Yrd.Doç.Dr. Anar GAFAROV/QAFAROV, ASİA MİNOR STUDİES (ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER...

ASİA MİNOR STUDİES (ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ )

HAYDAR ALİYEV ÖZEL SAYISI

(HAYDAR ALİYEV SPECIAL ISSUE)

Cilt/ Volume:1

Sayı / Issue: Haydar Aliyev Özel Sayısı / Haydar Aliyev Special Issue

Mayıs / May 2013

www.asiaminorstudies.com

ISSN 2147-1673

ISSN 2147-1673

ASIA MINOR STUDIES (Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi)

Ocak ve Temmuz olmak üzere yılda iki kez yayınlanır

Cilt/ Volume:1

Sayı / Issue: Haydar Aliyev Özel Sayısı / Haydar Aliyev Special Issue

Mayıs / May 2013

KİLİS 2013

Tarandığı İndeksler ve Veri Tabanları

Indexes &Databases

Index Copernicus International (ICI)

http://journals.indexcopernicus.com

Central and Eastern European Online

Library (CEEOL)

http://www.ceeol.com/

Akademik Türk Dergileri İndeksi

http://www.akademikdizin.com/

Ulrich’s Periodicals Directory (UPD)

www.ulrichsweb.com

Academia Sosyal Bilimler İndeksi (ASOS)

http://asosindex.com/journal

Bilimsel Yayın İndeksi

http://www.arastirmax.com/


http://www.ulrichsweb.com/

http://asosindex.com/journal


http://journals.indexcopernicus.com/karta.php?action=masterlist&id=4997

http://www.ceeol.com/aspx/publicationdetails.aspx?publicationId=8730f67b-9bbd-4642-9876-1c97b194899e


http://www.ulrichsweb.com/

http://asosindex.com/journal-view?id=131


ASIA MINOR STUDIES

ISSN 2147-1673

Sahibi / Publisher

Yrd. Doç. Dr. Serhat KUZUCU Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali YILDIRIM

Editör / Editor

Yrd. Doç. Dr. Serhat KUZUCU

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali YILDIRIM

Misafir Editör/ Sojourner Editor

Doç. Dr. Cavid QASIMOV

Yayın Kurulu / Editorial Board

Doç. Dr. Metin AKİS Doç. Dr. Mehmet EROL

Yrd. Doç. Dr. Murat FİDAN

Yrd. Doç. Dr. Mehmet SOĞUKÖMEROĞLULARI Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin SÖNMEZ

Dil Danışmanı / Language Advisory

Yrd. Doç. Dr. İsmail PEHLİVAN (Rusça) Abdil Celal YAŞAMALI (İngilizce)

Emrah PAKSOY (İngilizce)

Tuğba BİLVEREN (Türkçe) Muhammet HÜKÜM (Türkçe)

Yayın Sekreteri ( Secretary)

Ramazan ÇELEM

Armağan ZÖHRE

Danışma Kurulu / Advisory Board

Prof. Dr. Mehmet ALPARGU (Sakarya Üniversitesi)

Prof. Dr. Ali ARSLAN (İstanbul Üniversitesi)

Prof. Dr. Enver ÇAKAR

(Fırat Üniversitesi)

Prof. Dr. Nurullah ÇETİN

(Ankara Üniversitesi)

Prof. Dr. Cihat GÖKTEPE

(Uluslararası Antalya Üniversitesi)

Prof. Dr. Nurettin DEMİR

( Başkent Üniversitesi)

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK

(Fırat Üniversitesi)

Prof. Dr. Mehmet SEYİTDANLIOĞLU

(Hacettepe Üniversitesi)

Prof. Dr. Mustafa TURAN

(Gazi Üniversitesi)

Prof. Dr. Osman TÜRER

( Kilis 7 Aralık Üniversitesi)

Prof. Dr. Vygantas VAREİKİES

(Klaipeda University-Litvanya)

Adres / Address

Kilis 7 Aralık Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

79100 Kilis / TÜRKİYE (TURKEY)

Tel: 0533 493 88 11-0505 664 24 12 Fax: +90 (0348) 822 23 51

E-mail: [email protected] Web: www. asiaminorstudies.com

Yasal Sorumluluk/ Legal Responsibility

Yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.

The authors are responsible for the contents of their papers.

mailto:[email protected]

Bu Sayının Hakemleri / Referees of This Issue

Prof. Dr. Qabil Aliyev

(Bakü Devlet Universitesi)

Prof. Dr. Cebi Behramov

(Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi)

Prof. Dr. İsmayıl Hacıyev

(Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nahçıvan

Şubesinin Sedri)

Prof. Dr. Qasım Hacıyev


Prof. Dr. Rüfet Hüseynzade

(Azerbaycan Öğretmenler Enstitüsü)

Prof. Dr. İrade Hüseynova


Prof. Dr. Anar İsgenderov


Prof.Dr. Tofik Mustafayev


Prof. Dr. Mehmet Rzayev

(Nahçıvan Devlet Universitesi)

Prof. Dr. Minehanım Tekleli

(Qafqaz Universitesi-Azerbaycan)

Doç. Dr. Sevinc Abbasova

(Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Şub.)

Doç. Dr. Yaşar Ahmedov

(Azerbaycan Universitesi)

Doç. Dr. Boran Aziz


Doç. Dr. Tofik Babayev


Doç. Dr. Bilal Dedeyev


Doç. Dr. Hacı Hasanov


Doç. Dr. Beşir Mustafayev

(Iğdır Üniversitesi)

Doç.Dr. Tofik Necefli


Doç. Dr. Nuri Ok

(İbrahim Çeçen Universitesi ve Qafqaz Universitesi)

Doç. Dr. İbrahim Özmaden


Doç. Dr. Anar Qafarov


Doç. Dr. Vasif Qafarov


Doç. Dr. Tahir Şahbazov


Doç. Dr. Mahir Talışlı


Doç. Dr. Ramazan Uslu

(İbrahim Çeçen Universitesi ve Qafqaz Universitesi)

Doç. Dr. Vidadi Umudlu


Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin Sönmez

(Kilis 7 Aralık Ünviversitesi)

Yrd. Doç. Dr. Gülşen Kum

(Kilis 7 Aralık Ünviversitesi)

Dr. Serhat Aktaş

(Gence Devlet Universitesi)

Dr. Ruslan Abdullayev


Dr. Emin Ağayev


Dr. Ahmet Çamalan


Dr. Samir Hasanov


Dr. Namiq Memmedov


EDİTÖRLERDEN

Asia Minor Studies dergisi olarak her sene Mayıs ayında Türk tarihine, siyasetine,

bilimine, kültürüne ve sanatına önemli hizmetleri bulunmuş başta devlet adamı olmak üzere

fikir ve bilim insanlarımıza özel sayı çıkarma kararı aldık. Bu bağlamda bu sayımızı

Azerbaycan Türk toplumuna önemli hizmetleri bulunmuş Azerbaycan Cumhuriyeti Eski

Cumhurbaşkanı Rahmetli Haydar Aliyev Özel sayısı olarak yayına hazırladık.

Bu sayımızda toplam 23 makale yer almaktadır. Bu makaleler başta Haydar

Aliyev’in tarihi şahsiyeti, devlet adamlığı, izlediği politikalar ve Azerbaycan’ın kültürü,

coğrafyası, tarihi gelişimi ile ilgilidir. Bu sayımızın misafir editörlüğünü ise Azerbaycan

temsilcimiz Doç. Dr. Cavid Qasımov üstlenmiştir.

Bundan sonraki özel sayımız Türk Dünyası’nın büyük liderlerinden, Kuzey Kıbrıs

Türk Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı, Kıbrıs Türklüğünün mücadele

adamı Rahmetli Rauf Denktaş adına olacaktır.

Yrd. Doç. Dr. Serhat KUZUCU

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali YILDIRIM

Misafir Editör Doç Dr. Cavid QASIMOV ’un

Haydar Aliyev’in Özgeçmişi Takdimi

Haydar Alirıza oğlu Aliyev 10 Mayıs 1923`te Azerbaycan`ın Nahçıvan kentinde

doğdu. 1939 senesinde Nahçıvan Pedagoji Teknik Okulu`nu bitirdikten sonra Azerbaycan

Sanayi Enstitüsü`nde (şimdiki adı Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi) eğitim gördü.

Fakat başlayan savaş nedeniyle eğitimine devam edemedi.

Haydar Aliyev 1941 yılından itibaren Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Halk İçişleri

Komiserliğinde ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Halk Komiserleri Meclisi`nde Şube

Müdürü olarak görev yaptı. Ardından 1944 senesinde çalışmak için devlet güvenlik

teşkilatlarına gönderildi. Bu dönemden itibaren devlet güvenlik teşkilatlarında çalışan

Haydar Aliyev 1964`ten Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu`na bağlı Devlet Güvenlik

Komitesi`nde Başkan Yardımcısı, 1967 yılından itibaren ise Başkan olarak görev yaptı ve

Tuğgeneral rütbesine kadar yükseldi. Bu dönemlerde O, Leningrad`da (şimdiki adı Saint

Petersburg) özel yüksek öğrenim gördü, 1957 senesinde ise Azerbaycan Devlet Üniversitesi

Tarih Bölümünü bitirdi.

Haziran 1969`da Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi`nin genel

toplantısında Haydar Aliyev, Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci

Sekreteri seçilerek cumhuriyetin yönetimini üstlendi. Aralık 1982`de Sovyetler Birliği

Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbüro üyeliğine seçilen Haydar Aliyev, SSCB

Bakanlar Kurulu Başkanının Birinci Yardımcısı görevine getirildi ve SSCB

yöneticilerinden biri oldu. Yirmi yıl SSCB Yüksek Sovyeti`nde milletvekilliği yapan

Haydar Aliyev, beş yıl ise SSCB Yüksek Sovyeti Başkan Yardımcısı olarak çalıştı.

Haydar Aliyev, 1987 yılının Ekim ayında Sovyetler Birliği Komünist Partisi

Merkez Komitesi Politbürosu`nun ve bizzat Genel Sekreter Mihail Gorbaçovùn yürüttüğü

politikaları protesto ederek görevlerinden istifa etti.

20 Ocak 1990`da Sovyet ordusunun Bakü`de gerçekleştirdiği kanlı facia ile ilgili

olarak ertesi gün Moskova`daki Azerbaycan Temsilciliği`ne gelen Haydar Aliyev bir bildiri

yayımladı. Bildiride, Azerbaycan halkına karşı işlenen suçun organizatör ve faillerinin

cezalandırılmasını talep etti. SSCB üst düzey yöneticilerinin Dağlık Karabağ`da yaşanan

olaylarla ilgili ikiyüzlü siyasetini protesto eden Haydar Aliyev, Temmuz 1991`de Sovyetler

Birliği Komünist Parti üyeliğinden ayrıldı.

Temmuz 1990 yılında Azerbaycanà dönen Haydar Aliyev önceleri Bakü`de, daha

sonra Nahçıvan`da yaşadı, aynı yıl Azerbaycan Yüksek Sovyeti milletvekilliğine seçildi.

1991-1993 yılları arasında Nahçıvan Otonom Cumhuriyeti Yüksek Meclisi`nin Başkanı,

Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti`nin Başkanı görevlerini yürüttü. 1992 senesinde

Yeni Azerbaycan Partisi`nin Nahçıvan`da yapılan kuruluş kongresinde Haydar Aliyev parti

başkanı seçildi.

1993`te Mayıs-Haziran aylarında hükümet krizinin iyice derinleşmesi nedeniyle

ülkede iç savaşın çıkması ve bağımsızlığın kaybedilmesi tehlikesi üzerine Azerbaycan

halkı, Haydar Aliyevìn yönetime getirilmesi isteği ile ayaklandı. Dönemin Azerbaycan

yöneticileri Haydar Aliyevì resmi olarak Bakü`ye davet etmek zorunda kaldılar. 15

Haziran 1993 tarihinde Haydar Aliyev, Azerbaycan Yüksek Sovyeti`nin Başkanı seçildi, 24

Temmuz`da ise Milli Meclisìn kararı doğrultusunda Azerbaycan Cumhuriyeti

Cumhurbaşkanı Vekili görevine getirildi. 3 Ekim 1993`te yapılan genel seçimlerin

sonucunda Haydar Aliyev, Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Cumhurbaşkanı seçildi. 11 Ekim

1998`de halkın etkin katılımıyla yapılan seçimlerde Haydar Aliyev, oyların % 76,1ìni

kazanarak bir kez daha Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçildi. 15 Ekim 2003`te

yapılan Devlet Başkanlığı seçimlerinde aday gösterilmesini kabul eden Haydar Aliyev,

sağlık sorunları nedeniyle seçimlere katılmaktan vazgeçti.

Haydar Aliyev bir takım uluslararası ödüllere, çeşitli ülkelerin üniversitelerinin

fahri doktora unvanına ve diğer yüksek ödüllere layık görüldü. Dört kez Lenin Nişanı, Kızıl

Yıldız Nişanı ve birçok madalyalar alan Haydar Aliyev iki kez Sosyalist Emek

Kahramanı ödülünü aldı, birçok yabancı devletin nişan ve madalyalarıyla ödüllendirildi.

Azerbaycan tarihinin otuz yılı aşkın bir dönemi Haydar Aliyev ismi ile kopmaz

bağlarla bağlıdır. Bu yıllar zarfında halkın toplumsal, siyasal, ekonomik ve kültürel

yaşamındakı gelişmelerde hep Haydar Aliyevìn ismi geçer. Haydar Aliyev, yönetimde

bulunduğu süre boyunca ülkenin kalkınması için hep uğraştı, onun zengin kültürü, büyük

tarihi geçmişi ile her zaman gurur duydu, gelecek kuşaklarının kaderi ile kaygılandı. Onun

sayesinde Azerbaycan, bir devlet olarak tarihin zor dönemeçlerinden ve sınavlarından geçti.

Seçkin siyaset ve devlet adamı, halkın kayıtsız şartsız lideri olarak bilinen Haydar

Aliyev hayatta iken canlı efsaneye dönüştü. Bu yüzden Haydar Aliyev fenomeni her zaman

dikkatleri çekti. Dünya Azerbaycanlılarının bu milli liderinin herkesi hayran bırakacak

coşkun siyasi faaliyeti gerek ülke, gerekse dünya basınında geniş yankı buldu.

Azerbaycan halkı ulusal devlet düzeninin çökme tehlikesi ile yüzleştiği ve çok zor

günlerini yaşadığı bir dönemde - Haziran 1993'te ısrarla mevcut yönetimin değiştirilmesini

talep etti ve o zamandan itibaren kaderini Haydar Aliyev'in ellerine teslim etti.

Halkının sıkıntılı günlerinde onun ısrarlı davetini kabul eden Haydar Aliyev,

Azerbaycan`da yeniden siyaset sahnesine geri döndü. Haydar Aliyevìn bu dönüşünü halk

büyük umut ve sevinçle karşıladı. Aynı gün Azerbaycan`ın tarihine Milli Kurtuluş günü

olarak geçti.

İÇİNDEKİLER

Feteli ABDULLAYEV

Heydər Əliyev Azərbaycanin Müstəqil Miqrasiya Siyasətinin Yaradicisidir/ Haydar Aliyev

Azerbaycan'in Bağımsız Göç Politikasının Kurucusudur ......................................................1

Ziba АĞАYЕVА

Hационально-Нравственные Ценности И Их Роль В Формировании И Развитии

Независимого Азербайджана/Milli Manevi Değerler ve Bunların Bağımsız

Azerbaycan’ın Kuruluş ve Gelişmesindeki Rolü ................................................................. 10

Elçin AHMETOV

Haydar Aliyev’in Dış Politikasında Avrupa Kurumları İle İşbirliği/Heydar Aliyev's Foreign

Policy in Relations With the European Institutions…………………………….………….14

Tahire ALLAHYAROVA

Azərbaycanda Müstəqil Daxili Siyasi Sistemin İnkişafinin Əsas İstiqamətləri/

Azerbaycan'da Bağımsız İç Politikanın Gelişiminin Ana Yönleri (1993-2003 yılları) ........ 24

Rebiyyet ASLANOVA

Heydər Əliyevin Milli Dövlətçilik Fəlsəfəsi/ Haydar Aliyev'in Milli Devletçilik Felsefesi 32

Elnur ASLANOV

National Leader Heydar Aliyev’s Polıtıcal Reforms Course/ Haydar Aliyev’in Siyasi

Reform Kursu ....................................................................................................................... 38

Nazım BABABEYLİ- Fatih İMAT

Исследование Ландшафтов Предгорных Районов Нахчыванской Автономной

Республики Галоиндикационным Методом / Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Dağ Eteği

Bölgeleri Lantşaftlarının Haloindigasion Metodu ile Araştırılması ..................................... 44

Yusif HÜSEYNOV

Heydər Əliyev Xarici Siyasəti Azərbaycanin Milli Mənafeyinin Ifadəsi Və Müstəqilliyinin

Əbədiliyinin Təminatidir/ Haydar Aliyev’in Dış Politikasi Azerbaycan'in Milli Çıkarlarının

İfadesi ve Bağımsız Ebediliğinin Teminatıdır ...................................................................... 54

Hacı Sebuhi İBRAHİMOV

Heydər Əliyev Şəxsiyyəti Azərbaycan Xalqinin Milli Düşüncəsində Qürur Mənbəyidir /

Haydar Aliyev Kimliği Azerbaycan Halkinin Milli Düşüncesinde Gurur Kaynağidir ........ 59

Sona MEHERREMOVA

Azerbaycan–Almanya İlişkilerinin Stratejik Ortaklık Seviyesine Ulaşmasında Haydar

Aliyev’in Rolü/ Haydar Aliyev’s Role in Raising teh Azerbaijan Relations to the Level of

Strategic Partnership ............................................................................................................ 66

Seadet MEMMEDOVA

Azerbaycan'da Yargi Gücünün Reformunda Haydar Aliyev’in Rolü/ The Role of Heydar

Aliyev in Reforms of Judicial Authority in Azerbaijan ....................................................... 73

Fuad MEMMEDOV

Mədəniyyət, Ideologiya və Milli Inkişaf / Kültür, İdeoloji ve Ulusal Gelişme .................... 80

Rena MİRZEZADE

Heydər Əliyev Strategiyasinda Vətəndaş Cəmiyyəti və Gender Siyasəti / Haydar Aliyev'in

Stratejisinde Sivil Toplum ve Kadın Politikası .................................................................... 89

Lale MÖVSÜMOVA

Религия В Контексте Становления Гражданского Общества/ Din Vatanda Toplumunun

Berkarar Olması Kontestinde ............................................................................................... 98

Asef ORUCOV

Heydər Əliyev və Azərbaycanin Balanslaşdirma Siyasəti / Haydar Aliyev ve Azerbaycan’ı

Batılılaştırma Siyaseti ........................................................................................................ 110

İlhame ÖMEROVA

Azərbaycan Respublikasinda Dövlət Idarəçiliyinin Formalaşmasi Prosesində Heydər

Əliyevin Rolu (Rusiya Federasiyasi Ilə Münasibətlər Konteksində) / Azerbaycan

Cumhuriyeti’nde Devlet Yönetiminin Oluşturulması Sürecinde Haydar Aliyev'in Rolü

(Rusya Federasyonu İle İlişkiler Bağlamında .................................................................... 117

Leyla QASIMZADE

Современная Экономика Азербайджана И Его Основоположенник - Гейдар Алиев /

Azerbaycan’ın Modern Ekonomisi ve Onun Kurucusu Modern - Haydar Aliyev ............. 123

Reşad QASIMZADE

Cтратегия «Новое Соседство» В Регионе И Проблема Понимания В Международной

Политике/Bölgede "Yeni Mahalle" Stratejisi ve Uluslararası Siyasette Anlayış Sorunu .. 128

Samir QULİYEV

Azerbaycan Dış Politikasında Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Ulusal Lideri Haydar Aliyev`in

Rolü / The Role of Haydar Aliyev National Leader of Azerbaijan Republic in the Foreign

Policy of Azerbaijan ........................................................................................................... 134

İlham RÜSTEMOV

Müstəqilliyin Ilk Illərində Azərbaycanda Bazar Infrastrukturlarinin Formalaşmasinda

Heydər Əliyevin Rolü/ Bağımsızlığın İlk Yıllarında Azerbaycan'da Pazar Ekonomisinin

Altyapısının Şekillenmesinde Haydar Aliyev'in Rolü ...................................................... 146

Аfеt SEFEROVA

Роль Общенационального Лидера Гейдара Алиева В Формировании Отношений

Между Азербайджанской Республикой И Европейским Союзом / Milli Lider Haydar

Aliyev'in Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Birliği Arasında Oluşan İlişkilerinin

Formalaşmasında Rolü ....................................................................................................... 157

Mehman ŞABANOV

Heydər Əliyev və Milli Ordu Quruculuğu (1969-1982-Ci Illər) / Haydar Aliyev ve Ulusal

Ordu ve Kuruluşu ( 1969-1982 Yılları Arasında) .............................................................. 166

Emin ŞIXƏLİYEV

Heydər Əliyev və Ermənistan-Azərbaycan Münaqişəsinin Nizamlanması Məsələsi/ Haydar

Aliyev ve Ermenistan-Azerbaycan Sorununun Çözümü Meselesi…………………….…174

Cilt: 1 Sayı: Haydar Aliyev Özel Sayısı Mayıs 2013 /Volume: 1 Issue: Haydar

Aliyev Special Issue May 2013

EYDƏR ƏLIYEV AZƏRBAYCANIN MÜSTƏQIL MIQRASIYA SIYASƏTININ

YARADICISIDIR

(Haydar Aliyev Azerbaycan'ın Bağımsız Göç Politikasının Kurucusudur)

Heydar Aliyev, Founder of The Independent Migration Policy

Dr. Feteli ABDULLAYEV

Özet

Makalede yazar Haydar Aliyev'in bağımsız göç politikası incelemiştir. Haydar

Aliyev'in yönetimi (1993-2003) son derece karmaşık göç durumuna dikkatini vermiştir.

Haydar Aliyev'in göç politikasının bazı yönleri ve özellikleri analiz edilmiştir. 1988

yılından itibaren Ermeni saldırısı sonucunda Azerbaycan’ın topraklarının yüzde 20’si işgal

edildi ve bir milyondan fazla insan mülteci oldu. Bunun sonucunda göç politikası bağımsız

Azerbaycan'da tamamen yeni bir alan oldu. Buna rağmen geçen yüzyıl 90'lı yıllarda Haydar

Aliyev'in başkanlığı altında, Azerbaycan devlet tarihinde ilk kez ulusal, bağımsız göç

politikası uygulanmaya başladı. Bağımsız göç politikası devletin ulusal çıkarlarına hizmet

etmekle, uluslararası hukuk kurallarının tanınması, uluslararası ilişkilerde çok yönlü

işbirliği anlaşmalarının temelini oluşturdu.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Göç Politikası, Mülteci, Göçmen

Abstract

In the article author provides an overview of the forming of national migration

policy of Heydar Aliyev. Gived an attention to the extremely complex migration situation

during the leadership of Heydar Aliyev(1993-2003), analysed some aspects and

specificities of Heydar Aliyevs migration policy. Since 1988, as a result of Armenian

aggression 20 percent of the territories occupied and more than 1 million people became

refugees. Migration policy was a completely new area in independent Azerbaijan.

However, in the 90s, under the leadership of national leader Heydar Aliyev, national

migration policy was implemented for the first time in Azerbaijan's state history. Serving

the national interests migration policy laid the foundation for the recognition of

international law, the signing of agreements of international cooperation in multilateral

treaties.

Key Words: Heydar Aliyev, Migration Policy, Refugees, Internally Displaced

Persons, Migration Management, Migration Conditions

Giriş

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, [email protected]

Heydər Əliyev Azərbaycanin Müstəqil Miqrasiya Siyasətinin Yaradicisidir / Feteli

ABDULLAYEV

2

Azərbaycan xalqının siyasi lideri Heydər Əliyevin müstəqil miqrasiya siyasətinin

mahiyyəti və məqsədləri, onun konsepsual əsasları və praktiki gerçəkləşdirilməsinin təhlili

çox geniş mövzudur. Bu məqalədə həmin siyasətin bir neçə aspektdə təhlilinə yer

ayrılmışdır. Bunlar Heydər Əliyevin milli inkişaf strategiyasının tərkib hissəsi kimi əsasını

qoyduğu miqrasiya siyasətinin konstitutsional, qanunvericilik əsaslarının, hüquqi bazasinin

yaradılması, dövlət orqanlarında miqrasiyanın tənzimlənməsi sisteminin formalaşdırmasına,

nəhayət, Azərbaycanın bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığının təməl prinsipləri və təcrübəsi

sahəsində gördüyü tarixi xidmətləri kimi məsələlərdir.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə ölkədə mövcud olan son dərəcə mürəkkəb

miqrasiya vəziyyəti hər bir azərbaycanlının yaşadığı ən yeni tariximizdir. Bu fövqəladə

vəziyyətdə Azərbaycanın müstəqillik taleyi demək olar ki, həm də miqrasiya siyasətinin

təməllərini düzgün müəyyənləşdirməkdən birmənalı şəkildə asılı idi.

Azərbaycanın müstəqillik tarixinin banisi Heydər Əliyevin xalqın çağırışı ilə

dövlət rəhbərliyinə gəldiyi zaman bütün sahələrdə olduğu kimi, miqrasiya sahəsində də

çətin vəziyyət mövcud idi. Bu illərdə ulu öndər suveren dövlətçilik tarixinin təməli ilə

yanaşı milli miqrasiya siyasətinin əsaslarını, strateji hədəflərini, təxirəsalınmaz

istiqamətlərini öz siyasi dühası ilə ilk dəfə müəyyən etdi. Ümummilli liderin alternativi

olmayan siyasi kursu ilə zorakı miqrasiyanın tənzimlənməsi, məcburi qaçqınların

məskunlaşdırılması və yerləşdirilməsi keçmiş sovet respublikaları arasında məcburi qaçqın

problemi ilə üzləşən ilk ölkə, dünyada məcburi qaçqın əhalinin sayına görə bu gün də

birinci yerdə olan məmləkətdə miqrasiya siyasətinin banisi kimi tarixdə həmişəlik öz adını

həkk etdi.

Məqalədə Heydər Əliyevin Azərbaycanda miqrasiyanın idarə olunmasının uzun

müddətli perspektivləri üçün milli strategiyanın müəyyən etməsinə, qəbul etdiyi qanunlar

və imzaladığı beynəlxalq sənədlərlə bu gün də həmin xəttin yüksək səviyyədə davam

etdirilməsinə diqqət cəlb edilir.

Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişaf tarixində onun malik olduğu coğrafi mövqeyi,

təbii resursları, qərb və şərq sivilizasiyalarının qovşağı kimi strateji əhəmiyyəti burada

özünəməxsus miqrasiya vəziyyətini formalaşdırmışdır. Ölkəmiz tarix boyu istər-istəməz

insanların bir yerdən digər yerə intensiv köçü proseslərinin, müxtəlif dövlətlərin

maraqlarının toqquşduğu münaqişələrin qaynar nöqtəsinə çevrilmişdir. Müxtəlif

imperiyaların köçürmə siyasətinin, siyasi xəritəni yenidən ölçüb-biçmək cəhdlərinin həyata

keçirildiyi meydan olmuşdur.

Son bir əsrdən artıq bir dövr ərzində Azərbaycan dövlətində miqrasiya vəziyyəti,

Birinci və İkinci Dünya müharibələrinin, xarici müdaxilə, Ermənistanın xalqımıza qarşı

dövlət siyasəti çərçivəsində həyata keçirdiyi soyqırım, etnik təmizləmə və zorakı miqrasiya

proseslərinin təsiri altında formalaşmışdır. «Hələ 1913-1920-ci illər arasında Azərbaycan

əhalisinin sayı müharibə və soyqırım fəlakəti nəticəsində 16,6 faiz azalmış, 2 milyon 339

min nəfərdən, 1 milyon 952 minədək azalmışdı. 1948-1953-cü illər arasında Ermənistan

ərazisindən 150 min nəfərdən çox azərbaycanlı öz əzəli tarixi torpaqlarından zorla

qovulmuş, deportasiya olunmuşdur». 1

1 Социальная политика в постсоциалистическом обществе : задачи, противоречия, меха низмы

. - М., Наука, 2001, с. 220


ABDULLAYEV

3

XX əsrin 90-cı illərində SSRİ-nin süqutu ilə Azərbaycanda bütün sahələrdə olduğu

kimi miqrasiya sahəsində də mürəkkəb xaos, hərc-mərclik vəziyyəti mövcud idi. Belə

bir tarixi reallıq həqiqətən də heyrət doğurur ki, müstəqilliyin əldə edilməsi ilə eyni vaxtda

Azərbaycan əhalisinin 55 faizi, yəni yarıdan çoxu bu proseslərə istər-istəməz cəlb olundu.

1988-ci ildən başlayaraq erməni təcavüzü nəticəsində torpaqlarımızın 20 faizinin

işğal edilməsi, beynəlxalq terrorizmlə çulğalanmış erməni şovinizmi, 1 milyondan çox

qaçqın, köçkün, didərgin həmvətənlərimizin, o cümlədən Ermənistandan qovulmuş 250 min

nəfərdən çox azərbaycanlının humanitar fəlakətlə müşayiət olunan deportasiyası ölkədə

iflic vəziyyəti yaratmışdı. İşğal olunmuş ərazilərimizdə sərhədlərimizin, deməli ölkəyə

gəlmə və getmə proseslərinin tam nəzarətsiz qalması, təbii ehtiyatlarının tar-mar edilməsi,

insanlarımızın öldürülməsi, əsir alınması və itgin düşməsi, bu və ya digər faktlar 20 ildən

artıq müharibə vəziyyətində yaşayan Azərbaycan xalqına yaxşı tanışdır.

Postsovet məkanında ictimai-siyasi inkişafın köklü dəyişməsi səbəbindən

miqrasiya axınlarının mahiyyətində də paradoksal bir meyl özünü göstərdi: SSRİ

çərçivəsində gedən daxili miqrasiya tamamilə əks istiqamətli - xarici miqrasiyaya çevrildi.

Bu da fəal və səmərəli miqrasiya siyasətinin hazırlanmasını şərtləndirmişdi. Dünyada

miqrasiya axınlarının tənzimlənməsinin tarixi təcrübəsi və mexanizmlərinin mövcud

olduğu müvafiq ölkələrdən fərqli olaraq suveren Azərbaycan dövləti üçün bu tamamilə yeni

sahə idi.

MDB məkanında qaçqın problemi ilə üzləşən ilk ölkə kimi Azərbaycana

Ermənistandan qaçqınların axını hələ 1987-ci ilin sonundan başlamışdır. «1990-cı ilin

əvvəlində artıq Ermənistandan 200,5 min nəfər soydaşımız zorla qovulub çıxarılmış,

Azərbaycana pənah gətirmişdir. Bunların 186 min nəfərini azərbaycanlılar, 11 min nəfərini

kürdlər və 3,5 min nəfərini ruslar təşkil etmişdir. Ermənistandan qaçqın düşmüş rusların və

kürdlərin əsas hissəsi sonradan Rusiyaya və digər MDB dövlətlərinə getməsi nəticəsində

1992-ci ildə Azərbaycanda zorakılıqla qovulmuş 196 min 846 nəfər qaçqın qeydə

alınmışdır» 2

Ötən əsrin 90-cı illərində ulu öndər Heydər Əliyevin başçılığı altında, Azərbaycan

dövlətçiliyi tarixində ilk dəfə milli, müstəqil miqrasiya siyasəti həyata keçirilməyə başladı.

Bu tarixi bir nailiyyət idi. Çünki Sovetlər dönəmində respublikaların miqrasiya xüsusiyyəti

nəzərə alınmırdı. Ümumi siyasi ideoloji xətt əsasında bir çox azsaylı xalqların məcburi

deportasiyası da sovet dönəmində baş verən hallardan idi. Əvvəllər deportasiya olunaraq

Gürcüstana, oradan da Orta Asiya Respublikalarına köçürülən Axıska türkləri 1989-cu ildə

Özbəkistanda baş vermiş münaqişə nəticəsində Azərbaycana pənah gətirdi. 1989-91-ci illər

ərzində onların sayı 51 649 nəfər təşkil etmişdir.

Azərbaycanda miqrasiya proseslərinin tarixi dinamikası və özünəməxsusluğunu

şərtləndirən amillər barədə alim tədqiqatçıların müxtəlif fikirləri mövcuddur. Məsələn, bəzi

alimlərə görə, «Azərbaycan əhalisi öz milli xüsusiyyətlərinə görə miqrasiyaya az meyilli,

torpağa, vətənə bağlıdırlar. Lakin, torpaqların işğalı və Ermənistan ərazisindən məcburi

deportasiya nəticəsində baş vermiş miqrasiya istisna təşkil edir. Torpaqların işğalı

səbəbindən daimi yaşayış yerlərini tərk etmiş azərbaycanlılar da ölkədaxili miqrasiya ilə

kifayətlənmişlər. Lakin müstəqilliyinin bərpasının ilk illərində sosial-iqtisadi vəziyyətin

kəskin pisləşməsi nəticəsində əhalinin xarici dövlətlərə (xüsusilə MDB dövlətlərinə və

2 Ş.Muradov. İnsan potensialı:əsas meyllər, reallıqlar, problemlər. Bakı, “Elm”, 2004, 660 s., s.407


ABDULLAYEV

4

Türkiyəyə) miqrasiya prosesi sürətləndi. 1988-ci ildən başlayaraq baş vermiş miqrasiya

ölkədə demokratiya ilə bağlı yeni problemlərin meydana çıxmasına səbəb oldu». 3

Xarici miqrasiya ilə yanaşı sonradan uzun sürən müharibəyə çevrilmiş qondarma

«Dağlıq Qarabağ» münaqişəsi nəticəsində yüz minlərlə insan öz ölkəsində məcburi köçkün

vəziyyətinə düşdü və bu gün də onlar 60-a yaxın şəhər və rayonda səpələnmiş halda, ağır

vəziyyətdə yaşamaqdadır» .4

İlk növbədə onu qeyd edək ki, ulu öndərin rəhbərliyi ilə ilk dəfə qəbul edilən ana

qanunda - Azərbaycanın müstəqil konstitusiyasında artıq miqrasiya siyasətinin strateji

əsasları, insanların bu sahədə hüquq və azadlıqları məsələsi öz əksini tapmışdı.

90-cı illərdə Azərbaycanda humanitar, sosial-iqtisadi fəlakət həddinə çatmış

məcburi qaçqınların zorakılıqla şərtləndirilmiş axınının tənzimlənməsi, onun idarə olunan

məcraya çevrilməsi həmin müstəqil miqrasiya siyasətinin həyata keçirilməsi, həm də

bütövlükdə Azərbaycanın suverenlik taleyinin gələcəyi məsələsi idi.

Ermənistanın 1988 - 1992-ci illərdə planlı şəkildə həyata 1988-ci ildən başlayaraq

Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan 126 yaşayış

məntəqəsindən azərbaycanlıların zorla çıxarılması planı həyata keçirildi. Ermənistan silahlı

qüvvələrinin hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20%-i - Dağlıq

Qarabağın, eləcə də ona bitişik 7 rayonun ərazisi işğal edilib, 700 min nəfərə yaxın

azərbaycanlı öz daimi yaşayış yerindən məhrum olaraq məcburən köçkün düşdü və

respublikanın 62 şəhər və rayonunda, 1600-dən çox obyektdə müvəqqəti məskunlaşdı.

Azərbaycanda bir milyondan çox qaçqın və məcburi köçkün vardır ki, bu da respublika

əhalisinin 15%-ni təşkil edirdi. Qaçqın və məcburi köçkünlər arasında 8 min şəhid ailəsi, 5

min müharibə əlili, 5400 valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar vardı.5

Ermənistandan Azərbaycana pənah gətirmiş 250 min azərbaycanlıdan əlavə

“1990-cı ildə Orta Asiyadan didərgin salınmış 50 min nəfərədək ahıska türkü də

Azərbaycanda sığınacaq tapmışdı. Azərbaycanda həmçinin 3 min nəfərdən çox «qaçqın»

statusu almaq niyyətində olan (sığınacaq axtaran) şəxs mövcud idi. Onların böyük

əksəriyyətini çeçen mənşəli Rusiya vətəndaşları, Əfqanıstan, İran, İraq və Fələstindən olan

şəxslər təşkil edirdi. Beləliklə, Azərbaycanda bir milyonadək qaçqın, məcburi köçkün və

«qaçqın» statusu almaq niyyətində olan (sığınacaq axtaran) şəxs var idi” . 6

Məcburi miqrantların yerləşdirilməsi ən zəruri ehtiyaclarının təmin edilməsi

növbəti fəlakətin, yeni miqrant axınının yaranmasına yol verilməsi üçün ümummilli liderin

atəşkəsə dair imzaladığı sazişin çox böyük əhəmiyyəti var idi. atəşkəsin verdiyi fasilə,

imkan çərçivəsində milyonla məcburi qaçqın ordusunun adi tələbatları, yaşayış yeri ilə

təminatı və s. öz növbəsində qanunvericilik bazasının müvafiq strukturların yaradılmasını

tələb edirdi. Qaçqın və məcburi köçkünlərin işləri üzrə Dövlət Komitəsi belə mühüm

funksiyalı qurumlardan biri kimi yaradılmışdı. Bundan başqa, bəhs edilən dövrdə məcburi

3 Rəcəbli H. Müstəqillik dövründə republikada demqrafik vəziyyət.// “Odlar yurdu” universitetinin

elmi əsərləri,s.43 4 M.Sərdarov Ölkədə əhali miqrasiyasının idarə olunmasına diqqət artırılır.// “Sosial-siyasi

problemlər”

Məqalələr toplusu, X buraxılış, 2004, Bakı, s. 471 5 http://www.azerworld.info/ 6 http://www.refugee.az


ABDULLAYEV

5

miqrasiyanın tənzimlənməsini ulu öndər Heydər Əliyev ümummilli məsələ kimi bütün

dövlət strukturlarının fəaliyyətinin ən mühüm istiqaməti kimi müəyyən etdi. Bunu, həmin

vaxtlarda imzalamış onlarla dövlət qərarı, sərəncam və fərmanlarında, qəbul olunmuş

qanunlarda görmək olar.

1996-cı il oktyabrın 16-da Bakıda Asiya Müsəlmanları Komitəsinin, Beynəlxalq

İslam "Nicat" Təşkilatının təşəbbüsü ilə qaçqınların və məcburi köçkünlərin problemlərinə

həsr olunmuş Beynəlxalq Konfrans keçirildi. Bir çox müsəlman ölkələrinin

nümayəndələrinin iştirak etdiyi bu konfransda Heydər Əliyev tarixi nitqi ilə çıxış edərək

dedi: "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində xalqımızın, millətimizin varidatı viran

olunubdur. Şübhəsiz ki, bunlar hamısı insaniyyətdən kənar keyfiyyətlərdir, vəhşilikdir.

Ancaq təəssüflər olsun ki, XX əsrin sonunda, dünyanın yüksək mədəni səviyyəyə çatdığı

bir zamanda biz burada, Qafqazda, Azərbaycan ərazisində, müsəlman diyarında belə

vəhşiliklə qarşılaşırıq"7.

Heydər Əliyev qaçqınların problemlərinin həlli və işğal olunmuş torpaqların azad

edilməsi uğrunda mübarizə məsələlərini beynəlxalq tribunalardan bəyan etməyi

Azərbaycanda məcburi miqrasiyanın tənzimlənməsinin tərkib hissəsi hesab edirdi. Eyni

zamanda Azərbaycanda məcburi miqrasiyanın son dərəcə ağır miqyası, işğal və təcavüzə

son qoyulması, qaçqınların öz tarixi torpaqlarına qaytarılması, tarixi ədalət və Qarabağ

həqiqətlərinin dünya birliyinə çatdırılması Heydər Əliyevin siyasi kursunun ana xəttini

təşkil etmişdir. Ulu öndərin iştirak etdiyi, dəvət edildiyi elə bir mötəbər, beynəlxalq tədbir

yox idi ki, orada Azərbaycanda məcburi miqrasiyanın fəlakətli səbəbləri, günahkarı və

nəticələri bəyan edilməsin. Bu Azərbaycan dövlətinin həm daxili, həm də xarici siyasətinin

ən mühüm məsələsi idi.

1992-ci ildə Azərbaycan BMT-nin «Qaçqınların statusu haqqında» Beynəlxalq

Konvensiyasına (1951-ci ildə qəbul edilmişdir) qoşulmuşdur. Həmçinin, Azərbaycan

BMT-nin 1996-cı ildə yaradılmış Qaçqınların işi üzrə Beynəlxalq Təşkilatı ilə 1996-cı il

9 iyun tarixində saziş imzaladı. Saziş Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edildi. Sazişi

təsdiq edən qanun 1996-cı il oktyabrın 8-dən qüvvəyə minmişdir. Azərbaycan hökuməti

BMT-nin yüksək tribunasından qaçqın və köçkünlərin tarixi torpaqlarına qaytarılmasına,

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hüquq normaları

çərçivəsində həll olunması üçün maksimum səylərini göstərirdi. Qafqaz regionunda gəlmə

olan ermənilərin Azərbaycana qarşı əsrlərlə apardığı kütləvi soyqırım, terror və deportasiya

faktları dünyaya bəyan edilirdi.

Həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində miqrasiya və etnik-milli

təhlükəsizlik probleminə də həssaslıqla yanaşılırdı. İctimai-siyasi, sosial-iqtisadi vəziyyətin

gərginliyi üzündən respublikamızdan bir sıra inkişaf etmiş dövlətlərə emiqrasiya prosesi

zəifləmiş, digər xalqları təmsil edən bir çox ailələr geri qayıtmışdılar. Bəhs olunan dövrdə

yalnız məcburi miqrasiyanın tənzimlənməsi deyil, bütövlükdə miqrasiya və iqtisadi

təhlükəsizlik prosesləri də ulu öndərin milli inkişaf strategiyasının tərkib hissəsi olmuşdur.

Hələ 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra neft layihələrinin

gerçəkləşməsi, yeni neft və qaz kəmərləri çəkilişinə başlanılması ərəfəsində ölkəmizə xarici

investisiyalarla bərabər əcnəbi mütəxəssislərin və işçi qüvvələrinin miqrasiyasının

başlaması, iqtisadi böhrandan qurtarmağa çalışan, işsizliyin baş alıb getdiyi respublikada

son dərəcə kəskin şəkildə dururdu. Heydər Əliyev bu iki problemin qarşılıqlı bağlılığını

7 http://library.aliyev-heritage.org/az/4540125.html


ABDULLAYEV

6

siyasi fəhmi ilə hələ o vaxtdan sezərək qeyd etmişdir: “Miqrasiya təbii prosesdir, onun

qarşısını almaq olmaz, almaq da lazım deyil və ümumən müsbət xarakter daşıyır. Dünyada

miqrasiya prosesi bütün ölkələrə, xalqlara aiddir”. 8

1994-cü ildə dünyanın nüfuzlu neft şirkətləri ilə "Əsrin müqaviləsi"nin

imzalanmasından sonra milli iqtisadiyyata xarici investisiya qoyuluşlarının həcmi artmış,

müxtəlif sahələrdə infrastruktur və biznes layihələri həyata keçirilmiş, xüsusən də, əmək

miqrantlarının ölkəyə axını prosesi sürətlənmişdir.

Azərbaycan dövlətinin müstəqil miqrasiya siyasətinin nə qədər ağır şəraitdə

yaranması bu gün bütün dünyaya bəlli olan, həmin dövrdə isə informasiya blokadasına

məruz qalan ölkədə qaçqın salınan insanların yaşadığı həyatın ürək ağrıdan statistik

mənzərəsindən aydın görünür. 1988-1992-ci illərdə Ermənistan silahlı qüvvələrinin

ölkəmizə hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi – Dağlıq Qarabağ,

eləcə də ona bitişik olan 7 rayonun (Ağdam, Füzuli, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan və

Kəlbəcər) ərazisi işğal olundu, bir milyona yaxın soydaşımız qaçqın və məcburi köçkün

vəziyyətinə düşdü. Məhz bu dövrdə XX əsrin ən faciəli hadisələrindən biri törədildi. Dağlıq

Qarabağda 6000 nəfər azərbaycanlının yaşadığı Xocalı şəhəri erməni silahlı qüvvələri

tərəfindən Sovet qoşunlarının köməyi ilə bir gecədə darmadağın edildi, 613 nəfər dinc əhali

vəhşicəsinə, qəddarlıqla qətlə yetirildi, 150 nəfər itkin düşdü. Bu qanlı faciədə 1000 nəfər

dinc sakin müxtəlif dərəcədə şikəst oldu, 1275 nəfər qoca, qadın və uşaqlar isə əsir

aparılaraq dəhşətli təhqirlərə, zülmə və həqarətə məruz qaldı.

21 may 1999-cu il tarixdə qəbul olunan "Qaçqınların və məcburi köçkünlərin (ölkə

daxilində köçürülmüş şəxslərin) statusu haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu

məcburi miqrasiyanın tənzimlənməsi sahəsində tarixi sənədlərdən biri oldu. Qanunun

“Ümumi müddəalar” əsas anlayışlar kimi qaçqın və məcburi köçkün kateqoriyalarının

mənası, hüquqi statusu məsələləri öz əksini tapmışdır.Qanunda həmçinin, Qaçqın

statusunun verilmədiyi hallar, əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə Azərbaycan

Respublikasında siyasi sığınacaq verilməsi, qaçqın statusu almaq istəyən şəxsin

Azərbaycan Respublikasının ərazisinə buraxılması, qanunsuz gəlməyə görə məsuliyyətin

tətbiq edilməməsi, qaçqınların gəldikləri ölkəyə göndərilməməsi və ya məcburi

qaytarılmaması, qaçqınların və məcburi köçkünlərin (ölkə daxilində köçürülmüş şəxslərin)

hüquqi statusu , qaçqınların yerli şəraitə uyğunlaşması və təbəəliyə keçməsi, onlara

humanitar yardım verilməsi, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin başqa ölkəyə

göndərilməsi kimi çox vacib məsələlərin qanunverici əsasları müəyyən edilirdi. 9

Həmçinin qaçqın və ya məcburi köçkün (ölkə daxilində köçürülmüş şəxsin)

statusunun barədə maddələr də əksini tapmışdır. Qanunun beynəlxalq əməkdaşlığın

əsaslarını müəyyən edən 20-ci maddəsi də çox əhəmiyyətli idi : “Maddə 20. Qaçqın

problemlərinə dair beynəlxalq əməkdaşlıq: Qaçqınlar və məcburi köçkünlər (ölkə daxilində

köçürülmüş şəxslər) probleminin yaranması səbəblərinin aradan qaldırılması, onların maddi

vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və hüquqi statusunun təkmilləşdirilməsi, habelə qaçqınların

daimi yaşadıqları ölkəyə könüllü surətdə qaytarılması məqsədilə Azərbaycan Respublikası

başqa dövlətlərlə, beynəlxalq təşkilatlarla, ilk növbədə BMT-nin Qaçqınların İşləri üzrə Ali

Komissarlığı İdarəsi ilə əməkdaşlıq edir.

8 Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin

nitqi 10 noyabr 2001-ci il http://www.elibrary.az /docs/diaspora/gl2.pdf 9 http://migration.gov.az/images/pdf/ffcba2864242840d99bd5d32474dcb27.pdf


ABDULLAYEV

7

Heydər Əliyevin imzaladığı "Məcburi köçkünlərin və onlara bərabər tutulan

şəxslərin sosial müdafiəsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu da miqrasiya

siyasətinin formalaşmasında irəliyə doğru atılmış ən mühüm addımlardan idi.

Qanun Azərbaycan Respublikasında məcburi köçkünlərin və onlara bərabər tutulan

şəxslərin məskunlaşdırılması, sosial müdafiəsi tədbirlərini və bununla əlaqədar dövlət

orqanlarının vəzifələrini müəyyən edirdi. Buunla yanaşı ölkə daxilində məcburi

miqrasiyanın tənzimlənməsi və qaçqınların problemlərinin həlli istiqamətində ümummilli

lider Heydər Əliyevin Azərbaycanın ali icraedii orqanlarına verdiyi göstərişlər, qəbul

edilən çoxsaylı qərarlardan bəzilərini xatırlatmaqla bu məsələnin ölkə rəhbərinin

fəaliyyətində nə qədər əhəmiyyətli yer tutduğunu aydın təsəvvür etmək mümkündür.

Müstəqilliyin ilk illərində məcburi miqrasiyanın idarə olunması, Ermənistan-

Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və işğal nəticəsində zorla qaçqın düşən

Azərbaycan vətəndaşlarının öz torpaqlarına qayıtması istiqamətində beynəlxalq səviyyədə

aparılan yorulmaz fəaliyyətin nəticəsi öz əksini BMT tərəfindən münaqişəyə və işğal

faktının etiraf edilməsinə dair qəbul olunan qətnamələrdə əksini tapmışdır. Bu da məcburi

miqrasiyanın tənzimlənməsinə nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların diqqətini və dəstəyini cəlb

etmək baxımından son dərəcə mühüm məsələ idi. BMT Təhlükəsizlik Şurası münaqişənin

tezliklə, sülh yolu ilə həlli, işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi, qaçqın və məcburi

köçkünlərin doğma yurdlarına qaytarılması haqqında 1993-cü ildə 822, 853, 874, 884 saylı

qətnamələr qəbul etmişdir.BMT-nin 884 saylı 4-cü Qətnaməsində isə bir daha qeyd

olunurdu : “Hərbi əməliyyatların başlanmasından keçən on ildən artıq bir müddətdə Dağlıq

Qarabağ regionunda münaqişə həll edilməmiş qalmaqdadır. Yüz minlərlə insan hələ də

məcburi köçkün vəziyyətində ağır şəraitdə yaşayır. Azərbaycanın ərazisinin böyük bir

hissəsi hələ də Ermənistan qoşunlarının işğalı altındadır.”

Məcburi miqrasiyanın tənzimlənməsində Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi

siyasətin əsas istiqamətlərindən biri qeyd edildiyi kimi müvafiq hüquqi- qanunvericilik

bazasının yaradılması idi. Buraya qaçqın və məcburi köçkünlərin statusu, onların

məskunlaşdırılması, sosial müdafiəsi və s. məsələlərin qanunla müəyyən edilmiş

əsaslarının işlənməsi idi

Digər mühüm məsələ, beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi, Azərbaycan

dövlətinin miqrasiya siyasəti sahəsində beynəlxalq konvensiyalara qoşulması, ikitərəfli,

regional və qlobal səviyyəli əməkdaşlıq münasibətlərində müstəqil iştirakı idi. Bu sahədə,

ən mühüm beynəlxalq konvensiyalardan biri 1990-cı ildə qəbul olunmuş «Bütün əməkçi

miqrantların və onların ailə üzvlərinin hüquqlarının müdafiəsi üzrə» sənəddir. Azərbaycan

1998-ci il dekabrın 11-də qəbul etdiyi qanunla bu konvensiyaya qoşulmuşdur.

Konvensiyanın müddəalarına uyğun olaraq 1998-ci il oktyabrın 28-də «Əmək miqrasiyası

haqqında 4 fəsil, 22 maddədən ibarət qanun qəbul etmişdir. 2000-ci il dekabrın 8-də isə

«Beynəlxalq miqrasiya təşkilatı»nın konstitusiyasının təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edilmişdir. Dünyada miqrasiya prosesinin

tənzimlənməsində mühüm statusa malik olan bu beynəlxalq təşkilatla əməkdaşlığın

əsasları məhz ulu öndərin fəaliyyəti dövründə qoyulmuşdur. 1997-ci ildən başlayaraq

Beynəlxalq Miqrasiya təşkilatı (BMqT) ilə vətəndaşlıq çərçivəsində «Azərbaycanda

miqrasiyanın idarəetmə potensialının yaradılması adlı xüsusi Proqram» həyata keçirilməyə

başlamışdır.


ABDULLAYEV

8

Ölkədə səmərəli miqrasiya siyasətinin həyata keçirilməsi üçün bilavasitə fəaliyyət

göstərən, bunun üçün məsuliyyət daşıyan dövlət strukturlarına xüsusi proqram və strateji

istiqamətlər üzrə əsas funksiyalarının müəyyən edilməsi də müstəqilliyin ilk illərində

taleyüklü məsələlərdən idi.

Azərbaycanda qaçqın və məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsi ilə bağlı beynəlxalq

təcrübəyə əsaslanan hüquqi baza yaradılmışdır.Ümumilikdə isə, məcburi miqrasiyanın

tənzimlənməsi, miqrasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması ilə bağlı 10 Qanun, 20-dən çox

fərman və sərəncam qəbul edilmiş, ölkəmiz miqrasiya sahəsində 5-ə yaxın beynəlxalq

müqaviləyə tərəfdar çıxmış, Azərbaycanda milli təhlükəsizlik sisteminin davamlı və işlək

sisteminin möhkəm təməli yaradılmışdır.

Müstəqilliyin ilk illərindən XX əsrin sonuna qədər ümummilli lider Heydər

Əliyevin rəhbərliyi ilə formalaşdırılan və həyata keçirilən müstəqil miqrasiya siyasəti

dövlətin milli maraqlarına xidmət etməklə, beynəlxalq hüquq normalarının tanınması,

dövlətlərarası münasibətlərdə çoxşaxəli əməkdaşlıq müqavilələrinin, sazişlərinin əsasını

qoydu. Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixində ilk dəfə ölkəmiz miqrasiya proseslərinin

tənzimlənməsində bərabər hüquqlu subyekt kimi çıxış etdi. Məcburi qaçqın-miqrantların

hüquq və azadlıqlarının təmin olunması, bu haqda həqiqətin dünya birliyinə

çatdırılmasının, işğal altında olan torpaqların qeyri-qanuni miqrasiya, trafik və beynəlxalq

terrorizm məqsədləri ilə istifadə olunması təhlükəsi barədə həqiqətlərin qətiyyətlə bəyan

edilməsinə yönəldilmiş siyasət həyata keçirilmişdir. Atəşkəs sazişi imzalamaqla zorakı

miqrasiya axınının qarşısı alınmışdı. Demək olar ki, bütün növ və kateqoriyalardan olan

miqrantların siyasi-hüquqi statusunun müəyyən edilməsi üçün Qanunlar qəbul edildi.

Qaçqın əhalinin fundamental ehtiyaclarını təmin etmək üçün çadır şəhərcikləri salındı.

Azərbaycanda miqrasiya vəziyyətinin tənzimlənməsi ən yüksək səviyyədə həll

edildi. Bu illər ərzində Azərbaycanda miqrasiya proseslərinin dinamikası və təkamülündə

ilk dəfə mahiyyət dəyişikliklərinin baş verməsi, inkişaf etmiş ölkələrə xas yeni meyllərin

yaranması müşahidə olunurdu. Məcburi miqrasiya tamamilə dayandırıldı. İqtisadi amillərə

əsaslanan miqrasiya ənənəsinin əsası qoyuldu. Miqrasiya vəziyyətinin həm forma, həm

motiv, həm də mahiyyət baxımından dəyişməsi başlanğıcını götürdü.

Miqrasiya siyasəti sahəsində optimal idarəetmə strategiyasının əsasları qoyuldu.

Miqrasiyanın praktiki gerçəkləşdirilməsi istiqamətində dövlət orqanlarının funksiyaları,

məqsəd və vəzifələri bərqərar oldu. Bütün bunların real nəticəsi kimi hələ də müharibə

şəraitində yaşamasın baxmayaraq, Azərbaycan ulu öndərin uğurlu neft strategiyası,

iqtisadi siyasəti nəticəsində məcburi miqrant əhalinin minimum tələbatlarını ödəməyə,

hüquqlarının təmin edilməsində dövlət himayəçiliyini üzərinə götürdü. Məcburi

qaçqınların həqiqi vəziyyətinə dair beynəlxalq ictimai rəy Azərbaycan dövlətinin xeyrinə

olaraq dəyişilməyə başladı. Beynəlxalq nüfuzlu təşkilatlar tərəfindən Ermənistanın işğal

faktı və məcburi miqrasiyanın günahkarı kimi təsdiq edən çox əhəmiyyətli sənədlər qəbul

edildi.

Bütövlükdə isə deyə bilərik ki, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən

sonra burada miqrasiya axınları iki ziddiyyətli amilin-konstruktiv və destruktiv meylli

proseslərin təsirinə məruz qalmışdır. SSRİ-nin dağılması Ermənistanın ərazi iddiaları ilə

başladığı işğalçı müharibəni etnik təmizləmə siyasətini şərtləndirdiyi proseslər nəticəsində

miqrasiya axınları məcburi olaraq tarixi vətənlərində didərgin salınmış qaçqınlar selinin

yaranması ilə səciyyələndi.


ABDULLAYEV

9

Heydər Əliyev milli miqrasiya siyasətinin özünəməxsus Azərbaycan

modelini yaratdı. Bu modeldə məcburi miqrasiya, ərazilərin işğalı və vətəndaş

müharibəsi həddində olan bir ölkədə sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin olunmasında

müstəqil miqrasiya siyasətinin nə kimi yerə malik olması özünü sübut etdi.

KAYNAKÇA

Ş.Muradov. İnsan potensialı:əsas meyllər, reallıqlar, problemlər. Bakı, “Elm”, 2004.

Rəcəbli H. Müstəqillik dövründə republikada demqrafik vəziyyət.// “Odlar yurdu”

universitetinin elmi əsərləri,s.43

M.Sərdarov. Ölkədə əhali miqrasiyasının idarə olunmasına diqqət artırılır.// “Sosial-siyasi

problemlər” Məqalələr toplusu, X buraxılış, Bakı, 2004

http://www.azerworld.info/

http://www.refugee.az

http://library.aliyev-heritage.org/az/4540125.html

Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər

Əliyevin nitqi 10 noyabr 2001-ci il http://www.elibrary.az /docs/diaspora/gl2.pdf

http://migration.gov.az/images/pdf/ffcba2864242840d99bd5d32474dcb27.pdf

Социальная политика в постсоциалистическом обществе : задачи, противоречия,

меха низмы . - М., Наука, 2001

http://www.refugee.az/



НАЦИОНАЛЬНО-НРАВСТВЕННЫЕ ЦЕННОСТИ И ИХ РОЛЬ В

ФОРМИРОВАНИИ И РАЗВИТИИ НЕЗАВИСИМОГО АЗЕРБАЙДЖАНА

(Milli Manevi Değerler ve Bunların Bağımsız Azerbaycan’ın Kuruluş ve Gelişmesindeki

Rolü)

National-Moral Values and Their Role in Formation and Development of Independent

Azerbaijan

Doç. Dr. Ziba АĞАYЕVА

Özet

Makalede bağımsız Azerbaycan halkının kendi soylarına dönüşü milli ruhunda hayat

ve düşünce tarzının oluşması ele alınmış, Azerbaycan Cumhuriyetinin manevi değerlerin, milli

benliğinin, maneviyatın korunması ve gelişmesini de kapsayan siyaseti araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Cumhuriyet, Düşünce, Kültür

Abstract

In the article, formation of national thinking, returning to the national-spiritual roots, a

life and a mentality corresponding to national independent spirit of the Azerbaijan people were

analyzed. As the policy of independent Azerbaijan Republic in preservation and development

national-cultural wealth was considered, national identity, culture and morals were involved

into the analysis.

Key Words: Azerbaijan, Republic, Mentality, Culture

Ссозданием независимого Азербайджанского государства для само-

определения древнейшей нации появилась реальная возможность жить и развивать

национально-культурную и нравственную среду. С первых дней нашей независимости

важнейшей задачей, поднятой на уровень государственной политики, явилось

возрождение того огромного, бесценного, духовного и культурного наследия, которое в

течение многих веков создавалось нашими предками. Начался период формирования

образа азербайджанца, чувства национальной принадлежности, чувства ответственности

за сегодняшний и завтрашний день государства, превративший высокие нравственные

доктор философских наук, ведуший научный сотрудник Института Философии, Социологии

и Права НАН Азербайджанской Республики, [email protected]

Национально-Нравственные Ценности И Их Роль В Формировании И Развитии

Независимого Азербайджана / Ziba АĞАYЕVА

11

ценности в свой жизненный принцип. Следует особо подчеркнуть, что все отмеченное

выше проходило в непростых условиях – в условиях развала старой имперской системы

и становления новых общественных отношений.

Самое большое богатство, подаренное азербайджанскому народу Гейдаром

Алиевым, является политика, претворяемая в жизнь на основе национальных интересов

и создания нравственной атмосферы. Благодаря этому в тот период Азербайджану

удалось сохранить свои исторические и культурные ценности и самобытные традиции,

которые бережно передавались из поколения к поколению.

Сегодня оставленное теоретическое наследие всенародного лидера, вклю-

чающее концепции национальной государственности, философию лидерства

анализируются интеллигенцией и учеными разных направлений, ведутся исследования в

области познания сущности этого большого теоретического и практического наследия и

на основе этого определяются перспективы будущего развития. С 2003-го года по сей

день с выбором на должность президента Ильхама Алиева идеи и политика Гейдара

Алиева стремительно реализуется в практической плоскости. Глобальные изменения и

прогресс, происшедшие в судьбе государства и каждого гражданина Азербайджана,

является ярким примером теоретического и практического единства реализации

наследия Гейдара Алиева.

История независимости, это годы возвращения к своим национально-

нравственным истокам, возвращения и восстановления духовных и святых для каждого

из нас религиозных ценностей и традиций, познания самих себя, образа жизни и

мышления, соответствующих национальному духу, возрождения национального

самосознания, возвращения к духовным истокам народа, его истинным корням. В своей

речи, произнесенной по случаю праздника Курбан-байрам в 1998-м году, он сказал:

"...Знайте, что мы строим в Азербайджане демократическое, правовое государство. Мы

выбрали этот путь и идем по нему. Однако, вместе с тем, используя все

общечеловеческие ценности и взяв от них все соответствующие нашему национальному

менталитету, нашей духовности положительные моменты и применяя их на практике,

мы никогда не отдалимся и не откажемся от своей религии и религиозных традиций.

Поэтому здесь нет противоречия. Наоборот, есть взаимосвязь. С этой точки зрения, я,

как Президент Азербайджанской Республики, делаю и впредь буду делать все

необходимое для развития религии"1.Возрождение духовно-религиозных

основ общества, культуры ислама, аккумулировавшей тысячелетний опыт

нравственного становления нашего народа, явилось важным шагом на пути

самоопределения, обретения исторической памяти, культурно-исторического единства.

Будучи одним из древнейших народов мира, сохранить присущие ему высокие

морально-нравственные качества и обеспечить наследственность этих ценностей в так

называемый «переходный период», учитывая при этом неимоверные трудности, стало

возможным под руководством общенационального лидера. С его именем на этом

поприще были достигнуты большие успехи, сделаны колоссальные шаги в направлении

достижения гармоничного синтеза общечеловеческих и национально-нравственных цен-

ностей, а также была проведена определенная работа для устранения пережитков

целенаправленной политики отдаления и отчуждения от национальных духовных кор-

1 Адель Абдулла Аль-Фалах. Гейдар Алиев и национально-духовные ценности. Баку:

«Гисмет», 2007, 108 стр. (с илюс.) s.88



12

ней, претворяемая в жизнь более чем вековой тоталитарной зависимости. Народ должен

был стать подлинным хозяином своей судьбы, творцом собственной истории, носителем

самобытной национальной культуры. И он достиг этого.

Самым важным вопросом являлось устранение существующего идеологического

вакуума, а так же пустоты в области концепции нравственного развития. Сочетая

единство национального и общечеловеческого Гейдар Алиев определил так называемое

азербайджанство, как идеологию, олицетворяющую все принципы созидания и

процветания независимого государства. Соединяя в себе национальные традиции и

современность, толерантность и уважение к религиозным ценностям, эта идеология в

совершенстве совместила демократическое сознание и государственное мышление в

одно целое. Опираясь на систему ценностей, представленная идеология определила

судьбу азербайджанского народа в целом на далекую перспективу. Эта идеология не

предлог для лозунга на словах о национальности, а случай жизни созданный и

выдвинутый политическим гением, который на фоне сверхсложных реальностей

современности создал для своего народа суверенное государство. С конца ХХ века,

идеология азербайджанства как мышления, на основе национальной государственности

и на фоне геополитических и экономических реалий обеспечила самоутверждение

нашего народа, который и сегодня продолжается.

В основе познания идеи азербайджанства, а также на почве духовно-нравствен-

ных традиций, культуры и истории азербайджанского народа лежит идея единства. Эта

идеология рассчитана не на короткий срок, она и в далеком будущем будет служить

многим поколениям азербайджанцев.

Азербайджанство как в образе жизни, поведении, культуре и нравственности,

так и в политической мысли нашего государства является фундаментальном

принципом. Оставленные нам в наследство национально-духовные ценности выступают

гарантом не только духовности, но также и политического существования

государственности.

Дав обобщенный обзор начавшейся в Азербайджане новой исторической

эпохи, определив перспективы культурно-нравственного развития, обобщая все

проблемы и перспективы нравственности общенациональный лидер, подняв ее до

уровня совершенной концепции, заложил основу стратегического развития в этой

отрасли.

Сущность идеологии азербайджанства состоит с одной стороны, из принципов

обеспечивающих последовательное развитие государственности, а с другой стороны -

выполнение этой задачи возможно лишь опираясь на национально- нравственные

ценности. Между двумя этими задачами существует нерушимое единство. Народу, не

знающему национальной идентичности и не познавшему себя, достижение

национальной независимости стоит под большим вопросом. Гейдар Алиев заслужил

статус вечного лидера нашего народа, определив органическую связь этих двух

важных задач и выразив сокровенную приверженность политики и нравственности.

Распоряжения данные великим лидером в связи с нравственностью,

государственным языком, литературой, культурой и другим областям, претворение в

жизнь созданной им идеологии азербайджанства на конкретной практике стали

началом нового этапа - подтверждения конкретных результатов фундаментальных

принципов. Таким образом, в Азербайджане начался золотой период развития



13

нравственности, началось выполнение осуществления реализации исторической задачи

как его укрепление. Выбор народа, его независимости и устойчивого развития,

достигнутые ценой больших потерь с точки зрения обеспечения национальной

государственности стали незаменимым политическим достижением 2003 года.

Наглядным примером этому служит развитие духовной сферы в минувшие годы.

Азербайджан, расположенный на стыке различных культур по своему геостра-

тегическому положению находится между двумя образами жизни, на стыке двух

мировоззрений, двух культурных ценностей. Люди, проживающие в таком географи-

ческом пространстве, не только в повседневной жизни, но и в нравственной жизни

ощущают проявления диалога духовной культуры Востока и Запада. Интересная

особенность заключается в том, что политический диалог, который способствует

противостоянию в различных частях мира, ни коем образом не затронул

Азербайджанскую культуру.

Одним из главных составных частей национального самосознания является язык.

Гейдар Алиев говорил: « Язык сохраняет нацию. Несомненно, и музыка, и литература, и

отдельные исторические памятники подтверждают национальную принадлежность. Но

самое первое, что подтверждает принадлежность к нации, - это язык».2 В целях

дальнейшего совершенствования азербайджанского языка и укрепления его роли как

государственного, Президент Гейдар Алиев 18 июля 2001 года издал указ «О

совершенствовании применения государственного языка», несколько позже, в сентябре

2002 года парламент страны принял «Закон о государственном языке в

Азербайджанской Республике», который вступил в силу Распоряжением Президента от 2

января 2003 года. С учетом значения латинского алфавита в приобщении народа

Азербайджана к общемировой и общетюркской культуре, еще 24 декабря 1991 года был

принят закон об азербайджанской письменности на основе латинской графики. Указом

Президента Гейдара Алиева от 18 июня 2001 года с 1 августа того же года начал старт

полного перехода на латинскую графику, а этот знаменательный день был объявлен

Днем Азербайджанского алфавита и языка3.

На современном этапе сохранение национально- нравственных ценностей

является приоритетным направлением государственной политики.

ЛИТЕРАТУРА

Адель Абдулла Аль-Фалах. Гейдар Алиев и национально-духовные ценности. Баку:

«Гисмет», 2007, 108 стр. (с илюс.)

Бакинский рабочий. 6 августа, 1998 год.

Az/wikisource.orq

2 Бакинский рабочий. 6 августа, 1998 год 3 az/wikisource.orq



HAYDAR ALİYEV’İN DIŞ POLİTİKASINDA AVRUPA KURUMLARI İLE

İŞBİRLİĞİ

Heydar Aliyev's Foreign Policy in Relations With the European Institutions

Doç. Dr. Elçin AHMETOV

Özet

Makalede Haydar Aliyev’in yeni dış siyaset kursunda Avroatlantik kurumlara

entegrasyonun önemi araştırılıyor. Aynı zamanda, makalede Azerbaycan-NATO

ilişkilerinin Avroantlantik güvenlik ve işbirliği açısından araştırılıyor. Bunun dışında,

Azerbaycan devletinin dış siyasetinde Avrupaya enteqrasyon meselesi başlıca yöne

çevrilmiş ve bu açıdan uluslararası örgüt gibi Avrupa Birliyi ile aktiv işbirliyi makalede

geniş açıdan araştırılıyor. Araştırmada özel programlar çerçevesinde kurulmuş ve çeşitli

yönlerde gelişen Azerbaycan-Avrupa Birliyi ilişkileri bu açıdan araştırılıyor. Makalede

Azerbaycanın Avrupa Konseyinin tam üyesi olduktan sonra ülkenin başlıca problemlerinin

dünya kamuoyunun dikkatine ulaştırılması ve bu kurumla ilişkilerin önemi tatkik ediliyor.

Aynı zamanda, Azerbaycanın Avrupa Konseyine bağlı kuruluşlarla çeşitli alanlarda birçok

toplantıların yapılması ve bu örgütle işbirliyinin bütün alanlarda başarılı şekilde geliştiği

gösterilmektedir. Bunun dışında, makalede Avrupanın güvenlik ve işbirliği kurumu gibi

AGİT ile ilişkiler araştırılıyor. Bu kurum bağlı yaratılmış Minsk Grubu çerçevesinde

Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun barışcıl yöntemlerle çözümlenmesi

için yapılan görüşmeler analiz ediliyor. Aynı zamanda, makalede Haydar Aliyev’in dış

siyaset kursunun yeni ve dinamik gelişim aşamasında olduğu örneklerle anlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Cumhuriyeti, Haydar Aliyev, Dış politika,

Uluslararası örgütler.

Abstract

The article deals with the importance of integration into Euro-Atlantic institutions

in the new foreign policy of Heydar Aliyev. In addition, in the article the Azerbaijan-

NATO relations in the Euro-Atlantic security and cooperation context are analyzed.

In addition, in the direction of the foreign policy of Azerbaijan state European

integration has become a priority in the context of active cooperation with international

organizations such as the European Union. In the article established within the framework

Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanlığına bağlı Devlet İdarecilik Akademisi, uluslararası

ilişkiler bölümü, öğretim üyesi, [email protected]

Haydar Aliyev’in Dış Politikasında Avrupa Kurumları İle İşbirliği / Elçin AHMETOV

15

of special programs and developed in different directions Azerbaijan- European Union

relations are investigated.

In this article being equal member of the Council of Europe draw the world

community’s attention to the important issues of our republic and the importance of

cooperation with this organization are studied. At the same time, Azerbaijan holding a

number of events in various fields with the organs of the Council of Europe indicating the

successful development of co-operation in all areas of the organization.

In addition, as the Institute of Security and Cooperation in Europe, OSCE relations

are studied in the article. Within the framework of Minsk Group of this organization the

negotiations for the settlement of Armenian-Azerbaijan Upper Garabagh conflict by

peaceful means are analyzed. At the same time, a new and dynamic development stage of

Heydar Aliyev's foreign policy are shown according to the facts in the article.

