíÿ,ñÿáÿá âÿ àìèëëÿðÿ ýþðÿ òÿñíèôàòëàøäûðûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áóöñóëëà ìàääè åùòèéàòëàðûí, èø âàõòûíûí, êàïèòàë ãîéóëóøóíóí ìþâúóä-ëóã âÿ èñòèôàäÿñè òÿùëèë îëóíóð.

ßíÿíÿâè öñóëëàðëà áèðýÿ èãòèñàäè-ðèéàçè öñóëëàð, ùÿì÷èíèí åëåìåí-òàð ðèéàçè öñóëëàð, ðèéàçè òÿùëèëèí êëàññèê öñóëëàðûíäàí, ïðîãðàìëàøäûð-ìà âÿ äèýÿð öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð.

Èãòèñàäè òÿùëèëèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðèíèí ìöÿééÿí åäèëÿðÿê äÿãèãëÿø-äèðèëìÿñèíäÿ òàáåëè ìöÿññèñÿëÿðèí ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíèíéîõëàíûëìàñû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ñèñòåì äàõèëè íÿçàðÿòèíÿñàñ âÿçèôÿëÿðèíÿ àøàüûäàêûëàð äàõèë åäèëèð:

- áöäúÿ ýÿëèðëÿðè öçðÿ ïðîãíîç òàïøûðûãëàðûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè-íÿ; ìàääè âÿ ìàëèééÿ åùòèéàòëàðûíäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ;ìöùàñèáàò ó÷îòóíóí äöçýöí ãóðóëìàñûíà; òàðèô âÿ ýþìðöê äÿéÿðè-íèí ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàðûíûí ýþçëÿíèëìÿñèíÿ: ìàëèééÿ-êðåäèò

265

âÿ ùåñàáëàøìà ÿìÿëèééàòëàðûíûí äöçýöíëöéöíÿ; áöäúÿ-ñìåòà, êàñ-ñà, òÿäèééÿ ùåñàáëàøìà âÿ øòàò èíòèçàìûíûí ýþçëÿíèëìÿñèíÿ; àïàðûëàíÿìÿëèééàòëàðûí äöçýöíëöéö âÿ ãàíóíèëèéèíÿ; áöäúÿéÿ ÷àòàúàã þäÿ-íèøëÿðèí âàõòûíäà êþ÷öðöëìÿñèíÿ íÿçàðÿòè òÿìèí åòìÿê;

- àéðûëìûø áöäúÿ âÿñàèòëÿðèíèí äöçýöí éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ õÿðúñìåòàñûíà óéüóí èñòèôàäÿñèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê;

- ýþìðöê âåðýè âÿ ðöñóìëàðûíäàí éàéûíìà, äåïîçèò ùåñàáëàðäàâÿñàèò ãàëûüûíûí àðòìàñû, áöäúÿéÿ êþ÷öðöëìÿëÿðèí ëÿíýèäèëìÿñè ùàë-ëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñè âÿ îíà ãàðøû úèääè òÿäáèð ýþðöëìÿñè;

- ÿââÿëëÿð àïàðûëìûø òÿôòèø íÿòèúÿñèíäÿ àøêàð åäèëìèø íþãñàí âÿ÷àòûøìàçëûãëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí ýþðöëÿí òÿäáèðëÿðèí íÿòè-úÿëÿðèíè àðàøäûðìàã;

Áó ìÿãñÿäëÿðëÿ Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè ýþìðöêîðãàíëàðûíûí ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíè èëäÿ áèð äÿôÿ (èêè èëäÿáèð äÿôÿäÿí ýåú îëìàéàðàã) êîìïëåêñ øÿêèëäÿ, çÿðóðÿò îëäóãäà èñÿïëàíäàíêÿíàð òÿôòèø åòäèðèð.

Òÿôòèø ñå÷ìÿ, áàøäàíáàøà âÿ éà êîìáèíÿëÿøäèðèëìèø ãàéäàäààïàðûëà áèëÿð.

Ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ÿìÿëèééàòûíûí ùÿãèãèëèéè ñÿíÿäëÿðèí ôîðìàëâÿ ùåñàáè éîõëàíìàñû éîëó èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ýþìðöê ÿìÿëèééàò-ëàðûíûí ùÿãèãèëèéè èëê ñÿíÿäëÿðè öçëÿøäèðìÿêëÿ ìöÿééÿí åäèëèð; ùå-ñàáëàøìà, úàðè âÿ äåïîçèò ùåñàáëàð öçðÿ ïóë âÿñàèòëÿðèíèí ùÿðÿêÿòèýþìðöêõàíàäà ñàõëàíûëàí òÿäèééÿ ñÿíÿäëÿðè áàíêäà ñàõëàíûëàí ñÿ-íÿäëÿðèí ÿñëè èëÿ öçëÿøäèðìÿêëÿ éîõëàíûëûð.

Òÿôòèø âÿ éà éîõëàìàíûí ñîíóíäà ýþìðöê îðãàíûíûí ìàëèééÿ-òÿ-ñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíè ÿùàòÿ åäÿí àêò òÿðòèá îëóíóð âÿ òÿôòèø ãðóïóíóíðÿùáÿðè (öçâëÿðè), òÿôòèø àïàðûëàí ýþìðöê îðãàíûíûí ðÿùáÿðè âÿ ìà-ëèééÿ-òàðèô øþáÿñèíèí ðÿèñè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ìàëèééÿ-òÿñÿððöôàò ôÿàëèééÿòèíè ÿùàòÿ åäÿíìÿñÿëÿëÿð àêòäà ñèñòåìëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèëèð.

Òÿôòèø àêòûíà ýþìðöê îðãàíû ðÿùáÿðèíèí âÿ ìàëèééÿ-òàðèô øþáÿñèðÿèñèíèí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðè îëäóãäà èìçàñûíûí ãàáàüûíäà ãåéä åäèð âÿàêò òÿðòèá îëóíàí ýöíäÿí 3 ýöí ýåú îëìàéàðàã éàçûëû øÿêèëäÿ òÿôòèø

266

ãðóïóíà âÿ éà Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíÿ ìÿëóìàòâåðèð. Àêòà èëêèí éîõëàìà ìàòåðèàëëàðû èëÿ éàíàøû òÿôòèøäÿ àøêàð åäèë-ìèø íþãñàíëàðäà áèëàâàñèòÿ òÿãñèðè îëàí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí èçàùàòû äàÿëàâÿ åäèëèð.

Àêòûí áèð íöñõÿñè òÿôòèø îëóíàí ýþìðöê îðãàíûíûí ðÿùáÿðèíÿ òÿã-äèì åäèëèð âÿ áó áàðÿäÿ àêòäà ãåéä àïàðûëûð.

Òÿôòèø åäèëÿí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðèí òÿôòèøè öçðÿ (êàññàíûí, ìàääè ãèé-ìÿòëèëÿðèí âÿ ÿñàñ ôîíäëàðûí èíâåíòàðëàøäûðûëìàñû) àéðûúà àêò òÿðòèáåäèëèð, òÿôòèø ãðóïóíóí öçâëÿðè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð âÿ ÿñàñ àêòà ÿëà-âÿ îëóíóð. Àéðûúà òÿðòèá îëóíàí àêòûí áèð íöñõÿñè àêòû èìçàëàéàí âÿ-çèôÿëè øÿõñÿ âåðèëèð.

Òÿôòèø àêòûíûí òÿðòèáè çàìàíû îáéåêòèâëèê, àéäûíëûã, ëàêîíèêëèê, àø-êàð åäèëìèø ôàêò âÿ ìÿëóìàòëàðûí äÿãèãëèéè òÿìèí åäèëìÿëèäèð.

Ìþâçó 14. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûíùöãóã-ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè

14.1. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èíçèáàòè-ùöãóãè âÿ èíçèáàòè-ïðî-ñåññóàë ôÿàëèééÿòè

14.1.1. Ùöãóã-ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè àíëàéûøû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 7-úè ìàääÿñèíèÿ

ýþðÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ýþìðöê èøè ùöãóã-ìöùàôèçÿîðãàíëàðû îëóá, âàùèä ñèñòåì òÿøêèë åäÿí ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèí-äÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð”. Áÿñ ýþìðöê îðãàíëàðû íÿ ö÷öí ùöãóã-ìöùà-ôèçÿ îðãàíû ñàéûëìàëûäûð?

Áèðèíúèñè, ýþìðöê îðãàíëàðû èúðàåäèúè âÿ ñÿðÿíúàìâåðèúè îðãàí êè-ìè, éöêñÿê äþâëÿò îðãàíëàðûíûí (Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçè-äåíòè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìèëëè Ìÿúëèñè âÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòè) ãÿðàðëàðûíû èúðà åòìÿê ö÷öí, ýþì-ðöê èøè èëÿ ÿëàãÿäàð íîðìàòèâ àêòëàð âåðìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Áóíîðìàòèâ àêòëàð ìàëëàð âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí, ùàáåëÿ âÿòÿíäàø-ëàðûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè êå÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð âåðèëèð êè, áó äà ýþì-ðöê îðãàíëàðûíûí èíçèáàòè-ùöãóãè ôÿàëèééÿòäÿ èøòèðàêû äåìÿêäèð.

267

Èêèíúèñè, ìàëëàðûí êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçè-ôÿëè øÿõñëÿðè èëÿ õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäàêû ýþì-ðöê, èíçèáàòè, úèíàéÿò, äþâëÿò, áåéíÿëõàëã, ìàëèééÿ, ìöëêè âÿ ñàèð ñà-ùÿëÿðäÿêè ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèìëÿíìèø íîðìàëàðëà ãîðóí-ìàñû, ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èíçèáàòè-ïðîñåññóàë, úèíàéÿò-ùöãóãè âÿ úèíà-éÿò-ïðîñåññóàë êèìè ùöãóã-ìöùàôèçÿ ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿëà-ùèééÿòèíèí îëìàñû, îíóí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíû ñàéûëìàñûíû çÿðóðè åäèð.

Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðû èëÿ ýþìðöê èø÷èëÿðè àðàñûí-äàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéÿí éöçëÿðëÿ íîðìàòèâ àêòëàð âàðäûð êè,áóíëàð äà äþâëÿò èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìèíèí áèð ùèññÿñè ñàéûëûð. Ýþì-ðöê îðãàíëàðû èëÿ ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð, ùÿääÿí÷îõ ìöðÿêêÿá õàðàêòåð äàøûìàñû èëÿ éàíàøû, áåéíÿëõàëã, äþâëÿò, èí-çèáàòè, òÿñÿððöôàò, ìöëêè, ÿìÿê, ìàëèééÿ, òîðïàã (éåð), íÿãëèé-éàò, äÿíèç, ùàâà, úèíàéÿò, úèíàéÿò-ïðîñåññóàë, ùÿðáè âÿ ñàèð ùöãóãñàùÿëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿ ñôåðàëàðûíà äà àèääèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Êîíñòèòóñèéàñûíà ýþðÿ ùàìû ãàíóí ãàð-øûñûíäà áÿðàáÿð úàâàáäåùëèê äàøûéûð âÿ îíóí ùöãóãè íîðìàëàðûíà ðè-àéÿò åòìÿëèäèð. Áèëäèéèìèç êèìè, èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿíçèì-ëÿíìÿñè ö÷öí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø âÿ éà ñàíêñèéàëàøäû-ðûëìûø åëÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí äÿ ãîðóíàí ìÿúáóðè èíòèçàì ãàé-äàëàðû ùöãóãè íîðìà àäëàíûð.

Ùöãóãè íîðìàëàð, ùöãóãè ñóáéåêòëÿð àðàñûíäà ñÿìÿðÿëè ìöíàñè-áÿòëÿðè ñàõëàéûð, äþâëÿò âÿ úÿìèééÿòèí, ùàáåëÿ âÿòÿíäàøëàðûí ùöãó-ãè ìàðàãëàðûíû ìöÿééÿí åäèð âÿ ãîðóéóð.Ùÿð áèð ùöãóãè íîðìàíûíìÿíòèãè âÿ ôàêòèêè (ðåàë) ñòðóêòóðó âàðäûð.

Ùöãóãè íîðìàíûí ìÿíòèãè ñòðóêòóðóíó ùèïîòåçà, äèñïîçèñèéà âÿñàíêñèéà éàðàäûð.

Ùèïîòåçà íîðìàíûí áèðèíúè ùèññÿñè îëóá âåðèëìèø íîðìàíûí ôàêòè-êè òÿòáèãè øÿðàèòèíè òÿéèí åäèð.

Äèñïîçèñèéàäà ùöãóã ìöíàñèáÿòè èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùöãóã âÿ âÿçè-ôÿëÿðèíèí, èíòèçàì ãàéäàëàðûíûí þçö ôîðìàëàøäûðûëûð.

Ñàíêñèéàäà èñÿ ùöãóã íîðìàëàðûíû ïîçàí øÿõñëÿð ö÷öí úÿçà òÿä-áèðëÿðèíèí íåãàòèâ íÿòèúÿëÿðè ýþñòÿðèëèð.

268

Ùöãóãè íîðìàíûí ðåàë (ôàêòèêè) ñòðóêòóðó èñÿ èêè ùèññÿäÿíèáàðÿòäèð:

1) ùèïîòåçà (ùÿìèøÿ áèðèíúè ùèññÿ) âÿ äèñïîçèñèéà (òÿíçèìëÿéèúèíîðìàíûí èêèíúè ùèññÿñè)

2) ùèïîòåçà âÿ ñàíêñèéà (ùöãóã-ìöùàôèçÿ íîðìàëàðûíûí èêèíúèùèññÿñè)

Ùöãóã íîðìàñûíûí ìÿíòèãè ñòðóêòóðó äþâëÿòÿ èìêàí âåðèð êè, ùö-ãóã-ìöùàôèçÿ íîðìàëàðû èëÿ òÿíçèìëÿéèúè íîðìàëàðà ðèàéÿò îëóíìà-ñûíû òÿìèí åòñèí.

Õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí òÿíçèìëÿíìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí ýþì-ðöê îðãàíëàðû, ùÿð øåéäÿí þíúÿ Àçÿðáàéúàí âÿ äèýÿð þëêÿëÿð àðàñûí-äà ìàë âÿ õèäìÿòëÿðèí îïòèìàë ùÿðÿêÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðèð, èãòèñàäè,ìàëèééÿ, ñèéàñè, ñîñèàë âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíè òÿìèí åäèð. Áó-íóíëà äà ýþìðöê îðãàíëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÝÌ-äÿ“Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ãàíóíóíäà, äè-ýÿð ãàíóíëàðäà âÿ ãàíóí ýöúöíäÿ îëàí ôÿðìàí, ñÿðÿíúàì âÿ ãÿðàð-ëàðäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ôóíêñèéàëàðû ùÿéàòà êå÷èðèð. Îíëàð òÿøêèëàòè,äþâëÿò èäàðÿåòìÿ, ãàéäàëàðà íÿçàðÿò, ùöãóãè íîðìàëàðäàí èñòèôàäÿ,îíóí èúðàñû âÿ òÿòáèãè, ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äèýÿðôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

Ëàêèí áöòöí ùàëëàðäà, ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðû ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ùöãóãè íîð-ìàëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ ÷àëûøìûðëàð. Ìöÿééÿí ãðóï øÿõñëÿð áè-ëÿðÿêäÿí âÿ éà áèëìÿéÿðÿêäÿí áó íîðìàëàðû ïîçóðëàð êè, äþâëÿò îð-ãàíëàðû (ïðîêóðîðëóã, ìÿùêÿìÿ, ÄÈÍ, ÌÒÍ, Âåðýèëÿð Íàçèðëèéè,ýþìðöê îðãàíëàðû) ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ìÿúáóð îëóð âÿ îíëàðûíöçÿðèíÿ ãîéóëìóø ìöùàôèçÿ ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðÿðÿê, áó ùö-ãóãïîçìàëàðûí ãàðøûñûíû àëûðëàð.

Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ìöùàôèçÿ äþâëÿò, úÿìèééÿò âÿ øÿõñèééÿòö÷öí òÿùëöêÿëè ìöíàñèáÿòëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã, îíëàðû àðàäàí ãàëäûð-ìàã, ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðû âÿ ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèíèíãåéðè-ãàíóíè âÿ àðçóîëóíìàç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûö÷öí ìöäàôèÿäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áó ôÿàëèééÿòñàùÿñè, ãàíóíà çèää ùÿðÿêÿò âÿ éà ùÿðÿêÿòñèçëèê åäèëìÿñèíÿ ãîéóë-

269

ìóø ãàäàüàëàð, áó ãàäàüàëàðûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ñàíêñèéàëàð âÿ áóñàíêñèéàëàðûí ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èúðà îëóíìàñûíû ÿùàòÿåäèð. Áåëÿëèêëÿ, ùöãóãè íîðìàëàðûí ìöùàôèçÿ ôóíêñèéàñû ìöõòÿëèôöñóëëàðëà, î úöìëÿäÿí ùöãóãè íîðìàíû ïîçàíëàðà ìÿúáóðè äþâëÿòòÿäáèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ éîëó èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ìÿúáóðè äþâëÿòòÿäáèðëÿðè ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðèí ãàéäà ïîçìàëàðà ýþðÿ îíëàðûíùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, ìöÿééÿí îëóíìóø âÿçèôÿëÿðèíìÿúáóðè éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàã äåìÿêäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùöãóã-ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè äþâëÿò ôÿàëèééÿ-òèíèí áèð ñàùÿñè îëóá, ýþìðöê ùöãóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñôåðàñûíäà äþâ-ëÿòèí äàõèëè âÿ õàðèúè ôóíêñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí îðòàéà ÷ûõûð.

Áó ôÿàëèééÿòèí ìÿãñÿäè ýþèðöê èøè ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò, èíçèáàòè,ýþìðöê ìöëêè âÿ äèýÿð ùöãóã ñàùÿëÿðèíèí íîðìàëàðûíûí òÿòáèãè, èú-ðàñû, èñòèôàäÿñè âÿ îíëàðà ðèàéÿò îëóíìàñûäûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðäèéè ôóíêñèéàëàð áàðÿäÿÿââÿëêè ìþâçóëàðäà ýåíèø ìÿëóìàò âåðìèøäèê. ÝÌ-èí 10-úó ìàä-äÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí 1, 2, 3, 4, 5, 7 âÿ 9 áÿíäëÿðè ìÿùç ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû ôóíñèéàëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿ-ñèíèí ùöãóãè áàçàñû ñàéûëûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùöãóã-ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè ìöõòÿëèô ôîðìà-ëàðäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð:

1) èíçèáàòè - ùöãóãè; 2) èíçèáàòè- ïðîñåññóàë; 3) úèíàéÿò - ùöãóãè; 4) úèíàéÿò - ïðîñåññóàë; 5) ÿìÿëèééàò - àõòàðûø âÿ ñ.14.1.2. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùöãóã-ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòèíèí

èíçèáàòè-ùöãóãè âÿ èíçèáàòè ïðîñåññóàë ôîðìàëàðû Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû àíëàéûøû, þç ÿêñèíè äàùà éàõøû

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÝÌ-èí 225-úè ìàääÿñèíäÿ òàïìûøäûð. Áóìàääÿíèí ìöääÿàëàðûíà óéüóí îëàðàã ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóë-ìàñû øÿõñèí ãàíóíàçèää ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ éà ùÿðÿêÿòñèçëèéè íÿòèúÿñèí-äÿ ãîéóëìóø ãàéäàëàðûí ïîçóëìàñûäûð:

270

1) ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ñÿðùÿäèíè (ýþìðöê ðå-æèìÿðèíèí òÿòáèãè äÿ äàõèë îëìàãëà) êå÷ìÿñè èëÿ áàüëû ïîçóíòóëàð;

2) îíëàðà ýþìðöê íÿçàðÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð; 3) áó ìàë âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè

èëÿ áàüëû; 4) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí ãîéóëìàñû âÿ þäÿíèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð; 5) ýþìðöê ýöçÿøòëÿðèíèí âåðèëìÿñè âÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿ èëÿ áàüëû

ïîçóíòóëàð. Ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí ÿëàìÿòëÿðè îëàí - ñóáéåêòëÿð, îáéåêòëÿð âÿ

ñöáéåêòèâ òÿðÿôëÿð áöòöíëöêäÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíûíòÿðêèáè ñàéûëûð.

14.1.3. Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøëÿðèí èú-ðààòû âÿ îíëàðà áàõûëìàñûíûí ìÿðùÿëÿëÿðè

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû èøëÿðèíèí èúðààòû âÿ îíëàðà áàõûë-ìà ãàéäàëàðû áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí êå÷ñÿ äÿ, áó èø öçðÿ èíçèáàòè èúðà-àòûí ñÿðáÿñò ïðîñåññóàë ùèññÿñè îëàðàã áèð-áèðè èëÿ ÷îõ áàüëûäûð âÿ þçö-íÿ ìÿõñóñ ïðîñåññóàë ôóíêñèéàëàðû, ìÿãñÿä âÿ òàïøûðûãëàðû âàðäûð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ èíçèáàòè ïðîñåñàøàüûäàêû ìÿðùÿëÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð:

1) èøèí áàøëàíìàñû âÿ îíóí èíçèáàòè èñòèíòàãû; 2) èøÿ áàõûëìà âÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû èøè öçðÿ ãÿðà-

ðûí ÷ûõàðûëìàñû; 3) ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ øèêàéÿòâåð-

ìÿ, ïðîòåñò âÿ ãÿðàðà éåíèäÿí áàõìà;4) ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû öçðÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-

ñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ãîéäóüó ìÿñóëèééÿòèí èúðàñû.

14.1.4. Èøÿ áàõûëìà âÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàã-ãûíäà èø öçðÿ ãÿðàðûí ÷ûõàðûëìàñû ìÿðùÿëÿñè

Áó ìÿðùÿëÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøèí ìÿð-êÿçè ìÿðùÿëÿñè îëóá, ìÿùç áóðàäà ùöãóãïîçìà ôàêòû ìàùèééÿò åòè-áàðèëÿ òÿñäèãëÿíèð, èíçèáàòè èñòèíòàãûí àïàðûëìàñû êåéôèééÿòè ãèéìÿò-

271

ëÿíäèðèëèð, èíçèáàòè ïðîñåñ èøòèðàê÷ûëàðûíûí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðû ãî-ðóíìàãëà ïðîòîêîë òÿðòèáèíèí âÿ äèýÿð ïðîñåññóàë ùÿðÿêÿòëÿðèí ÿñàñ-ëûëûüû âÿ ãàíóíè îëìàñû éîõëàíûëûð. Èøèí èúðààòû çàìàíû àïàðûëàí èñòèí-òàã íÿòèúÿñèíäÿ ôèçèêè øÿõñëÿðÿ âÿ éà âÿçèôÿëè øÿõñëÿðÿ, òþðÿòäèéè ùö-ãóã ïîçóíòóñóíà ýþðÿ, èíçèáàòè úÿçà òÿäáèðè êèìè äþâëÿò àäûíäàí ãÿ-ðàð ÷ûõàðûëûð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ ãÿðàðûí ÷ûõàðûë-ìàñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ, áöòöí òÿðÿôëÿð þç ìàðàã âÿ ìöäàôèÿëÿðèíè òÿ-ìèí åòìÿê ö÷öí ýåíèø ïðîñåññóàë ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð.

Áó ìÿðùÿëÿäÿ àøàüûäàêûëàðëà ÿëàãÿäàð âàúèá ïðîñåññóàë ìÿñÿëÿ-ëÿð ùÿëë îëóíóð:

1) èøÿ áàõûëìàíûí ùàçûðëûüû èëÿ; 2) èøèí äèíëÿíèëìÿñè âÿ áàõûëìàñû èëÿ; 3) ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû èøè öçðÿ ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿ-

ñè èëÿ; 4) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìàë âÿ

íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ýþòöðöëìÿñè ö÷öí âåðèëÿí úÿçàíûí èúðàñû èëÿáàüëû.

Èøÿ áàõûëìàíûí ùàçûðëûã ìÿðùÿëÿñèíäÿ, ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïî-çóëìàñû öçðÿ èøÿ áàõûëìàñû ö÷öí, ìöâàôèã ýþìðöê îðãàíûíûí ñÿëà-ùèééÿòèíÿ áó èøèí àèä îëóá-îëìàìàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû öçðÿ èøèí èúðààòû çàìàíû, ôèçèêèøÿõñëÿðèí ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áåëÿ îðãàíëàð ýþìðöêïîñòó âÿ éà ýþìðöêõàíà îëà áèëÿð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð âÿçèôÿëè øÿõñëÿðèí,ùÿì÷èíèí ìöÿññèñÿ, èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðûí, ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàíñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñëÿðèí ìÿñóëèééÿòÿ úÿëáîëóíìàñû èøèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöêõàíàëàðû òÿðÿôèí-äÿí áàõûëà áèëÿð.

Ðåýèîíàë ýþìðöê èäàðÿëÿðè èñÿ ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûèëÿ ÿëàãÿäàð èñòÿíèëÿí èøÿ áàõà âÿ áó èøëÿ áàüëû áöòöí øÿõñëÿðè ìÿñó-ëèééÿòÿ úÿëá åäÿ áèëÿð.

272

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñè èñòÿíèëÿí èøè èú-ðààòà ãÿáóë åäÿ âÿ éàõóä èñòÿäèéè ýþìðöê îðãàíûíà ùÿâàëÿ åäÿ áèëÿð.

Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ, ôèçèêè øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ïîçóë-ìóø ýþìðöê ãàéäàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð 15 ýöíÿ, âÿçèôÿëè øÿõñëÿð âÿ äè-ýÿð øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëìèøñÿ èøÿ áèð àéà ãÿäÿð áàõûëìàëûäûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíÿ óéüóí îëàðàã, ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïî-çóëìàñû ùàããûíäà èøÿ áàõìàüà áàøëàéàðàã àøàüûäàêûëàðû åäèð:

1) èøÿ êèìèí áàõäûüûíû, ùàíñû èøÿ áàõûëäûüûíû, êèìèí âÿ ùàíñû ìàä-äÿ èëÿ ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëäèéèíè ñþéëÿéèð;

2) ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿí øÿõñèí, ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëÿí èäà-ðÿ, ìöÿññèñÿ âÿ òÿøêèëàòûí ðÿùáÿðèíèí âÿ éà îíóí ìöàâèíèíèí, îíëà-ðûí âÿêèëëÿðèíèí âÿ éà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ýÿëèá-ýÿëìÿìÿñèíè, ýÿë-ìÿäèêëÿðè ùàëäà èñÿ îíëàðûí ýÿëìÿìÿ ñÿáÿáèíè àðàøäûðûð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè ýþì-ðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èøÿ áàõàðàã àøàüûäàêû ãÿðàð-ëàðäàí áèðèíè ÷ûõàðûð:

1) òÿíáåùåòìÿ ùàããûíäà; 2) èø öçðÿ èúðààòà õèòàì âåðèëìÿñè ùàããûíäà;3) ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ úèíàéÿòëÿð öçðÿ úèíàéÿò èøèíèí áàøëàíûë-

ìàñû ùàããûíäà; 4) ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ úèíàéÿòëÿð âÿ ñàèð úèíàéÿòëÿð öçðÿ úèíà-

éÿò èøèíèí áàøëàíìàñû ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëè ö÷öí, ìàòåðèàëëàðûí Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äèýÿð ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíà ýþíäÿ-ðèëìÿñè ùàããûíäà;

5) èøèí ÿëàâÿ èúðààòà ãàéòàðûëìàñû âÿ èø öçðÿ èúðààòà õèòàì âåðèë-ìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð, òþðÿäèëìèø ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíûíàç ÿùÿìèééÿòëè îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ùöãóã ïîçàí ìÿñóëèééÿòäÿíàçàä åäèëÿðêÿí, ùÿì÷èíèí èø öçðÿ èúðààòûí àïàðûëìàñûíû èñòèñíà åäÿíùàëëàð îëäóãäà ÷ûõàðûëûð.