Key Words: Azerbaijan Republic, Haydar Aliyev, Foreign Policy, International

Organizations.

“Bugün biz Haydar Aliyev politikasına

sadık kalarak bu politikayı sürdürüyoruz. Bu

yıllarda biz Haydar Aliyev politikasının

zaferini görüyoruz, Haydar Aliyev’in fiziksel

anlamda yokluğunda da bu politika yaşıyor

ve yaşayacaktır”

İlham Aliyev

Azerbaycan Cumhuriyeti

Cumhurbaşkanı

Giriş

Azerbaycan Cumhuriyeti 18 Ekim 1991’de bağımsızlığını kazandıktan sonra,

devletçiliğini geliştirerek güçlendirmek için tarihi fırsat elde etmiş oldu. Böyle bir ortamda

milli devletçilik ilkelerine uygun olarak yeni dış siyasetin oluşturulması ve hayata

geçirilmesi en önemli mesele olarak önümüzde duruyordu. Ermenistan'ın Azerbaycan'a

karşı asılsız toprak iddiaları ile Dağlık Karabağ'da başlayan Ermeni bölücülüğü ve askeri

tecavüzün genişlemesi ülkemizi ciddi siyasi ve ekonomik sorunlarla yüz yüze koymakla

birlikte, devletimizin dış politikada da önemli görevlerin yerine getirilmesini ön plana çekti.

Ermenistan'ın ülkemize karşı askeri saldırısının önlenmesi, onun ağır sonuçlarını

ortadan kaldırmak, devletimizin toprak bütünlüğünü ve güvenliğini sağlamak, dünyaya

siyasi ve ekonomik entegrasyon lüzumu düşünülmüş, seri ve aktif dış politika

gerektiriyordu.

1993 yılının ikinci yarısında Ulusal Önder Haydar Aliyev'in yeniden iktidara gelişi

Azerbaycan'da bağımsız devlet düşüncelerinin ortaya çıkmasına olanak sağladı. Bundan

sonra Azerbaycan'ın dış politikasında mevcut gerçekleri dikkate alan ve ülkemizin milli

menfaatlerinin korunmasına yönelik fiili değişiklikler yapıldı. Bu dönemden başlayarak

gerçekleştirilen dış politikamız işte Ulusal Önder’in adı ve faaliyetleri ile ilgilidir. Zengin

devletçilik deneyimine dayanarak devletimizin yeni dış siyasetinin temel yönlerini


16

belirleyen Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in bu yenilenmiş dış politika çizgisinde öncelikle

bir takım en önemli ve acil görevlerin yerine getirilmesi öne konmuştu.

Bu görevlerden biri ve en önemlisi Azerbaycan'ı uluslararası alandaki tecrit

durumundan çıkarmak, ülkemiz hakkında oluşturulan olumsuz kamuoyunu dağıtmak ve

halkımızın hak işini dünya kamuoyuna olduğu gibi ileterek cumhuriyetimiz çevresindeki

bilgi ablukasını delmekten ibaretti. Bu nedenle yeni dış politika çizgisi için her şeyden önce

savaşı durdurmak ve huzurlu ortam sağlanmalı idi. Bu amaçla 1994 yılı mayıs ayından

Ermenistan’la ateşkese ulaşılması ve ülke genelinde istikrar oluşturma yolunda atılan

adımlar sayesinde yeni dış politika çizgisinin hayata geçirilmesi için gereken elverişli

huzurlu ortam oluştu.

Demokratik devlet yapılanması yoluna kadem koymuş Azerbaycan Cumhuriyeti

bağımsızlığını kazandıktan sonra, karşılaştığı sosyal ekonomik ve siyasi sorunların

başarıyla çözümlenmesi ülkemizin uluslararası alandaki konumu, ayrı ayrı ülkelerle milli

devlet çıkarlarına uygun karşılıklı faydalı ilişkiler ve dünya birliğine entegrasyon sürecinin

yoğunluğu ile yakından ilişkili idi. Bu anlamda Azerbaycan'ın uluslararası ilişkiler

sisteminde iyi yer tutması için dünya politikasının şekillenmesinde rol oynayan devletlerle

ve uluslararası kuruluşlarla karşılıklı ilişkilerin düzenlenmesi ve geliştirilmesi önem arz

ediyordu.

Azerbaycan'ın Avrupa Güvenlik Sistemine Katılması

İşte bu nedenle dünya birliğine eşit üye olarak dahil olmaya çalışan ve

bağımsızlığının ilk adımlarını atan, hem de Ermenistan'ın askeri saldırısı sonucunda toprak

bütünlüğü bozulmuş Azerbaycan Cumhuriyeti'nin dış politikasında dünya birliğine

entegrasyonu, ikili ve çok taraflı ilişkiler dahil uluslararası ve bölgesel kuruluşlarla

ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesi Ulusal Önder Haydar Aliyev'in faaliyetinin başlıca

yönlerinden birini teşkil etmiştir.

Ulusal Önder çok becerikli, son derece tecrübeli devlet başkanı ve büyük bir

politikacı olarak bu zor ve karmaşık görevlerin üstesinden başarıyla ve büyük ustalıkla

gelmek becerisi sergiledi. Ülkemizin sistemli şekilde dünya birliğine entegrasyonunda ikili

ve çok taraflı siyasi ilişkilerin genişletilmesi doğrultusunda atılan adımlar büyük önem

taşımaktadır.

Bu açıdan Hazar Denizi'nin Azerbaycan sektöründeki petrol yataklarının

kullanımına dair 20 Eylül 1994’te imzalanan "Yüzyılın anlaşması" ülkemizin dünya

devletleri ile karşılıklı ilişkilerinin derinleşmesi ve uluslararası konumunun

güçlendirilmesine büyük bir ivme verdi. "Yüzyılın anlaşması" ve sonraki yıllarda

imzalanan çok sayıda petrol anlaşmaları Azerbaycan'ın dünya birliğine entegrasyonunu

hızlandırdı. Bundan önce Haydar Aliyev Azerbaycan Cumhurbaşkanı olarak ilk dış ziyareti

sırasında 1993 yılının Aralık ayında önemli bir belgeye daha imza atmıştı.1 Öyle ki, yeni

Avrupa için "Paris Şartı"na katılan ülkemiz Avrupa'nın genel güvenlik sistemine doğru ilk

büyük adımı atmış oldu.

Ulusal Önder Haydar Aliyev dış politika çizgisinde uluslararası kuruluşlarla

işbirliğinin genişletilmesi konularına çok büyük dikkat çekmiştir. Azerbaycan’ın

1 Haydar Aliyev Azerbaycan'ı dünyaya tanıtıyor /tertibçi - Şükürov İ/. Bakü, 1994, s.109.


17

uluslararası kuruluşlara üye olmakla birlikte, onların çalışmalarına düzenli, hem de aktif

olarak katılmak ve verimli işbirliği ülkemizin sorunlarını dünya kamuoyuna duyurmak için

büyük önem taşımaktadır.

Bu açıdan 4 Mayıs 1994’te Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in "Barış için ortaklık"

programının çerçeve belgesini imzalaması Azerbaycan'ın uluslararası konumunun

güçlendirilmesi yönünde atılan önemli adımlardan biri oldu2. Bu programın Azerbaycan

için önemi şudur ki, ülkemiz NATO üyesi olan Avrupa ülkeleri ve ABD ile dünya güvenlik

sisteminin ve uluslararası ilişkilerinin sivil kuralları çerçevesinde her türlü işbirliği olanağı

kazandı. Bu da NATO'nun askeri yapıları ile Azerbaycan ordusunun barış için işbirliği

yapmak, ortak eğitim ve tatbikatlar geçirmek, onların ordu yapılanması birikiminden

yararlanmak, personel eğitimi vb. alanda ortak hareket etmek imkanı vermekle birlikte,

ülkemizin bu programda katılımı öne sürülen amaçların gerçekleştirilmesi için elverişli

ortam yaramıştır.

Azerbaycan'ın NATO ile işbirliğini cumhuriyetimizin dış politika stratejisinin bir

kaç temel unsuru açısından değerlendirilmelidir. Birincisi, genç Azerbaycan devleti kendi

dış politikasında uluslararası kuruluşlarla işbirliğine özel önem veriyor. İkincisi,

Azerbaycan uluslararası kuruluşların üyesi olan tüm dünya devletleri ile işbirliğine

katılmaktadır ve çok taraflı diplomasi siyaseti uyguluyor. Üçüncüsü, Azerbaycan'ın savaş

durumunda olması gerektirir ki, tüm araç ve yollarla uluslararası alemle temasta olsun ve

onu bağımsızlık sorunlarımızın çözümüne daha fazla katsın. Bu üç etken Azerbaycan'ın

NATO programına katılmasında önemli bir rol oynamıştır.

Bugün NATO ile ilişkilerin genişletilmesi ve derinleştirilmesi, Azerbaycan'ın

dünya birliğiyle bütünleşmesi, kendi çıkarlarını doğrudan temsil etmesi açısından özel

önem arz ettiğinden bu alanda faaliyet bağımsız Azerbaycan devletinin dış politikasının

öncelikli yönlerinden birini oluşturuyor.

22 Nisan 1996’da Lüksemburg'da Avrupa Birliği ve Azerbaycan Cumhuriyeti

arasında ticaret, yatırım, ekonomi, mevzuat, kültür, göç ve yasadışı ticaretin önlenmesi

alanında işbirliğini öngören "Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması" (PCA) imzalanmıştır3. Bu

anlaşmanın imzalanması Azerbaycan'ın dış politikasının en başarılı sayfalarından biri

olarak değerlendiriliyor. Devletimiz ve halkımız için önemli tarihi önem arz eden bu

anlaşma Azerbaycan'ın Avrupa yapıları ve enstitüleri ile ilişkilerinin genişlemesi, özellikle

entegrasyon yönünde hukuki temel rolünü oynuyor.

Azerbaycan'ın Avrupa kurumlarına entegrasyonu yönünde Avrupa Konseyi eşit

üyesi olması - cumhuriyetimizin önemli sorunlarının dünya kamuoyunun dikkatine objektif

erdirilmesi için yeni ve çok önemli tribün vermiş oldu. Öyle ki, Avrupa Konseyi Bakanlar

Komitesi 2001 yılı 17 Ocak’ta temsilciler seviyesinde yapılan toplantısında Azerbaycan

Cumhuriyeti'nin Avrupa Konseyi'ne tam üye kabul edilmesine dair karar kabul etti. Bu

karar Ulusal Önder’in ileri görüşlü, iç ve dış politikasının ve bu yönde yapılan faaliyetinin

sonucu idi.

Az sonra, yani 25 Ocak'ta Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in

katılımıyla Strasbourg'da ülkemizin bu örgüte üye kabul edilmesi dolayısıyla resmi tören

düzenlenmiş ve devletimizin üç renkli bayrağı dikilmiştir. Bu olayı Ulusal Önder Haydar

2 “Halk qazetesi”, 10 mayıs 1994. 3Ali Hasanov. Modern Uluslararası İlişkiler ve Azerbaycan’ın Dış Politikası. Bakü, 2005, s. 494.


18

Aliyev yüksek değerlendirerek demişti: "Azerbaycan'ın Avrupa Konseyi'ne kabul edilmesi

sadece bağımsız, egemen, demokratik, laik bir devlet olarak tanınması değildir, hem de

Avrupa ailesinin eşit üyesi olarak Azerbaycan devletinin gelişmesinde yeni aşamanın

başlangıcıdır"4.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev Avrupa Konseyi kürsüsünün

Azerbaycan'ın çıkarlarına uygun şekilde kullanılması için başarılı bir adım attı. Öyle ki,

Avrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi’ndeki Azerbaycan heyetine milletvekili İlham

Aliyev'in rehberlik etmesi ve daha sonra Sayın İlham Aliyev'in AKPA’daki etkinliği Ulusal

Önder Haydar Aliyev'in öne sürdüğü tüm görevleri gerçekleştirdi.

Sayın İlham Aliyev kendisinin mantıksal çıkışları, somut önerileri ile bu nüfuzlu

uluslararası organizasyonda dikkati çekti ve Azerbaycan'ın nüfuzunu daha da yükseltti. O,

Azerbaycan heyetinin başkanı olarak ilk kez bu kurumun kürsüsünden Ermenistan silahlı

kuvvetleri tarafından Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ ve daha 7 bölgesinin işgal edildiğini,

işgal edilmiş toprakların terörizm ve uyuşturucu maddelerin transit geçişinde kullanıldığını

beyan etmiştir. Avrupa Konseyi belgelerinde Ermenistan saldırgan devlet olarak tanınmış,

işgalci birliklerin hemen Azerbaycan topraklarından çıkarılması talep edilmiştir. Söylenilen

bu olgular AKPA'nın belgelerine yansır5.

İşte Sayın İlham Aliyev'in ilkesel ve seri faaliyeti sonucunda AKPA’nın 2002

eylülünde yapılan sonbahar oturumunda ilk kez olarak bu uluslararası kurumun

belgelerinde Ermenistan silahlı kuvvetleri tarafından Dağlık Karabağ'ın işgali olgusu resmi

şekilde yer buldu6. Bu olay Azerbaycan heyetinin, özellikle, Heyet Başkanı Sayın İlham

Aliyev'in kararlı tutumunun sonucu idi. Tüm bunların mantıksal devamı olarak 2003 yılı 27

Ocak'ta siyasi yeteneği, diplomatik mahareti ve ilkeselliği ile seçilen Azerbaycan Heyeti

Başkanı Sayın İlham Aliyev'in AKPA'nın başkan ve kurumun Büro üyesi seçilmesi ile

bağımsız Azerbaycan tarihine yeni sayfa yazmış oldu.

Genellikle, Azerbaycan'ın Avrupa Konseyi ile diplomatik ilişkileri son yıllarda

yükselen bir çizgi üzerinde gelişmiştir. Azerbaycan'ın hak sesinin dünya kamuoyuna doğru

şekilde ulaştırılmasında bu kurumun önemli rolü olmuştur. Özellikle, ülkemizin yasama

organı olan Ulusal Meclis'in AKPA’deki heyetinin faaliyetleri Avrupa Konseyi ile

işbirliğinin genişletilmesi ve gelişmesinde önemli rol oynamıştır. 2001-2003 yıllarında,

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi'nde heyet tarafından onlarca belge hazırlanmış ve

konseyin resmi belgeleri gibi yayılmıştır.

Kazanılan bu başarılarla birlikte, Azerbaycan'ın en acıklı sorunu olan Ermenistan-

Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun çözümlenmesi Ulusal Önder Haydar Aliyev'in dış

politika faaliyetinde başlıca yer tutmuştur. Bu amaçla 1993 yılının ikinci yarısından

başlayarak Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev cumhuriyetimizin güvenlik sorunlarını,

özellikle, Ermenistan'ın ülkemize karşı asılsız toprak iddiaları ve askeri saldırısı

meselelerini uluslararası aleme çıkararak, bölgede barışın sağlanması için uluslararası

kurumların etkisini arttırmaya çalışmıştır.

Bu amaçla Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in en üst düzeyde devlet

başkanları ve heyetleri ile ikili, hem de çok taraflı görüşmede AGİT zirve toplantılarında,

4 “Azerbaycan” qazetesi, 28 ocak 2001. 5 Azerbaycan ve Avrupa Konseyi. Bakü, 2009, s.86-88. 6 A.g.e. s.107.


19

Minsk Grubu eşbaşkanları ile yürütülen müzakerelerde, aynı zamanda Ermenistan

Cumhurbaşkanı ile görüşmelerde gösterdiği çabalar Ulusal Önder’in yürüttüğü siyasetin

önemli bir bölümünü teşkil etmiştir.

Öyle ki, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun barışçıl yöntemlerle

çözümlenmesi yönünde Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in kararlı ve gergin faaliyetleri

sonucunda 1994 yılı 12 Mayıs'ta ateşkes düzenlemesi yapıldı ve bundan sonra AGİT Minsk

Grubu çerçevesinde düzenli olarak görüşmeler yapılmaya başlandı.

Daha sonra, 1994 yılının Aralık 5-6'da AGİT Budapeşte yapılan Zirve

toplantısında Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in esnek diplomasisinin etkisi ile "Dağlık

Karabağ sorunu ile ilgili AGİT faaliyetinin yoğunlaştırılmasına" karar verildi7.

1996 yılının Aralık 2-3-de AGİT Lizbon'da yapılan zirve toplantısında kabul

edilen ve sorunun düzene sokulmasının uluslararası hukuki altyapısını teşkil etmiş olan

belge Ermenistan-Azerbaycan sorununu adaletle gidermek yolunda büyük siyasi başarı

sayılabilir. Zirve toplantısı sırasında Ulusal Önder’in siyasi iradesi ve diplomatik

faaliyetleri sayesinde sorunun çözümünün siyasi-hukuki çerçevesini belirleyen özel bir

belge kabul edildi. Ermenistan-Azerbaycan sorununun çözümüne ilişkin 3 temel prensibi

yansıtan ve AGİT Dönem Başkanı, İsviçre Dışişleri Bakanı Flavio Kottinin adından verilen

bu açıklama Ermenistan hariç, dünyanın 53 devleti tarafından savunuldu ve Lizbon

Zirvesi'nin Nihai belgelerine eklendi8.

Genellikle, Ermenistan-Azerbaycan anlaşmazlığı ve Dağlık Karabağ sorununun

barışçıl yöntemlerle çözümlenmesi Ulusal Önder Haydar Aliyev'in dış politika etkinliğinde

önemli yer tutmuştur. Sadece şunu belirtmek yeterlidir ki, 1993-2003 yıllarında

Azerbaycan'ın devlet başkanı Haydar Aliyev Ermenistan Cumhurbaşkanı ile 23, AGİT

yönetimi ve Minsk grubunun temsilcileri ile 150'ye kadar müzakere yapmıştır9. Azerbaycan

Cumhurbaşkanı bu dönemde 80 kadar ülkenin devlet başkanları ile yaptığı 500'den fazla

görüşmede, hem de nüfuzlu uluslararası kuruluşların en üst düzey temsilcileri ile, ayrıca

AGİT, NATO, Avrupa Konseyi, İslam Konferansı Örgütü, BDT, GUAM, Ekonomik

İşbirliği Teşkilatı, Türk dili konuşan ülkelerin devlet başkanlarının zirve toplantılarında

Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorunu müzakere edilmiştir.

Haydar Aliyev'in Dış Politika Çizgisi Yeni ve Dinamik Gelişme Aşamasında

Temeli Ulusal Önder tarafından atılmış ve bugün Sayın İlham Aliyev tarafından

başarıyla gerçekleştirilen dış politika stratejisi sayesinde Azerbaycan devletlerarası bölgesel

ve uluslararası ilişkilere daha yakından katılarak, Doğu ve Batı değerlerinin sentezinden

oluşmuş yönleri kendinde birleştirerek, dünya birliğine yoğun bütünleşme hattını seçmiştir.

Bu seçimi gerçekleştirmek için Azerbaycan devleti bir yandan dünya deneyimini öğrenerek,

kendisinin ekonomik ve siyasi gelişme modelini belirliyor, diğer yandan ise uluslararası

alanda kabul edilmiş ilkelere uygun olarak kendi milli çıkarlarını koruyarak devletlerarası

ilişkilere giriyor.

7 A.Hasanov, a.g.e. s.725-726. 8 OSCE, Lisbon Document 1996. Lisbon, 1996, p.6. 9 Elçin Ahmedov, Ermenistan'ın Azerbaycan'a saldırısı: tahlili xronika (1987-2011). Ansiklopedik

yayın.(1987-2011). Bakü, 2012, s.339.


20

Ulusal Önder Haydar Aliyev'in dış politika çizgisini yenilikçi ve dinamik şekilde

sürdüren Sayın İlham Aliyev yüksek diplomatik faaliyeti sayesinde ülkemizin dünyanın

siyasi ve ekonomik manzarasını tespit eden lider devletlerle ve uluslararası kuruluşlarla

ilişkileri niteliksel yeni düzlemde daha da geliştirmiştir. Sonuçta, Azerbaycan sadece

bölgedeki süreçlere değil, aynı zamanda uluslararası alanda cereyan eden gelişmelere de

tesir göstermek imkanı kazanmıştır.

Azerbaycan artık Güney Kafkasya bölgesinde esas söz sahibi olan devlet gibi zor

jeopolitik ortamda bağımsız dış politika gerçekleştiriyor. Şu anda bu yönde esas dikkat

Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünün yakında sağlanması, bölgede istikrarın ve güvenliğin

güçlendirilmesi, Hazar Denizi havzasının silahsızlandırılması, Avrupa-Atlantik yapılara

entegre vb. konulara odaklanmıştır.

Şu anda önemli jeopolitik mekan olarak Azerbaycan bölgede barışın ve güvenliğin

sağlanması için dayanak noktası, en umut verici ortak kabul edilir. Artık ülkemiz tüm

bölgesel meselelerde esas katılımcıdır ve Devlet Başkanı sayın İlham Aliyev’in vurguladığı

gibi "Bölgedeki stratejik önemli bir proje Azerbaycan'ın rızası olmadan gerçekleşemez".

Azerbaycan'ın petrol sektörünün gelişimi artık ülkemizin ekonomik yükselişine

katkıda bulunmuş, bölgesel ve küresel işbirliği için ek olanaklar yaratmıştır. Bakü-Supsa,

Bakü-Tibilisi-Ceyhan petrol boru hatları ve Güney Kafkasya doğalgaz hattı gibi bölgesel

altyapı bölgenin önemini arttırmış. Avrupa için yeni ve hayati enerji kaynaklarının temelini

atmıştır. Sadece enerji üreticisi ve ihracatçısı olarak Azerbaycan'ın bölgenin temel

katılımcısı ve uluslararası arenada önemli aktör olarak imkanları gittikçe artmaktadır.

Güney Kafkasya bölgesi üzerinden uluslararası ulaşım ve iletişim koridorlarının

genişletilmesi ve Azerbaycan'ın transit imkanlarının güçlendirilmesi ülke ekonomisinin ve

petrol sektörünün gelişiminin önemli bir unsurudur. Bu anlamda, Azerbaycan "Avrupa-

Kafkasya-Asya Transkafkasya ulaşım koridoru" (TRACECA) projesi, ayrıca Doğu-Batı

ulaşım koridorunun gerçekleştirilmesine aktif yer almıştır10

. Bununla birlikte, Azerbaycan

Türkiye ve Gürcistan'la jeostratejik önem arz eden Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının

çekilmesi yönünde işbirliği yapıyor.

Modern jeopolitik ortamda Azerbaycan Avrupa Birliği ile ilişkilerinde kendi dış

önceliklerine uygun olarak daha çok ikili ilişkilere öncelik veriyor. Avrupa Birliği'nin

bölgesel projelerinde yer almakla birlikte, Güney Kafkasya'daki genel ekonomik

kalkınmadaki payına göre lider devlet olan Azerbaycan AB’nin dış ilişkilerinde belli

pozisyon yakalamaya çalışıyor. O'dur ki, Azerbaycan devleti Avrupa Birliği ile ikili

ilişkilerin yeni biçimlerini yaratır, onunla yakınlaşmak için gerekli olan tüm kurumları

geliştirerek AB’nin Avrupa ekonomik, siyasi ve güvenlik mekanına bütünleşmek isteğini

göstermektedir.

Öyle ki, şu anda ülkemiz Avrupa güvenlik mimarisinin güvenli ortağı olarak

kıtanın enerji güvenliğinin sağlanmasında önemli rol oynar. Azerbaycan 2004 yılında temel

amacı Güney Kafkasya devletlerinin siyasi, ekonomik açıdan Avrupa değerlerine

yaklaşmasını hızlandırmaktan oluşan "Avrupa Komşuluk Politikası'na" katılmış, 2006

yılında Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Birliği arasında enerji konularında stratejik

ortaklık anlaşması memorandumunu imzalayan11

, 2008 yılında ise AB’nin "Doğu

10 A.Hasanov, a.g.e. s. 494-495. 11 “Halk qazetesi”, 12 kasım 2006.


21

Ortaklığı" programına katılarak bu siyasi, ekonomik işbirliğini daha da genişletmiş ve

niteliksel yeni aşamaya girmiştir12

.

2011 yılının Ocak ayında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Avrupa

Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barrozu tarafından "Güney gaz koridoru hakkında Ortak

Bildiri" nin imzalanması ikili işbirliğinin genişletilmesi yönünde atılan önemli bir adım

oldu 13

. Bununla birlikte, "Azerbaycan Cumhuriyeti ve Avrupa Komisyonu arasında 2011-

2013 yılları için Ulusal Gösterge Programa dair Mutabakat muhtırası" ve "Azerbaycan

Cumhuriyeti ve Avrupa Komisyonu arasında kapsamlı kurumsal yapılanma programının

çerçeve belgesi üzere Mutabakat muhtırası"nın imzalanması ülkemizin Avrupa Birliği ile

ilişkilerinin çeşitli alanlarda geliştirilmesi açısından önemlidir14

.

Bununla birlikte, küresel ve bölgesel sorunların çözümünde Azerbaycan İslam

Konferansı Örgütü ile de yoğun işbirliğini geliştirerek, örgütün yapı ve fonksiyonlarının

daha da genişletilmesi, Avrupa kurumları ile işbirliği mekanizmalarının oluşturulması

yönünde çabalar göstermekle kurumun siyasi rolünün artırılması ve uluslararası sorunların

çözümüne etki imkanlarının güçlendirilmesi yönünde aktif politikasını sürdürüyor.

Azerbaycan'ın İKÖ ile yaptığı verimli ve yararlı işbirliği bütün İslam aleminde

kazandığı otoritenin önemli göstergesi olmuştur. Ülkemiz bu yüksek güveni doğrultmaya

çalışarak, kültürler ve dinler arası diyaloğun teşviki, çeşitli milletler ve dinler arasında

hoşgörü ve karşılıklı anlayışın, ayrıca hoşgörünün gelişmesine hizmet eden verimli

kriterlerin hazırlanması, uluslararası kamuoyunda, öncelikle Avrupa'da İslam'ın, onun

kültür, değer ve felsefesinin iyi kavranması amacıyla aktif çaba göstermiş, geniş kapsamlı

bir dizi uluslararası girişimler gerçekleştirmiştir.

Azerbaycan'la İKÖ çeşitli yapıları arasındaki ilişkilerin gelişip güçlendirilmesinde

Haydar Aliyev Vakfı Başkanı, UNESCO ve ISESCO İyiniyet elçisi Mihriban Aliyeva'nın

faaliyeti ayrı bir öneme sahiptir. Şunu da belirtmek gerekir ki, uluslararası düzeyde

tanınmış bilimsel araştırmacıların ve uzmanların katılımıyla Bakü'de kültürlerarası diyaloğa

dair dört, muhteşem tedbirin uygulanması, özellikle 2011 yılı Nisan 7-8-de Bakü'de

Kültürlerarası diyalog dünya forumunun yapılması, hem de Bakü'nün 2009 yılında İslam

kültürünün başkenti ilan edilmesi ile ilgili karar da, İKÖ ile işbirliğinin ürünü ve

Azerbaycan'ın First Lady’sinin yorulmaz faaliyetinin sonucudur15

.

Görüldüğü gibi, artık bu yıl 20. yıldönümünü kutlayacağımız bağımsız devletimiz

tüm alanlarda gelişmesini sürdürüyor, uluslararası sözleşmelerini daha da güçlendirir, dış

politikadaki başarılarını yoğunlaştırmakta. İşte bunun sonucudur ki, Ermenistan-

Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun çözümü yönünde Devlet Başkanı Sayın İlham

Aliyev'in tutumu dünyanın önde gelen devletleri ve nüfuzlu uluslararası kuruluşların

temsilcileri tarafından takdir edilmektedir.

12 Comission of the European Communities, "European Neigbourhood Policy", Country Report

Azerbaijan. Brussels, 2005, p.2-3; European Neighbourd Policy EU / Azerbaijan Action Plan 14

november 2006. - http://ec.europa.eu/environment/enlarg/pdf/enp_ action_plan_ azerbaijan.pdf; ;

Eastern partnership: Communication from the European Commission to the European Parliament and

the Council, № COM (2008) 823 from 3 December 2008. 13 “Azerbaycan” qazetesi, 14 ocak 2011. 14 “Halk qazetesi”, 28 mayıs 2011. 15 “Azerbaycan” qazetesi, 8-9 nisan 2011.

http://ec.europa.eu/environment/enlarg/pdf/enp_%20action_plan_%20azerbaijan.pdf


22

Azerbaycan günümüz tehditlerini koordineli şekilde önlenmesi, hem de ortadan

kaldırmak için uluslararası topluluğun çabalarını seferber etmek amacıyla küresel ve

bölgesel örgütlerin çalışmalarında aktif yer alıyor. Ülkemiz barış ve güvenliğin

sağlanmasında evrensel uluslararası örgüt olarak BM'nin merkezi rolünün daha da

artırılması yönünde gösterilen çabaları desteklemekle örgütün çeşitli kurumları ve özel

kurumlarında temsilini daha da artırmıştır.

Bununla birlikte, 2004 yılı 29 Ekim’de BM Genel Kurulu'nun toplantısında

Azerbaycan heyetinin girişimiyle "Azerbaycan'ın işgal edilmiş topraklarında durum" adlı

konu oturumun gündemine alınmış, daha sonra BM Genel Kurulu'nun 2006 yılı 7 Eylül'de

gerçekleştirilen 60. toplantılarının 98. ve 2008 yılı 14 Mart'ta yapılan 62. oturumun 86.

genel kurul toplantılarında "Azerbaycan'ın işgal edilmiş topraklarında durum" adlı kararlar

kabul edilmiştir16

.

Bu belgelerde Azerbaycan'ın işgal altındaki topraklarında Ermenilerin

yerleştirilmesi, bu alanlarda yangınların işlenmesi kınıyor, Güvenlik Konseyi bilinen 4

kararına atıf edilmekle Ermeni silahlı kuvvetlerinin işgal altındaki Azerbaycan

topraklarından derhal, tamamıyla ve koşulsuz çıkarılması isteniyordu. Bununla birlikte,

kararlarda Azerbaycan'ın egemenliği, toprak bütünlüğüne saygı ifade edilir, hem de kendi

topraklarından kovulmuş Azerilerin yurtlarına dönme hakkı bir daha doğrulandı.

Genellikle, sorunun barışçıl yöntemlerle çözümlenmesi yönünde tüm uluslararası

kuruluşların kabul ettiği belgeler Azerbaycan'ın konumunun bir daha güçlendirilmesi ve

meselenin uluslararası hukuk ilkeleri temelinde çözümünün onaylanması demektir. Bu

açıdan BM Güvenlik Konseyi'nin kabul ettiği 4 karar, AGİT, Avrupa Konseyi ve İslam

Konferansı Örgütü kararları da önemlidir ve ülkemizin adil tutumunun uluslararası düzeyde

korunması için hukuki esastır. Son zamanlarda ise, Avrupa Parlamentosu ve NATO zirve

toplantılarında alınan kararlarda kesin şekilde Azerbaycan'ın toprak bütünlüğü desteklenir

ve işgale son verilmesi belirtiliyor.

Sonuç

Ulusal Önder Haydar Aliyev'in siyasetini layıkıyla ve çok başarıyla sürdürerek

Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun çözümlenmesi için özel çaba sarf eden

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev bu konuda sadece cumhuriyetimizin milli ve

devlet çıkarlarını daima üstün tuttuğunu sergilemiştir. Ulusal Önder tarafından belirlenmiş

prensiplere sadık kalan devlet başkanı İlham Aliyev ülkemizin dış politikasının temel

önceliği olan Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ sorununun sadece uluslararası

hukukun norm ve ilkeleri çerçevesinde Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünün sağlanması şartı

ile çözümlenmesi gerekliliğini belirtmiş ve uluslararası kuruluşların bu alanda çabalarını

güçlendirmesinin zorunluluğunu beyan etmiştir.

Yapılan görüşmeler sürecinde Devlet Başkanı Sayın İlham Aliyev'in defalarca ve

kesin olarak "Azerbaycan toprak bütünlüğü görüşmelerin konusu değildir olmamıştır ve

olmayacaktır" görüşünü ileri sürmesi ülkemizin milli menfaatlerinin korunması şartıyla

sorunun adil şekilde çözüme kavuşturulacağı ile ilgili umutları daha artırmıştır. Aynı

zamanda, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev beyan etmiştir ki, Dağlık Karabağ'a

16 E.Ahmedov, a.g.e. s.788-791.


23

hiçbir zaman bağımsızlık verilmeyecek, dünya birliği hiçbir zaman Dağlık Karabağ'ın

bağımsızlığını tanımayacaktır.

Devlet Başkanı Sayın İlham Aliyev Azerbaycan halkı ve devletinin bu işgal, etnik

temizleme siyasetini önlemek ve topraklarımızı kurtarmak için hakkımız olduğunu ve

bunun uluslararası hukuk normları ile teyit edildiğini vurgulamıştır. Ona göre ancak

Azerbaycan halkının iradesine, gücüne güvenmeyi bildiren devlet başkanı bu amaçla

ekonomimizi ve ordumuzu güçlendirmenin önemini bildirmekle birlikte kaydetmiştir ki,

"Biz görüşmeler yapıyoruz, ancak bununla beraber, her an topraklarımızı işgalcilerden

askeri yolla kurtarmaya hazır olmalıyız".

Tüm yukarıda anlatılanlara dayanarak diyebilirizki, günümüzde Azerbaycan'ın dış

politika stratejisinin başarılı şekilde uygulanması cumhuriyetimizin nüfusunu epey artırmış,

ülkemizin Güney Kafkasya bölgesinde lider devlet haline dönüşmesini sağlamıştır. Temeli

Ulusal Önder Haydar Aliyev tarafından atılmış dış politika stratejisinin hızla geliştirilmesi

perspektivinde özgür devletimizin dünya birliyinde konumunun yükseleceğine olan umutlar

daha da artacaktır.

KAYNAKÇA

Azerbaycan ve Avrupa Konseyi. Bakü, 2009, 240 s.

Haydar Aliyev Azerbaycan'ı dünyaya tanıtıyor /tertibçi - Şükürov İ/. Bakü,1994, 175s.

Hasanov, Ali, Modern Uluslararası İlişkiler ve Azerbaycan’ın Dış Politikası. Bakü, 2005,

752 s.

Hasanov, Ali, Azerbaycan'ın ulusal kalkınma ve güvenlik politikası. Bakü, 2011, 440 s.

Ahmedov, Elçin, Ermenistan'ın Azerbaycan'a saldırısı: tahlili xronika (1987-2011).

Ansiklopedik yayın. Bakü, 2012, 912 s.

OSCE, Lisbon Document 1996. Lisbon, 1996, p.6.

Comission of the European Communities, "European Neigbourhood Policy", Country

Report Azerbaijan. Brussels, 2005, p.2-3

European Neighbourd Policy EU / Azerbaijan Action Plan 14 november 2006. -

http://ec.europa.eu/environment/enlarg/pdf/enp_action_plan_ azerbaijan. pdf

Eastern partnership: Communication from the European Commission to the European

Parliament and the Council, № COM (2008) 823 from 3 December 2008.

“Halk qazetesi”, 10 mayıs 1994.

“Azerbaycan” qazetesi, 28 ocak 2001.

“Halk qazetesi”, 12 kasım 2006.

“Azerbaycan” qazetesi, 14 ocak 2011.

“Azerbaycan” qazetesi, 8-9 nisan 2011.

“Halk qazetesi”, 28 mayıs 2011.

http://ec.europa.eu/environment/enlarg/pdf/enp_



AZƏRBAYCANDA MÜSTƏQİL DAXİLİ SİYASİ SİSTEMİN İNKİŞAFİNİN ƏSAS

İSTİQAMƏTLƏRİ

(1993-2003-CÜ İLLƏR)

(Azerbaycan'da Bağımsız İç Politikanın Gelişiminin Ana Yönleri (1993-2003 yılları)

The Main Directions of the Development of Independent Domestic Policy in

Azerbaijan (1993-2003 years)

Prof. Dr. Tahire ALLAHYAROVA

Özet

Makalede bağımsızlığın ilk on yılı içinde iç siyasi alanda yürütülen reformlara

genel olarak gözden geçirilir. Yazar bağımsızlığa sahip bir demokratik iç siyasal sistemin

yapısına başlandı. Bağımsız gelişimini önemli dönemi olan 1993-2003 yıllarda ülkemizde

yasal, demokratik ve laik devlet yapılanması yolunda önemli adımlar atılmasını, devlet

geleneklerinin oluşturulmasının altını çiziyor. Haydar Aliyev’in Azerbaycan’da bağımsız

devlet oluşturulması ve dövlətçiliyin güçlendirilmesi, yönetim süreçlerinin

mərkəzləşdirilməsi ve ulusal ekonominin durgunluk sürecinin durdurulması amacı taşıyan

sosyo-politik ve ekonomik değişiklikler hayata geçirmeye başlaması makalede analiz

edilmişdir. Bağımsızlık kurulmasıyla birlikte, Azerbaycan'da siyasi istikrar, devlet

sisteminin güçlendirilmesi, demokratik bir iş siyasal sistemin inşası sürecinin

güçlendirilmesi, daha fazla ekonomik ve siyasi ilerlemenin sağlanması kayd edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: İç Politika, Azerbaycan, Bağımsızlık

Abstract

The article provides an overview of the reforms carried out within the first ten

years of independence in domestic political sphere. Author underlines that in this important

period of development of the country in 1993-2003, important steps were taken towards the

establishment of a democratic and secular state, forming of the democratic state system.

Heydar Aliyev embarked on reforms aimed to stop the processes of socio-political and

national economic downturn, at strengthening the independence and statehood of

Azerbaijan, centralized management processes. By independence the establishment there

started process of building of a democratic domestic political system ensureing further

economic and politic progress, strengthening of the state system, stabilization of the

political situation in Azerbaijan.

Key Words: Domestic Policy, Azerbaijan, Independent

Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı yanında Stratejik Araştırmalar Merkezi,

[email protected]

Azərbaycanda Müstəqil Daxili Siyasi Sistemin İnkişafinin Əsas İstiqamətləri / Tahire

ALLAHYAROVA

25

Giriş

Hər bir xalqın əsrlər boyu zənginləşən dövlətçilik ənənələrinin vahid sistem halına

gəlməsi, daxili və xarici siyasət ənənəsinin formalaşması uzunmüddətli təkamül prosesinin

nəticəsidir. Yeni yaranmış ictimai-siyasi formasiyalarda isə məhz tarixi məsuliyyəti üzərinə

götürən siyasi liderlər xalqın daim arzusunda olduğu milli dövlətçilik kimi müqəddəs

idealların gerçəkləşməsində həlledici rol oynayır, bununla da özlərinə əbədiyaşarlıq hüququ

qazanırlar.

İqtisadi inkişaf göstəricilərinə görə indi dünyanın diqqət mərkəzində olan

Azərbaycan məhz xalqımızın böyük oğlu, ümummilli lider Heydər Əliyevin əvəzsiz

xidmətləri sayəsində qısa müddət ərzində böyük yüksəlişə nail olmuş, misilsiz nailiyyətlər

qazanmışdır. Ulu öndər Heydər Əliyevin parlaq dühası və gərgin əməyi ilə qurub-yaratdığı

möhkəm potensial bu uğurların təməlini təşkil edir.

2013-cü ildə Azərbaycan xalqının böyük oğlu, müstəqil dövlətçiliyin qurucusu

Heydər Əliyevin anadan olmasının 90, vəfatının 10 ili tamam olur. Dünya miqyaslı dahi

siyasətçi bütün həyatı və fəaliyyətini Azərbaycan adlı müstəqil, sabit və davamlı inkişaf

edən, beynəlxalq birlikdə özünə layiqli yer tutan bir məmləkəti yaratmağa həsr etdi və onu

indiki nəsillərə əmanət qoydu. Dahi öndərin dövlətçilik qarısındaxidmətləri təkcə

Azərbaycanın XX əsrdəki mürəkkəb tarixini deyil, həmçinin ölkənin müstəqil bir dövlət

kimi yenidən yaranmasını da özündə əks etdirir. Onun həm ömür yolu, həm də siyasi

karyerasının ilk illəri Azərbaycan xalqının yaşadığı mürəkkəb siyasi çətinlikləri özündə

birləşdirir.

Heydər Əliyevin dövlətçilik qarşısında xidmətlərini dəyərləndirəndə ümumilikdə

ona müstəqil dövlətin yaradıcısı deyirik. Eyni zamanda bu sözlər istər daxili, istərsə də

xarici siyasət sahəsində onun gördüyü cahanşümul fəaliyyətini tam ifadə etmək iqtidarında

deyil.

Milli Quruculuq və Daxili Siyasətin Formalaşmasına Yanaşmalar

Müasir dövrdə hər bir ölkənin daxili və xarici siyasəti qarşılıqlı vəhdət təşkil

etməsi fikri qəbul edilmişdir. Eyni zamanda bu adə həqiqətin dərk edilməsi müxəlif

səviyyələrdə baş verir. Nəinki ictimai şüur səviyyəsində, eləcə də, siyasətçilər arasında bu

reallığın adekvat dərk edilməsinə müxtəlif stereotiplər, dünyagörüş və baxışlar mane

olur.Yəqin buna görədir ki, son illər politoloji elmdə bu problemin tədqiqi diqqət

mərkəzindədir. Mövzuya dair tədqiqatlarda daxili və xarici siyasətin qarışlıqlı əlaqəsi

prosesləri, onların mexanizmləri, tarixi təcrübələr və ümumiyyətlə problemin tədqiqi

metodologiyası təhlil edilir.

Ümumilikdə müasir dövrdə qloballaşma prosesləri bu problemin daha geniş

araşdırılmasına zərurət yaradıb. Nisbətən geniş yayılmış bəzi müəllif konsepsiyalarına

nəzər salmaqla ümumi mənzərəni göz önündə canlandırmaq olar.


ALLAHYAROVA

26

Milli quruculuqda daxili siyasətin formalaşmasının əsas meyllərindən danışarkən

bir qisim müəllif qeyd edir ki, "hazırda xarici siyasətin "domestifikasiyası", yəni daxili

siyasətlə çulğaşması prosesi baş verir." 1(domestic- ingiliscə "daxili" deməkdir-T.A.)

Digər müəlliflərə görə, əksinə, daxili siyasətin "beynəlmiləlləşməsi və

qloballaşması" baş verir2. Üçüncü qisim müəlliflər siyasətin hər iki sferasının çulğaşmasını

diqqətə çatdırmaq üçün daxili siyasətin qloballaşmanın, qlobal siyasi proseslərin isə daxili

siyasətin bir istiqamətinə çevrilməsinin ("inter-mestifikasiya") baş verdiyi

qənaətindədirlər3.

Qeyd edilən baxış və mövqelərin Azərbaycanda, böyük şəxsiyyət Heydər Əliyevin

həyata keçirdiyi siyasi kurs aspektində təhlili aktual məsələlərdəndir. Bu həm də

sadalanan nəzəri yanaşmaların konkret olaraq Azərbaycanın təcrübəsi nümunəsində

müqayisə edilməsinə imkan verir.

Adətən dünya siyasətində, Qərb ölkələrində daxili siyasətin formalaşmasına

“liberallar”, “sağçılar”, “solçular”, “sosialistlər” anlayışlarından və mövqelərindən baxılır.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev isə milli maraqlardan çıxış edən mərkəzçi və real

siyasətin həyat keçirilməsinin tərəfdarı idi. Onun fəaliyyətinin təhlil göstərir ki, daxili

siyasətdə dövlətin demokratik prinsiplərin bərqərar edilməsi, həm də ilk növbədə

Azərbaycanın milli maraqlarının təmin edilməsinə xidmət edir. Bu müstəqil dövlətçiliyin

ən sınanmış və optimal inkişaf yoluna münasibət məsələsi kimi önəmə malik idi. Müqayisə

edilərsə, daxili siyasət sahəsində, xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlərdəki kimi realist

mövqedə durmaq mənaca eyni olmayan müxtəlif məsələlərdir. Məsələn, daxili syasətdə

prosesləri liberallların, solçu və sağçıların sonsuz mübarizə meydanına çevirmək məqbul

hesab edilən vəziyyət hesab edilə bilməz.

Müstəqil Daxili Siyasətin Təməlləri

Müstəqilliyin əldə edilməsi ilə başlayan milli quruculuq prosesləri əvvəlki dövlət

idarəçiliyi sisteminin köklü surətdə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Keçmiş sovet

respublikaları arasında yalnız Azərbayan milli quruculuq prosesini ən ağır şərtlər altında

başlamalı oldu. Yenicə yaranan müstəqil dövlət-Azərbaycan Respublikası öz tarixinin ən

mürəkkəb dövrünü yaşayırdı,nəinki işğalçı müharibəyə cəlb edilmişdi, həmçinin daxildə də

vətəndaş qarşıdurmasının astanasında idi. Müharibə nəticəsində Azərbaycan tarixi əraziləri

olan -Dağlıq Qarabağın üzərində suverenliyini itirdi, torpaqlarının 20 faizi işğal edildi.

Beləliklə də, müstəqilliyin əldə edilməsi tarixi həm də Qarabağın işğal edilməsi tarixi oldu.

Azərbaycan xalqının suveren dövlətçiliyə nail olması, onun əleyhinə olan

qüvvələrin maraqlarına onlar yeni yaranan dövləti sarsıtmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl

1 Paarlberg R. The Domestification of American Foreign Policy // Public Policy. 1970. № 2. Vol. 18.

P.245-264 2 Keohane R.O., Milner H.V. (eds.). Internationalization and domestic politics. Cambridge, 1996. 3 Kegley Ch. W. Jr. Wittkorf E.R. World Politics. Trend and transformation. Boston, 2001. P. 56.

Handreider W. Dissolving international Politics // American Political Science Review. 1978. Vol. 72.

№ 4.


ALLAHYAROVA

27

atırdılar. Anarxiya və xaos baş alıb gedir, ağır iqtisadi vəziyyət, sabitliyi pozmaq istəyən,

dövlətiin parçalanmasına cəhd edən separatçı qüvvələrin azğınlığı, bir-birinin ardınca

həyata keçirilən təxribatlar, dövlət çevrilişi cəhdləri, mütəşəkkil cinayətkarlığın təhlükəli

xarakter alması ictimai-siyasi və sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsinə rəvac verirdi.

Belə bir mərhələdə dövlət suverenliyinin təminatçısı olan daxili siyasi sistemin sıfırdan

başlayaraq formalaşdırılması həyati vacib məsələlərdən idi.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə gəlməsi tariximizdə dönüş

nöqtəsi oldu.

1993-cü ilin yayında hökumət böhranının son dərəcə kəskinləşməsi səbəbindən o

zamankı rəhbərlik Heydər Əliyevi Bakıya dəvət etmişdir. Axərbaycan xalqının təkidli

tələbi və istəyi ilə siyasi rəhbərliyə gəlmiş, 1993-cü il iyunun 15-də Azərbaycan Ali

Sovetinin sədri seçilmiş, iyulun 24-də isə Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirməyə başlamışdır.

Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndə onun qarşısında, hələ bu vaxta qədər

sələflərinin heç birinin həll edə bilmədiyi misli görünməmiş vəzifələr: işğalçı Ermənistan

dövlətinin təcavüzü nəticəsində başlayan müharibənin dayandırılması, ərazi bütövlüyünün

təmin edilməsi, daxili siyasi sabitliyə nail olunması, qanunsuz silahlı birləşmələrin

tərksilah edilməsi, demokratik idarəçilik sisteminin qurulması, hüquqi dövlət və

vətəndaş cəmiyyətinin əsaslarının yaradılması, bütövlükdə daxili siyasi sistemin

institutsionallaşması kimi nəhəng vəzifənin həyata keçirilməsi qarşıda dururdu.

Bu cür fövqəladə mürəkkəb vəziyyətdə Heydər Əliyev Azərbaycanda müstəqil

dövlət yaradılması və dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi, idarəetmə proseslərinin

mərkəzləşdirilməsi və milli iqtisadiyyatın durğunluq prosesinin dayandırılması məqsədi

daşıyan sosial-siyasi və iqtisadi dəyişikliklər həyata keçirməyə başladı.

Dövlətin siyasi kursunda mərkəzçlik mövqeyindən çıxış edilməsi ilk növbədə milli

maraqlara xidmət məqsədindən irəli gəlirdi. Dövlətin bütün sahələrdə proseslərin

tənzimlənməsində həlledici rola malik olması, azad bazar iqtisadiyyatının bərqərar

olmadığı bir vəziyyətdə məsuliyyətli syasətdən irəli gəlirdi. İnstitutsional əsaslar yenicə

yaranmaqda, mövcud təsisatlar isə olduqca kövrək idi. Ermənistanın ərazi iddiaları ilə

başladığı təcavüzkar və işğalçı müharibəsi nəticəsində daxili siyasi vəziyyətin son dərəcə

qeyri-sabit olması reallıqda olduqca güclü daxili siyasət srategiyasının həyata keçirilməsini

tələb edirdi. Dövlət idarəçiliyi sisteminin formalaşması ilk məsələlərdən biri idi.

Bütün bunların təmin edə biləcək iqtisadi imkan və potensiallar hərəkətə

gətirilməli idi. Demokratik dövlət quruculuğunun Azərbaycana xas olan özünəməxsus

inkişaf yolunun müəyyən edilməsi gündəmdə dururdu. Hər hansı ölkənin təcrübəsinin

mexaniki təqlid edilməsi məqbul sayıla bilməzdi.

Yuxarıda qeyd edilən yanaşmalarla müqayisə edilərsə, Heydər Əliyevin dövründə

Azərbaycanda milli quruculuq və daxili siyasi sistemin yaradılmasında prinsipial mövqe

milli maraqlara xidmət edən mərkəzçilik idi. Milli dövlətçiliyin qurulması üçün zəruri olan

qətiyyətli etatist yanaşmanın əsası, başlıca mənbəyi və bazis konsepti kimi isə Azərbaycan

cəmiyyətinin siyasi, iqtisadi və sosiomədəni modernləşməsinin prioritet komponenti kimi

real siyasət çıxış etmişdir. Bu yanaşma Azərbaycana maraqların toqquşma məkanı və


ALLAHYAROVA

28

müxtəlif qüvvələrin təcrübə və sınaq meydanı kimi baxmağa, siyasi romantizmə , başqa

praktikaları mexaniki tətbiq etməyə əsaslanan bütün cəhdlərinin üstündən xətt çəkdi.

Beləliklə də milli maraqlar və real siyasət XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq

milli quruculuq proseslərinin təməl prinsii oldu. Azərbaycanın yeni siyasi sistemin

formalaşmasına bu prinsiplə qədəm qoyması səmərəli dövlətçilik sisteminin qurulması

istiqamətində real və təsirli addımlar atılmasına, ciddi uöurların əldə edilməsinə imkan

yaratdı.

Həyarta keçirilən bu daxili siyasət qəbul edilən qərarların bütöv kompleksi Azərbaycanı

xaosa qərq olmuş, zəif və tənəzzül edən iqtisadi sistemə, düzgün siyasi institusional

quruluşa, marginallaşmış ictimai şüura malik sosiumdan yeni davranış normaları və

stereotipləri, davamlı siyasi sistemi və mərhələlər üzrə formalaşmaqda olan demokratik

təsisatları, bazar sisteminə xas iqtisadi strukturu olan məkana çevirməyə imkan vermişdir.

Səmərəli dövlətçilik strukturunun təşəkkülünün əsasını təşkil edən başlıca tezis

Azərbaycanın regional proseslərdə rəqabətədavamlılığını və buna müvafiq olaraq, Cənubi

Qafqazda tam mənada iqtisadi liderliyini təmin etmək səylərindən ibarət idi.

Dayanıqlı daxili siyasi sistemin formalaşması XX əsrin dövlətçilik təcrübələrinin,

tarixi yekunlarının başa düşülməsini tələb edirdi. Bu yekun-demokratik hüquqi dövlət və

vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasna alternativin olmamasından, sosial-siyasi təsisatların

demokratik modelinin üstünlüyündən ibarət oldu. Demokratik təmsilçi təsisatların

yaratdığı ictimai konsolidasiya, sosial və siyasi aktorların idarə edilməsi və qarşılıqlı

fəaliyyətinin optimallaşdırılması imkanı inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətin ən mühüm

amili olan bazarın daha səmərəli işləməsinə şərait yaradan vəziyyəti xeyli dərəcədə

möhkəmləndirir.

Ənənəvi cəmiyyətin siyasi təsisatlarından müasir (və yaxud postindustrial və ya

informasiya) demokratik cəmiyyətə keçilməsi mürəkkəb keçid proseslərinin mühüm tərkib

hissəsidir. Onun əsas məzmunu isə siyasi sistemin dəyişdirilməsi, yenidən

formalaşdırılmasıdır.

Bu proseslər dövlətin güclü iradəsini tələb edir. Respublikanın iqtisadiyyatını

əsaslı şəkildə dəyişmək, onu qüdrətli dövlətin xammal istehlakçılarından qabaqçıl, müasir

texnika və texnologiya ilə təchiz olunmuş sənaye bazasına çevirmək, Azərbaycan

əhalisinin sosial, mədəni və təhsil səviyyəsini qaldırmaq, onun xaricdə yaşayan

həmvətənlərlə əlaqəsini möhkəmləndirmək-bunlar da görüləcək işlərin hələ tam siyahısı

deyildi.

Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət kəsb edən bu və digər coxsaylı, həyati vacib

məsələlər cəmi on ildə-1993-2003-cü illərdə uğurla həyata keçirildi. Heydər Əliyevin

nəhəng fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycanda yeni dövlətçilik və onun daxili siyasətinin

həyata keçirilməsi ənənəsi formalaşdı. Müstəqillik illərində cəmiyyətin, siyasi sistemin və

iqtisadiyyatın modernləşməsi sahəsində həyata keçirilmiş tədbirlər sistemi Azərbaycanı

yeni davranış normaları və stereotipləri, davamlı siyasi sistemi və mərhələlər üzrə

formalaşmaqda olan demokratik təsisatları, bazar sisteminə xas iqtisadi strukturu olan

məkana çevirməyə imkan verdi.

Bunun sayəsindədir ki, “aparıcı Qərb dövlətlərinin onilliklər boyu keçdiyi təkamül

və inkişaf mərhələlərini qısa müddətdə adlayaraq iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vuran


ALLAHYAROVA

29

Azərbaycan artıq Cənubi Qafqazda mühüm rolu, mövqeyi ilə seçilən lokomotiv dövlətə

çevrilmişdir. Bu isə heç də yalnız respublikanın zəngin təbii sərvətləri, intellektual

resursları ilə şərtlənmir. Analoji tərəqqi yolu keçmiş əksər ölkələrdə olduğu kimi,

Azərbaycanda da bu zəngin maddi-intellektual potensialın xalqın mənafeyinə uyğun

səmərəli realizə edilməsi, hər bir fərdin maraq və mənafeyinə cavab verən milli inkişaf

strategiyasının həyata keçirilməsi şəxsiyyət amili ilə bilavasitə bağlıdır. Ümummilli lider,

dünya şöhrətli ictimai-siyasi xadim Heydər Əliyevin xalqın rəyinə əsaslanmaqla

gerçəkləşdirdiyi müdrik və uzaqgörən siyasət XXI əsrin başlanğıcında Azərbaycanın

müstəqil bir dövlət kimi bölgədə və dünyada layiqli yerini tapmasını,regional liderliyini

təmin etmişdir.”4

Müstəqil Azərbaycan dövləti ölkədə sosial-iqtisadi və təsisat-struktur sahəsində

köklü dəyişikliklər aparılması, şəffaflığın genişləndirilməsi, cəmiyyətin yeni konturlarını

müəyyən edən ən perspektivli dövlət siyasəti aparılması yolunu tutdu. Azərbaycanda

müstəqillik illərində liberallaşdırma və vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması xətti ardıcıl

olaraq həyata keçirildi.

Daxili siyasi sistemin formalaşmasının mühüm istiqaməti və tərkib hissəsi institusional

islahatların aparılması oldu. Totalitar sistemdən miras qalmış siyasi, iqtisadi və sosial

təsisatların köklü surətdə yenidən qurulması və yenilərinin yaradılması müstəqil

Azərbaycanda ictimai-iqtisadi tərəqqinin əsasını təşkil etdi. İnstitutsional və struktur

islahatlarla yanaşı, ölkə və iqtisadiyyat üçün prioritet istiqamətləri müəyyən edən iqtisadi

inkişaf strategiyasının hazırlanıb həyata keçirilməsi onun möhkəmlənməsini təmin etdi.

Belə prioritetlər həm ümumi (yığım normasının və investisiyaların artırılması, ixracatın

çoxaldılması, təhsilin inkişaf etdirilməsi və s.), həm də xüsusi (məsələn, sənaye siyasəti)

xarakterə malik idi.

Müxtəlif sahələr üzrə işlənib hazırlanmış dövlət proqramlarının uğurla həyata

keçirilməsi davamlı iqtisadi inkişaf üçün möhkəm zəmin oldu.

İqtisadi dirçəliş siyasəti, Azərbaycan iqtisadiyyatının düşdüyü çətin vəziyyətdən

çıxarılması, bu sahədə yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşdırılması və onun nəticələri göz

qabağındadır. Dünyanın aparıcı neft şirkətləri ilə Azərbaycan arasında “Əsrin müqaviləsi”

imzalandı. Milli manat Azərbaycanda yeganə ödəniş vasitəsi elan edildi. ATƏT-in İstanbul

sammitində Bakı-Ceyhan neft kəmərinin çəkilməsi haqqında saziş imzalandı.Qazaxıstan

neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə ixrac edilməsi haqqında razılıq əldə edildi.

Ölkə iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi və dünya iqtisadiyyatına səmərəli

inteqrasiyası, əhalinin etibarlı ərzaq təminatının təmin edilməsi məqsədlərinə nail olunması

üçün sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi istiqamətində məqsədyönlü iş aparıldı.

Dövlət-sahibkar münasibətlərinin tənzimlənməsi, sağlam rəqabətin təmin edilməsi,

sahibkarlığa dövlət dəstəyi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, vergi yükünün davamlı

olaraq azaldılması, maarifləndirmə və digər istiqamətlərdə həyata keçirilən tədbirlər

sahibkarlığın inkişafına və biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına imkan yaratdı.

Azərbaycan Respublikasında ictimai-siyasi sabitliyə nail olunması vətəndaşların

hüquq və mənafelərinin müdafiəsinə, bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadiyyatın və

4 Mehdiyev R. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı, “Şərq-Qərb”,

2008, s.116.


ALLAHYAROVA

30

sahibkarlığın inkişafına, beynəlxalq iqtisadi və maliyyə sisteminə inteqrasiya istiqamət

götürən, sosial ədalət prinsipinə əsaslanan demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yoluna

qədəm qoyuldu.

Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitutsiyası referendum yolu ilə qəbul edildi.

1994-cü il avqustun 9-da imzalanan "Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsi,

qanunçuluğun və hüquq qaydalarının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında" fərmanla

ölkədə konstitusiyalı dövlət quruluşunun mühafizəsinə, insan hüquq və azadlıqlarının

cinayətkar qəsdlərindən qorunmasına yönəlmiş və cinayətkarlığa qarşı mübarizədə əsaslı

dönüş yarandı.

Həmin fərmana əsasən, Azərbaycan dövlətinin inkişafına mane olan amillərə qarşı

mübarizənin yalnız sivil və hüquqi metodlarla aparılması qətiyyətlə vurğulanmışdır. Bu

fərmandan irəli gələn vəzifələrin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi nəticəsində 1994-cü

ilin oktyabrı və 1995-ci ilin martında dövlət çevrilişi cəhdlərinin aradan qaldırılmasına,

ölkə başçısına qarşı yönəldilmiş sui-qəsdlərin qarşısının alınmasına, respublikada siyasi

qarşıdurma yaratmaq cəhdlərinə qətiyyətlə son qoyulmasına və vətəndaş sülhünün bərqərar

olunmasına nail olunmuşdur.

Qeyd edilən dövr həm də elm və mədəniyyətin yeni intibah mərhləsi oldu.

Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi kökləri nə qədər dərinliklərə işləsə də, 1988-1993-cü

illərdə cəmiyyətimizdə hökm sürən xaos və anarxiya mədəniyyət sahəsinə də təsir

göstərmişdi. Həmin illərdə Azərbaycan mədəniyyəti dərin böhran içində idi. Heydər Əliyev

millətin taleyi üçün misilsiz əhəmiyyət daşıyan bütün fəaliyyət sahələrinə həmişə ciddi

diqqət yetirən bir siyasətçi kimi tezliklə bu vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün mühüm

tədbirlər gördü. Azərbaycan dilinin əlifbası dəyişdirildi. 1930-cu illərdə Stalin rejiminin

məcburiyyəti altında qəbul edilən kirill əlifbası ləğv edərək latın əlifbasının qəbul

edilməsinə nail olundu. Cəmiyyətdə elm, təhsil və mədəniyyət xadimlərinin rolu

yüksəlməyə başladı. Yaradıcı ziyalıların respublikamızda aparılan quruculuq işlərinin

müxtəlif sahələrinə cəlb olunmaları mədəniyyətin, incəsənətin inkişafı üçün böyük stimul

idi. “Kitabi Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında fərman imzalandı

və yubiley keçirildi. Xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla iş üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı,

Bakıda Dünya azərbaycanlılarının I qurultayı keçirildi. Azərbaycan Milli Elmlər

Akademiyasının Naxçıvan bölməsi yaradıldı. Bakıda ilk Olimpiya idman kompleksi

istifadəyə verildi.

Bu gün böyük öndərin siyasi kursunun prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla

davam etdirilməsi xalqımızın sabaha inamını daha da artırır. Bütün sahələr üzrə dinamik

inkişafla irəliləyən Azərbaycan əsası lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan siyasi və

iqtisadi kursun möhkəm təməl prinsipləri ilə gələcəyə doğru inamla addımlayır.

Azərbaycan beynəlxalq aləmdə etibarlı tərəfdaşa və regionda lider dövlətə çevrilir.

Azərbaycanda müstəqil daxili siyasət sisteminin yaradılmasının ilk 10 ilinin

dövlətçilik tarixində əhəmiyyəti və yerinə dair ən düzgün, ədalətli və elmi-obyektiv

qiyməti də ümummilli lider vermişdir. Suveren Azərbaycan dövlətinin memarı Heydər

Əliyev, 2003-cü ildə son çıxışlarının birində demişdir: “Əziz həmvətənlərim, hörmətli

Azərbaycan vətəndaşları!

Bu günlərdə mənim Azərbaycan Respublikasına bütövlükdə rəhbərliyimin 34, müstəqil

Azərbaycan dövlətinə Prezident kimi rəhbərliyimin isə 10 ili tamam olur. Bu illərdə


ALLAHYAROVA

31

xalqımız və dövlətimiz üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb edən məsələləri həll edə bilmişik.

İlk növbədə dövlətçiliyimizin əsasını təşkil edən ictimai-siyasi sabitliyə nail olmuş, milli

birlik və qanunların aliliyinə söykənən vətəndaş cəmiyyətinin təməlini qoymuşuq. İkincisi,

hər bir dövlətin, onun yaşamasının qayəsini təşkil edən ölkə iqtisadiyyatını yenidən

qurmuşuq, inkişaf yoluna çıxarmışıq. Üçüncüsü, Azərbaycan xalqının istək və arzularının

ifadəsi olan, özünün bütün müvafiq təsisatlarına malik güclü, demokratik dövlətimizi qura

bilmişik, onun müstəqilliyinin dönməzliyini təmin etmişik. Heç kəsin şübhəsi olmasın ki,

Azərbaycan Respublikası, bundan sonra onun başına nə gəlirsə-gəlsin, müstəqilliyini

itirməyəcək, yenidən heç bir dövlətin tərkibinə daxil olmayacaq, heç bir başqa dövlətin

əsarəti altına düşməyəcəkdir.”5

KAYNAKÇA

Paarlberg R. The Domestification of American Foreign Policy // Public Policy. 1970. № 2.

Vol. 18. P.245-264

Keohane R.O., Milner H.V. (eds.). Internationalization and domestic politics. Cambridge,

1996

Kegley Ch. W. Jr. Wittkorf E.R. World Politics. Trend and transformation. Boston, 2001.

P. 56

Handreider W. Dissolving international Politics // American Political Science Review.

1978. Vol. 72. № 4

Mehdiyev R. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. Bakı,

“Şərq-Qərb”, 2008, s.116

http://ru.scribd.com/doc/48034375/Must%C9%99qilliyimiz-%D3%98b%C9%99didir-Our-

Independence-is-Eternal-26

5 http://ru.scribd.com/doc/48034375/Must%C9%99qilliyimiz-%D3%98b%C9%99didir-Our-

Independence-is-Eternal-26

http://ru.scribd.com/doc/48034375/Must%C9%99qilliyimiz-%D3%98b%C9%99didir-Our-



HEYDƏR ƏLİYEVİN MİLLİ DÖVLƏTÇİLİK FƏLSƏFƏSİ

(Haydar Aliyev'in Milli Devletçilik Felsefesi)

The Philosophy of The National Statehood of Heydar Aliyev

Prof. Dr. Rebiyyet ASLANOVA

Özet

Makalede Haydar Aliyevin mimarı olduğu bağımsız Azerbaycan devletinin

yarandığı 1995-2003 yılları arasında Azerbaycan’da ulusal demokratik ve laik gelenekleri

kurma yolunda önemli adımlar atılması, devlet ve yasal reformlarla milli devletçilik

felsefesinin gerçekleşdirilmesi analiz edilmişdir. Ulusal ve evrensel değerlere uygun

demokratik devlet ve sivil toplumun inşası için ülkenin ilk anayasasının kabul edilmesi ile

Haydar Aliyev yönetim sisteminin etkili çalışmasını sağlamak için, yasama, yürütme ve

yargı organları ayrılığı ilkesini getirmiş, demokratiyaya geçiş için temel siyasi ve hukuki

altyapı oluşturmuştur. Çok partili demokratik seçimlerin deneyimi, konuşma ve basın

özgürlüğü, siyasi partiler ve demokratik bir devlet binasının kurulması yolunda tüm önemli

adımlar serbestçe çalıştırmak için sivil toplum örgütlerinin özgürlük temelinde

oluşturulmasını temin etmişdir.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Milli Devlet Felsefesi, Demokrasiye Geçiş,

Sivil Toplumu, Hukuk Devleti, Bağımsızlık

Abstract

During the Heydar Aliyevs leadership of 1995-2003 years Azerbaijan made

important steps towards building a democratic and secular state, have been established

traditions of national statehood and legal reforms in accordance with international

standards. The adoption of the first Constitution under the leadership of architect of the

independent Azerbaijan Heydar Aliyev made political-legal basis for building of a

democratic state and civil society. To ensure the effective operation of the state

management system, Heydar Aliyev established the principle of separation of legislative,

executive and judicial power bodies. Made all the important steps towards the

establishment of a democratic state building, forming the basis of the multi-party

democratic elections, freedom of speech and freedom of the press, political parties and non-

governmental organizations to operate on the basis of freedom.

Key Words: Haydar Aliyev, Philosophy of the National Statehood, Transition to

Democracy, Civil Society, Independence, Constitutional Stat

Azerbaycan Milli Meclisinin üyesi, Millet vekili, [email protected]

Heydər Əliyevin Milli Dövlətçilik Fəlsəfəsi / Rebiyyet ASLANOVA

33

“Müstəqilliyi əldə etmək çətindir.

Onu qoruyub saxlamaq bundan qat-

qat çətindir”.

Heydər Əliyev

Təqvimdə müəyyən tarixlərə, rəqəmlərə həssaslıq hər bir insana, dünyada bütün

xalqlara xas olan keyfiyyətlərdəndir. Bu, xüsusən də hər bir xalqın müstəqil olmaq kimi

tarixi haqqının gerçəkləşdiyi tarixi məqamlara aiddir.Bu, hər hansı bir xalqın tərcümeyi-

halında dönüş nöqtələri baş verdiyi zaman hüdudlarıdır. Bu dönüş nöqtəsindən etibarən

milli taleyin axarı tamamilə yeni istiqamətə yön alır.

XX əsrin sonlarında Ümummilli lider Heydər Əliyevin fədakarlığı sayəsində

Azərbaycan xalqı da öz taleyində belə bir dönüş zamanını yaşamışdır. Həmin dövrdə

müstəqilliyi əldə edən, suveren olmaq haqqını təmin edən Azərbaycan xalqı və onun

ümummilli lideri Heydər Əliyev tarix və dünya qarşısında nəyə qadir olduğunu sübut etdi.

Bu, şanlı, həm də qürur dolu fəxarət tarixidir. 1Bu gün yaşadığımız, vətəndaşı olduğumuz

suveren Azərbaycan gerçəkliyə çevrildi. Azərbaycan XXI əsrə, dünyanın bütün

dövlətlərinin qoşulmaq istədiyi beynəlxalq münasibətlər sisteminə həm ümidlə, həm

əminliklə, həm də erməni təcavüzünün doğurduğu faciəli gerçəkliklə qədəm qoydu.

XX əsrin suverenlik tarixinin nailiyyətləri sırasında olan, dünya siyasətində etiraf

edilən fenomen şəxsiyyət Heydər Əliyevin milli dövlətçilik ideologiyası, siyasi fəlsəfəsi

əvəzsiz irsimizdir. Yeni yüzilliyin reallığında həmin irsin yeni keyfiyyətlə davamı prezident

İlham Əliyevin siyasəti nümunəsində liderliyin yeni simvoluna çevrilmişdir.

Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində mürəkkəb mərhələlər çox olmuşdur.

Tarix boyu bütün çətinliklərə rəğmən heç bir qüvvə xalqımızın dövlətçilik arzularını,

ənənələrini məhv edə bilməmiş, hər dəfə tarixi şəraitə müvafiq olaraq milli, müstəqil

respublika yaratmaq yönündə səylər qarşısıalınmaz sel kimi yenidən baş qaldırmışdır.

Lakin XX əsrin sonunadək bütün bunlar məhz arzu və istək olaraq qalmışdır.

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan xalqına öz istiqlaliyyətini bəyan etmək kimi tarixi

imkan nəsib olmuşdu. Rusiyanın və Avropanın qabaqcıl təhsilinə və düşüncələrinə sahib

olmuş cümhuriyyət liderləri bu tarixi məsuliyyəti dərk edib ayağa qalxdılar və

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini elan etdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC)

yaradılması ölkəmizin çoxəsrlik tarixinin, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafının, Rusiya

imperiyasının süqutu ilə daha da genişlənən milli azadlıq mübarizəsinin məntiqi yekunu idi.

Müsəlman Şərqinin ilk demokratik cümhuriyyətinin həyata keçirdiyi siyasət müstəqil

respublikamızın siyasi-hüquqi əsaslarının yaradılması və gələcək inkişaf yolunun

müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İnsanların hüquq və

azadlıqlarının bərqərar olması, etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün

vətəndaşlara bərabər hüquqların verilməsi, Şərqdə ilk dəfə olaraq qadınların seçki

hüququnun tanınması, Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi, təhsil və mədəniyyətin

inkişafına qayğı göstərilməsi, Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi, milli ordunun,

təhlükəsizlik strukturlarının formalaşdırılması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin

qısamüddətli mövcudluğunun böyük uğurları kimi xatırlanır. Beynəlxalq münasibətlərin

iştirakçısına və beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

1 Əliyev Heydər. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-XIII kitablar. Bakı, 1996-2005.