Úèíàéÿò èøèíèí áàøëàíìàñû ùàããûíäà ãÿðàð, èøÿ áàõûëìàüà ùàçûðëûãâÿ éà èøÿ áàõûëìà çàìàíû ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ úèíàéÿòëÿðèí ÿëà-ìÿòëÿðè àøêàð åäèëäèéè ùàëäà ÷ûõàðûëûð.

273

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ ãÿðàðäà àøàüû-äàêûëàð ãåéä åäèëìÿëèäèð:

1) ãÿðàð ÷ûõàðàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí àäû; 2) ãÿðàð ÷ûõàðàí âÿçèôÿëè øÿõñèí âÿçèôÿñè, ñîéàäû, àäû, àòàñûíûí àäû; 3) èøÿ áàõûëäûüû âàõò âÿ éåð ùàããûíäà ìÿëóìàò; 4) ÿýÿð ìöÿééÿí åäèëèáñÿ, ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá îëóíàí øÿõñ ùàããûí-

äà ìÿëóìàò; 5) èøÿ áàõûëàðêÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ùàëëàðûí øÿðùè; 6) òþðÿäèëìèø ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ, ùÿìèí ìÿ-

ñóëèééÿò ö÷öí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìàääÿíèííþìðÿñè (ñàéû);

7) èø öçðÿ ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàð; 8) ãÿðàðäàí øèêàéÿò âåðèëìÿñèíèí ìöääÿòëÿðè âÿ ãàéäàñû ùàããûí-

äà ìÿëóìàò. Ãÿðàðäà ýþòöðöëÿí ìàëëàð, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè, îíëàðûí ñÿíÿäëÿðè

âÿ äèýÿð ÿøéàëàð, öçÿðèíÿ ùÿáñ ãîéóëìóø ÿìëàê, ýèðîâ, çÿìàíÿò,äåïîçèòÿ âåðèëìèø ìÿáëÿüëÿð, ìàääè ñöáóòëàð âÿ ýþìðöê ãàéäàëàðû-íûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ õÿðúëÿð ùàããûíäà ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèþç ÿêñèíè òàïìàëûäûð.

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû ùàããûíäà èø öçðÿ ÷ûõàðûëàí ãÿðàð,èøÿ áàõìûø îëàí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçè-ôÿëè øÿõñè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð, ñóðÿòè èñÿ áàðÿñèíäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëàíøÿõñÿ âÿ éà îíóí íöìàéÿíäÿñèíÿ, ãÿðàð ÷ûõàðûëäûãäàí ñîíðà ö÷ ýöíÿðçèíäÿ âåðèëèð âÿ éà ýþíäÿðèëèð.

14.1.5. Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí ãÿðàðûíûí èúðàñû ìÿðùÿëÿñè

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ãÿðàð, ùÿìèí ãÿðàðäàí øèêà-éÿò âåðèëìÿñè ìöääÿòè êå÷äèêäÿí ñîíðà, éàõóä Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí éóõàðû ýþìðöê îðãàíû, ðàéîí (øÿùÿð) Õàëã Ìÿùêÿìÿñè âÿ éàÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Èãòèñàä ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí ýþìðöê îðãà-íûíûí ãÿðàðûíäàí øèêàéÿò öçðÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëÿí ýöí, áó ãÿðàðû ÷ûõàðàíýþìðöê îðãàíû òÿðÿôèíäÿí èúðàéà éþíÿëäèëèð (áàõ ÝÌ 49-úó ôÿñèë).

274

Ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ òÿíáåùåòìÿ ùàããûíäàãÿðàð ÷ûõàðàí îðãàí îíó ìöñòÿãèë ñóðÿòäÿ, éàõóä ãÿðàðûí èúðàéà éþ-íÿëäèëìÿñè ùàããûíäà ìàëèééÿ îðãàíûíà âÿ éà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Ìèëëè Áàíêûíûí ëèñåíçèéàñûíà (èúàçÿ) ìàëèê áàíêëàðà âÿ äèýÿðêðåäèò òÿøêèëàòëàðûíà áèëäèðèø ýþíäÿðìÿê éîëó èëÿ éàõóä òÿíáåùåòìÿùàããûíäà ãÿðàðû áàøãà éîëëà èúðà åòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, ìÿù-êÿìÿ ãÿðàðëàðûíûí èúðàñû öçðÿ ÿäëèééÿ ïîëèñ áþëìÿëÿðèíèí âàñèòÿñèëÿèúðàéà éþíÿëäèëèð.

ßýÿð òÿíáåùåòìÿ ùàããûíäà ãÿðàð ÷ûõàðûëäûüû ýöíäÿí áèð èë ÿðçèí-äÿ èúðàéà éþíÿëäèëìÿéèáñÿ, áó ùàëäà ùÿìèí ãÿðàð èúðà åäèëìèð.

Úÿðèìÿ ãîéóëìàñû âÿ éà ìàëëàðûí âÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí äÿ-éÿðèíèí òóòóëìàñû ùàããûíäà ýþìðöê îðãàíûíûí ãÿðàðûíûí èúðàñû 15ýöíäÿí ýåú îëìàéàðàã þäÿíèëìÿëèäèð.

Áàðÿñèíäÿ ìöñàäèðÿ ùàããûíäà ãÿðàð ÷ûõàðûëìûø ìàëëàð, íÿãëèééàòâàñèòÿëÿðè âÿ äèýÿð ÿøéàëàð ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàíóíâåðè-úèëèéÿ óéüóí îëàðàã ìöñàäèðÿ åäèëèð.

Ëèñåíçèéà âÿ éà èõòèñàñ àòòåñòàòûíûí ýåðè àëûíìàñû ùèññÿñè öçðÿýþìðöê îðãàíûíûí ÷ûõàðäûüû ãÿðàð, èúðàéà éþíÿëäèëäèéè àíäàí ëèñåí-çèéà âÿ éà èõòèñàñ àòòåñòàòû åòèáàðñûç ñàéûëûð.

Õàðèúäÿ éàøàéàí, éàõóä îëàí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçè-ñèíäÿ ìöëêèééÿòè îëìàéàí øÿõñëÿðÿ ãàðøû ÷ûõàðûëàí ãÿðàðëàð, äþâëÿò-ëÿðàðàñû âÿ áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðÿ óéüóí èúðà îëóíóð.

14.2. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí úèíàéÿò-ùöãóãè âÿ úèíàéÿò-ïðî-ñåññóàë ôîðìàëàðû

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíèíòÿñäèã åäèëìÿñè, ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû ùöãóãè òÿíçèì-ëÿìÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 14 èéóí2000-úè èë òàðèõëè ãàíóíó ãÿáóë åäèëäèêäÿí ñîíðà ùÿìèí ãàíóíëà òÿñ-äèã åäèëìèø Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿë-ëÿñèíèí òÿòáèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè-íèí 25 àâãóñò 2000-úè èë òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñû ÚÏÌ-íèí 215.5-úè ìàääÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí

275

207-209-úó ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ âÿ206-úû ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø úèíàéÿòÿ äàèð èø öçðÿ èñÿ áó èøÿáàøëàäûãäà èáòèäàè èñòèíòàãûíûí àïàðûëìàñûíûí Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìè-òÿñè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.

Èáòèäàè èñòèíòàãû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ñÿëàùèééÿòèíÿ àèä îëàí úèíà-éÿòëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:

1) ãà÷àãìàë÷ûëûã; 2) Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ õàðèúè þëêÿ õàëãëàðûíûí áÿäèè, òàðèõè âÿ

àðõåîëîæè ñÿðâÿòè îëàí ÿøéàëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçè-ñèíÿ ãàéòàðûëìàìàñû;

3) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìà, õàðèúäÿí âàëéó-òà äÿéÿðëè øåéëÿðèí ãàéòàðûëìàìàñû âÿ ãàíóíñóç âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû.

14.2.1. Ãà÷àãìàë÷ûëûã (êîíòðàáàíäà)Äöíéà ïðàêòèêàñûíäà ãà÷àãìàë÷ûëûã äàùà ÷îõ êîíòðàáàíäà êèìè

òàíûíûð. “Êîíòðàáàíäà” èòàëéàí ñþçö îëóá “contro” - “ÿêñ” âÿ “áàí-äî” - “ùþêóìÿò ãÿðàðëàðû” ñþçëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöø ìÿíàñû “ùþêó-ìÿò ãÿðàðëàðûíûí ÿêñèíÿ” äåìÿêäèð.

Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ãà÷àãìàë÷ûëûã ÿí àüûð úèíàéÿòëÿðäÿí ñàéû-ëûð. Îíóíëà äèýÿð úèíàéÿòëÿð àðàñûíäàêû êîíêðåò ôÿðãëÿð þç ÿêñèíèÝÌ-äÿ òàïìûøäûð.

Ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð âÿ éà îíäàíýèçëè, éàõóä ñÿíÿäëÿðäÿí âÿ éà ýþìðöê åéíèëÿøäèðèëìÿñè âàñèòÿëÿ-ðèíäÿí àëäàòìà éîëó èëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, éàõóä áÿéàí åòìÿìÿêëÿâÿ éà äöçýöí áÿéàí åòìÿìÿêëÿ àøàüûäàêû ìàëëàðûí êå÷èðèëìÿñè ãà-÷àãìàë÷ûëûã (êîíòðàáàíäà) ùåñàá îëóíóð:

à) íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï, ýöúëö òÿñèðëè, çÿùÿðëè, çÿùÿðëÿ-éèúè, ðàäèîàêòèâ âÿ ïàðòëàéûúû ìàëëàð;

á) ñèëàùëàð, ïàðòëàéûúû ãóðüóëàð âÿ îíëàð ö÷öí ñóðñàòû (ñîéóã, éèâ-ñèç îâ ñèëàùëàðû âÿ îíëàðûí ïàòðîíëàðûíäàí áàøãà);

ú) íöâÿ, êèìéÿâè, áèîëîæè âÿ äèýÿð êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí, ùÿ-ìèí ñèëàùëàðûí ùàçûðëàíìàñû ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿúÿê ìàòåðèàë âÿàâàäàíëûãëàð, ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè õàììàëûí;

276

÷) Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäàí ÷ûõàðûëìàñû ö÷öí ìöâàôèã ãàé-äàëàð ìöÿééÿí åäèëìèø þëêÿäÿ éàøàéàí õàëãëàðûí âÿ õàðèúè þëêÿõàëãëàðûíûí áÿäèè, òàðèõè âÿ àðõåîëîæè ñÿðâÿòè îëàí ÿøéàëàðûí;

ä) êöëëè ìèãäàðäà, éàõóä äþâëÿò îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñè òÿðÿôèí-äÿí þç ãóëëóã ìþâãåéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, éàõóä ýþìðöê íÿçà-ðÿòèíèí ìöÿééÿí ôîðìàëàðûíäàí àçàä îëóíìóø àéðû-àéðû ìàëëàðûí âÿíÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ìöâÿêêèë åäèëìèø øÿõñ òÿ-ðÿôèíäÿí, éàõóä êîíòðàáàíäà èëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí òÿøêèë åäèëìèøáèð ãðóï øÿõñ òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí äèýÿð ìàëëàðûí;

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöê ÿðàçèñèíäÿí êÿíàðà àïàðûë-ìûø Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí âÿ õàðèúè þëêÿ õàëãëàðûíûí áÿäèè, òàðèõè âÿàðõåîëîæè ñÿðâÿòè îëàí ÿøéàëàðûí ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèéÿ ìö-âàôèã îëàðàã ãàéòàðûëìàñû ìÿúáóðè îëàí ùàëëàðäà âÿ ìöÿééÿí îëóí-ìóø ìöääÿòäÿ ýåðè ãàéòàðûëìàäûãäà äà ãà÷àãìàë÷ûëûã ñàéûëûð âÿ úè-íàéÿò ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ úÿçàëàíäûðûð.

“Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè” 1999-úó èëèí30 äåêàáð òàðèõëè ãàíóíó èëÿ òÿñäèã îëóíìóø âÿ 2000-úè èëèíñåíòéàáð àéûíûí 1-äÿí ãöââÿéÿ ìèíìèøäèð. Éåíè Ìÿúÿëëÿíèí 206-úû ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ”Ãà÷àãìàë÷ûëûã, éÿíè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð âÿéà îíäàí ýèçëè, éàõóä ñÿíÿäëÿðäÿí âÿ éà ýþìðöê åéíèëÿøäèðèë-ìÿñè âàñèòÿëÿðèíäÿí àëäàòìà éîëó èëÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, éàõóäáÿéàí åòìÿìÿêëÿ âÿ éà äöçýöí áÿéàí åòìÿìÿêëÿ ìàëëàðûí êå-÷èðèëìÿñèäèð”.

Áó ìàääÿíèí áèðèíúè ùèññÿñèíÿ ýþðÿ “ìàëëàð âÿ äèýÿð ÿøéàëàðêöëëè ìèãäàðäà êå÷èðèëäèêäÿ 5 èëÿäÿê àçàäëûãäàí ìÿùðóì åòìÿèëÿ úÿçàëàíäûðûëûð” (ÿââÿëêè ÚÌ-èí 71-1-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ èñÿ áóúÿçà 3 èëÿäÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó).

Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 15-úè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ áó úöð úèíàéÿòëÿð“àç àüûð úèíàéÿòëÿð” (ÚÌ 15.3-úö ìàääÿ) ùåñàá îëóíóð.

206-úû ìàääÿíèí èêèíúè ùèññÿñèíÿ ýþðÿ “íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí,ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí, ýöúëö òÿñèðëè, çÿùÿðëè, çÿùÿðëÿéèúè, ðàäèî-àêòèâ, ïàðòëàéûúû ìàääÿëÿðèí âÿ íóðüóëàðûí ùÿðáè ñèëàùûí âÿ òåõ-

277

íèêíûí (éèâñèç îäëó îâ ñèëàùëû âÿ ùÿìèí ñèëàù ö÷öí äþéöø ñóðñàòûèñòèñíà îëìàãëà) îäëó ñèëàù âÿ éàõóä äþéöø ñóðñàòûíûí, íöâÿ,êèìéÿâè, áèîëîæè âÿ äèýÿð êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàùëàðûíûí ùàçûðëàíìà-ñûíäà èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ìöâàôèã ãàéäàëàð, ìöÿééÿí åäèë-ìèø ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè õàììàëûí ìÿäÿíè, òàðèõè âÿ éà àðõåî-ëîæè ñÿðâÿò îëàí ÿøéàëàðûí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ýþìðöêñÿðùÿäèíäÿí ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êÿíàð âÿ éà îíäàí ýèçëè, éà-õóä ñÿíÿäëÿðäÿí âÿ éà ýþìðöê åéíèëÿøäèðèëìÿñè âàñèòÿëÿðèíäÿíàëäàòìà éîëó èëÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ, éàõóä áÿéàí åòìÿìÿêëÿ âÿéà äöçýöí áÿéàí åòìÿìÿêëÿ êå÷èðèëìÿñè - ÿìëàêû ìöñàäèðÿîëóíìàãëà âÿ éà îëóíìàìàãëà 3 èëäÿí 7 èëÿäÿê ìöääÿòÿ àçàä-ëûãäàí ìÿùðóì åòìÿ èëÿ úÿçàëàíäûðûëûð” (ÿââÿëêè ÚÌ-èí 71-2 ùèñ-ñÿñèíÿ ýþðÿ áó úöð úèíàéÿòëÿð, ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóíìàãëà 3 èëäÿí7 èëÿäÿê àçàäëûãäàí ìÿùðóì åòìÿ èëÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû).

Éåíè Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí áó ìàääÿñè ÿââÿëêèíäÿí ôÿðãëè îëà-ðàã äàùà ÿòðàôëû âÿ äÿãèã òÿñíèôëÿøäèðèëìèøäèð. ßýÿð ÿââÿëêè ÚÌ-äÿáó ìàääÿíèí ö÷öíúö ùèññÿñè öìóìè øÿêèëäÿ âåðèëìèøäèðñÿ, éÿíèÚÌ-äÿ ùÿð ùàë ö÷öí õöñóñè éàðûìáÿíäè íÿçÿðäÿ òóòóëìóø, áó úöðÿìÿëëÿðèí ìöòÿøÿêêèë äÿñòÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí èñÿàéðûúà áÿíä ýþñòÿðèëìèøäèð.

Áåëÿ êè, éåíè ÚÌ-èí 206-úû ìàääÿñèíèí ö÷öíúö ùèññÿñèíÿ ýþðÿ,“áó Ìÿúÿëëÿíèí 206.1 âÿ 206.2-úè ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-ìóø ÿìÿëëÿ:

206.3.1. òÿêðàð òþðÿäèëäèêäÿ;206.3.2. ãàáàãúàäàí ÿëáèð îëàí áèð ãðóï øÿõñ òÿðÿôèíäÿí òþðÿ-

äèëäèêäÿ; 206.3.3. âÿçèôÿëè øÿõñ òÿðÿôèíäÿí þç ãóëëóã ìþâãåéèíäÿí èñòè-

ôàäÿ åòìÿêëÿ òþðÿäèëäèêäÿ; 206.3.4. ýþìðöê íÿçàðÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñÿ çîð òÿòáèã

åòìÿêëÿ òþðÿäèëäèêäÿ - ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóíìàãëà âÿ éà îëóí-ìàìàãëà 5 èëäÿí 8 èëÿäÿê ìöääÿòÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì åòìÿèëÿ úÿçàëàíäûðûëûð”.

278

Áó úöð úèíàéÿòëÿð èñÿ “àüûð úèíàéÿòëÿð” (ÚÌ 15.4-úö ìàääÿ) ùå-ñàá îëóíóð.

206-úû ìàääÿíèí äþðäöíúö ùèññÿñèíÿ ýþðÿ, “áó Ìÿúÿëëÿíèí206.1-206.3-úö ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ÿìÿëëÿð ìöòÿ-øÿêêèë äÿñòÿ òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëäèêäÿ - ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóí-ìàãëà 7 èëäÿí 12 èëÿäÿê ìöääÿòÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì åòìÿ èëÿúÿçàëàíäûðûëûð”. Þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ áåëÿ úèíàéÿòëÿð “ÿí àüûð úè-íàéÿòëÿð” (ÚÌ 15.5 ìàääÿ) ùåñàá åäèëèð.

Áó ìàääÿäÿ “êöëëè ìèãäàð äåäèêäÿ êå÷èðèëÿí ãà÷àãìàë÷ûëûãÿøéàëàðûíûí äÿéÿðèíèí ìèíèìóì ÿìÿê ùàããû ìÿáëÿüèíèí äþðäìèí ìèñëèíäÿí éóõàðû îëàí ìÿáëÿü áàøà äöøöëöð (ÚÌ 206-úûìàääÿ, “Ãåéä” ùèññÿñè).

Ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿêè äèýÿð úèíàéÿòëÿð, ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèíþäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìà, ãàíóíñóç âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû âÿ âàë-éóòà ñÿðâÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ñàèð ÿìÿëëÿð, èíúÿñÿíÿò, òàðèõè âÿ àðõå-îëîæè ñÿðâÿò îëàí ÿøéàëàðûí ãàéòàðûëìàìàñûäûð.

Êþùíÿ ÚÌ-äÿí ôÿðãëè îëàðàã, èëê äÿôÿ éåíè ãÿáóë îëóíìóø Úèíà-éÿò Ìÿúÿëëÿñèíäÿ “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿ-ñèíäè” þç ÿêñèíè òàïìûø, ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿêè úèíàéÿòëÿð - ÝÌ-íèí 213 (ãà÷àãìàë÷ûëûã), 214 (áÿäèè, òàðèõè âÿ àðõåîëîæè ñÿðâÿòëÿðèíãàéòàðûëìàñû) 215 (ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíäÿí éàéûíìà) âÿ 216-úûìàääÿëÿðè (ãàíóíñóç âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð) öçðÿ úÿçà-ëàð àéðû-àéðû ìàääÿëÿðäÿ âåðèëìèøäèð.

Ôèçèêè øÿõñëÿðèí, âÿçèôÿëè øÿõñèí âÿ éà ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàíñàùèáêàðëûã ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñëÿðèí êöëëè ìèãäàðäàýþìðöê þäÿíèøëÿðèíè þäÿìÿêäÿí ãÿñäÿí éàéûíìàñû úèíàéÿò ùåñàáîëóíóð.

Áó ìöääÿà áöòöíëöêëÿ þç ÿêñèíè Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÊîíñòèòóñèéàñûíûí 73-úö ìàääÿñèíäÿ òàïìûøäûð: “Ãàíóíëà ìö-ÿééÿí åäèëìèø âåðýèëÿðè âÿ áàøãà äþâëÿò þäÿíèøëÿðèíè òàìùÿúìäÿ âÿ âàõòûíäà þäÿìÿê ùÿð êÿñèí áîðúóäóð”.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 207-úèìàääÿñèíÿ ýþðÿ, “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëè-

279

éèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ãàéòàðûëìàñû ìÿúáóðè îëàí ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõàðûëìûø ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðèí èíúÿñÿíÿò, òàðèõè âÿ àðõåîëî-æè ñÿðâÿòè îëàí ÿøéàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíà ãàéòàðìàìàã - ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóíìàã-ëà âÿ éâ îëóíìàìàãëà ö÷ èëäÿí ñÿêêèç èëÿäÿê ìöääÿòÿ àçàäëûã-äàí ìÿùðóì åòìÿ èëÿ úÿçàëàíäûðûëûð”.

ÚÌ-íèí 209-úó ìàääÿñèíèí áèðèíúè ùèññÿñèíÿ ýþðÿ, “õåéëèìèãäàðäà ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìà ìè-íèìóì ÿìÿê ùàããû ìÿáëÿüèíèí ìèí ìèñëèíäÿí èêè ìèí ìèñëèíÿ-äÿê ìèãäàðäà úÿðèìÿ âÿ éà áèð èëÿäÿê ìöääÿòÿ èñëàù èøëÿðè èëÿúÿçàëàíäûðûëûð”. ßýÿð áó ÿìÿëëÿð òÿêðàð (209.2.1) âÿ êöëëè ìèã-äàðäà (209.2.2) òþðÿäèëÿðñÿ, îíäà “ìèíèìóì ÿìÿê ùàããûíûí èêèìèí ìèñëèíäÿí áåø ìèí ìèñëèíÿäÿê ìèãäàðäà úÿðèìÿ âÿ éà èêèèëÿäÿê ìöääÿòÿ èñëàù èøëÿðè âÿ åéíè ìöääÿòÿ àçàäëûãäàí ìÿù-ðóì åòìÿ èëÿ úÿçàëíäûðûëûð” (209.2-úè ìàääÿ).

Áó ìàääÿ “õåéëè ìèãäàð” äåäèêäÿ þäÿíèëìÿìèø ýþìðöê þäÿíèø-ëÿðèíè ìèíèìóì ÿìÿê ùàããû ìÿáëÿüèíèí èêè ìèí ìèñëèíäÿí, “êöëëèìèãäàð” äåäèêäÿ äþðä ìèí ìèñëèíäÿí éóõàðû îëàí ìÿáëÿü áàøà äö-øöëöð.

Áó Ìÿúÿëëÿíèí 209.1. âÿ 209.2-úè ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàíÿìÿëëÿðè èëê äÿôÿ òþðÿòìèø øÿõñ úèíàéÿò íÿòèúÿñèíäÿ âóðóëìóø çèéà-íû òàìàìèëÿ þäÿäèêäÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíäÿí àçàä îëóíóð.

Ãàíóíñóç âàëéóòà ÿìÿëèééàòëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð úèíàéÿòëÿð èñÿ ÚÌ-èí 206.1. âÿ 208-úè ìàääÿëÿðèíÿ óéüóí úÿçàëàíäûðûëûð.

12.2.4. Ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí òÿùãèãàòûí àïàðûëìàñû Òÿùãèãàò èëêèí èñòèíòàãûí ôîðìàñû êèìè ãàëäûðûëàñû úèíàéÿò èøè öçðÿ

ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàëàð ÿñàñûíäà ùÿ-éàòà êå÷èðèëèð.

Òÿùãèãàò îðãàíëàðû èëê îëàðàã úèíàéÿòèí áàø âåðäèéèíè àøêàðëàéûð, èøãàëäûðûð, úèíàéÿòèí èçëÿðèíèí àøêàð åäèëìÿñè ö÷öí âàúèá ùÿðÿêÿòëÿðåäèð, øöáùÿëè øÿõñè ñàõëàéûð âÿ úèíàéÿòèí ãàðøûñûíû àëûðëàð.

280

ßýÿð àïàðûëàí òÿùãèãàò èøè, ùÿìèí èø öçðÿ èëêèí èñòèíòàãû âàúèá åäèð-ñÿ, îíäà òÿùãèãàò èøè ìöñòÿíòèãÿ âåðèëèð. ßêñ ùàëäà, òÿùãèãàò îðãàíûèøèí èñòèíòàãûíû àõûðà ÷àòäûðìàëûäûð. Éàääà ÷àõëàìàã ëàçûìäûð êè, èë-êèí èñòèíòàãûí âàúèá îëäóüó èøëÿðäÿ, òÿùãèãàò èøè öìóìè õàðàêòåð äà-øûéûð, äàùà äîüðóñó, òÿùãèãàò îðãàíëàðû, éàëíûç “èñòè èçëÿð öçðÿ” âàúèáèñòèíòàã ùÿðÿêÿòëÿðè ëàçûì ýÿëäèêäÿ âÿ ìöñòÿíòèãèí èøÿ áàøëàéà áèë-ìÿäèéè ùàëäà òÿùãèãàò àïàðûðëàð.

ßýÿð úèíàéÿò èøèíè ìöñòÿíòèã ãàëäûðûáñà âÿ èúðààòà þçö ãÿáóë åäèá-ñÿ, îíäà òÿùãèãàò àïàðûëìûð, òÿùãèãàò îðãàíëàðû èñÿ ìöñòÿíòèãèí òàï-øûðûüû èëÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø, íàäèð ùàëëàðäà èñÿ èñòèíòàã ùÿðÿêÿòëÿðèí-äÿ èøòèðàê åäèðëÿð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû àøàüûäàêû úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ òÿùãèãàò âÿ èñòèí-òàã îðãàíû ñàéûëûð:

1) ãà÷àãìàë÷ûëûã (ÀÐ ÚÌ 206-úû ìàääÿ); 2) èíúÿñÿíÿò, òàðèõè âÿ àðõåîëîæè ñÿðâÿò ñàéûëàí ÿøéàëàðûí Àçÿð-

áàéúàí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëìÿìÿñè (ÀÐ ÚÌ 207-úè ìàääÿñè); 3) ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèí þäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìà (ÀÐ ÚÌ 209-

úó ìàääÿñè).Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ òÿùãèãàò âÿ èáòèäàè èñòèíòàã èøëÿðèíè

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìÿñóë øÿõ-ñè àïàðà áèëÿð.

Òÿùãèãàò àïàðàí øÿõñ, ãÿáóë åòäèéè ãÿðàðûí èñòèíòàã ùÿðÿêÿòëÿðèáàõûìûíäàí ÿñàñëûüûíà, ãàíóíàóéüóíëóüóíà âÿ âàõòûíäà àïàðûëìà-ñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.

Òÿùãèãàò÷û àøàüûäàêû ùàëëàðäà èøèí èñòèíòàãûíäà èøòèðàê åäÿ áèëìÿç: 1) ÿýÿð î, çÿðÿð÷ÿêìèø, øèêàéÿò÷è, úàâàáäåù, ìöñòÿíòèãäèðñÿ,

ùàáåëÿ ùÿìèí èøäÿ åêñïåðò, ìöòÿõÿññèñ âÿ òÿðúöìÿ÷è êèìè èøòèðàêåäèðñÿ;

2) ÿýÿð î, çÿðÿð÷ÿêìèøèí, øèêàéÿò÷èíèí, úàâàáäåùèí âÿ éà îíëàðûííöìàéÿíäÿëÿðèíèí, ùàáåëÿ øöáùÿëè øÿõñëÿðèí âÿ éà îíëàðûí íöìà-éÿíäÿëÿðèíèí ãîùóìóäóðñà;

3) ÿýÿð î, áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ, áèëàâàñèòÿ âÿ éà äîëàéûñû èëÿàïàðûëàí èøäÿ ìàðàãëûäûðñà.