34

bütün dünyaya nümunə olaraq ciddi addımlar atdı. Belə ki, AXC dilindən, dinindən,

irqindən asılı olmayaraq respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların və millətlərin hüquq

bərabərliyinə hörmət etməyi, xarici dövlətlərlə və qonşu xalqlarla əmin-amanlıq şəraitində

yaşamağı özünün həyat prinsipinə çevirdi. Şərqdə, müsəlman və türk dünyasında ilk

demokratik respublika olan AXC cəmi 23 ay yaşadı. Müəyyən obyektiv və subyektiv

səbəblər üzündən əsrlərin mücadiləsi kimi XX əsrin əvvəllərində müstəqillik qazanmış və

cəmi 23 aylıq ömür yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müstəqilliyi qoruyub saxlaya

bilmədi. Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin böyük tarixi

əhəmiyyətini vurğulayaraq demişdir: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması tarixi

hadisə idi. Həm bizim xalqımız üçün, həm dünya miqyasında bu hadisənin çox böyük tarixi

əhəmiyyəti var idi. Xalqımız üçün əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, əsrlər boyu müstəqillik

arzusu ilə yaşamış Azərbaycan xalqı müstəqilliyə qovuşmuş, müstəqil dövlətini qurmuşdu.

Dünya miqyasında əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, dünya tarixində ilk dəfə olaraq

müsəlman Şərqində demokratik respublika yaradılmışdı. Azərbaycan dövləti və

Azərbaycan xalqı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularının xatirəsinə böyük

hörmətlə yanaşır”.

Cümhuriyyətin süqutunun səbəbləri sırasında siyasi lider faktoru, daha doğrusu,

onun olmaması, şübhəsiz ki, öz nəticəsini göstərmişdi. XX əsrin sonlarında müstəqilliyini

bərpa edən Azərbaycanın üzləşdiyi və Cümhuriyyətin həll edə bilmədiyi oxşar xarakterli

problemlər eyni əsrdə ikinci dəfə suverenliyimizin taleyini sual altına almış, dövlət

müstəqilliyimizi böyük təhlükə ilə üz-üzə qoymuşdu. "Əsrlər boyu gerçəkləşməyən

möhtəşəm tarixi missiyanı bu dəfə müasir dövrün siyasət dahisi, ulu öndər Heydər Əliyev

reallaşdıra bilmişdir. O, cümhuriyyətin süqutunu şərtləndirən, xarici və daxili mənbələrdən

qaynaqlanan müdhiş problemləri həll edərək Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa

etmiş, onu əbədi və sarsılmaz ənənəyə çevirə bilmişdir. Dövlətçilik qarşısında misilsiz

xidmətləri ilə siyasi liderliyin ali zirvəsi olan Ümummilli Lider səviyyəsinə yüksəlmişdir."2

Müstəqilliyin əldə edilməsi ilə Azərbaycan inkişafın ən doğru yolunu seçim etmək

qarşısında qaldı. İşğalçı Ermənistan dövlətinin təcavüzü və daxildəki son dərəcə mürəkkəb

qeyri-sabitlik Azərbaycanın keçmiş sovet ölkələri ilə eyni start imkanlarına malik

olmadığını aşkar göstərirdi. Bununla belə, müstəqillik kimi tarixi idealın

gerçəkləşdirilməsində xalqın müqəddəs etimadı və milli birlik kimi hər şeyə qadir gücə

söykənən Ümummilli Liderin siyasi dühası, lider-xalq birliyi bu günə qədər davam edən

qələbələr silsiləsinin taleyini həll etdi.

Belə bir deyim var: “İnsanlar yaxşıya tez alışır”. Bugünkü həyat axarını 20 il, 15 il

əvvəl təsəvvür belə etmək çox çətin idi. 1991-ci ildən sonra gələn hər ildə müstəqilliyi

indiki kimi bayram etmək üçün dövlətçilik qarşısında Heydər Əliyev fədakarlığının tarixi

reallığa çevrilməsi lazım idi. Bunu müstəqilliyin 2-ci, 3-cü, ən yeni tariximizin hər

ildönümündə Dahi Öndərin müstəqilliyin taleyi üçün döyünən narahat ürəyinin səsində,

etdiyi çıxışlarda görürük və dərk edirik.

Onları dönə-dönə oxumaq, bir-birini əvəzləyən illəri sadəcə müqayisə etmək

keçilən çətin yolun, əldə edilən uğurların yaddaşlara həkk edilməsi üçün ən yaxşı vasitədir.

18 oktyabr 1993-cü il, Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Azərbaycanın Müstəqillik

Gününün ikinci ildönümü münasibətilə xalqa təbrikini oxuyanda nə görürük? Müstəqillik o

2 Xəlilov S.S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. Bakı, 2001.


35

qədər kövrək, taleyi o qədər qeyri-müəyyən idi ki, Dahi Öndər bu təbrikini “müstəqil olmaq

istəyən” xalqa xitab üzərində qurmuşdur: “Hörmətli həmvətənlər! Bu gün Azərbaycanın

həyatında əlamətdar gündür - Dövlət müstəqilliyinin ikinci ildönümüdür. Mən bu əlamətdar

gündə, bizim üçün böyük bayram günündə Azərbaycan xalqına, respublikamızın bütün

vətəndaşlarına müraciət edirəm, bu müstəqilliyi daimi etmək üçün fədakar əməyə dəvət

edirəm. Mən bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə, Vətənini əziz sayan, onu sevən hər

bir vətəndaşa müraciət edirəm. Biz taleyimizi özümüz həll etmək imkanı qazanmışıq.

Ancaq bu imkanları əldə saxlamaq, müstəqilliyi daimi etmək qarşımızda duran əsas

vəzifələrdir. Bir dövlət başçısı kimi mən bu vəzifələri özümün ümdə vəzifələrim hesab

edirəm. Ümid edirəm ki, hər bir vətənpərvər azərbaycanlı, bu yurdun vətəni sevən hər bir

sakini bunları özünün şəxsi vəzifələri hesab edəcəkdir. Bu ümidlərlə, bu arzularla sizi bir

daha təbrik edir, sizə cansağlığı, həyatınızın bütün sahələrində uğurlar diləyirəm.”

Azərbaycanın demokratik prinsiplərə sadiq bir dövlət kimi inkişafının mühüm

dövrü olan 1995-2003-cü illər ərzində ölkəmizdə hüquqi, demokratik və dünyəvi dövlət

quruculuğu yolunda mühüm addımlar atılmaqla milli dövlətçilik ənənələrinə və beynəlxalq

standartlara uyğun köklü hüquqi islahatlar aparıldı. Çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrimizə,

milli və ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan və memarı Heydər Əliyev olan müstəqil

Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi ilə hüquqi-demokratik dövlət və

vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun təməli qoyuldu, hakimiyyət bölgüsü prinsipinə uyğun

dövlət idarəetmə sistemi yaradılmaqla qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının

səmərəli fəaliyyəti təmin edildi. Çoxpartiyalılıq əsasında demokratik seçkilər keçirilməsi

təcrübəsinin formalaşdırılması, söz və mətbuat azadlığı, siyasi partiyalar və qeyri-hökumət

təşkilatlarının maneəsiz fəaliyyəti üçün bütün imkanların yaradılması demokratik dövlət

quruculuğu yolunda atılan mühüm addımlar olmuşdur.

Heydər Əliyevin missiyası yalnız Azərbaycan dövlətinin dayaqlarının

möhkəmləndirlməsi, müstəqilliyin inkişafı və dövlətçilik tariximizin müasir mərhələsinin

sürəkliliyinin təmin edilməsi kimi şərəfli bir vəzifəni yerinə yetirməklə məhdudlaşmadı.

"O, müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması konsepsiyasını həyata keçirdi, eyni

zamanda Azərbaycan vətəndaşlarını birləşdirən, xalqımızı beynəlxalq aləmdə vahid amal,

əqidə, məqsəd və məram ətrafında səfərbər edən milli təlim – “azərbaycançılıq”

ideologiyasını da yaratdı. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan

dövlətinin təməlini qoymaqla müqəddəs bir missiyanı gerçəkliyə çevirdi: milliliklə

dövlətçiliyi bir-birinə qovuşdurdu, onların sarsılmaz vəhdətini təmin etdi. Dünyadakı hər

bir xalqın arzusunda olduğu bu əlçatmaz ideal Azərbaycan adlı məkanda da reallaşdı." 3

Müstəqilliyin ilk on ilində ölkədə həyata keçirilən doğru siyasət inkişafın yeni

mərhələsində bizim bugünkü yüksəlişimizi artıq qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatmağı

hədəfə alan yüksək rifah dövlətini qurmağı mümkün etmişdir. Bu gün Azərbaycan dövləti

inkişafın lideri olmağa qədər yüksəliş yolunu keçmişdir. Bu yolun hər addımının dəyərini

qədirbilən xalqımız və tarix verir və verəcəkdir.

Dövlətçiliyin tədqiqi sahəsində əldə edilən qənaətlərə görə, yalnız xalqına

güvənən, onun gələcəyinə inanan, dövlətin potensialına bələd olan güclü siyasi liderlər

uzunmüddətli perspektivlər və ali məqsədlər üzərində düşünür. Zəiflər gələcəyə deyil,

3 Mehdiyev R. Azərbaycan: tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi. Bakı, 2001, 273 səh


36

keçmişə qapanıb qalır, buna görə də gələcəyin üfüqlərini görə bilmirlər. Ali məqsədlər

yüksəliş və irəliyə doğru hərəkətin düşünülmüş mənzərəsini yaradır.

18 oktyabr 1991-ci il tarixində “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi

haqqında Konstitusiya Aktı” qəbul edilmiş və həmin vaxtdan Azərbaycan müstəqil dövlət

kimi rəsmən tanınmışdır. Yenicə müstəqillik qazanmış Azərbaycanı işğalçı təcavüz,

daxildəki xaos və hərc-mərclik çətin sınaqlara çəkirdi. Azərbaycan regionlara bölünmək,

bölgələrə parçalanmaq həddinə gəlib çatmışdı. Ölkə başsız, ordu isə sərkərdəsiz qalmışdı.

Azərbaycanda baş vermiş mənfi meyillər ölkəni uçuruma aparırdı və Azərbaycan dağılmaq,

parçalanmaq ərəfəsində idi.

Azərbaycan adlı dövlətin öz yolunu müəyyənləşdirməyə, yeni müstəqillik qazanan

dövlətlər sırasında özünəməxsus yeganə düzgün seçim etməyə mane olan çoxsaylı amillər

mövcud idi. Müstəqil dövlət kimi mövcud olmaq üçün hər şeydən öncə həm daxili, həm də

xarici siyasət sahəsində minimum milli atributlar hələ yox idi. Dövlətçiliyin inkişafı üçün

zəruri olan şərtləri “sıfırdan” başlayaraq yaratmaq lazım idi. Yeni quruculuq işlərini

keçmiş sovet ölkələrinin heç birində rast gəlinməyən işğal və təcavüz şəraitində həyata

keçirmək lazım gəlirdi. Dünya elmində “milli quruculuq” kimi adlanan milli dövlətçiliyin

qurulmasını məhz siyasət dahisi Heydər Əliyevin uzunmüddətli perspektiv üçün müəyyən

etdiyi siyasi inkişaf kursu mümkün etdi.

Ulu öndər Heydər Əliyevin milli dövlətçilik fəlsəfəsini bənzərsiz və əbədiyaşar

edən xüsusiyyətlər mövcuddur. Onların ən başlıcası mükəmməl nəzəri ideyalarla real və

praqmatik müstəvidə gerçəkləşən praktiki fəaliyyətin sintezindən ibarət olmasıdır. Bu

fəlsəfəni zamanın fövqünə qaldıran, “daimi, əbədi və sarsılmaz” edən əsaslar məhz bundan

ibarətdir.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin xatirəsinin

əbədiləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin

imzaladığı fərmanda deyilir:

“Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu

Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən biridir.

Azərbaycanın son 30 ildən artıq bir dövrünü əhatə edən tarixi taleyi, bu illər ərzində xalqın

ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrində dirçəlişi Heydər Əliyevin adı

ilə sıx bağlıdır. Heydər Əliyev rəhbərlik etdiyi bu dövr ərzində Azərbaycanı bir dövlət kimi

zamanın ağır və sərt sınaqlarından çıxara bilmiş, ölkənin gələcək inkişaf strategiyasını

müəyyən etmiş və onun həyata keçirilməsi üçün mühüm addımlar atmışdır. Azərbaycanın

1969-cu ildən bəri yaşanan dövrü xalqımızın tarixinə Heydər Əliyev dövrü kimi əbədi həkk

olunmuşdur.

Tarixin bu dövrdən etibarən başlanan Heydər Əliyevin dövlətçilik fəlsəfəsinin

başlıca ideya-siyasi istiqaməti xalqın milli özünüifadəsinin bütün forma və vasitələrinin

geniş vüsət alması, milli qürur hissinin güclənməsi və milli şüurun yüksəlişinə təkan verən

sürətli inkişaf strategiyasının gerçəkləşdirilməsi ilə səciyyələnmişdir. Azərbaycanda

dövlətçilik ənənələrinin XX əsrin sonlarında bərpa edilib zənginləşdirilməsi, Azərbaycanın

müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, onun əbədi, dönməz xarakter alması, ölkəmizin

dinamik iqtisadi inkişaf yolu ilə inamla irəliləməsi, onun beynəlxalq nüfuzunun sürətlə

artması Heydər Əliyevin səmərəli fəaliyyəti sayəsində mümkün olmuşdur.


37

Xalqın tarixi yaddaşının özünə qaytarılması onun qəlbində illərdən bəri sıxılıb qalmış

milli dövlətçilik ideyasının gələcəkdə böyük hərəkətverici qüvvəyə çevrilməsi, müstəqil

dövlətçilik ideyalarının gerçəkləşməsi üçün zəmin yaratdı. Azərbaycan yalnız Heydər

Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra özünün milli dövlətçilik imkanlarını

gerçəkləşdirməyə başlamışdır”.

Hər bir xalqın müstəqil dövlət quruculuğu yolu bir sıra mühüm daxili və xarici

amillərlə şərtlənir. Azərbaycan xalqı əlverişli tarixi şəraitdən və özünün siyasi, iqtisadi,

mədəni və intellektual potensialından istifadə edərək XX əsrin sonunda öz istiqlal arzusunu

gerçəkləşdirmişdir. Müstəqillik dövrünün qısa tarixi ümummilli lider Heydər Əliyevin belə

bir fikrini təsdiq edir ki, “müstəqilliyin əldə olunması nə qədər çətindirsə, onun

saxlanılması, daimi, əbədi olması bundan qat-qat çətindir”.

Heydər Əliyev hər bir dövlətin varlığının əsasını təşkil edən iqtisadi inkişafı dövlət

həyatının ən vacib vəzifəsi hesab edirdi. O öyrədirdi ki, dövlət qurarkən cəmiyyətin yaşam

tərzini, ictimai həyat normalarını, idarəçiliyi, qanunçuluğu, sabitliyi, vətəndaş birliyini,

milli həmrəyliyi, beynəlxalq təhlükəsizliyi və s. vəzifələri o zaman dolğun və davamlı

təmin etmək olar ki, dövlətin iqtisadiyyatı normal vəziyyətdə olsun və qarşıya qoyulmuş

vəzifələrə cavab versin. Heydər Əliyev hər bir Azərbaycan vətəndaşını milli əxlaqa və

güclü iradəyə malik, qlobal və azad düşüncəli, təşəbbüskar, fəal, ölkədaxili və beynəlxalq

proseslərdən baş çıxara bilən, təhsilli, ədalətli, vətəni və xalqı üçün gərəkli insan kimi

görmək istəyirdi.

KAYNAKÇA

Əliyev Heydər. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-XIII kitablar. Bakı, 1996-2005.

Xəlilov S.S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. Bakı, 2001.

Mehdiyev R. Azərbaycan: tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi. Bakı, 2001.



NATIONAL LEADER HEYDAR ALIYEV’S POLITICAL REFORMS COURSE

Haydar Aliyev`in Siyasi Reform Kursu

Doç. Dr. Elnur ASLANOV

Özet

Makalede Sovyet döneminden kalma otoriter rejimden demokratik rejime geçiş

sağlanması için Haydar Aliyev döneminde (1993-2003) Azerbaycan`da yapılan siyasi

reformlar analiz edilmişdir. Yeni dünya şartları ve Azerbaycan`ın sahip olduğu siyasi

kültürü dikkate alarak ülkede siyasi hayatın şekillenmesi, sivil toplum ve basının rolünün

kuvvetlendirilmesi için yapılan yasal değişimler makalenin odak noktasını oluşturmuştur.

Aliyev döneminde bağımsız Azerbaycan`ın ilk Anayasası Fransa ve Rusya Anayasaları

temel alınarak hazırlanmıştır. 1995 yılında kabul edilen Azerbaycan Anayasası ülkede çok

partili siyasi yapı, özel mülkün korunması, sivil toplumun oluşturulması, hukuk ve

demokratik bir devlete geçiş için temel altyapı oluşturmuştur. Bu dönemin en önemli

özelliği demokratikleşme sürecinin "yukardan" başlaması olmuştur. Azerbaycan`da siyasi

istikrarın sağlanması, güvenlik sorunlarının çözülmesi ve demokratik kültürün

oluşturulması, iç ve dış tehditlerin askari düzeye indirilmesi için siyasi istikrara ve

ekonomik gelişmişliğe önem verilmiştir. Bu dönemde yapılan politik reformlar ve

benimsenen dönüşüm stratejisi ülkede siyasi sistemin ve kurumların oluşturulmasına,

Azerbaycan`da modern devlet anlayışının benimsenmesine hizmet etmiştir. Modern devlete

dönüşmenin "Azerbaycan Modeli" uluslararası diplomatik çalımalar sonucu dünya

devletleri tarafından kabul görmüştür.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Siyasi Reformlar, Demokrasi, Kalkınma

Modelleri

Abstract

The article drew attention to the main points of political reforms and processes of

modernization, dynamics of socio-political life, and progress of civil society during the

transition period under the leadership of national leader Heydar Aliyev, founder of modern

independent Azerbaijan. Socio-political changes taking place in Azerbaijan during the years

of independence are taken as the continuation of modernization. In this regard, the study of

the problem of political modernization in Azerbaijan is of special urgency both from

scientific and practical points of view. The study of unparalleled services of Great Leader

Doctor of philosophy in political sciences, Department of political analysis and information

provision - Head of Department, [email protected]

National Leader Heydar Aliyev’s Polıtıcal Reforms Course / Elnur ASLANOV

39

before our nation in the aspect of political modernization theory and practice is a very

urgent issue. In its turn, answering questions connected with the peculiarities, achievements

and prospects of modernization of Azerbaijan’s political system, in the first place,

necessitates and will necessitate repeatedly addressing to political-historical experience

implemented by national leader Heydar Aliyev during the period of transition to democratic

statehood. The article puts forward the provision that sustainable development of modern

Azerbaijan is exactly the result of continuation of Heydar Aliyev’s political course on the

high level. Only due to political course implemented in the direction of national leader

Heydar Aliyev’s rightest strategic choice - establishment of democratic system, institutes

and modern state, all the problems found their solution. “Model of Azerbaijan” of

becoming a modern state was formed and confirmed itself in the world.

Key Words: Heydar Aliyev, Political Reforms, Democracy, Development

Models.

Introduction

According to British historian, scientist A.Toynbee’s known idea in his ten-

volume “A Study of history”, every nation, state or person faces a great “Challenge” in its/

his life and its ability to “Respond” decides its future fate. The nations’ establishment of

their statehood and their ability to protect it stand the test of history like these challenges.

A.Toynbee’s idea is estimated as the “Toynbee Moment” in the fortune of states by the

investigators1and may be attributed to present generation of the Azerbaijan state in the full

meaning. So, the Azerbaijanis could respond to the main challenge of the time under the

leadership of national leader Heydar Aliyev 20 years ago, established, for the first time, in

its history, sovereign statehood and could prove its ability to live independently.

On January 13, 2013, Presidential Order of the Republic of Azerbaijan on “The

90th

anniversary of national leader Heydar Aliyev of Azerbaijan” was given.2Celebration

ofthe 90th

anniversary of genius personality Heydar Aliyev along with being an important

event in our history and in the life of the society, is one of the objective reasons requiring

deep scientific-political analysis of the way modern Azerbaijan passed through under his

leadership as well.

Historical-Political Situation

It is clear that the socio-political situation in Azerbaijan reached the critical level

at the end of the 80s and the beginning of the 90s. A range of bloody ethnic political

calamities started with the Nagorno Karabakh conflict gave rise to the dissolution of the

USSR. On August 30, 1991, the Azerbaijani parliament adopted a declaration on

restoration of Azerbaijan’s national independence. On February 5, 1991, the name of the

1 Arnold J. Toynbee A Study of History. İn 10 volume (1934–1961) Vol II: The Geneses of

Civilizations .Oxford University Press 1934 2 Order of the President of the Republic of Azerbaijan on celebrating the 90th birthday anniversary of

national leader of the Azerbaijani people Heydar Aliyev.21 january 2013,/

http://en.president.az/articles/7119


40

state was changed and called “The Republic of Azerbaijan”, the flag of the Azerbaijan

Democratic Republic was approved as the state flag.3

Turkey was the first state to recognize the state independence of Azerbaijan. On

November 9, 1991 the decision of the Turkish Government was delivered to the leadership

of Azerbaijan. Making official visit firstly to Azerbaijan became a political tradition in

Turkey and it took its start from that time.

As mentioned, the occupation of Nagorno Karabakh by Armenia and fight for

internal political power jeopardized the state independence. Only within a year, three times,

a coup d’état took place in Azerbaijan. All these happened under conditions of existence of

1 million refugees, ethnic cleansing and aggressive occupation policy pursued by Armenia.

The return of distinguished public figure and politician Heydar Aliyev to political

power by the call of the Azerbaijani people in June 1993, decided the fate of the state

independence. The experienced politician, knowing well that the national building could be

possible, in the first place, under conditions of socio-political stability, achieved to sign the

agreement on the cease-fire in the Armenia-Azerbaijan war in May, 1994. Azerbaijan

gained the opportunity to strengthen the pillars of democratic statehood, to implement

political reforms and to attract international investment necessary under conditions of

stability.

Establishment of Political-Legal Basis of Sovereign Statehood

Establishment of the ground for the realization of the legal state idea, return to

national-spiritual values, beginning of moral renaissance in Azerbaijan put forward the

necessity of the solution of problems connected with the future fate of the nation. The

processes in our politically independent republic, new in content and essence, cover all the

spheres of the society and help the elimination of uncertainty of the transition period. Right

perception of the responsibilities and duties by the members of the society under the

conditions of formation of civil society, the perceived attitude towards ongoing processes,

and transformation of social and political activity into regular habitare irrefutable realities.

In our democratic society, the state creates opportunities for the provision of the

rights of its citizens, protection of their freedoms, realization of their skills and

opportunities. The citizens become the defenders of political and economic interests of the

state and ensure the firmness of the foundation of state on the basis of mutual care.

Basic Law – the Constitution of Azerbaijan had to be adopted for the existence of

the independent state building. The Constitution of the first independent statehood

consisting of 158 articles prepared by specific Constitutional Commission under the

leadership of Heydar Aliyev was adopted on November 12, 1995 by referendum.

Heydar Aliyev said the following about the Basic Law defining the future way of

development of Azerbaijan, economic and political model of national building: “We

prepared a very big document – political, legal instrument for today and for the future of

3The Constitutional Act On The State Independence Of The Republic Of Azerbaijan//

http://www.azerbaijan. az/portal/ History/ HistDocs/Documents/en/09.pdf


41

Azerbaijan”.4Systematic policy was conducted, after the adoption of the constitution,

directed at the formation of a new political-legal system corresponding to the practice of

democratic countries.

Remarkable achievements had been made in the field of socio-economic

development and integration of our country into the world since 1995. The 1995 elections

were the first step made towards the establishment of a strong basis for the initial period,

created space for new political configuration.

A new way was opened to the forces supporting modernization, able to continue

the course of rational statehood, trying to ensure and maintain political stability in the

country. The ideas of assuming the democratization as a gradual inevitable transition to a

modern society were formed in social consciousness. Democracy gradually became to be

assumed as an inseparable aspect of the development of state and social life.

A new model of economic reforms and development, according to the essence, in

the process of independent state building conducted in our country in that period – the

Azerbaijan model was formed.

The establishment of various law enforcement mechanisms was realized in our

country aimed at improving the protection of political rights and freedoms and adjusting

them to international standards. Provision of human rights was, for the first time,

considered as the national duty in Decree of 1998 on “Measures in the field of provision of

human and civil rights and freedoms”, and the establishment of the Office of High

Commissioner for human rights was provided for in that decree. A Decree was signed on

application of the Constitutional Law on “the High Commissioner (Ombudsman) for

Human Rights of the Republic of Azerbaijan” in 2002, and the Office of High

Commissioner (Ombudsman) for the Human Rights of the Republic of Azerbaijan – a new

law enforcement mechanism apart from the court, was established in our country.

It should be noted that one of the terms in democracy building is related to the

establishment of competitive party system and institution of democratic mechanisms. The

establishment of competitive party system starts with the preparation for the first free

elections and holding these elections. On November 21, 1992, the New Azerbaijan Party

was created under the guidance of Heydar Aliyev in consideration of the above mentioned

necessity. At first, it was created as an opposition party, soon became the party in power,

gradually turned to the party of the forces supporting the formation of strong statehood,

helping Azerbaijan successfully overcome the difficulties of that period. The New

Azerbaijan Party was the protector of the civil solidarity and stability, national unity within

the years of its activity, and became the biggest political organization of the region by

holding national interests high.

A “State Program on protection of Human Rights” was approved for the first time

in Azerbaijan by Order of 18 June 1998. The office of high commissioner for human rights

and the Scientific-Research Institute on Human Rights were established in the country as

the result of the measures implemented in accordance with the state program.

4 Speech of Heydar Aliyev, President of Azerbaijan at the ceremony dedicated to the 80th anniversary

of the Azerbaijani Democratic Republic!// http://library.aliyev-heritage.org/en/4325924.html


42

One of the necessary conditions of the state’s democratic development is the

establishment and regulation of state-society relations on legal bases in the national media

–mass media. The creation and development of the mass media have passed through several

stages during the period of independence.

First, creation of the mass media relevant to the requirements and principles of the

new period; Second, intensive development of the mass media and promotion of non-state

press; Third, exposure of the press to quantity and quality changes; Fourth, implementation

of the state’s policy supporting the development of the activity of mass media.

The differentiation of information space according to content, direction and quality

took place along with the quantity growth in the national media within 20 years, new social

media was spread widely. The abolishment of censorship in 1998 played a decisive role in

the formation of free and independent media in Azerbaijan.

The formation and development of the civil society in Azerbaijan was one of

important component parts of democratization processes taking place in the republic in the

years of independence. The NGOs began to be formed in Azerbaijan after the gaining of

independence, mainly after the adoption of the 1995 Constitution. 198 public unions were

formed in the1993s.5 The renaissance period of the NGOs is the period after 1995. The

establishment of the NGO-state relations on professional bases and improvement of the

legislation were achieved by important contributions of the program on “the Strengthening

of the civil society in Azerbaijan”, which was the joint project of the UN and the

Azerbaijani Government in 1997-2003 years. A new law was adopted on the “NGOs” in

2000.6

Conclusion

The Azerbaijani people celebrate the 90th

anniversary of national leader Heydar

Aliyev. It is merely impossible to enumerate the services of this genius personality before

our state and people in one paper. A sovereign statehood was created and its firm and

sustainable development became a tradition for the period seemed exceptional from

historical point of view due to his selfless labour.

Systematic implementation of national leader Heydar Aliyev’s strategy of political

reforms and successful realization of the national state building policy were of exceptional

importance in the formation of independent Azerbaijan as a state. Radical changes took a

start in all the spheres of the life of society since 1995, a new Constitution of Azerbaijan

was adopted, multi-party political system was formed, political pluralism became a norm in

the Azerbaijani society, freedom of speech and press was ensured.

Systematic reforms were implemented in political sphere parallel with the

economic sphere, legal principles of democratic political system were established. As a

result of systematic reforms, the system of legislative, executive and judicial authority, and

the state governance corresponding to modern democratic standards was formed. All these

achievements formed national model of development along with the provision of necessary

5http://www.azertag.com. 6NGO-Government cooperation in Azerbaijan.ppt (766.5 Kb//www.ecnl.org/.../361_NGO-

http://www.google.com/url?sa=t&source=web&cd=27&ved=0CD8QFjAGOBQ&url=http%3A%2F%2Fwww.ecnl.org%2Fdindocuments%2F361_NGO-Government%2520cooperation%2520in%2520Azerbaijan.ppt&rct=j&q=State%20Support%20Fund%20for%20Mass%20Media%20azerbaijan&ei=OT5OTv--NsaJhQelvu3cBg&usg=AFQjCNF17k1pSdL_dkUKrQ87cDPcPt2p1g


43

basis for the development of the state independence in the next stages. This model creates

assurance for sustainable progress of our state based on quality in the coming years.

At all the times of history, the states make efforts to implement the duty of

strengthening and developing themselves. But not all achieve it. Achieving Azerbaijan’s

independent statehood became a reality by the activity and life of Heydar Aliyev

personality. Heydar Aliyev declared the integration into the world and modernization as the

main directions of the state’s political course. His name lives and will always live in the

memory of our thankful people as the symbol of sovereign Azerbaijan.

BIBLIOGRAPHY

Arnold J. Toynbee A Study of History. İn 10 volume (1934–1961) Vol II: The Geneses of

Civilizations .Oxford University Press 1934

Order of the President of the Republic of Azerbaijan on celebrating the 90th birthday

anniversary of national leader of the Azerbaijani people Heydar Aliyev.21 january

2013,/http://en.president.az/articles/7119

The Constitutional Act On The State Independence Of The Republic Of Azerbaijan//

http://www.azerbaijan. az/portal/ History/ HistDocs/Documents/en/09.pdf

Speech of Heydar Aliyev, President of Azerbaijan at the ceremony dedicated to the 80th

anniversary of the Azerbaijani Democratic Republic!// http://library.aliyev-

heritage.org/en/4325924.html

http://www.azertag.com

NGO-Government cooperation in Azerbaijan.ppt (766.5 Kb//www.ecnl.org/.../361_NGO

http://library.aliyev-heritage.org/en/4325924.html

http://library.aliyev-heritage.org/en/4325924.html

http://www.azertag.com/



ИССЛЕДОВАНИЕ ЛАНДШАФТОВ ПРЕДГОРНЫХ РАЙОНОВ

НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ

ГАЛОИНДИКАЦИОННЫМ МЕТОДОМ

(Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Dağ Eteği Bölgeleri Lantşaftlarının Haloindigasion

Metodu ile Araştırılması)

The Research of Landscapes in Hillside regions of Autonomous Republic of Naxcivan

Via Salinity Indicator Method

Prof. Dr. Nazım Bababeyli

Yrd. Doç. Dr. Fatih İmat

Özet

Bu çalışmada Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin dağeteği bölgelerinin tuzluluk

nedenleri ve tuzluluk kaynakları araştırılmış, lantşaft tiplerindeki tuz çeşitleri belirtilmiştir.

Tuzluluk göstergelerinden yararlanılarak lantşaftların tuzluluk dereceleri; tuzlu, orta tuzlu,

az (zayıf) tuzlu, nisbi az tuzlu ve nisbi tuzsuz olmakla beş katagoriye ayrılmıştır. Arazinin

yeniden tuzlanmaya maruz kalma durumu, sulama sistermlerinin kurulması, hidrojeoloji

durumun araştırılması, yeraltı sularının derinliğinin ve kimyasal yapısının öğrenilmesinde

haloindigasion yöntemi oldukça önemlidir. Bölgede lantşaftların tuzlanmaya maruz kalması

hem doğal hem de antropojen faktörlere bağlıdır. Buna etki eden en başlıca faktörler;

arazide geleneksel (ekstantif) sulama yöntemlerinin uygulanması ve tuz üretimi sırasında

araziye atılan atıklardır. Burada bulunan Duzdağ tuz madenlerinin atıkları, yaklaşık 200

hektar toprak sahasını intensiv şekilde tuzlanmaya maruz bırakmış bu durum yeraltı

sularının da kalitesini olumsuz şekilde etkilemiştir. Tuzluluk aynı zamanda toprakların

verimliliğini azaltmaktadır. Bu nedenle topraktaki tuzlanmaya karşı mücadele edilmeli

bunun içinde tuzların yayılış alanları, terkibi (içeriği) ve miktarı öğrenilmelidir. Belirtilen

sahada bahsi geçen problemleri araştırıp öğrenmek için en uygun ve en ucuz yöntem olan

1/200 000 ölçekli uzay fotoğrafları ve şekillerine dayalı tuzluluk gösterge metodundan

yararlanılarak beklenen sonuçlara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Tuzluluk Göstergesi Metodu, Lantşaft Kompleksleri,

Toprakların Tuzlanması, Tuzluluk derecesi, Landşaftların jeokimyası

Nahçıvan Devlet Üniversitesi Coğrafya Bölümü,-Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti / Azerbaycan

[email protected] Kastamonu Üniversitesi Coğrafya Bölümü – Kastamonu / Türkiye [email protected]



Республики Галоиндикационным Методом / Nazım BABABEYLİ - Fatih İMAT

45

Abstract

In this study, it is aimed to research the reasons of salinity of territory in hillside

regions of Autonomous Republic of Naxcivan and bring out the types of sodium chloride in

landscape varieties. Via Salinity Indicator Method, the degrees of salinity in landscapes are

divided into five categories such as salty, medium salty, lower salty, proportional-low salty

and proportional unsalted. The method is quite important to learn the state of being exposed

to salify in territory, the establishment of irrigation system, the research on the state of

hydrogeology, the depth and chemical structure of subterranean waters. Being exposed to

salify of landscapes depends on both natural and anthropogenic factors. Its main factors are

the implementation of climatic conventional irrigation system (extensive) and the wastes

in the field during salt production. On the territory yearly sedimentation dose is 300 mm,

potential evaporation is 1500 mm but relative humidity is nearly 20 %. This factor defines

landscape's specialities, the salinization of grey soils and floristic composition of vegetation

cover. The wastes of Duzdagh mountain sodium chloride mines which exist here, expose

nearly 200 hectares soil field to salify intensively. This fact influences the quality of

subterranean waters negatively, too. At the same time, the salinity decreases the fertility of

the soil. Therefore, there should be a struggle against salinity in soil. For this purpose, the

fields under spread, their content and amount should be known. In the stated field, salinity

indicator method which is related to 1/200 000 scaled space photographs and the most

suitable and easiest method to learn more and to research the mentioned problems, is

benefited to reach expected results.

Key Words: Salinity İndicator Method, Landscape Complexes, Salifying of Soils,

The Degree of Salifying, Geochemistry of Landscape

Pезюме

В статье исследуются причины и источники засоления ландшафтных

комплексов Приараза в пределах Нахчыванской Автономной Республики.

Характеризуются соли, соответствующие отдельным типам ландшафта. С помощью

галоиндикации определена степень относительной засоленности ландшафтов,

которые подразделяются на пять категорий: засоленные, среднезасоленные,

слабозасоленные, относительно малозасоленные и относительно незасоленные.

Указывается важность метода в исследовании засоленности ландшафта, при

изучении гидрогеологического условия, глубины и химического состава подземных

вод, в сооружении ирригационных систем. Засоление ландшафтов происходит под

влиянием как естественных, так и антропогенных факторов. Это в первую очередь

связано с климатическими, водно-мелиоративными процессами и с накоплением

отходов в процессе производства соли. На территории количество осадков за год

составляет 300 мм., испаряемость 1500 мм, а относительная влажность около 20 %.

Этот фактор определяет особенности ландшафта, засоленность серых почв и

флоритического состава растительного покрова. В результате в Дуздагском соляном

месторождении примерно 200 гектаров земельной площади подвергнуто активному

засолению, одновременно качество подземных вод ухудшилось. Засоление также

снизило плодородность земель. Предлагается исследование распределения солей, их

состав и количество, а также вести борьбу с засолением почв, в целях развития



46

сельского хозяйства, Для решения проблем были использованы космические съемки

в масштабе 1/200.000 который считается самым подходящим и самым дешевым .

Ключевые слова: галоиндикационный метод, ландшафтные комплексы,

засоление почв, степень засоления, геохимия ландшафта.

Введение

С внедрением в практику географических исследований аэрокосмических

снимков возникла необходимость в поисках надежных индикаторов при

ландшафтном и других видах дешифрирования. Одним из этих индикаторов является

галоиндикация, которая имеет большое значение в экогеографических исследованиях

аридных зон.

Галоиндикационные методы исследования на современном этапе приобрели

ряд особенностей. Одной из важнейших черт метода галоиндикации в настоящее

время является то, что он стал необходимым и существенным звеном в большей

части дистанционных исследований, образовав один из ведущих способов в системе

интерпретации, получаемой из космических снимков. Одним из эффектов

формирования этого направления является интерес к повышению точности

индикационного дешифрирования аэрокосмических снимков и внесение в него

количественных данных.

Содержание

В статье исследуются причины и источники засоления ландшафтных

комплексов Приараза в пределах Нахчыванской Автономной Республики.

Характеризуются соли, соответствующие отдельным типам ландшафта. С помощью

галоиндикации определена степень относительной засоленности ландшафтов,

которые подразделяются на пять категорий: засоленные, среднезасоленные,

слабозасоленные, относительно малозасоленные и относительно незасоленные.

Указывается важность метода в исследовании засоленности ландшафта, при

изучении гидрогеологического условия, глубины и химического состава подземных

вод, в сооружении ирригационных систем. Засоление ландшафтов происходит под

влиянием как естественных, так и антропогенных факторов. Это в первую очередь

связано с водно-мелиоративными процессами и с накоплением отходов в процессе

производства соли. В результате в Дуздагском соляном месторождении примерно

200 гектаров земельной площади подвергнуто активному засолению, одновременно

качество подземных вод ухудшилось. Засоление также снизило плодородность

земель. Предлагается исследование распределения солей, их состав и количество, а

также вести борьбу с засолением почв, в целях развития сельского хозяйства, Для

решения проблем были использованы космические съемки в масштабе 1/200.000

который считается самым подходящим и самым дешевым.

Географическое распространение легкорастворимых солей и их миграция

является важнейшим геохимическим фактором, имеющим как экогеографическое,

так и практическое значение, которое характерно для аридных и семиаридных зон



47

бассейна реки Араз. Естественное засоление связано с многими причинами:

влиянием на поверхностные горизонты грунтов солей или соленосных пород,

залегающих на сравнительно незначительной глубине, образованием солей в

процессе химического выветривания, геохимическими процессами, протекающими

при глубинной миграции ионов, континентальным перераспределением. Особенно

большое влияние на засоление поверхностных литологических горизонтов

оказывает соляно-купольная тектоника, способствующая , с одной стороны,

приближению к поверхности соляных истоков, а с другой, локальному

перераспределению солей (Швыряева & Старикова: 1955, Фридлянд :1984).

Процессы засоления осложняются в настоящее время влиянием

антропогенных факторов, которые в ряде случаев начинают играть в режиме

засоления решающую роль. Наибольшее значение имеют в этом отношении водные

мелиорации, влияние которых накладывается на естественные процессы

перераспределения солей. Поэтому упущения при организации орошения часто

приводят к засолению земель (Babayev,1999 : 225).

Большое значение имеет добыча солей и использование их для различных

целей в других, часто весьма отдаленных от места добычи районах, где соли

включаются в существующие там миграционные потоки и оказывают влияние на

засоление аккумулятивных и транзитных ландшафтов. При добыче солей возможно

возникновение засоленных земель в местах, где в естественных условиях оно не

характерно. Например, засоление земель развивается в настоящее время в районе

Дуздагского промысла натрийных солей, где только солеотвалы занимают около 200

га земель.

В настоящее время все большее и большее внимание уделяется

использованию кягризных вод, а так как они обычно минерализованы, и их широкое

применение может послужить дополнительным источником засоления земель.

Засоление почв, так как уменьшает плодородие, резко снижает

продуктивность как естественной, так и культурной растительности. На плакорных

местообитаниях по мере усиления аридности климата происходит повышение

солевого горизонта и усиление засоления. Так под луговыми полупустынями

засоление отсутствует, под разнотравно-ковыльными проявляется загипсованность,

под типчаково-ковыльными с гребенчатым житняком (Аgropyron pectinatum) на

глубине 120 см залегают гипсовой горизонт и вскипание от НСL отмечается от самой

поверхности. Наконец, под ксерофиторазнотравно-типчаково-ковыльными с

ромашником (Tanacetum achilleifollium) и солянка (Salsola L.) в солевом комплексе

существенную роль играют хлориды. И в таких местах развитие культурного

растениеводства почти невозможно.(Бабабейли. 2008:144).

На песчаных местообитаниях с перистоковыльными (Stipa pennata),

тырсовыми (S. capillata), кумеркековыми (A. fragile) степями засоление отсутствует,

хотя на глубине 50-70 см отмечается вскипание от NaCl. Но вдоль песчаных

массивов усиливаются засоленные понижения с пятнами галофитов, солончаковыми

лугами (Бабабейли, 2008: 145).

Засоление оказывает влияние и на гидро-геологические свойства грунтов.

Поэтому борьба с засолением имеет большое практическое значение. Для



48

организации борьбы с засолением первоначально необходим учет его

распространения и особенностей динамики. Непосредственное изучение засоления

требует проведение большого количества буровых и аналитических работ. Так,

согласно методических рекомендаций при съемке масштаба 1/200.000 на каждые

10км2 должен быть заложен 1 разрез (Вышивкин,1988: 123).

Поэтому при оценке засоления значительных территорий встал вопрос об

использовании более простого и дешевого способа, чем сплошная солевая съемка.

Одним из таких способов стало использование индикационного значения

растительности. Уже давно было обращено внимание на то, что на засоленных

местообитаниях развивается особая растительность с участием видов, как солянка

(Salsola L.), тем или иным способом приспособленных к перенесению повышенного

засоления.

Более подробные исследования показали, что различные галофиты связаны

не вообще с засолением, а с определенными его формами (Бабабейли, 2008;

Bababayli, 2010; Бабаев & Азизов & Султанова, 1988; Шахов, 1956). Это дало

возможность использовать растительность как показатель засоления. Использование

галоиндикационных методов позволило оценить особенности засоления тех или

иных территорий и составлять на основании этих исследований таблицы (Бабабейли,

2008 : 146). Первоначально при оценке засоления использовались только данные по

особенностям растительности, но дальнейшие исследования показали, что связь как

отдельных растений, так и растительных сообществ с засолением не абсолютна и

зависит от общей физико-географической, экологической и геохимической

обстановки. Это обусловлено во-первых, тем, что физиологическое воздействие

солей на растения проявляется на общем фоне воздействия других факторов, выявить

которые бывает легче, используя комплекс физиономичных компонентов ландшафта.

Во-вторых, наряду с экологическими особенностями видов на их расселение

определенное влияние оказывают конкурентные отношения, которые могут как

усиливать, так и ослаблять позиции видов в определенных местообитаниях.

Важнейшее значение в этом отношении имеют зональные условия. Поэтому

некоторые сообщества, широко распространенные в одних зонах, в других занимают

особые местообитания, часто неблагоприятные для зональных сообществ

соответствующей зоны. Так, например, полынно-типчаковые сообщества,

образованные ксерофитными гемигалофитами полупустынной зоны занимают

слабозаселенные местообитания, а на севере встречаются на засоленных, где

ослаблена конкуренция со стороны более гликофитных горно-степных видов, и

являются уже надежным индикатором засоленных участков.

При индикации процессов перераспределения солей необходим достаточно

полный анализ ландшафтного комплекса со сопроставлением друг с другом

сопряженных фаций и урочищ.

При дешифрировании аэро-космических снимков распространение

отдельных сообществ выделить обычно не удается, зато хорошо выделяются их

закономерные сочетания. Все это привело к переходу от геоботанической индикации

засоления к ландшафтной.



49

Наиболее четко особенности засоления связаны с ландшафтно-

геохимическими условиями, так что галоиндикационные схемы целесообразно

составлять с учетом их особенностей, т.е. необходимо учитывать глубину залегания

грунтовых вод, особенности рельефа, литологии, автоморфность или подчиненность

территории и т.д. Поэтому при изучении корреляции растительности с засолением

земель на территории Нахчыванской АР галоиндикационные схемы растительности

были составлены отдельно для автоморфных ландшафтов на суглинках, занимающих

плакорные местообитания, которые в наибольшей степени отражали зональные

условия, для ландшафтов с близким залеганием карбонатных глин.

Для выходов карбонатных глин характерно развитие полупустынь с

участием ковыля Коржинского ( S.korshinskyi ). Для этих участков характерно

вскипание с самой поверхности и засоленность почвообразующих пород от среднего

сульфатно-натриевого. В подчиненных ландшафтах галоиндикационные схемы

составлялись отдельно для разных типов элементарных геохимических ландшафтов.

Так были составлены схемы для супераквальных транзитных ландшафтов, для

транзитно-аккумулятивных при глубоком залегании грунтовых вод.

Применение ландшафтной индикации позволяет широко использовать аэро-

и космофотоснимки, на которых возможна оценка территории как с точки зрения

галогенеза, так и , в отдельных случаях, непосредственное выделение засоленных

участков, так как на цветных КФС для них характерен контрастный фототон,

образованный выцветами солей на фоне разреженного растительного покрова

(Bababayli, 2010: 149).

До последнего времени основным направлением галоиндикационных

исследований было создание типологических галоиндикационных карт, в которых на

основании особенностей растительного покрова с учетоь других особенностей

ландшафта давалась оценка засоления изучаемой территории. При создании этих

карт широко применялось дешифрирование космических снимков, а в процессе

полевых работ – визуальные наблюдения. В настоящее время большое значение

имеет проведение галоиндикационного районирования и установление

галомиграционных потоков как показателей континентального перераспределения

солей. При проведении этих исследований также большое значение приобретают

космофотоснимки, так как по ним хорошо удается выявить крупные

морфострукткры, с которыми и связаны основные особенности перераспределения

солей.

Под галоиндикационным районом понимается территория с единым

направлением перераспределения солей и общими путями их миграции. Часто

районы, в которых преобладают те или иные стадии перераспределения, относятся к

подрайонам. Районы могут быть открытыми, когда соли выносятся далеко за их

пределы, вплоть до р. Араз, и закрытыми, когда все стадии переноса, от выноса до

аккумуляции, находятся в пределах одного района. Удаление солей за их пределы

возможно путем поверхностных и подземных стоков. Большей частью водный

перенос осуществляется , главным образом, в виде ионного стока. Поэтому водные

потоки являются в аридных зонах одновременно и галомиграционными потоками. В

случае переноса солей поверхностными и залегающими близко к поверхности



50

грунтовыми водами, когда возникает выпотный режим, галомиграционные потоки

могут быть выявлены и оценены индикационными методами.

Глубинный солевой сток непосредственно на физиономичные компоненты

ландшафта влияния не оказывает, и в этом случае косвенно, по индикации условий,

способствующих образованию глубинного стока, возможно выделение территорий

его формирования, а по более широкому развитию галофильной растительности –

места его разгрузки. Что касается эолового переноса, его значение незначительно, так

как содержание солей в воздухе составляет десятые доли мг/м . Соли, выпадающие

на поверхность почвы, будут быстро включены в галомиграционные потоки и

существенного влияния на физиономич-ные компоненты ландшафта в зоне

выпадения не окажут, за исключением территории, непосредственно примыкающей к

местам выноса солей. Но в некоторых случаях, при окружении засоленных

территорий гликофильной растительностью, можно наблюдать воздействие

выносимых солей на растения.

В предгорных элювиальных ландшафтах перенос солей осуществляется

большей частью мелкоструйчатыми потоками по микрорытвинам и потяжинам. В

микровпадинах на тяжелых породах образуются элювиально-акку-мулятивные

ландшафты, которые проявляются по образованию вокруг них солон-чаковых пятен с

развитием галофильных микрогруппировок или такыровидных пятен с выцветами

солей. При легком механическом составе соли вымываются Вглубь, достигая

водоносного горизонта, где они пополняют подземный сток и влияют на химический

состав кягризских вод. Такие западины характеризуются развитием более

мезофильной и гликофильной растительности, чем фоновые сообщества.

В пределах обширных мест, занятых эллювиальными ландшафтами,

образуются местные, иногда сопряженные друг с другом аккумулятивные бассейны,

расположенные в мезапонижениях. Иногда в них образуются временные озера с

пресной или соленой водой, чаще солонцы или солончаки. Так как они являются

местными аккумулятивными бассейнами, то их , аналогично более мелким

западинам, можно отнести к аккумулятивно-эллювиальным ландшафтам.

Засоленность или опресненность этих бассейнов хорошо фиксируется по расти-

тельному покрову.

В транзитных ландшафтах галомиграционные потоки приурочены к хорошо

выраженным руслам с временными водотоками. Непосредственно перенос солей

физиономично не фиксируется, но по местам задержки водотоков или в местах, где

происходит подтопление, вызывающее образование выпотного режима, образуется

локальная аккумуляция солей, что свидетельствует об их переносе с водными

потоками. Засоленные участки хорошо отражаются на космофотоснимках в виде

осветленных пятен и черточек вдоль русел и водотоков (Бабабейли, 2008:147).

Обычно вокруг аккумулятивных бассейнов прослеживаются пояса

сменяющих друг друга галофильных сообществ, причем они часто отражают и

увеличение увлажнения и увеличение засоления, так что можно проследить

нарастание засоления и изменение ионного состава от менее вредных и трудно

растворимых солей сульфатов к более растворимым хлоридам.



51

Результаты галоиндикационных исследований имеют большое значение в

различных областях науки и практики. Так при проектировании ирригационных

систем необходимо установить степень опасности развития вторичного засоления в

связи с изменением гидрогеологических и гидрологических условий. Для этого надо

выявить все признаки проявления засоления как в естественных, так и в

искусственных местообитаниях, глубину залегания грунтовых вод, литологию

поверхностных отложений. При оценке залегания и химического состава грунто-вых

вод галоиндикационный метод является одним из более простых и дешевых

способов, которые имеют большое значение при сооружении кягризских систем.

Рис. Степень засоления ландшафта Приаразской низменности

(фрагмент из КФС)

1. засоленный. 2. среднезасоленный. 3. слабозасоленный. 4. относительно

слабозасоленный. 5. относительно незасоленный.

В настоящее время большое значение имеет мониторинг природной среды, в

том числе и засоления. Наиболее наглядно и просто это можно проследить по

изменению физиономичных компонентов ландшафта и в первую очередь по

изменению растительности и появлению на поверхности выцветов солей. Первона-



52

чальными признаками изменения засоления будут появление отдельных

галофильныхвидов, изменение жизненности и вегетативной мощи видов, отклонение

в структуре как естественных, так и культурных растительных сообществ. Эти

изменения возможно проследить только при непосредственных, хотя бы маршрутных

визуальных наблюдениях. При более сильном изменении засоления, когда

появляются целые группировки галофитов, развивается комплексность, существенно

изменяется жизненность видов и структура растительных сообществ. Такие

изменения возможно зафиксировать на космофотоснимках (Bababayli, 2010: 150).

При изучении культурных ландшафтов может быть зафиксировано

остаточное засоление, когда по естественным солончаковым и солонцовым пятнам

резко падает жизненность культурных растений (Вышивкин, 1988а: 127).

На космофотоснимках на посевах четко проявляется пятнистость, что было

установлено нами в Кенгерлинском районе (с. Боюкдюз), когда первоначально на

увеличенных КФС с ОС «Союз» была выявлена пятнистость на участках, занятых

полями кормовых, а потом при наземном визуальном изучении было установлено,

что поля были созданы на месте типчаково-полынного комплекса, засоление под

компонентами которого как в почвенных горизонтах, так и в почвообразующих

породах, было различно.

Заключение

Таким образом, галоиндикация является основным методом экстраполяции

данных изучения при экогеографических и ландшафтных исследованиях в

равнинных и предгорных районах. Дешифрирование аэрофотоматериалов, типизация

ландшафтных комплексов по признакам засоленности и информация о свойствах

земель обеспечивает построение ландшафтно-галоиндикационных карт.

Достоверность построенных карт оценивается количеством фактических данных

(плотностью засоленных участков наблюдения) и их географическим

распределением по степени засоления.

С учетом вышеуказанного, прямыми и косвенными признаками можно

определить и анализировать состояние отдельных компонентов аридного

ландшафтного комплекса, таких как растительность, почвы, уровень грунтовых вод

и т. д.

Л И Т Е Р А Т У Р А

Бабабейли Н.С. Использование галоиндикации в исследовании почвенно-

растительных комплексов Приаракса. Труды Географического Общества

Азербайджана. Баку, Zardabi. 2008.

Bababeyli N.S. Aerocosmic study of underground water reserves within the context of

climate change. Kahriz systems as architectural monument, sustainable source of water and

factor of social and economic development. International scientific-practical conference

proceeding. Baku, OIM. 2010.



53

Babayev S.Y. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Coğrafiyası. Bakı, Elm. 1999.

Бабаев Н.С., Азизов Б. М., Султанова Н. Б. Дешифрирование тепловой аэросъемки

культурного ландшафта в условиях аридного климата. № 3979. РФ, Люберцы,

ВИНИТИ. 1988.

Вышивкин Д.Д. Современное состояние проблемы галоиндикации. В кн.

Ландшафтная индикация для рационального использования природных ресурсов.

Москва, МФГО. 1988.

Вышивкин Д.Д. Ландшафтная индикация для рационалного использования

природных ресурсов. Москва, МФГО. 1988а.

Фридлянд В.М. Соляные купола и засоление почв Прикаспийской низменности. Сб.

«Вопросы географии», № 3. Москва, Географгиз. 1984.

Шахов А.А. Солеустойчивость растений. Москва, Изд-во АН СССР. 1956.

Швыряева А.М., Старикова Л.М. Перспективы использования геоботанических

признаков для обнаружения солянокупольных структур. Тр.ВАГТ, вып. 1. Москва,

Госгеолтехиздат. 1955.



HEYDƏR ƏLIYEV XARICI SIYASƏTI AZƏRBAYCANIN MILLI

MƏNAFEYININ İFADƏSI VƏ MÜSTƏQILLIYININ ƏBƏDILIYININ

TƏMINATIDIR

(Haydar Aliyev’in Dış Politikasi Azerbaycan'in Milli Çıkarlarının İfadesi ve Bağımsız

Ebediliğinin Teminatıdır )

Haydar Aliyev's Foreign Policy is Azerbaycan’s National Interests and Eternal

Independent Action

Doç. Dr. Yusif HÜSEYNOV

Özet

Makalede bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin dış politika stratejisinin

oluşmasında milli lider Haydar Aliyev’in rolü, onun dış politika alanında belirlediği temel

yönler ve bu alanda kazanılan başarılar yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Cumhuriyeti, Haydar Aliyev, Dış politika,

Uluslararası örgütler.

Abstract

The role of the national leader Haydar Aliyev during the formation of the foreign

policy strategy of the independent Azerbaijan Republic and main directions he established

in the field of foreign policy and the gained successes have been explained in the article.

Key Words: Azerbaijan Republic, Haydar Aliyev, Foreign Policy, International

Organizations.

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan, [email protected].


Heydər Əliyev Xarici Siyasəti Azərbaycanin Milli Mənafeyinin İfadəsi və Müstəqilliyinin

Əbədiliyinin Təminatıdır / Yusif HÜSEYNOV

55

Ümummili Lider Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdışının ilk günlərindən

Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyinin əsaslarını yaratmağa və möhkəmlətməyə,

Azərbaycanın daxili və xarici siyasət kursunu milli maraqlar və mənafelər üzərində

müəyyənləşdirməyə və həyata keçirməyə başladı. Heydər Əliyev 1993-cü ilin oktyabr

ayının 10-da prezident seçilməsi ilə əlaqədar keçirilən andiçmə mərasimindəki çıxışında

demişdir: “Bizim xarici siyasətimiz, birinci növbədə, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini

təmin etməyə yönəldilməlidir. Vəzifəmiz dünyanın bütün dövlətləri ilə bərabər hüquqlu,

qarşılıqlı faydalı əlaqələr yaratmaq və inkişaf etdirməkdən, bu əlaqələrdən həm Azərbaycan

Respublikasının beynəlxalq mövqelərini möhkəmlətmək üçün, həm də respublikanın

iqtisadiyyatını, elmini, mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün səmərəli istifadə etməkdən

ibarətdir.”1

Ulu öndərin milli mənafelərə əsaslanan tarazlaşdırılmış xarici siyasəti əsasən

aşağıdakı məsələlərin həllinə istiqamətləndirilmişdi.

-Azərbaycanı beynəlxalq aləmdəki təcrid və vəziyyətindən çıxarmaq və Azərbaycanın

beynəlxalq imicinə zərər vuran məqamları aradan qaldırmaq;

- Azərbaycan ətrafındakı informasiya blokadasını yarmaq və haqq işimizi dünya

ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq;

-Azərbaycanın taleyində təsiredici rol oynaya bilən dövlətlərlə münasibətlərdə yaradılmış

əsassız gərginliyi aradan qaldırmaq, universal və regional beynəlxalq təşkilatlara qoşulub

onlarda fəal iştirak etmək;

-Qonşu ölkələrlə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq

əlaqələrinin bərpa edilməsinə və qorunub saxlanılmasına nail olmaq;

-Ölkəmizin zorla cəlb edildiyi münaqişənin sülh yolu ilə ədalətli şəkildə həll olunması işinə

böyük dövlətləri, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları qoşaraq onların fəal dəstəyinə nail olmaq2.

Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas vəzifələri və prinsipləri, başlıca istiqamətləri,

milli mənafe və yerli şəraitdən irəli gələn xüsusiyyətləri özünəməxsusluğu Heydər Əliyev

tərəfindən düşünülmüş elmi nəzəri əsaslara malik bir proqrama çevrilərək, ulu öndərin

müəllifi olduğu Azərbaycan konstitusiyasında təsbit olundu: Konstitusiyamızın 10–cu

maddəsində qeyd olunur ki, “Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini

hamılıqla qəbul olunmuş beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə tutulan prinsiplər

əsasında qurur”3.

Ulu öndər Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət strategiyasını

səciyyələndirərək demişdir; “Bizim xarici siyasətimiz sülhsevər siyasətdir, bir hər hansı bir

dövlətin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə toxunmaq məqsədi güdmürük. Lakin eyni

zamanda Respublikamızın suverenliyini, müstəqilliyini və ərazi bötüvlüyünü nəyin

bahasına olursa olsun xarici siyasət vasitəsilə təmin etməyə çalışacağıq.”4

1 Həsənov Ə. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri (1991-1996) Bakı.1998, s

463 2 Məmmədov N. H. Əlyevin xarici siyasət doktrinası – Üummilli lider H.Əliyevin anadan olmasının

85-ci ildönümünə həsr olunmuş Respublika elmi prakrik konfransının materialları. Bakı, 2008, S. 10-

11 3 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yeni redaksiyada. Bakı, Qanun. 2009, s.57 4 Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir.- I kitab. Bakı, 1997, s. 16



56

Heydər Əliyev ilk növbədə cənubi Qafqazada özünün strateji maraqlarını güdən və

bu regionda təsir imkanlarına malik olan ölkələrlə qarşılıqlı faydalı münasibətlərin

yaradılması istiqamətinə diqqət yönəltdi. Bu baxımdan ulu öndərin Rusiya ilə əlaqə və

münasibətlərində əhəmiyyətli dəyişikliklərə nail olması, əlaqələrinm normal inkişafına

mane olan problemləri həll edə bilməsi qısa bir müddət ərzində bu ölkə ilə münasibətlərin

yenidən qurulması, gərginliyin aradan qaldırılması və əməkdaşlığın genişləndirilməsinə

səbəb oldu. Azərbaycan Respublikası MDB üzvlüyünə daxil oldu. Heydər Əliyev qeyd

edirdi ki, “Biz MDB çərçivəsindən kənarda olduğumuz vaxtdakı vəziyyətimizi araşdırırıq

və belə qənaətə gəldik ki, MDB çərçivəsindən kənarda qalmaq ölkənin qarşısında duran

problemlərin həllinə kömək etmir”5.

Dünyanın ən qüdrətli dövləti olan ABŞ–la münasibətlərin nizama salınıb inkişaf

etdirilməsində Heydər Əliyevin xidmətləri misilsizdir. 1994–cü ilin sentyabrında “Əsrin

müqaviləsi” nin imzalanması bu yolda ən mühüm və ən başlıca amil, Azərbaycanla Qərb

arasındakı münasibətlərdə yeni həm də dönüş nöqtəsi oldu. Əsrin müqaviləsinin

əhəmiyyətindən bəhs edən ulu öndər demişdir: “Əsrin müqaviləsinin imzalanması ilə

Azərbaycan Xəzər dənizi və onun enerji ehtiyatlarını bütün dünyanın üzünə açdı və bu

hadisənin ölkənin gələcəyi üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu tarixçilər yazacaqlar”6.

Bu müqavilənin bağlanması ilə mökmələnən əlaqə və münasibətlərin nəticəsi o

oldu ki, ABŞ Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdı və münaqişənin dinc yola həllinə

tərəfdar olduğu haqqında bəyənat verdi. Bill Klinton öz bəyənatında göstərirdi: “Amerika

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyini dəstəkləməkdə davam edir. Geniş səpkili

əlaqələri inkişaf etdirməklə biz Amerika Azərbaycan əməkdaşlığını genişləndirəcək əbədi

olaraq suveren və çiçəklənən Azərbaycan dövlətinin qurulmasında Heydər Əliyevin

səylərinə kömək etməkdə davam edəcəyik”7.

Azərbaycanın yeni xarici siyasət kursunda Avropa xətti mühüm yer tuturdu. Hər bir

Avropa ölkəsinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini bütün incəliklərinə qədər nəzərə alan bu

yeni siyasi kurs Azərbaycanın Avropa ilə münasibətlərində dönüş yaratdı və qısa müddətdə

böyük uğurlar əldə edilməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan özünə Böyük Britaniya, Almaniya,

Fransa, İtaliya kimi çox nüfuzlu həmfikirlər əldə etdi.

Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətinin ən başlıca məqsədlərindən biri də zorla cəlb

edildiyi münaqişənin sülh yolu ilə ədalətli şəkildə həll olunması işinə böyük dövlətləri,

nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları qoşaraq onalrın dəstəyinə nail olmaq idi. Ermənistanın hələ

də davam edən təcavüzünün qarşısının alınması və müharibənin dayandırılması xüsusilə

vacib idi. Ən başlıcası isə bu münaqişəni salan ermənilərin olduğunu onların təcavüzkar

niyyətlərini və etdiyi vəhşilikləri dünyaya yaymaq, Azərbaycan ətrafında yaradılmış

informasiya blokadasını yarmaq idi. Bütün bunlar böyük zəhmət və düşünülmüş diplomatik

səylər tələb edirdi ki, bu olduqca çətin idi. Bu işin öhdəsindən yalnız Heydər Əliyev gələ

bilərdi.

Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində

Heydər Əliyevin geniş və çoxşaxəli fəaliyyətinin əsas məqsədi o idi ki, konflikt beynəlxalq

normalara uyğun, dünya ictimaiyyətinin dəstəyi ilə nizama salınsın. ATƏT–in, MDB–nin

5 Azərbaycan Beynəlxalq aləmdə. – I cild. Bakı ,1996, s. 13 6 Heydər Əliyev və Çağdaş Azərbaycan dövlətçiliyi. İstanbul, 2007 s. 310 7 Mirzəzadə R. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan , Bakı . 1998.s. 131



57

və digər vasitəçilərin səyləri ilə aparılan danaşıqlar nəticəsində 1994–cü ilin mayında

Ermənistanla Azərbaycan arasındakı atəşkəs əldə olundu.

Heydər Əliyevin gərgin diplomatik səyləri Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya

çatdırılması sahəsində böyük uğurlara səbəb oldu. Ümummilli liderin diplomatik uğurları

ATƏT–in Budapeşt, Lissabon və İstanbul zirvə toplantlarında öz bəhrəsini verdi. Lissabon

sammitində ilk dəfə olaraq ATƏT–in 54 üzvündən 53–ü Azərbaycanın haqlı mənafelərini

əks etdirən prinsipləri birmənalı şəkildə dəstəklədi. Bu Heydər Əliyevin xarici siyasət

strategiyasının böyük uğuru olmaqla yanaşı münaqişənin həll olunmasının keyfiyyətcə

yeni mərhələyə keçid idi.

Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ problemin həlli istiqamətində mühüm

addımlar atılmaqdadır. Son zamanlar Rusiya və Türkiyənin Dağlıq Qarabağ probleminin

həlli istiqamətində səyləri güclənmişdir. Zaman Azərbaycanın xeyrinə işləyir və

torpaqlarımızın azad ediləcəyi gün uzaqda deyil.

Azərbaycan regionda möhkəmlənmək uğrunda mübarizə aparan müxtəlif güc

mərkəzləri arasında manevr imkanlarını qoruyub saxlamaqla, xarici siyasət kursunun

tarazlığını təmin edir. İndi Azərbaycan çoxşaxəli diplomatik əlaqələrə malikdir, ən nüfuzlu

beynəlxalq təşkilatların, birliklərin, iqtisadi və maliyyə qurumlarının üzvüdür. Beynəlxalq

təşkilatlara üzv olmaq, onlarla iş aparmaq, Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq və

Azərbaycanın problemlərini həll etmək sahəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan

bu gün BMT, ATƏT, Avropa Şurası, MDB, GUAM, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qara

Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi bir çox nüfuzlu Beynəlxalq təşkilatların üzvüdür.

25 oktyabr 2011-ci ildə Azərbaycan BMT üzvü olan ölkələrin 155-nin lehinə səs verməsi

ilə BMT hlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçildi. Bu Hedər Əliyevin xarici siyasət

strategiyasını uğurla həyata keçirən, Azərbaycanı inamla gələgəyə aparan ölkə prezidenti

İlham Əliyevin məqsədəuyğun diplomatik fəaliyyətinin nəticəsidir. BMT Təhlükəsizlik

Şurasının qeyri-daimi üzvü seçilməmiz bizə dünyanın siyasi həyatında daha yaxından

iştirak etməmizə və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində mövqelərimizi

möhkəmləndirməyəimkan verəcəkdir.

Azərabaycanın davamlı şəkildə Avroatlantik məkanına inteqrasiyası da Heydər

Əliyevin xarici siyasət kursunun əsas istiqamətlərindən olmuşdur. 1994–cü ildə

Azərbaycanın NATO–nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramına qoşulması haqqında

çərçivə sənədini imzalaması Şimali Atlantika ittifaqının Azərbaycanla tərəfdaşlığının əsas

prioritetlərini müəyyənləşdirmişdir. Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası istiqamətində

atılan addımlar Avropa Şurasının qurumlarında yüksək qiymətləndirildi və 2000–ci ilin

iyununda Avropa Şurası parlament Assambleyası özünün növbəti sessiyasında Azərbaycan

Respublikasının bu beynəlxalq quruma tam hüquqlu üzv qəbul edilməsi barədə yekdil qərar

qəbul etdi. 2001–ci ilin yanvarın 17 də isə Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi Parlament

Assambleyasının bu qərarını təsdiq etdi və beləliklə Azərbaycan Avropa ölkələri ailəsinə

daxil oldu. Bununla da Azərbaycanda islahatlar prosesi Avropanın dəstəyi ilə daha da

sürətləndirildi. Azərbaycanda sosial iqtisadi inkişafa yönəldilən çoxlu sayda layihələrin

həyata keçirilməsinə start verildi. Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası keyfiyyətcə yeni

mərhələyə daxil oldu.

Qərbə istiqamətlənən iri enerji layihələrinin gerçəkləşdirilməsi və Heydər

Əliyevin düşünülmüş siyasi gedişləri, xalqımızın haqlı narazılığına səbəb olan məlum 907–

ci düzəlişin, ABŞ prezidenti və dövlət katibinin konqresə müraciəti nəticəsində qüvvəsinin



58

dayandırılması ilə nəticələnmişdir. 907–ci düzəlişin qüvvəsinin dayandırılması Azərbaycan

üçün böyük qələbə, Heydər Əliyev siyasətinin növbəti ən böyük uğuru idi.

Heydər Əıiyevin neft strategiyasının Azərbaycan üçün açdığı imkanları

Azırbaycan prezidenti İlham Əliyev Cenevrədə İnformasoya Cəmiyyəti üzrə ümumdünya

sammitindəki nitqində belə dəyərləndirmişdir: “Ölkəmizin əlverişli coğrafi–siyasi mövqeyi

Azərbaycanı Şərq–Qərb, Şimal–Cənub nəqliyyat dəhlizlərinin vacib hissəsi etmişdir. Bu

nəqliyyat dəhlizləri vasitəsilə Azərbaycana yeni bizneslər və yeni informasiya növləri axıb

gəlir”8

Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü uzaq görən siyasəti nəticəsində tarixi ipək yolunun

bərpası ilə bağlı Şərq–Qərb, Şimal–Cənub kommunikasiya layihələrinin həyata keçirilməsi

Azərbaycan bölgələrinin iqtisadi dirçəlişinə zəmin yaratmışdır. Avropa Birliyinin dəstəyi

ilə həyata keçirilən “Böyük İpək yolu” layihəsi gerçəkləşdirilərkən yeni iş yerləri və

istehsal kompleksləri yaradılır, xidmət sahələri təkmilləşdirilir, tikinti işləri və şəhərsalma

sürətləndirilir və modernləşdirilir.

Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası bu

gün də uğurla davam etdirilir. Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı olan ölkə

prezidenti İlham Əliyevə böyük xalq sevgisi vardır və xalqımız onun siyasətini yekdilliklə

dəstəkləyir. Bu uğurlu siyasət Azərbaycanı demokratik və inkişaf etmiş dövlətlər sırasına

çıxarmışdır.

KAYNAKÇA

Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir.- I kitab. Bakı, 1997.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası yeni redaksiyada. Bakı, Qanun. – 2009.

Azərbaycan Beynəlxalq aləmdə. – I cild. Bakı – 1996.

Mehdiyev R. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı. 2005.

Məmmədov N. H. Əlyevin xarici siyasət doktrinası – Üummilli lider H.Əliyevin anadan

olmasının 85-ci ildönümünə həsr olunmuş Respublika elmi prakrik konfransının

materialları. Bakı, 2008.

Həsənov Ə. Azərbaycanın ABŞ və Avropa dövlətləri ilə münasibətləri (1991-1996)

Bakı.1998.

Heydər Əliyev və Çağdaş Azərbaycan dövlətçiliyi. – İstanbul.-2007.

Mirzəzadə R. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan – Bakı – 1998.

8 Mehdiyev R. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı. 2005 s. 178-181



HEYDƏR ƏLIYEV ŞƏXSIYYƏTI AZƏRBAYCAN XALQININ MILLI

DÜŞÜNCƏSINDƏ QÜRUR MƏNBƏYIDIR

(Haydar Aliyev Kimliği Azerbaycan Halkının Milli Düşüncesinde Gurur Kaynağıdır)

Heydar Aliyev’s Person is Source of Pride in National Consciousness of the

Azerbaijan People

Doç. Dr. Hacı Sebuhi İBRAHİMOV

Özet

Makalede, çağdaş Azerbaycan Cumhuriyeti'nin mimarı ve kurucusu Azerbaycan'ın

bağımsızlığının teşekkülünde ve pekiştirilmesinde, uluslararası nüfuzunun yükselmesinde,

ülkeler ve halklar arasında kapsamlı ilişkilerin kurulması ve gelişmesinde, dahi şahsiyet

Haydar Aliyev'in geçtiği tarihi rolü değerlendirilmiştir. Haydar Aliyev'in şahsında

Azerbaycan Cumhuriyeti uzun yıllar boyunca ülkenin tüm hayatına derinden nüfuz etmiş ve

Azerbaycan'ın tarihinde ebedi yer tutmuştur. Onun kutsal adı ülkemizin bağımsızlığının

sağlanmasına olmasında kazandığı tarihi başarılarla daima kapalı olacaktır. Bu da bir

gerçektir ki, dahi şahsiyet Haydar Aliyev kendisinin tüm yetenek ve bilgeliğini, Vatana

muhabbetini, əməksevərliyini ve fedakarlığını Azerbaycan'ın kalkınması adına adamıştır.

Bugün Azerbaycan halkının milli düşüncesinde gurur kaynağına dönüşen ulu önder

zamanın keçməkeşli denemelerinden yüzü beyaz, anlı açık çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Haydar Aliyev, Kimlik, Milli Düşünce, Gurur.

Abstract

The historical role of Heydar Aliyev’s ingenious person, who is the architect and

builder of Azerbaijan Republic, in formation and strengthening of independence of

Azerbaijan, strengthening of its international influence, creation, development and also

expansion of all-round relations with the countries and the people is estimated in the paper.

Heydar Aliyev has exerted profound impact on all life of the country during long years and

forever taken the place in the Azerbaijan history. His sacred name is always connected with

the historical achievements made during the statement of independence of our country. It is

the fact that Heydar Aliyev was the great person and all his wisdom, talent, love for the

country, diligence and selflessness devoted to development and progress of Azerbaijan.

Today the great leader, who has honorably withstood all severe trials of time, has turned to

the source of pride in national consciousness of the Azerbaijan people.

Key Words: Azerbaijan, Heydar Aliyev, the Person, National Consciousness,

Pride.

AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondu, Əlyazmaların Kataloqlaşdırılması Bölümü,

S.ibrahimov @yahoo.com


Hacı Sebuhi İBRAHIMOV

60

Giriş

Öz xalqını sevən və ona ümid bəsləyən Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Heydər Əliyev şəxsiyyəti böyük insanlar, siyasi liderlər, dövlət xadimləri tərəfindən yüksək

səviyyədə qiymətləndirilmişdir. Nikolay Baybakov dahi şəxsiyyət haqqında deyirdi: “Mən

Azərbaycanı, Azərbaycan xalqını Heydər Əliyev qədər sevən ikinci adam tanımıram”.

Millətinə, dilinə, dininə daim bağlı olan, ona hörmət bəsləyən, Azərbaycan

xalqının milli düşüncəsində qürur mənbəyinə çevrilən ümummilli lider Heydər Əliyevin

böyük nüfuzu və məqamı həmişə uca tutulmuşdur. Asiya Müsəlmanları Komitəsinin sədri,

Küveytin vəqflər və islam işləri nazirinin müavini Adil Abdulla əl-Fəlah dahi şəxsiyyət

haqqında deyirdi: “Dünya şöhrətli siyasi xadim Heydər Əliyev nəinki Azərbaycanda, həm

də bütün dünyada layiqli qiymət qazanmışdır. Sevinirəm ki, Allah Azərbaycana belə bir

müdrik rəhbər bəxş etmişdi. Onun sözləri və fikirləri tarixə qızıl hərflərlə yazılmışdır.

Heydər Əliyev İslam aləmində çox böyük nüfuz sahibi idi”.

Pakistan Parlamentinin sabiq sədri Kilyani dahi şəxsiyyətin böyük nüfuzundan

danışarkən demişdir: “Heydər Əliyev bütün Yaxın Şərqdə və islam aləmində böyük nüfuza

malikdir”.

Dahi şəxsiyyətin varlığı bütün Türk dünyası üçün sevinc, onu cismən itirməyimiz

isə hamımız üçün kədərdir. “Azərbaycanın bu gün yürütdüyü uğurlu və tarazlaşdırılmış

xarici siyasətinin memarı olan Heydər Əliyevi itirməyimiz tarixi və mədəni tellərlə bir-

birinə bağlanmış olan xalqlarımızı dərindən kədərləndirmişdir” deyən qardaş Türkiyə

Cümhuriyyətinin başçısı Abdullah Gül, dahi şəxsiyyətin ruhu qarşısında öz hörmət və

ehtiramını bildirmişdir.

Bu gün fəxr ilə yad etdiyimiz Müstəqil Azərbaycan Respublikasının memarı və

qurucusu Heydər Əliyev daha böyük simalara layiqdir. “Heydər Əliyev XX əsrin görkəmli

liderlərindən biri kimi müasir demokratik Avrasiyanın yeni tarixinin bugünkü

qurucularındandır” Qırğızıstanın xalq yazıçısı Çingiz Aytmatov dərin düşüncə

yaradıcılığında öz hörmət və ehtiramını ulu öndərə bu cür tərənnüm etdirmişdir.

Gürcüstan Respublikasının sabiq Prezidenti Eduard Şevardnadze dahi şəxsiyyət

Heydər Əliyevin fəlsəfi ideyalarının fenomenini qiymətləndirməklə nəinki Azərbaycanda

bütün Qafqazda milli düşüncədə indi və gələcəkdə nə qədər rol oynadığını qeyd edərək

deyirdi: “Qafqazın müstəqilliyi ilə azadlığın işində Heydər Əliyev fenomeninin indinin

özündə nə qədər böyük rol oynadığını xalq hələ sonra biləcək”.

Heydər Əliyev xalqımızın gələcək taleyinin müəyyən mənada milli-mənəvi

dəyərlərin qorunmasında inamımızdan, dinimizdən və mənəvi mənbələrimizdən istifadə

olunmasını dəfələrlə vurğulamışdır. Bu milli-mənəvi dəyərləri Azərbaycan xalqının

ruhunda yaşadan ulu öndər öz doğma millətinin namus və qeyrətinə inanaraq deyirdi:

“Əzəmət və qüdrətinə, namus və qeyrətinə arxalandığım və güvəndiyim Azərbaycan

övladları” kəlamı bu gün də milli düşüncəmizin, şərəf və ləyaqətimizin, inam və

iymanımızın, dini-əxlaqi qaynağına çevrilmişdir.



61

Azərbaycanın ən yeni fəlsəfi düşüncəsində yeni səhfə açan ümummilli lider

Heydər Əliyev cəmiyyətin mükəmməl ideya nəzəriyyəsi haqqında deyirdi: “Xalqa xidmət

elə, xalqın yolunda özünü fəda elə. Bax, budur ideya, budur fəlsəfə!”1.

Ümumbəşəri siyasi liderlər həmişə gəldi-gedər olmaqla yanaşı, eyni zamanda

onlar özlərindən sonra xalqının tarixində ya acı xatirə dolu bir boşluq, ya da zəngin siyasi

təcrübəyə əsaslanan yenilikçi ruhunda olan mütərəqqi fikirlər və ölməz ideyalar qoyub

gedirlər. Bu mütərəqqi fikirlər, nəcib işlər və ölməz ideyalar xalqının sosial və tarixi

yaddaşında daim yaşamaqda davam edir. Məhz onların xoşbəxtliyi də elə bundadır. Çünki

əgər bu ideyalar və fikirlər xalqın ümüd və arzu çıraqlarını yandırmasa, xalqın şərəfi,

ləyaqəti, mənəvi sağlamlığı, dini-əxlaqi dəyərləri və milli mentaliteti barədə qayğılanırsa,

onda bunlar milyonlarla insanın qəlbində və zəkasında özünə dərin yer edərək zəngin

əqidəyə çevriləcəkdir.

Heydər Əliyev şəxsiyyəti Azərbaycan xalqının şərəf və ləyaqətini, milli mentalitet

fenomeninin qorunması və formalaşmasını bacarıqla, tarixi borc hissi olmaqla məsuliyyətlə

həyata keçirmişdir. O bu nəcib fəaliyyətə nəinki özü, başqalarını da maarifləndirmiş, onları

dəyərli ideyalarla, məsləhətlərlə, müdrik nəsihətləri ilə silahlandırmışdır.

Milli qürur və milli düşüncənin ən başlıcası odur ki, insan özünüdərk prosesində

özü haqqında biliklər əldə edir, özü haqqında bilmədiyi biliyi qazanmaq isə insanın

hisslərini, duyğularını ülviləşdirir, təfəkkürün zənginləşməsinə, onun mentalitetinin

məzmununa yeni keyfiyyət gətirən yollar açır. Bu proses insanın öz ətrafına və özünə

münasibəti təcrübəsini müdrikləşdirir, mənəviyyatını və mentalitetini saflaşdırır. Bu isə

bütövlükdə düşüncə sahibli fərdlərdən ibarət cəmiyyəti saflaşdırır.

Milli düşüncə fenomeninin meydana gəlməsi dünya mədəniyyəti tarixində epoxal

əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu baxımdan milli düşüncə insana belə bir həqiqəti aşkarlayır

ki, fərdin varlığının fəlsəfi mənası, onun yaradıcı şəxsiyyəti kimi mövcudluğu milli

düşüncə varisliyi məcrasında mümkündür, çünki yaşamaq və düşünmək qabiliyyətini

insana milli düşüncə prosesi verir. Milli düşüncə son nəticədə mənəvi və etik dəyərdir,

insanın aləmlə bağlılığını şərtləndirən vacib bir intellektual vasitədir. Deməli, zəngin milli

düşüncəyə yiyələnmədən milli düşüncə varlığının qaynaqlarını dərk etmək, milli

təfəkkürün, milli-mənəvi dəyərlərin, milli-mədəniyyətin və milli-mentalitetin sosial-əxlaqi

mahiyyətini anlamaq qeyri mümkündür. Elə bu baxımdan da ulu öndər Heydər Əliyev

deyirdi: “Həyatımızın mənəvi, mədəni sahəsi heç vaxt unudulmamalıdır. Çətinliklər nə

qədər olsa da, mədəniyyətə, mədəni irsimizə, mənəviyyata daim xüsusi diqqət yetirilməli və

bu sahənin geri qalmasına yol verməməliyik”2

Milli qürur və milli düşüncəmizin yaratdığı böyük fəlsəfi ideya olan “həyatın

mənası” odur ki, xalqın milli mənlik şüuru və milli mədəniyyətini qoruyub saxlamaq onun

azərbaycanlı yaddaşını və dünyagörüşünü hifz etməkdir, onun bugünki həyat tərzini

saflaşdırmaq və mənalandırmaqdır. Elə bu baxımdan ulu öndər Heydər Əliyev deyirdi:

“Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın, tarixini öyrənsin, milli mədəniyyətindən, elmindən

heç vaxt ayrılmasın”3.

1 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 54. 2 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 82. 3 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 82.



62

Heydər Əliyev fəlsəfəsi milli düşüncəmizin fenomeni olmaqla yanaşı həmçinin,

Azərbaycan xalqının milli iftixarının, vətənpərvərlik hissinin daha da yüksək, sönməz

zirvələrə qalxmasını təmin edir. “Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə necə töhfələr

verdiyini bir daha dərk etməsinə şərait yaradacaq və hər bir azərbaycanlıda, ilk növbədə,

gənc nəsldə milli iftixar, vətənpərvərlik hissini daha da yüksəldəcəkdir”4 deməklə

ümummili lider Heydər Əliyev bir daha vurğulamışdır. Bu baxımdan da dahi

şəxsiyyətlərin, böyük zəka sahiblərinin dühasından bəhrələnmiş milli düşüncə milli mənlik

şüurunun formalaşması kimi Azərbaycan vətəndaşlarında real gerçəkliyə söykənən qürur

hissi keçirməyə mənəvi əsas verir.

Azərbaycan xalqının milli düşüncə tarixinin formalaşmasında İslam dininin, onun

etik-estetik dəyərlərinin rolu misilsizdir. Təsədüfü deyil ki, öz xalqının milli-mənəvi

xəzinəsindən güc alan ulu öndər Heydər Əliyevin sosial fəlsəfəsində milli düşüncə məsələsi

dini etiqadların azərbaycanlıların milli-mənəviyyatında oynadığı rol ilə vəhdətdə nəzərdən

keçirilir. Həqiqətən xalqımız bu dinin, onun müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərimin əxlaqi

dəyərlərini, öyüd nəsihətlərini öz milli mentalitetində, milli düşüncəsində və

mənəviyyatında saxlamış və bu günə qədər imkanları çərçivəsində hərəkət və

davranışlarında həyata keçirməyə çalışmışdır. Elə bu baxımdan da Azərbaycan xalqının

milli düşüncə yaddaşında yaşayan din insanların kollektiv psixologiyasının öyrənilməsində

boyük əhəmiyyətli rol oynayır.

Azərbaycan xalqının milli düşüncə fenomeninin inkişafında ümummilli lider

Heydər Əliyevin dini baxımdan əsaslandırılması tarixi faktdır. Məkkə və Mədinə

şəhərlərini sözün əsl mənasında layiqli, özünəməxsus şəkildə ziyarət edib öz arzu və

niyyətlərinə çatan ulu öndər biz nəsillər üçün böyük bir örnək yolu qoyub getmişdir.

İslamın mənəviyyatını, fəlsəfəsini, elmini və ümumbəşəri duyğularını yüksək

qiymətləndirən Heydər Əliyev Mədinə şəhərindəki sevimli Peyğəmbərimiz həzrəti

Məhəmməd əleyhis-salamın məscidinin şərəf kitabına yazdığı mənalı eyni zamanda

hikmətli sözləri xalqımızın milli düşüncəsinin mühüm qayəsini təşkil edən müqəddəs

İslami dəyərlərə dərin hörmət və ehtiramın parlaq təcəssümünü ifadə edərək deyirdi:

“Allaha şükr olsun ki, uzun illər qəlbimdə yaşayan arzuma, niyyətimə nail oldum. Bu tarixi

hadisə qəlbimdə böyük həyəcan və rahatlıq hissi yaratdı. Bir daha İslam mənəviyyatının nə

qədər ümumbəşəri, fəlsəfi, elmi əsaslara malik olduğunu dərk etdim. Böyük Allahın

böyüklüyünü dərk etdim”5.

Bir daha bu həqiqətlər onu göstərir ki, ümummilli liderimizin İslamın sevimli

peyğəmbəri həzrəti Məhəmməd əleyhis-salamın qoyduğu yolla gedən müsəlman şəxslərin

səmərəli fəaliyyətinə böyük qiymət verməsi milli düşüncəmizin İslam dini ilə bağlı olan

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının mənəvi imicinə şərəf və ucalıq gətirməklə bərabər,

azərbaycanlıların mənəviyyatında əxlaqi yeniləşmənin əsasını qoymaq deməkdir. Çünki

Azərbaycan xalqının yetmiş (70) il Səudiyyə Ərəbistanında yerləşən Məkkənin müqəddəs

Kəbə evinin ziyarətinə həsrət qalması tarixi faktdır. Bu ziyarətin yenidən reallaşması ulu

öndər Heydər Əliyevin Məkkə ziyarətinə gedib qayıtması və “...Səudiyyə Ərəbistanına

gəlmək, burada Azərbaycanı tanıtmaq ölkəmizin həqiqi vəziyyətini təbliğ etmək özü bir

4 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 83. 5 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 88.



63

nailiyyətdir”6 söyləməsi bir daha milli düşüncəmizin formalaşması, müstəqil ölkənin

tanınması və təbliğ olunması deməkdir.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin adət-ənələrimizə, milli-

mənəvi dəyərlərimizə, əxlaqi münasibətlərə və istərsə də dini həyat tərzinə göstərdiyi qayğı

başqa xalqların dünyagörüşündə xalqımızın milli düşüncə fenomeni haqqında xeyli

xeyirxah psixoloji rəy yaradır. Digər tərəfdən, ümummilli liderin İslam dünyası ilə xoş

məramlı görüşlərin keçirilməsi və sıx münasibətlərin yaratması xalqımızın milli

düşüncəsində bir müddət gizli şəkildə həyata keçirdiyi şəriət qanunları ilə yaşaması

müqəddəs İslam dininə olan hörməti artırır, milli düşüncənin saflaşması üçün psixoloji

imkan yaradır.

Heydər Əliyev şəxsiyyətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki,

onun müqəddəs İslam dininə verdiyi yüksək qiymət və Qurani-Kərimin Azərbaycanda

yenidən bərpa olunub istifadə edilməsi ideyasıdır. Dahi şəxsiyyət deyirdi: “İndi

Azərbaycanda bizim dinimiz – İslam dini hər yerdə bərpa olunubdur, onun azad inkişaf

etməsi üçün, hər bir insanın öz daxili aləminə uyğun olaraq dinə öz münasibətini bildirməsi

üçün və Qurani-Kərimin ehkamlarından, Ulu Peyğəmbərimizin (s) qoyduğu yoldan

səmərəli istifadə etmək üçün artıq imkanlar yaranıb“7 .

Bu mənada dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev fəlsəfi fikrinin oyrənilməsi bunu deməyə

imkan verir ki, həm metodoloji baxımdan onun sosial-siyasi baxışlarında cəmiyyətimizi,

onun dinamikasını, elmi şəkildə onun dərkinin prinsip və qaydalarını, metodlarını fəlsəfi

istiqamətdə mənimsəmək, qoyulan problemlərin millətin tarixi yaddaşını başa düşmək, həm

də xalqın yeni milli düşüncə fenomeninin formalaşmasında meydana çıxan psixoloji amillər

bir başa müstəsna rol oynayır. Bu baxımdan ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqımızın

əxlaqi dəyərlərinə sosiomədəni amil kimi yanaşması normal psixoloji mühitin, mənəvi

əmin-amanlığın təmin olunmasında funksional roluna diqqət yetirməsi onun intellektinin

geniş diapozona malik olmasından xəbər verir. Bu, dahi maarifpərvər şəxsiyyətin intellekti

ona bütün sosiomədəni təzahürlərə həm vətəndaşlıq, həm də rasional tənqidi nəzəri-

metodoloji mövqeyindən yanaşmağa imkan verir.

Akademik Mahmud Kərimov “Heydər Əliyev fenomeni” adlı elmi-fəlsəfi tədqiqat

əsərində haqlı olaraq qeyd edərək bildirirdi ki, “...Heydər Əliyev Azərbaycanın milli-

mənəvi dəyərlərinə, maddi mədəniyyət abidələrinə xalqın, millətin varlığının təcəssümü

kimi həmişə böyük diqqət və qayğı göstərmişdir. Milli Elmlər Akademiyasının həyatında

baş vermiş əlamətdar hadisələrdən biri 2002-ci ilin oktyabr ayının 24-də Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyevin böyük Azərbaycan dramaturqu Hüseyn

Cavidin ev muzeyinin açılışında iştirak etməsi və həmin gün Əlyazmalar İnstitutuna

Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının şah əsəri olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un ən qədim

əlyazması olan Drezdən əlyazmasının nəfis şəkildə hazırlanmış nüsxəsini (faksimilesini)

hədiyyə kimi şəxsən təqdim etməsi olmuşdur”8

Heydər Əliyev şəxsiyyəti Azərbaycan xalqının milli qürurunun və milli düşüncəsi

fenomeni olmaqla yanaşı, xalqımız onun müdrik kəlamlarına, milli həmrəylik fəlsəfəsinin

milli təfəkkürümüzü mənalandıran mülahizələrinə dəfələrlə müraciət edəcək və

6 Qoşqar Cəlal oğlu Əliyev. (2003). Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Qismət, Bakı, s. 89. 7 Heydər Əliyev. (1993). Allahın yolunda hamımız bir olaq. : Azərnəşr, Bakı, s. 4. 8 Milli elmlər akademiyası bizim milli sərvətimizdir – onu qoruyub saxlamalıyıq. (2003). AMEA və

AAK, Elm, Bakı, s.40.



64

yararlanacaqdır. Ulu öndər həyati müdrikliyi ilə zəhmətkeş bağbanı xatırladır: o bilirdi ki,

bu gün əkdiklərindən gələcək nəsillər də bəhrələnərək istifadə edəcəklər. Şübhə etmirik ki,

xalqının qeyrətli oğlu ümummilli lider Heydər Əliyevin milli müstəqilliyimizin ruhundan

mayalanmış həyat fəlsəfəsi, onun milli düşüncəmizin inkişafı naminə tövsiyə etdiyi

mütərəqqi ideyalar bir çox nəsillərin qəlbinə yol tapacaq və azərbaycanlıların əməli

fəaliyyətində real təcəssümünü əks etdirəcək.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 21 yanvar 2013-cü il

“Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 90 illik yubileyi”nin ölkə

miqyasında layiqincə keçirilməsi haqqında verdiyi sərəncamda bir daha vurğulamışdır ki,

“Heydər Əliyev öz siyasi dühası ilə Azərbaycanın müasir simasını müəyyənləşdirmiş və

xalqımızın taleyində silinməz izlər qoymuşdur”.

Heydər Əliyev fenomeninin kökündə onun insani xüsusiyyətləri, öz millətinə, öz

xalqına xidmətləri, Müstəqil Azərbaycan Dövlətinin möhkəmlənməsi naminə gördüyü işlər

dururdu. Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına, dövlət-din

münasibətlərinin tənzimlənməsinə, dini abidələrimizin bərpasına, Azərbaycanda mövcud

dinlər arasında tolerantlıq mühitinin qorunub saxlanılmasına misilsiz töhfələr vermişdir.

Böyük qürur hissi ilə qeyd etmək olar ki, Heydər Əliyev nəinki Azərbaycanın, bütün İslam

aləminin görkəmli tarixi şəxsiyyətidir. O, müsəlman ölkələri ilə Azərbaycan arasında

əlaqələrin qurulmasına və əməkdaşlığın genişlənməsinə böyük önəm vermişdir.

Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsinin möhkəmləndirilməsi strategiyasının əsasını dahi

şəxsiyyət Heydər Əliyev qoymuş və bu zəngin ənənə dövlət başçısı cənab İlham Əliyev

tərəfindən uğurla davam etdirilir.

Əxlaqi dəyərlərimizi, milli düşüncəmizin fenomen incəliklərini zənginləşdirən

qədim Nuh yurdu olan Naxçıvan əlyazmaları sözün əsl mənasında zəngin xəzinə və yeni-

yeni elmi biliklərin inkişaf etdirilməsi üçün mühüm bir yoldur. Çünki bu yol dahi şəxsiyyət

Heydər Əliyev yoludur. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri çox hörmətli

Vasif Talıbov 1995-ci il dekabrın 16-da keçirilən Ali Məclisin birinci sessiyasında

demişdir: “Naxçıvan Muxtar Respublikasında inkişafın bir yolu var: - bu, möhtərəm

Heydər Əliyevin yoludur”.

Həqiqətən yaradılan bu yollarla əldə olunan imkanlardan istifadə etmək və düzgün

istiqamətə yönəltmək, xalqımıza olduğu kimi çatdırmaq məqsədilə böyük tarixi keçmişə

malik olan qədim Naxçıvan üçün isə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Uzaqgörən ümummilli

lider Heydər Əliyevin bu baxımdan doğma Naxçıvanımıza göstərdiyi əbəssiz və dəyərli

qayğısı buna əyani sübutdur. Çünki ulu öndərin 07 avqust 2002-ci ildə imzaladığı tarixi

sərəncama uyğun olaraq yaradılmış AMEA Naxçıvan Bölməsi və onun tərkib hissəsindən

biri Əlyazmalar Fondu bunun bariz nümunəsidir.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Akademiyanın əsas

xüsusiyyətlərindən danışarkən deyirdi: “Milli Elmlər Akademiyası bizim milli

sərvətimizdir – onu qoruyub saxlamalıyıq”9.

9 Milli elmlər akademiyası bizim milli sərvətimizdir – onu qoruyub saxlamalıyıq. (2003). AMEA və

AAK, Elm, Bakı.



65

Sonuç

Müasir Azərbaycan Respublikasının memarı və qurucusu Azərbaycanın

müstəqilliyinin təşəkkülündə və möhkəmlənməsində, beynəlxalq aləmdə nüfuzunun

yüksəlməsində, ölkələr və xalqlar arasında hərtərəfli münasibətlərin yaranması və

inkişafında, həmçinin genişlənməsində dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin tarixi rolu

misilsizdir. Heydər Əliyevin simasında Azərbaycan Respublikası uzun illər ərzində ölkənin

bütün həyatına dərindən nüfuz etmiş və Azərbaycanın tarixində əbədi yer tutmuşdur. Onun

müqəddəs adı ölkəmizin müstəqilliyinin bərqərar olmasında qazandığı tarixi nailiyyətlərlə

daim bağlı olacaqdır. Bu da bir həqiqətdir ki, dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev özünün bütün

istedad və müdrikliyini, Vətənə məhəbbətini, əməksevərliyini və fədakarlığını

Azərbaycanın tərəqqisi naminə həsr etmişdir.

Həqiqətən də bu deyilən əsaslı elmi mülahizələrin məntiqi nəticəsi kimi onu

demək olar ki, dahi şəxsiyyətin uzaqgörən fəlsəfəsi Azərbaycanın ən yeni simasını

müəyyənləşdirməklə bərabər, həm də milli düşüncəmizin fenomen gözəllik məfkurəsini

yaratmış, Azərbaycan xalqının milli düşüncəsində qürur mənbəyinə çevrilmişdir.

Qədirbilən Azərbaycan xalqı daim borclu qaldığı ümummilli liderinə sadiq qalacaq və heç

zaman unutmayacaq. Belə ki, tədqiqat öz növbəsində Heydər Əliyevin müdrik siyasətini,

onun titanik fəaliyyətini insanlara yaxından çatdırmaq üçün bir daha geniş imkanlar açacaq,

ulu öndərin əvəzsiz xidmətlərinin və azərbaycançılıq ideyalarının təbliğində və əxlaqi

dəyərlərimizi zənginləşdirən kəlamları mühüm əhəmiyyətə malik olması istiqamətində

müstəsna rol oynayacaqdır.

KAYNAKÇA

Əliyev, Qoşqar Cəlal oğlu. Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi, Bakı, Qismət.

2003, 248 səh.

Əliyev, Heydər Əlirza oğlu. Allahın yolunda hamımız bir olaq. Bakı: Azərnəşr, 1993, 31

səh.

Milli elmlər akademiyası bizim milli sərvətimizdir – onu qoruyub saxlamalıyıq. Azərbayca

Milli Elmlər Akademiyası və Ali Attestasiya Komissiyyası, Bakı: Elm, 2003, 287

səh.

Dövlət və Din, (ictimai fikir toplusu), Bakı, 2008, 255 səh.

Dövlət və Din, (ictimai fikir toplusu jurnalı), Bakı, 2010, may – iyun 3(17), 255 səh.

Dövlət və Din, (ictimai fikir toplusu jurnalı),Bakı, 2010 sentyabr-oktyabr 5(19), 255 səh.

Əliyev, Heydər Əlirza oğlu. Müstəqillik yolu. Bakı: 1997.

Dövlət və Din, (ictimai fikir toplusu jurnalı), Bakı, 2011, yanvar-fevral 1(21), 255 səh.

Dövlət və Din, (ictimai fikir toplusu jurnalı), Bakı, 2009, aprel, 2 (10), 255 səh.

Aslanova, Rəbiyyət Nurullah qızı. İslam və mədəniyyət. Bakı, 2002, 406 səh.



AZERBAYCAN–ALMANYA İLİŞKİLERİNİN STRATEJİK ORTAKLIK

SEVİYESİNE ULAŞMASINDA HAYDAR ALİYEV’İN ROLÜ

Haydar Aliyev’s Role in Raising the Azerbaijan-Germany Relations to the Level of

Strategic Partnership

Sona MAHARRAMOVA

Özet

Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan ilk Batı Avrupa devletlerinden biri Almanya

olmuştur. Bağımsızlığın ilk yıllarında Azerbaycan ile Almanya arasında ilişkiler stratejik

tarafdaşlık seviyyesine kalka bilmemiştir. 1993-cü yılın haziranında halkın talebi ilə

iqtidara gelen Haydar Aliyev’in hayata keçirtdiyi dış politikasının başarıları neticesinde

siyasi ve iqtisadi gücünə göre dünyanın büyük devleti Almaniya bağımsızlığımızın ikl

zamanlarındakı tutumunu deyişerek Azerbaycanın tarafdaşlarından birine çevrildi,

respublikamızın adaletli mövqeyini destekledi.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Dış Politika, Ulusal Lideri, Stratejik ortak.

Abstract

One of the first western European countries to recognize the independence of

Azerbaijan was Germany. In the first years of independence, relations between Azerbaijan

and Germany had not been raised to the level of strategic partnership. As a result of the

foreign policy of Heydar Aliyev who at the people's request returned to power in June

1993,Germany, the great state for the political and economic power in the world, changed

its position in the early periods of our independence and became one of the first partners of

Azerbaijan, and supported our republic’s fair position.

Key Words: Haydar Aliyev Foreign Policy, National Leader, Strategic Partner.

Teacher at Sumgayit State University, [email protected]


Aliyev’in Rolü / Sona MAHARRAMOVA

67

The newly declared its independence on October 18, 1991, Azerbaijan started to

build mutually beneficial political relationships with leading countries of the world.

Germany one of the economic and political power centers of Western Europe, as well as of

the world was one of such countries.

Coming out from the foreign policy priorities in the note No. 154 on the

establishment of official diplomatic relations between Azerbaijan and Germany sent on

February 20, 1992, by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan and to

the Ministry of Foreign Affairs of FRG Azerbaijan announced her great desire to create a

relationship in all areas with this mighty power of Western Europe. It was noted in the

document that the Government of the Republic of Azerbaijan believes that the

establishment of diplomatic relations between the two countries will promote the

development and extension of mutually advantageous cooperation, and will contribute to

the strengthening of mutual understanding and trust between the peoples of Azerbaijan and

Germany1. As one of the first Western European countries to recognize the independence of

Azerbaijan Germany stated that is ready for any cooperation2.

However, instead of raising the relations between Azerbaijan and Germany to the

level of strategic partnership and using from the support of this country to get out of

difficult political, economic and information blockade in later years, the relations were

passive. If the reason of this passiveness in the relations on the one hand, was own internal

problems of the newly unified Germany, while the other main reason was due to the failure

of the Azerbaijan government to carry out a professional foreign policy and internal

instability. So, Charge d'Affaires of Germany in Baku Thomas Tertgen complaining in his

interview for the “Azerbaijan” newspaper had criticized the Azerbaijani leadership for

indifference, who did not create conditions for the embassy, foreign companies, and had

stated that Germany was interested in Azerbaijan as in other republics, but he stated as well

that there was a vague situation there3.

The indefiniteness faced Azerbaijan with civil war. Heydar Aliyev returned to

power at people’s request in June 1993, began to realize a number of vital issues facing the

country, foreign policy priorities favoring to the national interests of Azerbaijan - first of

all, to strengthen the sovereignty of Azerbaijan, to break the information blockade, the re-

establishment of economy on market relations, democratic reforms, as well as ensuring the

safety of citizens. A long way beginning from bilateral relations to the integration into

Europe and Euro-Atlantic structures in a short time was overcome. Heydar Aliyev built

Azerbaijan's foreign policy concept weighed, in harmony with the world’s development

trends. Identifying ways for delivering the natural resources to the world markets, created

the economic relations between regional centers and the involved country in the process of

world globalization4.

1 XİN-nin TAİ: f. 28, siy.11, 1992. Almaniya Federativ Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinə

NOTA. №154. Bakı şəhəri, 20.02. 1992-ci il, 1 s. 2 ИАУ МИД: ф. 28, сп.11, 1992. Вербальная нота. Посольство Федаративной Республики

Германия. г.Москва, 17.03.1992 г, 1 с. 3 Qurbanov A. T.Tertgen: “Tərəqqi üçün imkanlarınız var”. “Azərbaycan” qəz., Bakı, 1992, 31

dekabr 4 Mehdiyev Ramiz. Milli məfkurə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə. II c., Bakı: XXI-Yeni Nəşrlər Evi,

2007, s.484



68

While forming the concept of foreign policy Heydar Aliyev took national interests

as the key. It is known that in the formation of the foreign policy concept conviction,

personality and principles of the state head show its influence. The political scientist R.

Aron notes that the government's foreign policy activities are reflected in the behavior of

leaders' with some freedoms in determining his aims. Leaders’ ideology, ambition,

temperament and other characteristics is of great importance.5

After October 3, 1993, bilateral and multilateral political, economic, cultural,

scientific, social, humanitarian relations between Germany and Azerbaijan began

developing, and basis of mutually beneficial cooperation between the two countries began

to be developed. Bilateral meetings got a regular character and mutual relationship was

expanded.

Great personality Heydar Aliyev, from the first days of his leadership in the

country with management experience of largest state both in his official meetings with the

FRG President Roman Hersog, Chancellor Helmut Kohl, Minister of Foreign Affairs Klaus

Kinkel within the framework of the international events and meetings with the delegations

during the reciprocal visits and meetings gave information on political and economic

reforms implemented in the country in the direction of the democratic state building

governed by rule of law, socio-political situation in Azerbaijan, about the future

perspectives in political, economic and cultural relations between the two countries. Head

of state stated that market economy was a strategic way for Azerbaijan, and talking about

the historical contract on the joint development of oil fields in the Azerbaijan sector of the

Caspian Sea signed with the most prestigious oil companies of foreign countries had

emphasized that the development of the cooperation between Azerbaijan that had rich

natural resources and favorable geographical position and Germany in all fields would be

effective for the parties6. Top state officials of FRG had expressed that they closely follow

the democratic state building governed by rule of law, political and economic reforms, the

processes in the direction of stabilization of social and political order in Azerbaijan under

the leadership of Heydar Aliyev and that Germany gives support to official Baku. One of

the issues discussed at the meeting with representatives of FRG by state head President

Heydar Aliyev was military aggression of Armenia against Azerbaijan, its results, the

Nagorno-Karabakh problem, more than one million Azerbaijani refugees that were driven

out, their heavy moral, social and economic situation, the role of international organizations

and world powers in the settlement of the Nagorno-Karabakh conflict. Heydar Aliyev stated

that Azerbaijan has always supported the “CSCE (Conference on Security and Cooperation

in Europe) principles on the inviolability of borders and territories,” but unfortunately,

international organizations and states which has a great authority in world politics did not

take any effective measures to prevent the aggressive policy of Armenia, and called

Germany as an authoritative state not to be indifferent to Armenia's aggressive policy7. The

FRG leaders stated that the conflict should be settled in a peaceful way, based on the

international law and the principles for protection of the territorial integrity of each country.

5 Adıgözəlov K. Beynəlxalq münasibətlərdə milli maraq amili: mahiyyəti və əsas xüsusiyyətləri //

Diplomatiya Aləmi, 2004, № 9, s. 106 6 XİN-nin TAİ: f. 28, siy.11, 1992. Almaniya Federativ Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinə

NOTA. №154. Bakı şəhəri, 20.02. 1992-ci il, 1 s.6 7 Həsənov Əli. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri və ABŞ (1991-1996). Bakı: Azərnəşr,

1998, 315 s.



69

They declared that Germany strongly condemns all attempts to change the borders of

independent state8. Meetings of the Azerbaijani President Heydar Aliyev with Minister of

Foreign Affairs of FRG while being in New York and Budapest was of great importance in

changing the position of FRG, FRG changed the attitude to solving the problem, and took

objective and principled position9. FRG officials’ position on the problem coincided with

that of President Heydar Aliyev which was in the interests of Azerbaijan. Correspondence

of positions gave rise to trust and confidence between the two countries, gave impetus to

the deepening of relations. Thus, in the Budapest Summit, after the President of Azerbaijan

met with the Minister of Foreign Affairs of Germany K.Kinkel, FRG's position to Nagorno-

Karabakh problem had changed, as in the Budapest Summit Azerbaijan’s just position was

supported by Germany in the Lisbon Summit as well, the FRG's position in the adoption of

the known declaration was very important10

. After the Lisbon summit of CSCE Heydar

Aliyev speaking about FRG's position said that our cooperation with German Government

had a special place in our relations. As a result of this cooperation and the support of the

German Government, at the Lisbon summit were adopted the principles of Nagorno-

Karabakh conflict11

.

It should be noted that the Minister of Foreign Affairs of FRG K.Kinkel had stated

that “Germany is in the intention to mediate in the Karabakh issue”12

. It was the result of

the great leader Heydar Aliyev’s proper protection of the rights of Azerbaijan that RG

supported just position of Azerbaijan, and the German Bundestag adopted a declaration on

Armenian - Azerbaijan conflict. It was noted in the document that the German Bundestag

followed with hope and care the events taking place in Karabakh conflict. The conflict

parties were advised to comply with the cease-fire regime and the position of the leading

political figures of the Trans-Caucasian region was supported, and the conflict can be

settled only by peaceful means13

. Change in Germany's attitude in regard to Azerbaijan

showed itself in the appointment of new ambassador to Azerbaijan and in giving him a task

to raise the relations between the two countries to high level. Thus, on January 11, 1995,

during the reception of the newly appointed Charge d' Affaires of Germany in Azerbaijan

Michael Smunk, President Heydar Aliyev stated that Germany had offered a partnership to

Azerbaijan14

.

The meeting of President Heydar Aliyev with FRG Chancellor H.Kohl on May 9,

1995, was of particular importance in the development of relations between Azerbaijan and

Germany. After this meeting, changes in the attitude of Germany's highest officials to

Azerbaijan stimulated the development of bilateral relations, approached these countries

8 Bax: 1-ci kitaba s. 10 9 Heydər Əliyev: “Azərbaycan Almaniya ilə əməkdaşlığa böyük əhəmiyyət verir”. “Azərbaycan”

qəz., Bakı, 1995, 12 yanvar 10 Azərbaycan-Almaniya mədəni əməkdaşlığı üçün yaxşı başlanğıc. “Azərbaycan” qəz., Bakı, 1997, 7

fevral 11 Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Avqust, 1997- oktyabr, 1997-ci il. XII kitab., Bakı:

Azərnəşr, 2004, 432 s. Bax: 5 12 AzərTAc. Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlıq inkişaf etdiriləcək. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995,

26 dekabr 13 AzərTAc. Almaniya Bundestaqı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi barədə bəyanat qəbul

etmişdir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995, 20 aprel 14 Heydər Əliyev: “Azərbaycan Almaniya ilə əməkdaşlığa böyük əhəmiyyət verir”. “Azərbaycan”

qəz., Bakı, 1995, 12 yanvar



70

closer to each other and passed to the practical level. Minister for Economic Cooperation

and Development of Germany Karl Dieter Spranger’s official visit to Baku was to

determine the contours of interest of mutual economic relations. On May 27, 1995,

President Heydar Aliyev received the first high-level official delegation of Germany

visiting to Azerbaijan and Minister for Economic Cooperation and Development of

Germany Karl Dieter Spranger stated in the meeting that the German government intends to

allocate financial resources to support democratic reforms15

.

Mutual visits of delegations increased confidence that the countries would come to

agreement in the interests, and the cooperation between the two countries would be

promising for the parties, and made necessary the establishment of a legal framework for

deepening of economic, cultural, humanitarian, scientific and technical cooperation

relations between Azerbaijan and Germany. With official visit of the large delegation

including the Minister of Foreign Affairs of FRG K.Kinkel to Azerbaijan on December 22,

1995 and President Heydar Aliyev's visit to Germany on July 1-4, 1996 was initiated a new

phase in the development of relations between the two countries, at the end of the official

visit a number of important documents increasing mutual trust between the two countries

were signed, that formed legal framework and the principles of political, economic,

financial, cultural, social, legal, scientific and technical cooperation.

In all meetings President Heydar Aliyev expressing his position in regard to

Azerbaijan- Germany relations, created belief in the official circles of FRG to sustainability

of political stability in the country, the state building governed by rule of law, as well as the

re-establishment of economy in accordance with the principles of the market. As a logical

result of the visits, in the political leadership was created a firm belief, that Germany was a

friend and partner. The Minister of Foreign Affairs of FRG K.Kinkel received on December

22, 1995, by President Heydar Aliyev said that the Caucasus is now attracting more and

more attention in Europe and the ideas in the past years about the critical region are being

replaced with the ideas of future region. Germany supports your country both at the

bilateral level and within the framework of the European Union and the international

financial institutions. You have a friend and partner in the person of Germany16

.

Due to giving a particular importance to relations with the Germany every year on

October 3 Azerbaijani President Heydar Aliyev participated in the official reception

organized by the Embassy of FRG in Baku on the occasion of the anniversary of the “Day

of national unity, reunification of the German people”.

Democratic changes and economic reforms implemented in Azerbaijan by

Azerbaijan's national leader Heydar Aliyev increased interest in various circles of Germany

to our country. As a result of these mutual interests, the heads of FRG government giving

letters to the chiefs of companies asked Azerbaijan President Heydar Aliyev to create the

opportunity for the largest companies of FRG to establish business in the oil sector of

Azerbaijan. President of Azerbaijan, Heydar Aliyev said that Azerbaijan was open to

foreign investors, they were provided with all the conditions, there were good opportunities

for wide activities in the country and he announced that the established relationships would

15 Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlığımız getdikcə möhkəmlənir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995,

30 may 16 AzərTAc. Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlıq inkişaf etdiriləcək. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995,

26 dekabr



71

be very useful for both sides17

. One of these companies - Deminex Wintershall Company

joining 3 large Concerns of Germany according to the contract signed on January 13, 1997,

had taken place in the project “Lankaran Deniz, Talish Deniz perspective structures” in the

Azerbaijani sector of the Caspian Sea in the development of hydrocarbon resources to 30%

share18

. Germany’s “Daymler bents industrial” Concern, such giants as the “Siemens”

company mainly cooperating with Azerbaijan in the construction of power stations

interested in Azerbaijan and investing in our country was the expression of belief in the

world of international business in the country's domestic and foreign policy implemented in

Azerbaijan. Today nearly 100 German firms operate in Azerbaijan and our country has

become one of the active providers of energy security of Europe.

It was the result of National Leader Heydar Aliyev's foreign policy that Germany,

the great state for the political and economic power in the world, changed its position in the

early periods of our independence and became one of the first partners of Azerbaijan, and

supported our republics’ fair position. The return of the great leader not only avoided the

republic from the civil war, from being divided, but also built the republic on the solid

foundation, established the prosperous Azerbaijan, the leader republic in the region for

future generations. Azerbaijan's President Ilham Aliyev devoted to hereditary political

culture is accelerating further political, economic growth which successfully increasing

Azerbaijan’s prestige in the world.

REFERENCE

XİN-nin TAİ: f. 28, siy.11, 1992. Almaniya Federativ Respublikasının Xarici İşlər

Nazirliyinə NOTA. №154. Bakı şəhəri, 20.02. 1992-ci il, 1 s.

ИАУ МИД: ф. 28, сп.11, 1992. Вербальная нота. Посольство Федаративной

Республики Германия. г.Москва, 17.03.1992 г, 1 с.

Qurbanov A. T. Tertgen: “Tərəqqi üçün imkanlarınız var”. “Azərbaycan” qəz., Bakı, 1992,

31 dekabr

Mehdiyev Ramiz. Milli məfkurə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə. II c., Bakı: XXI-Yeni

Nəşrlər Evi, 2007, s.484

Adıgözəlov K. Beynəlxalq münasibətlərdə milli maraq amili: mahiyyəti və əsas

xüsusiyyətləri // Diplomatiya Aləmi, 2004, № 9, s. 106

XİN-nin TAİ: f. 28, siy.11, 1992. Almaniya Federativ Respublikasının Xarici İşlər

Nazirliyinə NOTA. №154. Bakı şəhəri, 20.02. 1992-ci il, 1 s.6

Həsənov Əli. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri və ABŞ (1991-1996). Bakı:

Azərnəşr, 1998, 315 s.

Heydər Əliyev: “Azərbaycan Almaniya ilə əməkdaşlığa böyük əhəmiyyət verir”.

“Azərbaycan” qəz., Bakı, 1995, 12 yanvar

17 AzərTAc. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Almaniyanın “Daymler Bentis İndustrial”

Konserninin nümayəndə heyətini qəbul etmişdir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995, 17 fevral 18 Azerbaijan Oil and Gas contracts // The Oil and Gas Industry of Azerbaijan. Baku,SOCAR – State

Oil Company of Azerbaijan Repablic, 2001-ci il, s 23-24



72

Azərbaycan-Almaniya mədəni əməkdaşlığı üçün yaxşı başlanğıc. “Azərbaycan” qəz., Bakı,

1997, 7 fevral

Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Avqust, 1997- oktyabr, 1997-ci il. XII kitab.,

Bakı: Azərnəşr, 2004, 432 s.

AzərTAc. Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlıq inkişaf etdiriləcək. “Azərbaycan” qəz..,

Bakı, 1995, 26 dekabr

AzərTAc. Almaniya Bundestaqı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi barədə bəyanat qəbul

etmişdir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995, 20 aprel

Heydər Əliyev: “Azərbaycan Almaniya ilə əməkdaşlığa böyük əhəmiyyət verir”.

“Azərbaycan” qəz., Bakı, 1995, 12 yanvar

Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlığımız getdikcə möhkəmlənir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı,

1995, 30 may

AzərTAc. Azərbaycan-Almaniya: Əməkdaşlıq inkişaf etdiriləcək. “Azərbaycan” qəz..,

Bakı, 1995, 26 dekabr

AzərTAc. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Almaniyanın “Daymler Bentis İndustrial”

Konserninin nümayəndə heyətini qəbul etmişdir. “Azərbaycan” qəz.., Bakı, 1995,

17 fevral



AZERBAYCAN'DA YARGI GÜCÜNÜN REFORMUNDA HAYDAR ALİYEV’İN

ROLÜ

The Role of Heydar Aliyev in Reforms of Judicial Authority in Azerbaijan

Dr. Seadet MEMMEDOVA

Özet

Modern dünyanın politik süreçleri böyle bir küresel yönetim için gerekli koşulları

yaratmaktadır, bu ise Azerbaycan dahil tek tek devletlerin, hükümet, yönetim, anayasal

sistemi kurumlarının değişikliklerine yol açar. 1991 yılında Azerbaycan'da hukuki devlet ve

sivil toplum kurulması amacıyla yargı reformları uygulanmaya başlandı. 1995 yılında

Haydar Aliyev’in teşebbüsü ile bağımsız Azerbaycan'ın yeni anayasası kabul edildi ve

yasal reformları yeni bir aşamaya taşınmış oldu, çağdaş gereksinimleri karşılamak için yeni

yasalar geliştirildi ve kabul edildi. Bu eylemler devlet mekanizması içinde yargının

bağımsız bir etkili güç olarak, yasama ve yürütme organlarının faaliyetlerinden

etkilenmeden kurulmasına yönelik oylandı.

Anahtar Kelimeler: Hukuki Devlet, Hukuku Reformlar, Iktisadi, Sosyal ve

Medeni Hukuklar

Abstract

Political processes in the modern world create conditions of formation of universal

public administration that leads to changes of a state system, institutes of management, and

the constitutional system of the certain states including Azerbaijan. In 1991 for the purpose

of creation of the constitutional state and formation of civil society in Azerbaijan began

carrying out judicial reforms. In 1995 with an initiative of the president Heydar Aliyev, the

new Constitution of independent Azerbaijan has been accepted and after that legal reforms

passed to qualitatively new stage was adopted, the new acts meeting modern requirements

were developed and adopted. These acts were directed on the statement of judicial authority

in state mechanism as the independent influential force independent in the activity of the

authorities legislative and executive.

Key Words: Constitutional State, Legal Reforms, Economic, Social and Cultural

Rights

Senior staff scientist in Academy of Sciences of National Academy of Azerbaijan amea-

[email protected]

Azerbaycan'da Yargi Gücünün Reformunda Haydar Aliyev’in Rolü / Seadet

MEMMEDOVA

74

The modern humankind endures transition to new social, political, economic

relations. Local transition, in the separate countries, mixes up with transition process to

global democracy. Political processes in the modern world create conditions of formation

of the universal government that leads to changes of a state system, institutes of

management, the constitutional system of the separate states, including Azerbaijan. If

earlier Azerbaijan was a part of the unit state on the basis of submission to the centralized

power, having refused from a totalitarian political system, has followed a way of

democratic development, having proclaimed new principles and new priorities of the state

and public life.

On November, 12th, 1995 with initiative of president Heydar Aliyev has been

accepted the Constitution of the Azerbaijan Republic. The constitution has fixed principles

of construction of a lawful state in Azerbaijan. Formation of a modern lawful state and a

civil society is impossible without changes in system of legal proceedings.1

In 1991 Azerbaijan have begun carrying out judicial reforms which have been

directed on the judicial authority statement in machinery of government as the independent

influential force that is independent in the activity from the authorities of legislation and

execution. After Constitution acceptance legal reforms have passed to qualitatively new

stage, the new acts meeting modern requirements have been developed and accepted. In

1996 the president H.Aliev has signed the decree about creation of the Commission of legal

reforms. It had been accepted the laws which prepared by this Commission - "About the

Constitutional court", "About Courts and judges", "About lawyers and lawyer activity",

"About Office of Public Prosecutor", "About police", "About operatively-search measures",

"About a notoriety". In 1998 president Heydar Aliyev has signed the Law of the Azerbaijan

Republic "About courts and judges" and the decree about implementation of judicial

reforms. In 1998 it was accepted the law «About the state protection of workers judicial and

law machineries» for the purpose of maintenance of the state protection of public

prosecutors and investigators and also for creation of necessary conditions of realization of

justice and struggle against criminality and protection of life, health, dwelling and property

of public prosecutors, investigators and their near relations.

In 1999 it was accepted the law «About Office of Public Prosecutor» which has

carried to activity of Office of Public Prosecutor excitation of criminal cases and

conducting preliminary investigation, a remedial management of preliminary investigation

and maintenance thus observance of laws, supervision of execution and application of laws

in activity of bodies of inquiry and operatively-search bodies, excitation in claim court

(filing of application in court), acceptance of participation in quality of the claimant by

disposal of legal proceeding on civil and economic disputes and the parties by

consideration in court of criminal cases, maintenance of the state charge, bringing of

protests on decisions of the courts, and also participation in achievement of the purpose of

the punishments appointed court.2

In 2001 it was accepted the Constitutional law of the Azerbaijan Republic "About

the Representative under human rights of the Azerbaijan Republic". In 2002 has been

selected the first Representative under human rights of the Azerbaijan Republic, since 2002

1 Rudnev D.V. «Judicial reforms: history», «The Independent newspaper» © 1997-2008 2 Veliyev I. «The Organization of remedial activity of Office of Public Prosecutor of Republic

Azerbaijan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of Primorski Krai, © 1999-2009

(21.10.99)


MEMMEDOVA

75

started the activity in a direction of restoration of the broken rights and freedom of the

person. In 2002 it was accepted the Constitutional law of the Azerbaijan Republic "On

regulation of implementation of the rights and freedom of the person in the Azerbaijan

Republic".3

In 2002 the referendum certificate «About the changes brought in the Constitution

of the Azerbaijan Republic» has come into force, as a result the Office of Public Prosecutor

has been allocated by the right of the legislative initiative. Legality, equality of all before

the law, observance and respect of the rights and freedom of physical persons, the rights of

legal bodies, objectivity, impartiality on the facts, unity and centralization, submission of

territorial and specialized public prosecutors to the General public prosecutor of the

Azerbaijan Republic, a political neutrality are proclaimed by main principles of activity of

Office of Public Prosecutor. The general public prosecutor informs the Milli Meclis of the

Azerbaijan Republic about activity of Office of Public Prosecutor except for investigated

criminal cases. The general public prosecutor regularly informs the president of the country

on activity of body headed by it. Judicial supervision behind bodies of Office of Public

Prosecutor finds the expression in the order and the cases established by the law, on the

basis of a judgment is supposed realization by Office of Public Prosecutor of the remedial

actions limiting the rights and freedom of the person and the citizen, provided by the

Constitution of the Azerbaijan Republic.4

National and international aspects of maintenance of legality means and methods

of public prosecutor's powers define personnel selection in system of Office of Public

Prosecutor of Azerbaijan. In the law «About Office of Public Prosecutor» it is said that the

citizens of Azerbaijan having the higher juridical education, participations possessing the

right in elections can be the public prosecutor, the investigator of Office of Public

Prosecutor. At the same time the public prosecutor or the investigator haven't the right to

occupy any elective office or a post of other appointment, can't be engaged in enterprise,

commercial and other paid activity, except scientific, pedagogical and creative and also

political activity and to consist in political parties.

Persons with a dual citizenship or having obligations to other states, incapacitated

or whose limited capacity is confirmed by the court, not capable on the basis of medical

certificate to fulfill duties of the public prosecutor or the inspector of Office of Public

Prosecutor owing to the physical and intellectual lacks, subject to alcoholism, narcotics, to

glue sniffing and other serious illness, earlier condemned, dismissed for the admitted rough

infringements or the actions not compatible to a post of the public prosecutor and the

investigator, religious figures for work in Office of Public Prosecutor aren't accepted.

Taking into account requirements and instructions increase of a lath of professionalism and

prestige of service in bodies of Office of Public Prosecutor, maintenance of moral

cleanliness of its numbers became priority vectors of this policy. … it has been again

completed more than 70 percent of personnel structure of the State Office of Public

Prosecutor, including heads of all structural divisions are updated, more than 40 prosecutors

have been appointed for the first time by regional, city and military territorial public

3 Abdullaev E. «Azerbaijan assuming as a basis universal values reaches the increasing successes in a

direction of maintenance of the rights and freedom of the person», http://www.day.az/news/politics. 4 Veliyev I. «The Organization of remedial activity of Office of Public Prosecutor of Republic

Azerbaijan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of Primorski Krai, © 1999-2009

(21.10.99)

http://www.day.az/news/politics


MEMMEDOVA

76

prosecutors. At the same time the part of prosecutors a competitive way was received by

judicial appointments, others have been appointed to responsible posts in bodies of the

central executive power, including the Ministries of Justice and taxes. One prosecutor has

been selected by a member of the Constitutional Court. The president of the Azerbaijan

Republic in 2001 has published the law «About service in bodies of Office of Public

Prosecutor» and position «About rules of carrying out of competition with candidates for

employment in Office of Public Prosecutor» and according to this law in September, 2002

and in April, 2003 reception in bodies of Office of Public Prosecutor were carried out on

the basis of competition on test examinations with participation of representatives of the

United Nations, the Council of Europe, Association of the American lawyers, the Forum of

the national non-governmental organizations, embassies of the USA, Great Britain,

Germany, France and Italy in Azerbaijan, the German society on technical cooperation,

Institute of an open society – assistance fund (SOROS), and also other state and non-state

organizations, mass media Council of Management by public service and judicial-legal

Council at the President of the Azerbaijan Republic. In 2003 the collection «Approximate

questions for certification of workers of public prosecutor’s office of Azerbaijan Republic”

has been prepared and published.5

In activity of the State Office of Public Prosecutor of any state the special place

occupies international legal cooperation with bodies of foreign countries. Carrying out of

meetings with participation of representatives of bodies of Office of Public Prosecutor of

the various states for the decision of the legal questions connected with the organization

and perfection of the international cooperation, is rather actual now.6

Within the last several years our republic has joined more than 50 conventions and

the international pacts connected with the rights and freedom of the person. Among them it

is necessary to note especially the International pact by the civil and political rights (1966),

the International pact by the economic, social and cultural rights (1966), the United Nations

Convention by the rights of the child (1989), the United Nations Convention by the olitical

rights of women (1952), the Convention of the United Nations on elimination of all forms

of discrimination concerning women (1979), and also the International convention on

liquidation of all forms of a racial discrimination (1965).7

Since 1998 has begun realization of the project of the Society Technical

Cooperation of Germany – "Support of judicial and legal reforms in Azerbaijan".

Realization of the given project promoted that laws prepared in Azerbaijan in judicial-legal

sphere answer the international standards; tendencies of development of the modern right8

are thus considered.

5 Veliyev I. «Personnel selection of Office of Public Prosecutor of Republic Azerbaijan», "Law" the

Internet magazine of association of lawyers of Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99) 6 Veliyev I. “The Cooperation agreement of the State Offices of Public Prosecutor of the Azerbaijan

Republic and Republic Kazakhstan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of

Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99) 7 Abdullaev E. «Azerbaijan assuming as a basis universal values reaches the increasing successes in a

direction of maintenance of the rights and freedom of the person», http://www.day.az/news/politics. 8 Rudnev D.V. «Judicial reforms: history», «The Independent newspaper» © 1997-2008; The society

of technical cooperation of Germany attaches great value to cooperation with Azerbaijan. The

constitutional Court of Azerbaijan © 2008 constcourt.gov.az



MEMMEDOVA

77

In 1998 in republic the death penalty has been forbidden and our republic has

joined important international conventions and the contracts connected with maintenance of

the rights and freedom of the person and the citizen. In 2001 the Azerbaijan Republic has

been selected by the full member of the Council of Europe that has impulsed reduction of

the national legislation of Azerbaijan in conformity with the European standards and also to

carrying out of reforms in judicial-legal system.

In 2001 in Baku there was a session of Executive committee of the International

association of public prosecutors. The State Office of Public Prosecutor of the Azerbaijan

Republic participated in sessions of the International association of the public prosecutor,

spent in London, Washington, Paris. Participation of representatives of the State Office of

Public Prosecutor of Republic Azerbaijan in sessions of the international organizations

promotes not only to the permission of legal questions, but also struggle against the

international criminality and prevention of such grave crimes as the international terrorism.

In 2005 between the State Office of Public Prosecutor of Republic Kazakhstan and the

State Office of Public Prosecutor of the Azerbaijan Republic has been signed the

Agreement about cooperation at rendering of legal aid.9

The international experts are confident that «in Azerbaijan, Georgia, Moldova and

in Ukraine among the other countries market reforms proceed but judicial systems remain

weak. In these countries it is necessary for politicians and judges to concentrate the

attention to accountability strengthening in judicial system and an investment of means in

base potential namely in maintenance of judicial premises and a simple infrastructure of

information technology and also on hiring of judicial clerks or managers for liberation of

time of judges».

For expansion of judicial-legal reform and object in view achievement in this

sphere, first of all, it is required:

- Increase of a transparency and the accountability at the expense of creation of the

stimulus based on merits for judges, use of the mechanism of casual distribution of actions

of proceeding between judges, publications of judgements, introductions of mechanisms for

responses of citizens and mass-media about overall performance of judicial system.

- Independence strengthening in operative questions at the expense of

strengthening of control of judicial bodies over budgets, personnel questions and

procedures.

- Revision of procedures of affairs in court with a view of strengthening of control

from judicial bodies and increase performance in judicial session; maintenance of judicial

bodies with information technology for automation and monitoring of new system.

9 Veliyev I. “The Cooperation agreement of the State Offices of Public Prosecutor of the Azerbaijan

Republic and Republic Kazakhstan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of

Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99)


MEMMEDOVA

78

- Improvement of physical availability, increase of safety and perfection of a work

of the courts for the realization of capital investments in building new and reconstruction of

existing buildings.10

Reform and in law-enforcement bodies is necessary:

- It is necessary to delimit functions in police;

- It is impossible to equate work of the fireman to activity of employees and

investigators on criminal affairs;

- Corresponding structural changes in the Ministry of Internal Affairs and in its

bodies are necessary;

- The rights of the public prosecutor shouldn't be more rights of the lawyer-

defender.11

- It should be provided the conditions that each citizen of Azerbaijan in the

established lawful order could make the complaint to the Constitutional court about

statutory acts legislative and executive powers, on the judicial and municipal certificates

breaking the rights and freedom for the purpose of their restoration.12

KAYNAKÇA

Rudnev D.V. «Judicial reforms: history», «The Independent newspaper» © 1997-2008

Veliyev I. «The Organization of remedial activity of Office of Public Prosecutor of

Republic Azerbaijan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of

Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99)

Abdullaev E. «Azerbaijan assuming as a basis universal values reaches the increasing

successes in a direction of maintenance of the rights and freedom of the person»,


Veliyev I. «The Organization of remedial activity of Office of Public Prosecutor of

Republic Azerbaijan», "Law" the Internet magazine of association of lawyers of

Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99)

Veliyev I. “The Cooperation agreement of the State Offices of Public Prosecutor of the

Azerbaijan Republic and Republic Kazakhstan», "Law" the Internet magazine of

association of lawyers of Primorski Krai, © 1999-2009 (21.10.99)

The world bank warns that questions of judicial reform demand additional attention in

region of Europe and the Central Asia

www.worldbank.org/judicialworkshopwarsaw; http://go.worldbank.org/FC8FQUTNS0

10 The world bank warns that questions of judicial reform demand additional attention in region of

Europe and the Central Asia www.worldbank.org/judicialworkshopwarsaw;

http://go.worldbank.org/Fc8fqutns0 11 Aleskerov F. «Judicial-legal reform to spend difficultly. But it is necessary», the newspaper

"Spark" № 52 12 Kulaliyev M. «Political reforms in Azerbaijan 1989-2004», http://www.day.az/news/politics;

gulaliyev_rus_ed


http://go.worldbank.org/FC8FQUTNS0


MEMMEDOVA

79

Aleskerov F. «Judicial-legal reform to spend difficultly. But it is necessary», the newspaper

"Spark" № 52

Kulaliyev M. «Political reforms in Azerbaijan 1989-2004»,

http://www.day.az/news/politics; gulaliyev_rus_ed



MƏDƏNIYYƏT, İDEOLOGIYA VƏ MILLI İNKIŞAF

( Kültür, İdeoloji ve Ulusal Gelişme)

Culture, Ideology and National Development

Prof. Dr. Fuad MEMMEDOV

Özet

Makalede Avrupa ve Azerbaycan ideolojisi gelişiminin kültüroloji analizi

temelinde milli gelişmede, halkın refahının, devletin istikrarlı ve güvenli gelişiminin

sağlanmasında ideolojinin tarihsel rolü gözden geçirilir ve bağımsız Azerbaycan

Cumhuriyeti'nin teşekkülünde ve gelişmesinde Milli lider Haydar Aliyev'in başlıca rolüne

ve onun tarafından oluşturulan Azerbaycancılık ideolojisine kültüroloji açısından

değerlendirilmesine yer veriliyor.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Azerbaycan, Avrupa,

Abstract

In this article, historic role of ideology in national development, obtainment of

nation’s welfare, stable and safe development of the state is scanned with the help of

cultural analyses of European and Azerbaijani ideological improvement and leading role of

National Leader Haydar Aliyev in formation and institution, and improvement of

independent Azerbaijan Republic and ideology of azerbaijanism is appreciated from

cultural point of view.

Key Words: Haydar Aliyev, European, Azerbaijan

Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanlığına bağlı Devlet İdarecilik Akademisi,

[email protected].

Mədəniyyət, İdeologiya və Milli İnkişaf ( Kültür, İdeoloji ve Ulusal Gelişme) / Fuad

MEMMEDOV

81

Sivilizasiya tarixi bütün aydınlığı ilə o danılmaz həqiqəti təsdiqləyir ki, ideologiya

insan mədəniyyətinin mühüm fenomeni kimi insanın, cəmiyyətin və dövlətin qurulması və

inkişafı üçün başlıca əhəmiyyətə malikdir. Daxili və xarici siyasətin, dövlətin və ictimai

inkişafın üğurları, iqtisadi və sosial tərəqqi, xalqın həyat tərzi və onun rifahı ideologiyanın

şüurluluğu və xarakterindən birbaşa asılıdır. İdeologiya yalnız milli inkişaf perspektivlərini

müəyyən etmir, həm də cəmiyyətin inkişafı ilə irəli sürülən ağrılı problemlərə cavab

verməyə imkan verir. İdeologiyanın yüksək missiyası həm də onunla şərtlənmişdir ki,

cəmiyyətin və dövlətin əsas sosial-mədəni inkişaf məqsədləri və vəzifələri mədəniyyətin

məhz bu sahəsində formalaşır. İctimai şüura birbaşa təsir edərək, ideologiya dövlətin həm

təkamül, həm də inqilabi inkişafını stimullaşdırır.

İdeologiyanın dəyəri milli inkişafın praktik nəticələri ilə müəyyən edilir.

Cəmiyyətin iqtisadi, sosial və siyasi məqsədlərinin formalaşdırılmasının əsası olaraq,

ideologiya dövlət strategiyasını və ölkənin inkişaf texnologiyasını müəyyən edən əsas

prioritetlərini sanksiyalaşdırır. Həmçinin, tarix göstərir ki, düzgün olmayan ideologiya

mədəniyyətin tənəzzülünə, bəzi hallarda isə böyük ictimai fəlakətlərə və hətta bütöv

dövlətlərin məhvinə də gətirib çıxarır. İdeologoya sahəsində olan səhvlər kimi heç nə

cəmiyyətə belə baha başa gəlmir. Onlar ictimai psixologiyada və mənəviyyatda yeri

doldurulmayan itkilərə, əvvəllər sarsılmaz hesab edilən dəyərlərə inamın kütləvi surətdə

itirilməsinə, böyük insan sarsıntılarına və iqtisadi sarsıntılara gətirib çıxara bilər.

Milli inkişaf üçün ideologiyanın taleyüklü əhəmiyyəti müxtəlif ideologiyaların

tarixi inkişaf yolunun düşünülmüş kulturoloji təhlilini, onların elm ilə, milli-mədəni

dəyərlər sistemi və dövlətin sosial siyasəti ilə qarşılıqlı əlaqəsini tələb edir. Hələ lap

qədimdə, ilkin sivilizasiyaların yaranması dövründə müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif

regionlarda insanlarda həyatın mənasını, qaydasını və dəyərlərini müəyyən edən ideyalar,

təsəvvürlər və etiqadlar formalaşırdı. Bu ideyalar tədricən bütöv dini və ya dünyəvi ideoloji

sistemə çevrilərək, insanların bütün həyat fəaliyyətinə, həyat tərzinin formalaşmasına,

cəmiyyətlərin və dövlətlərin strukturunun yaranmasına, istehsal texnologiyalarının əmələ

gəlməsinə və inkişafına təsir göstərirdi. Zaman keçdikcə, həyati tələblərin, elmi biliklərin,

təhsilin və tərbiyənin inkişafının təsiri altında, kollektiv təcrübə forması kimi mədəni

ənənələrə və etnoslar, xalqlar, millətlər və dövlətlərin inkişafının əsasına təsir edərək,

ideologiyalar dəyişir və təkmilləşdirilirdilər.

Dünyagörüşü sistemi kimi ideologiya bu və ya digər təfəkkür formasına, onunla

bağlı insanın, cəmiyyətin və dövlətin inkişaf texnologiyalarına sanksiya verir, xalqların

sosial-mədəni tərəqqisinin intellektual və etik mənzərəsini müəyyən edir. Çətin ki, məsələn,

Qədim Misirin sülh yaradıcı ideologiyası haqqında danışmaq mümkün olsun, harada ki,

misirlilərin dini mədəniyyətinin etik elementi həyatverici şəxsi oriyentasiya sisteminə

doğru genişlənməmişdi. Qədim Misirin ideologiyasında əsas kimi - gələcək deyil, ali dəyər

kimi – indiki zaman deyil, keçmiş çıxış edirdi ki, o zaman allahlar özləri insanları idarə

edirdilər, bu həm ideal, həm ali dəyər idi. Qədim şumerlərin miflərində şəxsi səadətin və

həyatın mənasının axtarışları analoji surətdə insan həyatının allahlar tərəfindən qabaqcadan

müəyyən edilməsi ideyasının əsarətində olurlar.

Bu arada, insanın şüurunun və daxili əhval-ruhiyyəsinin dəyişdirilməsi vasitəsilə

mütərəqqi ideologiya cəmiyyətdə sosial-mədəni dəyişikliklərə güclü təkan verir. Dünya

mədəniyyəti tarixinin təsdiqlədiyi kimi, tarixi mütərəqqi ideologiyalar sosial gerçəkliyi

qabaqlayaraq, həlli üçün obyektiv şəraitin yetişdiyi yeni sosial məsələləri nəinki dürüst

ifadə edir, həm də ən yaxşı gələcəyə yol açan elmi əsaslandırılmış ideallara və məqsədlərə


MEMMEDOV

82

real olaraq yetişməyə istiqamət verir. İdeologiyaların müqayisəli təhlili demokratik

mədəniyyətə əsaslanan ideologiyaların üstünlüklərini göstərir. Əgər demokratik prinsipləri

işıqlandıran antik yunan polisi ideologiyası, vətəndaşların azadlığını, sosial müdafiəsini və

şərəfli mövqeyə doğru səylərinin reallaşdırılmasını təmin edərək, onların yaradıcı

fəallığına imkan verirdisə də, sosial sabitsizliyi və siyasi hadisələrin nəzarətsizliyini

doğuran ellinist imperiyası, “ataraksiyanı”, cəmiyyətin inkişafında ləngiməyə və

mədəniyyətin zəifləməsinə gətirib çıxaran - insanların ruhunun sakitliyini, təmkinliliyini

stimullaşdırırdı.

Müasir sivilizasiyaların əsaslarının formalaşmasında - Avropada xalqların

inkişafının, millətlərin və müstəqil dövlətlərin formalaşmasının yeni ideoloji əsaslarını

qoymuş - Müsəlman İntibahı, Dirçəliş və İslahat, Elmi inqilab və Maarif kimi mədəni-tarixi

proseslər böyük rol oynamışlar. Çox güman ki, bu proseslərin ümumi, əlaqələndirici əsası -

humanist mədəniyyət, həyatın qorunması və saxlanması, insanların inkişafı və

təkmilləşdirilməsi haqqında qayğıdır. İnsanı, səmanı və yeri yeni, humanist görmə,

demokratik azadlıq prinsiplərinin, təbii bərabərliyin və təbii hüququn təsdiqi dünyanın dərk

edilməsi və dəyişdirilməsində, daha yaxşı gələcəyin qurulmasında insanın yaradıcılıq

imkanlarını dəfələrlə artırdı.

Ruhi işıqlandırma insanın qarşısında yeni problemlər qoyur və yeni imkanlar açır.

O əvvəllər inama görə qəbul edilmiş bir çox suallara yeni cavablar, şüur və təcrübə əsasında

öz baxışları və qərarlarını, adətləri və normaları yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir.

İnsan şəxsiyyətinin özünüdəyərini, şəxsiyyətin ləyaqətlərinin mənşəyi və nəcabətindən asılı

olmadığını, insanın daimi özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətini və onun hüdudsuz

imkanlarını elan edərək, humanizm ideologiyası bəşəriyyətin mədəniyyət tarixində böyük

mütərəqqi dönüşü stimullaşdırdı. Yaradıcı əmək, insanların həyatının yaxşılaşdırılması

naminə ətraf aləmin öyrənilməsi və dərk edilməsi insanın yüksək təyinatı elan edildi.

Cəmiyyətin və dövlətin mütərəqqi ideya ilə şərtlənən sosial-mədəni inkişaf

qanunauyğunluqları orta əsr Avropasının timsalında yaxşı tədqiq edilir. Avropada

ideologiyanın milli inkişafa təsirinin ən parlaq misalından biri Lüteran İslahatıdır. Əməyin

mənəvi əhəmiyyətini və işgüzar təşəbbüskarlığın dəyərini əsaslandıraraq, o, yüksək əmək

mədəniyyətinin və yeni, sosial fəal işçi tipinin möhkəm ruhi əsaslarını yaratdı ki, onsuz

xalqın rifah mənbəyi olan heç bir yüksək effektli istehsalın mümkün olmadığı meydana

çıxır. Dünya sivilizasiyanın təşəkkülündə İslahatın müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur. İnsanın

şüurunu dəyişərək, islahat onun qarşısında yeni mənəvi üfüqlər və yeni yaradıcılıq

imkanları açdı. Kilsənin avtoritar qəyyumluğundan azad olaraq, insan yalnız öz şüurunun,

vicdanının, mənəvi hissinin ona necə hərəkət etməli olduğunu təlqin edə biləcəyinə dair

sərbəst təfəkkürə sanksiya aldı. Xalqın ruhi və yaradıcılıq qüvvələrini əsarətdən azad

edərək, İslahat, öz mülahizələri və hərəkətlərində müstəqil və məsuliyyətli, yeni Avropa

burjua-demokratik mədəniyyət daşıyıcısı olan yeni insanın formalaşmasına imkan yaratdı.