281

Éóõàðûäà ñàäàëàíàí ùàëëàðûí ùÿð ùàíñû áèðèíÿ ÿñàñ îëäóãäà, òÿùãè-ãàò÷û áó áàðÿäÿ ðÿùáÿðèíÿ õÿáÿð âåðìÿëè âÿ èøèí èñòèíòàãûíäàí êÿ-íàðëàøìàëûäûð.

Ðåñïóáëèêàíûíû ýþìðöê ñÿðùÿäèíäÿí êå÷èðèëìÿñèíèí õöñóñè ãàé-äàëàðû ìöÿééÿí åäèëìèø ìàòåðèàëëàðûí, àâàäàíëûãëàðûí, ñòðàòåæè ÿùÿ-ìèééÿòëè õàììàëûí, ìÿäÿíè ñÿðâÿò îëàí ÿøéàëàðûí âÿ ñ. ãà÷àãìàë-÷ûëûã éîëó èëÿ êå÷èðèëìÿñè, áóíäàí áàøãà èíúÿñÿíÿò, òàðèõè âÿ àðõåî-ëîæè ñÿðâÿò îëàí ÿøéàëàðûí ìöÿééÿí åäèëìèø ìöääÿòäÿ Àçÿðáàéúà-íà ãàéòàðûëìàìàñû, øÿðòè ìàëèééÿ âàùèäèíèí èêè ìèí ìèñëèíäÿí (éÿ-íè 11 ìèëéîí ìàíàò) éóõàðû îëàí ìÿáëÿüäÿ ýþìðöê þäÿíèøëÿðèíèíþäÿíèëìÿñèíäÿí éàéûíìà âÿ ñ. êèìè ùàëëàð úèíàéÿò õàðàêòåðëè ùåñàáîëóíóðëàð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 206-úû ìàä-äÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø úèíàéÿòè, îíó àøêàð åòìèø îðãàí èñòèíòàãåäèð. Ëàêèí Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíèí 215.6.2 ìàääÿñèíÿýþðÿ èñÿ áèð íå÷ÿ ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûíà àèä îëàí úèíà-éÿò èøè öçðÿ úèíàéÿòèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã, ùÿìèí îð-ãàíëàðûí ìöòÿõÿññèñëÿðèíäÿí èáàðÿò èñòèíòàã ãðóïó éàðàäûëûð. Áèçúÿáóðàäà áèð ùöãóãè áàøëûã âàðäûð. Áåëÿ êè, ýþìðöê íÿçàðÿòèíäÿí êå-÷ÿí õàðèúè âÿòÿíäàøäà êöëëè ìèãäàðäà íàðêîòèê âàñèòÿ àøêàð îëóíóðâÿ èëêèí èñòèíòàã íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð êè, òÿãñèðêàð øÿõñùÿìèí íàðêîòèê âàñèòÿëÿðè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ ñàòìàã íèééÿòèíäÿ îëóá-äóð. Äåìÿëè, òÿãñèðêàð øÿõñèí ÿìÿëèíäÿ 206-úû ìàääÿ èëÿ éàíàøû,Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 234-úö ìàääÿñèíèí 2.3 áÿíäëÿðèíèí òÿðêèáèäÿ âàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÚÏÌ-èí 215-úè ìàääÿñèíÿ óé-üóí îëàðàã ÚÏÌ-èí 234-úö ìàääÿñè èëÿ áàüëû úèíàéÿòëÿðèí èñòèíòàãûäàõèëè èøëÿð îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èñòèíòàã åäèëäèéè ö÷öí àèäèééÿòè öç-ðÿ ÄÈÍ-ÿ ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Áó èñÿ ÷îõëó ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëóð.Áèçúÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÚÏÌ-íèí 206-úû ìàääÿñèëÿ úèíà-éÿò èøèíè áàøëàìûø îðãàí, îíóí èñòèíòàãûíû äà áàøà ÷àòäûðìàëûäûð. Íÿ-çÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ýþìðöê íÿçàðÿòè íÿòèúÿñèíäÿ àøêàð îëóíàíãà÷àãìàë÷ûëûã, ìÿêàíúà ýþìðöê çîíàñûíäà áàø âåðäèéè ö÷öí ìÿùçîíóí èñòèíòàãûíû äà ÄÝÊ àïàðìàëûäûð.

282

14.3. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè 14.3.1. ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè àíëàéûøû “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñû Ãàíóíóíóí (11.12.1999) áèðèíúè ìàääÿñèíÿ ýþðÿ, ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè-ìöâàôèã äþâëÿò îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí àøêàð âÿãåéðè-àøêàð öñóëëàðëà áó Ãàíóíëà îíà âåðèëìèø ñÿëàùèééÿòëÿðÿñàñûíäà èíñàí ùÿéàòûíû, ñàüëàìëûüûíû, ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû,ùöãóãè øÿõñèí ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíè, äþâëÿò âÿ ùÿðáè ñèððèíè, ùà-áåëÿ ìèëëè òÿùëöêÿñèçëèéè úèíàéÿòêàð ãÿñäëÿðäÿí ìöäàôèÿ åòìÿêìÿãñÿäè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí ìÿãñÿäè äþâëÿòèí, úÿìèééÿòèíâÿ øÿõñèééÿòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿêäèð.

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí âÿçèôÿëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: - ùàçûðëàíàí âÿ òþðÿäèëÿí úèíàéÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû; - òþðÿäèëìèø úèíàéÿòëÿðèí àøêàð åäèëìÿñè âÿ à÷ûëìàñû; - úèíàéÿòëÿðè ùàçûðëàéàí, òþðÿäÿí âÿ éà òþðÿòìèø øÿõñëÿðèí ìöÿé-

éÿí åäèëìÿñè; - ìÿùêÿìÿ, èñòèíòàã âÿ òÿùãèãàò îðãàíëàðûíäàí ýèçëÿíÿí, úÿçà

÷ÿêìÿêäÿí áîéó ãà÷ûðàí âÿ éà èòêèí äöøÿí øÿõñëÿðèí àõòàðûëìàñû; - íàìÿëóì ìåéèòëÿðèí øÿõñèééÿòèíèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè. ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíÿ àèä îëàí èëê ö÷ âÿçèôÿ áèëàâàñèòÿ

ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èøè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 11 íîéàáð 1999-úó èë 206

ñàéëû “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Ãàíóíóíóí òÿòáèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ ôÿðìàíûíûí èêèíúè áÿíäè-íèí ö÷öíúö ùèññÿñèíÿ ýþðÿ, Ãàíóíóí 5-úè ìàääÿñèíèí IV ùèññÿñèí-äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø “ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû”íûí ñÿëà-ùèééÿòëÿðè þç ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÄÈÍ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÌÒÍ, Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÄþâëÿò Ñÿðùÿä õèäìÿòè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßÍ, ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñû Àëè Äþâëÿò Ùàêèìèééÿò âÿ Èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû ÁàøÌöùàôèçÿ Èäàðÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êî-ìèòÿñè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.

283

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè-õöñóñè ôÿàëèééÿò íþâö îëóá, õöñóñèìÿãñÿäëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíÿ õèäìÿò åäèð. Áó ñàùÿ èëÿ éàëíûçõöñóñè ñÿëàùèééÿòè îëàí äþâëÿò îðãàíëàðû ìÿøüóë îëà áèëÿð. Ýþìðöêîðãàíëàðûíà áåëÿ áèð ñÿëàùèééÿò, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåí-òèíèí éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèìèç ôÿðìàíû èëÿ âåðèëìèøäèð.

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè äèýÿð ôÿàëèééÿò íþâëÿðèíäÿí þç ñïå-ñèôèêëèéè èëÿ êÿñêèí ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ êè, áó ôÿàëèééÿò íþâöíöí ïðèíñèï-ëÿðè êîíñåïñèéà âÿ ýèçëè èø öñóëëàðû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

Êîíñïèðàñèéà - ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí âàúèá âÿ òîõó-íóëìàç ãàéäàñû îëóá, ãàáàãúàäàí ïëàíëàøäûðûëìûø, ýèçëè ùÿéàòà êå-÷èðèëÿúÿê úèíàéÿò èøëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ùÿéàòà êå÷èðèëÿíòÿäáèðäèð.

Êîíñïèðàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ úèíàéÿò òþðÿòìèø øÿõñ ùàããûíäà äÿãèãìÿëóìàòëàð òîïëàíûð âÿ òàì ñöáóò îëóíìàéàíà ãÿäÿð à÷ûãëàíìûð.Åéíè çàìàíäà êîñïèðàñèéà, ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíäÿ èøòèðàêåäÿíëÿðèí øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéèíè êèôàéÿò ãÿäÿð òÿìèí åäèð.

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ãàíóí÷óëóã, ùóìàíèñòëèê, èíñàí ùö-ãóã âÿ àçàäëûãëàðûíà ùþðìÿò ïðèíñèïëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Ëàêèí ùÿð ùàí-ñû øÿõñèí âÿòÿíäàøëûüû, ìèëëèééÿòè, úèíñè, ãóëëóã ìþâãåéè, ïàðòèéàëûëû-üû, äèíÿ ìöíàñèáÿòè, ñèéàñè áàõûøëàðû âÿ ñ. ÿìÿëèééàò-àõòàðûø òÿäáèð-ëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ìàíå îëà áèëìÿç.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí 35-úè ôÿñëèíÿ âÿ“ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÃàíóíóíà ÿñàñÿí ýþìðöê îðãàíëàðû ìöõòÿëèô ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿ-àëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè èíôîðìàñèéà ôÿàëèé-éÿòèäèð.

Èíôîðìàñèéà ôÿàëèééÿòè, èíôîðìàñèéà èëÿ èøëÿìÿ, èíôîðìàñèéàöçÿðèíäÿ èøëÿìÿ âÿ èíôîðìàñèéà ìÿíáÿéè èëÿ èøëÿìÿêäèð.

Ìÿõôè ìÿíáÿ èëÿ èøëÿìÿê àøàüûäàêûëàðûí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ õèä-ìÿò åäèð:

1) úèíàéÿòÿ úÿùä åäèëÿúÿéè âÿ ãîðóíàí îáéåêòëÿðèí òÿùëöêÿñèçëè-éèíÿ ìöìêöí ãÿñä ÿëàìÿòëÿðè áàðÿäÿ ãàáàãëàéûúû ìÿëóìàòëàð àë-ìàã (àøêàð åòìÿê);

284

2) ùàçûðëàíàúàã âÿ éà áàø âåðìèø ãÿñäëÿð áàðÿäÿ ôàêòëàð âÿ ÿëà-ìÿòëÿð, ùàáåëÿ áó úèíàéÿòëÿðèí çèéàíëû íÿòèúÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûð-ìàã èñòèãàìÿòèíäÿ ìÿëóìàòëàð (àøêàðëàìàã âÿ õÿáÿðäàðëûã åòìÿê)òîïëàìàã;

3) áàø âåðìèø úèíàéÿò, îíóí à÷ûëìàñû âÿ ìöãÿññèðèí ìÿñóëèééÿòÿúÿëá îëóíìàñû ö÷öí êîíêðåò ôàêòèêè ìÿëóìàòëàð (åùòèéàò òÿäáèðè ýþð-ìÿê) ÿëäÿ åòìÿê. ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ñóáéåêòëÿðè èëÿ ìÿõ-ôè ÿìÿêäàøëûã åòìèø âÿ åäÿí øÿõñëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð éàëíûç ùÿ-ìèí øÿõñëÿðèí éàçûëû ðàçûëûüû èëÿ âÿ éà “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíäà áèðáàøà íÿçÿðäÿòóòóëìóø ùàëëàðäà àøêàðëàíà áèëÿð.

Àëûíìûø ìÿëóìàòëàðûí éåíèäÿí éîõëàíìàñû, ÿëàâÿ ìÿëóìàòëàðûíàëûíìàñû âÿ äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ õöñóñè òåõíèêè ãóðüóëàðâÿ êðèìèíàëèñòèê âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. ßëäÿ îëóíìóø ìÿ-ëóìàòëàð èøëÿíèð, àíàëèç åäèëèð âÿ úèíàéÿò ìåõàíèçìèíèí à÷ûëìàñûïðîñåñèíäÿ, ùàáåëÿ úèíàéÿòèí êîíêðåò èøòèðàê÷ûëàðûíûí àõòàðûëìàñûíäàèñòèôàäÿ îëóíóð.

Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöêîðãàíëàðû ÿìÿëèééàò-àõòàðûø òÿäáèðëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíûèíôîðìàñèéà ñèñòåìëÿðèíäÿí, âèäåî âÿ ñÿñéàçìàäàí, êèíî âÿ ôîòî÷ÿ-êèëèøëÿðäÿí, ùÿì÷èíèí âÿòÿíäàøëàðûí ùÿéàò âÿ ñàüëàìëûüûíà, ÿòðàôìöùèòÿ çÿðÿð âóðìàéàí äèýÿð òåõíèêè âÿ áàøãà âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿåäÿ áèëÿð.

ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè äàùà ÷îõ êÿøôèééàò-àõòàðûø âÿ “íè-øàíýàù”-àõòàðûø ôÿàëèééÿòëÿðèíèí áèðýÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ÿñàñ-ëàíûð. Îíà ýþðÿ äÿ, ùöãóãè úÿùÿòäÿí ýþìðöê îðãàíûíûí ÿìÿëèééàòáþëìÿëÿðèíèí ÿìÿêäàøëàðû, òÿùãèãàò÷û-ìöñòÿíòèãëÿðäÿí ïðèíñèïèàëúÿùÿòäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð. Áåëÿ êè, ÿýÿð òÿùãèãàò÷û âÿ ìöñòÿíòèã úèíà-éÿòëÿ áàüëû ðÿñìè äþâëÿòèí àäûíäàí à÷ûã øÿêèëäÿ ùÿðÿêÿò åäèðëÿðñÿ,ÿìÿëèééàò èø÷èëÿðè, áèð ãàéäà îëàðàã, ëàçûìè ìÿëóìàòëàðû ÿëäÿ åò-ìÿê ö÷öí îáéåêò ãàðøûñûíäà þç ìÿãñÿäëÿðèíè ýèçëÿäÿðÿê ôÿàëèééÿòýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÿìÿëèééàò èø÷èëÿðè âÿ îíëàðûí îáéåêòëÿðèàðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð ãåéðè-ðÿñìè âÿ ãåéðè-ùöãóãè ùåñàá îëó-

285

íóð. ×öíêè ÿìÿëèééàò èø÷èëÿðèíèí ìÿãñÿäè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðè ìÿõôèöñóëëàðëà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.

ßìÿëèééàò éîëó èëÿ ÿëäÿ îëóíìóø ìÿëóìàòëàð ÿìÿëèééàò ñÿíÿäëÿ-ðèíäÿ ãåéäÿ àëûíûð, ÿìÿëèééàò ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð âÿÿêñÿð ùàëëàðäà ïðîñåññóàë ãàéäàäà ðÿñìèëÿøäèðèëìèð.

Ãàíóíâåðèúèëèéÿ óéüóí ãàéäàäà òÿãñèðè ñöáóòà éåòèðèëìÿéÿí øÿõñùàããûíäà ÿìÿëèééàò-àõòàðûø òÿäáèðëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèø ìà-òåðèàëëàð áèð èë ìöääÿòèíäÿ ñàõëàíûëûð, ñîíðà èñÿ ìÿùâ åäèëèð (“ßìÿ-ëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíó-íó, 15-úè ìàääÿ V ùèññÿ).

14.3.2. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿìÿëèééàò áþëìÿëÿðèíèí ÿìÿëèé-éàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíèí èñòèãàìÿòëÿðè

Ìöàñèð ìÿðùÿëÿäÿ ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ÿìÿëèééàò-àõòàðûø öñóëóíóíòÿòáèãè âÿ òÿøêèëàòëàíìà ìåõàíèçìèíèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ÷îõ àüðûëûêå÷èð. Áó ýþìðöê îðãàíëàðûíà ãàðøû êå÷ìèø ñîâåò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùÿ-ëÿ äÿ àðàäàí ãàëäûðûëà áèëìÿìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Ùÿëÿ äÿ ýþìðöê îðãàíëà-ðûíû, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíû êèìè ÷îõ “ãûñãàíúëûãëà” ãÿáóë åäèðëÿð.

Ëàêèí áó ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûýþìðöê îðãàíëàðû, ýþìðöê õèäìÿòèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíèí ðåàë òÿ-ëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿê ö÷öí ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíè àøàüû-äàêû èñòèãàìÿòëÿðäÿ àïàðûðëàð:

1) ýþìðöê îðãàíëàðûíûí øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öíàïàðûëàí ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè;

2) ýþìðöê èøè ñàùÿñèíäÿ ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ äèýÿð úèíàéÿòëÿðëÿ ìö-áàðèçÿ ìÿãñÿäè èëÿ àïàðûëàí ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè èëÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí âÿ Íàõ÷ûâàí ÌÐÝþìðöê Êîìèòÿñèíèí ìöâàôèã èäàðÿëÿðè ìÿøüóë îëóð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéè ãîðóéàí áþëìÿàøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð:

à) ýþìðöê èøè ãàéäàëàðû âÿ îíëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ ãàðøûúÿùäëÿðè çÿðÿðñèçëÿøäèðìÿê;

286

á) ýþìðöê èøè àïàðûëàí éåðëÿðÿ úèíàéÿòêàð ôèêèðëÿð äàøûéàí âÿ éàúèíàéÿòêàðëàðûí ÿëàëòûëàðûíûí äàõèë îëìàñûíûí (äàõèë îëìàüà úÿùäýþñòÿðèëìÿñèíèí) ãàðøûñûíû àëìàã;

â) ýþìðöê îðãàíû èø÷èëÿðèíèí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí, ùÿì÷èíèíÿìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòèíäÿ èøòèðàê åäÿí âÿòÿíäàøëàðûí òÿùëöêÿ-ñèçëèéèíÿ ãÿñä ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã;

ã) èíôîðìàñèéà òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê âÿ ìÿëóì äÿðÿúÿ-äÿ ãîðóíàí ìÿõôè ìÿëóìàòëàðûí þòöðöëìÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿàïàðìàã;

ä) äèýÿð ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí ÿìÿëèééàò áþëìÿëÿðè èëÿãàðøûëûãëû ÿìÿêäàøëûã âÿ êîîðäèíàñèéà òÿøêèë åòìÿê âÿ ùÿéàòà êå÷èð-ìÿê (øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèê ìàðàãëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí).

ßìÿëèééàò áþëìÿñèíèí ÿìÿêäàøëàðû øÿõñè òÿùëöêÿñèçëèéè òÿìèí åò-ìÿê ö÷öí, àéðû-àéðû ýþìðöê îðãàíû èø÷èëÿðèíèí âÿçèôÿäÿí ñóè-èñòèôà-äÿ ìÿãñÿäëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëûð âÿ îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åäèëèð. ßýÿðýþìðöê îðãàíûíäà ÷àëûøàí øÿõñ, éåíÿ äÿ þç ÿìÿëèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿç-ñÿ, îíóí ýþìðöê îðãàíëàðûíäàí êÿíàðëàøäûðûëìàñû ö÷öí ðÿùáÿðëèéè-íÿ éàçûëû ìöðàúèÿò åäèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÝÌ-èí 58-úè ôÿñëèíèí ìàääÿëÿðèíÿ ýþ-ðÿ, ýþìðöê îðãàíû èø÷èëÿðèíèí ùÿéàòû âÿ ñàüëàìëûüû ö÷öí òÿùëöêÿ òþ-ðÿíÿíäÿ õöñóñè âàñèòÿëÿð (ÿë ãàíäàëëàðû, ðåçèí äÿéÿíÿêëÿð, ýþçéàøàð-äûúû ìàääÿëÿð âÿ ñ. ìàääÿ 419) âÿ îäëó ñèëàù (ìàääÿ 421) òÿòáèãîëóíìàñûíà èúàçÿ âåðèëèð.

Ýþìðöê ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöáàðèçÿ öçðÿ áþëìÿëÿð ýþìðöê èøèñàùÿñèíäÿ ãàíóíóí ïîçóëìàñûíà åäèëÿí úÿùäëÿðäÿí âàõòûíäà õÿáÿðòóòìàã, îíëàðû àøêàð åäèá, ãàðøûñûíû àëìàüà õèäìÿò åäèðëÿð. Áóíóíö÷öí ùÿðòÿðÿôëè èíôîðìàñèéà àõûíû òÿøêèë åòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Áó ìÿ-ëóìàò òîïëàíûá àíàëèç îëóíìàëû, ãà÷àãìàë÷ûëûã âÿ áàø âåðÿúÿê äèýÿðúèíàéÿòëÿðèí ùàçûðëàíìàñûíäàí õÿáÿð âåðÿí èíôîðìàñèéàëàð áèð äàùàéîõëàíìàëû âÿ úèíàéÿòèí âàõòûíäà ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí àäåêâàòòÿäáèðëÿð ùàçûðëàíìàëûäûð.

Àçÿðáàéúàíûí ìöùàðèáÿ âÿçèééÿòèíäÿ îëäóüóíó, åéíè çàìàíäàãîíøó Ýöðúöñòàí âÿ Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäà áàø âåðìèø ñèëàùëû ãàð-

287

øûäóðìàëàð çàìàíû, Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ãà÷àãìàë÷ûëûüà(íàðêîòèê âàñèòÿëÿð âÿ ñèëàù) ãàðøû àïàðäûüû ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè èêè-ãàò ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.

Ìþâçó 15. Ýþìðöê îðãàíëàðûíäàèäàðÿåòìÿíèí ÿñàñëàðû

15.1. Èäàðÿåòìÿ àíëàéûøû Àéðû-àéðû èúðà÷ûëàð âÿ éà èíñàíëàð ãðóïó øÿêëèíäÿ èíñàí àìèëèíäÿí

èáàðÿò ùÿð áèð ñèñòåìèí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè éàëíûç îíó èäàðÿ åäÿí -òÿøêèëåäèúè áàøëàíüûú îëäóãäà ìöìêöíäöð. Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áö-òöí ÿìÿêäàøëàðûíûí ùÿðÿêÿò áèðëèéèíÿ íàèë îëóíìàñû ýþìðöê îðãàíëà-ðûíäà èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí áàøëûúà ìÿãñÿäèäèð. Ñèñòåì áèð èñòèãàìÿò-äÿ èøëÿìÿëè âÿ ãàðøûñûíäà ãîéóëìóø âÿçèôÿëÿðèí ùÿëëèíè òÿìèí åòìÿ-ëèäèð. Áóíóí ö÷öí îíóí äàõèëèíäÿ äÿãèã èäàðÿåòìÿ òÿëÿá îëóíóð.

Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, õöñóñè èäàðÿ÷èëèê áèëèéè îëìàäàí èäàðÿåòìÿáÿçÿí ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ÿìÿëèééàò õèäìÿòè ôÿàëèééÿòèíäÿ õåéëèñÿùâëÿðëÿ íÿòèúÿëÿíèð, äþâëÿòèí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèë-ìÿñè âÿ îíóí èãòèñàäè ìÿíàôåëÿðèíèí ãîðóíìàñû èøèíÿ ìöÿééÿí çè-éàí âóðóð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí öçÿðèíÿ ãîéóë-ìóø âÿçèôÿëÿðèí âÿ ôóíêñèéàëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè îïòèìàë òÿøêèëåòìÿê ö÷öí èäàðÿåòìÿíèí ìàùèééÿò âÿ ìÿçìóíóíó à÷àí ÿñàñ íÿ-çÿðè ìöääÿàëàðû áèëìÿê çÿðóðèäèð.

Èäàðÿåòìÿ äåäèêäÿ íÿ áàøà äöøöëìÿëèäèð? ßäÿáèééàòäà ýþìðöêîðãàíëàðûíûí äà àèä îëäóüó ñîñèàë-èãòèñàäè ñèñòåìëÿðëÿ “èäàðÿåòìÿ”àíëàéûøûíûí ÷îõñàéëû òÿðèôëÿðè âàðäûð. Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåò-ìÿéÿ õàñ îëàí ÿëàìÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã ìöõòÿëèô ôèêèðëÿðè öìóìè-ëÿøäèðìÿêëÿ îíà àøàüûäàêû òÿðèôè âåðìÿê îëàð.

Èäàðÿåòìÿ - ýþìðöê îðãàíëàðû ÿìÿêäàøëàðûíà åëÿ ôàñèëÿñèç èíôîð-ìàñèéà òÿñèðè ïðîñåñèäèð êè, èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðëàðûíûí ãÿáóë îëóíìàñûâÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âàñèòÿñèëÿ äÿéèøÿí õàðèúè âÿ äàõèëè øÿðàèòäÿîíëàðûí ìÿãñÿäéþíëö äàâðàíûøûíû òÿìèí åäèð.

288

Ìÿúìó ùàëäà èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè, èäàðÿåòìÿ îáéåêòè âÿ îíëàðàðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè-íè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòëÿðèíÿ èäàðÿåòìÿ ãÿðàð-ëàðû ãÿáóë åòìÿê, òàáåëèéèíäÿêè ÿìÿêäàøëàðà âÿ êîëëåêòèâëÿðÿ òàïøû-ðûã âåðìÿê âÿ îíëàðûí èúðàñûíû òÿëÿá åòìÿê ñÿëàùèééÿòè îëàí áöòöíðÿùáÿðëÿð, éÿíè ìÿãñÿäéþíëö òÿñèðè ùÿéàòà êå÷èðÿí ýþìðöê ïîñòó-íóí, ýþìðöêõàíàíûí, ýþìðöê èäàðÿñèíèí âÿ Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìè-òÿñèíèí áöòöí åëåìåíòëÿðè âÿ éàðûìñèñòåìëÿðè àèääèð.

Èäàðÿåäÿí éàðûìñèñòåìèí ãÿðàðëàðûíûí, ÿìðëÿðèíèí, òàïøûðûãëàðû-íûí èúðà÷ûëàðû, ýþìðöê èøè ìöòÿõÿññèñëÿðè, ýþìðöê êîëëåêòèâëÿðè,òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàð, òåõíîëîæè ýþìðöê ïðîñåäóðàëàðû, åëÿúÿ äÿýþìðöê îðãàíëàðûíûí öçÿðèíÿ ãîéóëìóø ôóíêñèéàëàðûí ùÿéàòà êå-÷èðèëìÿñè öçðÿ áöòöí ôÿàëèééÿò íþâëÿðè, ýþìðöê ôÿàëèééÿòè ðå-ñóðñëàðû âÿ ñ. ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ îáéåêòëÿðè êèìè ÷û-õûø åäèð.

Èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè èäàðÿåòìÿ îáéåêòèíèí ôàêòèê âÿçèééÿòè âÿîíó ÿùàòÿ åäÿí õàðèúè ìöùèò ùàããûíäà èíôîðìàñèéà àëûð. Áó èíôîð-ìàñèéà èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèð êè, áóíóí äà íÿòè-úÿñè îëàðàã ãÿðàð ãÿáóë åäèëèð. Ìÿçìóíó áèðáàøà ÿëàãÿ êàíàëû öç-ðÿ èäàðÿåòìÿ îáéåêòèíÿ þòöðìÿê ö÷öí ùÿìèí ãÿðàðà èäàðÿ÷èëèêãÿðàðûíûí ôîðìàëàðûíäàí (ÿìð, ýþñòÿðèø, ãÿòíàìÿ âÿ ñ.) áèðè âåðè-ëèð. Áó ãÿðàðûí èúðàñû ùàããûíäà èíôîðìàñèéà âÿ åëÿúÿ äÿ èäàðÿåòìÿîáéåêòèíèí (èäàðÿåäèëÿí ñèñòåìèí) éåíè âÿçèééÿòè ùàããûíäà èíôîð-ìàñèéà éåíèäÿí ÿêñ ÿëàãÿ êàíàëû öçðÿ èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòèíÿ äà-õèë îëóð. Áåëÿëèêëÿ, èäàðÿåòìÿ íèñáè âÿ ôàñèëÿñèç ïðîñåñäèð. Ýþì-ðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí èäàðÿåòìÿíèí ôàñèëÿñèç õàðàêòåðè îíëàð-äàí êå÷ÿí èíôîðìàñèéà ïðîñåñëÿðèíèí äàèìèëèéè âÿ àðàñûêÿñèëìÿç-ëèéè èëÿ øÿðòëÿíèð êè, îíó äà ñõåìäÿ îõëàð øÿêëèíäÿ ýþñòÿðìÿê îëàð(ñõåì 1).

289

Ñõåì 1. Èäàðÿåòìÿ åëåìåíòëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèíïðèíñèïèàë ñõåìè

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí ôàñèëÿñèçëèéè îíóí äþâðèëèéè ùàããûíäà, éÿíèìöõòÿëèô èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí âÿ ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà èú-ðà åäèëÿí åéíè íþâ èäàðÿ÷èëèê èøëÿðèíèí âÿ éà èäàðÿåòìÿ ìÿðùÿëÿëÿðè-íèí èúðà åäèëìÿñèíèí ìöÿééÿí àðäûúûëëûüû âÿ òÿêðàðëàíìàñû ùàããûíäàäàíûøìàüà èìêàí âåðèð (ñõåì 2).

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè àøàüûäàêû êîìïî-íåíòëÿðäÿí èáàðÿòäèð: èäàðÿåòìÿ ìåõàíèçìè, èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðëà-ðû, èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿìåõàíèçìè.

ÄÝÊÈäàðÿåäÿí ñèñòåì(ýþìðöê èäàðÿñè)

Èäàðÿåäèëÿíñèñòåì

(ýþìðöê ïîñòó)

Õàðèúèìöùèò

ÄÝÊ-íèí áèðáàøàÿëàãÿñè

Ùåñàáàòèíôîðìàñèéà

ùÿéÿúàí

Áèðáàøà ÿëàãÿ (èäàðÿåäÿí ñèñòåìèí ùÿðÿêÿòòðàéåêòîðèéàñûíà òîõóíàí èíôîðìàñèéà)

ùÿéàúàí

÷ûõûø

Ñõåì 1. Èäàðÿåòìÿ åëåìåíòëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí ïðèíñèïèàë ñõåìè

290

Èäàðÿåòìÿíèí ìåõàíèçìèíè àøàüûäàêûëàð òÿøêèë åäèð: èäàðÿåòìÿãàíóíëàðû, ïðèíñèïëÿðè, ìÿãñÿäëÿðè, ìåòîäëàðû âÿ ôóíêñèéàëàðû.

Èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðû, èäàðÿåòìÿ êàäðëàðû âÿ òåõíèêè èäàðÿåòìÿ âà-ñèòÿëÿðè èäàðÿåòìÿíèí ñòðóêòóðóíà äàõèëäèð.

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè - èäàðÿåòìÿíèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí áö-òöí èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðèíèí ýþñòÿðäèéè ôÿàëèééÿòäèð.

Èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿ ìåõàíèçìèíè èäàðÿåò-ìÿ îáéåêòèíèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ îíà åäèëÿí äÿéèøèêëèêëÿð òÿøêèëåäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ùÿì îáéåêòèâ èãòèñàäè ãàíóíëàðàâÿ èäàðÿåòìÿ ãàíóíëàðûíà, ùÿì äÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà ôîðìàëàøàíÿìÿëèééàò-õèäìÿò ôÿàëèééÿòèíèí áöòöí èøòèðàê÷ûëàðûíûí èúòèìàè, êîë-ëåêòèâ âÿ øÿõñè ìàðàãëàðûíûí âàùèä ñèñòåìèíÿ ÿñàñëàíûð. Èäàðÿåòìÿ-íèí ìöùöì õöñóñèééÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, î, ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíèíñÿìÿðÿëèëèéèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíäÿ éàðàäûúû ðîë îéíàéûð.

Èäàðÿåòìÿíèí ìÿãñÿäèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè

Èäàðÿ åäèëÿí ñèñòåìèí âÿçèééÿòè,

õàðèúè ìöùèò ùàããûíäà èíôîðìàñèéà éûüûìû

Èíôîðìàñèéàíûí òÿñíèôè

Èíôîðìàñèéàíûí èøëÿíìÿñè

Èäàðÿåòìÿ ãÿðàðëàðûíûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ãÿáóëó

Èäàðÿ åäèëÿí ñèñòåìèí âÿçèééÿòèíè äÿéèøäèðìÿ

Èäàðÿåòìÿíèí íÿòèúÿëÿðèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè

Ñõåì 2. Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí òåõíîëîæè ìÿðùÿëÿëÿðè

291

15.2. Èäàðÿåòìÿ ãàíóíëàðû Èäàðÿåòìÿ ãàíóíëàðû èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè åëåìåíòëÿðè âÿ éà-

ðûìñèñòåìëÿðè, îíäà áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð âÿ õàðèúè ìöùèò àðàñûí-äà öìóìè, ÿùÿìèééÿòëè âÿ çÿðóðè ÿëàãÿëÿðèí ÿêñ åòäèðèð. Îíëàðîáéåêòèâäèð âÿ èíñàíëàðûí øöóðóíäàí âÿ èðàäÿñèíäÿí àñûëû äåéèëäèð.Èäàðÿåòìÿ ãàíóíëàðûíû áèëìÿê èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíèí éàðàäûëìà-ñûíäà âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí òÿøêèë åäèëìÿñèíäÿ èäàðÿåòìÿ ãàíóí-ëàðûíûí òÿëÿáëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàüà èìêàí âåðèð.

Îíëàðà àøàüûäàêûëàð àèääèð: èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí âàùèäëèéè ãàíó-íó, ìöòÿíàñèáëèê (ïðîïîðñèîíàëëûã) ãàíóíó, èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðû-íûí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿñèíèí îïòèìàë íèñáÿòè ãàíóíó, èäàðÿåäÿí âÿèäàðÿ îëóíàí ñèñòåìëÿðèí íèñáÿòè ãàíóíó âÿ ñ.

Èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí âàùèäëèéè ãàíóíóíóí òÿñèðè äþâëÿò èäàðÿ-åòìÿ ñèñòåìèíèí éóõàðû îðãàíëàðûíäàí îíóí àøàüû ùÿëãÿëÿðèíÿ ãÿäÿðèäàðÿåòìÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ãûðûëìàç çÿíúèðèíäÿ; èäàðÿåòìÿ ïðîñå-ñèíèí áöòöí ñÿâèééÿëÿðèíèí, ÿìÿëèééàòëàðûíûí âÿ ìÿðùÿëÿëÿðèíèí àðà-ñûêÿñèëìÿçëèéèíäÿ, ðèòìèêëèéèíäÿ âÿ óçëàøìàñûíäà; èíñàíëàðûí ãëîáàëìÿãñÿäëÿðèíèí âÿ ìÿíàôåëÿðèíèí áöòöí òÿðêèá ùèññÿëÿðè èëÿ èäàðÿåò-ìÿíèí âàùèäëèéèíäÿ; èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðûíûí âÿ âÿ ìåòîäëàðûíûíâàùèäëèéèíäÿ; èäàðÿåòìÿ àïàðàòû ÿìÿêäàøëàðûíà òÿëÿáëÿðèí âàùèäëè-éèíäÿ òÿçàùöð åäèð.

Ïðîôåññèîíàë (ïåøÿ) ôÿàëèééÿòèí âÿ èäàðÿåòìÿíèí ìöòÿíàñèáëè-éè (ïðîïîðñèîíàëëûüû) ãàíóíó ìöÿééÿí åäèð êè, èäàðÿåòìÿíèí ÿíìöùöì âÿçèôÿñè èäàðÿ åäÿí âÿ èäàðÿ îëóíàí ñèñòåìëÿðèí ôÿàëèééÿòè-íèí îïòèìàë ïðîïîðñèîíàëëûüûíû òÿìèí åòìÿê, ñèñòåìèí òÿðêèá ùèññÿ-ëÿðèíèí ôàñèëÿñèç ÿëàãÿñèíè òÿøêèë åòìÿêäèð. Ìöòÿíàñèáëèê (ïðîïîðñèî-íàëëûã) îíóíëà þë÷öëöð êè, ñèñòåìèí ÿñàñ ôÿàëèééÿòè - ýþìðöê ðÿñìè-ëÿøäèðèëìÿñè âÿ ýþìðöê íÿçàðÿòè, äèýÿð ôóíêñèéàëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèë-ìÿñè èäàðÿåòìÿ èëÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ òàì âÿ äÿãèã òÿìèí îëóíóð êè, ìè-íèìàë ìöìêöí ìÿñðÿôëÿðëÿ ëàçûìè åôôåêòè (ñÿìÿðÿíè) âåðñèí.

Ìÿðêÿçëÿøäèðìÿíèí îïòèìàë íèñáÿòè ãàíóíó åëÿ èäàðÿåòìÿ ñèñ-òåìèíèí ãóðóëìàñûíû âÿ îíóí ôÿàëèééÿòèíèí åëÿ òÿøêèëèíè íÿçÿðäÿ òó-òóð êè, áó çàìàí ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ùÿð áèð àøàüû ùÿëãÿñèíèí ìÿð-

292

êÿçè èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíà àðàñûêÿñèëìÿç âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ñàáèò òà-áåëèëèéè ìþâúóä îëñóí.

Ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèí áöòöí ùÿëãÿëÿðèíèí ôÿàëèé-éÿòèíè ñîí äÿðÿúÿ ñÿðò íèçàìëàìàã äåìÿê äåéèëäèð. Ñèñòåìèí ùÿð áèðèíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ö÷öí þçöíöí îïòèìàë ìÿðêÿçëÿøäèðèëìÿ ñÿâèé-éÿñè ìþâúóääóð êè, îíóíëà èäàðÿåòìÿíèí ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø ôîðìà-ëàðûíûí ñèñòåìèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè èôàäÿ åäÿí ðåàë òÿëÿáàòëàðà ìàê-ñèìóì óéüóíëóüó íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Èäàðÿ åäÿí âÿ èäàðÿ îëóíàí ñèñòåìëÿðèí íèñáÿòè ãàíóíóíóíìàùèééÿòè èäàðÿ åäÿí ñèñòåìèí èäàðÿ îëóíàíëà óéüóíëóüóíóí òÿìèíåäèëìÿñè òÿëÿáèíäÿí èáàðÿòäèð.

Áó íèñáÿòèí äÿéèøìÿñè ìöõòÿëèô, áàøëûúà îëàðàã, òÿøêèëàòè âÿ èãòè-ñàäè àìèëëÿðèí òÿñèðè èëÿ áàø âåðèð. Ùÿð øåéäÿí þíúÿ, èäàðÿ åäÿí ñèñ-òåìèí èíêèøàô âÿ ôÿàëèééÿò ñÿâèééÿñè èäàðÿ îëóíàí ñèñòåìèí ÿìÿëèé-éàò-õèäìÿò ôÿàëèééÿòè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ýÿëìÿëèäèð.

Ãàíóíëàð âàñèòÿñèëÿ èäàðÿåòìÿ íÿçÿðèééÿñèíèí ìÿçìóíó, èäàðÿåò-ìÿ ïðîñåñèíèí ÿñàñ ôóíêñèéàëàðû, ìåòîäëàðû âÿ ñòðóêòóðëàðû, åëÿúÿ äÿõöñóñèééÿòëÿðè öçðÿ ÷ûõàðûëûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ñèñòåìëè éàíàøìà èäà-ðÿåòìÿ ãàíóíëàðûíûí èñòèôàäÿñèíäÿ ÿñàñäûð. Ñèñòåìëè éàíàøìà îíëà-ðûí òÿëÿáëÿðèíè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìÿéÿ âÿ áöòöí ñèñòåìèí îï-òèìàë ôÿàëèééÿò âÿ èíêèøàô âàðèàíòûíû ìöÿééÿí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ùÿì èäàðÿåòìÿíèí îáéåêòèâ ãà-íóíëàðûíà, ùÿì äÿ îíëàðûí ÿñàñûíäà ôîðìàëàøàí âàùèä ïðèíñèïëÿð ñèñ-òåìèíÿ ÿñàñëàíûð.

15.3. Èäàðÿåòìÿíèí ïðèíñèïëÿðè Èäàðÿåòìÿíèí ïðèíñèïëÿðè äåäèêäÿ èäàðÿ åäÿí ñèñòåìèí ÿñàñëàí-

äûüû ðÿùáÿð èäåéàëàð, ãàéäàëàð, ÿñàñ ìöääÿàëàð âÿ äàâðàíûø íîðìà-ëàðû áàøà äöøöëöð.

Èäàðÿåòìÿ òÿúðöáÿñèíäÿ ýþìðöê îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí öìóìè, õö-ñóñè âÿ òÿøêèëàòè-òåõíîëîæè ïðèíñèïëÿð òÿòáèã åäèëèð.

Èäàðÿåòìÿíèí öìóìè ïðèíñèïëÿðè ñòðàòåæè èäàðÿåòìÿ íîðìàëà-ðûäûð âÿ îíëàð ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ âÿ éàðûì-

293

ñèñòåìëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ëàêèí îíëàð ùÿð áèð èäàðÿ÷èëèêñèñòåìèíäÿ ñïåñèôèêäèð. Ùÿòòà èäàðÿåòìÿíèí ÿñàñ öìóìè ïðèíñèï-ëÿðèíèí ñàäàëàíìàñû (ìÿñÿëÿí, ñèñòåìëèëèê, ÿêñ ÿëàãÿ, èíôîðìàñè-éàíûí êàôèëèéè, îïòèìàëëûã, áÿðàáÿð òàáåëèê âÿ á.), åëÿúÿ äÿ îíëà-ðûí ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíÿ äèàëåêòèê òÿñèðè áó-íó òÿñäèã åäèð.

Ñèñòåìëèëèê èäàðÿåòìÿíèí àïàðûúû ïðèíñèïèäèð. Ýþìðöê îðãàíëàðû-íûí èäàðÿ åäèëìÿñèíäÿ ñèñòåìëèëèê ñèñòåìèí ñòðóêòóð âÿ ôóíêñèîíàëâàùèäëèéèíè òÿìèí åäèð âÿ òÿêìèëëÿøäèðèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ãàðøûñûíäà äàéàíàí âÿçèôÿëÿð íÿ ãÿäÿð ìöðÿê-êÿáäèðñÿ, ñèñòåìèí ÿêñ ÿëàãÿ ïðèíñèïè áèð î ãÿäÿð áþéöê ÿùÿìèééÿòêÿñá åäèð. Èíôîðìàñèéà èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòèíÿ, ñèñòåìÿ òÿñèð åòìÿêâÿ èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðëàðûíûí èúðàñûíû òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ùÿð áèðçàìàí àíûíäà ñèñòåìèí âÿçèééÿòè ùàããûíäà, ãîéóëìóø ìÿãñÿäèí ÿë-äÿ åäèëìÿñè ùàããûíäà òÿñÿââöð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.

Èíôîðìàñèéàíûí êàôèëèéè ïðèíñèïè î äåìÿêäèð êè, ýþìðöê ñèñòå-ìèíäÿ, î úöìëÿäÿí èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíäÿ èíôîðìàñèéà ùÿúìëÿðèíèíýþðöíìÿìèø äÿðÿúÿäÿ àðòìàñû øÿðàèòèíäÿ èíôîðìàñèéà ïðîñåñëÿðèíèíèíòåíñèâëÿøäèðèëìÿñè îëäóãúà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Ãàðøûéà ãîéóëìóø ìÿãñÿäèí ìöìêöí îëàí äàùà ãûñà ìöääÿòëÿð-äÿ ÿí àç ìàääè, ìàëèééÿ âÿ ÿìÿê ìÿñðÿôëÿðè èëÿ ÿëäÿ åäèëìÿñèýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿíèí îïòèìàëëûüû ïðèíñèïèíèí ìà-ùèééÿòèíè òÿøêèë åäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí îïòèìàëëûüû ýþìðöê ñèñòåìèíäÿ ìöõòÿëèô ìåòîäëàð-ëà âÿ âàñèòÿëÿðëÿ òÿìèí åäèëèð.

Èäàðÿåòìÿíèí äèýÿð öìóìè ïðèíñèïëÿðè äÿ ýþìðöê ñèñòåìèíäÿ ìö-ùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿíèí õöñóñè ïðèíñèïëÿðè èêè áþéöêãðóïà áþëöíöð: ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíèí èãòèñàäè, ñîñèàë-ñèéàñè âÿ ìÿ-íÿâè ñàùÿëÿðèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí ïðèíñèïëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíè þç ñÿëàùèééÿòëÿðè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿ-ìèí åäÿí äþâëÿò ùöãóã ìöùàôèçÿ òÿøêèëàòû îëàðàã ýþìðöê îðãàíëàðûñèñòåìèíäÿ ìþâúóä îëàí ïðèíñèïëÿð.

294

Èäàðÿåòìÿíèí õöñóñè ïðèíñèïëÿðèíÿ: ãàíóí÷óëóã; ñÿìÿðÿëè (ìÿíòè-ãÿóéüóí) ìÿðêÿçñèçëÿøäèðìÿ èëÿ áèðýÿ ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ; ôàñèëÿñèç-ëèê; îïåðàòèâëèê; ÷åâèêëèê; ìÿñóëèééÿò; âàðèñëèê; ñîí íÿòèúÿéÿ èñòèãà-ìÿòëÿíìÿ âÿ á. àèä åäèëèð.

Èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè-òåõíîëîæè ïðèíñèïëÿðè ýþìðöê îðãàíëàðûðÿùáÿðëÿðèíèí òÿøêèëàòè-ñÿðÿíúàìâåðèúè âÿ èíçàáàòè-èúðàåäèúè ôÿàëèé-éÿòèíèí ÿñàñûíäà äàéàíûð.

Îíëàðà àøàüûäàêû èäàðÿåòìÿ ïðèíñèïëÿðè àèääèð: âàùèä ðÿùáÿðëèê;êîíêðåòëèê; ÿìÿéèí áþëýöñö, ñêàëéàð; èéåðàðõèéà; (õèäìÿòè âÿçèôÿëÿðèíòàáå÷èëèê ãàéäàñûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñè) ñÿðÿíúàìâåðìÿíèí âàùèäëèéèâÿ òÿê ðÿùáÿð; ñÿëàùèééÿòëÿðèí þòöðöëìÿñè; èäàðÿåòìÿ äèàïîçîíó âÿ ñ.

Âàùèä ðÿùáÿðëèê (òÿêáàøûíàëûã) ïðèíñïèíèí ÿùÿìèééÿòè õöñóñèîëàðàã ãåéä åäèëìÿëèäèð. Áó ïðèíñèï, áèð òÿðÿôäÿí, èäàðÿåòìÿíèí êîë-ëåýèàëëûüûíû, äèýÿð òÿðÿôäÿí, èñÿ èúðàåäèúè ôóíêñèéàëàðà ýþðÿ úèääè ôÿð-äè ìÿñóëèééÿòèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Êîëëåýèàëëûãòàïøûðûëàí èøÿ ýþðÿ ùÿð áèð ýþìðöê ÿìÿêäàøûíûí ìÿñóëèééÿòèíè èñòèñ-íà åòìèð, ÿêñèíÿ îíóí ö÷öí øÿõñè ìÿñóëèééÿò íÿçÿðäÿ òóòóð.

Âàùèä ðÿùáÿðëèê ïðèíñèïè öçðÿ ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíÿ ÄÝÊ-íûíÑÿäðè ðÿùáÿðëèê åäèð. Ýþìðöê èøèíÿ ðÿùáÿðëèéèí ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèÄÝÊ êîëëåýèéàñûíûí èúëàñëàðûíäà áàõûëûð. Êîëëåýèéàíûí èúëàñëàðûíäà ãÿáóëåäèëÿí, ÄÝÊ-íûí Ñÿäðèíèí ÿìðè èëÿ ðÿñìèëÿøäèðèëÿí ãÿðàðëàðûí áöòöí ýþì-ðöê îðãàíëàðû âÿ ÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí èúðà åäèëìÿñè ìÿúáóðèäèð.

ÄÝÊ-íûí òàáåëèéèíäÿêè äèýÿð òÿøêèëàòëàðûí ðÿùáÿðëÿðè âàùèä ðÿù-áÿðëèê (òÿêáàø÷ûëûã) ïðèíñèïè öçðÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð.

Ýþìðöêõàíàëàðûí âÿ ýþìðöê ïîñòëàðûíûí ðÿèñëÿðè þç èäàðÿ÷èëèê ôÿ-àëèééÿòèíäÿ âàùèä ðÿùáÿðëèê ïðèíñèïèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.

Èäàðÿåòìÿíèí êîíêðåòëèéè ïðèíñèïè ñèòóàñèéàíûí êîíêðåò òÿùëèëèíèòÿëÿá åäèð êè, áóíóí ö÷öí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè ùàããûíäà âÿ îíóí õàðè-úè ìöùèòè ùàããûíäà êåéôèééÿòëè åëìè èíôîðìàñèéà ëàçûìäûð.

ßìÿéèí áþëýöñö ïðèíñèïèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð êè, èäàðÿåòìÿíèíòÿøêèëè öçðÿ áöòöí ôÿàëèééÿò èúðàñû èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí êîíêðåò ùÿëãÿ-ëÿðèíÿ òàïøûðûëàí ÿí ñàäÿ ÿìÿëèééàòëàðà àéðûëûð. Ýþìðöê îðãàíû èäàðÿ-åòìÿ ñèñòåìèíèí ùÿð áèð ùÿëãÿñèíèí äÿãèã, êîíêðåò âÿçèôÿñè îëìàëûäûð.

295

Èéåðàðõèéà ïðèíñèïè àøàüû ÿìÿêäàøûí âÿ éà áþëìÿíèí éóõàðûäà-êûíà òàáå îëìàëû îëäóüóíó íÿçÿðäÿ òóòóð. Èíçèáàòè èéåðàðõèéàíûí ùÿðáèð ÿìÿêäàøû éóõàðûäàêûíûí ãàðøûñûíäà òÿêúÿ þçöíöíêö éîõ, ùÿìäÿ þçöíöí òàáåëèéèíäÿ îëàí áöòöí ÿìÿêäàøëàðûí ãÿðàðëàðûíà âÿ ùÿ-ðÿêÿòëÿðèíÿ ýþðÿ úàâàá âåðèð.

Ñÿðÿíúàìâåðìÿíèí âàùèäëèéè âÿ âàùèä ðÿùáÿð ïðèíñèïè ìöÿééÿíåäèð êè, ùÿð áèð ÿìÿêäàø éàëíûç áèð ðÿùáÿðäÿí ÿìð âÿ ñÿðÿíúàìëàð àëûð,÷öíêè áó ôÿàëèééÿò áèðëèéèíèí çÿðóðè øÿðòèäèð âÿ ùå÷ áèð ÿìÿêäàø þçöí-äÿí äàùà éóõàðû áèðäÿí àðòûã ðÿùáÿðÿ ìÿðóçÿ åòìÿìÿëèäèð.

Ñÿëàùèééÿòëÿðèí þòöðöëìÿñè (âåðèëìÿñè) ïðèíñèïè íÿçÿðäÿ òóòóðêè, ðÿùáÿðèí ôÿàëèéÿò ñàùÿñèíäÿí âÿçèôÿíèí òàáå øÿõñÿ âåðèëìÿñè çà-ìàíû îíóí ùÿëëè ö÷öí ùöãóãëàð äà âåðèëìÿëè, òàáå øÿõñ èñÿ îíëàðà ýþ-ðÿ ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ãÿáóë åòìÿëèäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí äèïîçîíó ïðèíñèïè éóõàðû âÿçèôÿëè øÿõñèí úèääèìöÿééÿí îëóíìóø, îïòèìàë ñàéäà øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ ìÿ-ñóëèééÿò äàøûìàëû îëäóüóíó íÿçÿðäÿ òóòóð.

15.4. Èäàðÿåòìÿíèí ôóíêñèéàëàðû Èäàðÿåòìÿíèí ôóíêñèéàñû - ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí

èäàðÿ÷èëèê èøëÿðè (ÿìÿëèééàòëàðû) òÿëÿá îëóíàí êîíêðåò èäàðÿ÷èëèêôÿàëèééÿòè íþâöäöð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èäàðÿ åäèëìÿñèíäÿ èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðû÷îõ ìöùöì éåð òóòóð, ÷öíêè îíëàð áöòöí ñÿâèééÿëÿðäÿ èäàðÿ÷èëèê ôÿ-àëèééÿòèíèí ìàùèééÿòèíè âÿ ìÿçìóíóíó à÷ûãëàéûð âÿ èäàðÿåòìÿ ñà-ùÿñèíäÿ âÿçèôÿëÿðèí áþëýöñöíö ÿêñ åòäèðèð, íÿçÿðäÿ òóòóëìóø íÿòèúÿ-ëÿðè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè çàìàíû ìöÿééÿííþâáÿëèëèê âÿ ôÿàëèééÿò áèðëèéè òÿëÿá åäèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðûíû òÿñíèô åò-ìÿêëÿ, îíëàðû èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí öìó-ìè èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðûíà âÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ÿìÿëèééàò-õèäìÿò ôÿàëèééÿòèíèí êîíêðåò íþâëÿðèíèí ñïåñèôèê (êîíêðåò) èäàðÿåò-ìÿ ôóíêñèéàëàðûíà áþëìÿê îëàð (ñõåì 3).

296

ÈÄÀÐßÅÒÌß ÔÓÍÊÑÈÉÀËÀÐÛ

ÈÄÀÐßÅÒÌßÍÈÍ ÖÌÓÌÈÔÓÍÊÑÈÉÀËÀÐÛ

Òÿùëèë âÿïðîãíîçëàø-

äûðìà

Ïëàíëàø-äûðìà

Òÿøêèëåòìÿ

Òÿíçèì-åòìÿ Ó÷îò Íÿçàðÿò

ÈÄÀÐßÅÒÌßÍÈÍ ÑÏÅÑÈÔÈÊÔÓÍÊÑÈÉÀËÀÐÛ

Ýþìðöêôÿàëèééÿòèíèíèäàðÿåäèëìÿôóíêñèéàëàðû

Ìàëèééÿ-èãòèñàäèôÿàëèééÿòèíèäàðÿåäèëìÿôóíêñèéàëàðû

Èäàðÿåòìÿíèíñîñèàë

ôóíêñèéàëàðû

Èíçèáàòè-òÿñÿððöôàò

ôÿàëèééÿòèíèíèäàðÿåäèëìÿôóíêñèéàëàðû

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èí è

äàðÿ

åäè

ëìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

Ýþì

ðöê

íÿçà

ðïÿò

è âÿ

ðÿñì

èÿëÿ

øäèð

èëì

ÿñèí

èíèä

àðÿ

åäèë

ìÿ

ôóêñ

èéàñ

û

297

Ìàääè-òåõíèêè òÿìèíàòûí èäàðÿåäèëìÿ ôóíêñèéàñû Èäàðÿåòìÿíèí öìóìè ôóíêñèéàëàðû èäàðÿåòìÿíèí ìàùèééÿòèíè

öçÿ ÷ûõàðûð: îíëàð èñòÿíèëÿí îáéåêòèí èäàðÿ åäèëìÿñè ïðîñåñèíè õàðàê-òåðèçÿ åòäèéèíÿ ýþðÿ óíèâåðñàëäûð.