Öz növbəsində yeni insan, xalqın yüksək səviyyəli ruhi mədəniyyəti və sivilizasiyalı həyat

tərzi, yüksək effektli bazar iqtisadiyyatı, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət ilə yeni qərb

demokratik sivilizasiyasının yaradılmasında və inkişaf etdirilməsində aparıcı rol

oynamışdır.

Bəşəri dəyərlərin üstünlüyünə yönəldilmiş iki böyük mədəni hərəkat – dünyəvi

Dirçəliş və dini İslahat orta əsrlər Avropasının simasını kökündən dəyişdi və yeni

mütərəqqi mədəniyyətə, yeni dövrün dünyəvi sivilizasiyasına keçidini təmin etdi, Avropa

millətləri və milli dövlətlərinin formalaşmasının əsasını qoydu. Birinci “yuxarıdan”, ikinci


MEMMEDOV

83

– “aşağıdan” olan hərəkat idi. İslahatın ideoloji qollarından birinin nümayəndələri –

puritanlar, XVII ərsin əvvəlində Avropadan Şimali Amerikaya mühacirət edərək, yeni

Amerika milləti və milli Amerika mədəniyyətinin yaranması üçün bünövrə qoymuşlar.

Məlum olduğu kimi, sonralar hər iki mədəni hərəkat XVIII əsr Avropa Maarifində özünün

məntiqi inkişafını qazanmışdır ki, onun yeni ideologiyası Avropada inqilabi demokratik

dəyişiklikləri, bəşər tarixində böyük mütərəqqi dönüşü təmin etmişdir.

Milli mədəniyyətlərin, Avropa millətləri və milli dövlətlərinin təşəkkülü

prosesində XVII əsr elmi inqilabı çox böyük rol oynamışdır. Xüsusu sosial institut kimi

formalaşaraq, elm ictimai şüurun keyfiyyətcə yeni səviyyəsinin formalaşmasına imkan

verdi. Elmi bilik ictimai istehsalın inkişafı və sosial-mədəni tərəqqinin əldə edilməsinin

həyati vacib şərti oldu. Məkan və zamanı yeni görmə - insanın sağlam düşüncəyə, dünyanın

şüurlu surətdə dəyişdirilməsi mümkünlüyünə inama əsaslanmış və yeni təfəkkür və həyat

tərzi kimi rasionalizmin yaradılmasına gətirib çıxardı. Belə yanaşma insanın mahiyyəti,

təbiəti və təyinatı haqqında formalaşmış ənənəvi dini və fəlsəfi ideoloji təsəvvürlərin qəti

surətdə yenidən baxılmasını tələb edən təbii hüquq konsepsiyasını yaratdı. Bu konsepsiya

vətəndaş cəmiyyətinə və hüquqi dövlətə aparan yolu göstərən demokratik Avropa

mədəniyyətinin formalaşmasına yeni ciddi töhfə oldu. Rasionalizm ideyaları özünün

sonrakı inkişafını, - Köhnə və Yeni Dünyada qlobal sosial dəyişikliklərin və demokratik

dövlətlərin yaradılması üçün nəzəri əsas olan, insan azadlığının və şəxsiyyətin universal

inkişafının vacibliyinin elmi və etik əsaslanmasını verən Maarifçilik ideologiyasında

qazandı. Burada əsas xidmət: İngiltərədə - Lokka; Fransada – Volter, Russo, Monteskye,

Holbax, Helvetsi, Didroya; Almaniyada – Lessinq, Herder, Şiller, Höteyə; Amerikada –

Cefferson, Franklin, Peynə; Rusiyada – Lomonosov, Novikov, Radişevə məxsusdur.

XX əsr, Avropada sənaye kapitalizminin yaranması və inkişafı əsri, dünya

mədəniyyətinin liberalizm ideyalarının təşəkkülü ilə müşayiət olunan tam kimi, milli

mədəniyyətlər müxtəlifliyinin birlik mədəniyyəti kimi formalaşması dövrü oldu. Bu

ideologiya demokratiya prinsiplərinin işlənməsinə və reallaşdırılmasına ciddi təsir göstərdi.

Etika sahəsində o, hər şeyə görə irsən alınmış imtiyazlara deyil, özünə, öz əməyinə,

yaxşılığı - özünü hər şeydən məhrum etmə ilə deyil, şəxsi və ictimai faydası ilə ölçən şəxsi

xidmətlərinə borclu olan insan idealına gətirdi. Sosial sahədə - fərdin özünü dəyərinin və

qəbul edilən qərarlara görə onun şəxsi məsuliyyətinin etiraf edilməsi şərti ilə “imkanların

bərabərliyi” prinsipinə gətirdi. İqtisadiyyatda - şəxsi mülkiyyət hüququnun müdafiəsinə,

azad sahibkarlığın, rəqabətin və bazarın, dövlətin iqtisadiyyata qarışmaması ideyasının

müdafiəsinə gətirdi. Siyasətdə - hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə, bütün hakimiyyət

institutlarının azad seçkilər bərabərliyinin tanınmasına gətirib çıxardı. Bu proses, cəmdə

bütöv dünyanın vahid ümumbəşəri mədəniyyətini təşkil edən çoxlu sayda milli

mədəniyyətlərin inkişafını və qarşılıqlı təsirini ifadə edən XX əsr mədəniyyətində özünün

məntiqi inkişafını qazandı. XX əsr dünya mədəniyyəti üçün - demokratik humanizm,

dünyanın elmi-rasional öyrənilməsi və dəyişdirilməsi və şüurun təkamül prosesinə

ekspansiyası əsasında insanın, təbiətin və kosmosun inkişaf birliyini simvollaşdıran

kosmizm səciyyəvidir. XX əsrin “insan inqilabı” və “informasiya cəmiyyətinə” doğru

hərəkat gostərdi ki, insan yenidən “hər şeyin ölçüsü” oldu. Onun hüdudsuz intellektual və

yaradıcı imkanları, bilikləri və qabiliyyətləri sosial-mədəni tərəqqinin və iqtisadi inkişafın

başlıca hərəkətverici qüvvəsi olur.

XX əsr dünya mədəniyyəti inkişafının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri - milli

mədəniyyətlərin fəal yüksəlişi oldu ki, bu, - keçmiş SSRİ respublikaları bazasında yeni


MEMMEDOV

84

dövlətlərin yaranması yaxud keçmiş müstəqil dövlətlərin bərpası prosesinin getdiyi

postsovet məkanında da öz əksini tapdı. Onların arasında müstəqil Azərbaycan dövləti də

vardır. Əsrlər boyu istedadlı Azərbaycan xalqı bəşəriyyətin ruhi mədəniyyətinə sülh,

xeyirxahlıq və əbədiliyin bir çox parlaq ideyalarını verən humanist ideologiyanın daşıyıcısı

olub və olaraq qalır.

Xalqın humanist ideyası ilk dəfə hələ lap qədimdə, Azərbaycan mədəniyyət

tarixinin Zərdüştlük dövründə formalaşmağa başlamışdı. Bu dövrdə məişət və insan

həyatının dəyərləri haqqında təsəvvürlər yaradaraq, əcdadlarımızın fəlsəfi fikri insanın

mütləq dəyərini meydana çıxardı və, anlayışları müxtəlif simvollarla ifadə edərək, İşıq,

Həqiqət, Biliklər və Rifah ideyaları vasitəsilə, onun xoşbəxtliyə doğru yolunu göstərdi.

Görünür ki, belə simvollardan biri, hələ antik dövrdə xristianlıq tərəfindən, sonralar isə

islam tərəfindən - xeyir, tərəqqi və əbədi həyat simvolu kimi qəbul edilmiş səkkizguzəli

ulduzdur. Və bu gün Azərbaycan Respublikasının bayragını və gerbini bəzəyərək, bu ulduz

- humanizmin, yaradıcılığın və Azərbaycan xalqının və bütün bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinə

xalqımızın inamının parlaq ümumbəşəri simvoludur.

Orta əsrlər dövründə Azərbaycan xalqının yol göstərən parlaq ulduzları – özlərinin

yaradıcı fəaliyyəti ilə daha yaxşı gələcəyə yolun ruhi mədəniyyətdən – bilikdən və elmdən,

tərbiyə, ədəb və müdriklikdən və xalqın rifahından keçməsi haqqında danılmaz həqiqəti

təsdiq edən Azərbaycan intibahının nümayəndələri - Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi,

İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Fizuli və digər humanistlər olmuşlar.

Öz sələflərinin ənənələrini davam etdirərək, yeni və ən yeni dövrün Azərbaycan

maarifçiləri və humanistləri, həlli üçün tarixi şəraitin yetişdiyi ictimai məsələləri ifadə

etməyə çalışaraq, yeni tarixi şəraitdə Azərbaycan xalqının ideologiyasının sonrakı

formalaşmasına özlərinin tarixi töhfəsini vermişlər. XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin

əvvəli Azərbaycanın çoxəsrlik tarixinə milli özünüdərkin və milli dövlətçiliyin yaradılması

üçün ilkin şərtlərin formalaşması dövrü kimi daxil olmuşdur. Bu prosesdə görkəmli

Azərbaycan ziyalıları, maarifçiləri və humanistləri – M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, Həsən

bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Sultan Məcid Qənizadə,

Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, A.M.Topçubaşov, Cəlil Məmmədquluzadə,

Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov

və başqaları mühüm rol oynamışlar.

Bu görkəmli insanların xidməti ondan ibarətdir ki, onlar dünya mədəniyyətinin mütərəqqi

yeniliklərini ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətinə üzvü surətdə daxil etmə hesabına milli

mədəniyyətin inkişafına imkan yaratdılar. Azərbaycan milli burjuasiyasının formalaşması

feodal cəmiyyətindən kapitalist cəmiyyətinə keçid proseslərinə məfkurəvi-siyasi əsas verən

Azərbaycan milli ideologiyasının təşəkkül tapması ilə müşayiət olunurdu. Bu prosesin

başlıca hərəkətverici qüvvəsi kimi - XIX əsrin axırında formalaşmış mütərəqqi Azərbaycan

ziyalıları çıxış edirdi. Azərbaycan millətinin təşəkkülündə - Azərbaycan milli ziyalılarının

formalaşmasında əsas maarifçilik fəaliyyəti olan - “Əkinçi”, “Ziya”, “Həyat”, “İrşad”,

“Tərəqqi”, “Açıq söz” qəzetləri, “Köşkül”, “Fiyuzət”, “Şəlalə”, “Molla Nəsrəddin”

jurnalları və digər nəşrlər böyük rol oynamışlar.

Müəyyən dərəcədə Dirşəliş, Maarifçilik dövrləri və Yeni dövrdə Avropada gedən

prosesləri xatırladan azərbaycanlıların milli özünüdərki özünün formalaşmasında islam

birliyi şüurundan ümumtürk şüuru vasitəsilə Azərbaycan millətinin şüuruna doğru üç

mərhələ keçmişdir. Azərbaycan ziyalılarının mütərəqqi ideyaları sayəsində Rusiyanın


MEMMEDOV

85

müsəlman xalqları arasında ilk dəfə Azərbaycanda ilk əvvəl Şərqin Dirçəlişinin ideoloji

əsası kimi meydana çıxan panislamizmin liberal-modernist istiqaməti inkişaf etdi. O, milli

özünüdərkin formalaşması üçün əlverişli ideya mühiti oldu. Tədricən azərbaycanlıların sivil

dünya ilə inteqrasiyası, dini əsasda dözümsüzlüyün və ədavətin yolverizməzliyi zərurətinin

dərk edilməsi baş verirdi. Digər tərəfdən aydın olurdu ki, panislamizm xalqların mili

özünüdərkinə, müstəqil millətlərin yaranmsına mane olur, ictimai tərəqqiyə imkan yaratmır.

Bu reallıqların dərk edilməsi türk xalqlarının özünü dərkinə can atması fonunda baş verirdi

və dinlərin birliyinə əsaslanan panislamizmdən türk xalqlarının etno-milli birliyinin

primatına istiqamətlənmiş pantürkizmə keçidini sürətləndirirdi. XX əsrin əvvəlində

panislamizm çərçivəsi daxilində xalqların hüquqi bərabərliyi, hakimiyyət orqanlarında

millətlərin proporsional müvəkkilliyi, Rusiyada müsəlmanların mədəni tərəqqisi üçün

şəraitin yaradılması problemləri gündəmə gətirilir. Elə bu dövrdə, pantürkizm

ideologiyasının formalaşması prosesində xeyriyyəçi mədəni-maarifçilik cəmiyyətləri

yaradılır, dövri nəşrlər təşkil edilir, Azərbaycan dilində milli özünü təyin etmə yollarının

axtarışına yardım edən kitablar buraxılır. Azərbaycan liberal burjuaziya ziyalılarının

Avropa demokratik hərəkatına qoşulması prosesi başlanır və onların siyasi muxtariyyətə

cəhd etməsi aydın görünür. Bu zaman ziyalılar milli ideyanı xalqın mütərəqqi inkişafı ilə

əlaqələndirərək, onu bu sözün Avropa mənasında xalqın şüuruna yeritməyə cəhd edirdilər.

Bu cəhd millətin əsas əlaməti olam milli dil probleminin həlli zəruriliyinə gətirib çıxardı.

“Molla Nəsrəddin” və “Şəlalə” jurnallarının səhifələrində açılan kəskin ictimai diskussiya

nəticəsində Azərbaycan dili formalaşan Azərbaycan xalqının müstəqil, özünüdəyər dili kim

təsdiq edildi.

Zərdüşt-Midiya, Ellin, Alban-xristian, İslam və Oğuz-türk mədəniyyətlərinin

zəngin sintezini ifadə edən ənənəvi Azərbaycan mədəniyyəti XIX əsrin sonu - XX əsrin

əvvəlində dünya mədəniyyətinin mütərəqqi nailiyyətləri əsasında özünün innovativ

inkişafının tarixi mərhələsinə qədəm qoydu. Belə kulturogenez sayəsində müasir

Azərbaycan ruhi mədəniyyəti təkrarediməz sosial fenomeni ifadə edir ki, burada ruhi

mədəniyyət müasir dünya mədəniyyətinə xas olan ümumbəşəri intellektual və etik

dəyərlərlə üzvi surətdə uyğunlaşır.

XX əsrin sonunda Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası və sosial-mədəni

inkişafdakı müasir nailiyyətləri dövlət quruculuğunda, xalqın rifahının təmin edilməsində,

respublikanın sabit və təhlükəsiz inkişafında ideologiyanın böyük rol oynadığını göstərdi.

Özünün yeni dövlətçiliyini inkişaf etdirərək, respublika rəhbərliyi elmi əsaslarda fəaliyyət

göstərmək, Azərbaycan cəmiyyətini dərindən təhlil etmək, bəşəriyyətin mədəni inkişafının

tarixi təcrübəsini, elmin və yüksək texnologiyaların, təhsilin və demokratik institutların

inkişafında sivil ölkələrin nailiyyətlərini daim öyrənmək, ümumiləşdirmək və yaradıcı

surətdə istifadə etmək kimi sabit ənənələrin tərəfdarı oldu. Belə yanaşma Azərbaycan

cəmiyyətinin bütün sistemlərinin müntəzəm olaraq təkmilləşdirilməsini, dünya elminin

nailiyyətləri əsasında iqtisadiyyatın modernləşdirilməsini, idarəetmə sahəsi və bölgü

münasibətlərinin inkişaf etdirilməsini, gənclərin təhsili və tərbiyəsinin, əhalinin sosial, tibbi

və ekoloji müdafiəsinin effektivliyinin yüksəldilməsini, insanların informasiya təminatını

demokratiya prinsipləri və nailiyyətləri əsasında təmin edirdi.

XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafı yeni

ideologiyanın formalaşdırılması və onun əsasında yeni sosial-mədəni siyasətin yaradılması

tələbatını gündəmə gətirdi. Bu siyasət xalqın milli-mədəni dəyərlərinin qorunması ilə

yanaşı iqtisadiyyatda, sosial sahədə və siyasətdə elmin, təhsilin və tərbiyənin, maarifin və


MEMMEDOV

86

informasiyanın prioritet inkişafına imkan yaradırdı. Bu məsələlərin həlli əlverişli təbii-

coğrafi şərait, yüksək intellektual, mənəvi və iqtisadi potensial, əhəmiyyətli işçi insan

resursları kimi obyektiv ilkin şərtlərlə təmin edilirdi. Lakin müstəqil Azərbaycan

Respublikasının milli-dövlətçilik quruculuğu müvəffəqiyyətlərinin həlledici amili

Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin hərtərəfli dövlətçilik fəaliyyəti

oldu.

Dünya mədəniyyəti tarixi göstərdi ki, ayrı-ayrı xalqların, hətta sivilizasiyaların

inkişafında istedadlı şəxsiyyətlərin rolu nə qədər böyükdür. Tarixi - insanlar, ilk növbədə

qeyri-adi, dahi şəxsiyyətlər yaradırlar. Belə insanlar şüura, biliklərə və intuisiyaya istinad

edərək, inkişaf nöqtələrini formalaşdırırlar ki, onlar da cəmiyyətdə həm təkamül, həm də

inqilabi dəyişikliklərə gətirib çıxarır. Onların yaradıcılıq enerjisi və iradə ilə zənginləşmiş

şüuru və bilikləri, quruculuğa, insanların rifahına yönəldilmiş yorulmaz əməyi bu insanlara

ölməzlik və xalqa xoşbəxtlik gətirir. Lakin insanın xüsusi istedadlılığı yalnız şansdır. O

yalnız uyğun sosial mühitlə, təhsil və tərbiyə ilə, həmçinin böyük məqsədlərə, - çünki

böyük məqsədlər olmadan böyük işlər yoxdur- yönəldilmiş inadlı yaradıcı əməklə şərtlənən

mədəni inkişaf sayəsində gözlənilən nəticələri verir. Nəzərə çarpan qabiliyyətlər,

mədəniyyət və öz xalqına, cəmiyyətə və dövlətə xidmət kimi nəcib məqsədə yönəldilmiş

yorulmaz yaradıcı əmək o gözəl nəticəni verdi ki, onu Heydər Əliyev fenomeni

adlandırmaq qəbul edilmişdir. Yüksək ruhi mədəniyyətli insan olan Heydər Əliyevin tarixi

xidmətlərinə: respublikada vətəndaş müharibəsinin qarşısının alınması və sosial-siyasi

sabitliyə nail olunması, dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi və Azərbaycanın ərazi

bütövlüyünün qorunması uğrunda daimi mübarizə, beynəlxalq mədəni-iqtisadi

əməkdaşlığın geniş inkişaf etdirilməsi və müasir dünyada Azərbaycanın beynəlxalq

nüfuzunun artırılması aiddir. Bu gün müxtəlif nəsillərin nümayəndələri tərəfindən Heydər

Əliyev Azərbaycanın milli qüruru, vəhdəti və dövlət müstəqilliyinin simvolu kimi, bütün

dünya azərbaycanlılarının, - vətəndaşlıq şücaətinin xalqın tarixi yaddaşına daxil olduğu

xarizmatik Ümummilli lideri kimi qəbul edilir. Onun müntəzəm zəhmət ilə və

təkmilləşməyə səy göstərməsi ilə əldə edilmiş şəxsiyyət mədəniyyəti xalqın rifahı naminə

gənclərin yaradıcı fəaliyyəti ruhunda tərbiyəsi üçün parlaq nümunədir, vətəndaşların milli-

vətənpərvərlik dünyagörüşünün formalaşması mənbəyidir.

Ümummilli lider kimi Heydər Əliyevin üstünlüyünü təmin edən mədəni

xüsusiyyətlər – xarizmatik keyfiyyətlər, fitri ağıl, həyatda qazanılmış zəngin siyasi təcrübə

və möhkəm iradədir. Görkəmli siyasi və dövlət xadimi kimi - uzaqgörənlik, xalqın

ənənələrini bilmə, aydın srtateji planlaşdırma, qətiyyət, qələbəyə iradə və müvəffəqiyyətdə

əminlik, enerji, insan resurslarından bacarıqla istifadə etmə, gözlənilən nəticələri

proqnozlaşdırmanı da onun ləyaqətləri sırasına aid etmək lazımdır. Heydər Əliyevin

yaradıcı irsində - yüksək idarəermə mədəniyyəti, uzunmüddətli strateji milli inkişaf

məqsədlərini müəyyən və korrektə etmək bacarığı, əsas istiqamətləri seçmək, prioritetləri

müəyyən etmək, milli tələbatlara və zamanın çağırışlarına cavab verən strategiya və

taktikanı işləyib hazırlamaq təcəssüm edilmişdir.

Məlumdur ki, 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi

elan edildi, lakin ölkədə xaos və onun separatçılar tərəfindən dağıdılması təhlükəsi yarandı.

Bütün mədəniyyət, onun maddi hissəsi – iqtisadiyyat da daxil edilməklə, böhran içərisində

idi. Böyük hakimiyyət ustası, müstəqil Azərbaycan Respublikasının memarı və qurucusu

Heydər Əliyev, xalqın inamına əsaslanaraq, 15 iyun 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıtdı,

qoyulmuş məqsədlərə nail olmada möhkəm iradə nümayiş etdirərək, hakimiyyətin


MEMMEDOV

87

müdafiəsi və qanunvericilik sistemini yenidən təşkil etdi, dövlət idarəçiliyinin yeni,

demokratik sistemini yaratdı. Bu çətin illərdə onun rəhbərliyi altında müstəqil Azərbaycan

Respublikası artıq - milli mədəniyyətin yüksəldilməsi və demokratlaşdırılması, vətəndaş

cəmiyyəti və hüquqi dövlət yaradılması ilə xarakterizə olunan - özünün milli Dirçəliş

dövrünə qədəm qoydu. O, zamanın tələblərini, milli maraqları və ölkənin etnik

özünəməxsusluğunu nəzərə alaraq, dövlət müstəqilliyi ideyasını əldə rəhbər tutaraq, dövlət

siyasəti və idarəçiliyinin, vətəndaşların vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinin aksioloji əsası

olan milli azərbaycançılıq ideologiyasını yaratdı.

Azərbaycançılıq ideyası yeni Azərbaycanın qurulmasına, milli azadlığın və dövlət

müstəqilliyinin əldə edilməsinin müdafiəsinə respublikanın strateji kursunu müəyyən etdi,

ziyalıların, bütün səviyyələrdə idarəçilərin və bütün xalqın praktik fəaliyyət

dünyagörüşünün əsası oldu. Cəmiyyətin iqtisadi, sosial və siyasi məqsədlərinin əsası olan

azərbaycançılıq ideologiyası mütərəqqi ictimai inkişafın tarixi tələbatlarını xalqa aydın olan

mədəniyyət formasında ifadə etdi, Azərbaycan Respublikasının dövlət strategiyasını və

inkişaf tempi və rəqabət qabiliyyətini müəyyən edən əsas prioritetləri sanksiyalasdırdı. O,

dövlətin daxili və xarici siyasətində öz əksini tapdı, ziyalıların və bütün xalqın şüurlu

yaradıcılığını Azərbaycan cəmiyyətinin yüksək sosial-mədəni və iqtisadi inkişaf

səviyyəsinə yetişməsinə, onun həyat qabiliyyətinin və milli təhlükəsizliyinin təmin

edilməsinə, harmonik beynəlxalq münasibətlərin qurulmasına səfərbər etdi.

Azərbaycançılıq konsepsiyası sinfi və ya etnik dəyərlər üzərində deyil, həqiqəti

tam uyğun halda əks etdirən ümummilli maraqlar və elmi biliklər üzərində qurulmuşdur.

Özünüdərkin dünyagörüşü dayağı qismində çıxış edərək, o, intellektual elitanın mədəni

dəyərlərini kütlələrin mədəni ənənələri ilə harmonik surətdə özündə birləşdirən vahid

Azərbaycan milli mədəniyyətinin, həmçinin ölkənin özünəməxsus etnik mədəniyyətlərinin

inkişaf etdirilməsi missiyasını yerinə yetirməyə başladı. Onun effektivliyi ruhi

mədəniyyətin və ruhi istehsalın qabaqlayıcı və hərtərəfli inkişafı hesabına, hər şeydən əvvəl

– insan kapitalının inkişafına və onun Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-mədəni tərəqqisinə

töhfəsinin artırılmasına imkan verən - elm və təhsil, vətəndaşların istedadları, mənəviyyatı

və vətənpərvərliyi, kütlələrin maarifləndirilməsi və tərbiyə edilməsi hesabına təmin

edilməyə başlandı.

Heydər Əliyev – dərin bilikləri, anadangəlmə görkəmli siyasi lider keyfiyyətləri,

dövlət xadiminin qeyri-adi yaradıcı istedadı, heyrətamiz dərəcədə gələcəyi görmə

qabiliyyəti olan insan kimi yaddaşlarda qaldı. Onun tərəfindən Azərbaycan dövlət

idarəcilyinin elmi prinsiplərinin əsası qoyuldu və milli ideologiya və strategiyası işlənib

hazırlandı. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlətçilik

mədəniyyətinin, onun demokratik hüquqi və etik sisteminin bünövrəsini yaratdı, milli-

mədəni inkişafın iqtisadi əsasını qoyan neft strategiyasının memarı oldu. Milli kadrların

hazırlığında, iqtisadiyyatın inkişafında, ruhi mədəniyyətin tərəqqisi və mədəni irsin

qorunub saxlanmasında, Azərbaycan xalqının sosial-mədəni inkişafı və təhlükəsizliyinin

təmin edilməsində onun xidmətlərinin qiymətini dəyişmək çətindir.

Həqiqi müstəqillik güclü dövlətin yaradılmasını və onun qabaqcıl dünya

ölkələrinin sosial-mədəni, həmçinin iqtisadi inkişafının müasir səviyyyəsinə sürətli keçidini

nəzərdə tutur. Zamanın tələbləri və dünya sivilizasiyasının çağırışlarına əsaslanaraq,

Heydər Əliyevin güclü milli dövlət yaratma kursunu hazırkı dövlət Başçısı – İlham Əliyev

müvəffəqiyyətlə davam və inkişaf etdirir.


MEMMEDOV

88

Azərbaycançılıq ideologiyasına uyğun olaraq, respublikanın başlıca inkişaf

resursu, yüksək intellektual mədəniyyətə malik olan insan kapitalıdır. Söhbət siyasətçilərin

və məmurların, alimlərin və diplomatların, istehsalçıların və sahibkarların, ölkənin bütün

vətəndaşlarının intellektual inkişafı, professionallığı və sosial etikasından gedir. Buna

əsaslanaraq, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev dövlət quruculuğunun

müasir mərhələsində insan kapitalını dövlətin strateji resursu elan etmişdir. İdeoloji

cəhətdən bu, şəxsiyyətin ruhi mədəniyyətinin – bilikləri, bacarıqları, mütəşəkkilliyi,

yaradıcı fəaliyyətinin milli inkişafın həm məqsədi, həm vasitəsi, sosial-mədəni siyasətin

əsas priorotetlərinin isə - intellektual, etik, hüquqi və idarəetmə mədəniyyəti olduğunu

göstərir. İnsan kapitalı inkişafının ideoloji inkişaf etdirilməsi vəzifəsinin praktik

reallaşdırılması, - dünya sivilizasiyasının siyasi və iqtisadi qeyri-sabitliyi, daimi

dəyişiklikləri və çagırışları ilə müşayiət olunan qloballaşma şəraitində Azərbaycanın

davamlı inkişafı üçün yeni imkanlar açır.

Qloballaşma şəraitində ölkə rəhbərliyinin Azərbaycan Respublikasının

modernləşməsinə və rəqabət qabiliyyətli inkişafına yönəldilmiş uğurlu siyasi və idaretmə

fəaliyyəti Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş azərbaycançılıq ideyasının və ona

uyğun dövlət strategiyasının həyata keçirilməsinin qanunauyğun nəticəsidir. Prezident

İlham Əliyev tərəfindən yeni tarixi şəraitdə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilən və yaradıcı

surətdə inkişaf etdirilən bu ideologiya və strategiya imkan yaradır ki, bu gün Azərbaycan -

demokratik mədəniyyətli mütərəqqi dövlət, planetin daha artıq dinamik inkişaf edən

ölkələrindən biridir.

Bu gün Azərbaycan - demokratik ölkələrin elmi və praktik nailiyyətlərini özündə

təcəssüm etdirən və eyni zamanda özünün milli maraqlarına, milli ideologiyaya və mədəni

dəyərlər sisteminə daha çox uyğun gələn xüsusi milli inkişaf modelini müvəffəqiyyətlə

inkişaf etdirir. Bizim dövlətçilik mədəniyyətimiz yüksək məhsuldarlı əmək, vətənpərvərlik,

humanist sosial qayda, vətəndaş hüququ, ədalət, yaxşı qanun, yüksək ruhi mədəniyyət

prioritetləri – şüur, biliklər və milli etika prinsipləri əsasında ildən ilə daha da inkişaf edir.

İctimai və dövlət həyatında demokratik prinsiplərə bağlılıq, vətənpərvərlik, sosial

novatorluq və bütün daxili resursların səfərbərliyinə artırılmış azadlıq, humanizm və

maarifçilik dəyərlərinin təsdiqi, Azərbaycanın dünya sivilizasiyasının zirvələrinə doğru

irəliləmə hərəkətinə imkan verir.



HEYDƏR ƏLIYEV STRATEGIYASINDA VƏTƏNDAŞ CƏMIYYƏTI VƏ GENDER

SIYASƏTI

(Haydar Aliyev'in Stratejisinde Sivil Toplum ve Kadın Politikası)

Heydar Aliyevs Civil Society And Women's Policy Strategy

Prof. Dr. Rena MİRZEZADE

Özet

Haydar Aliyev’in milli kalkınma stratejisinin bir kolu olan cinsiyet eşitliği, kadın

sorunu, aile siyaseti, Azerbaycan halkının yenileşen kavramsal bakış açısı ve çağdaş

Azarbaycan’ın Avrupa'ya uyum sağlamasının ana yönlerinden biridir. Haydar Aliyev

Azerbaycan kadın haklarının korunması için kurumsal temeller oluşturdu. 14 Ocak 1998’de

Haydar Aliyev kadın sorunlarını çözmek maksadıyla Devlet Komitesi kurdu. Bu tek bir

yönetim merkezi şeklinde Sovyet sonrası devlet kurumu olarak ilk defa Azerbaycan’da

kuruldu. Ulusal lider Haydar Aliyev'in kalkınma stratejisinin temel kollarından biri kadın

sorunu ve aile siyaseti üzerine geliştirildi. Kadın hakları ve sorunları üzerine Haydar

Aliyev'in gösterdiği özen sayesinde kadınlar, devlet yapısının oluşturulmasında ve diğer

bütün alanlarda sürece dâhil edildi ve çeşitli alanlarda başarı elde ettiler.

Anahtar Kelimler: Haydar Aliyev, Devlet Komitesi, Azerbaycan

Abstract

Heydar Aliyev improved Azerbaijan legislation protecting the rights of Azerbaijani

women. On January 14, 1998, according to the decree of the Heydar Aliyev Foundation,

Committee for Women was created by the state. It was the first in the CIS state institution

in the form of a single management center on women's issues. One of the fundamental

branchs of national lider Haydar Aliyev's development strategy, was prividing of gender

culture, solution of women’s problem, family politics. It was a part of modernization and

integration to Europe. Thanks to attention of Heydar Aliyev to women's issues, women

work in Azerbaijan in all spheres of activity and women were directly involved in the

construction of the state and have achieved success in various fields.

Key Words: Haydar Aliyev, State Committee, Azerbaijan

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Felsefe Enstütüsü, [email protected]

Heydər Əliyev Strategiyasinda Vətəndaş Cəmiyyəti və Gender Siyasəti / Rena

MİRZEZADE

90

««Mən Azərbaycan kişilərinə məsləhət verirəm: qadınları sevin,

heç yerdə, heç bir ölkədə, heç bir millətdə Azərbaycan qadını

kimi gözəl qadın tapa bilməyəcəksiniz»

HEYDƏR ƏLIYEV

ХХ əsrin görkəmli Azərbaycan siyasətçisi, Ulu Öndər Heydər Əliyev fenomen

idarəetmə ustalığı ilə seçilən böyük dövlət хadimi, təşkilatçı, qurucu bir şəхsiyyət

olmuşdur. Ulu Öndər Heydər Əliyev cəmiyyətdə fəaliyyəti yönümündə хüsusi idarəetmə

strategiyası ilə fərqlənən lider, siyasi хadim, quruculuğu və yaradıcılığı ilə tariхləşən

şəхsiyyət, Azərbaycanın ən böyük vətəndaşıdır. Ulu Öndər H.Əliyevin həm də dərin fəlsəfi

təfəkkür, düşüncə, idraki duyuma malik olan fikirləri, ifadələri, hər sözü bu gün kəlama

çevrilmişdir. Bu konteksdə, gender tədqiqatları baхımından H.Əliyevin ibrətamiz kəlamları

dünya gender elmi üçün qiymətli töhfədir. Ümummilli Liderimizin fikrincə: «kişilər

qadınları gərək həmişə yüksəkdə görsünlər, qadınlara gərək хüsusi hörmət etsinlər,

qadınlara diqqətlə yanaşsınlar... Mən bütün həyatım boyu qadına hörmət etmişəm və

cəmiyyətimizi, millətimizi, хalqımızı qadına hörmət etməyə dəvət etmişəm».

Elmi araşdırmalarda müdriklərin aforizmlərindən istifadə olunur və əsasən də

filosofların fikirləri aforizm statusu almışdır. Heydər Əliyev fəlsəfəsində onun baхış və

fikirləri, Ulu Öndərin əksər ifadələri müdrik deyim hüquqi qazanmışdır. Onun nəzəri

təfəkkürün məhsulu kimi bu gün istifadə etdiyimiz fikirləri Şəхsiyyət fəlsəfəsində daхili

istedadın bəhrəsidir.

Siyasi, nəzəri fəaliyyətlə praktiki quruculuq missiyasının, fəlsəfi duyumla ictimai

siyasi idarəetmə praktikasının bir şəхsin, H.Əliyev vəhdətində təzahürü isə hadisədir.

Heydər Əliyev Azərbaycan vətəndaşları, onun tərkib hissəsi olan Azərbaycan qadını üçün

хüsusi siyasi strategiyası ilə fərqlənən dövlət хadimidir. Ulu Öndərin öz fikirləri ilə desək:

«Heç bir vətəndaş ictimai-siyasi həyata biganə qalmamalıdır». Bu baхımdan Azərbaycanda

qadın hərəkatı və gender siyasətini belə mərhələlərə bölək:

1-ci mərhələ: Ta qədimdən müqəddəs ana, mübariz və döyüşkən qadın kimi

sayılan, Mənəvi Konstitusiyamız «Qurani Kərim»də «kişilərin qadınlar, qadınların kişilər

üzərində haqları vardır» kimi hüquqları tanınan, ötən əsrlərdə adı tariхləşən qadın hərəkatı

ХIХ əsrin sonunda qız məktəblərinin açılması ilə nəticələnməsi;

2-ci mərhələ: ХХ əsrin əvvəlində maarifçilik ideyaları zəminində təşəkkül edən,

«qadın məsələsi» kimi nəzəriyyələşən, 1918-ci ildə bərabərhüquqluluq kontekstində hüquqi

bazasının təməli qoyulan, sovetlər dönəmində bütün qadın və qızların təhsillənməsi, qadın

şuralarının yaranması ilə genişlənmiş, yazılmamış kvota sistemi ilə idarəetmə və

hakimiyyətdə təmsilçiliklə yekunlaşması;

3-cü mərhələ: Qarabağ münaqişəsi zəminində və 1988-ci illər хalq azadlıq hərəkatı

nəticəsində qadınların da bu hadisələrdə iştirakı, qadın hərəkatının sərhəd bölgələrində

хeyriyyəçilik, yardım, kömək kimi şaхələnməsi, ikinci dəfə müstəqillik qazanan

respublikada qadınların da həm ictimai, həm siyasi proseslərə qoşulması.

4-cü mərhələ: Ulu öndər H.Əliyevin yenidən hakimiyyətə gəlişi ilə qadın

hərəkatında yeni dönüşün yaranması, hüquqi-milli bazasının qurulması, Dövlət qadın

siyasətinə çevrilməsi, qadınların da rəhbər vəzifələrə irəli çəkilməsi, qadın QHT-lərin


MİRZEZADE

91

çoхalaraq aktivləşməsi, qadın hüquqlarının maariflənmə yolu ilə bilgiləndirilməsi, Qadın

məsələsinin institutlaşması, Pekin Fəaliyyət Platformasının respublikada tətbiq edilməsi.

Qeyd edək ki, hazırda ölkədə 100-ə yaхın rəsmi qeydiyyatdan keçmiş qadın QHT-

ri vardır. Insan hüquqları üzrə QHT-in əksərinin rəhbəri qadındır.

5-ci mərhələ: 2006-cü il «Gender bərabərliyinin təminatı» Prezident I.Əliyevin

imzaladığı fərmanı ilə gender strategiyasının siyasi-hüquqi təsbiti olub, gender

institutlaşmasını tənzimlədi. Dünyada «Şərq qadını» stereotipini kökündən dəyişərək,

müasir Azərbaycan qadınını yeni imicdə təqdim edən, ölkənin Birinci хanımı M.Əliyevanın

çoх şaхəli fəaliyyəti, Azərbaycanda qadın hərəkatının yeni istiqaməti oldu. Хanım

M.Əliyeva beynəlхalq və ölkə qadın hərəkatına yeni töhvələr verən, yeni səhifələr yazan

örnək qadın göstəricimizdir.

Tariхə ekskurs:

Tariхi inkişafın mərhələləri göstərir ki, Azərbaycanda qadına da cəmiyyətdə

münasibət məsələsi bir qədər «qapalı» mövzu olmuşdur. Belə ki, uzun bir zaman ərzində

«qadın məsələsi» də açıq bir problem kimi hələ ХIХ əsrdən Azərbaycanın ziyalı

maarifpərvərlərini düşündürmüşdür. Hətta 1918-ci ildə, birinci müstəqillik dövründə (1918-

1920), qadınlara verilən bərabərhüquqluluq da Azərbaycan qadınına cəmiyyətdə yüksək yer

vermədi.

Qeyd edək ki, bəlli Sovet dövründə hakim bir partiyalılıq sistemi formaca

bərabərhüquqluluğu təmin etsə də, məzmunca «vətən хaini», «хalq düşməni-nin» anası,

bacısı, qadını və ya özü şəхsən bu kimi adlarla damğalanan, repressiya olunan, saysız

hesabsız hüququ pozulan qadın dünənki tariхin ağrılı səhifələridir.

Azərbaycan ikinci dəfə (1991) müstəqillik qazanandan sonra qadınlar da cəmiyyətin

əsas aparıcı bir qüvvəsi kimi ictitmai-siyasi həyatda fəal yer tutmağa başladılar. Bu fəallığın

ilkin təkan vericisi Heydər Əliyev şəхsiyyətinə olan хarizma, onun «polad» kimi əyilməz

liderlik хüsusiyyəti, zərif cins adlanan qadının əsil insan-vətəndaş olaraq cəmiyyətə yararlı

qüvvə kimi adaptasiyasına dəstək verməsi oldu.

1993-cü ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsi ilə, 1994-cü

ildən respublikada həm siyasi, həm ictimai, həm də iqtisadi istiqamətlərdə olan stabillik,

Qarabağ münaqişəsinin müvəqqəti olaraq atəşkəslə nizamlanması da ölkə qadınlarının

sosial statusunda dəyişikliklər yaratdı. Bu ərəfədə dünya ictimaiyyəti Qadınların IV

Ümumdünya Pekin Konfransına hazırlaşırdı. Ümumdünya qadın hərəkatında baş verən

proseslər Azərbaycanda da qadınların fəaliyyətində yeni canlanma yaratdı. Məhz ilk dəfə

olaraq da «gender» bir strateji vəzifə kimi Pekin Konfransının müddəalarında öz əksini

tapdı və Azərbaycanda bu istiqamətdə işlər aparıldı.

Fenomen siyasətçi H.Əliyevin respublikanın yenidən qurulması sahəsində apardığı

işlər, sosial, siyasi və iqtisadi əzəməti ilə getdikcə vətəndaşların, o cümlədən kişi və

qadınların da ölkə həyatında iştirak etməsinə maraq oyadırdı. H.Əliyevin banisi və

yaradıcısı olduğu 1995-ci il Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyasının «Bərabərlik

hüququ» adlanan 25-ci maddəsi cinslərin cəmiyyətdə bərabəhüquqluğunu tənzimləyən əsas

sənəddir.

Heydər Əliyev Siyasi Institutu ölkənin Ali Qanunu olan Konstitusiyada təsbit olunan

hüquqları ardıcıl fərman və sərəncamları ilə gender siyasətinin tətbiqində zəruri əhəmiyyət


MİRZEZADE

92

kəsb etdi. Biz Azərbaycanda gender siyasətindən bəhs edərkən problemin hər mərhələdə

tariхi inkişaf хəttini açıqlamağı zəruri hesab edirik. Bu baхımdan dünənki Tariхin

mənzərəsinə diqqət yetirək:

ХХ əsrin əvvəli: qadın məsələsinin maarifçilərin görüşlərində nəzəriyyələşməsi və

praktikada qız və qadınların təhsili, qız məktəblərinin açılması;

1918- ADR dövrü Şərqdə ilk olaraq Azərbaycanda qadına seçib-seçil-mək hüququ

verilməsi;

1920-1991 (18 oktyabr) – Sovet dövrü qadınlar üçün yazılmamış kvota sisteminin

tənzimlənməsi;

- Çoхşaхəli və vertikal ierarхiyalı sistemdə qadının öz yeri və rolunun olması;

- Qadınlar Şurasının hakimiyyət və idarəetmədə nominal ictimai struktur kimi

şaхələnməsi;

- 1921-

- 1957 –

- 1967 – Azərbaycan SSR Qadınlarının Qurultayları

- 1972 -

ХХ əsr 90-cı illər: Qadın QHT-lərin formalaşması.

Belə olan surətdə müasir dövrün də mənzərəsinə nəzər salaq:

- H.Əliyevin keçmiş Sovet Azərbaycanında qadınların hakimiyyətdə irəli çəkilməsinin

əsasını qoyması;

- 1992 – VMT «Qadınların siyasi Hüquqları» Konvensiyasının Milli Məclisdə təsbiti;

- H.Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişi ilə gender mədəniyyətinin bir yeni dünyagörüşü

kimi təşəkkülünə rəvac verilməsi;

- 1994-cü il H.Əliyevin fərmanı ilə Pekin Konfransında iştirak üçün Prezident aparatının

Humanitar Siyasət şöbəsinin müdiri, professor Fatma Abdullazadənin rəhbərliyilə Milli

Hazırlıq Komitəsinin yaradılması;

- 1995-ci il iyunun 30-da Milli Məclisdə «Qadınlara qarşı ayrı seçkiliyin bütün

formalarının aradan qaldırılması haqqında» Konvensiyanın(GEDAW) ratifikasiyası;

- Azərbaycan qadınlarının IV Ümumdünya Pekin Konfransında iştirakı;

- Pekin Fəaliyyət Platformasından irəli gələn 12 prioritet istiqamətin respublikada

öyrənilməsi və Qadın təşkilatlarının formalaşması.

Qanunvericilik aspekti:

- Insanlarla ticarətə və üçüncü şəхslər tərəfindən fahişəliyin istismarına qarşı mübarizə

haqqında Konvensiyaya qoşulmaq barədə Azərbaycan Respublikası qanunu – 31 may

1996-cı il;


MİRZEZADE

93

- BIT IP-nin «Gender inkişafda» Layihəsinin (1997-2000) Azərbaycanda həyata

keçirilməsi;

- Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması haqqında Azərpbaycan

Respublikası Prezidentinin 14 yanvar 1998-ci il Fərmanı;

- 1998-ci il sentyabrın 15-də Müstəqil Azərbaycan Respublikası Qadınlarının I (ilk)

qurultayının keçirilməsi;

- «Gənc ailə proqrammı haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 fevral 1999-

cu il Fərmanı;

- Dövlət Gənclər Siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 29 iyul 1999-cu il Fərmanı;

- 2000-ci il 6 mart tariхli «Dövlət Qadın Siyasətinin həyata keçirilməsi haqqında»

Respublika Prezidentinin Fərmanı;

- Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, Respublika Prezidentinin

6 mart 2000-ci il fərmanı ilə qüvvəyə minməsi;

- Uşaqların təlim tərbiyəsinin yaхşılaşdırılması və hüquqlarının qorunması haqqında

Dövlət Proqramının təsdiq edilməsinə dair Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 iyun

2000-ci il Fərmanı;

- 2003-cü il Azərbaycan Qadınlavrının II Qurultayının keçirilməsi;

- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti I.Əliyevin 2006-cı il 10 oktyabr tariхli «Gender

bərabərliyi»nin haqqında qanunu gender siyasətinin kulminasiyasıdır;

- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevin 6 fevral 2006-cı il tariхli, «Ailə,

Qadın və Uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin» yaranması haqqında Fərmanı Heydər

Əliyev gender siyasətinin daha da möhkəmləndirilməsidir;

- H.Əliyev Fondu, AIlə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi və BMT Əhali

Fonlu arasında «ХХI əsrdə qadınlara qarşı zorakılıq əleyhinə» Birgə Layihəsinin

imzalanması;

- 2008 – Konstitutsiyaya əlavə və dəyişikliklərlə bağlı keçirilən Referendiumda

Konstitutsiyanın 17 və 25-ci maddələrinin daha da təkmilləşdirilməsidir;

- 2008-ci ildə Azərbaycan Qadınlarının III Qurultayının keçirilməsi;

- Prezident I.Əliyev tərəfindən 2009-cu ilin «Uşaq ili» elan olunması.

Bütün yuхarıda qeyd olunan məntiqi silsilə ilə verilmiş, gender strategiyasını

tənzimləyən, fərman və sərəncamlar Böyük H.Əliyev dühasının ailəyə, qadına və uşağa

olan Milli Inkişaf Siyasətinin bariz göstəricisidir. Adları sadalanan qanunlar H.Əliyev

siyasətinin layiqli varisi Respublika Prezidenti I.Əliyev tərəfindən bu gün də strateji

məqsəd kimi həyata keçirilir. Diqqətə yetirdiklərimizi I.Əliyevin fikirləri ilə əsaslandıraq:

«Azərbaycan yeni müstəqil ölkədir. Qadınlar eyni zamanda çoх fəaldır. Bu amil ölkəmizin

normal demokratik inkişafının təzahürüdür».

1993-cü ildən ölkədə başlayan milli inkişaf istiqaməti çərçivəsində gender siyasəti

həm də hazırkı dövrədək öz Institutlaşma mərhələsini keçir. Belə ki, ilkin dövrdə:


MİRZEZADE

94

- Genderin qanunvericilik bazası hüquqi əsasda tənzimləndi;

- Rəsmi dövlət strukturu fəaliyyətə başladı;

- Təbliğat və təşviqat işinə rəvac verildi;

- Müхtəlif profilli, bu sahə ilə bağlı QHT-lər təsis edildi;

- Tədrisdə problemə aid dərsliklər, metodik vəsaitlər hazırlandı;

- Təlimdə gender mədəniyyəti prioritet məsələyə çevrilməyə başladı;

- KIV-də gender münasibətləri də ön məsələlərdən biri oldu;

- Elmi tədqiqat, araşdırma mərkəzləri yaradıldı;

- Problemlə bağlı kitablar, bukletlər və məcmuələr nəşr olundu.

Beləliklə, uzaqg örən siyasətçi H.Əliyev dühasının gender strategiyası sahəsində

atdığı addımlar Prezident I.Əliyev tərəfindən davam etdirilərək «Gender bərabərliyinin

təminatı haqqında» Qanunun imzalanması ilə regionda analoqu olmayan Gender

Institutlaşmasını kulminasiya nöqtəsinə çatdırdı. Bu isə uzun illər Qərb dünyasında Şərq-

müsəlman qadınına, ailəsinə olan ikili yanaşmanı da dəyişdirməyə səbəb oldu.

ХХ əsrin son onilliyi də daхil olmaqla ХХI əsrdən respublikada vüsət alan Gender

Institutlaşması başladı. Bu yeni istiqamətli dünyagörüşünün vacibliyinə də Azərbaycanın

tutduğu mövqe, qəbul olunan hüquqi normativ aktlar Qərb dünyasına Yeni Azərbaycanı

tanıtdırdı. Dünyanın yeni inkişaf modelində yeni H.Əliyev Milli Inkişaf Siyasəti isə

«zorakılıq-təcavüz fəlsəfəsi» nəzəriyyəsi ilə deyil, «sülh mədəniyyəti-gender mədəniyyəti»

konsepsiyası ilə Avropaya inteqrasiyanı dəstəklədiyini göstərdi. Burada akademik Ramiz

Mehdiyevin fikiodəri də yerinə düşür: «Dünya tariхində-cəmiyyətlərdə böyük ailə, nəsil və

ya tayfa mövcud olduqda da, elə qruplar vardı ki, orada bəzi fərdlərin mövqeyi və onların

cinsi, yaşı və ailə vəziyyəti ilə müəyyən olunan nüfuzu həmin fərdlərin ictimai

əhəmiyyətini və üstünlüyünü formalaşdırırdı.Tariхi vaхımdan məhz həmin qruplar

demokratiyanı inekişaf etdirməyə başlamışlar.Məh bu baхıfmdan da yeni demokratik

təsisatlar, hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması fonunda gender dünya-

görüşünün zəruri əhəmiyyəti sosiumda maarifləndirmə, məlumatlandırma,təhsildə genderin

tədrisi, elmdə tədqiqatlarla səciyyələnir.

Nəzərə yetirək ki, Pekin Fəaliyyət Platformasının 12 strategiyası («Qadınlar və

yoхsulluq», «Təhsil və qadınların peşə hazırlığı», «Qadın və səhiyyə», «Qadınlara qarşı

zorakılıq», «Qadınlar və hərbi münaqişələr», «Qadınlar və iqtisadiyyat», «Qadınların insan

hüquqları», «Qadınların qanun-vericilik orqanlarının işində və qərar qəbul edilməsi

prosesində iştirakı», «Qadınların vəziyyətinin yaхşılaşdırılmasının idarə meхanizmləri»,

«Qadınlar və KIV», «Qadınlar və ətraf mühit», «Qız uşaqları») və orada əks olunan

müddəalar Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 1993-2003-cü illərdə, o cümlədən hazırda da

davam edən dövlət siyasətində diqqət mərkəzində duran prioritet məsələ olmuşdur. Ulu

Öndərin Azərbaycanda dövlət quruculuğu və hakimiyyət məsələlərində həyata keçirdiyi

regionda analoqu olmayan qadın siyasəti, ailənin mühafizəsi, uşaq hüquqlarının qorunması

Dünya Gender Institutları üçün də bir Məktəbdir.


MİRZEZADE

95

Vətəndaş cəmiyyəti institutlaşması:

ХХ əsrdə Azərbaycan qadını cəmiyyətin əsas aparıcı bir qüvvəsi kimi ictitmai-siyasi

həyatda fəal yer tutmağa başladı. Bu fəallığın ilkin təkan vericisi Heydər Əliyev

şəхsiyyətinə olan хarizma, onun «polad» kimi əyilməz liderlik хüsusiyyəti, zərif cins

adlanan qadının əsil insan-vətəndaş olaraq cəmiyyətə yararlı qüvvə kimi adaptasiyasına

dəstək verməsi oldu.

Regionlarda üçüncü sektorun feminizasiyası gedir. Bunun səbəbləri:

1. Kişilərin qazanc arхasınca miqrasiya etməsi; müharibə nəticəsində yerlərdə

demoqrafik disbalans; regionlarda qadınların sayının çoхalması

2. Kişilərin əksəriyyəti, хüsusən sosial cəhətdən aktiv olanları, biznes və siyasətlə

məşğul olmağa üstünlük verir (QHT-lər sosial statusa heç nə vermir)

3. Qadınlar sosial – iqtisadi və psiхoloji cəhətdən QHT-də əksəriyyət təşkil edir

4. QHT-in ən soх fəaliyyət göstərən səhiyyə, təhsil, mədəniyyət sahələri qadınlar

üçün yaхındır. Sırf qadın sahəsi sayılan bu sahələrdə də QHT-lər üçün yeni üzv

toplamaq asandır.

Bu baхımdan qadın QHT- lərin inkişafında 4 əsas dalğanı göstərək:

I dalğa – sovetlərin dağılması, Qarabağ münaqişəsinin başladığı dövrə təsadüf edir. Bu

dalğa qaçqınlara, yaralılara, yetim qalmış uşaqlara humanitar yardım хarakteri daşıyır;

II dalğa – 1991-1995 il-də humanitar yardımdan ictimai fəaliyyətə, vətəndaş hüquq və

azadlıqlarının müdafiəsinə keçidlə əlaqədar idi. Bu həm də qadınların idarəetmə sahəsində

müəyyən sayda iştirakı dövrü idi;

III dalğa – Pekin Platformasının müddəaları – qadınlar üçün bərabər imkanların

yaradılması tövsiyyəsi, QHT(qadın)–in sosial-iqtisadi istiqamətdə fəaliyyətə başlaması;

IV dalğa – Regionlar indi yuхarıda göstərilən 3 dalğanı keçirməyə başlayır.

Üçüncü sektorun inkişafı bir başa qadınların maraqlarına toхunur. Bir tərəfdən,

qadınlar üçüncü sektorun subyektidir, çünki cəmiyyətin digər təbəqələri ilə müqayisədə

qadınların sayı sosial cəhətdən az müdafiə olunan (işsiz, qoca, tənha valideyn və s.)

arasında daha çoхdur. Digər tərəfdən, onlar qeyri kommersiya təşkilatlarında işləyənlər

arasında da çoхdur. Deməli üçüncü sektorun inkişafı sayəsində sosial cəhətdən хeyli aktiv

qadınlar işlə təmin oluna bilər. Bu sahədə bələdiyyələrlə işə ehtiyac vardır.

Hal-hazırda Azərbaycanda fəaliyyətdə olan müхtəlif yönümlü QHT-lər (qadın,

gənclər, hüquq müdafiəsi, təhsil, ekoloji, humanitar, sülhpərvər, milli-mədəni, elmi-

tədqiqat və s.) res-publikada formalaşan vətəndaş cəmiyyətinin çoх mühüm tərkib

hissəsidir. Müхtəlif sosial istiqamətli və mövzulu layihə və proqramlar QHT-lərin

fəaliyyətinin mühüm tərkib elementidir. Onlar sosial-iqtisadi, mədəni və mənəvi inkişaf

üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən problemlərin geniş dairəsi üzərində işləyirlər:

1. QHT qadın sektoru cəmiyyətin çoхnövlü «ağrılı nöqtələr»inin

aşkarlanmasında;

2. faktların və məlumatların öyrənilməsində;


MİRZEZADE

96

3. hakimiyyətdə, siyasətdə, idarəetmədə və dövlətin müхtəlif səviyyələrində

gender tərkibini göstərən qurum rolunu oynaya bilər.

Buna görə də dövlət:

- QHT-lərə münasibətdə konstruktiv siyasət yürüür;

- onlar ilə tərəfdaşlıq münasibətlərinin qurulmasına;

- dialoq aparılmasına;

- birgə proqramların gerçəkləşdirilməsinə;

- onların birgə tədbir və layihələrə dəvət edilməsinə istiqamətlənmiş iş görür.

Bu gün demokratikləşmə və vətəndaş cəmiyyətinin təşəkkülü olduqca хəyali

görünsədə, amma bu istiqamətdə təkamül hərəkatı hər halda mümkün olacaq görünür, çünki

bunun üçün yetərli real zəmin mövcuddur. Necə deyərlər «proses başlandı».

Bəs gender siyasəti sahəsində hazırkı vəziyyət necədir? Ölkənin müхtəlif

regionlarında qadınlar əsasən icra hakimiyyəti başçısının müavini vəzifəsində təmsi olunur.

Belə ki, 29 rayonun icra başçısının müavini qadındır. Hazırda Azərbaycan Prezidenti

Adminstratsiyası Humanitar siyasət şöbəsinin müdiri, 4 nazir müavini (Təhsil Nazirliyi,

Iqtisadi inkişaf Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi), bir Dövlət

Komitəsinin (Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi) sədri, bir Dövlət

Komissiyasının (Tələbə Qəbulu üzrə DÖvlət Komissiyası) sədri, 3 Ali Universitetin (

Memarlıq və Inşaat Universiteti, M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitet

Bakıfiltialı, Azərbaycan Müəllimləri Təkmilləşdirmə Institutu) rektoru, Naхçıvan Muхtar

Respuğdikasının Baş Nazirini n müavini, Azərbaycan Respublikası Insan Hüquqları üzrə

müvəkkili (Ombudsman), Naхçıvan Muхtar Respublikasının Ombudsmanı və Azərbaycan

Milli Elmlər Akademiyasının vitse prezidentlərindən biri qadındır.

Qadınların Milli Məclisdə iştirakına gəldikdə qeyd etməliyik ki, Parlamentdə təmsil

olunan qadınların sayında 1992-ci ildə keçirilən ilk Parlament seçkiləri ilə müqayisədə

artım müşahidə olunur. Belə ki, 1992-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının Milli

Məclisində millət vəkillərindən yalnız 6%-ni qadınlar təşkil etdiyi halda, 2005-ci ildə

keçirilmiş son seçkilər zamanı qadın deputatların faiz nisbəti 11,2% təşkil etmiş və 14 nəfər

olmuşdur. Parlamentdə Vitse-spiker, Komissiya sədrlərindən biri qadındır.

Bu nöqteyi nəzərdən Azərbaycan Respublikası Prezidenti I.Əliyevin 2008-ci il 16

aprel tariхində imzaladığı sərəncamla Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi

Şurasının yaradılması Ulu Öndər H.Əliyevin Milli inkişaf siyasətinin nəticəsidir. Qeyd

edək ki, Dövlət Şurasının bir fəaliyyət istiqaməti də «ailə, qadın və uşaq bölümüdür.

Bu yönümdə qeyd etməliyik ki, nəinki ölkədə, həmçinin regionda analoqu olmayan

H.Əliyev Fondunun Prezidenti хanım M.Əliyevanın vətəndaş cəmiyyətinin qurulması

istiqamətində gördüyü işlər danılmazdır.

Yekun:

Bu gün yeniləşən dünyaya inteqrasiya edən yeni Azərbaycanda, tam əminliklə göstərə

bilərik ki, H.Əliyev dövlət quruculuğu siyasətinin uğurlarından biri də respublikada gender

hüquqi bazasının qanuniləşməsi, gender mədəniyyətinin formalaşması və Genderin


MİRZEZADE

97

Institutlaşmasıdır. Bu Böyük Öndər H.Əliyevin Gender Siyasəti sahəsində uzaqgörən

strategiyasıdır. Bu strategiya isə Respublika Prezidenti Ilham Əliyev və ölkənin birinci

хanımı-millət vəkili Mehriban Əliyeva tərəfindən hərtərəfli surətdə həyata keçirilir. Gender

dünyagörüşünün respublikada belə formalaşması məhz bu üç şəхsiyyətin, vətənini, millətini

sevən siyasətçilərin adı, fəaliyyəti ilə bağlıdır.

H.Əliyev milli inkişaf strategiyasının bir qolu olan gender mədəniyyəti, qadın

problemi, ailə siyasəti, uşaq məsələsi onların nəzəri-konseptual aspektləri müasir

Azərbaycanın yeniləşən Avropaya inteqrasiyanın bir tərkib hissəsidir.

Bu həmçinin Pekin Fəaliyyət Platformasında göstərildiyi kimi o deməkdir ki, ailədə,

işdə və daha geniş milli və beynəlхalq səviyyədə qadın və kişilərin hüquq bərabərliyi,

cəmiyyətdə sosial rolları, cavabdehlik prinsiplərinə bərabərhüquqluq kontekstində

yanaşılmalıdır. Bərabərlik, inkişaf və sülhə nail olmaqda, sosial ədalətin təminatında, insan

hüquqları çərçivəsində cinslərarası münasibətdə də harmoniya sabit inkişafın əsas

şərtlərindəndir. Bu harmoniyada Ulu Öndər Heydər Əliyevin gender siyasətinin bir strateqi

kimi məhz hər iki cinsə müraciəti, qadın və kişilərin arasındakı tərəfmüqabillik

münasibətlərinin bərabərlik əsasında qurulması taktikasıdır.

Fikirlərimizi Ulu Öndərin kəlamı ilə başlayıb, onun daha bir ibrətamiz deyimi ilə

yekunlaşdıraq. Onu da bir daha qeyd edək ki, Böyük Rəhbərin fikir və deyimlərinin hər biri

özü gender məfhumlu, gender balanslı, gender kontekstindədir. Bu yönümdə Ulu Öndərin

«Azərbaycan qadınları öz ağıllarına, biliklərinə, istedadlarına görə dünya qadınları

içərisində özünəməхsus, həm də çoх yüksək yer tuturlar. Ona görə də biz qadınlarımızla

fəхr edirik» fikri genderşünaslıq elmi üçün çoх dəyərlidir.



РЕЛИГИЯ В КОНТЕКСТЕ СТАНОВЛЕНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА

(Din Vatanda Toplumunun Berkarar Olması Kontestinde)

Religion in the Context of a Civil Society Formation

Lale MÖVSÜMOVA

Özet

Din, vatandaş toplumunun formalaşması ve gelişmesinde Azerbayca’nın

siyasetinde aktualdır. Vatandaş toplumunun berkarar olması, tehlili, strukturları dini

basqının tadkiki olmadan ve bunun sonuçları dikkat etmemek olmaz. Sunulan mekalede

dinin vatandaş toplumunun formalaşması proseside rolü, karşılıklı funksiyaları çözmeye

çalışdık. Vatandaş toplumunun dini değerlerini mukayeseli araştırdık.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Din, Vatandaş, Toplum

Abstract

One of the actual and significant aims of the modern policy of the Azerbaijan state

is formation and development of a civil society. Formation and further development of the

civil society, the analysis of its elements and structure cannot be done without taking into

consideration a religious influence. In this article we have tried to identify the role of

religion and place it takes in a process of the civil society formation with supposed

possibilities of their joint operation. We have tried to compare the values guaranteed by the

civil society and religious value orientations.

Key Words: Azerbaijan, Religion, Citizen, Society

Доктор философских наук, главный научный сотрудник Института Философии, Социологии

и Права НАН Азербайджанской Республики, [email protected]

Религия В Контексте Становления Гражданского Общества / Lale MÖVSÜMOVA

99

Одной из актуальных задач современной политики Азербайджанского

государства является формирование и развитие гражданского общества, его

ценностей.Корни самого понятия «гражданское общество» прослеживаются уже в

трудах Цицерона и древнегреческих философов. Раскрывая значение гражданского

общества в своих трудах, они преимущественно имели в виду само государство.

Сама же идея гражданского общества впервые появилась в середине XYII

века. Немецкий философ, ученый и общественный деятель Г. Лейбниц (1646-1716

г.г.) в своих трудах впервые употребил термин «гражданское общество». Концепция

гражданского общества в его трудах базировалась на идеях естественного права и

общественного договора.

Становлению гражданского общества, его функционированию достаточно

большое внимание уделялось и широко разрабатывалось лучшими представителями

европейской науки. Такими как Т. Гоббс, Дж. Локк, И. Кант1, Г. Гегель

2, К. Маркс и

др., которые рассматривали гражданское общество как близкого к государству, но

отделенного от него сферу, в котором граждане объединяются в соответствии с

собственными желаниями и интересами.

В современной научной мысли общество рассматривается как совокупность

гражданского общества и государства, как основного института политической

власти. Гражданское общество выступает здесь в роли связующего звена между

гражданином и государством. В развернутом виде гражданское общество сегодня

существует в странах Европы и США. В нашей же стране гражданское общество

только начинает складываться.

Хотя исторически гражданское общество, несомненно, зародилось в

Западной Европе, его нормы и повседневная практика имеют отношение к

консолидации демократии в любом культурно-географическом регионе мира, при

условии, что акторы стремятся к демократии современного и либерального типа.

Иначе говоря – к конституционной представительной демократии, контролируемой

посредством многопартийных, состязательных выборов, терпимой к социальным,

этническим различиям и уважающей права собственности3. Гражданское общество

отнюдь не является непроизвольным или бездумным порождением капитализма,

следствием урбанизации, грамотности, социальной мобильности и эмпатии, словом –

прогресса, хотя все названное и способствует его разрешению. Напротив, для его

появления требуется артикулированная политика со стороны государственной власти

и определенные привычные нормы жизнедеятельности4.

Особый интерес в этой связи приставляет предложенная канадским

исследователем, зав.кафедрой политологии Объединенного Университета Северной

1 Кант И. Сочинения на нем. и рус. яз. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском

плане. М., c, 95 2 Гегель Г. Сочинения. М.-Л., 1934, т.-7, c, 24, Гегель Г. Сочинения. М.-Л., 1934, т.-7, c, 211 3 Политология: словарь-справочник. Составитель проф. М.А. Василик, доц. М.С. Вершинин.-

М., Гардарики, 2000 4 Шмиттер Ф. Размышления о гражданском обществе и консолидации демократии. Полис,

1996, № 5, 16-27


100

Британии и Колумбии, профессором Д.Ф. Янгом концепция гражданского общества5.

Автор анализирует концепцию, в которой подчеркивается слово «гражданство»,

особенно его ответственность и его права, а так же концепцию, в которой особый

упор делается на сеть общественных ассоциаций и групп (формальных и

неформальных), которые существуют между личностью и государством. На этом

фоне исследователь предлагает свою концепцию. Она включает:

- либеральный подход. Группы и ассоциации играют роль бастиона, то есть

защищают права человека от власти и государства;

-общинный подход. Группы и ассоциации играют роль посредника, который

помогает слиянию личных интересов с общественными;

- самоуправляемый подход, подразумевающий практику, практику

совместной работы, развития доверия человека и социального капитала.

Исследователь, анализируя все три разных подхода к рассмотрению

гражданского общества, подчеркивает их как достоинства, так и недостатки. По его

мнению, только лишь объединив все три подхода, создавая между ними, так

называемый баланс «существует настоящий шанс для развития гражданского

общества».

Гражданское общество составляет сложную структуру. В него входят

хозяйственные, экономические, семейно-родственные, этнические, религиозные и

правовые отношения, мораль. Сюда так же входят не опосредованные государством

политические отношения между индивидами как первичными субъектами власти,

партиями, группами интересов и т.д.

Гражданское общество – это совокупность общественных отношений,

формальных и неформальных структур, обеспечивающих условия политической

деятельности человека, удовлетворение и реализацию разнообразных потребностей и

интересов личности, социальных групп и объединений6. Дорога на пути развития

гражданского общества лежит через деятельность общин и групп, которые

принимают принципы толерантности и те принципы, которые сочетались бы с

сотрудничеством, правами человека и нравственными нормами.

Если благодаря гражданскому обществу реализуются и выражаются частные

интересы и потребности, то благодаря государству выражаются общественные

(общечеловеческие) интересы. Гражданское общество включает семью, культурные

ценности, средства массовой информации, религию, научные, профессиональные и

др. объединения, ассоциации и организации.

Как отмечалось выше, основу гражданского общества составляют

следующие компоненты:

5 Янг Д.Ф. Доклад на международной научно-практической конференции «Свобода слова,

свобода совести и право на объединение: международный и российский опыт реализации»,

посвященная 60-летию принятия Всеобщей декларации прав человека. Екатеринбург, 3-6

апреля 2008. www.rusoir.ru 6 Баренбойм П.Д. Правовое государство как партнер гражданского общества: К 150-летию

опубликования концепции «Государство как произведение искусства». Законодательство и

экономика. М., 2010, № 9


101

- экономические: многоукладность экономики, разнообразие форм

собственности, регулированные частные интересы;

- политические: децентрализация властных полномочий, разделение властей,

политический плюрализм, доступность граждан к участию в государственных и

общественных делах, приоритет закона и равенство всех перед законом;

- духовные: отсутствие монополии одной идеологии и мировоззрения,

свобода совести, слова, печати, цивилизованность, высокая духовность и

нравственность всех членов общества.

Общественно-политические организации, к которым относятся и

религиозные организации, являются в современном гражданском обществе

системообразующим структурным компонентом. Несмотря на господствующую в

нашей стране свыше 70 лет ориентацию на занижение и даже полное искоренение

религии в обществе, где ей приписывалась отрицательная, негативная роль, она все

же смогла выстоять и даже сегодня мы являемся свидетелями ее возрождения. Вот

почему становление гражданского общества, анализ его элементов и структуры не

может обойтись без учета религиозного влияния.

Отношение гражданского общества к религии, которая основывается на

духовных ценностях народа и играет важную роль в развитии как государства в

целом, так и отдельно взятой личности, непосредственно влияя на ее мировоззрение

и мироощущение, можно рассматривать с разных позиций.

Прежде всего, гражданское общество – это светское общество, где

формирующийся новый тип личности и вместе с этим новые общественные

отношения не могут детерминироваться укрепившимися религиозными установками.

Отличительной чертой такого общества является независимая личность с

безграничной свободой во всех направлениях. В то же время гражданское общество

объединяет большое многообразие различных независимых институтов, ассоциаций,

объединений, где значительная роль отводится и религиозным организациям.

В представленной статье мы попытаемся выявить роль и место религии в

процессе формирования гражданского общества, возможности их совместного

функционирования, попытаемся сопоставить ценности, гарантируемые гражданским

обществом с религиозными ценностными установками, которые вырабатывались

веками и глубоко засели в сознании людей.

Нужно отметить, что поставленная проблема и многогранна и сложна. На

этот вопрос ученые не могут найти единого ответа, они по-разному видят роль

религии в гражданском обществе. Мы же придерживаемся мнения С.Франка,

который отмечает важную роль и крепкую взаимосвязь религии и гражданского

общества7.

В этой связи вопрос о месте религии в процессе модернизации становится

важным и актуальным. Так, традиции, главным хранителем и носителем которых

является и воспринимается обществом религия, и модернизация как закономерный

процесс, влияющий на изменение этих традиций, достаточно часто

7 Гражданское общество и религия (Концепция Семена Франка). Христианская мысль:

политическая теология, т.- IX. СПб., 2006


102

противопоставляются исследователями и чаще всего разрешения такого

противоречия видится в допустимости модернизации самой религии. Модернизация

религии рассматривается в двух направлениях:

1. в рамках так называемой трансформации и смягчения основных

догматов;

2. в расширении понятия религии, религиозности и формирование ее новых

институциональных форм.

Интересно мнение И.Максудова в этом вопросе. Он пишет: «модернизация –

это понятие, означающее кардинальный пересмотр способов существования

культуры. Этот процесс, осуществленный в большинстве западных христианских

конфессий, зачастую ставил под вопрос и само их существование, как, например,

Второй Ватиканский собор Римско-католической церкви, дискуссии о котором не

прекращаются вот уже несколько десятилетий. Однако без реализации принципов

модернизации само дальнейшее существование этих религиозных традиций в мире

модерна было бы, мягко говоря, проблематично, да и вообще сомнительно»8.

Исторически религия всегда выполняла в обществе определенные функции.

Бесспорно, религия является важным фактором формирования мировоззрения

личности и, являясь формой общественного сознания, она также является

инициатором выработки основополагающих общественных и моральных ценностей.

В тоже время мораль и нравственность как основные черты гражданского общества

складываются при ее активном участии. Однако религиозные нормы и определенные

запреты ограничивают деятельность человека, хотя и направлены на благо личности

и общества. На наш взгляд, гражданское общество, основным постулатом которого

является гарантия и полное обеспечение свободы человека, совести и

вероисповедания, не должно иметь каких-либо серьезных разногласий с религией, а

наоборот, должно стать гарантом осуществления прав и свобод, данных

государством каждой отдельно взятой личности самостоятельно определиться по

вопросам религии.

Большинство исследователей признают, что «религия является

неотъемлемой частью гражданского общества, которое по определению само

является общностью людей, негосударственных образований (структур) и не

государственных отношений, важную роль среди которых играют духовные и

религиозные»9. Однако встречаются и такие, которые категоричны в своих

суждениях. Они считают, что требования религии возродить традиционные ценности

«далеко не всегда соответствуют ценностям и нормам гражданского общества, что

современное увлечение молодежи религией и религиозной философией есть очень

часто не духовная потребность, а своеобразная дань моде на религию…, что религия

дискредитировала и продолжает дискредитировать себя в глазах граждан и имеет

весьма малый моральный авторитет и влияние в обществе»10

, с чем мы так же

8 Максудов И. Модернизация или смерть.(Электронный ресурс). URL: http: //

www.russ.ru/Mirovaya-povestka/Modernizaciya-ili-smert 9 Шевченко М.Л. Способны ли мусульмане принимать участие в построении гражданского

общества или являются его непримиримыми противниками? //http: //niiss.ru/s_docladi6.shtml 10 Шевченко М.Л. Способны ли мусульмане принимать участие в построении гражданского

общества или являются его непримиримыми противниками? //http: //niiss.ru/s_docladi6.shtml


103

категорично не согласны. На наш взгляд, положительная роль религии в становлении

и формировании гражданского общества неоспорима.

Анализируя феномен религии, вырисовываются такие элементы религии как

вероучение, религиозная психология, культ и обрядность, а также организация. Все

эти элементы активно участвуют в формировании гражданского общества, при этом

модернизируясь и принимая все новые и новые формы11

.

Отдельно в научной литературе рассматривается проблема совместимости

общества и ислама, как и религии вообще. До сих пор эта проблема остается

дискуссионной. В этом вопросе нет единого мнения ни в среде ученых, ни в среде

духовенства, ни в среде верующих. По мнению М.Л.Шевченко, «при ответе на

вопрос о возможности участия мусульман в общественных демократических

(«институтах гражданского общества») можно прийти к самым различным выводам –

от констатации неизбежности конфликта между классическим исламом (особенно

представленного в политических формах) и «гражданским обществом» - до

рассмотрения возможностей их мирного взаимодействия»12

Здесь хотелось бы отметить немало общего между понятиями «гражданское

общество» и «ислам», так как объединяющим началом этих понятий есть

ориентированность их на общественно значимые интересы. Напомним, что

исламские нормы выступают в качестве саморегулирующего и самоуправляющего

политического фактора внутри самого же общества. Перечислим ряд принципов

ислама близких к гражданскому обществу и демократии. Это: совет, выборность

власти, контроль над правителем и право на протест, свобода слова, активное участие

в политической жизни общины, благотворительность. Право граждан на митинги и

демонстрации, равенство, правосудие, свобода, сотрудничество, свобода

вероисповедания, политические партии и многопартийность, защита

индивидуальных прав и социальной справедливости, право на собственность,

свободу передвижения13

14

. И здесь нельзя не согласиться с мнением Юсуфа

Карадави утверждающего, что «основные принципы демократии раньше всего были

установлены в исламе… Политическая модель Мединской общины Посланника

Аллаха, мир ему и благословение, характеризовалась своей конституционной

основой, демократичностью и правовой защитой гражданства представителей разных

религий»15

Существует и другая точка зрения. Так, «участие населения в политических

процессах, развитие социальной политики всеобщего благосостояния, развитие

гражданского общества, права человека и гражданские свободы – все это подходит

11 Огородник В.И., Огородник И.С. Религия и гражданское общество: некоторые вопросы

истории и теории. 8-ая научно-практическая конференция. Роль науки, религии и общества в

формировании нравственной личности (19 апреля 2012г.), Донецк, 2012. /http://iai.donetsk.ua 12 Шевченко М.Л. Способны ли мусульмане принимать участие в построении гражданского

общества или являются его непримиримыми противниками? //http: //niiss.ru/s_docladi6.shtml 13 Хеба Рауф Иззат. Ислам и демократия. Совместимы ли они друг с другом? – URL: www.

islamonline.net 14 Paşazadə A. İslamın əhlaq nəzəriyyəsi, prinsipləri və əsas dəyərləri. B., 2001, c,7 15 Карадави Юсуф. Фикх ад-давля фи-ль ислам. – URL:www.islamonline.net


104

любому человеку на Земле вне зависимости от его культурной или религиозной

принадлежности»16

,- считает Хеба Рауф Иззат.

Имеет место и противоположная точка зрения, исключающая возможность

взаимного сосуществования ислама и гражданского общества. Некоторые

исследователи считают их в корне несовместимыми. Мы же считаем такую точку

зрения ошибочной. В свое время искусственное превращение тысячелетнего спора

между мировоззрениями уже привело к резкой деградации атеизма. Не меньшей

ошибкой было бы, однако, игнорирование того факта, что вызревание таких

глобальных проблем, как угроза ядерного, экологического уничтожения, обострение

противоречий между научно-техническим и нравственным прогрессом ставят

общечеловеческие интересы выше мировоззренческих противоречий. Именно эти и

другие реальные проблемы современности являются той платформой, на которой

развертывается диалог, сотрудничество и одновременно своего рода состязание,

дискуссия верующих различных конфессий. Для нас, граждан суверенной

Азербайджанской Республики, впрочем, как и для всех граждан мира, ныне нет

задачи важнее, актуальнее, чем сбережение мира от ядерной, экологической

катастрофы, чем реализация политики нашего правительства, направленной на

демократизацию всех сфер развития общества. Без этого немыслимы сегодня рост

благосостояния, культуры людей, духовное возвышение общества. Терпимость,

умение находить взаимоприемлемые решения, особенно необходимы в сфере

межрелигиозных отношений. Это, прежде всего, проявляется в строительстве

правового государства, последовательной, радикальной демократизация общества и

разработке такого политического механизма, который создает надежные гарантии

против любых проявлений религиозной нетерпимости, против ущемления интересов

и прав всех групп населения, каждой отдельно взятой личности. С данной точки

зрения, опыт стран, имеющих богатые традиции толерантности и религиозной

терпимости, может быть образцом для других. Уникальным примером таких стран

может служить Азербайджан, где толерантность превратилась в сформировавшуюся

национально-традиционную особенность всех народов, населяющих эту страну17

.

Ощутимые изменения во взаимоотношении религии и государства еще в

бытность вхождения в СССР в Азербайджане были внесены уже в 80-х годах. Так

были открыты архивы, цензура была ликвидирована, активно начался процесс

переосмысления духовных ценностей, религия стала переживать как бы период

возрождения.

В начале 90-х годов после принятия ряда новых законов, касающихся

свободы совести, в суверенном Азербайджане начался бурный рост активности

абсолютно всех конфессий мирно сосуществующих на территории Азербайджана18

19

.

Закон «О свободе совести и вероисповеданий» был принят уже в апреле 1992

г. Статье №5 этого Закона гласит:

16 Bünyadov Z. İslam: tarix, fəlsəfə və ibadətlər. B., 1998 17 ARDQİÜDK – nin Bülleteni, 2005, № 15. “Azərbaycanda Tolerantlıq” 18 Səmədəv Elsevər. Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri və dini təhsilin formalaşması. B., 2009 19 Əliyev R. Dövlət və din. B., 2004


105

- В Азербайджанской Республике религия и религиозные объединения

отделены от государства.

- Государство, входящие в его функции обязанности не возлагает на

религиозные объединения и не вмешивается в их деятельность.

- Все религии и религиозные объединения равны перед Законом. Не

допускается какое либо превосходство одной религии над другой или ограничение

деятельности одной религии в пользу другой.

- Религиозные объединения обладают правом участия в социальной жизни, а

также совместно с общественными объединениями разрешается использование ими

средств массовой информации.

- Религиозные объединения не участвуют в деятельности политических

партий и не оказывают им материальной помощи.

- В случае выбора или назначения религиозного деятеля в структуру

государственных органов его деятельность как религиозного деятеля на время

приостанавливается.

- Религиозные объединения придерживаются функционирующих в

Азербайджанской Республике законов и носят ответственность за их выполнение.

В дальнейшем Милли Меджлисом Азербайджанской Республики были

неоднократно внесены изменения и дополнения к этому Закону (Известия

Верховного Совета Азербайджанской Республики, 1992г., №16, статья 694; Кодекс

Азербайджанской Республики, 1997г., №3, статьи 171, 226, №4, статья 287; 1988г.,

№1, статья 16; 2001г., №12, статья 736; 2002г., №6, статья 328, №12, статья 692, №1,

статья 16; 2005г., №8, статья 684…).

Как видно изменения в государственном и политическом строе Республики

не могли не затронуть и сферу государственно-конфессиональных отношений,

правовой основы деятельности религиозных организаций в Азербайджане. На

основании законодательства с религиозных организаций были:

1. сняты неоправданные ограничения на их культовую

деятельность;

2. упрощена процедура их регистрации;

3. за ними признавались права юридических лиц;

4. разрешена миссионерская и благотворительная деятельность.

На современном этапе религиозная политика правительства Азербайджана

опирается на курс строительства демократического государства Г.Алиева.

Укоренившиеся в стране общественно-политическая стабильность, национально-

духовное согласие, этнорелигиозная толерантность являются логическим

результатом этой успешной политики, обогащенной прогрессивными историческими

традициями. Сегодня в нашей стране созданы необходимые политико-правовые

условия для обеспечения свободы совести и вероисповедания в соответствии с

Конституцией Азербайджанской Республики, а также требованиями международных

правовых документов. Так, статья 48 Свобода совести Конституции

Азербайджанской Республики гласит:


106

I. Каждый обладает свободой совести.

II. Каждый обладает правом свободно определить свое отношение к

религии, самостоятельно или совместно с другими исповедовать

какую-либо религию или не исповедовать никакую религию,

выражать и распространять свои убеждения, связанные с

отношением к религии.

III. Выполнение религиозных обрядов свободно, если не нарушает

общественный порядок и не противоречит общественной

нравственности.

IV. Вероисповедание и религиозные убеждения не оправдывают

правонарушения20

.

А статья 71 Конституции гарантирует защиту прав и свобод человека и

гражданина, в том числе и права на свободу совести21

.

Благодаря перечисленным выше правам и свободам , гарантирующим

гражданам свободу совести, в Республике сложилась по-своему уникальная модель

государственно-религиозных отношений, основанная на взаимоуважительном

диалоге светской власти и традиционных религиозных общин. Мировые религии

традиционно действуют в стране в условиях взаимного доверия и сотрудничества. В

рамках современной азербайджанской модели государственно-религиозных

отношений все конфессии получили одинаковый статус, будучи равными перед

Законом. Наряду с обеспечением прав мусульман, составляющих большинство

граждан страны, государство проявляет заботу обо всех традиционных религиях,

получивших распространение в Республике. Здесь мы хотели бы напомнить

высказывание общенационального лидера азербайджанского народа по этому

поводу. В своем выступлении на открытии Международного симпозиума на тему

«Исламская цивилизация на Кавказе», проходившем в Баку 9-11 декабря 1998 г. он

отмечал: «В мире много религий. Каждая религия занимает какое-то свое место. Мы,

азербайджанцы, гордясь исламской религией, вместе с тем никогда не относились

отрицательно к другим религиям, не враждовали, не строили козни, и ни один народ

не заставляли исповедовать нашу религию. В целом терпимость к другим религиям,

жизнь рядом с другими религиями в условиях взаимопонимания – особенность

исламских ценностей»22

.

Государственно-религиозная политика Азербайджана находится в

постоянном усовершенствовании, разыскиваются свои, основанные на особенностях

религиозной ситуации в Республике модели взаимоотношения между

государственной властью и разнообразием религиозных конфессий, где отношения

государства и религии предполагают направление религиозной активности людей в

сферу, отвечающую интересам государства, на укрепление подлинно

демократических институтов. А для этого создаются политико-юридические условия,

на основании которых религиозные общины различных конфессий мирно

сосуществующих в Азербайджане, чувствовали бы себя частью социума и были бы

20 Кант И. Сочинения на нем. и рус. яз. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском

плане. М., 1994, т.-1, c, 14 21 Кант И. Сочинения на нем. и рус. яз. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском

плане. М., 1994, т.-1, c, 18 22 H.Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Çıxışlar, nitqlər..., B., 2006 , s, 352


107

равноправными участниками государственного и национального строительства.

Развитие религиозной политики в независимом демократическом Азербайджане

базируется на сочетании принципов функционирования, с одной стороны светского

государства, с другой – с разумной регламентацией деятельности религиозных

структур как юридических лиц, с содействием расширению социальной и правовой

базы взаимодействия государства с религиозными организациями и объединениями

всех конфессий, что, безусловно, будет соответствовать принципам гражданского

общества.

Очень кстати в своей статье «Гармония или Разрыв? Религия и гражданское

общество» Д.Ф. Янг напомнил слова Вольтера, который однажды отметил, «что если

бы в Англии была бы только одна вера, тогда, наверное, это был бы деспотизм и

произвол. А если бы в Англии были две веры – тогда там началась бы гражданская

война. Но если бы в Англии было тридцать вероисповеданий, заметил Вольтер, то

они жили бы вместе в чести и мире»23

. Примером такой уникальной страны, на земле

которой в мире и гармонии веками уживается множество конфессий, может

послужить Азербайджан. Традиции терпимости и толерантства, сформированные и

укрепленные на протяжении истории в Азербайджане, ставшем ареной

распространения различных религий и религиозно-философских течений,

превратились в национально-духовные, национально-нравственные ценности

азербайджанского народа и всех других народов, исторически проживающих на

территории этой великой страны. Терпимость, умение жить в мире с

представителями иных религий является одной из главных особенностей

менталитета азербайджанского народа. Азербайджан преподнес миру редкое

богатство культуры. Он приобрел опыт межрелигиозного диалога между

мусульманами и представителями других религий, как внутри страны, и религиозной

толерантности между мусульманами и представителями других религий на

обширной территории за ее пределами. При этом становится достаточным не только

объяснять понятие толерантности, но, прежде всего, следует поступать в

соответствии с ней, демонстрируя это на личных примерах. Это двусторонний

процесс открытого диалога и эффект может быть достигнут только при проявлении

терпения как с одной, так и с другой стороны. При этом. Диалог эффективен лишь в

той ситуации, когда обе стороны не просто понимают язык друг друга, но и хотят

договориться. Толерантность – не уступка, снисхождение или потворство, а

способность человека, сообщества, государства слышать и уважать мнение других.

Анализ религиозной ситуации в Азербайджане привел к выводу о том, что

толерантность, прежде всего, должна стать нравственным принципом всех членов

общества. Регулирование толерантности законом, бесспорно, является важным

условием развития гражданского общества, однако практика, являющаяся важной

частью религиозного плюрализма, показала, что наиболее эффективной плоскостью

толерантства была и есть мораль и нравственность, внедряющаяся с материнским

молоком подавляющему большинству верующих и атеистов, а в частности

мусульман, составляющих большую часть азербайджанского общества. И

23 Янг Д.Ф. Доклад на международной научно-практической конференции «Свобода слова,

свобода совести и право на объединение: международный и российский опыт реализации»,

посвященная 60- летию принятия Всеобщей декларации прав человека. Екатеринбург, 3-6

апреля 2008. www.rusoir.ru


108

государство, и гражданское общество должны с уважением относиться к ценностям

всех религий и убеждений, относящихся ко всему человечеству, демонстрировать

религиозную толерантность, пресекать любые шаги, связанные с религиозной

враждой, религиозными оскорблениями и таким образом развивать межрелигиозный

диалог, направленный на установление мира, сотрудничества между народами и

цивилизациями.

В заключении считаем важным отметить неоспоримую роль

взаимосвязанных общественных сил «гражданское общество-государство-

религиозные институты», у каждой из них своя особая направленность, различная

природа человеческого духа, практики и общежития. Так, в практику гражданского

общества входят тяготение к непринужденным формам повседневной

самодеятельности и самовыражения людей, в круг интересов государства –

стремление к четкой и формализованной институализации межчеловеческих связей, а

в круг деятельности религиозных институтов в приоритете выступает

устремленность людей к духовным ценностям. Все эти важнейшие измерения жизни

современных людей естественно предполагает принцип взаимного уважения и

взаимной соотнесенности.


H.Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Çıxışlar, nitqlər..., B., 2006.

Конституция Азербайджанской Республики. Б, 2004.

Кант И. Сочинения на нем. и рус. яз. Идея всеобщей истории во всемирно-

гражданском плане. М., 1994, т.-1

Гегель Г. Сочинения. М.-Л., 1934, т.-7

Политология: словарь-справочник. Составитель проф. М.А. Василик, доц. М.С.

Вершинин.- М., Гардарики, 2000.

Шмиттер Ф. Размышления о гражданском обществе и консолидации демократии.

Полис, 1996, № 5

Янг Д.Ф. Доклад на международной научно-практической конференции «Свобода

слова, свобода совести и право на объединение: международный и

российский опыт реализации», посвященная 60- летию принятия Всеобщей

декларации прав человека. Екатеринбург, 3-6 апреля 2008. www.rusoir.ru

Баренбойм П.Д. Правовое государство как партнер гражданского общества: К 150-

летию опубликования концепции «Государство как произведение

искусства». Законодательство и экономика. М., 2010, № 9

Гражданское общество и религия (Концепция Семена Франка). Христианская мысль:

политическая теология, т.- IX. СПб., 2006

Максудов И. Модернизация или смерть.(Электронный ресурс).URL:http: //

www.russ.ru/Mirovaya-povestka/Modernizaciya-ili-smert

Шевченко М.Л. Способны ли мусульмане принимать участие в построении

гражданского общества или являются его непримиримыми противниками?

//http: //niiss.ru/s_docladi6.shtml

Огородник В.И., Огородник И.С. Религия и гражданское общество: некоторые

вопросы истории и теории. 8-ая научно-практическая конференция. Роль


109

науки, религии и общества в формировании нравственной личности (19

апреля 2012г.), Донецк, 2012. /http://iai.donetsk.ua

Карадави Юсуф. Фикх ад-давля фи-ль ислам. – URL:www.islamonline.net

Хеба Рауф Иззат. Ислам и демократия. Совместимы ли они друг с другом? – URL:

www. islamonline.net

Али-заде А.А. Божественная и земная власть в исламском мировоззрении (историко-

философский аспект),Б., 2004.

Səmədəv Elsevər. Azərbaycanda Din-dövlət Münasibətləri və Dini Təhsilin

Formalaşması. B., 2009

Bünyadov Z. İslam: tarix, fəlsəfə və ibadətlər. B., 1998.

Əliyev R. Dövlət və din. B., 2004.

Paşazadə A. İslamın əhlaq nəzəriyyəsi, prinsipləri və əsas dəyərləri. B., 2001

ARDQİÜDK – nin Bülleteni, 2005, № 15. “Azərbaycanda Tolerantlıq”



HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCANIN BALANSLAŞDIRMA SİYASƏTİ

(Haydar Aliyev ve Azerbaycan’ı Batılılaştırma Siyaseti)

Haydar Aliyev and Azerbaijan Balance Policy

Doç. Dr. Asef ORUCOV

Özet

Makalede Milli lider Haydar Aliyev'in hâkimiyeti döneminden başlayarak

Azerbaycan'ın dış politikası incelenmiştir. Incelemelerden anlaşılmıştır ki, Haydar Aliyev

iktidara geldiği zamandan denge politikasının başlangıcını koymuştur. Haydar Aliyev kendi

iktidarı dönemınde, özellikle ABD ve Rusya ile ilişkilerde yeni dönemin temellerini atarak,

Türkiye ve İran’la daha iyi bir ilişkiler kurmağı başarmıştır.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Azerbaycan, Petrol, Denge Politikası,

Jeopolitik, İstikrar

Abstract

In this article, foreign policy of Azerbaijan from the beginning time of Haydar

Aliyev was researched. It was defined that Haydar Aliyev followed the balance policy

during his years in power. At the same time Azerbaijan has pursued an independent policy

since that time. Also Azerbaijan put in order relations with Russia and USA, and

strengthened the relations with Turkey and Iran.

Key Words: Haydar Aliyev, Azerbaijan, Oil, Balance Policy, Geopolitics,

Stabilize

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Şubesi, [email protected]

Heydər Əliyev və Azərbaycanin Balanslaşdirma Siyasəti / Asef ORUCOV

111

1993-cü ilin iyulunda хalqın təkid və tələbi ilə ümummilli lider Heydər Əliyev

Azərbaycanda hakimiyyət başına gəldi. Bu dövrdə daхili siyasətin pik həddə çatması ilə

yanaşı хarici siyasət də bir sıra uğursuzluqlar baş vermişdir. Bu zaman müхtəlif dövlətlərin

maraqları arasında manever edərək ölkənin ərazilərinin işğal оlunmasının qarşısını almaq

iqtidarında оlan siyasi iradə və əzmkarlıq yalnız Heydər Əliyev kimi liderə хas оla bilərdi.

Bəli, ümummilli lider Azərbaycan dövlətçiliyini və хalqını regiоndakı geоsiyasi оyunlarda

kənar təyziqlərdən layiqincə qоrumuş, regiоnun sabitləşməsinə, sülhün əldə edilməsinə

həyatını sərf etmişdir.

Bildiyimiz kimi, Ə.Elçibəyin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın хarici siyasəti

iflasa uğramışdır. Rusiya və İranla хarici siyasət demək оlar ki, sıfr vəziyyətində idi.

Ümummilli liderin hakimiyyətə gəlməsi ilə Rusiya ilə münasibətləri nоrma bir səviyyəyə

gətirməyə başladı. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin geosiyasi

aspekti konfliktin köklərinin meydana gəlməsində Rusiyanın tarixi-geosiyasi mövqeyi və

bütünlüklə Cənubi Qafqazda milli mənafelərinin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Qeyd

etmək istərdik ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bilavasitə Rusiya tərəfindən ortaya atılmışdır.

Başqa sözlə desək bu münaqişəni Rusiyasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Belə demək

mümkündürsə, xalqımız dünya hökmranlığı yolunda rus milli ideologiyasının qurbanıdır.

Mərkəz, yəni Moskva mühüm geostrateji önəmə sahib bölgələrdə milli münaqişə ocaqları

yaradaraq buranı öz təsir imkanına salmağa çalışırdı1 Ümummilli lider Heydər Əliyevin

hakimiyyətə gəlişi ölkə xaricində birmənalı qarşılanmadı. Qərbdə Heydər Əliyevin

Rusiyaya meyilli xarici siyasət yürüdəcəyindən və Azərbaycanın yenidən Rusiyanın təsir

dairəsinə düşəcəyindən narahat idilər. Çoxları Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsində

Rusiyanın birbaşa maraqlı olduğunu iddia edirdi. Amma hadisələrin sonrakı inkişafı

göstərdi ki, Rusiyanın təsirini azaltmaq, müstəqillik və suverenliyin möhkəmləndirilməsi

xarici siyasətdə prioritet istiqamət olacaqdır. İlk addım kimi 1993-cü ilin sentyabrında

MDB-yə üzvlük barədə sənəd imzalandı və parlamentdə ratifikasiya edildi. Bununla da

balanslaşdırma siyasətinin başlanğıcını qoydu. Bundan başqa, Azərbaycanın İranla

sərhədlərində rus qoşunlarının yerləşdirilməsi barədə razılıq əldə edildi. Bunlara

baxmayaraq, Azərbaycan heç nə itirməyəcəkdi. Çünki MDB bir təşkilat kimi formallıqdan

başqa bir şey deyildi və ona üzv olub-olmamağın elə də əhəmiyyəti yox idi. Analitiklər

MDB-ni yarandığı vaxtdan nəyə xidmət etdiyi aydın olmayan və qarşısına qoyduğu

məqsədləri yerinə yetirə bilməyən bir təşkilat kimi dəyərləndirirlər. İranla sərhəddə rus qo-

şununun yerləşdirilməsi barədə razılığa gəldikdə isə, bu, heç vaxt reallaşmayacaqdı. Çünki

Heydər Əliyev bunu Dağlıq Qarabağda atəşkəsə nail olana qədər təxirə salmağa Rusiyanı

razı etmişdi. Atəşkəsdən sonra isə məharətlə bu müqavilənin qüvvəyə minməsindən

yayınmaq mümkün olmuşdu.

Göründüyü kimi, rus qoşunları barədə razılıq heç də Azərbaycanı Rusiyadan asılı

etmirdi və əvəzində Rusiya ilə münasibətlərdəki gərginliyi azaltmaq baxımından

əhəmiyyətli idi. Üstəlik, bu razılaşmalardan sonra sovet hərbi depolarındakı silah-sursatın

azad edilməsi mümkün oldu ki, bu da həmin vaxt Qarabağda döyüşlərin davam etdiyini

nəzərə alsaq çox vacib idi.

Rusiya ilə münasibətlərdəki gərginliyin azalması nəticəsində onun vasitəçiliyi ilə

Ermənistanla atəşkəs barədə razılaşma imzalamaq mümkün oldu. Bu dəfə isə bilavasitə

Rusiyanın vasitəçiliyi ilə atəşkəs barədə razılıq əldə olundu və bu razılıq əvvəlkindən fərqli

1 Quluzadə Vəfa. Gələcəyin üfüqləri, s. 101


112

olaraq sadəcə kağız üzərində qalmayacaqdı. Atəşkəs barədə razılıqdan sonra həqiqətən də

Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. Atəşkəs imzalandıqdan sоnra ATƏM-in

Rusiyalı sədri Kazimirоv bir neçə dəfə Bakı, İrəvan və Хankəndində görüşlər keçirmişdir.

Rusiya bu zaman əgər sülh müqaviləsi imzalanarsa, hər iki ölkənin sərhədlərinə rus

əsgərlərinin yeridilməsini təklif etmiş, ancaq ümummilli lider buna qarşı qətiyyətlə

çıхmışdır. Rusiya bir dövlət оlaraq əsgərlərinin Azərbaycandan çıхarılması ilə razılaşmaq

istəmirdi. Buna görə də Rusiya Azərbaycan sərhədlərini müştərək şəkildə qоrunmasını

təklif etmiş, ulu öndər isə Azərbaycan hələ bu cür əsgəri əlaqələrə hazır оlmadığını

bildirmişdir. Məhz bu hadisədən sonra ulu öndərin gərgin əməyi nəticəsində 1994-cü il

dekabrın 5-6 da ATƏM-in (bu samitdən sonra təşkilat ATƏT adlandırıldı) Budapeştdə

keçirilən Zirvə görüşündə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq

səviyyədə müzakirə olunmiş, bir neçə əhəmiyyətli qərar qəbul olunmuşdur. Bu Zirvə

toplantısında Heydər Əliyevin gərgin fəaliyyəti nəticəsində Dağlıq Qarabağ problemini

Rusiyanın inhisarından çıxarmaq mümkün olmuşdur. Rusiyanın münaqişədə mediator

funksiyasını tək başına öz üzərinə almaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. Bundan sonra

həmsədrlik institutu yaradıldı.

Budapeşt sammitində qəbul olunmuş digər əhəmiyyətli bir qərar ATƏT-in

sülhməramlı qüvvələrinin yaradılması və bizim bölgəyə göndərilməsi məsələlərinin

müzakirə edilməsi Azərbaycan üçün çox əhəmiyyətli idi2. Bu diplomatik uğurlar Rusiyanı

heç də razı sala bilməzdi. Bu hadisələrdən sonra Rusiya Azərbaycanın üzərinə ittihamlar

yağdırmağa başladı ki, bu ittihamlardan biri də guya, Azərbaycanın dövlət səviyyəsində

Rus-Çeçen müharibəsi zamanı çeçen yaraqlılarına hər cür hərbi yardım göstərməsi idi.

Guya çeçen yaraqlıları Azərbaycanda hərbi təlimlər keçir, yaralanmış çeçen əsgərləri

Azərbaycanda müalicə alıb sonra Dagıstan sərhəddindən Rusiyaya daxil olurdular. Burada

əsas məsələ Rusiyanın Azərbaycanı basqı altında saxlaması idi. Ancaq ümummilli liderin

vaxtında Rusiyaya layiqincə cavab verməsi, bu iddiaların tamamilə yanlış olduğunu ortaya

çıxardı.

Azərbaycanın milli gəlirinin mühüm bir hissəsini və iqtisadi siyasətinin əsas hissəsini

neft təşkil edir. Umummilli liderin hakimiyyətə gəldiyi dövrdən başlayaraq yeni neft

strategiyasının reallaşması vəzifəsi Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətinin

prioritetlərindən biridir. Хəzərin hüquqi statusu ilə bağlı mübahisələrin kəskinləşdiyi,

(Xəzərin hüququ statusu hələ bugünə kimi həll olunmayıb- A.O) ölkəmizin müharibə

şəraitində olduğu bir vaхtda neft müqavilələrinin imzalanması bir çохları üçün əfsanə kimi

görünürdü. Heydər Əliyev qərb şirkətlərinin Хəzərlə bağlı hansısa lahiyənin

gerçəkləşməsində iştirakının təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji-siyasi məsələ kimi də

nəzərdən keçirdi. Azərbaycanın kənar təyziqlərinin getdikcə artması fоnunda bu danışıqları

davam etdirmək ölkə iqtidarından ciddi siyasi iradə, əzmkarlıq tələb edirdi. Lakin prinsipial

хarakter və qətiyyətə malik ümummilli lider Heydər Əliyev maneləri mətinliklə dəf edərək,

Qərbin aparıcı şirkətlərini bu müqavilənin perspektivinə inandıra bildi. Yaranmış əlverişli

şəraitdə Azərbaycanın enerji resurslarının istismarı üçün qərb şirkətləri ilə danışıqlara baş-

landı. 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda, Gülüstan sarayında Azərbaycan hökuməti və

xarici neft şirkətlərindən ibarət konsorsium tərəfindən “Azəri-Çıraq-Günəşli” neft

yataqlarının istismarına dair ”hasilatın pay bölgüsü sazişi” imzalandı. Müqavilə daşıdığı

iqtisadi və siyasi əhəmiyyətinə görə sonradan ‘Əsrin müqaviləsi’ adını aldı. Xarici şirkət və

2 Mirbəşiroglu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, №1, s.116


113

dövlət nümayəndələrinin də iştirakı ilə müqavilənin imzalanması və gələcəkdə icrası

ölkənin mustəqilliyi və suverenliyi, o cümlədən Rusiyadan iqtisadi və siyasi asılılığı

azaltmaq baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi. Buna baxmayaraq, Heydər Əliyev

Rusiyanın da maraqlarını nəzərə almağın vacibliyini bilirdi. Odur ki, rus neft şirkəti

LUKoyl da səhmdarların (səhmlərin 10 faizi) arasında yer alırdı.3 Bundan başqa,

müqavilənin imzalanma mərasimində Rusiyanın enerji naziri də iştirak edirdi.

Amma görünür, bunlar Rusiyanı razı salmaq üçün kifayət deyildi. Rusiya heç cür

Qərbin regionda mövcudluğu ilə razılaşmaq istəmirdi. Müqavilə imzalanan gün Rusiya Xa-

rici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Qriqori Karasin bildirdi ki, “Xəzəryanı ölkələr Xəzər

dənizinin statusu ilə bağlı bir razılığa gəlməyincə Rusiya bu müqavilənin legitimliyini

tanımaqdan imtina edir”. Rusiya bu vəziyyətdən yararlanaraq qərb şirkətlərinin Xəzər

dənizində yataqların istismarına başlamasına mane olmaq istəyirdi. Bunun üçün Rusiya

xarici işlər nazirinin ozü də bəyanat verdi: “Bütün maraqlar nəzərə alınmalıdır, o cümlədən

Rusiyanın maraqları və məsələni qarşılıqlı razılıq əsasında həll etmək lazımdır”. Bu azmış

kimi Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi layihədə iştirak edəcək bütün neft şirkətlərinin aid

olduqları ölkələrə rəsmi etiraz məktubu göndərdi. Əslində bu Rusiyanın post-Sovet

respublikalarının müstəqil xarici siyasət yeritmələrinə qısqanclıqla yanaşdığına bir misaldır.

Bu bəyanat, 1994-cü ildə Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu müstəqil Azərbaycanın neft

diplomatiyasına qarşı Moskvanın təzyiq və hədələrindən fərqlənmir. Qərbin neft şirkətləri

tərəfindən Xəzər dənizinin Azərbaycana aid hövzəsində aparılan tədqiqat işləri ilə əlaqədar

olaraq, Rusiya Xəzər dənizində həyata keçiriləcək hər hansı neft layihəsinə qarşı çıxacağını

və Rusiyanın icazəsi olmadan tədqiqatların qanunsuz olacağını Londona göndərmiş olduğu

28 Aprel 1994-cü il tarixli demarşda bildirmişdi.

Rusiyanın bu “hədə-qorxuları”na baxmayaraq, neft və qaz siyasətində Bakı

müstəqil siyasət yeritdiyini imzaladığı müqavilələrlə isbat etməkdədir.4 Bu bəyanatlarla

paralel Azərbaycanda daxili vəziyyət gərginləşməyə başladı. Bir neçə dövlət xadiminə qarşı

sui-qəsd təşkil edildi və dövlət çevrilişinə cəhd edildi. Heydər Əliyev bu hadisələrin neft

müqaviləsinin bağlanması ilə eyni vaxtda baş verməsinin təsadüf olduğuna inanmadığını

bildirdi və Rusiyanı çevrilişə cəhddə ittiham etdi.

Amma qarşıda neftin çıxarılmasından da vacib hasil olunacaq neftin dünya

bazarlarına nəqli məsələsi dayanırdı ki, bu məsələdə də Rusiya ilə münasibətlər həlledici

məqamlardan biri idi. Azərbaycanı və ümumiyyətlə Cənubi Qafqazı özünün təsir

dairəsindən kənarda təsəvvür edə bilməyən Rusiya bunun belə olmaması üçün səylərini

davam etdirəcəkdi. Хəzər neftnin dünya bazarına iхracı məsələsi isə hələ “Əsrin

müqaviləsi” ilə bağlı danışıqların gedişində gündəmə gəlmişdir. Neft şirkətləri Bakı-

Novorossiysk marşrutunu dəstəkləyirdilər çünki, bu istiqamətdə kəmər mövcud idi və

sadəcə təmir-bərpa işlərinə ehtiyac qalırdı. Belə də xərclərin əsas hissəsini öz üzərlərinə

götürən şirkətlər hasil olunacaq nefti az vəsaitlə ixrac etmək imkanı əldə edəcəkdilər.

Heydər Əliyev kəmərin Rusiyadan keçməsinin mümkün fəsadlarını və Bakı-Supsa

marşrutunun əhəmiyyətini başa düşürdü, amma bununla belə Rusiya ilə münasibətləri də

gərginləşdirmək istəmirdi. Bütün bunların məntiqi nəticəsi kimi 1995-ci il oktyabrin 9-da

ABƏŞ (AİOC) neft ixracı üçün hər iki marşrutdan (Bakı-Novorossiysk və Bakı-Supsa)

3 Eyvazov Elnur. NATO-nun genişleme politikası ve Azerbaycan. Ankara: Bakanlar, matbaacılık,

s.71 4 İsmayılov Elnur. Regional və böyük güclərin Cənubi Qafqazda ikili standartları prizmasında

Azərbaycanın xarici siyasəti // Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, №3, s.89


114

istifadə edəcəklərini elan etdi5. Azərbaycan rəhbəri Heydər Əliyev 1995-ci il nоyabrın 29-a

qəti möveyini bildirərək ABŞ, Türkiyə və Gürcüstanın dəstəklədiyi Bakı-Tblisi-Ceyhan

maşrutuna üstünlük verdiyini bəyan etmişdir və 1999-cu ildə İstanbulda imzalanmış

sənədlərə əsasən Bakı-Tblisi-Ceyhan maşrutuna start verilmişdir. Bununla bağlı оlaraq

ABŞ pоlitоlоqu Z.Bjezinski qeyd etmişdir ki, bununla regiоn üzərində təkhakimiyyətliyə,

habelə, Rusiyanın nüfuz üstünlüyünə sоn qоyulmuşdur. Dоğrudur, balans siyasətinə həmişə

üstünlük verən ümummilli lider 1997-ci ilin nоyabrın 12-də Bakı-Nоvоrоssiysk kəmərini

də işə salmış, Rusiyanın qızqınlığının qarşısını almışdır. Amma onu da qeyd etmək lazımdır

ki, enerji resurslarıına nəzarət Rusiyanın regionda təsir imkanlarını saxlamaq üçün əsas

vasitə deyildi və üstəlik bu sahədə uğur qazanıla bilməmişdi. Belə olduğu təqdirdə,

regiondakı siyasi ambisiyalarını reallaşdırmaq üçün Qarabağ məsələsi ən əsas vasitə olaraq

qalırdı və təbii ki, Rusiya bu məsələdə daha iddialı mövqe nümayiş etdirirdi və bu gün də

etməkdədir.

Azərbaycanın xarici siyasət priotitetləri sırasında dünyanın super gücü olan ABŞ

da önəmli yer tutur. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, Azərbaycanda ümummilli lider Heydər

Əliyevin hakimiyyətə gəlməmişdən öncə xarici siyasət tamamilə iflasa uğramışdı.

Azərbaycan haqqında məlumat dünya dövlətlərinə ya çatdırılmamış, ya da yanlış

çatdırılmışdı. Belə dövlətlərdən biri də dünyada super güc olan ABŞ-dır. Müstəqil

Azərbaycan Respublikasının хarici siyasət strategiyasının priоritet istiqamətləri sırasında

ABŞ-la iki tərəfli münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi mühüm yer tutur. ABŞ

yaxşı başa düşür ki, Azərbaycan regionda ona qlobal mövqeyi üçün mühüm strateji

üstünlüklər qazandıra bilər. Belə ki, region ABŞ-ı enerji ilə təmin edə, Orta Asiyada, Xəzər

dənizində yerləşən enerji marşrutlarına yol aça, Rusiya və İran ilə qarşıdurmada ona zəruri

olan strateji üstünlüklər verə bilər. Buna görə də 1991-ci il оktyabrın 18-də Azərbaycanda

müstəqillik haqqında Kоnstitusiya Aktı qəbul ediləndən sоnra оnun müstəqilliyini tanıyan

dünya dövlətlərindən biri də ABŞ оldu.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründən başlayaraq

Azərbaycanın хarici siyasəti, о cümlədən ABŞ ilə münasibətləri yeni mərhələyə qədəm

qоyaraq məqsədyönlü хarakter aldı. İlk növbədə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

səlahiyətlərini həyata keçirən Ali Sоvetin Sədri Heydər Əliyev 1993-cü ilin sentyabr ayında

ABŞ Prezidenti Bill Kilintоn, vitse-prezident Albert Qоr və Kоnqresin spikeri Tоmas

Fоliyə məktub göndərərək 907-ci düzəlişin qeyri-оbyektiv оlduğunu əsaslandırmış və

Azərbaycan barəsində ayrı seçkilik bəndinin ləğv оlunması üçün tədbirlər görülməsini

хahiş etmişdir. 1993-cü ilin sentyabrında Bill Klintоnun Heydər Əliyevə göndərdiyi cavab

məktubunda Amerikanın Azərbaycana bundan sоnra 907-ci düzəliş qüvvədə qalmaqla,

qeyri hökümət təşkilatları хətti ilə ciddi kömək göstərəcəyinə söz verilirdi.

1994-1996-cı illərdə Azərbaycanın хarici siyasətində ABŞ-la münasibətlərin

inkişaf etdirilməsi ölkə diplоmatiyası qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri səviyyəsinə

qaldırıldı.

1994-cü ildə “Vaşinqtоn pоst” qəzeti yazırdı: “B.Yeltsinlə B.Klintоnun arasında

iхtilaf оlduğu məsələ Azərbaycanla əlaqəli оlmuşdur”. Demək, Azərbaycan böyük

dövlətlərin marağında həmişə mühüm yer tutmuşdur. Böyük öndərin 1994-cü il sentyabrın

6-da Qahirədə ABŞ-ın vitse-prezidenti Albert Qоr ilə, sentyabrın 27-də isə Nyu-Yоrkda

5 Hüseynov Ariz. Azərbaycan Rusiya münasibətləri müstəqillikdən sonrakı on il // Stratejik təhlil.

№3, s. 236-242


115

Prezident Klintоnla görüşləri iki ölkə münasibətlərin inkişafı və əlaqələrin güclənməsində

çох böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir6. 1994-cü ildə Azərbaycan NATО-nun “Sülh naminə

tərafdaşlıq” prоqramına qоşulmuşdur. Heydər Əliyev ABŞ-a önəm verdiyini hər dəfə

çıxışlarında da dilə gətirmişdir.

1996-cı ildə ABŞ senatının bütövlükdə Azərbaycan maraqlarına qarşı çevrilmiş

”Pоrter əlavəsini” rədd etməsi və 907-ci düzəlişə etiraz etməsi, ABŞ hökümətini

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün və sərhədlərinin pоzulmasına yönəlmiş tədbirlərə qarşı

çağırmasını Azərbaycan diplоmatiyasının qələbəsi hesab etmək оlar7. Heydər Əliyevin səyi

nəticəsində ABŞ Azərbaycana tətbiq etdiyi 907-ci düzəlişi müvəqqəti olaraq dayandırdı.

Ermənistanı terrorizmi dəstəkləyən, insan alveri ilə məşğul olan ölkələr sırasında göstərir.

ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatında Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz tərkib

hissəsi kimi göstərilir və Ermənistan tərəfindən işğal olunduğu qeyd edilir. Ermənistana

ayrılan maliyyə yardımlarının həcmi ilbəil azaldılır. Prezident Corc Buş çıxışlarında

Azərbaycan torpaqlarının işğal edilməsi faktından narahatlığını bildirir. 2001-ci il aprelin 3-

də ABŞ-ın Ki-Uest şəhərində Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağ məsələsini müzakirə etmək

üçün Ermənistan prezidenti ilə yeni formatda danışıqlara başladı. Ki-Uest danışıqları da

münaqişənin nizamlanmasında pozitiv nəticə vermədi. Çünki böyük dövlətlər münaqişəyə

münasibətdə obyektiv mövqe tutmurdu8 . Əslində ABŞ və Rusiyanın münaqişəyə

münasibətdə mövqeləri çox fərqlənməsə də, əsas məqam bölgədə Kremlin nüfuzunun

qorunması ilə bağlı idi.

Region dövlətlərindən Türkiyə və İranla münasibətlərin yüksək səviyyəyə gətirib

çıxarılması da Azərbaycanın xarici siyasətinin prioritetləri sırasına daxil etmək olar.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq bu ölkələrlə

münasibətlər fərqli məcrada inkişaf edirdi. Məsələn, Ayaz Mütəllibovun hakimiyyəti

dövründə İran və Türkiyə ilə, Əbülfəz Elçibəyin hakimiyyəti dövründə isə İranla

münasibətlər normal səviyyədə deyildi. İranın Dağlıq Qarabağ məsələsinin həllində

göstərdiyi cəhdlər onu deməyə əsas verir ki, bu dövlət həmişə ikili mövqedən çıxış

etmişdir. Bundan əlavə İran Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistana hərtərəfli yardım

göstərmişdir. Ancaq bunlara baxmayaraq Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə

balanslaşdırılmış, uğurlu xarici siyasət diplomatiyası, müsəlman qonşulara münasibətdə də

davam etdirildi. Türkiyə ilə münasibətlərdə strateji əməkdaşlıq və tərəfdaş ölkə faktoru

xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi. Bildiyimiz kimi, Türkiyənin böyük lideri Mustafa Kamal

Atatürkün "Azərbaycanın sevinci sevincimizdir, kədəri kədərimizdir" kəlamı, böyük dövlət

xadimi ümmilli lider Heydər Əliyevin “Bir millət - iki dövlət” formulu hər iki dövlətin

birlik, əməkdaşlıq, qardaşlıq rəmzinə çevrilmişdir9

Qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər

və diplomatiya tarixi olduqca zəngindir. Tarixi mənbələrə nəzər salanda dövlətimizin

beynəlxalq münasibətlər sahəsində heç zaman indiki qədər yüksək inkişafa nail olmadığının

6 Quliyev Samir. Bağımsızlıqdan sonra Azərbaycan –ABD ilişkileri. Ankara: Bakanlar matbaacılık,

2004, s. 33

7 Arif Emin (Şıhaliyev). Kafkasiya Jeopolitiğinde Rusiya, İran, Türkiye rekabeti və Erməni faktoru.

Ankara: Naturel, 2003, s.196 8 İsmayılov Füzuli. Qarabağ konflikti ABŞ-ın qlobal siyasəti kontekstində. Bakı: AME nəşriyyatı,

2001.s. 45 9 Hüseynova İradə. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu. Bakı: Təhsil, 2004. S.328


116

şahidi oluruq. Bunun obyektiv səbəblərindən birincisi özünün bənzərsiz diplomatik üslubu

ilə seçilən XX əsrin nadir şəxsiyyətlərindən olan Heydər Əliyev fenomenidir. Bu tarixi

şəxsiyyət öz qüdrətli zəkası ilə Azərbaycan dövlətçiliyinin perspektiv inkişaf layihəsini

hazırlayarkən beynəlxalq münasibətlər sisteminin qurulması planını elə hazırlamışdır ki,

onun əzəmətinə kölgə salmağa heç kimin qüdrəti çatmaz.

KAYNAKÇA

Arif Emin (Şıhaliyev). Kafkasiya Jeopolitiğinde Rusiya, İran, Türkiye rekabeti və Erməni

faktoru. Ankara: Naturel, 2003.

Eyvazov Elnur. NATO-nun genişleme politikası ve Azerbaycan. Ankara: Bakanlar,

matbaacılık, 2005.

Hüseynov Ariz. Azərbaycan Rusiya münasibətləri müstəqillikdən sonrakı on il // Stratejik

təhlil. №3 2011

Hüseynova İradə. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu. Bakı: Təhsil, 2004.

İsmayılov Füzuli. Qarabağ konflikti ABŞ-ın qlobal siyasəti kontekstində. Bakı: AME

nəşriyyatı, 2001.

İsmayılov Elnur. Regional və böyük güclərin Cənubi Qafqazda ikili standartları

prizmasında Azərbaycanın xarici siyasəti // Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, №3,

2011

Quluzadə Vəfa. Gələcəyin üfüqləri. Bakı: Azərbaycan, 1999.

Quliyev Samir. Bağımsızlıqdan sonra Azərbaycan –ABD ilişkileri. Ankara: Bakanlar

matbaacılık, 2004.

Məmmədova Həvva. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətində Ermənistan-

Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi. Bakı: Elm, 2009.

Mirbəşiroglu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, №1, 2009



AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASINDA DÖVLƏT İDARƏÇILIYININ

FORMALAŞMASI PROSESINDƏ HEYDƏR ƏLIYEVIN ROLU (RUSIYA

FEDERASIYASI İLƏ MÜNASIBƏTLƏR KONTEKSINDƏ)

(Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Devlet Yönetiminin Oluşturulması Sürecinde Haydar

Aliyev'in Rolü (Rusya Federasyonu İle İlişkiler Bağlamında)

The Role of Heydar Aliyev in the Process of State Management Formation in The

Republic of Azerbaijan (in the Context of Relations With Russia Federation)

İlhame ÖMEROVA

Özet

Bilimsel makalede bağımsızlığın ilk yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti'de devlet

yönetimi sisteminin kurulması, oluşumu ve gelişim sürecinin genel tahlili yapılmıştır.

Devlet yönetim sisteminin gelişmesinin aşamalarını analiz ederek mevcut sorunlar,

zorluklar incelenmiştir. Bu sürece Rusya Federasyonu ile ilişkilerin etkisi bağlamında

bakılmıştır. Bilimsel makalenin ana hatlarını milli lider Haydar Aliyev' in Azerbaycan

devlet yönetim sisteminin oluşturulmasında kritik rolü ve süreçte Rusya Federasyonu ile

ilişkilerin kurulmasına fenomenal etkinliği düzenliyor.

Anahtar Kelimeler: Devlet Yönetimi, Yakın Çevre, Ulusal Çkar, Siyasi Stratejik

Abstract

This article has been directed to the creation of state management system, its

formation and common analysis of development process in the earlier years of the Republic

of Azerbaijan. Analysing the formation of state management system, existing problems,

difficulties have been investigated. This process has been considered in the context of

relation of influence with the Russian Federation.The main line the article is the decisive

role of Nationwide leader Heydar Aliyev in the formation of state management system in

Azerbaijan and his phenomenal activity in the establishment of relationship with the

Russian Federation in this process.

Key Words: State Management, Close Circle, National Interest, Political Strategy.

Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanlığına bağlı Devlet İdarecilik Akademisi, doktora öğrencisi,

[email protected].

Azərbaycan Respublikasinda Dövlət İdarəçiliyinin Formalaşmasi Prosesində Heydər

Əliyev’in Rolu (Rusiya Federasiyasi İlə Münasibətlər Konteksində) / İlhame ÖMEROVA

118

Azərbaycan xalqı sovetlər dövründə mövcud şəraitə uyğunlaşsa da, eyni zamanda

onun qəlbində tam müstəqillik, milli azadlıq hissləri yaşamışdır. Keçmişdə olduğu kimi, bu

dövrdə də həmin hisslər xalqımızı heç vaxt tərk etməmişdir… siyasi rejimdən, kiminsə

əsarəti altında yaşamasından asılı olmayaraq, xalqımız həmişə milli azadlığa, istiqlala can

atmışdır.

Heydər Əliyev1

Azərbaycan xalqı 1991-ci ildə müstəqil dövlətçiliyini bərpa etdi və Azərbaycan

Xalq Cümhuriyyətinin dövlətçilik ənənələri üzərində tarixi varis kimi yeni Azərbaycan

dövlətini, müstəqil dövlətə xas milli inkişaf və təhlükəsizlik sistemini formalaşdırmağa

başladı. Bu proses, sosialist ölkələrinə münasibətdə Mixail Qorbaçovun “Qarışmamaq

doktrinası” nı irəli sürdüyü döveə təsadüf edirdi ki, bu da nəticədə həmin ölkələrin tədricən

Moskvanın nəzarətindən çıxmasına təkan verdi2. SSRİ, parçalanması nəticəsində meydana

çıxmış yeni postsovet respublikalarının yerləşdiyi qapalı, xarici təsirlərdən təcrid olunmuş

regionlarda yaranmış vakuumu doldurmaq uğrunda dünyanın böyük dövlətləri və güc

mərkəzlərinin geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji maraqlarının toqquşduğu məkana

çevrildi. Bu mübarizədə hər ölkə Azərbaycanın gələcək inkişafı üçün öz modelinin

tətbiqinə çalışırdı.

Əlverişli geosiyasi mövqeyi və təbii sərvətləri ilə seçilən Azərbaycan uğrunda

gedən mübarizə gənc respublikanın həm beynəlxalq arenadakı mövqeyinə, həm də ölkə

daxilində cərəyan edən proseslərə güclü təsir edirdi. Həmin dövrdə Rusiya Federasiyası ilə

münasibətlərin vəziyyəti, RF-nın Cənubi Qafqaza münasibətdə yürütdüyü siyasi xətt bütün

bölgədə olduğu kimi Azərbaycandakı proseslərdə də mühüm amilə çevrilmişdi və dövlət

idarəçiliyinin formalaşması prosesinə ciddi təsir göstərirdi.

Rusiyanın Qafqazda tarixən güclü təsiri olmuşdur və bu təsir yenə də davam

etməkdədir. Bu baxımdan hər iki ölkədə hakimiyyətdə olan siyasi komandaların qarşılıqlı

münasibətləri də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. 1991 - 1993-cü illərdə Azərbaycanda

hakimiyyətdə olmuş Mütəllibov və Elçibəy komandalarının dövlət idarəçiliyi sisteminin

yaradılması istiqamətində atdıqları addımlar bir-birindən fərqli olmasına baxmayaraq, RF-

də hakimiyyətə gəlmiş Yeltsinin “demokratlar” komandası tərəfindən təqdir olunmurdu.

Belə ki, Mütəllibov Yeltsinin siyasi rəqibi, dağılmaqda olan SSRİ-ni nəyin bahasına olursa-

olsun saxlamağa çalışdığına görə Qərbdə nüfuzunu itirmiş Qorbaçov komandasının

nümayəndəsi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi isə Türkiyə və qərbpərəst qüvvələrin təsiri altında

olan siyasi hakimiyyət kimi qəbul edilirdi.

Azərbaycan 1991-1992-ci illərdə - A.Mütəllibov dövründə Rusiya ilə bərabər

MDB-nin «SSRİ tipli yeniləşmiş bir dövlət» statusu uğrunda fəal çalışmaları ilə yadda

qalmışdısa, 1992-1993-cü illərdə - Ə.Elçibəy hakimiyyəti dövründə əksinə, MDB-yə və

onun üzvlərinə qarşı çox kəskin münasibəti ilə fərqlənmişdi. Bu da həmin dövrdə

Azərbaycanın regionda gedən proseslərdən əsassız təcrid olunmasına, onun dövlət

müstəqilliyi yolunda yeni-yeni problemlərin yaranmasına, eləcə də bölgədə Ermənistanın

mövqelərinin möhkəmlənməsinə xidmət etmişdir. Özünütəcrid siyasəti, keçmişdə vahid bir

məkanda yaşadığı qonşu dövlətlərin ünvanına rəsmi və qeyri-rəsmi ittihamların

1 Heydər Əliyevin Azərbaycanın istiqlal bayramına-Respublika gününə həsr olunmuş təntənəli

yığıncaqda nitqindən. 27 may 1994-cü il - //« Dirçəliş – XXI əsr» jurnalı, 1998, № 5. 2 Qasımlı Musa “SSRİ-Türkiyə münasibətləri” s. 237



119

səsləndirilməsi (hakimiyyət nümayəndələri Rusiya ilə haqq-hesab çəkəcəklərini, Orta Asiya

dövlətlərinin antixalq-partokrat hökumətləri ilə əlaqələrin qurulmasının qeyri-

mümkünlüyünü bəyan edirdilər) Azərbaycanın bu ölkələrlə münasibətlərinin əsassız

gərginləşməsinə səbəb olmuşdu3.

Ölkə daxilində gedən hakimiyyət mübarizəsi, SSRİ-dən miras qalmış ağır iqtisadi

vəziyyət, getdikcə daha böyük əraziləri əhatə edən erməni silahlı dəstələrinin işğalı

təhlükəsi və onun yaratdığı qaçqınlar problemi, ölkənin bir neçə bölgəsində baş qaldırmış

aqressiv separatizm oçaqları, azərbaycanlıların tarixi-etnik torpaqlarından vəhşicəsinə

qovulması hüquqi-demokratik dövlət quruculuğunun əsasını təşkil edən ictimai-siyasi

sabitliyin bərqərar olunması kimi strateji hədəfə nail olmağa imkan vermirdi. Bu səbəbdən

də müəyyən addımlar atılmasına baxmayaraq, dövlət idarəçiliyi sisteminin yaradılması

prosesi faktiki olaraq “arxa plana” keçmişdi və xaotik xarakter daşıyırdı. Ərazisindəki

problemləri həll etmək gücündə olmayan, demokratik seçkilər, etnik, konfessional və ərazi

mübahisələri kimi problemləri həll edə bilməyən dövlətin beynəlxalq nüfuzu da çox zəif

idi.

Özünü keçmiş SSRİ-nin rəsmi varisi hesab edən Rusiya Federasiyasının 1993-cü

ildən sonra həyata keçirdiyi siyasət onun «keçmişdəki rus xüsusiyyətlərinə dönüş»

məqsədində olduğunu göstərirdi. Bu siyasətin reallaşması üçün 1992-ci ildə Rusiyada

keçmiş SSRİ respublikaları, o cümlədən Azərbaycan ilə münasibətlər məsələsi kəskin

diskussiya predmetinə çevrildi, müxtəlif siyasi qüvvələr hökuməti “yaxın sərhəd ölkələri”-

ni “sərbəst buraxmaqda” tənqid edir, MDB ölkələri ilə xüsusi münasibətlərin inkişafına

təhrik edirdilər və həmin zonalara Rusiyanın xüsusi maraqları və təsiretmə zonaları kimi

baxırdılar. Rusiyada 1993-cü ilin aprelində XİN-in təkrarən hazırladığı «Rusiya

Federasiyasının xarici siyasət konsepsiyası» haqqında əsasnamə təsdiq edildi. Bu sənəddə,

birinci layihədən fərqli olaraq, keçmiş SSRİ ərazisində dezinteqrasiya proseslərinə son

qoymaq məqsədilə, MDB ölkələri ilə müsbət və davamlı şəkildə qarşılıqlı münasibətlərin

təşkil edilməsi, Rusiyanın prioritet hərbi-siyasi və iqtisadi maraqlarının təmini, eyni

zamanda böyük dünya dövləti olmaq mövqeyinin saxlanması məsələsi Rusiya xarici

siyasətinin əsas məzmunu kimi elan edildi. Qəbul edilən sənədlər öz mahiyyətinə görə

Rusiyanın Qafqazda da güclü strateji maraqlarının olmasını göstərirdi. Əlavə olaraq qeyd

etmək lazımdır ki, Rusiya «yaxın çevrə» adlandırdığı keçmiş sovet respublikalarına birbaşa

və dolayı yolla müdaxilə etməklə öz varlığını davam etdirmək niyyətində idi. Bölgəyə

nüfuz etmək üçün Dağlıq Qarabağ münaqişəsini də dəstəkləyirdi.

Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi və 1993 – 1994-cü illərdə ölkənin siyasi

kursunda prioritet kimi müəyyənləşdirərək nail olduğu strateji məqsədlər Azərbaycanda

dövlət idarəçiliyi sisteminin məqsədyönlü və planlı şəkildə formalaşdırılması prosesi üçün

əsaslı zəmin yaratmış oldu. 1993-cü ilin iyununda əksər mətbuat orqanlarında Moskvanın

ən nüfuzlu nümayəndələrindən olan keçmiş Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin generalından

heç bir demokratiya gözləmək lazım olmadığı və məhz onun bizi yenidən “Sovetlər

İttifaqı”-na qaytararaq kommunizm quracağı barədə çoxlu yazılar dərc olunurdu. Belə

əhval-ruhiyyə H.Əliyevin həmin vaxt bərpası ümidsiz olan və həddən artıq korlanmış

Rusiya ilə normal münasibətlər qurulması istiqamətində təcili addımlar atdığı zaman

xüsusilə gücləndi. Bütün bu ittihamlara qarşı H. Əliyevin tutarlı cavabı ondan ibarət oldu

ki, bu gün Azərbaycan MDB məkanında yeganə ölkədir ki, onun ərazisində Rusiyanın

3 Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı 2001, s.135-136



120

hərbi bazaları yoxdur və öz sərhədlərini özu qoruyur. Bu, heydər Əliyev siyasətinin

nəticəsidir4.

H. Əliyevin ilk öncə əsas diqqət verdiyi məqam “Azərbaycançılıq” Milli

İdeologiyasının formalaşdırılması və xalqın bütün quvvələrinin bu ideologiya ətrafında

birləşdirilməsi yolu ilə Azərbaycanın müstəqilliyinin saxlanılmasına nail olmaq idi.

Azərbaycançılıq – millətlərin, etnik qrupların və konfessiyaların qardaşlıq, sülh və əmin-

amanlıq şəraitində yaşamasının coxəsrlik tarixi ənənələri olan Azərbaycanın unitar, hüquqi

və demokratik dövlət kimi möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. Heydər Əliyev əmin idi

ki, bu və digər strateji məqsədlərə nail olmaq üçün Rusiya Federasiyası ilə münasibətlər

həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, həmin dövrdə Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı –

Ermənistanla müharibə, ölkə daxilində baş qaldırmış separatizm ocaqlarının idarə olunması,

çətin iqtisadi durumu daha da ağırlaşdıra biləcək nəqliyyat və iqtisadi blokada, mühacirətdə

olan azərbaycanlıların deportasiyası kimi əsas təhdidlər bu və ya digər dərəcədə Rusiyadan

qaynaqlanırdı və bu ölkənin hərbi-siyasi dairələri tərəfindən idarə olunurdu. Həmçinin,

sadalanan problemlərin həllində Qərbdən hər hansı real, vəziyyəti köklü şəkildə

dəyişdirməyə qadir olan kömək gözləmək əbəs idi. Paradoksal olsa da, bir sıra beynəlxalq

amillər proseslərin Azərbaycanın maraqlarına uyğun olmayan şəkildə getməsinə təsir

edirdi. Belə ki, bəzi Qərb dairələri SSRİ-nin Şərqi Avropanın sosialist respublikalarına

müdaxilə etməsinə mane olmaq üçün ölkə daxilində ixtilafların, xüsusilə SSRİ-ni dağıda

biləcək milli münaqişələrin yaranmasında maraqlı idilər. Milli münasibətlər baxımından

SSRİ-nin mövcudluğunu qoruyan zəncirdə ən incə, zəif həlqə isə Cənubi Qafqaz idi. Bu

regionda törənə biləcək etnik-milli münaqişənin kökləri çarizmin siyasəti nəticəsində

formalaşmış, sovet dövründə xalqlar dostluğu və beynəlmiləlçilik siyasəti nəticəsində

pərdələnmişdir5. Heydər Əliyev bilirdi ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının uzun müddət

inteqrasiyada olduğu RF ilə bu əlaqələrin saxlanması və möhkəmləndirilməsinə cox ehtiyac

vardır və buna ölkənin müstəqilliyi ilə bağlı məsələlərdə güzəştə getmədən nail olmaq

keçmiş SSRİ respublikalarının hər biri qarşısında durmuş əsas vəzifə idi.

Heydər Əliyevin siyasi və dövlətçilik təcrübəsi RF ilə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı

münasibətlərin qorunub saxlanmasına imkan verdi. Onun diplomatik məharəti Qərbin və

Rusiya Federasiyasının bölgədə olan və Azərbaycan Respublikasının milli mənafeyinə zidd

olmayan dövlət maraqlarını müəyyənləşdirərək onları təmin etməklə öz ölkəsini dəhşətli

burulğandan çıxarmağa nail ola bilərdi. Bu maraqlar isə ilk növbədə, Rusiya

Federasiyasının yeni rəhbərliyi üçün siyasi əhəmiyyət daşıyan-Azərbaycanın MDB-yə üzv

olması və onun bölgədə bitərəf siyasi xətt yeritməsi məsələsi həmçinin iqtisadi əhəmiyyət

daşıyan neft - qaz müqavilələri və enerji – nəqliyyat kommunikasiyalarından “pay” əldə

etmək məsələləri idi. Heydər Əliyev Rusiya Federasiyasının yeni rəhbərliyinə təsir

göstərmək imkanında olan iki güç mərkəzi – hərbi və iqtisadi dairələri arasında olan nüfuz

mübarizəsindən məharətlə istifadə edə bildi. Belə ki, o apardığı siyasi danışıqlar yolu ilə

Rusiya rəhbərliyini Azərbaycanın MDB-yə üzv olması, neft və qaz müqavilələri, enerji və

nəqliyyat kommunikasiyilarından daha böyük mənfəət əldə etmək imkanlarının olduğuna

inandıra bildi. Bununla da Heydər Əliyev müəyyən mənada bölgədə həyata keçirməyi

planlaşdırdığı gələcək addımlara Rusiya rəhbərliyinin müqavimətini neytrallaşdırmağa nail

oldu.

4 Фатьма Абдуллазаде “Гейдар Алиев. Политический портрет”, s. 9 5 Qasımlı Musa “SSRİ-Türkiyə münasibətləri” s. 301



121

Növbəti prioritet strateji məqsəd Ermənistan Respublikası ilə müharibədə Dağlıq

Qarabağın müqəddəratı ilə bağlı heç bir ilkin şərt qəbul etmədən atəşkəsə nail olmaq və

vaxt qazanmaq idi. Bu nəticəni ardıcıl məğlubiyyətlərə məruz qalmış, formalaşma prosesi

xaotik vəziyyətdə olan Azərbaycan ordusundan ciddi müqavimət görməyən düşməndən

əldə etmək olduqca çətin idi. Bu baxımdan Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanda dövlət

idarəçiliyi sisteminin yaradılması prosesində ilk addımlardan birinin məhz ordu quruculuğu

istiqamətində atıldığını qeyd etmək olar. 1993-cü ilin bir neçə ayı ərzində Dağlıq Qarabağla

həmsərhəd olan, strateji mövqeyə malik 5 rayonu itirmiş, ölkənin müxtəlif siyasi

qüvvələrinin tərəfdarları, Rusiyanın təhlükəsizlik və hərbi dairələrinin təsiri altında olan

orduda qısa müddət ərzində həyata keçirilmiş kadr islahatları və digər tədbirlər çox

keçmədən öz müsbət təsirini vermiş oldu. Fizuli və Beyləqan rayonları istiqamətində gedən

döyüşlərdə ciddi müqavimətlə üzləşən, Horadiz qəsəbəsi və bir sira ətraf kəndləri itirən

Ermənistan tərəfi 1994-cü ilin may ayında Rusiya Federasiyasının vasitəçiliyi ilə

Azərbaycanla atəşkəsə dair Bişkek sülh müqaviləsini imzalamağa məçbur oldu.

Ordu quruculuğu ilə yanaşı, əsas diqqət iqtisadiyyatın restruktizasiyası, ölkənin

əsas iqtisadi sərvəti olan neft və qaz ehtiyatları üzrə müqavilələrin imzalanması

istiqamətində danışıqların aparılması, demokratik normaları özündə əks etdirən yeni

Konstitusiyanın qəbul edilməsi, çoxpartiyalı sistemin bərqərar olması, onun əsasında ilk

parlament seçkilərinin keçirilməsi və demokratik parlamentin yaradılması, mətbuat və

informasiya üzərindən bütün dövlət tənzimləyici mexanizmlərin yığışdırılması kimi

məsələlərə yönəldildi. Bu addımların müsbət nəticələnməsi milli inkişafı sürətləndirməklə

yanaşı, ölkənin dünyadakı demokratik imicini formalaşdıraraq beynəlxalq ictimaiyyəti daha

geniş əməkdaşlığa həvəsləndirdi.

Proseslərin bu istiqamətdə cərəyan etməsi, RF-nin ərazilərinə doğru sürətlə

yayılmaqda olan terrorçuluq, “radikal islamçılıq” və Şimali Qafqazda millətçilik təhlükəsi,

konfliktlər nəticəsində Orta Asiya və Qafqazdan olan qacqın və köçkünlərin problemləri

Rusiyanın regionda mövcud olan –AR-dən hərbi qüvvələrin çıxarılması, Xəzər dənizinin

statusu, Qəbələ RLS-in davamlı fəaliyyəti üçün məqbul statusun verilməsi, AR-də yaşayan

rusların gələcək taleyi kimi həlledici və strateji əhəmiyyət kəsb edən məsələlərin həllində,

tədricən davamlı siyasi sabitliyə nail olan Azərbaycanın mövqeyini nəzərə almaq

məcburiyyətində qoyurdu. Çeçenistan müharibəsi də Cənubi Qafqazdan münaqişə

bölgəsinə keçirilən küllü miqdarda silah-sursat və mücahidlərin qarşısının alınması

probleminin həlli məqsədilə RF-nin Azərbaycan və Gürcüstanla əməkdaşlığını zəruri

edirdi. Digər tərəfdən, RF artıq dünyada nüfuzu güclənən və özünün müstəqil xariçi siyasət

xəttini formalaşdıraraq həyata keçirmək qüdrətində olan AR ilə beynəlxalq təşkilatlarda hər

iki dövlətin milli maraqlarına cavab verən məqamlar - Kosovo problemi, Qəbələ RLS-in

imkanları hesabına ABŞ-ın raket əleyhinə müdafiə sisteminin qurulmasının qarşısının

alınması kimi qlobal məsələlər üzrə vahid mövqedən çıxış etmək zəruriliyinə ehtiyac

duyurdu.

Rusiya Federasiyası və Azərbaycan Respublikası arasında münasibətlərin özülünü

iqtisadi potensialımızın dinamik inkişafı təşkil etmişdir ki, bu proses respublikada iqtisadi

sahədə idarəçilik sisteminin qurulmasına və təkmilləşməsinə güclü təkan vermiş oldu. Hələ,

1993-cü ildə Azərbaycan dünya ictimaiyyəti tərəfindən ərazisində qanlı müharibələr və

böyük dövlətlərin geopolitik oyunları gedən, əhalisinin çıxılmaz vəziyyətdə olduğu,

həyatının bütün sahələrini siyasətdən – iqtisadiyyata qədər xaosun bürüdüyü ölkə kimi

qəbul edilirdi. Cəmi beş il sonra 1998-ci ilin prezident seçkiləri ərəfəsində Bakı şəhərində



122

32 ölkənin və 13 beynəlxalq təşkilatın prezident və nümayəndələrinin iştirakı ilə gələcəkdə

Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat koridoru layihəsinin reallaşmasının əsasını qoymuş tarixi

“İpək yolu” nun bərpası üzrə beynəlxalq konfrans keçirildi. Bu 2 göstərici H.Əliyev

siyasətinin nəticəsi olaraq Azərbaycanın 5 il ərzində keçdiyi yolu tam xarakterizə edir,

prezidentlik fəaliyyəti ərzində Azərbaycanın nəinki beynəlxalq imici yaxşılığa doğru

dəyişmiş, həmçinin ölkə daxilində sosial, siyasi, iqtisadi proseslərdə pozitiv dəyişikliklər

olmuş, xalqın özünə inamı güclənmişdir. Baş vermiş dəyişikliklərin çox sadə

əsaslandırılması ondan ibarətdir ki, H.Əliyev çox mürəkkəb geopolitik şəraitdə dövlətin

idarəçilik sistemini yaratmaqla ölkədə davamlı inkişafa nail oldu. Bu gün məhz bu siyasət

Azərbaycanda davam etdirilir6.

Qırılmış iqtisadi əlaqələrin bərpası məqsədilə 1996-cı ildə Azərbaycan və Rusiya

arasında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası Komissiya yaradıldı. Bu komissiyanın

yaradılması ilə hazırda respublikamızın ərazisində Rusiyanın 457 müəssisə və təşkilatı

fəaliyyət göstərir. Onlardan 219-u 100 faiz Rusiya kapitalı əsasında yaradılmışdır, 149-u

müştərək müəssisə, 89-u nümayəndəlik və filiallardır. Buraya nəhəng "LUKoyl" neft

şirkəti, "Baltika" pivə istehsalı şirkəti, "Nikoyl" investisiya-kommersiya bankı, "Bank

VTB" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və başqaları daxildir7.

Rusiya Federasiyasının regionları ilə əməkdaşlığın, ikitərəfli münasibətlərin

mühüm istiqamətlərindən biri də Azərbaycan ilə Rusiyanın subyektləri arasında

hökumətlərarası sazişlər bağlanması praktikası təşkil edir ki, bunun da əsası hələ 1994-cü

ildə qoyulmuşdur. Yeni-yeni formalar kəsb edən humanitar əməkdaşlıq haqqında

proqramlar, mədəniyyət, elm, informasiya, texnika və səhiyyə sahəsində sazişlər, həmçinin

başqa normativ-hüquqi aktlar dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında dostluq əlaqələrinin

möhkəmlənməsində çox böyük rol oynamışdır. Əlamətdar haldır ki, bu gün Rusiyanın 70

regionu respublikamızla əməkdaşlıq edir.8

Heydər Əliyev fenomeni məhz bundan ibarətdir ki, o öz dövrünün tələblərini

düzgün qiymətləndirməyi bacaran, hətta onu qabaqlamağa qadir olan siyasətçi olmuşdur.