Èäåðÿåòìÿíèí öìóìè ôóíêñèéàëàðûíûí òÿðêèáèíè ìöÿééÿí åäÿðêÿíîíëàðûí äèàëåêòèê âàùèäëèéè, åëÿúÿ äÿ èäàðÿ åäÿí âÿ èäàðÿ îëóíàí ñèñ-òåìëÿðèí âàùèäëèéè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðûíûíòÿðêèáè èäàðÿ îëóíàí ñèñòåìèí âÿçèééÿòèíèí èñòÿíèëÿí äÿéèøìÿëÿðèíèèäàðÿ åäÿí ñèñòåìèí ðåàêñèéà ýþñòÿðìÿñèíèí åôôåêòèâëèéèíè òÿìèí åò-ìÿëèäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí öìóìè ôóíêñèéàëàðûíà àøàüûäàêûëàð àèääèð: 1) ßìÿëèééàò-õèäìÿò øÿðàèòèíèí òÿùëèëè âÿ ïðîãíîçëàøäûðûëìàñû; 2) Ïëàíëàøäûðìà; 3) Òÿøêèëåòìÿ; 4) Òÿíçèìåòìÿ; 5) Ó÷îò âÿ íÿçàðÿò. Ýþìðöê ÿìÿëèééàò-õèäìÿòè øÿðàèòè äåäèêäÿ èãòèñàäè, ñèéàñè, ñîñè-

àë, ùöãóãè, ðåýèîíàë âÿ äèýÿð øÿðòëÿðëÿ (ôàêòîðëàðëà) äèàëåêòèê èíêèøàô-äà îëàí, ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ òÿñèð åäÿí ãàð-øûëûãëû ÿëàãÿëè åëåìåíòëÿð ìÿúìóñó íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ýþìðöê ÿìÿëèééàò-õèäìÿòè øÿðàèòèíèí ÿñàñ åëåìåíòëÿðè áóíëàðäûð: - õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèí (ÕÈÔ) õèäìÿò åäèëÿí èøòèðàê÷ûëàðû -

Àçÿðáàéúàí âÿ õàðèúè ôèçèêè âÿ ùöãóãè øÿõñëÿðè, ýþìðöê îðãàíûíûíôÿàëèééÿò çîíàñûíäà ìàë àõûíûíûí (ùÿðÿêÿòèíèí) íþâëÿðè, ùÿúìëÿðè âÿèñòèãàìÿòëÿðè, îíëàðûí çàìàí, ìÿêàí (éåð), íÿãëèééàò íþâëÿðè öçðÿáþëýöñö;

- ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéèíè ãÿñäÿí ïîçàí ÕÈÔ èøòèðàê÷ûëàðûíûí âÿîíëàðûí êþìÿê÷èëÿðèíèí; ãà÷àãìàë÷ûëàðûí âÿ îíëàðûí êþìÿê÷èëÿðè-íèí; ýþìðöê îðãàíëàðûíà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ úÿùä åäÿí ýþìðö-êÿòðàôû êðèìèíàë ñòðóêòóðëàðûí âÿ îíëàðûí êþìÿê÷èëÿðèíèí îëìàñû;ýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû âÿ úèíàéÿòëÿðèí òþðÿäèëìÿñèíäÿ îí-ëàðûí ìÿãñÿäëÿðè, ïëàíëàðû, íèééÿòëÿðè, âàõòû, éåðè, ñòðàòåýèéà âÿ òàê-òèêàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð;

298

- ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ãöââÿ âÿ âÿñàèòëÿðè, îíëàðà ùÿâàëÿ åäèëìèøôóíêñèéàëàðûí âÿ âÿçèôÿëÿðèí èúðà åäèëìÿñèíäÿ îíëàðûí èìêàíëàðû;

- Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäè òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèíàòû-íûí âÿ èãòèñàäè ìÿíàôåëÿðèíèí ãîðóíìàñûíûí öìóìäþâëÿò òÿäáèðëÿðè;

- ýþìðöê îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿò çîíñûíäà ãà÷àãìàë÷ûëûãëà âÿýþìðöê ãàéäàëàðûíûí ïîçóëìàñû öçðÿ äèýÿð ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàí-ëàðûíûí, èäàðÿëÿðèí âÿ òÿøêèëàòëàðûí îëìàñû, ýþìðöê îðãàíëàðû âÿçèôÿ-ëÿðèíèí ùÿëëè ö÷öí îíëàðäàí èñòèôàäÿ èìêàíëàðû;

- ýþìðöê ôÿàëèééÿòèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè ìöùèò.Ïëàíëàøäûðìà èäàðÿåòìÿíèí åëÿ ÿñàñ ôóíêñèéàñûäûð êè, îíóí âàñèòÿ-

ñèëÿ ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿòèí òÿøêèëàòè áàøëàíüûúû èøëÿíèá ùàçûðëàíûð. Ïëàí-ëàøäûðìà âàñèòÿñèëÿ ñèñòåìèí èíêèøàô ìÿãñÿäëÿðè âÿ èñòèãàìÿòëÿðèìöÿééÿí åäèëèð, ìþâúóä ïðîáëåìëÿðè ðåàëèçÿ åäèëìÿñè âàñèòÿñè îëàíìåòîäëàð èøëÿíèá ùàçûðëàíûð, ñèñòåìèí èíêèøàô òåìïè ìöÿééÿí åäèëèð.Èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè èúðà÷ûëàðûí ýÿëÿúÿê ôÿàëèééÿò ïëàíûíû òóòóð, ïëàí-äà ýþñòÿðèëÿí ìÿãñÿäëÿðÿ ÷àòìàüûí éîëëàðûíû, öñóëëàðûíû, âàñèòÿëÿðè-íè âÿ ìöääÿòëÿðèíè ÿñàñëàíäûðûð.

Òÿøêèëåòìÿ äåäèêäÿ, èäàðÿåòìÿíèí åëÿ ÿñàñ ôóíêñèéàñû íÿçÿðäÿòóòóëóð êè, îíóí ðåàëëàøäûðûëìàñû âàñèòÿñèëÿ ïëàíëàøäûðìà ïðîñåñèíäÿèøëÿíèá ùàçûðëàíìûø ïëàíëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíûð.

Áó ôóíêñèéàíûí ìàùèééÿòè ãöââÿ âÿ âàñèòÿ éàðàäûëìàñûíäàí, èú-ðà÷ûëàð àðàñûíäà çÿðóðè ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñûíäàí, îí-ëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ðàñèîíàë (ñÿìÿðÿëè) ôîðìà âÿ ìåòîäëàðûíûí ìöÿé-éÿíëÿøäèðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð.

Áó ôóíêñèéàíûí ðåàëëàøäûðûëìàñû ïðîñåñèíäÿ èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè òÿ-ðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíìóø ãÿðàðëàðûí, î úöìëÿäÿí òÿñäèã åäèëìèø ïëàí-ëàðûí óüóðëó ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè îëàí øÿðàèò éàðàäûëûð.

Òÿíçèìåòìÿ äåäèêäÿ èäàðÿåòìÿíèí åëÿ ÿñàñ ôóíêñèéàñû áàøà äö-øöëìÿëèäèð êè, îíóí âàñèòÿñèëÿ òàáåëèêäÿ îëàí øÿõñëÿðèí ôÿàëèééÿòèíèíñÿìÿðÿëèëèéè éöêñÿëèð âÿ éà ïëàíëøäûðìà çàìàíû âåðèëìèø ïàðà-ìåòðëÿðäÿí êÿíàð÷ûõìàëàð àðàäàí ãàëäûðûëûð.

Òÿíçèìåòìÿ ÿêñ ÿëàãÿíèí íÿòèúÿëÿðè ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Î,àéðû-àéðû ÿìÿêäàøëàðûí âÿ êîëëåêòèâëÿðèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí ñàõ-

299

ëàíìàñû, ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè, ãöââÿëÿðèí (ñÿéëÿðèí) éåíèäÿí áþëýöñö,åëÿúÿ äÿ ìîòèâàñèéàñû (ÿñàñëàð, ñöáóòëàð, ñÿáÿáëÿð) âÿ ñòèìóëëàøäûðûë-ìàñû éîëó èëÿ ðåàëëàøäûðûëà áèëÿð.

Ó÷îò ôóíêñèéàñûíûí ìàùèééÿòèíè èäàðÿ îëóíàí ñèñòåìèí úàðè âÿçèé-éÿòè ùàããûíäà îíóí ùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòëÿðè âÿ òåìïëÿðè, ÿëäÿ åäèëÿííÿòèúÿëÿð âÿ äÿéèøÿí ïðîáëåìëÿð ùàããûíäà èíôîðìàñèéàíûí òîïëàí-ìàñû, ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè âÿ èëêèí èøëÿíìÿñè òÿøêèë åäèð.

Ïëàíëàðûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíèí äöçýöíëöéöíö, îíëàðûí èúðàñûíûíøÿðàèò âÿ íÿòèúÿëÿðèíèí íåúÿ îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí íÿçà-ðÿò ìþâúóääóð.

Íÿçàðÿò èäàðÿåòìÿíèí åëÿ ÿñàñ ôóíêñèéàñûäûð êè, îíóí ðåàëëàøäûðûë-ìàñû âàñèòÿñèëÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âàùèä ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòèïðîñåñè öçÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð, áó âÿ éà äèýÿð çàìàíìîìåíòèíäÿ òàáå÷èëèêäÿ îëàíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ýåäèøè, øÿðàèòè, âÿ-çèééÿòè âÿ íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð òîïëàíûð.

Ãÿáóë îëóíìóø ãÿðàðëàðûí ðåàëëàøäûðûëìàñûíà íÿçàðÿò ýþìðöê ôÿ-àëèééÿòèíèí ãîéóëìóø âÿçèôÿëÿðÿ óéüóíëóüóíóí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíà,øÿðàèòèí äÿéèøìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ÿââÿë ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàðëàðàâÿ òÿñäèã îëóíìóø ïëàíëàðà âàõòûíäà çÿðóðè äöçÿëèøëÿð åäèëìÿñèíÿèñòèãàìÿòëÿíèð.

Íÿçàðÿòèí ÿñàñ âÿçèôÿñè ïëàíëàøäûðìà çàìàíû âåðèëìèø ïàðà-ìåòðëÿðäÿí êÿíàðà÷ûõìàëàðûí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû, îíëàðû äîüóðàí ñÿ-áÿáëÿðèí, åëÿúÿ äÿ ýÿëÿúÿêäÿ èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ýþìðöê îðãàíûíûíáöòöí ôÿàëèééÿòèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè õåéëè äÿðÿúÿäÿ àðòûðìàüà êþìÿêåäÿ áèëÿúÿê ìöñáÿò ìîìåíòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñûäûð.

15.5. Èäàðÿåòìÿíèí ìåòîäëàðû Ãàðøûéà ãîéóëìóø ìÿãñÿäëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí èäàðÿåòìÿ

îáéåêòèíÿ òÿñèð éîëëàðûíûí, öñóëëàðûíûí, âàñèòÿëÿðèíèí âÿ ôîðìàëàðûíûíìÿúìóñó èäàðÿåòìÿ ìåòîäó àäëàíûð.

Èäàðÿåòìÿíèí ìåòîäëàðûíû þéðÿíÿðêÿí íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè,îíëàðûí òÿñèðèíèí éþíöìö ñîñèàë-èãòèñàäè ñèñòåìèí, î úöìëÿäÿí ýþì-ðöê õèäìÿòè ãàðøûñûíäà ãîéäóüó êîíêðåò ìÿãñÿäëÿðëÿ ìöÿééÿí åäè-

300

ëèð. Áåëÿ ìÿãñÿäëÿð êîíêðåò òÿøêèëàòè, èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ òåõíèêè âÿ-çèôÿëÿðèí ùÿëëèíè òÿëÿá åäèð è, áó äà þç íþâáÿñèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí ìö-âàôèã ìåòîäëàðûíûí òÿòáèãèíè òÿëÿá åäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí ìåòîäëàðû èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí ìèãéàñûíà âÿòÿñèð ôîðìàñûíà ýþðÿ òÿñíèô åäèëèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèéÿòèíèí ìèãéàñûíà ýþðÿöìóìè âÿ õöñóñè ìåòîäëàð ôÿðãëÿíäèðèëèð.

Èäàðÿåòìÿíèí öìóìè ìåòîäëàðû ýþìðöê èøèíèí ãëîáàë ïðîáëåì-ëÿðèíèí, ñòðàòåæè ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëäèëìèøäèð, îíëàð áöòöíýþìðöê ñèñòåìèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíè âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ìÿ-ñÿëÿëÿðèíèí ÿëäÿ îëóíìàñû öñóëëàðûíû ìöÿééÿí åäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí õöñóñè ìåòîäëàðû, áàøëûúà îëàðàã, îïåðàòèâ âÿ úàðèèäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðèíäÿ (ðåýèîíàë ýþìðöê èäàðÿëÿðè, ýþìðöêõàíà-ëàð, ýþìðöê ïîñòëàðû) èñòèôàäÿ åäèëèð.

Ýþìðöê ñèñòåìèíäÿ òÿñèð ôîðìàëàðûíäàí àñûëû îëàðàã áèðáàøà âÿäîëàéû òÿñèð ìåòîäëàðû òÿòáèã åäèëèð.

Áèðáàøà òÿñèð ìåòîäëàðû äþâëÿòèí èðàäÿñèíÿ âÿ íöôóçóíà ÿñàñëà-íûð. Îíëàðà òÿøêèëòè-ñÿðÿíúàìâåðèúè âÿ ùöãóãè ìåòîäëàð àèääèð.

Äîëàéû òÿñèð ìåòîäëàðûíà ñîñèàë, ïñèõîëîæè, èãòèñàäè âÿ èãòèñàäè-ðè-éàçè ìåòîäëàð àèääèð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà òÿøêèëåòìÿ âÿ òÿíçèìåòìÿ êèìè èäàðÿåòìÿôóíêñèéàëàðûíûí ðåàëëàøäûðûëìàñû ïðîñåñèíäÿ òÿøêèëàòè-ñÿðÿíúàìâåðèúè(èíçèáàòè) ìåòîäëàðûí âàñèòÿñèëÿ ÿìÿêäàøëàðûí âÿ êîëëåêòèâëÿðèíáîðú, ñÿëàùèééÿò, ìÿñóëèééÿò, èíòèçàì òÿëÿáëÿðè âÿ ñ. êèìè ôÿàëèééÿòàñïåêòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ìöíàñèáÿòëÿð ôîðìàëàøäûðûëûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà òÿøêèëàòè-ñÿðÿíúàìâåðèúè ìåòîäëàðûí ùÿðáè-ëÿøäèðèëìèø âÿ ùöãóã ìöùàôèçÿ êèìè õöñóñèééÿòëÿðè îíäàí èáàðÿòäèðêè, îíëàð áöòþâëöêäÿ ñèñòåìÿ âÿ éà àéðûëûãäà îíóí åëåìåíòëÿðèíÿáèðáàøà äèðåêòèâ òÿñèðè èôàäÿ åäèð; ýþìðöê îðãàíûíûí ðÿùáÿðèíÿ áèð-ìÿíàëû ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéÿ èìêàí âåðèð; íîðìàòèâ-ùöãóãè âÿ äèðåê-òèâ ñÿíÿäëÿðèí èúðàñûíûí ìÿúáóðèëèéèíÿ ÿñàñëàíûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ö÷ ãðóï òÿøêèëàòè-ñÿðÿíúàìâåðèúè ìÿãñÿä:òÿøêèëàòè, ñÿðÿíúàìâåðèúè âÿ èíòèçàì òÿòáèã åäèëèð. ßñàñ éåðè áèðèíúè

301

ãðóïó òÿøêèë åäÿí òÿøêèëàòè òÿñèð ìåòîäëàðû òóòóð. Îíëàð èäàðÿåòìÿíèíÿñàñû îëàí ñèñòåìäÿ òÿøêèëàòè ÿëàãÿëÿðèí óçóíìöääÿòëè òÿñáèòèäèð âÿíèçàìàñàëìà, íîðìàëàøäûðìà âÿ òÿëèìàòëàíäûðìàíû ÿùàòÿ åäèð.

Ìþâúó 16. Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿèäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàðû

16.1. Èäàðÿ÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí âÿ èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòèñòðóêòóðëàðûíûí íþâëÿðè

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíèí èíêèøàôûèäàðÿ÷èëèê ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè èëÿ ñûõ ÿëàãÿëèäèð, ÷öíêè èäàðÿåòìÿùÿìèøÿ áó âÿ éà äèýÿð òÿøêèëàòûí àéðû-àéðû ùÿëãÿëÿðè àðàñûíäà äÿãèããàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè, îíëàð àðàñûíäà ùöãóã âÿâÿçèôÿëÿðèí áþëýöñö èëÿ áàøëàíûð. Áó ìÿñÿëÿëÿðèí òÿøêèëàòè ðÿñìèëÿø-äèðèëìÿñè ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí îïòèìàë òÿøêèëàòèñòðóêòóðóíóí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

Èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðó äåäèêäÿ ÷îõ âàõò èäàðÿåòìÿíèíèéåðàðõèê åëåìåíòëÿðèíèí âÿ áó åëåìåíòëÿðèí âàùèä áèð òàì êèìè èí-êèøàôûíû òÿìèí åäÿí áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿðèíèí íèçàìà ñàëûí-ìûø òîïëóñó (ìÿúìóñó) áàøà äöøöëöð.

Èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðëàðû òÿùëèë åäèëÿðêÿí, áèð ãàéäà îëà-ðàã, îíëàðäà àøàüûäàêû åëåìåíòëÿð àéðûëûð: èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðè, èäà-ðÿåòìÿ ñÿâèééÿëÿðè âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí ùÿëãÿëÿðèíÿ áóíëàðàèääèð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÝÊ, ÄÝÊ-íûí èäàðÿëÿðè âÿ ìöñ-òÿãèë øþáÿëÿðè, ýþìðöêõàíàëàð, ýþìðöêõàíàëàðûí øþáÿëÿðè, ýþìðöêïîñòëàðû âÿ ìöâàôèã ïðîôåññèîíàë âÿ éà èäàðÿ÷èëèê ôóíêñèéàëàðûíû èú-ðà åäÿí àéðû-àéðû ìöòÿõÿññèñëÿð. Èäàðÿåòìÿíèí áó ùÿëãÿëÿðè èäàðÿåò-ìÿ èéåðàðõèéàñûíûí ìöâàôèã ñÿâèééÿëÿðèíäÿ éåðëÿøèð.

Èäàðÿåòìÿíèí ñÿâèééÿëÿðè äåäèêäÿ òÿøêèëàòûí èäåðÿåòìÿ ñèñòå-ìèíäÿ ìöÿééÿí ïèëëÿ òóòàí èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðèíèí ìÿúìóñó áà-øà äöøöëöð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âàùèä ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðó ö÷

302

ñÿâèééÿäÿí èáàðÿòäèð: Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÝÊ (ñõåì 4),ýþìðöêõàíàëàð, ýþìðöê ïîñòëàðû.

Áóíóíëà éàíàøû, ÷îõ âàõò èäàðÿ÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðèíèí àøàüûäàêûêàíàëëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð: 1) ÄÝÊ-ýþìðöêõàíà; 2) ýþìðöê-õàíà ðÿèñè - ýþìðöêõàíà øþáÿëÿðè; 3) ýþìðöêõàíà øþáÿñè - ýþìðöê-õàíà øþáÿñè (äèýÿð); 4) ýþìðöêõàíà - ýþìðöê ïîñòó; 5) ýþìðöêïîñòó - ýþìðöê ïîñòó (äèýÿð); 6) ýþìðöêõàíà - ýþìðöêõàíà (äèýÿð);7) ýþìðöêõàíà - ÄÝÊ.

Áåëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ ðÿèñè, øþáÿëÿðè âÿýþìðöê ïîñòëàðû èëÿ ýþìðöêõàíà äàéàíûð. Áó äà òÿñàäöôè äåéèë, ÷öí-êè ýþìðöê ôÿàëèéÿòèíèí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðè áóðàäà ùÿëë åäèëèð.

Èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èäàðÿ÷èëèê ïðîñåñè áàø âåðèð êè,îíóí èøòèðàê÷ûëàðû àðàñûíäà èäàðÿåòìÿ âÿçèôÿëÿðè âÿ ôóíêñèéàëàðû, íÿ-òèúÿ åòèáàðèëÿ îíëàðûí èúðàñûíà ýþðÿ ùöãóãëàð âÿ ìÿñóëèééÿò áþëöøäö-ðöëöð. Áó áàõûìäàí èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðó ãàðøûéà ãîéóë-ìóø ìÿãñÿäëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ éþíÿëìèø èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèíáàø âåðäèéè èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí áþëöøäöðöëìÿ (áþëýö) âÿ êîîïå-ðàñèéà ôîðìàñû êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð.

Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿåòìÿíèí ùÿëãÿëÿðè âÿ ñÿâèééÿëÿðè àðà-ñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí àøàüûäàêû íþâëÿðè òÿøÿêêöë òàïûð:

- øàãóëè èäàðÿ÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðè (ÄÝÊ - ýþìðöêõàíà; ýþìðöê-õàíà ðÿèñè - ýþìðöêõàíà øþáÿëÿðè; ýþìðöêõàíà - ýþìðöê ïîñòó;ÄÝÊ - ýþìðöêõàíà);

- öôöãè èäàðÿ÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðè (ýþìðöêõàíà øþáÿñè - ýþìðöê-õàíà øþáÿñè; ýþìðöê ïîñòó - ýþìðöê ïîñòó; ýþìðöêõàíà - ýþì-ðöêõàíà);

- äèàãîíàë èäàðÿ÷èëèê ìöíàñèáÿòëÿðè (ïîñò - ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëè ýþí-äÿðÿí âÿ éà òÿéèíàò ýþìðöêõàíàñû; ÄÝÊ-íûí øþáÿñè - ÄÝÊ-íûí ãàð-øûëûãëû ÿëàãÿëè Èäàðÿñè).

Áó ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè áèð ãÿäÿð ÿòðàôëû íÿçÿðäÿ êå÷èðÿê. Øàãóëè ìöíàñèáÿòëÿð, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ðÿùáÿðëÿð âÿ îíóí òàáåëè-

éèíäÿ îëàíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð, áó çà-ìàí õÿòòè ñóáîðäèíàñèéà (òàáåëèëèê) öçÿ ÷ûõûð; ñÿâèééÿëÿð öçðÿ áöòöí

303

àøàüû èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðè äàùà éóõàðû èäàðÿåòìÿ ñÿâèééÿñèíäÿ éåð-ëÿøÿí ðÿùáÿðè òàáåëèéèíäÿ îëóð. Áó õÿòòè ìöíàñèáÿòëÿð àäëàíûð.

Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ øàãóëè ìöíàñèáÿòëÿð òÿêúÿ òÿøêèëàòèñòðóêòóðóí õÿòòè ùÿëãÿëÿðè àðàñûíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà ñóáîðäèíà-ñèéà (òàáåëèëèê) ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ áàüëû îëàí ôóíêñèîíàë ùÿëãÿëÿð àðà-ñûíäà äà ìþâúóääóð. Áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿð ðåàëëàøäûðûëìàñû îíëàðûí ïå-øÿ (õèäìÿòè) ôÿàëèééÿòèíÿ (ìàëèééÿ, ùöãóã ìöùàôèçÿ, êàäð âÿ á.)äàõèë îëàí ìöÿééÿí èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öííÿçÿðäÿ òóòóëàí èäàðÿ÷èëèê ùÿëãÿëÿðè àíàëîæè îëàðàã éóõàðû èäàðÿ÷èëèêùÿëãÿñèíèí ôóíêñèîíàë (ïåøÿ ôÿàëèééÿòè íþâö öçðÿ) òàáåëèéèíäÿ éåð-ëÿøÿí çàìàí îðòàéà ÷ûõûð.

Ìÿñÿëÿí, ýþìðöêõàíàíûí ìàëèééÿ øþáÿñèíèí ðÿèñè ýþìðöêõàíàðÿèñè ìöàâèíèíèí, ýþìðöêõàíà ðÿèñèíèí âÿ äèýÿð éóõàðû õÿòòè ðÿùáÿð-ëÿðèí õÿòòè òàáåëèéèíäÿ éåðëÿøèð (øàãóëè õÿòòè ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð).

Öôöãè ìöíàñèáÿòëÿð èêè êàòåãîðèéàéà áþëöíÿ áèëÿð. Áèðèíúèñè,êîëëåýèàë - áèð ðÿèñèí òàáåëèéèíäÿ îëàí áèð øþáÿíèí ÿìÿêäàøëàðû àðà-ñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäèð. Èêèúèñè, ïàðàëåë - òÿøêèëàòäà åéíè ìþâãå òó-òàí, áèð-áèðè èëÿ èíôîðìàñèéà, ôèêèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðè ìöáàäèëÿ åòìÿêçÿðóðÿòèíèí ìåéäàíà ÷ûõäûüû ìöõòÿëèô øþáÿëÿðèí ÿìÿêäàøëàðû àðà-ñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäèð (ìÿñÿëÿí, ýþìðöêõàíà øþáÿñè - ýþìðöêõà-íà øþáÿñè, ýþìðöê ïîñòó - ýþìðöê ïîñòó, ýþìðöêõàíà - ýþìðöêõà-íà êèìè öôöãè ïàðàëåë ãàðøûëûãû ìöíàñèáÿò êàíàëëàðû).

Äèàãîíàë ìöíàñèáÿòëÿð èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿ-ëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí, áèðáàøà òàáåëèëèê ìöíàñèáÿòèíäÿ îëìàéàí, ëàêèíéóõàðû ñÿâèééÿëÿðèí ãÿðàðëàðûíû èúðà åòìÿêäÿ áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëûÿëàãÿëè îëàí èäàðÿåòìÿ ùÿëãÿëÿðè àðàñûíäà ìåéäàíà ýÿëÿí ìöíàñè-áÿòëÿðäèð. Áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿðÿ íöìóíÿ îëàðàã ìàëëàðûí ÷àòäûðûëìà-ñûíäà ãàðøûëûãëû ìÿëóìàòëàíäûðìàíû, ùöãóã ìöùàôèçÿ ôóíêñèéàëàðû-íûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ èúðàñû ìÿúáóðè îëàí ñîðüóëà-ðûí ýþíäÿðèëìÿñèíè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê îëàð.

Õÿòòè âÿ ôóíêñèîíàë òÿøêèëàòè èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðëàðû øàãóëè èäàðÿ÷è-ëèê ìöíàñèáÿòëÿðè ö÷öí äàùà õàðàêòåðèêäèð.

304

Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÄþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí

ñòðóêòóðó

Ñõåì 4

Ñÿäð

Ñÿäðèíáèðèíúè

ìöàâèíè

Ñÿäðèíìöàâèíè

Ñÿäðèíìöàâèíè

Ñÿäðèíìöàâèíè

Ñÿäðèíêþìÿê÷èñè

ÝþìðöêíÿçàðÿòèíèíÒÿøêèëè Áàø

Èäàðÿñè

Ãà÷àãìàë÷ûëûãâÿ Ýþìðöê

Ãàéäàëàðûíûíïîçóëìàñû èëÿìöáàðèçÿ Áàø

Èäàðÿñè

Ìàëèééÿ Òàðèôâÿ Âàëéóòà

Íÿçàðÿòè ÁàøÈäàðÿñè

ÊàäðëàðÈäàðÿñè

Ñòàòèñòèêàâÿ ÒÿùëèëÈäàðÿñè

ÈøëÿðÈäàðÿñè

ßñàñëûÒèêèíòè âÿ

Ìàääè-ÒåõíèêèÒÿúùèçàòÈäàðÿñè

ÈíñïåêñèéàÈäàðÿñè

Õàðèúèÿëàãÿëÿðøþáÿñè

Ìöùàñèáàòâÿ ó÷îòøþáÿñè

Ìÿòáóàòõèäìÿòèøþáÿñè

Ùöãóãøþáÿñè

Ìÿõôèøþáÿ

Íþâáÿò÷èùèññÿ

Òÿñÿððöôàòõèäìÿòè

Àíàëèòèêøþáÿ

Ìöùàôèçÿäÿñòÿñè

305

16.2. Èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðëàðûíà âåðèëÿí òÿëÿáëÿð Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿêè òÿøêèëàòè èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðëàðûíûí

òÿùëèëè îíëàðà âåðèëÿí àøàüûäàêû òÿëÿáëÿðè ôîðìàëàøäûðìàüà èìêàí âåðèð: 1) Ñàäÿëèê âÿ ãÿíàÿòúèëëèê (ãÿíàÿò). Ìÿëóìäóð êè, îëäóãúà ìö-

ðÿêêÿá òÿøêèëàòè ñòðóêòóð èäàðÿåòìÿ îðãàíëàðûíûí èøèíè ìöðÿêêÿáëÿø-äèðèð âÿ îíóí ñàõëàíìàñû ö÷öí õÿðúëÿðèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Îíàýþðÿ äÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíäà éåíè ñòðóêòóð áèðëÿøìÿëÿðè åëÿ ùàëëàð-äà éàðàäûëûð êè, îíëàðûí ùàíñûñà õèäìÿòè ôóíêñèéàíû ðåàëëàøäûðìàüûíûíñÿìÿðÿëèëèéè áàøãà áèðëÿøìÿëÿðäÿ èøëÿéÿí ÿìÿêäàøëàð òÿðÿôèíäÿí áóôóíêñèéàíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ñÿìÿðÿëèëèéè èëÿ ìöãàéèñÿäÿà÷ûã-àøêàð äàùà éöêñÿê îëñóí. Ìÿñÿëÿí, ýþìðöêõàíàëàðäà íàðêî-òèêëÿðèí ãà÷àãìàë÷ûëûüû èëÿ ìöáàðèçÿ øþáÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû áóïëàíäà ùÿìèí ôóíêñèéàíûí ìöõòÿëèô õèäìÿòëÿðèí âÿ áèðëÿøìÿëÿðèíÿìÿêäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè äþâðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ýþì-ðöêõàíàëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðìàã ö÷öí íÿçÿðäÿ òó-òóëìóøäóð.

ßìÿêäàøëàðûí èøèíÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí íÿçàðÿò âÿ ñòèìóëëàøäûðìàìèíèìàë ñÿéëÿð âÿ èãòèñàäè èòêèëÿð (ìÿñðÿôëÿð) òÿëÿá åòìÿëèäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí òÿøêèëàòè ñòðóêòóðó þç-þçöíÿ íÿçàðÿòÿ âÿ èø÷èëÿðäÿäàõèëè òÿùðèêèí (ìîòèâàñèéàíûí) îëìàñûíà êþìÿê åòìÿëèäèð, éÿíè òÿø-êèëàòè-èäàðÿ÷èëèê ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ÿìÿêäàø ìèíèìóì ìèãäàðäà âàõòñÿðô åòìÿëèäèð.

Òÿøêèëàòûí ãÿíàÿòúèëëèéèíèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûíà íÿ êþìÿê åäèð?Ùÿð øåéäÿí þíúÿ, òÿøêèëàòè ñòðóêòóð þç-þçöíÿ äåéèë, ôÿàëèééÿòèí èíêè-øàôû ïðîñåñèíäÿ èíêèøàô åòìÿëè âÿ ôîðìàëàøìàëûäûð.

2. Àéäûíëûã (à÷ûãëûã). Ýþìðöê îðãàíûíûí ùÿð áèð áþëìÿñè, ùÿð áèðÿìÿêäàøû ùàðàäà éåðëÿøäèéèíè, èíôîðìàñèéà ö÷öí êèìÿ ìöðàúèÿò åò-ìÿëè îëìàñûíû, êèìèí èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðëàðûíû ãÿáóë åòäèéèíè äÿãèã áèë-ìÿëèäèð. Ñòðóêòóðóí àéäûíëûüûíû ñàäÿëèêëÿ ãàðûøäûðìàã îëìàç. ßêñè-íÿ, ìöðÿêêÿá ñòðóêòóðëàð äà àéäûí îëà áèëÿð.

Àéäûíëûüû îëìàéàí ñòðóêòóð ìöíàãèøÿëÿð éàðàäûð, ÿìÿêäàøëàðûáîø-áîøóíà âàõò êå÷èðìÿéÿ âàäàð åäèð, îíëàðà ìÿíôè òÿñèð åäèð, ãÿ-ðàð ãÿáóë åòìÿéè ëÿíýèäèð.

306

3. Ìöÿééÿíëèê. Òÿøêèëàòè ñòðóêòóð ùÿð áèð ÿìÿêäàøà þçöíöí âÿ-çèôÿñèíè áàøà äöøìÿêäÿ êþìÿê åòìÿëèäèð. Áóíóí ö÷öí òÿøêèëàòèñòðóêòóð èäåðÿåòìÿíèí éóõàðû ñÿâèééÿëÿðèíäÿí àøàüû ñÿâèééÿëÿðèíÿãÿäÿð þòöðöëìÿ çàìàíûíäà èíôîðìàñèéàíûí ìèíèìóì èòêèñèíè òÿìèíåòìÿëèäèð.

4. Èäàðÿ îëóíà áèëìÿ. Òÿøêèëàòè ñòðóêòóð ãÿðàð ãÿáóë åòìÿ ïðîñå-ñèíè ñàäÿëÿøäèðìÿëèäèð. Ïèñ òÿøêèëàòè ñòðóêòóðäà ãÿðàð “éóõàðûäàí-àøàüûéà”, éàõøû ñòðóêòóðäà èñÿ “àøàüûäàí-éóõàðéà” ãÿáóë îëóíóð.

5. Ñàáèòëèê. Òÿøêèëàòè ñòðóêòóð åéíè âàõòäà ñòàáèë (ñàáèò) îëìàëûäûð.Éÿíè ÿòðàôäà áàø âåðÿí ôûðòûíàäàí àñûëû îëìàéàðàã î “èøëÿìÿëèäèð”.Ùÿð áèð èø÷è ìöÿééÿí éåð òóòäóüó öíñèééÿòäÿ ìöÿééÿí äàèðÿéÿ ìà-ëèê îëìàëûäûð. Èíñàí þçöíö äàèì âàüçàëäà îëàí êèìè ùèññ åòìÿêëÿ èø-ëÿéÿ áèëìÿç. Òÿøêèëàò çàìàí åòèáàðèëÿ ñàáèòëèê, þç-þçöíÿ éåíèëÿøìÿâÿ þç-þçöíÿ èíêèøàô ãàáèëééÿòèíÿ ìàëèê îëìàëûäûð. Áóíà èñÿ, ùÿðøåéäÿí þíúÿ, ìöòÿõÿññèñëÿðèí, éåíè ëèäåðëÿðèí ïåøàêàðëûüûíûí âÿ øÿõ-ñèééÿòèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ùåñàáûíà íàèë îëìàã îëàð.

6. ×åâèêëèê. ×åâèêëèê àíëàéûøû éàëíûç ñîí çàìàíëàðäà ìåéäàíà÷ûõìûø âÿ à÷ûã ñîñèàë ñèñòåìëÿð ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð.

Òÿøêèëàòè èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðó, ùÿòòà ÿí áþéöéö âÿ ìöðÿêêÿáèáåëÿ, “äîíóã”, áèðäÿôÿëèê âÿ ùÿìèøÿëèê ìöÿééÿí îëìàìàëûäûð. ×å-âèê ñòðóêòóð òÿøêèëàòà (ìöÿññèñÿéÿ) õàðèúè øÿðàèòèí äÿéèøìÿñèíÿ úÿëäðåàêñèéà âåðìÿê âÿ îíà óéüóíëàøìàã èìêàíû âåðèð. Ñþçñöç, áó îäåìÿê äåéèëäèð êè, èñòÿíèëÿí úöçè äÿéèøèêëèê áöòöí ñòðóêòóðóí éåíè-äÿí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíìÿëèäèð. Áóíà, ìÿñÿëÿí, ñÿ-íàéå ôèðìàñûíäà ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ çÿðóðÿò îëìóð. Ãåéä åäÿê êè, áèð ñû-ðà ôèðìàëàð äÿãèã ìöÿééÿí îëóíìóø äÿéèøìÿç ñòðóêòóðà ìàëèê îë-ìàéà áèëÿð. Áåëÿ ôèðìàëàð ìöâÿããÿòè éàðàäûúûëûã êîëëåêòèâëÿðè(ÌÉÊ) ïðèíñèïè öçðÿ èøëÿéèð.

7. Òÿøêèëàòè èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðóíóí ýþñòÿðèúèñè îëàí ùîìåîñòà-òèêëèê, éÿíè äàõèëè òàðàçëûüûí ñàõëàíìàñû öçðÿ ñèñòåìèí àâòîìàòèê ðå-àêñèéà èøëÿéèá ùàçûðëàìàã ãàáèëèééÿòè ñàáèòëèê âÿ ÷åâèêëèêäÿí òþðÿ-ìÿäèð. Ìöõòÿëèô íþâ “áèðäÿôÿëèê” ùÿéÿúàíëàíìàëàðà ýþðÿ ñòðóêòóð-äà ñàïìàëàð (êÿíàðà÷ûõìàëàð) íÿ ãÿäÿð àç ìåéäàíà ýÿëèðñÿ, áó

307

ñòðóêòóð áèð î ãÿäÿð ñàáèò îëóð. Åéíè çàìàíäà ñòðóêòóð þç èíêèøàôû-íûí äèíàìèê øÿðòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàëû âÿ “áþéöê ùåñàáëàð öçðÿ” òÿê-ìèëëÿøìÿëèäèð, éÿíè ÿùÿìèééÿòëè, òÿñàäöôè îëìàéàí, áþéöê, ÷îõäÿ-ôÿëè âÿ åéíèòèïëè (áèðòèïëè) áèðäÿôÿëèê ùÿéÿúàíëàìàëàð çàìàíû øÿêëè-íè äÿéèøìÿëèäèð.

8. Ñòðóêòóð íÿ ãÿäÿð ìöðÿêêÿáäèðñÿ, îíäà øàõÿëÿíìÿëÿð (áóäàã-ëàð) áèð î ãÿäÿð ÷îõ îëóð âÿ àøàüûäàêû àìèëëÿð èäàðÿåòìÿäÿ áèð î ãÿ-äÿð ÷îõ ðîë îéíàéûð:

- ñÿëàùèééÿòëÿðèí þòöðöëìÿñè (âåðèëìÿñè). Ìÿñÿëÿí, ýþìðöêõà-íà ðÿèñè áöòöí ýþìðöê îðãàíûíûí ôÿàëèééÿòèíÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð.Ëàêèí î, ôóíêñèéàëàðûíûí áèð ùèññÿñèíè ýþìðöêõàíà ðÿèñèíèí ìöàâèí-ëÿðèíÿ, ýþìðöêõàíàíûí øþáÿ ðÿèñëÿðèíÿ âÿ ýþìðöê ïîñòëàðûíûí ðÿèñ-ëÿðèíÿ âåðìÿéÿ ìÿúáóðäóð. Îíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ àéðû-àéðû âÿçè-ôÿëÿðè òàáåëèéèíäÿêè ãðóïëàðà âÿ éà ýþìðöê èøèíèí êîíêðåò ìöòÿõÿñ-ñèñëÿðèíÿ òàïøûðûðëàð êè, ùÿìèí øÿõñëÿð äÿ áó âÿçèôÿëÿðèí éåðèíÿ éåòè-ðèëìÿñèíÿ ýþðÿ îíëàðûí ãàðøûñûíäà ùåñàáàò âåðèðëÿð;

- êîîðäèíàñèéà (ÿëàãÿëÿíäèðìÿ). Ãàðøûéà ãîéóëìóø âÿçèôÿëÿðèíèúðà åäèëìÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð ÷îõ ñàéäà ìöòÿõÿññèñ èøòèðàê åäèðñÿ, îí-ëàðûí ñÿéëÿðè áèð î ãÿäÿð ÷îõ ðàçûëàøäûðûëìàëûäûð. Áóðàäà èñÿ èíôîðìà-ñèéà áèð ñÿâèééÿäÿí äèýÿðèíÿ þòöðöëöð âÿ öôöãè èñòèãàìÿò öçðÿ èíôîð-ìàñèéà ìöáàäèëÿñè àïàðûëûð;

- ñÿëàùèééÿòëèëèê (ñÿðèøòÿëèëèê). Ýþìðöê îðãàíûíûí ùÿð áèðÿìÿêäàøûíûí ìÿñóëèééÿò äàèðÿñè úèääè îëàðàã ìöÿééÿí åäèëìÿëè-äèð. Ðÿùáÿðèí ñÿëàùèééÿòëèëèéè (ñÿðèøòÿëèëèéè) îíóí þç áþëìÿñèíèíâÿ éà áöòþâëöêäÿ ýþìðöê îðãàíûíûí èøèíè íåúÿ òÿøêèë åäÿ áèëìÿ-ñèíäÿ èôàäÿ îëóíóð. Ðÿùáÿð þç ÿìÿêäàøëàðûíûí ñÿðèøòÿñèíÿ èíàí-ìàëûäûð.

- ìÿðêÿçëÿøäèðìÿ. Ýþìðöê îðãàíû (áþëìÿñè) ðÿèñèíèí “ÿëèíäÿ”ôóíêñèéà âÿ áèëàâàñèòÿ òàáå ìöòÿõññèñëÿð íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëàðñà, îíóíèäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí ìÿðêÿçëÿøìÿ ñÿâèéÿñè áèð î ãÿäÿð éöêñÿêîëàð. Ùÿð áèð ðÿùáÿð èäàðÿåòìÿíèí àøàüû ñòðóêòóð ùÿëãÿëÿðè èëÿ áèðëèê-äÿ þçö ö÷öí ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëèäèð êè, ñÿëàùèééÿòëÿðèí ùàíñû ùÿúìèîíóí ö÷öí ãàëûð, ùàíñû èñÿ àøàüû ùÿëãÿëÿðÿ âåðèëèð.

308

Ìþâçó 17. Ýþìðöê îðãàíëàðûñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè

17.1. Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí ìàùèééÿòè âÿ ìÿçìóíó Èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí ìöùöì êîìïîíåíòè èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè-

äèð. Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè ìöâàôèã èäàðÿåòìÿ ìåòîäëàðûíäàí âÿ ïðèí-ñèïëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ ìöÿééÿí ôóíêñèéàëàðû ðåàëëàøäûð-ìàã éîëó èëÿ ñèñòåìäÿ áèðëÿøäèðèëìèø èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòëÿðèíèí(õÿòòè âÿ ôóíêñèîíàë ðÿùáÿðëÿðèí, åëÿúÿ äÿ äèýÿð èäàðÿ÷èëèê ùåéÿ-òèíèí) èäàðÿ åäèëÿí îáéåêòèí êåéôèééÿòè âÿçèééÿòëÿðèíèí äÿéèøäèðèë-ìÿñèíÿ, êîëëåêòèâèí ìÿãñÿäëÿðèíèí ÿëäÿ åäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèøôÿàëèééÿòèäèð.

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè ìåòîäîëîæè, ôóíêñèîíàë, èãòèñàäè, òÿøêèëàòè, ñîñè-àë âÿ èíôîðìàñèéà àñïåêòëÿðèíèí ñå÷èëäèéè ñïåñèôèê ìÿçìóíó èëÿôÿðãëÿíèð.

Ìåòîäîëîæè àñïåêò îíäàí èáàðÿòäèð êè, èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè ìÿðùÿ-ëÿëÿð öçðÿ ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà: ìÿãñÿäè ýöìàíåòìÿ, âÿçèééÿòèãèéìÿòëÿíäèðìÿ, ïðîáëåìè ìöÿééÿí åòìÿ, èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðûíû ùà-çûðëàìà öçðÿ ðåàëëàøäûðûëûð.

Ìÿãñÿä - èäàðÿ åäèëÿí ñèñòåìèí íåúÿ îëìàñû áàðÿäÿ ýþìðöê îð-ãàíû ðÿùáÿðëÿðèíèí òÿñÿââöðöäöð.

Èäàðÿ÷èëèê øÿðàèòè - êîíêðåò èäàðÿåòìÿ ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí çàìàí-äà ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ ðÿùáÿðèí ìöâàôèã ùÿðÿêÿòèíè òÿëÿá åäÿí áöòöí(äàõèëè âÿ õàðèúè, îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ) øÿðòëÿðèí ìÿúìóñóäóð.

Èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðûíûí ùàçûðëàíìàñû - ïðîáëåìèí ùÿëëè éîëëàðûíûíàõòàðûøû, åëÿúÿ äÿ òàïûëìûø éîëóí ïðàêòèêè ðåàëëàøäûðûëìàñû èëÿ áàüëûòÿøêèëàòè èøäèð.

Ôóíêñèîíàë àñïåêò öìóìè èäàðÿåòìÿ ôóíêñèéàëàðûíûí ìöÿééÿíàðäûúûëëûãëà ðåàëëàøäûðûëìàñûäûð.

Èãòèñàäè àñïåêò èäàðÿ åäèëÿí ñèñòåìèí ðåñóðñëàðûíûí òÿëÿáàòûíû ìö-ÿééÿí åòìÿêëÿ âÿ îíëàðäàí èñòèôàäÿíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿêëÿ áàüëû èäà-ðÿ åäÿí ñèñòåìèí ôÿàëèééÿòè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.

309

Òÿøêèëàòè àñïåêò - òÿøêèëàòè - ñÿðÿíúàìâåðèúè ìåòîäëàðäàí èäàðÿåäèëÿí ñèñòåìÿ íèçàìëàìà, íîðìàëàøäûðìà, òÿëèìàòëàíäûðìà âÿ ìÿ-ñóëèééÿò àðäûúûëëûüû èëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð.

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí ñîñèàë àñïåêòè èäàðÿåòìÿíèí àâòîìàòëàøäû-ðûëìàñûíûí áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îíóí áöòöíìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ èíñàíûí èøòèðàêû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.

Èíôîðìàñèéà àñïåêòè èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíäÿ èíôîðìàñèéàíûí øÿêëèíèäÿéèøìÿñè öçðÿ ÿìÿëèééàòëàðûí ìöÿééÿí àðäûúûëëûüûíäàí èáàðÿòäèð(èíôîðìàñèéàíûí àõòàðûøû, òîïëàíìàñû, ÷åøèäëÿíìÿñè, èëêèí èøëÿíìÿñèâÿ þòöðöëìÿñè).

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíÿ õàñ îëàí áöòöí ÷îõñàéëû ÿìÿëèééàòëàðû àøàüû-äàêû øÿêèëäÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð: 1) ìÿãñÿäè ìöÿééÿíåòìÿ (ýöìà-íåòìÿ) ÿìÿëèééàòëàðû; 2) èíôîðìàñèéà èøè ÿìÿëèééàòëàðû, 3)àíàëèòèê èøâÿ ãÿðàð âàðèàíòëàðûíûí ëàéèùÿëÿíäèðèëìÿñè ÿìÿëèééàòëàðû; 4) ôÿàëèé-éÿò âàðèàíòûíû ñå÷ìÿ ÿìÿëèééàòëàðû; 5) òÿøêèëàòè-òÿúðöáè èø ÿìÿëèé-éàòëàðû. ßìÿëèééàòëàðûí èäàðÿåòìÿ ìÿðùÿëÿëÿðè âÿ ñàäàëàíàí ãðóïëàðöçðÿ áþëýöñö 1-úè úÿäâÿëäÿ âåðèëìèøäèð (úÿäâÿë 1).

17.2. Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ìÿãñÿäèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èäàðÿ åäèëìÿñèíèí öìóìè âÿ êîíêðåò

ìÿãñÿäëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíäÿ,Àçÿðáàéúàí Ïðåçèäåíòèíèí, ùþêóìÿòèíèí âÿ ùÿì÷èíèí, ÄÝÊ-íûíäèýÿð ãàíóíâåðèúèëèê âÿ ùöãóãè íîðìàòèâ ñÿíÿäëÿðèíäÿ ìöÿééÿíåäèëìèøäèð.

Ìÿãñÿä íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø, ìöÿééÿí åäèëìèø, êÿ-ìèééÿòúÿ þë÷öëÿ áèëÿí, àéäûí, ìÿíàëû âÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëÿí îëìàëûäûð.Ìöÿééÿí èäàðÿåòìÿ ñèòóàñèéàñûíäà ìÿãñÿäèí ìÿçìóíó, äàùà éöê-ñÿê èäàðÿåòìÿ ïèëëÿñèíÿ íàèë îëìàã ìÿãñÿäè, éÿíè èäàðÿåòìÿíèí äà-ùà éöêñÿê ñÿâèééÿñèíè ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè îëìàëûäûð.

Ýþìðöê ôÿàëèééÿòè þëêÿíèí äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíèí ãîâóøó-üóíäà éåðëÿøèð âÿ îíóí ÿí ìöùöì ñîñèàë-èãòèñàäè âÿ õàðèúè èãòèñàäèïðîãðàìëàðûíûí âÿ ïëàíëàðûíûí èúðà åäèëìÿñè èëÿ áèðáàøà ÿëàãÿëèäèð.Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí áàøëûúà ìÿãñÿäè, éÿíè

310

ñòðàòåæè èäàðÿåòìÿíèí ìÿãñÿäè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí èãòèñàäèñèéàñÿòèíèí ðåàëëàøäûðûëìàñûíû òÿìèí åòìÿêäèð. Èíäèêè çàìàíäà áó,ìÿãñÿäéþíëö õèäìÿòè ôÿàëèéÿòèí êå÷èä äþâðöíäÿ ÿëäÿ åäèëìÿñè àð-çó îëóíàí íÿòèúÿñèäèð.

Èäàðÿåòìÿíèí áó ìÿãñÿäèíèí ÿëäÿ åäèëìÿñè áöäúÿ ýÿëèðëÿðèíèíôîðìàëàøäûðûëìàñû öçðÿ ÿñàñ ôèñêàë îðãàí êèìè ýþìðöê îðãàíûíà âå-ðèëÿí òàïøûðûãëàðûí èúðàñû èëÿ; ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíû êèìè ýþìðöêõèäìÿòèíèí ðîëóíóí àðòûðûëìàñû èëÿ; Àçÿðáàéúàí ýþìðöê õèäìÿòèíèíäèýÿð äþâëÿòëÿðèí ýþìðöê õèäìÿòëÿðè èëÿ èíòåãðàñèéàñûíûí ìþùêÿì-ëÿíäèðèëìÿñè öçðÿ èø èëÿ; ýþìðöê õèäìÿòè ÿìÿêäàøëàðûíûí ñîñèàë òÿ-ëÿáàòëðûíûí äàùà äà òÿìèí åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ìöâàôèã êîìïëåêñ âÿ-çèôÿëÿðèíèí ùÿëë îëóíìàñû èëÿ ðåàëëàøäûðûëûð.

311

1-úè úÿäâÿë

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíäÿ ÿìÿëèééàòëàðûí áþëýöñö

Èäàðÿåòìÿ ìÿðùÿëÿëÿðè ßìÿëèééàòãðóïëàðû

ßìÿëèééàòëàðûí òÿðêèáè

1 2 3

Ìÿãñÿäè ìöÿééÿíåòìÿ(ýöìàíåòìÿ)

Ìÿãñÿäèìöÿééÿíåòìÿ(ýöìàíåòìÿ)

1.Ìÿãñÿäèí òÿéèí åäèëìÿñè2.Ìÿãñÿäèí õöëàñÿ åäèëìÿñè3.Ìÿãñÿäèí ãîéóëóøó4.Ìÿãñÿäèí òÿñùèù åäèëìÿñè

ßìÿëèééàò-õèäìÿòè øÿðàèòñèòóàñèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñè,òÿùëèëè, ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿïðîãíîçëàøäûðûëìàñû

Èíôîðìàñèéà èøè1.Èíôîðìàñèéàíûí òîïëàíìàñû2.Èíôîðìàñèéàíûí ñàõëàíìàñû3.Èíôîðìàñèéà àõòàðûøû4.Èíôîðìàñèéàíûí èëêèí èøëÿíìÿñè

Ùÿëëè òÿëÿá îëóíàí ýþìðöê èøèïðîáëåìëÿðèíèí àøêàð åäèëìÿñè

Àíàëèòèê èø1.Ïàðàìåòðëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿ2.Ýþñòÿðèúèëÿðè ùåñàáëàìà3.Ãðàôèê èøëÿíìÿ4.Òÿùëèë

Ïðîáëåìèí ùÿëëè, íÿçàðÿò, ó÷îò âÿòÿíçèìåòìÿ

Ôÿàëèééÿòâàðèàíòûíû ñå÷ìÿ(ãÿðàðëàðûùàçûðëàìà)

1.Ôÿàëèééÿò âàðèàíòëàðûíûíòàïûëìàñû2.Ñå÷èì ìåéàðëàðûíû òÿéèí åòìÿ3.Âàðèàíòëàðû òóòóøäóðìà4.Èäàðÿåòìÿ ìåòîäëàðûíû ñå÷ìÿ5.Ãÿðàðûí òÿøêèëàòèðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè6.Ãÿðàðûí ãÿáóëó

Ïðîáëåìèí ùÿëëèöçðÿ òÿøêèëàòè-òÿúðöáè èø

1.Ãÿðàðëàðûí èúðà÷ûëàðà÷àòäûðûëìàñû2.Ãÿðàðëàðûí èçàùû âÿäÿãèãëÿøäèðèëìÿñè3.Âÿçèôÿëÿðèí áþëöøäöðöëìÿñè4.Ñÿëàùèééÿòëÿð àéðûëìàñû (ëàçûìýÿëäèêäÿ)5.Ãÿðàðûí èúðàñûíûí ýåäèøèíÿíÿçàðÿò6.ßëäÿ åäèëìèø íÿòèúÿëÿðèí ó÷îòó7.Ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí òÿùëèëè8.Êÿíàðà÷ûõìàëàðà ðåàêñèéàâåðìÿ öñóëëàðû ùàããûíäàãÿðàðëàðûí ãÿáóëó9.Ãÿáóë îëóíìóø ãÿðàðûí,ìÿãñÿäëÿðèí, âÿçèôÿëÿðèí òÿñùèùèôîðìàñûíäà ðåàëëàøäûðûëìàñû,ùÿðÿêÿòëÿðèí ìîòèâàñèéàñû.10.Éåêóíëàøäûðìà

312

Ìÿãñÿäèí èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíäÿ îéíàäûüû ðîëäàí àñûëû îëàðàã, áèðíå÷ÿ èäàðÿåòìÿ òèïëÿðè ôÿðãëÿíäèðèëèð. Ýþìðöê îðãàíëàðûíäà ÿí ÷îõ“êÿíàðà÷ûõìàëàð öçðÿ èäàðÿåòìÿ”, “ïðîãðàì èäàðÿåòìÿñè” âÿ“ìÿãñÿäëè èäàðÿåòìÿ” òÿòáèã åäèëèð.

Êÿíàðà÷ûõìàëàð öçðÿ èäàðÿåòìÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èäàðÿ åäèë-ìÿñè èéåðàðõèéàñûíûí áöòöí ñÿâèééÿëÿðèíäÿ âàðäûð, ÷öíêè, áàøëûúàîëàðàã, ìþâúóä âÿçèééÿòëÿðÿ ýþðÿ ãóðóëóð. Èäàðÿåòìÿíèí áó òèïèíäÿìÿãñÿäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëìèð.

Ïðîãðàì èäàðÿåòìÿñè âåðèëìèø ïðîãðàìûí èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèíñÿâèééÿëÿðè öçðÿ áþëöíìÿñè âÿ îíóí èúðà åäèëìÿ àðäûúûëëûüûíûí ýþñ-òÿðèëìÿñè èëÿ ÿòðàôëû èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíà ÿñàñëàíûð.

Èäàðÿåòìÿíèí áó òèïè, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿ áÿðàáÿð, ýþìðöê îð-ãàíëàðûíûí èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ òåç-òåç òÿòáèã åäèëèð.

Èäàðÿåòìÿíèí áó òèïè äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ áöäúÿíèí ýÿëèð ùèñ-ñÿñèíè ôîðìàëàøäûðìàã öçðÿ ôèñêàë-íÿçàðÿò âÿçèôÿëÿðèí ùÿëëèíäÿ,ýþìðöê èäàðÿëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñèíäÿ, ýþìðöê ñÿðùÿäèí-äÿí àâòîêå÷èäëÿðèí éàðàäûëìàñûíäà âÿ òÿúùèçàòûíäà âÿ ñ. íÿçÿð-äÿí êå÷èðèëèð.