KAYNAKÇA

Heydər Əliyevin Azərbaycanın istiqlal bayramına-Respublika gününə həsr olunmuş

təntənəli yığıncaqda nitqindən. 27 may 1994-cü il - //« Dirçəliş – XXI əsr» jurnalı,

1998, № 5.

Qasımlı Musa “SSRİ-Türkiyə münasibətləri” Bakı 2003

Azərbaycan Respublikası 1991-2001. Bakı 2001

Фатьма Абдуллазаде “Гейдар Алиев. Политический портрет”

“Xalq” qəzeti 09 aprel 2013-cü il

6 Фатьма Абдуллазаде “Гейдар Алиев. Политический портрет” s.10 7 “Xalq” qəzeti 09 aprel 2013-cü il 8 “Xalq” qəzeti 09 aprel 2013-cü il



СОВРЕМЕННАЯ ЭКОНОМИКА АЗЕРБАЙДЖАНА И ЕГО

ОСНОВОПОЛОЖЕННИК - ГЕЙДАР АЛИЕВ

(Azerbaycan’ın Modern Ekonomisi ve Onun Kurucusu Modern - Haydar Aliyev)

The Modern Economy of Azerbaijan and Its Founder - Heydar Aliyev

Leyla QASIMZADE

Özet

Mevcut küresel finansal kriz birçok ülkenin iktisadi sistemine ciddi bir test koydu.

Azerbaycan da bu kurala bir istisna değildir. Azerbaycan ekonomisi artık dünya

ekonomisine entegre edilmiştir ve bu nedenle mevcut krizde gelecekteki gelişimi için çeşitli

seçenekler vardır. Dünya İktisadi Forumu uluslararası küresel süreçlerin kriz ile başa

çıkmasında en güçlü biri olarak Azerbaycan ekonomisinin kaydetti. Azerbaycan listesinde

sadece bir yıl kapsamında 2009-2010 başlıklı "Küresel Rekabetçilik Raporu", için Dünya

Ekonomik Forumu'na göre 69 ile 51 sandalye yükseldi. Özellikle eski post-sosyalist alan

ekonomilere kıyasla bu bir başarı oldu. Azerbaycan’ın milli lideri Haydar Aliyev tarafından

kurulan ve Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in başkanlığında yürütülmekte olan mali ve

ekonomik politika, krizin etkilerini telafi sunan bir model oluşturdu.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Azerbaycanın modern ekonomisi, Küresel

Rekabetçilik Raporu

Abstract

The current global financial crisis has put many of the countries to a serious test of

the system. And Azerbaijan is no exception to this rule. Azerbaijan's economy has long

been integrated into the world economy and therefore there are various options for its future

development in the current crisis. I international organizations noted Azerbaijan's economy

as one of the most powerful to cope with the crisis of global processes. According to the

World Economic Forum for 2009-2010 entitled "Global Competitiveness Report", in just

one year in the list of Azerbaijan rose from 69 to 51 seats and it was a remarkable

achievement. Especially when compared to the economies of the former post-socialist

space. Financial and economic policy founded by national leader of Azerbaijan Haydar

Aliyev and conducted under the leadership of President Ilham Aliyev, offers a model offset

the effects of the crisis.

Key Words: Heydar Aliyev, The Modern Economy of Azerbaijan, Global

Competitiveness Report

Диссертант Институту Экономики НАН Азербайджана, [email protected]


Leyla QASIMZADE

124

Пристальный взгляд на историю мировой экономики показывает, что ее

развитие циклично по своей сути. Периоды экономического роста сменяются

периодами упадка и рецессии. Почти два столетия эта тенденция имела место в

экономическом развитии многих стран. Период кризиса обычно сопровождается

накоплением огромного количества нереализованных на рынке товаров, снижением

уровня производства, финансовым крахом предприятий и банков, увеличением

уровня безработицы. До ХХ века кризисы происходили только лишь в ограниченном

количестве стран, но позже они вышли на новые, более широкие и глубокие

измерения. Согласно мнению аналитиков Всемирного Банка, в середине 90-х годов

более чем 90% населения планеты так или иначе оказались необратимо втянутыми в

процессы глобализации. Это и есть главная причина того, что настоящий мировой

кризис оказывает неизбежное влияние на экономическую и социальную жизнь любой

страны в мире. Нынешний мировой финансовый кризис поставил многие страны

перед серьезными испытаниями на прочность системы. И Азербайджан – не

исключение из этого правила. Азербайджанская экономика уже давно стала

интегрированной в мировое хозяйство и потому возможны различные варианты ее

дальнейшего развития в сложившихся условиях кризиса. В 2009 году экспертами

Мирового Экономического Форума был опубликован отчет под названием «Будущее

мировой финансовой системы». В отчете говорится, что в настоящее время мир

переживает снижение темпов экономического роста и усиление роли вмешательства

государства в экономику. Потому в 21-летний период 2009-2020 годов возможны

следующие три сценария развития мировой финансовой системы:

1. Сценарий «финансового регионализма»

2. Сценарий «расчлененного протекционизма»

3. Сценарий «заново построенного западного центризма»

Согласно первому сценарию, экономическое развитие развитых стран

будет продолжать снижаться, в то время как развивающие страны обгонят их по

многим параметрам. Ключевым вопросом станет вопрос энергетической

безопасности, а доллар и евро потеряют свою значимость как основных резервных

валют. Сценарий «расчлененного протекционизма», пожалуй, самый

пессимистичный из всех трех. Рецессия охватит все страны мира без исключения,

они будут вынуждены отмежевываться друг от друга, преследуя при этом свои

собственные интересы. Так, этот сценарий рисует картину мира как разделение,

конфликт, валютный контроль, что только усилит отрицательный эффект

финансового кризиса. Третий сценарий западного центризма, но отстроенного

заново, на качественно новой основе, утверждает, что экономика Западных стран

будет продолжать удерживать лидерство на мировой арене, а развивающимся

странам понадобится весьма много времени, чтобы оправиться от кризиса. Этот

сценарий рисует картину высоко скоординированного и финансово-

гомогенизированного мира, которому предстоит столкнуться со всеми опасностями и

трудностями регулирования прошлого кризиса, нежели направить все усилия на

подготовку к грядущему вновь кризису. Влияние мирового кризиса на Азербайджан

в основной степени зависит от того, по какому же все-таки сценарию развития

пойдет мир. Первый сценарий кажется вполне реальным. Да и некоторые тенденции

в этом направлении налицо. Так, эксперты банка Standard Chartered Plc, в своем

докладе дают прогнозы о том, что экономика Китая станет крупнейшей в мире к 2020

году, а к 2030 году будет вдвое больше американской. А специалисты Всемирного


Leyla QASIMZADE

125

Банка в докладе «Глобальные экономические перспективы на 2011 год» также

пришли к утверждению, что развивающие страны очень скоро станут двигателями

экономики. Они же прогнозируют лидеров по увеличению ВВП в 2011-2012 годах –

Китай и Индию. Сценарий «расчлененного протекционизма» представляется мало

возможным. Специалисты Всемирного Банка пришли к заключению, что мировая

экономика от фазы послекризисного оживления перешла к медленному, но

устойчивому росту. И даже если это утверждение и ошибочно, глобализация ныне

носит такой глубокий характер, что отмежевание стран друг от друга вряд ли

реалистично. Хотя экономист Нуриэль Рубини, например, дает сценарий «идеального

шторма» в экономике в 2013 году. Финансовая нестабильность в США, замедление

темпов роста в Китае, затягивание решения вопроса о реструктуризации госдолга

некоторых европейских стран, а также стагнация в Японии создадут идеальные

условия для такой ситуации. Третий сценарий ставит во главе успешных экономик

лишь западные страны, но именно эти страны очень тяжело пережили кризис 2008

года. А четвертый сценарий, пожалуй, вполне реалистичен. Сложившаяся на данный

момент сложная система мирохозяйственных связей создала все предпосылки для

еще большей интеграции стран по самым разным направлениям. Нынешний

финансовый кризис дал импульс пересмотру фундаментальных основ

функционирования мировой финансовой системы в плане государственного

регулирования, роли финансовых институтов и вполне может оказаться переломным

моментом. Нынешний финансовый кризис часто сравнивают с периодом «Великой

Депрессии» 1929-1933 годов. Мировой кризис 2008 года и в самом деле имеет точки

соприкосновения с кризисом 30-х годов в плане глубины и широты охвата. И хотя

депрессия была вызвана перепроизводством продукции, нынешний кризис был

вызван, по сути, «перепроизводством» долгов. Но, конечно, нынешнему кризису

присущи и свои отличительные черты. Он часто видится как угроза всем

предыдущим стадиям глобализации, на фоне чего кардинально поменяется структура

мировой финансовой системы. Кризис 2008 года был более экстенсивным, чем

кризисы прошлых лет. Кризис, который по сути начался с коллапса системы

ипотечного кредитования в США, за довольно короткие сроки охватил чуть ли не все

страны мира. К концу 2008 года мировые фондовые индексы упали на 40%.

Аналогичный показатель развивающихся стран упал и того ниже – на 50-75%.

Глобальное снижение спроса на продукцию вызвало стремительный обвал цен. Под

влиянием кризиса 2008 года многие страны столкнулись с колоссальным оттоком

капитала из страны, и другими негативными моментами. А вот Азербайджан, в

отличие от других стран нашего региона, массивный отток капитала из страны не

испытал. Обменный курс маната к доллару даже укрепился на более чем 5%, а к евро

– на 9%. И притом эта тенденция укрепления курса национальной валюты

прослеживается и в следующих статистических данных: в 2009 году курс маната

укрепился на 1.8%, в 2010 году на 0.6%, а с начала 2011 года на 1.4%. По сравнению

с 2007 годом, излишек в балансе платежей возрос вдвое, и, согласно

предварительным расчетам, составил 18 млрд. долларов. Темпы роста инфляции

также находятся в большой зависимости от факторов глобального кризиса. В 2008

году инфляция в Азербайджане составила 20.8%, цена на продукты питания выросла

на 28.6%, на непродовольственные товары – на 11.5%, тарифы на сервисные услуги –

на 11.4%. Но и темпы роста заработной платы, по сравнению с 2007 годом, составили

24.2%. Следующим немаловажным последствием финансового кризиса в мире стало

резкое снижение объемов инвестирования национальных экономик, но и в этом


Leyla QASIMZADE

126

направлении серьезные проблемы обошли Азербайджан стороной. Как и в

предшествующие годы, в 2008 году экономика Азербайджана продолжала получать

значительные финансовые ресурсы извне. По сравнению с 2007 годом, инвестиции в

ненефтяной сектор возросли на 81.3%. А доходная часть бюджета по сравнению с

2007 годом была на отметке 102%. Главной отличительной проблемой 2008 года

явилось наличие избыточного спроса на капитал. Начиная с августа месяца,

физические лица и мелкие предприниматели с трудом могли получить финансовые

средства в кредит. И это на фоне того, что финансовая система в США и других

странах испытывала огромные трудности из-за неспособности населения платить

проценты за кредит. А в Азербайджане в такой ситуации оказались лишь 2.5%

заемщиков. Нестабильность мировой финансовой системы стала толчком оттока

инвестиционных ресурсов из России, Казахстана и других стран. Цены на акции

начали стремительно падать. Но экономика нашей республики не пострадала и от

этого деструктивного тренда. Трудности были только в том отношении, что

экспортные компании Азербайджана начали терпеть финансовые убытки из-за

снижения мирового спроса и увеличения обменного курса маната. Некоторые

трудности на фоне кризиса наблюдались и на рынке труда. Согласно данным

Национальной Конфедерации Предпринимателей, в отдельных отраслях экономики,

таких как строительство, торговля, производство и продажа бытового оборудования,

электроники, мебели некоторые рабочие были временно уволены. Но уже в начале

2009 года ситуация стабилизировалась, и процент увольнений свелся к минимуму.

Туристический сектор экономики также пострадал так или иначе от мирового

финансового кризиса. И если раньше рост в этой сфере стабильно был на уровне 6-

7%, в 2008 году он упал до 2-3%. А причина была налицо – на общем фоне кризиса

доходы иностранных граждан упали, и, как правило, наблюдалось общее снижение

их туристической активности. Вторая половина 2008 года охарактеризовалась

дальнейшим развитием экономики Азербайджана в условиях достаточно

агрессивных внешних факторов. Как доказательство тому, специалисты Всемирного

Банка, Мирового Валютного Фонда и других международных организаций отметили

экономику Азербайджана как одну из наиболее сильных в плане противостояния

кризисным мировым процессам. Согласно отчету Мирового Экономического Форума

на 2009-2010 годы под названием «Глобальный отчет о конкурентоспособности»,

всего лишь за один год Азербайджан поднялся в списке с 69 на 51 место. И это было

знаменательным достижением. Особенно по сравнением с экономиками стран

бывшего постсоциалистического пространства. И, немного забегая вперед хотелось

бы отметить, что среди стран СНГ Азербайджан занял первое место в следующем

опубликованном отчете Мирового Экономического Форума о глобальной

конкурентоспособности на 2010-2011 годы. А Standard&Poor’s на период 2009-2010

года подняло рейтинг Азербайджана с «позитивного» на «стабильный». Несмотря на

кризисную ситуацию в мире, экономика Азербайджана показывала довольно

оптимистичные показатели макроэкономических индексов и продолжала развиваться

довольно быстрыми шажками. В то время как экономический рост в мировой

экономике в 2008 году по сравнению с 2007 годом составил лишь 2.5%, в странах

Европы 2%, азербайджанская экономика выросла на 10.8% в 2010 году. И все это на

фоне внезапного обвала мировых цен на нефть, что имеет колоссальный эффект на

экономику стран. Хотя негативные последствия кризиса и не так сильно затронули

Азербайджан, в случае, если кризис в мире станет затяжным, то экономика

Азербайджана уже не сможет противостоять ему. Для справки отметим, что Мировой


Leyla QASIMZADE

127

Валютный Фонд прогнозирует экономический рост в Азербайджане на 0.6% в 2011

году, 3.0% в 2012 году, 2.7% в 2013 году, 7.8% в 2014 году и 0.7% в 2015 году. И

вполне возможно, что современные условия, которые и брались за основу этих

прогнозов, вполне могут кардинально измениться в ближайшее время. И тогда все

прогнозы об увеличивающихся темпах экономического роста будут противоречивы и

непоследовательны. Так как степень интегрированности азербайджанских

финансовых рынков в мировые финансовые рынки не велика, азербайджанский

рынок ценных бумаг почти не принимает участие на мировом финансовом рынке, и

валютные резервы Азербайджана недостаточны, борьба с влиянием мировых

кризисных явлений в краткосрочной перспективе вполне возможна. Однако

снижение мировых цен на нефть может сократить доход от экспорта бензина. Это

приведет к «таянию» валютных резервов и эффект от мирового кризиса на фоне

обвала цен на нефть нанесет сильный удар по экономике Азербайджана.

Однодолларовое снижение цены на 1 баррель нефти приводит к снижению ВНП

страны на 220-250 млн. долларов. И, к сожалению, очень многие экономические

индексы Азербайджана очень сильно зависят от цены на нефть. Финансово-

экономическая политика, проводимая Азербайджаном под руководством президента

Ильхама Алиева, предлагает модель нейтрализации последствий кризиса. И одним из

важных факторов успеха данной политики является возращение к усилению роли

государства в регулировании экономики. И даже возникновение новой

экономической теории не исключается. Эта новая теория предполагает, что

государство возьмет на себя не только роль регулятора, но и полноценного

рыночного игрока. Другим важным фактором является структурная перестройка, в

ходе которой финансовые институты постепенно отходят на второй план, уступив

место действию законов реальной экономической системы. Эффективное управление

государственной собственностью позволит также усилить значимость

государственного регулирования в экономике.


Кудров В.М. Мировая Экономика, 2009 г., 512 с.

World Economic Forum - The future of the global financial system, 2009.

F. Aliyev Why is Azerbaijan becoming more competitive?, Azerbaijan Diplomatic

Academy, 2009.

A.Masimli Azerbaijan and the world financial crisis, 2009.

Ершов М. Кризис 2008 года: моменты истины для глобальной экономики и новые

возможности для России // Вопросы экономики, 2008, № 12, с.4-26

Попов Г. Об экономическом кризисе 2008 года // Вопросы экономики, 2008, № 12, с.

112-119.

N.Guliyeva Default does not count // Region Plus, # 131

Nurlana Boyukagaqizi Teetering on the brink // Region Plus, # 132



CТРАТЕГИЯ «НОВОЕ СОСЕДСТВО» В РЕГИОНЕ И ПРОБЛЕМА

ПОНИМАНИЯ В МЕЖДУНАРОДНОЙ ПОЛИТИКЕ

(Bölgede "Yeni Mahalle" Stratejisi ve Uluslararası Siyasette Anlayış Sorunu)

Strategy "New Neighborhood" in the Region and the Problem of Understanding in

International Politics

Dr. Reşad QASIMZADE

Özet

Avrupa ülkeleri, dünya piyasalarındaki rekabetçiliklerini artıran coğrafi ve

yönetimsel alanlar olarak düşünülebilir. Bugün Avrupa devletlerinin sınırları aşan işbirliği,

Avrupa’nın ortak ekonomik sahasının oluşturulmasında önemli bir mekanizma olarak ele

alınabilir. Bu makalede, Avrupa bölgelerini güçlendirmenin temel aşamaları ve bu süreçte

Avrupa Sosyal Sözleşmesi’nin benimsenmesinin önemi üzerinde çalışılmıştır. Avrupa

uyumlama düzenlemeleri ve Avrupa Birliği’nin genişleme sürecinin aşamaları yazar

tarafından detaylandırılarak incelenmiştir. Makalede ayrıca, Azerbaycan ile Avrupa Birliği

arasındaki iş birliği konusu, TRASEKA, INOQEYT ve TASIS gibi projelerin kapsamında

alınan başarılı sonuçlar ve Avrupa komşuluk politikası yazarca vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Avrupa, Azerbaycan, Yeni komşuluk Programı

Abstract

European countries can be considered as common geographic and administrative

spaces which increase their competitiveness in the world market. Today the cross-border

cooperation of European states is appraised as important mechanism in the process of

formation of common economic European space. The main stages of the process of

strengthening of European regions, as well as the significance of adoption of European

Social Charter for this process are studied in this article. Regularities of European

integration and stages of the process of expansion of the European Union are detailed

analyzed by the author. The issue of the cooperation between European Union and

Azerbaijan, its successful results in the framework of such projects like TRASEKA,

INOQEYT and TASIS, as well as significant role of European neighborhood policy are

emphasized by the author in this article.

Key Words: European, Azerbaijan, New Neighborhood Programme

Azebaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyi, [email protected]

Cтратегия «Новое Соседство» В Регионе И Проблема Понимания В

Международной Политике / Reşad QASIMZADE

129

В этом году 10 мая исполнянтся 90 лет со дня рождения Гейдара Алиева,

являвщимся одним из почитаемых политиков мирового масштаба ХХ века, ставщим

вечно живым лидером и ярчайшим представителем своего народа – азербайджанцев.

Ведущие политики, эксперты - политологи и многие знаменитости из различных

стран мира сходятся во мнении, что Гейдар Алиев олицетворял собой целую эпоху не

только в Азербайджане и Кавказском регионе, но и в мире. Этот, по определению

западных политологов, самый необыкновенный политик в бывшем Советском Союзе

до последних дней жизни сохранял свою значимость и оставался на вершине власти.

Это был великий человек, великий политик, любивший свою страну, свой народ и

уважающий другие народы, проживающие на территории Азербайджана. В период

его правления страной (первый период – 1969-1983 г.г. ; второй период – 1993 – 2003

г.г.) мир узнал о существовании Азербайджанской Республики. Во всех своих

мудрых, прозорливых рекомендациях и решениях Гейдар Алиев искал лучшее

решение для свое страны. Одним из ярчайших примеров данной политики является

деятель- ность, направленная на сотрудничество с Европейским Союзом.

Учитывая реалии современного миропорядка, общенациональный лидер

Г.Алиев с присущей ему мудростью подчеркивал: «Азербайджан обладает чрез-

вычайно важным геостратегическим положением. Это имеет как экономическое, так

и политическое значение. В этом смысле мы проводим совместную работу с

Европейским Союзом, другими международными организациями»1.

Вступление новых европейских государств в семью ЕС является примером

того, что Европа объединяется под зонтом мира, безопасности, взаимодоверия и

общих ценностей. Это послужило толчком новому этапу в истории Европы когда,

предаваться забвению хранящееся в памяти наследие времен холодной войны.

Как отмечал Общенациональный лидер Азербайджана Г.Алиев, «Основные

направления внешней политики Азербайджана – это не только разрешение

накопившихся проблем на самом высоком уровне с помощью международных

европейских структур но и стремление стать активным членом Евросоюза»2.

Европа – важное направление, однако не стоит забывать, что в свете

глобальных процессов она будет выступать в качестве отребителья а значить, с него

необходимо ввести постоянный и интенсивный диалог по вопромас региона.

Стремление Азербайджана стать членом Евросоюза, в сравнении с другими

странами СНГ, и необходимые для этого ресурсы намного выше. В своей внешней

политике Гейдар Алиев выделяет четыре аспекта:

- Во-первых, Азербайджан всегда положительно относился к плану

укрепления сотрудничества между тремя южно-кавказскими странами и в будущем

их вхождения в виде объединения в Евросоюз и заявил о готовности включения

своего потенциала в это дело;

- Во вторых, Азербайджан - страна с самыми большими возможностями,

стремящаяся к установлению мира и сотрудничества в регионе. Еще в 1918-1920 гг.

1 Ялийев Щ.Я. Дцнйа Азярбайъанлыларынын Ы гурултайы, 9-10 нойабр 2001ил, (мярузя) Б.,

2002, с.25 2 Бакинский рабочий (газета) 25.05.2007



130

(в период Народной Республики) Азербайджан приложил все усилия для

установления взаимопонимания между народами Южного Кавказа, проводил

последовательную работу в области сотрудничества с Европой. С 1992 г. во внешней

политике независимого Азербайджана интеграция в Европу занимает приоритетное

направление, начинается активное сотруд-ничество с Евросоюзом;

- В третьих, в Азербайджане отмечаются экономические, политические,

правовые и социальные реформы отвечающие европейским стандартам, реализуются

глобальные энергетические и транспортные проекты с западными странами, вся

внутренняя и внешняя политика страны строится в рамках Европейской системы.

Азербайджан как страна, имеющая стратегическое значение, занимает важное место

в расширении Европы на Восток и располагается в транспортно-коммуникационном

коридоре Восток-Запад;

- В четвертых, несмотря на то, что Азербайджан – мусульманская страна, его

народ давно приобщен к европейским ценностям, он образован, демократичен,

стремится к развитию, толерантен по отношению к другим религиям и народам,

обладает элитой, высоко оценивающей культурные ценности.

В Азербайджане удалось создать национальную государственность,

опирающуюся на принципы независимости. Как считал Общенациональный Лидер

Азербайджана Г.Алиев, «…процесс трансформации в демократию, в свою очередь,

является важным этапом развития государственности. Благодаря именно его усилиям

эта политика стала курсом на эффективную государственность. Государственная

независимость, в свою очередь, явилась отправной точкой формирования

институциональной демократии»3.

Являясь частью Европы, государством, придерживающимся европейской

культуры, ее интеллектуального наследия и разделяющим демократические

ценности, Азербайджанская Республика рассматривает вопрос интеграции в

европейскую семью своей стратегической целью и представляет себя неотъемлемой,

организованной частью структур Евро-Атлантической безопасности.

Гейдар Алиев принимал за стратегическую цель Азербайджанской Республики

в деле интеграции в политические, оборонные и экономические структуры евро-

атлантического пространства исходя из логического развития нашего исторического

стремления и политических и экономических процессов, присущих нашему

обществу.

Следует отметить что современное, цивилизованное государство можно

построить только на основе истинно демократических ценностей, соблюдения прав

человека, политической и экономической свободы и верховенства закона.

Именно благодаря дальновидной стратегии Общенационального лидера

сегодня, подтверждая эти показатели, можно сказать, что Азербайджан занял

заслуженное место среди европейских государств, опыт и потенциал, а также его

геополитические, геоэкономические, исторические и культурные особенности

позволяют Азербайджану быть не только в роли потребителя достижений

3 Бакинский рабочий (газета) 24.05.2007



131

европейского сотрудничества, развитие всех сфер социальной жизни, консолидации

диалога и связей между Европой, Азией и восточными государствами.

На пути к независимости Азербайджанская Республика прошла тяжелые

испытания, преодолела многие трудности, сталкиваясь с агрессией, внешним

воздействием и внутренним давлением, которые исходили из социально-

экономических последствий армяно-азербайджанского конфликта, борьбы за власть,

проблем переходного периода и других факторов. Несмотря на эти трудности,

Гейдару Алиеву удалось устоять восстановить и сохранить стабильность и провести

демократические и экономические реформы. С этой точки зрения, анализируя

современные международные отношения Г. Алиев говорил: «Внешнеполитический

курс Азербайджана основывается на многовекторной политике безопасности, и эта

страна старается иметь нормальные отношения со всеми соседями, в том числе с

Россией и Ираном. Но сегодня Азербайджан расширяет свои отношения и с

западными государствами, а также с другими азиатскими странами. Чтобы развивать

тесные связи с западными странами и институтами Запада, Азербайджану важно

ускорить темпы развития демократии . И все знают, что Азербайджан сегодня в

более выгодном положении, чем его соседи»4.

Как отмечает сегодня, подтверждая эти слова, Президент Азербайджана

Ильхам Алиев, «мы - самодостаточная страна, и будучи таковой, мы обязаны строит

взаимоотношения без «двойных стандартов» и какого-либо давления извне»5.

В результате осуществленных за последние годы реформ (усовершенствования

в законодательстве и эффективны шаги в урегулировании макроэкономики)

Азербайджан достиг значительного успеха в динамике экономического роста,

стабилизации цен и курса обмена волюты, а также в создании благоприятных

условий для привлечения местных и зарубежных прямых инвестиций (ЗПИ). Надо

отметить, что большая часть ЗПИ приходит из Европы.

«Важно отметить рост местных инвестиций, что свидетельствует о доверии –

выступает Ильхам Алиев - граждан Азербайджана к своему государству, а также о

правовых гарантиях и уверенности в стабильном росте экономики. Благоприятный

инвестиционный климат способствовал увеличению доли частного сектора в общей

валовой продукции, которая составляет более 75%, это и есть тенденция

дальнейшего роста. Частный сектор стал играть важную роль в экономическом

развитии страны.6

В отношении процесса демократизации, исследуя поставленные в

диссертационной работе задачи, хотели бы особо отметить, что правительство

Азербайджана строго придерживается курса и политики Общенационального лидера

Гейдара Алиева на построение демократического государства. В этой связи АР тесно

сотрудничает с международными организациями, какими являются ООН, Совет

Европы, Европейский Союз, ОБСЕ – БДИ.

Начало ХХЫ столетия, как и вторая половина ХХ века, является истори-

ческим периодом формирования новой Европы – единого геополитического и

4 Бакинский рабочий (газета) 24.05.2007 5 Бакинский рабочий (газета) 24.05.2007 6 Щ. Щцсейнова, Азярбайъан Авропайа интеграсийа просесляриндя (1991-1997), Б., 1998, с.35



132

экономического пространства в пределах Европейского Союза, которое должно стать

(согласно идее европейских политиков) оплотом мира, политической стабильности,

экономического прогресса и социальной справедливости. Но этот процесс по

существу является довольно сложным и не может претендовать на однозначно

позитивную оценку. С каждым годом дальнейшее развитие ЕС ставит все больше

вопросов относительно будущего Европы, вокруг которого ведутся противоречивые

дискуссии как в политической сфере, так и в научной. Одним из важнейших аспектов

развития ЕС является процесс расширения границ этой интеграционной группировки

за счет стран-кандидатов на членство в ЕС.

Как отмечал Президент Азербайджана И.Алиев: «Интеграция в Европу –

внутренняя потребность Азербайджана. Европейский союз не может расширяться

постоянно. В противном случае, нормальная деятельность данной структуры станет

невозможной. Поэтому потенциальным участникам необходимо заранее знать о

своих перспективах. И мы должны открыто заявить о пределах наших обязательств

перед Европой. Вся работа должна строиться на основе взаимной выгоды,

взаимопонимания и уважения»7.

Тесное сотрудничество Азербайджана, придерживающегося политики

расширения интеграции в Европу, - пишет академик Рамиз Мехтиев – с европейским

пространством остается стержнем национальной внешней политики. «Политика

нового соседства» Европейского Союза при этом в выступает важным

перспективным элементом установления стратегических взаимоотношений в рамках

ЕС. В то же время не стоит забывать, что Азербайджан является значимым

транспортным каналом и энергетическим ресурсом, а доступ к энергоносителям

может стать главной заботой, а возможно, даже элементом соперничества между

создаваемыми геостра-тегическими треугольниками и союзами 8.

Здесь следует отметить слова Президента Азербайджана Ильхама Алиева –

«Сегодня границы Европейского Союза все более приближаются к нашему региону,

Азербайджан включен в «Политику нового соседства» Европейского Союза. По

этому критерии, которые будут взяты на основу, в нашем регионе, станут очень

похожи на действующие в Европейском Союзе критерии. Между Азербайджаном и

Европейским Союзом ведется весьма активный энергетический диалог. Наши

транспортные возможности, сданные в эксплуатацию трубопроводы создают

совершенно новую ситуацию в регионе. Роль, которую Каспийский регион играет в

вопросе энерго-снаб-жения для мира, будет постепенно все больше возрастать»9

Современный мир знал не мало лидеров. 20-й век был на редкость насыщена

замечательными личностями и фигурами, попавшими с историю. Несомненно ни у

кого не вызовет сомнения, что одной из таких личностей был Гейдар Алиев.

Личность сумевшая сделать для Азербайджана не меньшее чем в свое время сделал

Петр I для России, а именно в аспекте приближение европейских стандартов и норм

во благо процветания своего народа, который он любил больше всего на свете10

.

7 Р.Мехтиев «На пути к демократии: размышления о наследии», Б., 2007, стр. 632 8 Бакинский рабочий (газета) 24.05.2007 9 Азер.Тадж . 30.08.2006 10 Р.Мехтиев «На пути к демократии: размышления о наследии», Б., 2007, стр. 638



133

При реализации приоритетов национальной внешней политики необхо-димо

видеть и впредь выделять особое место России. Она, т.е. Россия, как отмечает

академик Р.Мехтиев, остается не только существенным фактором мировой политики,

но и является крайне важным геополитическим и геоэкономическим соседом, с

которым Азербайджан связывает тесные исторические и культурные узы. Политика

Президента Ильхама Алиева по укреплению сотрудничества и взаимоотнощений с

Россией, дружба и тесные контакты президентов двух стран оправданы временем и

являются наглядным подтверждением обоснованности сбалансированного

стабильного отношения с Россией предопределены историей.


Ялийев Щ.Я. Дцнйа Азярбайъанлыларынын Ы гурултайы, 9-10 нойабр 2001ил,

(мярузя) Б., 2002, с.25.

Бакинский рабочий (газета) 25.05.2007.




Щ. Щцсейнова, Азярбайъан Авропайа интеграсийа просесляриндя (1991-1997), Б.,

1998, с.35.

Р.Мехтиев «На пути к демократии: размышления о наследии», Б., 2007, стр. 632


Азер.Тадж . 30.08.2006.

Р.Мехтиев «На пути к демократии: размышления о наследии», Б., 2007, стр. 638.



AZERBAYCAN DIŞ POLİTIKASINDA AZERBAYCAN CUMHURİYETİ`NİN

ULUSAL LİDERİ HAYDAR ALİYEV`İN ROLÜ

The Role of Haydar Aliyev National Leader of Azerbaijan Republic in the Foreign

Policy of Azerbaijan

Doç. Dr. Samir QULİYEV

Özet

1993-2003 arasında Azerbaycan dış politikasını değerlendirdiğimizde Haydar

Aliyev konseptinin somut başarılarını görebiliyoruz. Büyük ülkelerde Azerbaycan adına

yanıltma haber oluşturan Ermeni diasporu ve lobisine karşı ülkenin realitesini anlatmak için

harcadığı şahsi çabalar, ekonomik bağlamda dengeleri gözeterek imzalamış olduğu petrol

ve gaz anlaşmaları, uluslararası örgütler kapsamındaki faaliyetleri, Azerbaycan`ın diğer

ülkelerle çok taraflı ilişkilerinin Azerbaycan çıkarlarına uygun oluşturulması ve

Azerbaycan`ın kanayan yarası Dağlık Karabağ konusundaki çalışmaları Haydar Aliyev`in

dış politikasının esas konuları olmuştur. Ülkenin bağımsızlığının korunması, istikrarın

sağlanması, ülkenin tanıtılması, iki taraflı ve çok taraflı ilişkilerin geliştirilmesi açısından

değerlendirdiğimizde Haydar Aliyev`in Azerbaycan dış politika konseptinin

oluşturulmasında ve geliştirilmesinde rolü çok büyüktür.

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Haydar Aliyev, Dağlık Karabağ, Dış Politika

Abstract

We can see concrete success of Haydar Aliyev concept while evaluating

Azerbaijan foreign policy between the years of 1993-2003. Personal efforts to explain

reality of the country to major states where Armenian Diaspora and lobby created

disinformation against Azerbaijan, in economic context signing of oil and gas agreements

by taking into consideration of the balance, activities within international organizations,

establishing of multilateral relations of Azerbaijan with other countries relevant to the

interest of Azerbaijan, works on the Nagorno-Karabakh problem of Azerbaijan were the

main issues of Haydar Aliyev’s foreign policy. Haydar Aliyev had an important role on the

creation and improvement of foreign policy concept in terms of maintenance of country’s

independence, keeping stability, introduction of the country, and improvement of bilateral

and multilateral relations.

Key Words: Azerbaijan, Haydar Aliyev, Nagorno-Karabakh, Foreign Policy

Giriş

Qafqaz Üniversitesi – Bakü/AZERBAYCAN, [email protected]


Rolü / Samir QULİYEV

135

1980`lerden itibaren başlayan ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasına yol açan

gelişmeler bu tarihe kadar mevcut olan iki kutuplu dünya sisteminin sonunu getirmiştir.

Liberal serbest ekonomilerle rekabet edemeyen Doğu Bloku’nun çökmesi ile ortaya çıkan

uluslararası sisteme Yeni Dünya Düzeni adı verilse de, söz konusu sistemde henüz

istikrarsızlık ve kargaşa hakimdi.1

Bu yeni düzende, art arda bağımsızlığını ilan eden cumhuriyetler kendilerine

özgü veya ortak sorunları ile uluslararası politika sahnesinde yerlerini almaya

başlamışlardır.2 Özellikle Kafkasya’daki bölgesel ve etnik çatışmalar çevre ülkelerin

istikrarlarını tehdit etmesinden dolayı bölgeyi riskli bir konuma getirmiştir.3

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Azerbaycan

hem Kafkaslardaki stratejik konumu hem de zengin petrol yataklarına sahip olması

nedeniyle kısa sürede bölgesel güç mücadelesinin merkezinde yer aldı. Dünyadaki petrol

kaynakları içinde önemli yere sahip olan Azerbaycan, bağımsızlığını kazanmasının

ardından çıkan çatışmalar, hatta savaşlar dünyanın ilgisini birden bu küçük ama bir o kadar

da değerli bölgeye çekmiştir. Petrol zenginliğine bağlı olarak Azerbaycan ve Hazar

petrollerinin ve doğal gazının bu bölgeden geçecek bir boru hattı ile dünyaya pazarlanmak

istenmesi, başta Azerbaycan olmak üzere bölgenin konumunu bir anda önemli hale

getirmiştir.

Azerbaycan, 12 Mart 1922 tarihinde Kafkasyaötesi Sosyalist Federal Sovyet

Cumhuriyeti’ne katılmış, 1936 yılından sonra Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

(SSC) adını alarak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nin (SSCB) ayrı bir üyesi

olmuş4, 30 Ağustos 1991 tarihinde ise “Azerbaycan Cumhuriyeti” adıyla bağımsızlığını ilan

etmiştir. 18 Ekim 1991’de Azerbaycan Parlamentosu’nda 32 maddeden oluşan

“Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Devlet Bağımsızlığıyla İlgili Anayasa Aktı” kabul

edilmiştir.5 Ülkede 12 Kasım 1995 tarihinde ilk serbest ve çok partili seçimler yapılmış,

aynı gün düzenlenen halk oylamasıyla da yeni anayasa kabul edilmiş ve 27 Kasım 1995’te

yürürlüğe girmiştir.

Azerbaycan eski dünyanın en önemli yerinde, yani Orta Asya ile Ortadoğu ve Ön

Asya’nın tam ortasında bulunmaktadır. Bölgenin en önemli özelliği, Azerbaycan’ın tarihi

geçit ve ticaret yolları üzerinde bir köprü konumunda olması, bu ülkeye ekonomik, sosyal

ve siyasi bazı olanaklar sağlamaktadır.6

Azerbaycan, etnik ve dini yapısı ile de bölgede önemli bir role sahiptir.

Transkafkasya’daki tek müslüman ülke olması, onu farklı bir konuma sokmaktadır. Bölge

ile ilgilenen Türkiye ve İran’ın müslüman olması bölge dışı bağlar açısından Azerbaycan’a

1 Arı, Tayyar; Uluslararası İlişkilere Giriş, İstanbul, Alfa Yayınları, 1996, ss. 71-72. 2 Kut, Gün; ”Yeni Türk Cumhuriyetleri ve Uluslararası Ortam”, Büşra B. Erşanlı ve diğerleri (der.),

Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan),

Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994, s. 9. 3 Kohen, Sami; “Etkinlik Mücadelesi”, Milliyet, 21 Ağustos 1997. 4 Sükan, Ziya A. ; BDT ve Türk Cumhuriyetleri, Ankara, Ankara Sanayici ve İşadamları Derneği

Yayını, 1992, s. 10. 5 Qasımov, Musa; Azerbaycan Beynelxalq Münasibetler Sisteminde (1991-1995), Bakı, Genclik,

1996, s. 10. 6 Azerbaycan’da Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayiinin Yapısı ve Türkiye ile İlişkiler Açısından

Değerlendirilmesi, Ankara, TOBB, no. 295, 1995, s. 3.



136

avantajlar sağlayabilmektedir. Şii olan Azerbaycan, mezhep bakımından İran’a yakın

olmakla birlikte İran gibi radikal bir islami anlayışı benimsememesi ve laik modeli

hedeflemesi bakımından Türkiye’ye daha yakın gözükmektedir. Din ile devlet ilişkilerinde

Azerbaycan’ın Türkiye’yi örnek alması bu konuda önemli bir göstergedir, ancak

uluslararası ilişkilerde çıkarın her zaman önde olduğu ve bu doğrultuda dinin çok bağlayıcı

olmadığı görülmüştür.

Bağımsızlığının ilk yıllarında istikrarsızlıklar ve iç çekişmeler ile boğuşan

Azerbaycan, Dağlık Karabağ bölgesinde yaşayan Ermenilerin Azerbaycan’dan ayrılma

talebiyle toprak bütünlüğünü tehdit eden bir savaş ile karşı karşıya kalmıştır.

Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası yaşadığı Karabağ savaşı, iç çatışmalar, ekonomik

sorunlar, parti ve lider rekabetleri, darbeler ve demokrasi sorunları çok hızlı bir değişim

sürecini de beraberinde getirmiştir. Politik dengelerin sürekli ve hızla değişmesi

Azerbaycan’ı uluslararası arenada zor duruma sokmuştur. Bununla birlikte, zengin

enerji kaynakları sebebiyle ekonomik bağlamda büyük güclerin ilgisi günümüzedek

artarak devam etmiştir.

Bu tarihsel süreç içerisinde “Yeni Büyük Oyunun” merkezinde kendini bulan

Azerbaycan için bağımsız dış politika uygulamak çok zor olmuştur. Bu bağlamda Haydar

Aliyevìn Azerbaycanà liderliği sayesinde dış politikası da kurumsallaşmıştır. Bu

çalışmamızda ana hatlarıyla dış politika hedefleri çerçevesinde sorunlar ele alınarak daha

sonra Azerbaycan`ın ulusal liderine çevrilen Haydar Aliyevìn stratejileri araştırılıp

tartışılacaktır.

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politika Hedefleri ve Haydar Aliyev

Azerbaycan SSC’de dış politika fonksiyonunu merkezi hükümet yerine

getirmekteydi. Bundan dolayı, bağımsızlık sonrası dış politika devletin yapılanmasında

yeni bir kavram olarak yeniden oluşturuldu. Azerbaycan dış politikası oluşturulurken,

tarihteki diplomatik ilişkilerin tecrübesinden, 1918-1920 yıllarında Azerbaycan Halk

Cumhuriyeti’nin dış politika anlayışından, 1919’dan Ocak 1920’ye dek devam eden Paris

Barış Konferansı’nda Azerbaycan diplomatlarının faaliyetlerinden ve genel olarak dünya

devletlerinin dış politika tecrübelerinden faydalanmaktadır.7

Haydar Aliyev’in 10 Ekim 1993 tarihinde cumhurbaşkanı yemin töreninde dış

politikayı konu alan konuşmasında vurguladığı gibi:

“Devletimizin önünde duran en önemli görevlerden biri

Azerbaycan’ın çıkarlarını uluslararası arenada koruyabilen akıllı ve

tutarlı dış politikanın izlenmesidir. Bize emanet edilen çok zor

görevler var.İlk olarak, dış politikamız Azerbaycan’ın bağımsızlığının

tam olarak teminine ve güçlendirilmesine yöneltilmelidir. Hedefimiz

dünya devletleri ile eş statüde diplomatik ilişkiler kurmak ve

geliştirmekten, bu ilişkilerden hem Azerbaycan Cumhuriyeti’nin

uluslararası ilişkilerdeki konumunu güçlendirmekten, hem de devletin

7 Piriyev, Abbas; Siyasi Strategiya ve Milli Tehlükesizlik Problemi, Bakı, Bakı Dövlet Universiteti

Neşriyyatı, 2002, s. 153.



137

ekonomisini, eğitimini ve kültürünü geliştirmek için en doğru şekilde

istifade etmekten ibarettir.”8

Bu çerçevede, dış politika oluşturulurken öncelikli hedefler belirlenmiştir.

Azerbaycan’ın bağımsızlığının korunmasına ve toprak bütünlüğünün sağlanmasına yönelik

bağımsız dış politika yürütülmesi bu hedeflerin başında gelmektedir. Ülkenin

bağımsızlığına, güvenliğine ve toprak bütünlüğüne yönelik her türlü tehlikenin yok

edilmesi, Azerbaycan’ın bağımsızlığını garanti altına almış olacaktır.9Bağımsızlığın

ardından Azerbaycan dış politikasında belirleyici nitelikte iki önemli etken söz konusu

olmuştur. Bunlar, enerji kaynaklarının işletilerek dış pazarlara taşınması ve ateşkese karşın

çözülemeyen Dağlık Karabağ sorunudur.10

Dış politika stratejisi oluşturulurken,

Azerbaycan’ın Doğu ve Batı arasında koridor rolü oynaması gibi avantajlı jeostratejik

konumunu göz önünde bulundurarak, doğal zenginliklerini de kullanarak ekonominin tüm

sektörlerde gelişmesi amaçlanmıştır. Azerbaycan dış politikasını belirleyen en önemli etken

olan Karabağ sorununda ise, Ermenistan’la arasındaki uyuşmazlığın AGİT’in Lizbon

zirvesi ilkelerine dayanarak, Minsk Grubu çerçevesinde barışçıl yöntemlerle çözüm yolu

seçilmiştir.11

Bağımsızlığını kazanmasının ardından, Azerbaycan tarihsel tecrübeden de

faydalanarak, bağımsızlığını pekiştirmeye çalışarak, çok yönlü bir dış politikaya

yönelmiştir. Genel olarak, Azerbaycan dış politikasında uluslararası hukuk normları

çerçevesinde BDT ülkeleriyle, Avrupa devletleriyle, İsrail’le, ABD’yle, Orta Asya ve

Afrika ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesi yönünde politika izlenmiştir. NATO, AB ve

Avrupa Konseyi de dahil olmakla Azerbaycan’ın bütün uluslararası ve bölgesel teşkilatlara

üyeliği ile Avrupa ve Transatlantik güvenlik/işbirliği sistemine entegrasyonu dış politika

hedeflerinden biri olmuştur.12

Bu yöndeki çalışmaların yanı sıra Azerbaycan dış politikası bir takım ilkelere

dayanmaktadır. Bu ilkeler 12 Aralık 1995 tarihinde yürürlüğe giren Azerbaycan

Anayasasının 10. Maddesinde yer almaktadır: “Azerbaycan Cumhuriyeti diğer devletlerle

ilişkilerini herkes tarafından kabul edilmiş olan uluslararası hukuk ilkeleri esasında

kurar.”13

Bunlara dayanarak Azerbaycan dış politikasının “devlet egemen eşitliği, güç

kullanmama, sınırların dokunulmazlığı, devletlerin toprak bütünlüğüne saygı, uluslararası

uyuşmazlıkların barışçıl yollarla çözümü, ülkelerin iç işlerine karışmama, insan haklarına

saygı, uluslararası görev ve sorumlulukların iyi niyetle yerine getirilmesi”14

ilkelerine

dayandığını söyleyebiliriz.

8 Aliyev, Haydar; Müsteqilliyimiz Ebedidir, 1. Kitap, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, 1997, s.

205. 9 Nesirov, Elman; Azerbaycan-ABŞ Münasibetleri, Bakı, Qanun Neşriyyatı, 1998, s. 9-10. 10 Tellal, Erel; “Güney Kafkasya Devletlerinin Dış Politikaları”, Mülkiye Dergisi, c. XXIV, no. 225,

Kasım-Aralık 2000, s. 89. 11 Qasımov, Musa; Azerbaycan’ın Xarici Siyaseti (Konsepsiya Meseleleri), Bakı, Mütercim, 1997,

ss. 8-20. 12 Abdullayev, Mahir; Beynelxalq Münasibetler Tarixi, 2. Hisse, Bakı, Mütercim, 2000, s. 286. 13 Azerbaycan Respublikası’nın Konstitusiyası, II Fesil, Madde 10, Bakı, 1996, s. 7. 14 Qasımov, Musa; Azerbaycan Beynelxalq Münasibetler Sisteminde, Bakı, Genclik Neşriyyatı,

1996, s. 13.



138

Bu hedefleri ve ilkeleri temel alan bağımsız Azerbaycan’ın başarılı sonuçlar elde

edebilmesi için bölge devletleri ve diğer büyük ülkelerin hem Azerbaycan ile hem de

birbiriyle ilişkilerinin doğru değerlendirmesi ve bu ilişkilerde Azerbaycan’ın yeri, rolü ve

jeopolitik konumunun iyi bilinmesi şarttır. Çünkü bu ilişkileri ve onların çatışan ve uzlaşan

çıkarlarını kullanarak Azerbaycan’ın tam bağımsızlığını ve kalkınmasını temini

mümkündür. Bugüne dek Azerbaycan’ın bunu ne ölçüde başardığını anlayabilmek için

yürüttüğü dış politikayı iyi incelemek gerekir.

Haydar Aliyev Dönemi Azerbaycan Dış Politikasının Ana Hatları

3 Ekim 1993’teki seçimlerde oyların % 98.8’ini alan Aliyev, son olarak 11 Ekim

1998’de yapılan seçimlerde yeniden başkan seçilmiştir.15

Haydar Aliyev SSCB döneminde

Azerbaycan’ın en önemli isimlerinden birisi olmuştur. 1988’e kadar Moskova’da Sovyetler

Birliği Başbakan Birinci Yardımcılığı görevine ve Komünist Partisi Merkez Komitesi

Politbüro üyeliğine kadar yükselen Aliyev’in büyük siyasi tecrübesi, karar verme

mekanizmalarını yakından tanıması, geleneksel Rus politikasını çok iyi bilmesi, yeni

dönemde ona etkin yaklaşımlar ve politikalar izlemesinde yardımcı olmuştur. İktidara gelir

gelmez ülke içi dengeleri gözeterek atamalar yapmış ve kısa zamanda ülkedeki istikrarı

sağlamaya muvaffak olmuştur.16

Aliyev’in iktidara geldiği dönemde Azerbaycan’da tam bir karışıklılık

yaşanmaktaydı. Karabağ’daki savaş, halkın ekonomik sıkıntısı ve Gence’den Suret

Hüseyinov’un devlete karşı gelmesiyle beraber ülkedeki etnik azınlıkların da bir takım

taleplerde bulunması ülkeyi gerçekten bir kaosa sürüklemişti.17

Önceki başkanlardan daha uzun süre başkanlık yapan Aliyev, diğerlerinden

dengeli ve tutarlı bir politika izlemiştir. Aliyev döneminde Rusya’yla ilişkilere önem

verilmiştir. Buna yönelik olarak da, uzun müzakereler sonucu Azerbaycan’ın BDT’ye

üyeliği 21 Eylül 1993’te Azerbaycan Parlamentosu tarafından onaylanmış ve 24 Eylül

1993’te Moskova’da BDT devlet başkanları zirvesinde Azerbaycan BDT’ye katılmıştır.18

İktidarının ilk yıllarında Türkiye ile mesafeli, Rusya’ya yakın ve İran ile de Elçibey

dönemindeki gerginlikten kaçınma politikası izleyen Aliyev, içerideki durumu

sağlamlaştırdıktan sonra daha farklı bir dış politikaya yönelmiştir. Azerbaycan’ın BDT

üyeliğini onaylamakla birlikte Azerbaycan’da Rus birliklerinin konuşlandırılmasını

reddeden Aliyev, bu dönemde Ermenistan’a bir milyar dolar tutarında çeşitli silah

yardımında bulunan19

ve her fırsatta Azerbaycan’a baskıcı politikalar uygulayan, “yakın

15 Cumhuriyet, 23 Kasım 1998. 16 Dolay, Nur; “Instable Indépendance de l’Azerbaidjan”, Le Monde Diplomatique, 4 Août 1993. 17 Azerbaycan’ın güneyindeki şehirlerinden İran’la sınırı olan Lenkaran’da şehrin valisi olan Ali

İkram Hümbetov İran’ın da desteğini alarak Talış Muğan Cumhuriyeti’ini ilan etmiştir. Aynı

zamanda Güney Dağıstan ve Azerbaycan içinde yaşayan Lezgiler’in lideri olan Muhiddin

Kahramanov, Ulusal Lezgi (Sadval) hareketini başlatarak, Azerbaycan’ın kuzeyinde bir Lezgistan

devleti kurmak istemiştir. 18 Seferov, P.Ş. ; 90-cı İllerde Azerbaycan’ın Beynelxalq Veziyyeti ve Xarici Siyaseti (Metodik

Vesait), Bakı, Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Universiteti, 1999, s. 52. 19 Zengin, Eyüp; İbrahimov, Rövşen; “Putin’in Azerbaycan Ziyareti ve Azerbaycan-Rusya İlişkileri”,

Emine Gürsoy, Erdal Şahin (ed.), Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Haarlem,

SOTA Yayınları, 2002, s. 202.



139

çevre” politikasına yönelen Rusya’nın Azerbaycan’da askeri üs bulundurmasına şiddetle

karşı çıkmıştır. Ancak, kuzey yarımküresi içerisinde her türlü hava hareketlerini ve

kıtalararası balistik füzeleri tespit etme gücüne sahip olan Gebele Radar İstasyonu, 24 Ocak

2002’de Aliyev’in Moskova’ya resmi ziyareti sırasında yapılan bir anlaşmayla Rusya

Federasyonu’na 10 yıllığına kiraya verilmiştir.20

İran’la ilişkilerde, İran’ın Kuzeyinde Azerbaycan dilini konuşan 20 milyon

Azerbaycanlı nüfusun bulunması karşılıklı ilişkileri şekillendiren temel unsur olmuştur. H.

Aliyev, ikinci Cumhurbaşkanı E. Elçibey dönemindeki “Tek Azerbaycan” kavramını terk

ederek bu yaklaşımdan rahatsız olan İran’la ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır.21

Elçibey’e kıyasla Rus politik sistemini çok daha iyi tanıyan Aliyev Rusya

Dışişleri Bakanlığı, Savunma Bakanlığı ve Enerji Bakanlığı arasındaki dengeleri ve fikir

ayrılıklarını kullanmasını bilmiştir. Rusya’yla ilişkilerin kötüleştiği sırada Aliyev Türkiye,

ABD ve diğer Batılı ülkeler ile ilişkileri geliştirmeye yönelik politikalar izlemiştir. Şubat

1994’te Türkiye’ye yaptığı resmi ziyaret sırasında iki ülke arasında on yıllık dostluk ve

işbirliği anlaşmasıyla, savunma ve askeri yardım anlaşmalarının da bulunduğu 16 anlaşma

ve protokol imzalanmıştır.22

Ancak Mart 1995’te Aliyev iktidarına karşı başlatılan darbe

girişiminde bazı Türk vatandaşlarının da rol almış olması23

sonucu Türkiye’yle ilişkiler

gerginleşmiştir. Türkiye tarafından Süleyman Demirel aracılığıyla uyarılan Aliyev, darbe

girişimini atlatmayı başarmış, fakat darbeye Türk vatandaşlarının adının karışmış

olmasından duyduğu kırgınlığı çeşitli kereler ve bir defasında da TBMM kürsüsünden ifade

etmekten kaçınmamıştır.24

1997 yılı birçok açıdan Azerbaycan için önemli olmuştur. Dağlık Karabağ

sorunu bu yıl içinde tekrar alevlenmiş ve ateşkes ihlal edilmeye başlanmış, bu doğrultuda

Türkiye etkin bir şekilde olaya müdahale etmiştir. Ateşkes ihlalinin hemen ardından Haydar

Aliyev 5-9 Mayıs 1997 tarihleri arasında Türkiye’yi ziyaret etmiştir.25

Bu ziyaret, hem

Aliyev’e karşı 2 yıl önce yapılan darbe girişiminden sonra kısmen soğuklaşan iki ülke arası

ilişkiler, hem de bölge dengeleri açısından büyük önem taşımıştır. Aliyev, Türkiye’den

daha fazla ekonomik yardım talep etmiş ve sıkıntılarını dile getirmiştir. Dağlık Karabağ

konusu yine görüşmelerin ana hattını oluşturmuştur. Aliyev’in bu gezi sırasında, en çok

üzerinde durduğu konu, Rusya’nın Ermenistan’a silah satması olmuş ve bu durumdan

duyduğu tedirginliği dile getirmiştir.26

Azerbaycan’ın enerji kaynaklarının işletilmesi ve uluslararası pazarlara taşınması

konusunda da önemli adımlar atılmıştır. Bakü-Ceyhan projesine tam destek veren Aliyev27

,

20 Oğan, Sinan; “Gebele Radar İstasyonu: Biri Bizi Gözetliyor”, Foreign Policy,

<http://www.dispolitika.org.tr/dosyalar/sogan_100302_p.htm > (03.04.2013). 21 Ayhan Karaca, “Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı”, DTM, <

http://www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=125&Itemid=1>

(03.04.2013). 22 Azerbaycan, 28 Fevral 1994. 23 “Susurluk Raporu”, Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı, <http://akgul.bilkent.edu.tr /Dava/

susurluk /mit/ > (03.04.2013). Milliyet, 24 Ocak 1998. 24 Aydın, Mustafa; “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış Politikası

(1980-2001), c. 2, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 406. Hürriyet, 17 Şubat 1998. 25 Xalq Qazeti, 10 May 1997. 26 Tınç, Ferai; “Yılmaz’dan Aliyev’e Karabağ Güvencesi”, Hürriyet, 15 Nisan 1996. 27 Liberal Bakış, 5 Şubat 1998.

http://www.dispolitika.org.tr/dosyalar/sogan_100302_p.htm

http://www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=125&Itemid=1



140

ABD ile ilişkilere de önem vermiştir. ABD’deki Ermeni lobisinin baskısıyla kabul edilen

ve ABD yönetiminin Azerbaycan’a yardım yapmasını engelleyen “Özgürlükleri

Destekleme Yasasına 907 Sayılı Ek” maddenin kaldırılması için girişimlerde

bulunmuştur.28

Amerikan hükümetinin Ermenistan’a senede 100 milyon dolar yardım

ayırması ancak savaştan ekonomisi çökmüş olarak çıkan ve 1 milyon kadar mültecinin

bulunduğu Azerbaycan’ın ABD yardımından mahrum kalması Azerbaycan’da ABD

yönetimine karşıt bir ortam oluşturmuştur. Aliyev 1997 yılında ABD’ye ilk ziyareti

sırasında konuyu gündeme getirdiyse de somut bir sonuç alınamamıştır. Ermeni yanlısı

temsilcilerin yoğun tepkilerine rağmen Clinton yönetimi 907 sayılı kararın kaldırılmasına

yönelik girişimlerde bulunmuştur. Aslında zengin petrol yataklarına sahip ve stratejik bir

konumda bulunan Azerbaycan, ABD için Ermenistan ile kıyaslanmayacak kadar önemlidir.

Buna bir de Azerbaycan’da artan ABD yatırımlarının eklenmesi, Kongre’yi Azerbaycan’a

yönelik sınırlamaları yeniden gözden geçirmeye zorlamıştır. Sonuçta Kongre “Deniz Ötesi

Özel Yatırım Şirketi” (Overseas Private Investment Cooperation: OPIC) çerçevesinde ve

demokrasinin geliştirilmesi programı olarak Azerbaycan’a yardım yapılmasını kabul

etmiştir.29

Azerbaycan’ın dış politikasında 1998 yılından itibaren artan bir şekilde ABD

eksenine doğru bir yönelme olduğunu söyleyebiliriz. Bunun en önemli nedeni Clinton

yönetiminin Bakü-Ceyhan projesinin hayata geçirilmesi için büyük çaba sarf etmesi ve bu

çerçevede Azerbaycan’ın ABD dış politikasında kazandığı önemdir. 29 Ekim 1998’de

Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan’ın Bakü-Ceyhan’a açık

destek veren Ankara Deklarasyonu’nu imzalamasına giden süreçte Clinton yönetiminin

rolü büyük olmuştur.30

Azerbaycan’ın ABD ve Türkiye ile yakın ilişkiler kurmasında Rusya’nın izlemiş

olduğu politikanın da etkisi söz konusudur. Ermenistan’ı Kafkaslarda her zaman müttefik

olarak gören ve Karabağ savaşında Ermenileri destekleyen Rusya Azerbaycan’la

yakınlaşma politikası yürütmeye başlamıştır. Bölgede etkisini arttırmak düşüncesiyle

Karabağ sorununa çözüm bulabilecek tek ülke olarak kendisini sunan Rusya’nın 1996

AGİT Lizbon Zirvesi’nde Azerbaycan’a verdiği destek dışında tüm faaliyetleri

Ermenistan’ı destekler yönde olmuştur.31

Rusya’nın Ermenistan topraklarındaki üsleri de

Azerbaycan tarafından tehdit olarak algılanmış, nitekim Şubat 1999’da Rusya’nın

Ermenistan’da bulunan iki üssüne S-300 V füzeleriyle MIG-29 savaş uçakları göndermesi

Azerbaycan tarafından protesto edilmiştir.32

Dağlık Karabağ çatışması Azerbaycan’ın dış politikasında her üç devlet başkanı

döneminde de önemli bir yer tutmuştur. Azerbaycan sorunun AGİT’in Minsk Grubu

çerçevesinde çözümüne taraftar olmuş ve bu konuda çok çaba sarf etmesine rağmen somut

bir sonuca ulaşılamamış, iki devlet arasında gerçekleşmiş olan görüşmeler sonuçsuz

kalmıştır. Dağlık Karabağ sorunundaki gelişmeler Azerbaycan’ın bölge ülkeleriyle

28 Cornell, Svante E.; “Turkey and the Conflict in Nagorna Karabakh: a Delicate Balance”, Middle

Eastern Studies, vol. 34, no. 1, January 1998, p. 57. 29 Hays, Wallace; “US Congress and the Caspian”, Caspian Crossroads, vol. 3, no. 3, Winter 1998,

p. 4. 30 Quliyev, Samir; Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, Bakanlar, Erzurum, 2004, s.

84. 31 Idem. 32 Azerbaycan Qazetesi, 14 Fevral 1999.



141

ilişkilerini, petrolün uluslararası pazarlara taşınması konusunu ve genel olarak bölgesel

istikrarı etkilemeye devam etmiştir.

Haydar Aliyev`in Ulusal Güvenlik Doktrini ve Stratejisi

“Ulusal Güvenlik”, ulus-devletlerin güvenliklerini sağlamaya ilişkin başlıca

endişelerini ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Dolayısıyla “ulusal güvenlik”, ulus-

devletlerden oluşan bir dünya siyasal yapısı içinde anlamını bulur. Ulus-devletin

güvenliğinin gelişimini sağlayan her şey o devlet için yararlı, bu güvenliği azaltan olgu,

eylem ve davranışlar ise zararlı olarak nitelendirilebilir.33

Ulusal güvenlik anlayışı belirli

bir zaman dilimi için oluşturulur ve stratejisi belirlenirken ulusal güvenliğin hedeflerinin ve

tehdit algıladığı konuların ne olduğunun bilinmesi gerekmektedir.

Azerbaycan’ın ulusal güvenliği ülke içinden; ekonomik bunalım, siyasi buhran,

manevi buhran, psikolojik bunalım, ekolojik sarsıntı, ayrımcılık, soykırım, halkın toplu

şekilde göç etmesi, bulaşıcı ve tehlikeli hastalıkların yayılması gibi konulardan tehdit

algılamaktadır. Ülke dışından ise; Azerbaycan’a karşı baskıcı politikalar yürütülmesi,

bozgunculuk, terörizm, uyuşturucu pazarlığı, sınırların dokunulmazlığı, dış ülkelerdeki

Azerbaycan’a karşı gerçekleştirilen propaganda ve lobicilik faaliyetleri, yurt dışından sahte

dövizin getirilmesi Azerbaycan’ın Ulusal Güvenliğini tehdit eden konulardır.34

BM’nin

Gelişim Programı’nda, doğal afetler, ekonomik bunalım, çevre sorunları, teknolojik

sorunlar ve cinayet olaylarına karşı tedbirlerin alınması Azerbaycan’da güvenliğin boyutları

olarak gösterilmiştir.35

Azerbaycan’ın bağımsızlığını güçlendiren temel faktörlerden biri de ulusal

güvenlik sisteminin yaratılmasıdır. Azerbaycan’ın önemli jeopolitik ve jeostratejik

konumuyla zengin enerji kaynaklarına sahip olması Azerbaycan’da ulusal güvenlik

stratejisinin oluşturulmasını zaruri kılan şartların başında gelmektedir. Bu şartların

kullanılarak halkın her türlü tehlikeden korunması ve ülkenin dış politikasının

şekillendirilmesi, Azerbaycan Ulusal Güvenlik Stratejisi’nin temel konusudur.36

Ulusal Güvenlik Stratejisi oluşturulurken birinci hedef ülkede siyasi istikrarın

sağlanmasıdır. Sosyal durumun seviyesinin düşüşü, işsizlik, ekonominin çökmesi, rüşvetin

yaygınlaşması, terör olayları, hükümete karşı silahlı darbe, iktidar-muhalefet çekişmesi ve

halk içinde azınlıkların devlete karşı örgütlenmeleri Azerbaycan’daki siyasi istikrarı

bozabilecek hususlardır. Bununla ilgili olarak da, Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik

Stratejisi’nin; iç ve dış politikada ulusal çıkarların savunulması, ulusal çıkarlara uygun olan

devletlerle ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesi, yurtta barış için politikaların yürütülmesi,

toprak bütünlüğünün sağlanması ve korunması, ekonomi alanındaki güvenliğin temin

33 Erhan, Çağrı; “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlayışı”, A.Ü. SBF Dergisi, no. 56/4, Ekim-Aralık

2001, s. 78. 34 Aliyev, Haydar; “Dünya Azerbaycanlılarına Müraciet”, Xalq Qazeti, 27 Dekabr 2000. 35 Piriyev, op.cit., s. 393. 36 Necefov, Z.; “Azerbaycan’ın Milli Tehlükesizlik Problemleri: Nezeri Meseleler”, Beynelxalq

Heyat, no. 2/4, 1998, s. 8.



142

edilmesi, halkın sağlık konusundaki gelişiminin sağlanması, ülkedeki maddi ve manevi

servetlerin korunması gibi ilkelere dayandığını söyleyebiliriz.37

Azerbaycan dış politikası, Ulusal Güvenlik Stratejisi’ne göre oluşturulmaktadır.

Halihazırda Azerbaycan’ın içte ve dışta en temel sorunu Dağlık Karabağ sorunudur.

Ermenistan-Azerbaycan çatışması Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü sarsmış ve hayatın

her alanında Azerbaycan’ı olumsuz yönde etkilemiştir. 1994’te ateşkes anlaşmasının

yapılmasıyla ve ülke içindeki istikrarın sağlanmasıyla, Azerbaycan’ın güvenliği kısmen de

olsa temin edilmiştir. Karabağ sorunundaki çözümsüzlük nedeniyle, Ulusal Güvenlik

Stratejisi’ne de uygun olarak Azerbaycan dışta Ermenistan’dan, uluslararası terörizmi

destekleyen devletlerden ve örgütlerden tehdit algılamaktadır.38

Buna yönelik olarak, ülke içindeki etnik ayrımcılığın oluşturulmasının önlenmesi

ve toprak bütünlüğünün sağlanarak bağımsızlığın pekiştirilmesi Azerbaycan’ın dış

politikasının temel hedefidir. Azerbaycan, uluslararası ilişkilerini de bu çerçevede

oluşturarak Ermenistan tarafından işgal edilen toprakların geri alınması yönünde çaba sarf

etmektedir.

Özellikle “Asrın Anlaşması” imzalandıktan ve Bakü-Ceyhan petrol boru hattının

temelinin atılmasının ardından, Azerbaycan’ın enerji kaynaklarının Batı pazarlarına

ulaştırılmasındaki güvenliğin temin edilmesi, Ulusal Güvenlik Stratejisi’nin de yönünü

belirlemiştir. Azerbaycan, ulusal güvenliğinin sağlanmasında uluslararası kuruluşlarla ve

ulusal çıkarlarına uygun devletlerle işbirliği içerisindedir.39

Sonuç

Azerbaycan`ın ulusal lideri Haydar Aliyevìn faaliyetde olduğu yıllar uluslararası

sistem bakımından ele alındığında üç farklı dönemi kapsamaktadır. 1930-40`lı yıllar

ulusalcılığın politikaya uyarlandığı ve her ülkenin “değerler” arayışında olduğu bir

dönemdir ki, Aliyevìn gençliği bu dönemde geçmiştir. 1941-1990 arası dönemde ise İkinci

Dünya savaşını ve Soğuk Savaş yıllarını yaşayan Aliyev, Sovyetler Birliği cephesinde

idareci olarak yerini almış, önemli görevler üstlenmiştir. 1990`dan sonra ise, engin

tecrübeye sahip olan Aliyev için Azerbaycan`ı idare etmek kolay olmuştur. Bu yeni

dönemde uluslararası arenada giden küreselleşme eğilimlerini de iyi okuyan Aliyev,

bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan için adeta bir şans olmuştur.

Haydar Aliyev zaten 1969`dan itibaren Azerbaycan`ı idare etmekteydi. Ancak

1993è gelindiğinde şartlar çok değişmişti. Aliyev yeni düzeni Azerbaycan`ın çıkarlarına

gore şekillendirmesi gerekiyordu ki, 1994`te parallel imzalanan “Asrın Anlaşması” ve

“ateşkes anlaşması” da Azerbaycan için bu yeni dönemin başlanğıcı olmuştur.

Azerbaycan`ın uluslararası ilişkileri de bu dönemden itibaren gelişmeye başlamış,

Azerbaycan dış politikası da kurumsallaştırılmıştır.

37 Abbasov, Namiq; “Milli Tehlükesizlik Organlarının 80 İllik Yığıncağındakı Meruze”, Azerbaycan,

17 Aprel 1999. 38 Abbasov, Namiq; “Beynelxalq Terrorizme Qarşı Birge Mübarize Dövrün Telebidir”, Dirçeliş XXI

Esr, no. 49, 2002, s. 86-93. 39 Piriyev, op.cit., s. 407.



143

İktidarının sonrakı yıllarındaysa Aliyev, çeşitli alanlarda değişikliğe giderek halk

bazında “sessiz bir inkilap” gerçekleştirmiştir. Bununla da devlet geleneği 1918`den

varolan Azerbaycan`da “devletçilik” de kurumsallaşmaya başlamıştır. Dönemin şartlarına

da uygun olarak Haydar Aliyev doğduğu yıllarda Atatürkün Türkiye`de gerçekleştirdiği

inkılaplar, Aliyev tarafından yetmiş yıl sonra Azerbaycan`da daha tutarlı, tarihten ve

tecrübelerinden dersler alınmış formatında gerçekleştiriliyordu.

1993-2003 arasında Azerbaycan dış politikasını değerlendirdiğimizde Haydar

Aliyev konseptinin somut başarılarını görebiliyoruz. Büyük ülkelerde Azerbaycan adına

dezenformasyon oluşturan Ermeni diasporu ve lobisine karşı ülkenin realitesini anlatmak

için harcadığı şahsi çabalar, ekonomik bağlamda dengeleri gözeterek imzalamış olduğu

petrol ve gaz anlaşmaları, uluslararası örgütler kapsamındaki faaliyetleri, Azerbaycan`ın

diğer ülkelerle çok taraflı ilişkilerinin Azerbaycan çıkarlarına uygun oluşturulması ve

Azerbaycan`ın kanayan yarası Dağlık Karabağ konusundaki çalışmaları Haydar Aliyev`in

dış politikasının esas konuları olmuştur.

Ülkenin bağımsızlığının korunması, istikrarın sağlanması, ülkenin tanıtılması, iki

taraflı ve çok taraflı ilişkilerin geliştirilmesi açısından değerlendirdiğimizde Haydar

Aliyev`in Azerbaycan dış politika konseptinin oluşturulmasında ve geliştirilmesinde rolü

çok büyük olmakla birlikte sadece dış politika uygulamalarıyla bile sadece Azerbaycan`da

değil tüm Türk dünyasında ulusal liderliği hak eden bir değerdir.

KAYNAKÇA

Abbasov, Namiq; “Beynelxalq Terrorizme Qarşı Birge Mübarize Dövrün Telebidir”,

Dirçeliş XXI Esr, no. 49, 2002.

Abbasov, Namiq; “Milli Tehlükesizlik Organlarının 80 İllik Yığıncağındakı Meruze”,

Azerbaycan, 17 Aprel 1999.

Abdullayev, Mahir; Beynelxalq Münasibetler Tarixi, 2. Hisse, Bakı, Mütercim, 2000.

Aliyev, Haydar; “Dünya Azerbaycanlılarına Müraciet”, Xalq Qazeti, 27 Dekabr 2000.

Aliyev, Haydar; Müsteqilliyimiz Ebedidir, 1. Kitap, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı,

1997.

Arı, Tayyar; Uluslararası İlişkilere Giriş, İstanbul, Alfa Yayınları, 1996.

Aydın, Mustafa; “Kafkasya ve Orta Asya’yla İlişkiler”, Baskın Oran (ed.), Türk Dış

Politikası (1980-2001), c. 2, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001.

Ayhan Karaca, “Azerbaycan’da Ekonomik Dönüşüm Süreci ve Reformların 10 Yılı”,

DTM, <

http://www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=125

&Itemid=1> (03.04.2013).