Ìÿãñÿäëè èäàðÿåòìÿäÿ ìÿãñÿä ÿñàñ ðîë îéíàéûð âÿ èäàðÿ÷èëèê õà-ðàêòåðèíè âÿ ýåäèøèíè ìöÿééÿí åäèð.

Ìÿãñÿäëè èäàðÿåòìÿíèí ìÿçìóíó àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð: èäà-ðÿåòìÿ ïðîáëåìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿðêÿí îíóí ìöñòÿñíà äÿðÿúÿ-äÿ éöêñÿê àíàëèòèêëèéè; èäàðÿåòìÿ ìÿãñÿäèíèí ñîí äÿðÿúÿ úèääè âÿäÿãèã ôîðìàëàøäûðûëìàñû; èäàðÿåòìÿ ïðîáëåìèíèí ñòðóêòóðèçàñèéàñû,“ìÿãñÿäëÿð àüàúû”íûí ãóðóëìàñû; “ìÿãñÿäëÿð àüàúû”íûí “âÿçèôÿëÿðàüàúû” èëÿ äÿãèã óéüóíëàøäûðûëìàñû, “ìÿãñÿäëÿð àüàúû”, “âÿçèôÿëÿðàüàúû” âÿ òÿøêèëàòè èäàðÿåòìÿ ñòðóêòóðó àðàñûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð éöê-ñÿê êîððåëéàñèéà (ãàðøûëûãëû àñûëûëûã) èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿøêèëàòèñòðóêòóðóíóí ùÿð áèð ùÿëãÿñè äàùà éöêñÿê ãÿáèëäÿí îëàí äèýÿð ùÿë-ãÿëÿðëÿ áèðëÿøìÿëèäèð.

Ìÿãñÿäëè èäàðÿåòìÿäÿ ïðîãíîçëàøäûðìà áþéöê ðîë îéíàéûð.Èäàðÿåòìÿ òÿúðöáÿñèíäÿ îíóí òèïëÿðèíèí áèðýÿ òÿòáèã åäèëìÿñè

ùàëëàðû àç äåéèëäèð. ßí ñÿìÿðÿëè óçëàøäûðìà èäàðÿåòìÿíèí ïðîãðàì

313

âÿ ìÿãñÿäëè íþâëÿðèíèí áèðëÿøäèðèëìÿñèäèð êè, áó äà ïðîãðàì-ìÿã-ñÿäëè èäàðÿåòìÿ àäûíû àëìûøäûð. Áó òèï èäàðÿåòìÿ èíäèêè äþâðäÿýþìðöê îðãàíëàðû ö÷öí ìöñòÿñíà äÿðÿúÿäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿòêÿñá åäèð.

Èíäèêè äþâðäÿ ýþìðöê ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿíèí äèíàìèê õàðàêòå-ðèñòèêàëàðûíûí, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ÀÈÑ âÿ èäàðÿåòìÿíèí èíôîðìàñèéàòåõíîëîýèéàñûíûí òÿòáèãè ùåñàáûíà òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð.

17.3. Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí òÿøêèëè Ýþìðöê îðãàíëàðû ñèñòåìèíäÿ èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí òÿøêèëè îíóí

ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí äÿãèãëèéèíè, àðäûúûëëûüûíû âÿ éîë âåðèëÿí ùÿä-ëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí ùÿðòÿðÿôëè íèçàìà ñàëûíìàñûäûð.

Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí òÿøêèëèíÿ îíóí ìöõòÿëèô äþâðÿëÿðèíèí, ìÿð-ùÿëÿëÿðèíèí, ïèëëÿëÿðèíèí âÿ èäàðÿ÷èëèê èøëÿðèíèí (ÿìÿëèééàòëàðûíûí)èúðà åäèëìÿñèíèí çÿðóðè àðäûúûëëûüûíû; ìöÿééÿí íþâ èäàðÿ÷èëèê èøëÿ-ðèíèí (ÿìÿëèééàòëàðûíûí) èúðà åäèëìÿñèíèí ìöâÿããÿòè ùÿäëÿðèíè âÿîíëàðûí ãðóïëàøäûðûëìàñûíû; èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíèí ùÿð áèð ìÿðùÿëÿ-ñèíè âÿ îíóí áöòöí èäàðÿ÷èëèê èøëÿðèíè íîðìàë âÿ âàõòûíäà ùÿéàòàêå÷èðìÿê ö÷öí çÿðóðè âÿ êèôàéÿò ãÿäÿð èíôîðìàñèéàíûí äÿãèã äàõèëîëìàñûíû; èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí ìöõòÿëèô ùÿëãÿëÿðèíèí èäàðÿåòìÿïðîñåñè ìÿðùÿëÿëÿðè öçðÿ èøòèðàê ãàéäàñûíû; ìÿúáóðè èäàðÿ÷èëèê èøëÿ-ðè (ðàçûëàøäûðìà, ìöçàêèðÿ, âèçà âåðìÿ, òÿñäèãåòìÿ, ìÿëóìàòëàí-äûðìà âÿ ñ.) êèìè èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè ãàéäà âÿ öñóëëàðûíû ìöÿééÿíåòìÿê äàõèëäèð.

Èñòÿíèëÿí èäàðÿåòìÿ ïðîñåñè þç ìÿçìóíóíà ýþðÿ äþâðëÿðäÿí,ìÿðùÿëÿëÿðäÿí, ïèëëÿëÿðäÿí âÿ ôàçàëàðäàí èáàðÿòäèð.

Èäàðÿåòìÿ äþâðö äåäèêäÿ èäàðÿåòìÿíèí áöòöí öìóìè ôóíêñèéàëà-ðûíûí àíàëèç (òÿùëèë) âÿ ïðîãíîçëàøäûðìà, ïëàíëàøäûðìà, òÿøêèëåòìÿ,òÿíçèìåòìÿ, ó÷îò âÿ íÿçàðÿò) òàì ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí çÿðóðè îëàíçàìàí êÿñèéè áàøà äöøöëöð.

Èäàðÿåòìÿ äþâðëÿðèíèí ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí íîðìàòèâ áàçàéà,ïëàíëàøäûðìà ñèñòåìèíÿ, ó÷îò ñèñòåìèíÿ, ÿìÿêäàøëàðûí ôÿàëèééÿòèíèíãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ ñòèìóëëàøäûðûëìàñû ñèñòåìèíÿ, èíôîðìàñèéà âÿêàäð òÿìèíàòûíà ìàëèê îëìàã ëàçûìäûð.

314

Äþâð ìÿðùÿëÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ìÿðùÿëÿëÿð äåäèêäÿ, áèð ùàëäàãàðøûäàêû ôÿàëèééÿò ñèñòåìèíèí éàðàäûëäûüû äèýÿðèíäÿ èñÿ îíóí ôÿàëèé-éÿò ýþñòÿðìÿñè èëÿ èäàðÿåòìÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëäèéè çàìàí êÿñèêëÿðèíÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Ùÿð ìÿðùÿëÿ ïèëëÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ïèëëÿ äåäèêäÿ èäàðÿåòìÿíèíùÿð ùàíñû áèð öìóìè ôóíêñèéàñûíûí òàì ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí çÿðóðèîëàí âàõò (çàìàí) áàøà äöøöëìÿëèäèð. Áóíà óéüóí îëàðàã èäàðÿåòìÿïðîñåñè ïèëëÿëÿðè òÿùëèë âÿ ïðîãíîçëàøäûðìà ïèëëÿñè, ïëàíëàøäûðìà ïèë-ëÿñè, òÿøêèëåòìÿ ïèëëÿñè, òÿíçèìåòìÿ ïèëëÿñè, ó÷îò ïèëëÿñè âÿ íÿçàðÿòïèëëÿñè àäëàíäûðûëûð.

17.4. Èäàðÿåòìÿ ïðîñåñèíäÿ ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè Ýþìðöê îðãàíëàðûíûí èøèíèí ìÿùñóëäàðëûüû èäàðÿåòìÿíèí áöòöí

ñÿâèééÿëÿðèíäÿ ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàðëàðûí êåéôèééÿòèíäÿí ÷îõ àñûëûäûð. Èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðû ùÿð øåéäÿí þíúÿ, èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí áó âÿ éà

äèýÿð ùÿðÿêÿò âàðèàíòûíûí èäàðÿåòìÿ ñóáéåêòè òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëÿí ôèê-ðè-èðàäÿ àêòûäûð.

Ãÿðàðäà èäàðÿåòìÿ îáéåêòëÿðè ãàðøûñûíäà äàéàíàí ìÿãñÿä âÿ âÿ-çèôÿëÿð õöëàñÿ åäèëèð, îíëàð ö÷öí éîë âåðèëÿí ùÿðÿêÿòëÿð þë÷öñö íÿ-çÿðäÿ òóòóëóð, ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèí ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí ùàíñû ðå-ñóðñëàðûí ëàçûì îëìàñû ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, èäàðÿ÷èëèê ãÿ-ðàðû èäàðÿåòìÿíèí èäàðÿ åäèëÿí ñèñòåìèíèí ìÿãñÿä âÿ ïðîãðàìûíäàíèáàðÿòäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ ýþìðöê îðãàíëàðûíäà èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðëà-ðûíûí êåéôèééÿòèíäÿí âÿ âàõòûíäà ãÿáóë îëóíìàñûíäàí îíëàðûí èäàðÿåäèëìÿñèíèí, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, óüóðó âÿ óüóðñóçëóüó àñûëûäûð.

Èäàðÿ÷èëèê ãÿðàðëàðûíû ìöõòÿëèô ÿëàìÿòëÿðÿ ýþðÿ òÿñíèô åòìÿê ãÿ-áóë îëóíìóøäóð. Áóíà áàõìàéàðàã, ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëäèéè øÿðàèòìöÿééÿíåäèúè àíäûð. Àäÿòÿí, ãÿðàðëàð ìöÿééÿíëèê âÿ ãåéðè-ìöÿé-éÿíëèê (ðèñê) øÿðàèòèíäÿ ãÿáóë åäèëèð. Ìöÿééÿíëèê øÿðàèòè, áèð ãàéäàîëàðàã, ñòàíäàðò ãÿðàðëàðûí, ãåéðè-ìöÿééÿíëèê øÿðàèòè - ñòàíäàðò îë-ìàéàí ãÿðàðëàðûí ãÿáóëóíó ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèð.

Ñòàíäàðò åëÿ ãÿðàðëàðäûð êè, êÿíàðà÷ûõìàëàðëà áèðýÿ ãÿðàðûíþçöíöí ñòðóêòóðó âÿ îíóí ãÿáóë åäèëìÿñè ïðîñåäóðàñû èøëÿíèð. Àäÿ-

315

òÿí, îíëàð ìþâúóä ñèòóàñèéàíûí àéðû-àéðû êÿìèééÿò ïàðàìåòðëÿðèíèíäÿéèøäèðèëìÿñèíÿ, èúðà ìöääÿòèíÿ âÿ èúðà÷ûëàðûí éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿéþíÿëäèëèð, îíóí öìóìè ñòðóêòóðó èñÿ ÿââÿëêè êèìè ãàëûð. Áåëÿ ãÿ-ðàðëàð êèôàéÿò ãÿäÿð òåç, õöñóñè ùàçûðëûã îëìàäàí (ìÿñÿëÿí, êàäðëà-ðûí èøÿ ãÿáóëó âÿ èøäÿí àçàä åäèëìÿñè ùàããûíäà ÿìðëÿð) ãÿáóë åäè-ëÿ áèëÿð.

Ñòàíäàðò îëìàéàí ãÿðàðëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, éàðàäûúû ãÿðàðëàð-äûð. Ãåéðè-ìöÿééÿíëèê, äåìÿëè, ùÿì äÿ ðèñê øÿðàèòèíäÿ áåëÿ ãÿðàð-ëàðà åùòèéàú, øöáùÿñèç, õåéëè àðòûð. Áó äàèì äÿéèøìÿêäÿ îëàí ýþì-ðöê øÿðàèòèíÿ óéüóíëàøìàã âÿ ùÿì äàõèëè, ùÿì äÿ íÿçàðÿò åäèëìÿ-éÿí õàðèúè ôàêòîðëàðûí òÿñèðè àëòûíäà ðåñóðñëàðëà ìàíåâð åòìÿê çÿðó-ðÿòè èëÿ áàüëûäûð.

Ãÿðàð ãàðøûéà ãîéóëìóø ìÿãñÿäëÿðÿ éåòìÿê ö÷öí ÿìÿêäàøëàðûíáèðýÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿøêèë åäÿí, èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí âÿ ñòèìóëëàøäûðàíäèðåêòèâ àêòäûð.

17.5. Èäàðÿåòìÿíèí ïñèõîëîæè àñïåêòëÿðè Ãåéä åäèëäèéè êèìè, èäàðÿ÷èëèê ïðîñåñèíèí ÿñàñ ñïåñèôèêàñû ðÿùáÿð

òÿðÿôèíäÿí òàáåëèéèíäÿêèëÿðèí èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíè ìÿãñÿäéþíëöèúðà åòìÿëÿðèíè òÿìèí åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó ñÿáÿáäÿí ÷îõ âàõòäåéèðëÿð êè, ðÿùáÿð “þç ÿëëÿðè èëÿ äåéèë, òàáåëèéèíäÿêèëÿðèí ÿëëÿðè èëÿèøëÿéèð”.

Þçëÿðèíèí èäàð÷èëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ö÷ àñïåêòÿäàèìè äèããÿò éåòèðèëìÿñè çÿðóðÿòè ùÿìèøÿ ðÿùáÿðëÿð ãàðøûñûíäà ðåàëîëàðàã äóðóð.

1) èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ èúðà÷ûëàðû êèìè èíñàíëàðà äèã-ãÿò ýþñòÿðìÿê, áó èñÿ îíëàðà èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíÿ óéüóí ýÿëÿíäàâðàíûø öñëóáóíó þéðÿòìÿéè, îíëàðûí êåéôèééÿòèíè àðòûðìàüû, îíëàð-äà ìöñáÿò äÿéÿðëè ïåøÿ ôÿàëèééÿòè éþíöìöíö âÿ ìîòèâëÿðèíè èíêèøàôåòäèðìÿéè, èñòåùñàëàò êîëëåêòèâëÿðèíè ôîðìàëàøäûðìàüû, òÿøêèëàòûí êîð-ïîðàòèâ ðóùóíó èíêèøàô åòäèðìÿéè âÿ ñ. íÿçÿðäÿ òóòóð;

2) ïåøÿ ôÿàëèééÿòèíèí ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèíèí äÿãèã ìöÿééÿí-ëÿøäèðèëìÿñèíÿ, õàðèúè ìöùèòäÿ äÿéèøìÿëÿð øÿðàèòèíäÿ òÿøêèëàòûí

316

ìÿãñÿäëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ñòðàòåæè âÿ òàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðèíùÿëëèíÿ âÿ ñ. íàèë îëìà.

3) èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí øÿðàèòè òÿìèíåòìÿê, áó èñÿ þçöíäÿ êîììóíèêàñèéàíû òÿêìèëëÿøäèðìÿéè, èø éåðëÿ-ðèíäÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò, ñÿìÿðÿëè èäàð÷èëèê èñòåùñàë òåõíîëîýèéàñû éàðàò-ìàüû, åëÿúÿ äÿ îïåðàòèâ ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿê ö÷öí èúðà÷ûëàðà çÿðó-ðè ñÿëàùèééÿòëÿð àéûðìàüû åùòèâà åäèð.

Þçëÿðèíèí èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòëÿðèíèí ýåäèøàòû òÿúðöáÿñèíäÿ ðÿù-áÿðëÿð öñòöíëöéö éàëíûç èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíÿ âÿ ôÿàëèééÿò ñóá-éåêòëÿðèíÿ (âÿçèôÿëÿðèí èúðà÷ûëàðûíà); èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí áöòöíýþñòÿðèëìèø ÿââÿëêè èñòèãàìÿòëÿðèíÿ âÿ áó èñòèãàìÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð,ìÿñÿëÿí, ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿ âàõòû, ÿìÿêäàøëàðûí èíòèçàìû âÿ ñ.êèìè ùÿìèí ìîìåíòäÿ ìöùöì îëàí äèýÿð ýþñòÿðèúèëÿðÿ âåðÿ áèëÿð-ëÿð. Áöòöí áó ùàëëàðäà ðÿùáÿðäÿ ìöâàôèã îëàðàã áèð þë÷öëö, èêèþë÷ö-ëö, ö÷þë÷öëö âÿ ÷îõþë÷öëö èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñèíèí (òÿôÿêêöðöíöí)èíêèøàôûíäàí äàíûøûëûð.

Áèðþë÷öëö èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñè (òÿôÿêêöðö) ðÿùáÿðèí þçöíöí èäà-ðÿ÷èëèê ôàëèééÿòèíäÿ, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ìåéäàíà ÷ûõàí âÿçèôÿëÿðÿîðèéåíòèðèíè (ìåéëèíè) õàðàêòåðèçÿ åäèð. Ñèòóàñèéàíûí äèýÿð åëå-ìåíòëÿðè (ôÿàëèééÿò ñóáéåêòè âÿ øÿðàèòè) ðÿùáÿðèí éöêñÿê äèããÿòèí-äÿí êÿíàðäà ãàëûð.

Èêèþë÷öëö èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñè (òÿôÿêêöðö) ðÿùáÿðèí äèããÿòèíèùÿì èñòåùñàëàò âÿçèôÿëÿðèíÿ, ùÿì äÿ îíëàðûí èúðà÷ûëàðûíà éþíÿëäèð.

Ö÷þë÷öëö èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñè çàìàíû ðÿùáÿð äèããÿòèíè òÿêúÿ ôÿ-àëèééÿòÿ (âÿçèôÿéÿ) âÿ èíñàíà (ñóáéåêòÿ) äåéèë, ùÿì äÿ ôÿàëèééÿòèíîáéåêòèâ øÿðàèòèíÿ éþíÿëäèð.

×îõþë÷öëö èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñè åëÿ ðÿùáÿð ö÷öí õàðàêòåðèêäèðêè, êîíêðåò ñèòóàñèéàäàí àñûëû îëàðàã þçöíöí èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèé-éÿòèíäÿ, éóõàðûäà íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿí îðèéåíòàñèéàëàðäàí áàøãà,áó âÿ éà äèýÿð õöñóñè ýþñòÿðèúèëÿðè áèðèíúè éåðÿ ãîéà áèëñèí. Áå-ëÿ ýþñòÿðèúèëÿð, ìÿñÿëÿí, ôÿàëèééÿòèí íÿòèúÿñèíèí êåéôèééÿòè,ãÿðàðûí ãÿáóë åäèëìÿ ñöðÿòè, ÿìÿêäàøëàðûí ìîòèâàñèéàñû âÿ ñ.îëà áèëÿð.

317

Ëàêèí ðÿùáÿðäÿ ùàíñû íþâ èäàðÿ÷èëèê äöøöíúÿñè îëóðñà-îëñóí âÿáóíà óéüóí îëàðàã, î ùàíñû èäàðÿåòìÿ öñëóáóíà òÿðÿôäàð îëóðñà-îë-ñóí, îíóí ùÿðÿêÿòëÿðè ùàíñûñà âàõò àíûíäà åôôåêòëè âÿ éà åôôåêòñèçîëà áèëÿð. Ùÿð øåé êîíêðåò ñèòóàñèéà àìèëëÿðèíäÿí àñûëûäûð.

Èäàðÿåòìÿ öñëóáóíóí ÷åâèêëèéè, èäàðÿåòìÿíèí åôôåêòëè öñëóáóíóåôôåêòñèç öñëóáóíäàí ñÿðôÿëè øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíäèðèð âÿ áèð ãàéäà îëà-ðàã, èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíÿ òÿìèíàò âåðèð.

Ýþìðöê îðãàíû ðÿùáÿðèíèí éöêñÿê èäàðÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè îíóíýþìðöêõàíà ÿìÿêäàøëàðû âÿ ìöøòÿðèëÿðè èëÿ õèäìÿòè åòèêà íîðìàëà-ðûíäà èôàäÿ îëóíàí ýöíäÿëèê öíñèééÿòèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Õèäìÿòè åòèêíîðìàëàðà àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð:

1) ðÿùáÿðèí öíñèééÿò äåìîêðàòèçìè; 2) ñàäÿëèéè; 3) äèããÿòëèëèéè; 4) èíàì ìöùèòè éàðàòìàã áàúàðûüû;5) öíñèééÿò çàìàíû íÿçàðÿòëèëèéè âÿ äöçýöíëöéö; 6) âåðäèéè ñþçÿ ÿìÿë åòìÿéè; 7) äÿãèãëèéè âÿ ìÿñóëèééÿòëèëèéè. Áöòöí ñàäàëàíàíëàðëà áÿðàáÿð èíòèçàìëû, ñÿëèãÿëè âÿ äàâðàíûø òÿð-

çèíäÿ äÿãèã âÿ ìöòÿøÿêêèë îëàí ðÿùáÿð êîëëåêòèâäÿ õöñóñè ùþðìÿòÿìàëèê îëóð âÿ èøëÿðè äÿ ãàéäàñûíäà ýåäèð.

ÀÐ ÄÝÊ-äà õèäìÿòè ñÿíÿäëÿðèí ùàçûðëàíìàñû, ùÿðÿêÿòè, èúðàñû,ó÷îòó âÿ ñàõëàíìàñûíû òÿíçèìëÿéÿí âàùèä ãàéäàëàð êîìèòÿ ñÿäðèíèí28 äåêàáð 1998-úè èë òàðèõëè 075 ñàéëû ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèø òÿëèìàò-ëà ìöÿééÿí åäèëèð.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàçàð ìöíàñèáÿòëÿðèíèí òÿêàìöëö,äöíéà èãòèñàäè ñèñòåìèíèí èíòåãðàñèéàñû, Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêè-ëàòûíà öçâ îëìàüà ùàçûðëûã õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèéÿòèí ëèáåðàëëàøäûðûë-ìàñû øÿðàèòèíäÿ ýþìðöê ñèñòåìèíèí èíêèøàôûíû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè-íè òÿëÿá åäèð.

Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí òÿúðöáÿñèíÿ ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñûíûí ýþìðöê ñèñòåìèíèíèí èíêèøàôû âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè ïðîã-ðàìûíûí ùàçûðëàíìàñûíà áþéöê åùòèéàú âàðäûð. Áó ïðîãðàì, ýþìðöê

318

ñèñòåìèíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíèí òàêòèêè âÿ ñòðàòåæè òîïëóñóíäàí èáà-ðÿò îëìàëûäûð.

Ôàêòèêè òÿäáèðëÿðÿ àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð: 1) ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿ ñÿðô åäèëÿí âàõòûí ãûñàëäûëìàñû; 2) ýþìðöê ïðîñåäóðàëàðûíûí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè; 3) ýþìðöê ìÿëóìàòëàðûíûí èøëÿíìÿñè ñèñòåìèíèí òàìàìèëÿ àâòî-

ìàòëàøäûðûëìàñû; 4) ýþìðöê âÿ ýþìðöêÿòðàôû èíôðàñòðóêòóðëàðûí èíêèøàôû. Ñòðàòåæè òÿäáèðëÿðÿ èñÿ Öìóìäöíéà Ýþìðöê Òÿøêèëàòûíûí òþâñèéÿ-

ëÿðè àèä åäèëèð.

319

Èñòèôàäÿ îëóíìóø íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàðûíâÿ ÿäÿáèééàòëàðûí Ñèéàùûñû

I. Áåéíÿëõàëã ùöãóãè àêòëàð

1. ÁÌÒ-íèí Áàø Àññàìáëåéàñû òÿðÿôèíäÿí 10 äåêàáð 1948-úè èëäÿãÿáóë îëóíìóø “Öìóìäöíéà èíñàí ùàãëàðû áÿéàííàìÿñè”.

2. Äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ùàããûíäà Âéàíà êîíâåíñèéàñû, 1961.3. Êîíñóëëóã ÿëàãÿëÿðè ùàããûíäà Âéàíà êîíâåíñèéàñû, 1961.4. Íàðêîòèê âàñèòÿëÿð ùàããûíäà Âàùèä êîíâåíñèéà ÁÌÒ ñÿíÿäëÿðè.

1961 (1972-úè èëäÿêè ÿëàâÿëÿðëÿ).5. Ùàâà ýÿìèëÿðèíèí áîðòóíäà áàø âåðÿí úèíà1éÿòëÿð âÿ äèýÿð àêòëàð

ùàããûíäà êîíâåíñèéà 14 ñåíòéàáð 1963.6. Ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð ùàããûíäà ÁÌÒ êîíâåíñèéàñû 1971.7. Áåéíÿëõàëã àëãû-ñàòãû ìöãàâèëÿëÿðè ùàããûíäà ÁÌÒ-íèí Âéàíà

êîíâåíñèéàñû 11 àïðåë 1980.8. Äÿíèç ùöãóãè áàðÿäÿ ÁÌÒ êîíâåíñèéàñû, 1982.9. Íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí ãàíóíñóç äþâðèé-

éÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ùàããûíäà ÁÌÒ êîíâåíñèéàñû. 1988.10. Òàðèôëÿð âÿ òèúàðÿò öçðÿ Áàø Ñàçèø. (ÒÒÁÑ) 30, XI.1947.11. Òèúàðÿò õèäìÿòëÿðè öçðÿ Áàø ðàçûëàøìà. ÒÒÁÑ (Ñàçèø Óðóãâàé

ðàóíäó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èìçàëàíìûøäûð).12. Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Òÿøêèëàòûíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ìöãà-

âèëÿ (ÒÒÁÑ-1994).13. Ýþìðöê ßìÿêäàøëûüû Øóðàñûíûí (ÝßØ) éàðàäûëìàñû ùàããûíäà

Êîíâåíñèéà, 4 íîéàáð 1952-úè èë.14. Ýþìðöê ìÿãñÿäè ö÷öí ìàë äÿéÿðèíèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè

ùàããûíäà Êîíâåíñèéà. 28 èéóë 1953-úö èë.15. Òóðèñòëÿð ö÷öí ýþìðöê ýöçÿøòëÿðè áàðÿäÿ êîíâåíñèéà. 1954-úö èë. 16. Áðöññåë òàðèô íîìåíêëàòóðàñû ùàããûíäà Êîíâåíñèéà, 11 ñåíòéàáð

1959-úó èë.

320

17. Ìöâÿããÿòè èõðàú ùàããûíäà Èñòàíáóë Êîíâåíñèéàñû,27.11.1992-úè èë.

18. Ìöëêè, àèëÿ âÿ úèíàéÿò èøëÿðè öçðÿ ùöãóãè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ ùöãó-ãè éàðäûì ùàããûíäà êîíâåíñèéà, 22 éàíâàð 1993-úö èë (ÌÄÁöçâëÿðè àðàñûíäà).

19. Ýþìðöê ïðîñåäóðàëàðûíûí ùàðìîíèêëÿøäèðèëìÿñè âÿ ñàäÿëÿøäèðèë-ìÿñè ùàããûíäà áåéíÿëõàëã Êèîòî êîíâåíñèéàñû, 25.08.1974.

20. Ìàëëàðûí òÿñâèð âÿ êîäëàøäûðûëìàñûíûí ùàðìîíèêëÿøäèðèëìèø ñèñòå-ìè ùàããûíäà Áåéíÿëõàëã Êîíâåíñèéà (Áðöññåë 14.06.1983)

21. ÒÒÁÑ VII ìàääÿñèíèí òÿòáèãè áàðÿäÿ Ñàçèø 01.01.1981.22. ÒÈÐ êàðíåòèíäÿí (ÒÈÐ - áåéíÿëõàëã éöêäàøûìàëàð) èñòèôàäÿ åò-

ìÿêëÿ áåéíÿëõàëã éöêäàøûìàëàð ùàããûíäà Ýþìðöê Êîíâåíñèéà-ñû, 1975-úè èë.

23. Êîíòåéíåðëÿð ùàããûíäà ýþìðöê êîíâåíñèéàñû 06.12.1975.24. ÌÄÁ þëêÿëÿðèíèí Õàðèúè Èãòèñàäè Ôÿàëèééÿòèíèí ìàë íîìåíêëàòó-

ðàñûíûí, ìàëëàðûí êîäëàøäûðûëìàñû âÿ òÿñâèðèíèí Ùàðìîíèêëÿøäèðèë-ìÿñè ñèñòåìè ùàããûíäà Áåéíÿëõàëã Êîíâåíñèéàéà óéüóí àïàðûë-ìàñû ùàããûíäà. Ìîñêâà, 1996.

321

II. Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûíûíÃàíóíëàðû âÿ ùöãóãè àêòëàðû

1. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñû” Áàêû 1995.2. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñè” Áàêû 1997.3. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè Áàêû 2000.4. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè”,

Áàêû 1999.5. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû “Èíçèáàòè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè”, Áà-

êû 1999.6. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ìöëêè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè” Áàêû,

1999.7. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ùàâà Ìÿúÿëëÿñè” Áàêû 1994.8. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßìÿê Ìÿúÿëëÿñè” Áàêû 1999.9. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Âåðýè Ìÿúÿëëÿñè”, Áàêû 2000.10. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èíçèáàòè Õÿòàëàð Ìÿúÿëëÿñè”,

Áàêû 2000.11. “Õàðèúè èíâåñòèñèéàëàðûí ãîðóíìàñû ùàããûíäà” Ãàíóí, Áàêû,

1992. 12. “Ñàùèáêàðëûã ùàããûíäà” Áàêû, 1992.13. “Ñûüîðòà ùàããûíäà” Áàêû, 1993.14. “Äþâëÿò éîë ôîíäó ùàããûíäà” Áàêû, 1994.15. “Ìöÿññèñÿëÿð ùàããûíäà” Ãàíóí, Áàêû, 1994.16. “Íîðìàòèâ-ùöãóãè àêòëàð ùàããûíäà” Ãàíóí, Áàêû, 2000.17. “Âàëéóòà òÿíçèìè ùàããûíäà” Ãàíóí, Áàêû, 1994.18. “Èíâåñòèñèéà ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

Ãàíóíó, Áàêû, 1995. 19. “Ýþìðöê òàðèôè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó,

Áàêû, 1995.20. “Ìöùàñèáàò ó÷îòó ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó,

Áàêû, 1995.322

21. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðèíèí áàü-ëàíìàñû, èúðàñû âÿ ëÿüâ åäèëìÿñè ãàéäàëàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1995.

22. “Èñòåùëàê÷ûëàðûí ùöãóãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ùàããûíäà” Ãàíóí,Áàêû, 1995

23. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Áàíêû ùàããûíäà” Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1996.

24. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà áàíêëàð âÿ áàíê ôÿàëèééÿòè ùàã-ãûíäà” Ãàíóíó, Áàêû, 1996.

25. “Ùöãóãè øÿõñëÿðèí äþâëÿò ãåéäèééàòû ùàããûíäà” ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóí, Áàêû, 1996

26. “Ñòàíäàðòëàøäûðìà ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãà-íóíó, Áàêû, 1996.

27. “Áèòêè êàðàíòèíè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó,Áàêû, 1996.

28. “Äþâëÿò ñèððè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÃàíóíóÁàêû, 1996.

29. “Ñîñèàë ñûüîðòà ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó,Áàêû, 1997.

30. “Âÿòÿíäàøëàðûí ìöðàúèÿòëÿðèíÿ áàõûëìàñû ãàéäàñû ùàããûíäà”Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1997.

31. “Ìÿùêÿìÿëÿð âÿ ùàêèìëÿð ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1997.

32. “Ðàáèòÿ ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1997.33. “Ìÿäÿíèééÿò ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó,

Áàêû, 1998.34. “Èíôîðìàñèéà, èíôîðìàñèéàëàøäûðìà âÿ èíôîðìàñèéàíûí ìöùàôèçÿ-

ñè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1998.35. “Ìÿëóìàò àçàäëûüû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãà-

íóíó, Áàêû, 1998.36. “Ýèðîâ ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1998.37. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿòÿíäàøëûüû ùàããûíäà” Àçÿðáàé-

úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1998.

323

38. “ßìòÿÿ íèøàíëàðû âÿ úîüðàôè ýþñòÿðèúèëÿð ùàããûíäà” ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, Áàêû, 1998.

39. “Ïîëèñ ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó Áàêû 1999.40. “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-

êàñûíûí Ãàíóíó, 1999.41. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí áàéðàüû ùàã-

ãûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíó. Áàêû, 2001.42. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí òàíûíìà íèøàíû

ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó.43. “Øÿðòè ìàëèééÿ âàùèäè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

Ãàíóíó. Áàêû, 2001.44. “Ìàëëàðûí òÿñâèðè âÿ êîäëàøäûðûëìàñû öçðÿ ùàðìîíèêëÿøäèðèëìèø

ñèñòåì ùàããûíäà” Áåéíÿëàõã Êîíâåíñèéàéà âÿ ýþñòÿðèëÿí êîí-âåíñèéàéà äöçÿëèø ïðîòîêîëóíà ãîøóëìàã áàðÿäÿ ÀçÿðáàéúàíÐåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó, “Àçÿðáàéúàí” ãÿçåòè. 21 èéóë 2000-úèèë N 163. (2574)

45. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí éàðà-äûëìàñû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 1992-úè èë 30 éàíâàð òàðèõëè 561 ñàéëû Ôÿðìàíû.

46. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýþìðöê Ìÿúÿëëÿñèíèí òÿòáèãè ùàã-ãûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 1997-úè èë 25 èéóëòàðèõëè 616 ñàéëû Ôÿðìàíû.

47. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè-íèí òÿñäèã åäèëìÿñè, ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû ùö-ãóãè òÿíçèìëÿìÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñ-ïóáëèêàñû Ãàíóíóíóí âÿ ùÿìèí Ãàíóíëà òÿñäèã åäèëìèø Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÚÏÌ òÿòáèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè 25 àâãóñò 2000-úè èë òàðèõëèÔÿðìàíû.

48. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèíñòðóêòóðó âÿ ßñàñíàìÿ”íèí òÿñäèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 1998-úè èë 20 îêòéàáð òàðèõëèÔÿðìàíû.

324

49. “ßìÿëèééàò-àõòàðûø ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñû Ãàíóíóíóí òÿñäèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûíûíÏðåçèäåíòèíèí 1999-úó èë 11 íîéàáð òàðèõëè 206 ñàéëû Ôÿðìàíû.

50. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí òÿñäèãåäèëìÿñè, ãöââÿéÿ ìèíìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû ùöãóãè òÿíçèìëÿ-ìÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ãàíóíóíóíòÿòáèã åäèëìÿñè áàðÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 8ôåâðàë 2000-úè èë òàðèõëè Ôÿðìàíû.

51. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ñàùèáêàðëûüûí èíêèøàôûíà äþâ-ëÿò ùèìàéÿñè ñàùÿñèíäÿ ÿëàâÿ òÿäáèðëÿð ùàããûíäà” Àçÿðáàé-úàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí 10 ñåíòéàáð 2002-úè èë òàðèõëèÔÿðìàíû.

52. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí, ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýè-ñèíäÿí àçàä îëóíàí ìàëëàðûí ñèéàùûñû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 13 èéóë 2000-úè èë òàðèõëè 124 ñàéëû ãÿðàðû.

53. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíÿ ýÿòèðèëÿí àêñèç âåðýèñè-íÿ úÿëá îëóíàí ìàëëàðûí àêñèç äÿðÿúÿëÿðèíèí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàã-ãûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð êàáèíåòèíèí 19 éàíâàð2001-úè èë òàðèõëè 20 ñàéëû ãÿðàðû.

54. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà èõðàú-èäõàë ÿìÿëèééàòëàðû öçðÿýþìðöê ðöñóìëàðûíûí äÿðÿúÿëÿðè, ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñèíÿýþðÿ àëûíàí éûüûìëàðûí ìèãäàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-ëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 12 àïðåë 2001-úè èë òàðèõëè, 80 ñàéëûãÿðàðû.

55. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíëàðûíûí âÿçèôÿëè øÿõñëÿ-ðè ö÷öí õöñóñè ýåéèì ôîðìàñûíûí, ôÿðãëÿíìÿ íèøàíëàðûíûí òÿñâèðèâÿ îíëàðûí òÿúùèçàò íîðìàñûíûí òÿñäèã åäèëìÿñè ùàããûíäà” Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Íàçèðëÿð Êàáèíåòèíèí 5 àïðåë 2001-úè èë òà-ðèõëè 75 ñàéëû ãÿðàðû.

56. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ èõðàú åäèëÿí ìàëëàðûí ìö-ãàáèëèíäÿ âàëéóòà âàñèòÿëÿðèíèí þäÿíèøèíÿ íÿçàðÿò áàðÿäÿ òÿëè-ìàò” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèíñÿäðèíèí 1998-úè èë 9 ñåíòéàáð òàðèõëè 49 ñàéëû ÿìðè.

325

57. “Ýþìðöê ðÿñìèëÿøäèðèëìÿñè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðÿ èõòèñàñ àòòåñòà-òûíûí âåðèëìÿñè Ãàéäàëàðû ùàããûíäà” Àçÿðáàéúàí ÐåñïóáëèêàñûÄþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí Ñÿäðèíèí 1998-úè èë 11 íîéàáð òà-ðèõëè 65 ñàéëû ßìðè.

58. “Ìàëëàðûí òðàíçèò ýþìðöê ðåæèìè ùàããûíäà ßñàñíàìÿ” áàðÿäÿÀçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò Ýþìðöê Êîìèòÿñèíèí ñÿäðèíèí1999-úó èë 5 ìàé òàðèõëè ßìðè.

59. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ýþìðöê îðãàíûíûí âÿçèôÿëè øÿõñèíèí øÿ-ðÿô êîäåêñè” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÄÝÊ-íûí Êîëëåýèéàñûíûí 15ìàé 2001-úè èë òàðèõëè 02/01 ñàéëû ãÿðàðû èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

326

III. ßäÿáèééàò

1. Àáäóëëà Ôàçèëè, “Àòðîïîòåíà” (å. ÿ. IV-åð, VII ÿñðè), Áàêû “Åëì”1992.

2. Èìàíîâ Ì. “Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ãà÷àãìàë÷ûëûã ÿìÿëëÿ-ðè èëÿ úèíàéÿò-ùöãóãè ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿëÿðè”, “Ùöãóã ÿäÿáèééàòû”Áàêû, 1999.

3. “Àçÿðáàéúàí òàðèõè” ÿí ãÿäèì äþâðëÿðäÿí XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿãÿäÿð. Áàêû “Åëì” 1993.

4. “Ýþìðöê õÿáÿðëÿðè” ãÿçåòèíèí äþâðè íÿøðè. 5. Ìÿììÿäîâ Ñ.Ì. “Ìàëèééÿ”, Äÿðñëèê. Áàêû “Àçÿðíÿøð”, 1997.6. Ìÿììÿäîâ Ñ.Ì. âÿ á. “Âåðýè âÿ ýþìðöê èøè”. Áàêû, 1996.7. Íóðèéåâ Ú.Ã. âÿ á. “Áèçíåñ èøèíè íåúÿ òÿøêèë åòìÿëè”, Áàêû,

“Ãàíóí”, 1998.8. Ïàøàéåâ Ã. “Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè èãòèñàäè ôÿàëèééÿòèíèí úèíàéÿò

âÿ ýþìðöê ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöäàôèÿñè”, Áàêû, 1997.9. Ùåéäÿðîâ Ê.Ô. “Ýþìðöê èøèíèí ÿñàñëàðû, ýþìðöê èøèíèí òÿøêèëè âÿ

òåõíîëîýèéàñû”, 1-úè úèëä Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íÿøðèééàòû, Áàêû,1998.

10. Ùåéäÿðîâ Ê.Ô. “Ýþìðöê èøèíèí ÿñàñëàðû, ýþìðöê îðãàíëàðûíûíèãòèñàäè ôÿàëèééÿòè”, 2-úè úèëä, Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íÿøðèééàòû,Áàêû 1999.

11. Ùåéäÿðîâ Ê.Ô. “Ýþìðöê èøèíèí ßñàñëàðû, ýþìðöê îðãàíëàðûíûíùöãóã - ìöùàôèçÿ ôÿàëèééÿòè”, 3-úö úèëä, Àçÿðáàéúàí ÄþâëÿòÍÿøðèééàòû, Áàêû, 2000.

12. Ùåéäÿðîâ Ê.Ô. “Ýþìðöê èøèíèí ÿñàñëàðû” ýþìðöê èøèíèí èäàðÿåäèëìÿñè âÿ èíêèøàôû, 4-úö úèëä Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Íÿøðèééàòû,Áàêû 2000.

13. Ùåéäÿðîâ Ê.Ô. Èáðàùèìîâ Ò.Ò. “Ýþìðöê èøè-èãòèñàäè ñóâåðåíëèêâÿ òÿùëöêÿñèçëèê”, Áàêû, 1999.

14. Íóðèéåâ Ú., ßëèéåâ Ç., Èñìàéûëîâ Ý. “Ýþìðöê ñòàòèñòèêàñû”,Äÿðñ âÿñàèòè. “Ãàíóí” íÿøðèééàòû, Áàêû, 2000.

327

15. Íóðèéåâ Ú.Ã., Ìèêàéûëîâ Í.Ê., Íóðèéåâà Ê.Ã. “Åêîëîýèéà ùö-ãóãó”. Äÿðñ âÿñàèòè. “Ãàíóí” íÿøðèééàòû. Áàêû, 2000.

16. Íóðèéåâ Ú.Ã. “Áåéíÿëõàëã èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðèí ùöãóãè òÿíçèì-ëÿíìÿñè”. Ãàíóí, Áàêû, 2000.

17. Àáäóëëàéåâ Å.È. “Èíçèáàòè ùöãóã” Äÿðñëèê. Áàêû 2001.18. ßëèéåâ À.ß. “Àçÿðáàéúàíûí õàðèúè òèúàðÿò-èãòèñàäè ÿëàãÿñè”. Áà-

êû - “Îçàí”, 2001.19. Àõóíäîâ Ø.ß. “Ìàðêåòèíãèí ÿñàñëàðû”. Áàêû 2001.20. Ôåéçóëëàáÿéëè È.ß., Èáèøîâ Å.È.., Èñðàôèëîâ Ù.À. “Áåéíÿëõàëã òèúà-

ðÿò èøè”. Äÿðñëèê. Áàêû 2001.21. Êåéíç Ú.Ì. “Ìÿøüóëëóã, ìÿíôÿÿò âÿ ïóëóí öìóìè íÿçÿðèééÿ-

ñè”. Áàêû. “Ãàíóí”, 2001.22. Ìÿììÿäîâ Ô.ß., Ìóñàéåâ À.Ô., Ñàäûãîâ Ì.Ì., Ðçàéåâ .Ù.,

Êÿëáèéåâ É.À. “Âåðýèòóòìàíûí íÿçÿðè âÿ ìåòîäîëîæè ÿñàñëàðû”,Äÿðñëèê. Áàêû 2001.

23. Íóðèéåâ Ú.Ã. “Ýþìðöê Ùöãóãó”. Àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñëèê.Áàêû “Òÿôÿêêöð”, 2002.

24. ßëèéåâ À.ß., Íóðèéåâ Ú.Ã., Íóðèéåâà Ý.Ú. “Èãòèñàäèééàò âÿ ùö-ãóã” Åíñèêëîïåäèê èçàùëû ëöüÿò. Áàêû, “Ãàíóí” 2002.

25. ßëèéåâ À.ß., Øÿêÿðÿëèéåâ À.Ø. “Áàçàð èãòèñàäèééàòûíà êå÷èä:Äþâëÿòèí èãòèñàäè ñèéàñÿòè”. Áàêû, 2002.

328

“Á”

1. Àâäîêóøèí Å.Ô. “Ìåæäóíàðîäíûå ýêîíîìè÷åñêèå îòíîøå-íèÿ”, Ó÷åáíèê. Ì. ÈÂÖ– “Ìàðêåòèíã” 1998.

2. Àëåêñååâ Ñ.Ñ. “Ãîñóäàðñòâî è ïðàâî”, Ì. Þðèä.ëèò., 1996.3. Áàáèí Ý.Ï. “Îñíîâû âíåøíåýêîíîìè÷åñêîé ïîëèòèêè”

Ì.”Ýêîíîìèêà” 1997.4. Áåðëèí Ý.À., Èâàíîâ Í.À. “Òîâàðíàÿ íîìåíêëàòóðà âíåøíå-

ýêîíîìè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè ÑÍÔ, ÔÎÐÓÌ.5. Ìåòîäè÷åñêèé ñáîðíèê. Âûï., 2 Ì. 1996. 6. Áîáêîâ Â.Á. “Òàìîæåííîå çàêîíîäàòåëüñòâî ÐÔ”, ñáîð. (À.Î

“Òåðìèíàë À.Ã.” Ì. 1993.7. Áîðèñîâ Ê.Ã. “Ìåæäóíàðîäíîå òàìîæåííîå ïðàâî”, Ì. Èç-âî

Ðîññèéñêîãî óí-òà äðóæáà íàðîäîâ, 1997.8. Áðàôîâà Ë.Ë. “Ðóññêî-àíãëèéñêèé òîëêîâûé ñëîâàðü îñíîâíûõ

òàìîæåííûõ òåðìèíîâ (ïî ìàòåðèàëàì ÂÒÎ), Ì. 1996.9. Áóòåíêî Å.À. “Îñíîâíûå òàìîæåííûå òåðìèíû” ðóññêî-àíãë,

Òîëêîâûé ìèíè-ñëîâàðü Ì. 1997.10. Äðàãàíîâ Â.Ã. “Îñíîâû òàìîæåííîãî äåëà”, Ì. “Ýêîíîìèêà” 1998.11. Ãàáðè÷èäçå Ì. “Ðîññèéñêîå òàìîæåííîå ïðàâî”, Ì., 1997.12. Åðøîâ À.Ä. “Îïðåäåëåíèå ñòðàíû ïðîèñõîæäåíèÿ òîâàðà”.

Ó÷åáíîå-ìåòîä.ïîñîáèå. 1996.13. Êåðèìîâ ÄÆ.À. “Ìåòîäîëîãèÿ ïðàâà” Ì., 1989.14. Êåðèìîâ ÄÆ.À. “Îñíîâû ôèëîñîôèè ïðàâà” Ì., 1992.15. Êèñëîâñêèé Þ.Ã. “Èñòîðèÿ òàìîæíè ãîñóäàðñòâà Ðîññèéñêî-

ãî”. Ì., 1995.16. Êîçûðèí À.À. “Òàìîæåííîå ïðàâî Ðîññèè”. Ó÷åá. Ì. 1995.17. “Êðàòêèé òàìîæåííûé ñëîâàðü”. Ïîä îáù.ðåä. Í.Áëèíîâà Ì.,

1994.18. “Ìåæäóíàðîäíàÿ êîíâåíöèÿ î ãàðìîíèçèðîâàííîé ñèñòåìå

îïèñàíèÿ è êîäèðîâàíèÿ òîâàðîâ”. Ñëîâàðü-ñïðàâî÷íèê. 1994.19. “Ìåæäóíàðîäíûå ïðàâèëà èíòåðïðåòàöèè êîììåð÷åñêèõ òåð-

ìèíîâ, íàèáîëåå óïîòðåáëåííûõ â ñôåðå âíåøíåé òîðãîâëè,“ÈÍÊÎÒÅÐÌÑ-90”. Ñëîâàðü-ñïðàâ. ÑÏá. “Ëîãîñ-ÑÏá”., 1994

20. “Îñíîâû òàìîæåííîãî äåëà”. Ó÷åáíèê, Ì., 1995.329

21. “Îñíîâû âíåøíåýêîíîìè÷åñêèõ çíàíèé”. Ñëîâàðü-ñïðàâî÷-íèê.Ì., “Âûñøàÿ øêîëà”, 1993.

22. “Òàìîæåííàÿ ñòàòèñòèêà”. Ó÷åá.âûï. I-1996. II-1997. Ì. 23. “Òàìîæåííûé êîäåêñ ÑÑÑД. Ì., 1991.24. “Òàìîæåííûé òàðèô ÑÑÑД. Ì., 198125. “Òàìîæåííîå äåëî”. Ñëîâàðü ñïð. ÑÏá. “Ïîãîñ-ÑÏá”., 1994.26. “Òîâàðíàÿ íîìåíêëàòóðà ÂÝÄ ÑÍÔ. 2-å èçä. Ì., 1996.27. “Òîëêîâûé ñëîâàðü ìåæäóíàðîäíûõ òàìîæåííû òåðìèíîâ”.

Ðàáî÷èé äîêóìåíò ÑÒÑ, Ìîñêâà, 199228. Ôîìè÷åâ Â.È. “Ìåæäóíàðîäíàÿ òîðãîâëÿ”. Ó÷åáíèê,

Ì.,“Èíôðà-Ì”, 199829. Øðåïëåð Õ.À. “Ìåæäóíàðîäíûå ýêîíîìè÷åñêèå îðãàíèçà-

öèè”. Ñïðàâî÷íèê. Ì. Ìåæäóíàðîä. îòíîøåíèÿ, 199830. “Ýêîíîìèêà è ïðàâî”. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü Ãàáïåðà,

Ïîä. îáø. ðåä. À.Ï. Ãîðêèíà è äð. Ì. ÁÐÝ. 199831. “Ýêîíîìè÷åñêàÿ ñòàòèñòèêà”, Ó÷åáíèê Ì. 199832. “Ýêîíîìèêà òàìîæåííîãî äåëà” Ó÷åá. Ì. 199733. “Ýêîíîìèêà”. Ó÷åá. Ïîä. ðåä. À.Ñ. Áóëàòîâà Ì., ÁÅÊ, 199734. Àëèåâ À.À. “Òàìîæåííîå äåëî è ðàçâèòèå ìèðîâîé ýêîíîìè-

êè”, Áàêó, 2002.

330

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒÞÍ ÑÞÇ .......................................................................................................... 3

ÌÞÂÇÓ 1. ÔßÍÍÈÍ ÏÐÅÄÌÅÒÈ ÁÀÐßÄß ÀÍËÀÉÛØ ........................ 5

ÌÞÂÇÓ 2. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÄÀ ÝÞÌÐÖÊ ÈØÈÍÈÍÒßØÊÈËÈÍÈÍ Âß ÒßÒÁÈÃÈÍÈÍ ÒÀÐÈÕÈ .............................................. 11

ÌÞÂÇÓ 3. ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÄÀÝÞÌÐÖÊ ÑÈÉÀÑßÒÈ Âß ÝÞÌÐÖÊ ÈØÈÍÈÍ ÒßØÊÈËÈ .................... 21

ÌÞÂÇÓ 4. ÝÞÌÐÖÊ ÍßÇÀÐßÒÈ ........................................................ 42

ÌÞÂÇÓ 5. ÝÞÌÐÖÊ ÐÅÆÈÌËßÐÈ ....................................................... 73

ÌÞÂÇÓ 6. ÝÞÌÐÖÊ ÐßÑÌÈËßØÄÈÐÈËÌßÑÈ ................................ 123

ÌÞÂÇÓ 7. ÕÀÐÈÚÈ-ÈÃÒÈÑÀÄÈ ÔßÀËÈÉÉßÒÈÍÝÞÌÐÖÊ-ÒÀÐÈÔ ÒßÍÇÈÌËßÍÌßÑÈ ............................................... 170

ÌÞÂÇÓ 8. ÝÞÌÐÖÊ ÞÄßÍÈØËßÐÈ .................................................. 178

ÌÞÂÇÓ 8.2. ÌÖÕÒßËÈÔ ÝÞÌÐÖÊ ÐÅÆÈÌËßÐÈÍÄßÂÅÐÝÈ Âß ÐÖÑÓÌËÀÐÛÍ ÒßÒÁÈÃÈ ÃÀÉÄÀËÀÐÛ ....................... 194

ÌÞÂÇÓ 9. ÝÞÌÐÖÊ ÄßÉßÐÈ Âß ÎÍÓÍÒßÉÈÍ ÅÄÈËÌßÑÈ ÖÑÓËËÀÐÛ ............................................................ 208

ÌÞÂÇÓ 10. ÂÀËÉÓÒÀ ÍßÇÀÐßÒÈ ................................................... 238

ÌÞÂÇÓ 11. ÝÞÌÐÖÊ ÈØÈÍÄß ÃÅÉÐÈ-ÒÀÐÈÔÒßÍÇÈÌËßÍÌßÑÈ ÖÑÓËËÀÐÛ ........................................................... 246

ÌÞÂÇÓ 12. ÝÞÌÐÖÊ ÑÒÀÒÈÑÒÈÊÀÑÛ Âß ÕÀÐÈÚÈÈÃÒÈÑÀÄÈ ÔßÀËÈÉÉßÒÈÍ ßÌÒßß ÍÎÌÅÍÊËÀÒÓÐÀÑÛ ........... 255

ÌÞÂÇÓ 13. ÝÞÌÐÖÊ ÑÈÑÒÅÌÈÍÄß ÈÃÒÈÑÀÄÈ ÒßÙËÈË ............ 262

ÌÞÂÇÓ 14. ÝÞÌÐÖÊ ÎÐÃÀÍËÀÐÛÍÛÍÙÖÃÓÃ-ÌÖÙÀÔÈÇß ÔßÀËÈÉÉßÒÈ ................................................... 267

ÌÞÂÇÓ 15. ÝÞÌÐÖÊ ÎÐÃÀÍËÀÐÛÍÄÀÈÄÀÐßÅÒÌßÍÈÍ ßÑÀÑËÀÐÛ .............................................................. 288

ÌÞÂÇÓ 16. ÝÞÌÐÖÊ ÎÐÃÀÍËÀÐÛ ÑÈÑÒÅÌÈÍÄßÈÄÀÐßÅÒÌßÍÈÍ ÒßØÊÈËÀÒÈ ÑÒÐÓÊÒÓÐËÀÐÛ ........................... 302

ÌÞÂÇÓ 17. ÝÞÌÐÖÊ ÎÐÃÀÍËÀÐÛÑÈÑÒÅÌÈÍÄß ÈÄÀÐßÅÒÌß ÏÐÎÑÅÑÈ .............................................. 309

ÈÑÒÈÔÀÄß ÎËÓÍÌÓØ ÍÎÐÌÀÒÈÂ-ÙÖÃÓÃÈÀÊÒËÀÐÛÍ Âß ßÄßÁÈÉÉÀÒËÀÐÛÍ ÑÈÉÀÙÛÑÛ .............................. 320

331

ÝÞÌÐÖÊ ÈØÈÍÈÍ ÒßØÊÈËÈ ÂßÈÄÀÐßÅÄÈËÌßÑÈ

Àëè ìÿêòÿáëÿð ö÷öí äÿðñëèê(Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ)

ÃÀÍÓÍ íÿøðèééàòû,Áàêû 370033 Àüà Íåìÿòóëëà êö÷ÿñè, 44.

Òåë/ôàêñ: 678 887, 677 956.

Êîìïöòåð òÿðòèáàòû: Ýöëøÿí ÏðèâåðäèéåâàÎïåðàòîð: Ýöëöñòàí ÀòàêèøèéåâàÊîððåêòîð: Âàëèäÿ Èìàìÿëèéåâà

Ôîðìàòû 60õ84 1/32. Ìÿòáÿÿ êàüûçû ¹ 1.Ôèçèêè ÷/â 20.75. Ø.÷/â 19.30.

Òèðàæû 500, Ñèôàðèø 029.Ãèéìÿòè ìöãàâèëÿ èëÿ.