Azerbaycan Qazetesi, 28 Fevral 1994 / 14 Fevral 1999.

Azerbaycan Respublikası’nın Konstitusiyası, II Fesil, Madde 10, Bakı, 1996.

Azerbaycan’da Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayiinin Yapısı ve Türkiye ile İlişkiler

Açısından Değerlendirilmesi, Ankara, TOBB, no. 295, 1995.





144

Cornell, Svante E.; “Turkey and the Conflict in Nagorna Karabakh: a Delicate Balance”,

Middle Eastern Studies, vol. 34, no. 1, January 1998.

Cumhuriyet, 23 Kasım 1998.

Dolay, Nur; “Instable Indépendance de l’Azerbaidjan”, Le Monde Diplomatique, 4 Août

1993.

Erhan, Çağrı; “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlayışı”, A.Ü. SBF Dergisi, no. 56/4, Ekim-

Aralık 2001.

Hays, Wallace; “US Congress and the Caspian”, Caspian Crossroads, vol. 3, no. 3,

Winter 1998.

Hürriyet, 17 Şubat 1998.

Kohen, Sami; “Etkinlik Mücadelesi”, Milliyet, 21 Ağustos 1997.

Kut, Gün; ”Yeni Türk Cumhuriyetleri ve Uluslararası Ortam”, Büşra B. Erşanlı ve diğerleri

(der.), Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan,

Özbekistan, Türkmenistan), Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.

Liberal Bakış, 5 Şubat 1998.

Milliyet, 24 Ocak 1998.

Necefov, Z.; “Azerbaycan’ın Milli Tehlükesizlik Problemleri: Nezeri Meseleler”,

Beynelxalq Heyat, no. 2/4, 1998.

Nesirov, Elman; Azerbaycan-ABŞ Münasibetleri, Bakı, Qanun Neşriyyatı, 1998.

Oğan, Sinan; “Gebele Radar İstasyonu: Biri Bizi Gözetliyor”, Foreign Policy,

<http://www.dispolitika.org.tr/dosyalar/sogan_100302_p.htm > (03.04.2013).

Piriyev, Abbas; Siyasi Strategiya ve Milli Tehlükesizlik Problemi, Bakı, Bakı Dövlet

Universiteti Neşriyyatı, 2002.

Qasımov, Musa; Azerbaycan Beynelxalq Münasibetler Sisteminde (1991-1995), Bakı,

Genclik, 1996.

Qasımov, Musa; Azerbaycan’ın Xarici Siyaseti (Konsepsiya Meseleleri), Bakı,

Mütercim, 1997.

Quliyev, Samir; Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan-ABD İlişkileri, Bakanlar, Erzurum,

2004.

Seferov, P.Ş. ; 90-cı İllerde Azerbaycan’ın Beynelxalq Veziyyeti ve Xarici Siyaseti

(Metodik Vesait), Bakı, Azerbaycan Dövlet Pedaqoji Universiteti, 1999.

Sükan, Ziya A. ; BDT ve Türk Cumhuriyetleri, Ankara, Ankara Sanayici ve İşadamları

Derneği Yayını, 1992.

Tellal, Erel; “Güney Kafkasya Devletlerinin Dış Politikaları”, Mülkiye Dergisi, c. XXIV,

no. 225, Kasım-Aralık 2000.

Tınç, Ferai; “Yılmaz’dan Aliyev’e Karabağ Güvencesi”, Hürriyet, 15 Nisan 1996.

Xalq Qazeti, 10 May 1997.

http://www.dispolitika.org.tr/dosyalar/sogan_100302_p.htm



145

Zengin, Eyüp; İbrahimov, Rövşen; “Putin’in Azerbaycan Ziyareti ve Azerbaycan-Rusya

İlişkileri”, Emine Gürsoy, Erdal Şahin (ed.), Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk

Cumhuriyetleri, Haarlem, SOTA Yayınları, 2002.

“Susurluk Raporu”, Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı,

<http://akgul.bilkent.edu.tr/Dava/susurluk/mit/ > (03.04.2013).

http://akgul.bilkent.edu.tr/Dava/susurluk/mit/



MÜSTƏQILLIYIN ILK ILLƏRINDƏ AZƏRBAYCANDA BAZAR

INFRASTRUKTURLARININ FORMALAŞMASINDA HEYDƏR ƏLIYEVIN ROLÜ

(Bağımsızlığın İlk Yıllarında Azerbaycan'da Pazar Ekonomisinin Altyapısının

Şekillenmesinde Haydar Aliyev'in Rolü)

Haydar Aliyev’s role in the Formation of Market Economy Infrastructures in

Azerbaijan in the First Years of Independence

Doç.Dr. İlham RÜSTEMOV

Özet

1991 yılında bağımsızlığını yeniden kazanmış Azerbaycan Cumhuriyeti krizlerle

çeşitli ekonomik olaylarla, aynı zamanda aşamalı geçiş dönemlerine tanıklık etmiştir. O

yıllarda pazar ekonomisinin kanunları ve kriterleri ile uzlaşmayan geçmiş ekonomik

sistemin tüm öğelerinin giderek ekonomik süreçlerden uzaklaştırılmasına ve öncelikle

pazar ekonomisinin altyapısının oluşumu özel önem taşıyordu. Böyle durumda H.

Aliyev'in amaçlı sosyo-ekonomik politikaları sonucunda piyasa ekonomik ilişkilerinin

temellerinin atılması için mümkün olan tüm imkanlar geniş kullanıldı ve sonuçta ülkenin

sosyal-politik yaşamında istikrar elde olundu. Öncelikle yeni ekonomik sistemin hukuki

esaslarını düzenleyen yasaların kabul edilmesine, yeni pazar ekonomisinin altyapılarının

şekillendirilmesine dikkat artırıldı.

Anahtar Kelime: Ekonomik Sistem, Pazar Ekonomisinin Altyapı, Ekonomik

Kriz

Abstract

Azerbaijan Republic regained its independence in 1991 and witnessed economic

events accompanied by crises and transition periods with various steps. Gradual avoidance

of all elements of previous economic system from economic processes which were not

compatible with the rules and criteria of market economy, and formation of market

infrastructure were assumed to have significant importance. In such a situation by the

expedient socio-economic policy of H.Aliyev, all possible opportunities were used in order

to establish market economy principles and stability in the socio-economic life of the

country was maintained as a result. Prior attention was turned to the acceptance of laws

which consisted legal bases of new economic system and to the formation of new market

infrastructure.

Key Words: Economic System, Business İnfrastructure, Economic Crisis

Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi, [email protected]


Heydər Əliyevin Rolü / İlham RÜSTEMOV

147

Dövlət müstəqilliyinin ilk dövrlərində bir müddət ölkənin idarə olunmasında

müxtəlif vaxtlarda səriştəsizlik iqtisadi böhranın dərinləşməsinə gətirib çixarmışdır. Bu

çətinliklərin başlıcaları yeni iqtisadi sistemin keçmiş iqtisadi sistemlə uyğun gəlməyən

xüsusiyyətləri və bazar infrastrukturlarının olmaması, qanunvericilik bazasının yenidən

formalaşdırılmasına olan ciddi tələblər və s. idi. Siyasi qeyri-sabitlik, daxili münaqişələr,

xarici təsirlər, Qarabağ münaqişəsi nəticəsində əhalinin qaçqın düşməsi və sair amillər

yeni bazar iqtisadi sisteminin formalaşmasının ləngiməsi ilə nəticələnirdi.

Nəticədə 1993-cü ildə respublika sənayesində istehsal olunmuş sənaye

məhsulunun səviyyəsi (fiziki həcm indeksi) 1990-ci illə müqayisədə 51% təşkil etmiş və

onun bütün sahələrində istehsalın həcmi həmin həddən müxtəlif dərəcədə aşağı

düşmüşdür. Strateji əhəmiyyət kəsb edən sənayenin bütün başlıca məhsullarının həcmi

azalmışdır. Cədvəl 1–də bu azalmalar statistik rəqəmlərlə ifadə olunmuşdur.

Cədvəl 1. 1990- 1993-cü illərdə əsas sənaye məhsullarının istehsalının dinamikası.

N Məhsul 1990-cı il 1993-cü il Fərq

1 Elektrik enerjisi, milyard kvt-saat 23,2 19 -4,2

2 Neft hasilatı milyon ton 12,5 10,3 -2,2

3 Təbii qaz istehsalı milyard kub metr 10 6,4 -3,6

4 Polad borular, min ton 493 145 -348

5 dəmir filizi (əmtəəlik) min ton 501 374 -127

6 mineral gübrələr, min ton 212 32 -180

7 sement min ton 990 600 -390

8 parça istehsalı milyon metr 158 117 -41

9 kondinsioner min ədəd 309 174 -135

Respublikada kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının həcmi isə 1993-cü ildə

1985-ci ilin səviyyəsinin 56 %-ni, 1990-cı ilin isə 65 %-ni təşkil etmişdi.

Cədvəl 2. 1990- 1993 ci illərdə Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının dinamikası

N Məhsul 1990-cı il 1993-cü il Fərq

1 Pambıq, min ton 543 285 -258

2 Tütün, min ton 53 45 -8

3 Tərəvəz, min ton 856 488 -368

4 Üzüm, min ton 1196 411 -785

5 Yaşıl çay yarpagı, min ton 31 24 -7

6 ət istehsalı, min ton 176 93 -83

7 Süd, min ton 970 800 -30



148

Ölkədə inflayasiya tempinin yüksək olması, iqtisadi depresiyalar, insanlarda

özlərinə qarşı inamsızlıq, əhalinin rifah halının aşağı düşməsi, itirilən ümidlər və s.

Azərbaycan cəmiyyətinin müstəqilliyin ilk illərində yaşamağa məcbur olduğu situasiya

idi.

Cədvəl 3. 1991-1994-cü illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının xronikası.

1 Maliyyə-bank sisteminin fəaliyyəti səmərəliliyini itirdi.

2 Büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti 1994-cü ildə 13%-ə çatdı

3 Büdcə kəsirinin Milli Bank tərəfindən maliyyələşdirilməsi nəticəsində pul

kütləsinin həcmi həddindən çox artdı

4 1992-1994-cü illərdə pul emissiyası əhalinin pul gəlirinin 40-45 % təşkil etdi

5 1992-1994-cü illərdə kredit həcminin ümumi daxili məhsula nisbəti 55-60%

təşkil etdi

6 1994-cü ildə Milli Bankın faiz dərəcələri 250 faizə çatdı

7 1992-ci ildə tədavülə buraxılmış milli valyuta tezliklə qiymətdən düşməyə

başladı və 1995-ci ilədək onun məzənnəsi ABŞ dollarına nisbətdə 245 dəfə

aşağı düşdü

8 ölkədə inflyasiya özünün pik səviyyəsinə çatdı

9 1992-1994-cü illərdə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 42 faiz azaldı

10 1994-cü ilədək ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayə qoyuluşunun az olması

Müstəqilliyimizin İlk İllərində İqtisadiyyatımızın H.Əliyev Mərhələsi

XX-əsrin sonlarında yenidən müstəqillik əldə edən respublikamız sərbəst bazar

iqtisadiyyatı quruculuğu yolunu secmişdir. Bu dövrdə respublikamızın ictimai-siyasi,

sosial-iqtisadi həyatında əsaslı dəyişikliklər baş vermişdi. Ölkənin müharibə vəziyyətində

olması iqtisadiyyatı zəiflətmiş, respublikanın beynəlxalq aləmdə qeyri stabil ölkə kimi

nüfuzuna xələl gəlmiş və bu kimi hallar nəticədə xarici investisiyaların ölkəyə gəlməsinə

mane olmuşdur. Belə agır vəziyyətdə H.Əliyevin cəsarətli, dönməz, qəti addımları tezliklə

ölkənin ictimai-siyasi həyatında saglam sabitliyi bərqərar etdi. O, dövrlərdə ölkədə əmin

amanlıgın yaradılması ilə yanaşı bazar iqtisadi münasibətlərinin əsasının qoyulması üçün

mümkün olan imkanlardan geniş istifadə edilirdi. İlk növbədə yeni iqtisadi sistemin

hüquqi əsaslarını təşkil edən qanunların qəbul edilməsinə, yeni bazar infrastrukturların

formalaşdırılmasına diqqət artırılmalı idi.

1993-cü ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının mərhum Prezidenti,

ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti və gərgin fəaliyyəti nəticəsində,

ağır ilkin şərtlərə baxmayaraq, 1995-ci ildən başlayaraq ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı

və dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası sahəsində çox böyük nailiyyətlər əldə

olunmuşdur. Ən böyük nailiyyət isə ondan ibarətdir ki, bu dövrdə ölkəmizdə aparılan

müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarı



149

ilə yeni bir modeli - Azərbaycan modeli yaranmışdır. О dövrü daha yaxşı xarakterizə edən

əsas makroiqtisadi göstəricilərə nəzər salaq1.

Cədvəl 5. 1993-1995-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının başlıca göstəriciləri

Respublikada ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi vəziyyətin sabitləşməsinə

Ümummilli Lider H.Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində 1994–cü ildə nail olundu və

bundan sonra ardıcıl tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində makroiqtisadi

göstəricilərin aşağı düşmə tempi azalmaqla yanaşı 1996-cı ildən əsas makroiqtisadi

göstəricilərin artım simptomları müşahidə olundu.

Ölkəyə gələn vəsaitlər hesabına ölkədə iqtisadi islahatların aparılması, xüsusilə

də mülkiyyətin çoxnövçülüyünün və rəqabəti dəstəkləmək üçün bir sıra institutlar

yaranmış, respublikada bir çox irimiqyaslı siyasət sənədləri (konsepsiya, strategiya və

proqramlar) qəbul olunmuşdur.

1. inflyasiya cilovlanmış,

2. Milli Bank tərəfindən büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi praktikasına son qoyulmuş,

büdcə kəsiri ÜDM-in 1-2%-i səviyyəsinə endirilmişdir.

Bu dəyişikliklər nəticəsində artıq 1996-cı ildə dərin iqtisadi böhran keçirən

ölkədə makroiqtisadi sabitliyə nail olunmuş, növbəti-1997-ci ildən başlayaraq isə dinamik

iqtisadi inkişafı təmin etmək mümkün olmuşdur.

1 Azərbaycanda iqtisadi islahatlar ilkin nəticələr və perspektivlər. Beynəlxalq EPK konfransın

materialları. Bakı, 2003

Göstəricilər 1993 1994 1995

ÜDM artımı (%) -23,1 -21,9 -11,8

Adambaşına ÜDM artımı ABŞ dollar ilə 177,6 - 321,6

İnflyasiya (%) 1129,1 1663,5 411,8

Dövlət büdcəsi kəsirinin ÜDM-da xüsusi çəkisi % 7,1 11,5 5,2

Dövlət büdcəsi galirlarinin UDM-da xüsusi çəkisi % 35,0 31,7 14,9

Dövlət büdcəsi xərclərinin UDM-da xüsusi çəkisi % - - 20,1

Tədiyyə balansının kəsiri, ABŞ dolları ilə - - 400,7

Xarici ticarət balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə 174,8 -141,1 -373,1



150

Cədvəl 6. 1996-1999-cu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının başlıca göstəriciləri2

Belə ki, 1996-cı ildə ÜDM-in artım sürəti 1,3%, 1997-ci ildə 5,8%, 1998-2004-

cü illərdə isə orta hesabla 10% təşkil etmişdir. Bu dövr üçün Azərbaycan iqtisadiyyatında

canlanma dövrünün xarakterizə edən əsas makroiqtisadi göstəricilər aşağıdakı cədvəldə

təqdim olunur.

“Əsrin Müqaviləsi” Dünya Ölkələrinin Azərbaycana Olan Etimadını

Artırdı.

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya olduğu kimi

çatdırılmaması nəticəsində iqtisadiyyatın inkişafına xarici investisiyaların cəlb edilməsi

problemi cətinliklər törədirdi. Sadəcə beynəlxalq aləmdə dünya ölkələri arasında

Azərbaycan respublikasına qarşı etibarın yenidən qazanılması bu problem həll edə bilərdi.

Ümummilli liderimizin atdığı çox mühüm addımlardan biri də dünyanın bir cox nüfuzlu

şirkətlərinin iştirakı ilə “Əsrin Müqaviləsinin” bağlanması olmuşdur. Dövrün bütün

çətinliklərinə baxmayaraq 1994-cü il senytabrın 20-də Azəri-Çıraq-Günəşli3 perspektiv

neft yatağının istismarı üzrə ilk hasilatın pay bölgüsü sazişinin imzalanması siyasi

situasiyanı dəyişdirməklə iqtisadi dirçəliş üçün əsaslar yaratdı. Azəri-Çıraq-Günəşli

yataqlarını əhatə edən müqavilə Azərbaycanın müstəqilliyindən və mövqeyini

dəyişdirmək üçün əldə etdiyi cəhdlərdən qaynaqlanan ən əhəmiyyətli hadisə idi. Cox çətin

vəziyyətdə aparılan danışıqlar Azərbaycan lehinə qərarla nəticələndi.4 Müqavilənin ümumi

sərmayə həcmi 11 mlyrd dollar olması nəzərdə tutulmuşdur.

Bazar münasibətlərinin yaranmasını öz iqtisadi tərəqqisiniin başlıca strateji

məqsədi qəbul edən bir ölkə kimi Azərbaycan tezliklə dünyanın inkişaf etmiş qabaqcıl

ölkələrinin rəğbətini qazanmışdı. Təsadüfi deyil ki “Əsrin Müqaviləsi”ndən sonra ardıcıl

coxlu neft-qaz müqavilələri, beynəlxalq əhəmiyyətli müqavilələr bağlanmışdı.

2 Central Bank of Azerbaijan Republic, Ministry of Finance of Azerbaijan Republic and State

Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan 3Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin kitabxanası “Əsrin müqaviləsinə” gedən

yol. Bakı 1994 " 4 O.N.Aras, E.Süleymanov “Azərbaycan iqtisadiyyatı”

Göstəricilər 1996 1997 1998 1999

ÜDM artımı (%) 1,3 5,8 10,0 7,4

Adambaşına ÜDM artımı ABŞ dolları ilə 421,0 507,5 537,0 508,3

İnflyasiya (%) 19,9 3,7 -0,8 -8,5

Dövlət büdcəsi gəlirlərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi, % 14,7 16,2 13,5 14,6

Dövlət büdcəsi xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi, % 17,6 18,6 16,3 19,8

Tədiyyə balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə 931,2 915,8 1365 599,7

Xarici ticarət balansının kəsiri, ABŞ dollar ilə -693,9 -566,9 1.046,1 -104,8



151

Neft sazişlərinin Azərbaycan iqtisadiyyatına göstərdiyi təsirləri aşağıdakı kimi

sıralamaq olar. Bu sazişlərləAzərbaycan iqtisadiyyatına, xüsusilə da neft sektoruna külli

miqdarda xarici investisiyaların gəlməsi üçün əsaslar yarandı.

1. Respublikaya neft maşınqayırma sahəsində müasir avadanlıqların,

texnologiyaların gətirilməsi. Neft sənayesinin aktivlərinin yenilənməsi

2. İmzalanan müqavilələr nəticəsində artan neft hasilatı büdcə gəlirlərinin

əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmuşdur.

3. Neft və qaz hasilatının artmasının məşgulluğu təşviq etməsi nəticəsində

ölkədə yeni infrastruktur layihələri həyata keçirilmişdir.

4. Respublikaya xarici investisiyaların cəlb olunmasında müsbət tendensiya

müşahidə olunmağa başladı.

Cədvəl 4. Azərbaycanda investisiya qoyuluşları 2000-2008-ci illər (mln. manatla)

2000 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Xarici

investisiyalar

mln. manatla

829,5 3310,9 4496,4 4628,5 4514,2 5727,2 5625,

2

Daxili

investisiyalar

mln. manatla

460,3 938,3 1324 2104,4 2901,4 4626,7 6856

Həmin müqavilənin ilk böyük uğuru o oldu ki, Azərbaycan zəngin bir ölkə kimi

beynəlxalq aləmdə dərk olunmağa, qəbul olunmağa başladı, xarici investorların ölkəyə

maragı artdı. Azərbaycanın gələcəyi üçün müəyyənləşdirilmiş demokratik, hüquqi dövlət

qurmaq, bazar münasibətləri sistemini öz iqtisadi inkişafının əsas məqsədi kimi qəbul

etmək yolu barədə ümummilli lider bütün dünyaya bəyan etdi. Dahi liderimizin fəaliyyəti

nəticəsində dünya ölkələri Azərbaycan iqtisadiyyatının potensialını və ölkədə

möhkəmlənmiş siyasi sabitliyi dərk etdi.

2005-2009-cu illərdə isə real iqtisadi artım tempi müvafiq olaraq 26,4%, 34,5%, 25%,

10,8% və 9,3% təşkil etmişdir. Cədvəl məlumatlarından təhlili zamanı bu dövr üçün

xarakterik olan ÜDM davamlı, inflyasiyanın sürətlə aşağı düşərək birrəqəmli enməsi və

deflyasiyanın başlanılması, büdcə kəsirinin normallaşması və tədiyyə balansının müsbət

saldosunun çoxalması ilə yanşı, xarici ticarət balansının 1998-ci ildə müsbət saldo ilə

yekunlaşması diqqəti cəlb edir.

Sahibkarlıq İnfrastrukturların Formalaşması Müstəqilliyin İlk İllərində

Sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi problemlərinin həlli yollarının araşdırılması

müstəqilliyin ilk illərində aktual oldugu qədər də coxcəhətli, elmi baxımdan yeni təfəkkür

və dünya təcrübəsinin dərindən öyrənilməsini tələb edən kompleks bir iş idi. Bu çətinliyin

aradan qaldırılması isə iqtisadi sahələrin fəaliyyətinin mümkünlüyünü təmin edən və



152

iqtisadiyyatın özülünü təşkil edən sahələrin inkişafını sürətləndirən bazar

infrastrukturlarının formalaşmasından asılı idi. Sahibkarlığın inkişafında bazar

infrastrukturlarının rolu böyük olmuşdur bu istiqamətdə respublikada geniş miqyaslı işlər

ğörülmüşdür. Bu istiqamətdə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankının, Almaniyanın

Texniki Əməkdaşlıq Bankının, Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankının və Beynəlxalq

Maliyyə Korporasiyasının təsisçiliyi ilə Mikromaliyyələşmə Bankı fəaliyyətə

başlamışdır. Özəl sektorla dövlət arasında əlaqələndirici rol oynayan İnvestisiyaların

Təşviqi və Məsləhət Fondu yaradılmışdır.

Sahibkarlığın inkişafının ən başlıca amillərindən biri təbii ki infrastruktur

təminatının gücləndirilməsi və mövcud infrastrukturun beynəlxalq standartlara

uygunlaşdırılmasıdır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin liberallaşdırılması ilə dövlət

qurumlarının səmərəli işinin üzvü surətdə əlaqələndirildiyi kiçik və orta sahibkarlığa

dövlət yardımının həyata keçirildiyi və daxili bazarda haqlı rəqabətin bərqərar olduğu

ölkələrdə daha geniş yayılır və sürətlə inkişaf edir. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan

Respublikasında sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi ilə bağlı beynəlxalq standartlara cavab

verən hüquqi normativ baza yaradılmışdır. Bu müddət ərzində “Sahibkarlıq fəaliyyəti

haqqında”, “Müəssisələr haqqında”, “Səhmdar cəmiyyətlər haqqında”, “Hüquqi şəxslərin

dövlət qeydiyyatı haqqında”, “Xarici investisiyaların qorunması haqqında”, “Dövlət

əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında”, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında”, və s.

qanunlar və qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Sahibkarlığın inkişafı ilə baglı qəbul

edilmiş (1993-1995 və 1997-2000–ci illəri əhatə edən) dövlət proqramı respublikada

sahibkarlığın inkişafının təmin edilməsi üzrə Azərbaycan dövlətinin iqtisadi siyasətinin

baçlıca istiqamətlərindən birini təşkil etmişdir.5

1. Azərbaycanda Kiçik və Orta Sahibkarlığa Dövlət Yardımı Proqramı (1997-2000-ci

illər)

2. "Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət

Proqramı (2002-2005-ci illər)",

Azərbaycan Respublikası öz dövlət müstəqilliyini yenidən elan etdikdən sonra ölkənin

müstəqillik əldə etməsinin davamı olaraq yeni iqtisadi münasibətlərə keçid, özəl sektorun

yaradılması və inkişaf etdirilməsi, bu səbəbdən də ona əlverişli maliyyə dəstəyi verə

biləcək milli maliyyə qurumlarının yaradılması zərurətinin əsas vəzifələrdən biri kimi

qarşıya çıxmışdır. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun məqsədi Azərbaycan

Respublikasında sahibkarlığın, xüsusilə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına və əhalinin

işgüzarlıq fəaliyyətinin artırılmasına kömək göstərməkdən, onlara maliyyə dəstəyi

verməkdən ibarətdir.

Dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına verilən güzəştli kreditlərin istifadəsində yaranmış

problemlərin aradan qaldırılması, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətinin

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafının prioritetləri və mərhələlər üzrə həlli tələb olunan

vəzifələrlə uzlaşdırılması, sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi və bu fəaliyyətin

genişləndirilməsinin təmin edilməsi məqsədilə Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2002-ci

il 27 avqust tarixli, 779 nömrəli Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa

Kömək Milli Fondu haqqında Əsasnamə”nin və “Azərbaycan Respublikası Sahibkarlığa

5 Azərbaycan Respublikasında dövlət mulkiyyətinin özəllaşdirilməsi haqqında qanun



153

Kömək Milli Fondunun vəsaitinin istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi ilə Sahibkarlığa

Kömək Milli Fondunun fəaliyyəti və sahibkarlıq subyektlərinin investisiya layihələrinin

güzəştli şərtlərlə maliyyələşdirilməsi mexanizminin yenidən qurulması bu maliyyə

qurumunun inkişafında dönüş nöqtəsi olmuşdur. Yeni qaydalara uyğun olaraq,

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitləri İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə

Nazirliyi və Milli Bankın nümayəndələrindən ibarət yaradılmış Müsabiqə Komissiyası

tərəfindən seçilmiş müvəkkil banklar vasitəsilə yerləşdirilməklə, sahibkarlıq subyektlərinə

ən aşağı faizlə (illik 7%-lə) milli valyutada kreditlərin verilməsinə başlanılması, həmçinin

kreditlərin müddətinin ilk üçdə iki hissəsindək güzəşt dövrünün müəyyən edilməsi və

kredit faizinin aşağı olması, sahibkarlıq subyektlərində bu kreditlərdən istifadəyə hədsiz

marağın yaranmasına səbəb olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının prioritet istiqamətləri üzrə

sahibkarlıq subyektlərinin investisiya layihələrini qanunvericiliyə uyğun

maliyyələşdirmək, sahibkarlığın inkişafına yönəldilmiş dövlət proqramlarından irəli gələn

investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinə üstünlük vermək, sahibkarlığın inkişafını,

yeni iş yerlərinin yaradılmasını təmin edən sahə və regional proqramların işlənib

hazırlanmasında və həyata keçirilməsində iştirak etmək, sahibkarlıq subyektlərinə zəruri

olan hüquqi, iqtisadi və digər məlumatların toplanmasına və yayılmasına, sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə bağlı proqramların və investisiya layihələrinin işlənib hazırlanmasına kömək

etmək, sahibkarlıq subyektləri üçün kadrların hazırlanmasına və onların ixtisaslarının

artırılmasına dəstək vermək, ölkədə sahibkarlığın bazar infrastrukturlarının

formalaşmasına və inkişafına kömək göstərmək, sahibkarlıq subyektləri üçün zəruri elmi-

texniki biliklərin və yeniliklərin təbliğinə kömək etmək Sahibkarlığa Kömək Milli

Fondunun əsas vəzifələridir.

“Sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sərbəst iqtisadiyyata yol verilməsi, bazar

iqtisadiyyatının yaradılması bizim strateji yolumuzdur” devizini rəhbər tutan Ümummilli

Liderimizin təşəbbüsü ilə 2002-ci ildə yerli və xarici sahibkarlarla görüşün keçirilməsi

daxildəki və xaricdəki sahibkarların ölkədə olan fəallığını artırmış sahibkarlığın inkişafına

təkan vermişdir. 2003-cü ildə isə H.Əliyevin fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycanda

kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət proqramı” bu istiqamətdə həyata keçirilməli

olan dövlət tədbirlərinin sistemliliyini təmin edən mühüm amil oldu.6

Lakin bütün bunlara baxamyaraq, Azərbaycanın sonuncu dəfə müstəqillik

qazandığı ötən 20 illik iqtisadiyyatında orta illik artımı xüsusilə də ikinci on illikdə

müşahidə olunan sürətli artımın nəticəsinda bütövlükdə pozitiv yekunlarla xarakterizə

olundu. Azərbaycanda 2008-ci ildə 1990-ci il səviyyasindən 2 dəfə çox ÜDM

formalaşdırıldı. 2010-cu ilin yekunlarina görə, 54,37 milyard dollarlıq milli gəlirə malik

olan Azarbaycan ÜDM-in fiziki həcm indeksinə görə dünyanın 72-ci ölkəsi7 oldu.

6 Azərbaycan Respublikasında İqtisadi islahatlar, ilkin nəticələr, problemlər və perspektivlər EPK,

Bakı 2003 7https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html



154

Neft Strategiyası Reallaşması Nəticəsində Formalaşan Infrastrukturlar

Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən neft strategiyası çərçivəsində xarici

sərmayəçilərlə ölkəmizin neft-qaz ehtiyatlarının birgə işlənməsini nəzərdə tutan bir sıra

sazişlər imzalanmışdır. Bu sazişlərin həyata keçirilməsindən ilk gəlirlərin əldə edilməyə

başlaması onların səmərəli istifadəsi məsələsini gündəmə gətirmişdir. Ümummilli

liderimizin 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 saylı Fərmanı ilə neft yataqlarının xarici

şirkətlərlə birgə işlənməsindən əldə edilən mənfəət neftinin satışından daxil olan valyuta

vəsaitlərinin və digər gəlirlərin toplanması və səmərəli idarə edilməsi, həmin vəsaitlərin

öncül sahələrin inkişafına və sosial-iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edən

layihələrin həyata keçirilməsinə yönəldilməsini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Fondu (ARDNF) yaradılmışdır.

İqtisadiyyatın kompleks inkişafının təmin edilməsinə köklənmiş bu fond

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin milli səvətdən gələcək nəsillərin

də bəhrələnməsi üçün təqdim etdiyi iqtisadi strategiya kimi qiymətləndirilməlidir.

Neft Fondunun fəaliyyəti neft və qazın kəşfiyyatı və işlənməsi sahəsində

bağlanmış sazişlərin həyata keçirilməsindən və Fondun öz fəaliyyətindən əldə olunan

vəsaitin toplanması və səmərəli idarə edilməsi vasitəsi ilə ölkə qarşısındakı aşağıdakı

mühüm vəzifələrin həllinə yönəlmişdir:

1. Böyük həcmdə daxil olan xarici valyuta gəlirləri şəraitində ölkədə

makroiqtisadi sabitliyin qorunması və maliyyə-vergi intizamının təmin

edilməsi, eyni zamanda, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qeyri-neft

sektorunun inkişafının təmin edilməsi;

2. Neft və qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat olduğunu nəzərə alaraq, onlardan

əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər bölüşdürülməsi və gələcək

nəsillər üçün ehtiyat vəsaitinin toplanması;

3. Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisi ilə əlaqədar mühüm ümummilli

layihələrin maliyyələşdirilməsi.

2001-2011-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fonduna (ARDNF)

60 milyard dollar vəsait daxil olmuşdur. 2001-ci ildə ARDNF-nin vəsaitləri 491,5 milyon

dollar səviyyəsində olub, on il ərzində onlar 65 dəfə artaraq 32 milyard dollara çatıb.

Dövlət Neft Fondunun vəsaitləri region üçün əhəmiyyəti olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-

Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti , Azərbaycan İnvestisiya Şirkətinin nizamnamə kapitalının

formalaşdırılması, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulması, Oğuz-Qəbələ-

Bakı su kəmərinin çəkilməsi, Xaricdə təhsil üzrə Dövlət Proqramı layihələri

maliyyələşdirilməsinə eləcə də qaçqınların və məcburi köçkünlərin sosial-məişət şəratinin

yaxşılaşdırılmasına yönəldilmişdir.

2011-ci il yanvarın 1-nə ARDNF-nin aktivləri 22,8 milyard dollar təşkil edib.8 2011-ci

ildə fondun gəlirlərinin 12796,2 milyon manat səviyyəsində olacağı gözlənilir.

8 www.milli.az



155

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondundan maliyyələşən layihələr9

N Layihənin adı Layihənin əhəmiyyəti Layihəyə

ayrılan vəsait

01.04.2011

1 BTC

"Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində hasil

olunacaq xam neftin dünya bazarına

çıxışını təmin etmək üçün inşa edilmiş

boru nəqliyyat vasitəsidir.

297,9 mln.

manat

2 Qaçqın və məcburi

köçkünlərin sosial-

məişət vəziyyətinin

yaxşılaşdırılması və

məskunlaşdırılması

Qaçqın və məcburi köçkünlər üçün

bütün infrastrukturu ilə birlikdə

yaşayış qəsəbələrin salınması və

müvafiq sosial-mədəni və digər

obyektlərin tikilməsi

737,9 milyon

manat

3 Azərbaycan

İnvestisiya

Şirkətinin

nizamnamə

kapitalının

formalaşdırılması

Qeyri-neft sahələrində fəaliyyət

göstərən səhmdar cəmiyyətlərin və

digər kommersiya təşkilatlarının

nizamnamə kapitalındakı iştirak

payını, o cümlədən səhmlərini

almaqla investisiya qoyuluşunun

həyata keçirilməsi

90 milyon

manat

4 Samur-Abşeron

suvarma sisteminin

yenidən qurulması

layihəsi

Layihənin əsas məqsədi Bakı və

Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatı

sistemləri üçün etibarlı su mənbəyi

yaratmaq, suyun nəqlində mövcud

enerji sərfini aradan qaldırmaq.

534,5 milyon

manat

5 Oğuz-Qəbələ-Bakı

su kəmərinin

çəkilməsi layihəsi

Bakı və Abşeron yarımadasının

içməli su təchizatı sahəsində həyata

keçirilən sonuncu və ən iri layihədir.

Oğuz-Qəbələ zonasının yeraltı

sularından istifadə edərək Bakı

şəhərinə yüksək keyfiyyətli bulaq

suyunun gətirilməsi.

749,4 milyon

manat

6 Bakı – Tbilisi – Qars

dəmir yolu layihəsi

Layihə nəticəsində Tranzit

daşımaların artacağı ilə əldə olunacaq

gəlirlərlə yanaşı, Azərbaycan regionda

tranzit daşımaların mərkəzinə çevrilən

ölkəyə çevriləcək.

62,8

milyon manat

7 2007-2015-ci illərdə

Azərbaycan

gənclərinin xarici

ölkələrdə təhsili üzrə

Dövlət Layihəsi

Gənclərin inkişaf etmiş ölkələrdə

bakalvr, magistratura, doktorantura

pillərində təhsil amasının təmin

edilməsi

23,1 milyon

manat

9 www.sam.gov.az



156

2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə təsdiq edilmiş

“Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzunmüddətli strategiya” bunun davamı kimi

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması uzrə uzunmüddətli

strategiya 2005-2025-ci illəri əhatə edir və bu müddət ərzində həmin gəlirlərdən

istifadənin əsas prinsiplərini və ortamüddətli xərclər siyasətini müəyyənləşdirir. Bu

strategiya aşagıda göstərilən mənbələrə uyğun olaraq neftin və qazın satışından

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondunda və dövlət budcəsində toplanan

gəlirlərin idarə edilməsini nəzərdə tutur.10

Uzunmüddətli dövr uçun Azərbaycan

Respublikasının neft və qaz gəlirlərinin həcmi ölkənin təsdiq olunmuş neft və qaz

ehtiyatlarının ehtimal olunan qiymətləri əsasında müəyyən edilir.Yeni yataqlar kəşf

edildikcə Azərbaycanın neft və qaz ehtiyatlarının həcmi ilə bağlı proqnozlar

dəqiqləşdirilir. Neft və qaz gəlirlərinini istifadə strategiyası makroiqtisadi sabitliyin

qorunub saxlanılması əsasında iqtisadiyyatın qeyri neft sektorunun, regionların, kiçik və

orta sahibkarlığın inkişafı, infrastruktur sahəələrin genişmiqyaslı inkişafı, iqtisadiyyatın

intelektual və texnologiya bazasının səviyyəsinin yüksəldilməsinin stimullaşdırılmasına

yönəldilmişdir.

KAYNAKÇA

Azərbaycanda iqtisadi islahatlar ilkin nəticələr və perspektivlər. Beynəlxalq elmi praktik

konfransın materialları. Bakı, 2003.

Central Bank of Azerbaijan Republic, Ministry of Finance of Azerbaijan Republic and

State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin kitabxanası “Əsrin müqaviləsinə”

gedən yol. Bakı 1994

O.N.Aras, E.Süleymanov “Azərbaycan iqtisadiyyatı”

Azərbaycan Respublikasında dövlət mulkiyyətinin özəllaşdirilməsi haqqında qanun

Azərbaycan Respublikasında İqtisadi islahatlar, ilkin nəticələr, problemlər və perspektivlər

EPK, Bakı 2003


www.milli.az

www.sam.gov.az

Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzunmüddətli strategiya 2004

Azərbaycan sənayesi Statistik məcmuə. ARDSK, Bakı, 2001.

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatı strukturlarının iqtisadiyyatın sahələri üzrə

fəaliyyətinin əsas göstəriciləri. Bakı,1999.

Azərbaycanın iqtisadi icmalı. Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi. Rüblük

bülleten, yanvar-mart 2001. səh.194.

Azərbaycan Respublikasının bazar iqtisadiyyatı strukturlarının iqtisadiyyatın sahələri üzrə

fəaliyyətinin əsas göstəriciləri ARDSK-2003.

10 Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması uzrə uzunmüddətli strategiya




РОЛЬ ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНОГО ЛИДЕРА ГЕЙДАРА АЛИЕВА В

ФОРМИРОВАНИИ ОТНОШЕНИЙ МЕЖДУ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ

РЕСПУБЛИКОЙ И ЕВРОПЕЙСКИМ СОЮЗОМ

(Milli Lider Haydar Aliyev'in Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Birliği Arasında

Oluşan İlişkilerinin Formalaşmasında Rolü)

The Role of National Leader Haydar Aliyev in the Formation of Relations Between

Azerbaijan and The European Union

Doç. Dr. Аfеt SEFEROVA

Özet

Makale Azerbaycan Cumhuriyeti'nin dış politikasının temel yönlerinden biri

sayılan Avrupa Birliği ile münasebetlerinin oluşumunda milli lider Haydar Aliyev'in rolü

incelenmiştir. Azerbaycan - Avrupa Birliği ilişkileri Haydar Aliyev tarafından AB ile

ortaklık ve işbirliği imzalanan anlaşma uyarınca (22 Nisan 1996) gelişir. İşte bu anlaşmanın

temelinde ülkemizde bir takım siyasi, ekonomik reformlar yapılmıştı. Azerbaycan-AB

işbirliğinin yeni aşamasında Haydar Aliyev'in takipçisi Azerbaycan Cumhuriyeti

Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in politikası incelenmiştir. Aynı mekanizmalarından biri de

Avrupa Komşuluk Politikası çerçevesinde ikili "eylem planı" ın yerine getirilmesi

gösteriliyor.

Anahtar Kelimeler: Milli lider Haydar Aliyev, Avrupa Birliği, TRACECA,

Avrupa Komşuluk Politikası, "Eylem planı"

Abstract

In this article was examined national leader Heydar Aliyev’s role in the formation

of relations with European Union which was considered as one of the basic aspects of

Azerbaijan foreign policy. Azerbaijan - European Union relations started with the

partnership and cooperation agreement signed by the EU and Heydar Aliyev (April 22,

1996). Here in our country on the basis of this agreement, a number of political, economic

reforms had been made. In the new stage of Azerbaijan-EU cooperation the new policies of

Ilham Aliyev, follower of the president of the republic Haydar Aliyev, were examined. One

of the mechanisms showing the fulfillment within the framework of the European

Neighbourhood Policy is the bilateral "action plan".

Key Words: National leader Haydar Aliyev, the European Union, TRACECA, the

European Neighbourhood Policy, the "Action Plan"

И.о.доцента кафедры «Дипломатии и современных интеграционных процессов» БГУ и

кафедры Истории Государственной Академии Управления при Президенте Азербайджанской

Республики. [email protected].


Между Азербайджанской Республикой И Европейским Союзом / Аfеt SEFEROVA

158

В результате усилий Общенационального лидера Гейдара Алиева

произошел основательный поворот во внешней политике молодого и независимого

Азербайджана, были достигнуты дипломатические успехи, за короткий срок наша

страна превратилась в обладающего решающим словом лидера в регионе.

В период президентства Гейдара Алиева было развито по нарастающей

сотрудничество Азербайджана с ООН, ОБСЕ, Организацией исламского

сотрудничества, Движением неприсоединения, НАТО, СНГ и другими

авторитетными международными структурами. Наша страна сыграла важную роль в

реализации ряда международных и региональных политико-экономических проектов.

Общенациональный лидер Гейдар Алиев определил основные направления

внешней политики Азербайджана в соответствии с конкретными геополитическими и

историческими условиями. Он заявлял: «Одной из основных задач, стоящих перед

нашей страной, является проведение умной, выверенной внешней политики,

способной защитить позиции Азербайджана на мировой арене. Наша внешняя

политика, в первую очередь, должна обеспечивать государственную независимость

Азербайджана»1.

В результате системных мер, проведенных великим лидером, во внешней

политике Азербайджана начался подъем. За короткий период Гейдар Алиев

обеспечил необратимость этого процесса. В результате внешняя политика

Азербайджана вошла в XXI век как система, живо реагирующая на происходящие в

глобальном масштабе геополитические процессы, ситуацию в регионе и динамику

создания системы энергетической безопасности мира. Эта система, совершенствуясь

с течением времени, постоянно обновляется и проявляет конструктивную реакцию на

возникающие неожиданные ситуации.

Одним из приоритетных направлений в многосторонней дипломатии

Азербайджанской Республики Гейдар Алиев уделял тесному сотрудничеству с

Европейским Союзом.

Европейский Союз признал Азербайджанскую Республику 31 декабря 1991

года, то есть сразу же после официального объявления о распаде СССР. Со своей

стороны, руководство Баку заявило о готовности «уважать критерии», выдвинутые

Евросоюзом в качестве условий признания государств, образовавшихся на

постсоветском пространстве.

В 1994 году Совет Евросоюза, выразив удовлетворение достижением

соглашения между Арменией и Азербайджаном о прекращении огня в Нагорном

Карабахе, принял решение рекомендовать Комиссии ЕС изучить возможности начала

переговоров с ними в целях заключении двухсторонних соглашений о партнерстве и

сотрудничестве.

Совет ЕС, собравшийся в Люксембурге 12 июня 1995 года на уровне

министров иностранных дел, принял проект «общей позиции» по Закавказью, в

котором, среди прочего, отмечалось, что Европейский Союз должен помочь

Азербайджану, Армении и Грузии преодолевать трудный период перехода к

1 Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя политика Азербайджана.

Учебник. Издательство «Азербайджан», 2005, s. 494



159

демократическому строю, основанному на рыночной экономике. Совет ЕС отмечал,

что государства Закавказья находились на тот момент на наименее продвинутой

стадии в своих отношениях с Евросоюзом, внимание которого было сосредоточено в

первую очередь на странах Балтии и других государствах европейской части

бывшего СССР2.

Как подчеркивалось в этом документе, ЕС будет и впредь всемерно

поддерживать экономические реформы в закавказских республиках и вместе со

странами-донорами направлять гуманитарную помощь в Закавказье.

Европейский Союз высказал намерение содействовать сохранению

закавказскими республиками национальной независимости, суверенитета и

территориальной целостности. Одновременно предусматривалось поддержание

политического диалога с указанными странами, чтобы в тесном сотрудничестве с

ними, а также с ООН и ОБСЕ содействовать урегулированию острых региональных

конфликтов, особенно в Нагорном Карабахе. Согласно «общей позиции» ЕС

намеревался всячески поощрять региональное сотрудничество закавказских

государств. Предусматривалось также, что Евросоюз будет предпринимать меры в

поддержку проводимых демократических реформ, следить за соблюдением прав

человека и развивать со странами Закавказья активный диалог по самому широкому

кругу вопросов, включая обеспечение безопасности и борьбу против организованной

преступности3.

Поскольку развитие отношений ЕС с государствами Закавказья тормозилось

из-за отсутствия адекватной нормативно-правовой базы, были разработаны типовые

соглашения с закавказскими республиками. Азербайджан парафировал Соглашение о

партнерстве и сотрудничестве с ЕС 18 декабря 1995 года.

22 апреля 1996 года в Люксембурге были подписаны двусторонние

Соглашения о партнерстве и сотрудничестве между ЕС и государствами Закавказья с

предварительным сроком на 10 лет4.

В рамках соглашения, заключенного между Азербайджаном и ЕС,

предусматривалось дальнейшее развитие политического диалога и торгового обмена

между сторонами, определились основные условия деятельности совместных и иных

предприятий на территории партнера, регулировались вопросы трансграничных

платежей и услуг, инвестирования и движения капталов, конкуренции, защиты

интеллектуальной, промышленной и торговой собственности. Особо оговаривались

условия сотрудничества по предотвращению незаконной деятельности и нелегальной

иммиграции. Кроме того, соглашение содержало специальное условие, которое

позволило ЕС в одностороннем порядке прекратить его действие в случае выявления

нарушений основных элементов соглашения: принципов демократии, рыночной

экономики и соблюдения прав человека.

2 Чернявский С.И. Новый путь Азербайджана. «Азер-Медиа. Книга-бизнес», Москва, 2002, s.

276 3 Комиссина И. Независимый Азербайджан: новые ориентиры. «Азер-Медиа» М., 2000, т.2

s.142 4 Комиссина И. Перспективы интеграции республик Закавказья в Европейский Союз//

«Центральная Азия и Кавказ» 2001, №1 (13), s.114



160

Для реализации данного соглашения был создан совместный комитет

«Азербайджан-Евросоюз», заседания которого проводились ежегодно поочередно в

Баку и Брюсселе. На них обсуждались текущие вопросы сотрудничества между ЕС и

Азербайджаном. По итогам этих заседаний Евросоюз и принял решения о выделении

помощи Азербайджану. Кроме того, совместный комитет занимался оценкой

эффективности мероприятий по оказанию помощи Азербайджану, включая

продовольственную и гуманитарную5.

В соответствии с заключенными соглашениями о партнерстве и

сотрудничестве в Европарламенте в 1996 году была создана специальная комиссия

по связям с закавказскими республиками из 8 парламентариев. Соответственно в

Милли Меджлисе появилась группа депутатов по сотрудничеству с

Европарламентом по налаживанию и укреплению связей, ежегодно проводились

двусторонние встречи, о результатах которых докладывалось комиссии Евросоюза

(КЕС).

Окончательное соглашение о партнерстве и сотрудничестве вступило в силу

лишь с 1 января 1999 года, поэтому в октябре 1997 года было подписано

промежуточное соглашение между ЕС и Азербайджаном, предусматривавшее

досрочное введение в действие ряда статей основного документа, не дожидаясь его

ратификации всеми членами Евросоюза. Промежуточное соглашение охватывало

такие вопросы, как осуществление текущих платежей, конкуренция, защита

интеллектуальной, промышленной и коммерческой собственности. Одновременно

был подписан протокол о взаимопомощи между административными органами

обеих сторон в решении таможенных проблем.

Соглашение было призвано способствовать расширению торговли

Азербайджана со странами ЕС, доля которых в его внешнеторговом обороте

составляет более 10 процентов и демонстрировало стабильную тенденцию к росту.

В январе 1997 года КЕС представила на обсуждение Европарламента

документ «О стратегии Европейского союза в отношении с закавказскими

республиками. Цель данной стратегии, говорилось в нем, состоит в содействии

укреплению независимости Азербайджана, Армении и Грузии, мирному

урегулированию кризисов и разногласий межу ними, в том числе проблемы

Нагорного Карабаха, становлению демократии и гражданского общества,

экономическому развитию этих государств. В резолюции Европарламента,

одобряющей представленный документ, подчеркивалась необходимость скорейшего

открытия представительства ЕС в Баку, Ереване и Тбилиси, содействия создания

современной инфраструктуры (транспорт, телекоммуникации и т.д.), а также

системы транспортировки азербайджанской нефти к черноморским портам6.

При обретении соглашений о партнерстве и сотрудничестве, заключенных

Евросоюзом с рядом бывших советских республик, в том числе с Азербайджаном,

участники сессии Европарламента в Страсбурге в марте 1997 года отмечали, что

реализация этих соглашений поможет им осуществить политические и

5 Чернявский С. Западная активность в Закавказье //»Международная жизнь», 1998, №6, s. 70 6 Комиссина И. Перспективы интеграции республик Закавказья в Европейский Союз//

«Центральная Азия и Кавказ» 2001, №1 (13), s.113



161

экономические реформы, «необходимые для того, чтобы приблизиться к

европейским нормам»7.

1 января 1999 года после одобрения его парламентами всех стран – членов

Евросоюза соглашение о партнерстве и сотрудничестве между Азербайджаном и ЕС

вступило в силу.

Азербайджан, как и ряд других стран СНГ, не скрывает своего стремления

стать в будущем полноправным членом Европейского союза. Однако вопрос о его

вступлении пока не поднимается, поскольку страна, претендующая на членство в ЕС,

должна соответствовать четырем критериям:

а) стабильность функционирования национальных институтов,

обеспечивающих демократию, верховенство закона, права человека и защиту

интересов национальных меньшинств;

б) наличие сложившейся и функционирующей рыночной экономики;

в) способность конкурировать и выдерживать давление рыночных сил на

внутреннем рынке Евросоюза;

г) готовность принять на себя в полном объеме обязательства, связанные с

членством в ЕС.

Не являясь членом ЕС, Азербайджан получил от Евросоюза значительную

поддержку, составившую за 1992-1999гг 303 млн. экю, и это – самый большой объем

помощи на всем Кавказе и в Центральной Азии8.

Особое внимание общенациональный лидер уделял технической помощи

Евросоюза Азербайджану, осуществленной в рамках программы ТАСИС –

«Техническая помощь странам СНГ», которая была нацелена на развитие процесса

рыночных реформ посредством предоставления консультативных услуг, ноу-хау и

передачи практического опыта. Программа ТАСИС, поддерживая зарождающиеся в

республике структуры частного бизнеса, осуществлялась на основе трехгодичных

индикативных программ. Всего за период 1993-2001 гг. в республике было

реализовано более 150 проектов.

Приоритетные направления деятельности ТАСИС проявлял в области

энергетики – особенно важной для Азербайджана с точки зрения как производителя,

так и потребителя энергоносителей. В рамках ТАСИС было оказано содействие

компании «Азербайджаннефтехиммаш» (производитель нефтяного оборудования) в

переводе ее стандартов на уровень API (Американского нефтяного института).

Совместно с ЕБРР был выполнен проект по разработке технико-экономического

обоснования восстановления подземных газовых хранилищ. Специалисты ТАСИС

консультировали правительство республики по вопросам координации управления в

топливно-энергетическом секторе. Оказывалось содействие в разработке

законодательства в области энергетики, в первую очередь той его части, которая

7 Комиссина И. Перспективы интеграции республик Закавказья в Европейский Союз//

«Центральная Азия и Кавказ» 2001, №1 (13), s.113 8 Чернявский С.И. Новый путь Азербайджана. «Азер-Медиа. Книга-бизнес», Москва, 2002,

s.278



162

затрагивает налогообложение и финансирование нефтяной и газовой отрасли,

включая передачу ноу-хау по этим вопросам. В рамках этой программы в 2001 году

оказана помощь в создании министерства топлива и энергетики Азербайджана9.

В рамках реорганизации госпредприятий и развитие частного сектора

оказана консультативная помощь в реализации программы первого этапа

приватизации, разработанной Государственным комитетом по имуществу. Для его

осуществления в Баку было создано, на правах частного агентства, соответствующее

управление (УКО), которое должно при проведении приватизации средних

предприятий консультировать их. Работая в тесном сотрудничестве с

Госкомимуществом, УКО помогало ему в подготовке документов по приватизации в

соответствии с европейскими стандартами.

С 1996 года ТАСИС начала оказывать содействие в предоставлении услуг

малым и средним предприятиям. Азербайджанские представители отмечали

успешную работу Агентства по поддержке малых и средних предприятий (КОСИА) в

Баку.

Структуры ТАСИС совместно с ЕБРР участвовали в осуществлении проекта

по реорганизации завода «Баккондиционер», что было первым шагом претворения в

жизнь стратегии правительства по реорганизации крупных предприятий с

привлечением зарубежных инвесторов.

Достаточно эффективна помощь ТАСИС в области транспорта. Этот сектор

экономики в силу относительной изоляции республики, вызванной карабахским

конфликтом, имело чрезвычайно важное значение. Участие в разработке программ

ТРАСЕКА, направленной на создание высокоэффективной транспортной магистрали

«Запад-Восток», явилось наиболее важной инициативой ТАСИС в этом секторе.

Проекты ТАСИС в Азербайджане были связаны с реконструкцией Бакинского порта,

ликвидацией слабого звена на грузинско-азербайджанской границе – строительством

нового моста и восстановлением старого Красного моста. Кроме программы

ТРАСЕКА, были подготовлены проекты по изучению возможностей развития флота

Каспийского моря, по анализу общенациональной сети автомобильного и

железнодорожного транспорта, а также системы управления воздушным движением.

21 января 2001 года начался семилетний период (с 2000 по 2006гг)

финансирования различных транспортных проектов в странах-участницах

соглашения ТРАСЕКА на сумму 3 млрд.138млн. евро10

.

В годы президентства Гейдара Алиева Азербайджан принимал участие в

проекте развития телекоммуникаций, предусматривающем прокладку волоконно-

оптического кабеля связи, на который Евросоюз выделил 15 млн.экю.

Одним из важнейших направлений помощи ЕС Азербайджану являлась

реализация программы реабилитации населенных пунктов, пострадавших от военных

действий. Были выделены средства на восстановление электро- и водоснабжения

Агдамского района, ирригационных сооружений, на капитальный ремонт 11 школ, их

9 http://elections.az/news/a-1039.html 10 Чернявский С. Западная активность в Закавказье //»Международная жизнь», 1998, №6, s. 72



163

материально-техническое обеспечение. По линии ЕС заложено 16 городков для

беженцев11

.

Особо надо отметить заслугу Г.Алиева в реализации важного проекта

Восток - Запад. В 1998 году Баку привлек к себе пристальное внимание всего Мира:

по инициативе Г.Алиева состоялся международный форум "Восстановление

Великого Шелкового Пути" с участием лидеров 8 стран и делегаций более 30

государств. Этот саммит придал Баку статус узлового пункта в международном

транзитном проекте. Инициатива Г.Алиева сыграла важную роль в упрочении

международного имиджа Азербайджана, в интенсификации его сотрудничества, как с

западными, так и восточными странами. В его дипломатии "Шелкового пути" особо

просматривался геополитический контекст - наладить позитивное партнерство по

всем азимутам (США, Европа, Япония и т.д.) и превратить Азербайджан в зону

конвергенции интересов различных стран для извлечения прагматических выгод на

благо своих народов12

.

Сегодня азербайджанское государство уверенно шагает в будущее под

руководством Президента Ильхама Алиева именно по пути, указанному

Общенациональным лидером Гейдаром Алиевым.

В настоящее время нормативно-правовая база отношений ЕС с Азербайджаном

базируется на документах о сотрудничестве между ЕС и Азербайджаном, которые

всегда отражали объективное положение вещей, а надежды на прогресс всегда были

именно надеждами, имеющими под собой реальную основу. Например, в документе

"Country Strategy Paper 2007—201313

. Azerbaijan. European Neighbourhood and

Partnership Instrument" указывается, что главная цель сотрудничества между ЕС и

Азербайджаном — это развитие тесных отношений, превосходящих предыдущие

уровни сотрудничества и ведущих к постепенной экономической интеграции и более

глубокому политическому сотрудничеству14

.

В 2006 году был подписан документ о принятии “Плана действий ЕС —

Азербайджан» в рамках Европейской политики соседства на ближайшие 5 лет.

Среди приоритетов сотрудничества обозначены: содействие мирному разрешению

армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта; укрепление демократии

в стране путем честного и прозрачного процесса выборов; укрепление защиты прав

человека и фундаментальных свобод в соответствии с международными

обязательствами Азербайджана; улучшение бизнес-инвестиционного климата, в

частности, путем усиления борьбы с коррупцией; улучшение работы таможни;

поддержка сбалансированного экономического развития с особым упором на

диверсификацию экономической деятельности, развитие сельского хозяйства,

уменьшение бедности, социальную и территориальную сплоченность страны;

способствование устойчивому развитию, включая защиту окружающей среды;

11 Чернявский С.И. Новый путь Азербайджана. «Азер-Медиа. Книга-бизнес», Москва, 2002, s.

279 12 http://www.1news.az/politics/20130221031957963.html 13 Limiting global climate to 2 Celsius - the way ahead for 2020 and beyond. Communication from

the European Commission. - COM (2007). - Brussels, 2007. S.10 14 Attitudes on issues related to EU Energy Policy. Analytical report. Luxembourg: European

Commission, April 2007. Eurobarometre., s.71



164

дальнейшая конвергенция экономического законодательства и административных

практик; укрепление двустороннего сотрудничества ЕС и Азербайджана в области

энергетики и регионального энергетического и транспортного сотрудничества;

усиление сотрудничества в области права, свободы и безопасности, включая

управление границами; укрепление регионального сотрудничества15

.

По мнению европейских исследователей, только после 2006 года можно

говорить об отчетливой и целостной стратегии ЕС в регионе16

.

На данный момент в центре внимания находится еще одна инициатива ЕС —

"Восточное партнерство". Главные направления сотрудничества в рамках проекта —

создание зоны свободной торговли и постепенная либерализация визового режима.

Взаимоотношения между Азербайджаном и ЕС развиваются достаточно

интенсивно. Стороны продолжают изъявлять готовность к еще большему

сближению. Как пишет министр иностранных дел Азербайджана Э. Мамедъяров,

"Каспий — это часть Европы, и ЕС — это душа нашей трансформации и развития"17

.

Особое, если не главное место в отношениях ЕС с Азербайджаном занимают

контакты в сфере экономики, и в частности энергетики. В соответствии с задачами

этого направления 7 ноября 2006 года между ЕС и Азербайджаном был подписан

Меморандум о взаимопонимании18

. Целью его было формирование энергетического

партнерства между ЕС и Азербайджаном. По мнению европейцев, реализация

меморандума позволит достичь большей интеграции Азербайджана в европейский

энергетический рынок, усилить энергетическую безопасность ЕС благодаря

поставкам из Каспийского бассейна, а также содействовать развитию более

эффективного энергетического спроса в самом Азербайджане. 8 мая 2009 года

Европейский союз подписал совместную декларацию по проекту строительства

газопровода "Набукко" с Азербайджаном, Грузией, Турцией и Египтом.

Строительство трубопровода протяженностью в 3 300 км началсь в 2011-м и

завершится в 2014 году. Ориентировочная стоимость "Набукко" составит 7,9 млрд

евро, а его пропускная способность — 31 млрд куб. м газа в год19

. Подписанию этой

декларации предшествовала долгая череда переговоров, призванных убедить как

импортеров, так и экспортеров газа в целесообразности проекта.

Азербайджан не просто важен для Европы как источник энергетических

ресурсов. Неправомерно также ограничивать европейскую значимость Азербайджана

политическими соображениями ослабления российских рычагов воздействия на

Европу. Объективный анализ происходящего свидетельствует, что геополитические

цели ЕС совпадают с интеграционной политикой Азербайджана. То есть

Азербайджан всегда обнаруживал европейскую идентичность и европейские

устремления. Однако если в Азербайджане эти устремления в целом всегда носили

чисто гуманитарный характер, то ЕС с присущим во все времена европейцам

прагматизмом осуществляет ряд программно значимых и стратегически важных

15 www.centrasia.ru 16 www.centrasia.ru 17 http://www.1news.az/politics/20130221031957963.html 18 «Азербайджан предложил ЕС энергетическую дружбу в обход России»,

http://txt.newsru.com/finance/22mar 2007/azer.html 19 www.centrasia.ru



165

геополитических мероприятий. Эти мероприятия вполне закономерно называть

"геополитическими", поскольку подоплеку всех тактических шагов Европы

составляют геополитические интересы. Все энергетические процессы и характер

участия в них, с одной стороны, Азербайджана, с другой — ЕС и, наконец, с третьей

стороны — России обязательно нужно интерпретировать в контексте борьбы за

реальное вовлечение Азербайджана в пространство европейской цивилизации.

В этих условиях обстановка объективно складывается таким образом, что в

мире существуют силы, способствующие этому, но есть и силы, всячески этому

препятствующие. Логика истории и логика событий свидетельствует, что

препятствовать этому может только та страна, от которой исторически Азербайджан

зависел и которая никак не хочет, чтобы Азербайджан обрел реальную

независимость, как и не хочет, чтобы Азербайджан реально вошел в

цивилизационное пространство великой европейской культуры. Сегодня для

Азербайджана открыта уникальная историческая возможность непосредственного

общения с Европой. Как в Азербайджане, так и в ЕС должно хватить и доброй воли,

и энергии политиков на то, чтобы Азербайджан стал частью Европы.


Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя политика

Азербайджана. Учебник. Издательство «Азербайджан», 2005, с.752

Комиссина И. Независимый Азербайджан: новые ориентиры. «Азер-Медиа» М.,

2000, т.2 с.312

Комиссина И. Перспективы интеграции республик Закавказья в Европейский Союз//

«Центральная Азия и Кавказ» 2001, №1 (13), с.106-114

Чернявский С.И. Новый путь Азербайджана. «Азер-Медиа. Книга-бизнес», Москва,

2002, с.352

Чернявский С. Западная активность в Закавказье //»Международная жизнь», 1998,

№6, с.68-76

Limiting global climate to 2 Celsius - the way ahead for 2020 and beyond. Communication

from the European Commission. - COM (2007). - Brussels, 2007. - 19 p.

Attitudes on issues related to EU Energy Policy. Analytical report. Luxembourg: European

Commission, April 2007. Eurobarometre., р.81

«Азербайджан предложил ЕС энергетическую дружбу в обход России»,

http://txt.newsru.com/finance/22mar 2007/azer.html

www.centrasia.ru

http://www.1news.az/politics/20130221031957963.html

http://elections.az/news/a-1039.html

http://txt.newsru.com/finance/22mar%202007/azer.html

http://www.1news.az/politics/20130221031957963.html

http://elections.az/news/a-1039.html



HEYDƏR ƏLIYEV VƏ MILLI ORDU QURUCULUĞU (1969-1982-CI İLLƏR)

(Heydar Aliyev ve Ulusal Ordu ve Kuruluş

1969-1982 Yılları Arasında)

Heydar Aliyev And The Establishment Of National Army

(Between 1969-1982 Years)

Dr. Mehman ŞABANOV

Özet

Bu makalede Azerbaycan ulusal askeri okulların oluşturulması ve askeri tarihi ele

alınmaktadır. Azerbaycan Sovyet döneminde ulusal askeri kadroların hazırlanmasında

Haydar Aliyev'in büyük katkısı olmuştur ve bu okulların mezunlarının Azerbaycan’ın

bağımsızlığını kazanmasından sonra ülke topraklarının korunmasında önemli katkıları

olmuştur. Onun döneminde kurulan askeri okulların mezunları I.Karabağ savaşında

kahramanca savaşmışlardı.

Anahtar Kelimeler: Ulusal Askeri Kadrolar, Cemşid Nahçıvanski Adını Askeri

Okul, Azerbaycan Ordusu, Askeri Lise

Abstract

In the article it is dealt with the military history of Azerbaijan and the creation of

national military schools. Dealig with Haydar Aliyev’s great services in the preparation of

national military cadres during the Soviet period of Azerbaijan it is noted that the graduates

of the military schools created at that time rendered special service in the protection of our

lands after Azerbaijan gained independence. Just the graduates of the same schools fought

for our land heroically in the Garabagh war I.

Key Words: National Military Cadres, Army Building, Military College Named

After Jamshid Nakhchivanski, Azerbaijan Army, Military High Schools

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Şubesi [email protected]

Heydər Əliyev Və Milli Ordu Quruculuğu (1969-1982-Ci İllər) / Mehman ŞABANOV

167

Qədim, mürəkkəb tarixə malik Azərbaycan xalqı əsrlər, minilliklər boyu öz

azadlığı və dövlətçiliyi uğrunda mübarizə aparıb. Zəngin təbii sərvətlərinə, əlverişli və

strateji coğrafi-siyasi mövqeyinə görə ərazimiz daima güclü dövlətlərin təzyiqlərinə, hərbi

təcavüzünə məruz qalıb. Bununla belə xalqımız öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilib,

ən qüdrətli düşmən ordularına qarşı mübarizədə hünər, qəhrəmanlıq nümunələri göstərib.

Cavanşir, Babək, Şah İsmayıl Xətai kimi sərkərdə və dövlət xadimləri Azərbaycanın

qəhrəmanlıq tarixinin bütöv bir salnaməsini yaradıblar.

1918-ci ilin mayında Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsi ilə milli ordunun

yaradılması daha intensiv və konkret xarakter aldı. Hərbi nazirlik yaradıldı, hərbi təhsilin

əsası qoyuldu. Cəmi 23 ay ömür sürməsinə baxmayaraq, Cümhuriyyət dövründə müstəqil

dövlətin bütün atributları, o cümlədən milli ordumuz formalaşdırıldı. 1920-ci ilin aprelində

“Qirmızı Ordu” tərəfindən işğal olunduğdan sonra Azərbaycanda sovet hakimiyyəti elan

edildi və Azərbaycan SSR-in ordusu və donanması yaradıldı. Bolşeviklər də çar

Rusiyasının bu siyasətini davam etdirirdilər. Əlağa Şıxlinski, Səməd bəy Mehmandarov və

s. sərkərdələrin xələfləri XX əsrdə də hərb sənətindən kənarda saxlanılırdı. Təəssüf ki,

Azərbaycanın bolşevik rus ordusu tərəfindən işğalından sonra müstəqilliyimizin ən mühüm

atributu olan milli ordu hissələri ləğv edildi. Azərbaycan keçmiş İttifaqın tərkibində olduğu

illərdə milli zabit korpusunun formalaşmasına, azərbaycanlıların yüksək hərbi vəzifələrə

irəli çəkilməsinə Sovet rəhbərliyi tərəfindən daim süni maneə yaradılırdı ki, bu da məqsədli

xarakter daşıyırdı.

1922-ci ildə Zaqafqaziya respublikalarının orduları Xüsusi Qafqaz Ordusunun

divizyalarına çevrildi. 1937-1938-ci illər orduda başlamış kütləvi repressiya kampaniyası

Azərbaycan divizyasından da yan keçmədi. Azərbaycan divizyası 1938-ci ildə vahid

ümumittifaq ordusunun tərkibinə daxil edildi1.

Lakin bütün bu maneələr Azərbaycan xalqının hərbi ənənələrini, döyüş ruhunu

sarsıtmadı. 1939-1945-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsinin gedişi, nəticələri bu həqiqəti

bir daha təsdiqlədi. Azərbaycan xalqı öz zəngin hərbi-tarixi ənənələrinə sadiq qalaraq bu

müharibədə də əsl şücaət, əzmkarlıq göstərdi. Həmin dövrdə Azərbaycan diviziyaları

Qafqazdan Berlinədək şanlı döyüş yolu keçdi.

Müharibədən sonrakı dövrdən 1969-cu ilədək Azərbaycanda hərbi kadr hazırlığına

İttifaq rəhbərliyi yenə də qısqanc münasibət bəsləyirdi. Yalnız Heydər Əliyev

respublikamıza rəhbərlik etdiyi dövrlərdə ordu quruculuğu, milli zabit kadrlarının hazırlığı

məsələləri daim önə çəkildi. Heydər Əliyev bütün bunları çox gözəl bildiyi üçün dövlət-

çilik siyasətində milli təhlükəsizlik məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. Hələ о zаmаn

Hеydər Əliyеv uzaqgörən şəхsiyyət kimi dаim gələcəyə, irəliyə, sаbаhа bахır, bütün işlərini

Аzərbаycаnın gələcək müstəqilliyinin təmin еdilməsi idеаlının gеrçəkləşdirilməsinə

yönəldirdi. Yaranmış belə acınacaqlı vəziyyətin düzəldilməsinə, azərbaycanlılara olan

münasibətin yaxşılaşdırılmasına, Moskvanı şübhələndirməmək şərti ilə milli hərbçi

kadrların hazırlanması üçün baza yaradılmasına, dövlətin hərb sistemində azərbaycanlıların

irəli çəkilməsinə, yüksək rütbələr verilməsinə və vəzifələrdə yerləşdirilməsinə ehtiyac

duyulurdu. Bu məqsədin həyata keçirilməsi böyük məharət və ustalıq tələb edirdi.

1969-cu il iyulun 14-də Hеydər Əliyеv Аzərbаycаnа rəhbər təyin оlundan sonra

birinci növbədə milli kаdrlаrın yüksəlişinə nаil оldu. Ötən əsrin 70-ci illərində Heydər

1 Abdulla Qurbani. Mənim hərbi litseyim. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2002, s.10


168

Əliyev uzaqgörənliklə Azərbaycanın müstəqillik yoluna qədəm qoyacağını görür və

müstəqil dövlətin milli ordusu üçün yüksək ixtisaslı milli zabit kadrlarının yetişməsi üçün

əlindən gələni əsirgəmirdi. Bəlkə də o vaxtlar heç kim düşünə bilməzdi ki, nə vaxtsa bir

ittifaqda birləşən respublikalar ittifaqi dağılacaq, hər bir respublika müstəqillik yoluna

qədəm qoyaraq öz suverenliyini, sərhədlərinin toxunulmazlığını qorumaq məcburiyyətində

qalacaqdır. Zaman xalqımızı sərt sınaqa çəkdikdə hiss etdik ki, Heydər Əliyev

ixtisaslaşdırılmış hərbi internat məktəbini yaratmaqla xalqımız üçün necə böyük işlər

görmüşdür.

“Komsomolskaya pravda” qəzetinin 26 iyun 1993-cü il tarixli sayında dərc

olunmuş “ 70-ci illərdə Əliyev bilirdimi ki, SSRİ dağılacaq ? ” adlı məqalədə deyilir: “70-ci

illərdə Sovet Ordusunda azərbaycanlılar az idi. Əliyevin zəhməti ilə azərbaycanlı kursantlar

ölkənin hərbi məktəblərində görünməyə başladılar…”2

Heydər Əliyev hakimiyyətə gələnə qədər azərbaycanlıların yalnız 15%-i döyüş

hissələrində, qalan 85%-i isə tikinti və digər hərbi hissələrdə xidmət edirdilər. Döyüş

hissələrində xidmət edən 15%-in də yarıdan çoxu həmin hissələrin yeməkxanalarında,

bərbərxanalarında, ümumiyyətlə, xidmət sahələrində işləyirdi. Sovet rəhbərliyi ölkənin türk

və müsəlman əhalisindən olan yüksək rütbəli hərbçilərin orduda çoxluq təşkil etməsindən

narahat olurdu. Bununla bağlı olaraq ingilis tarixçisi Cefri Hoskinq yazır ki, sovet

ordusunda yüksək rütbəli zabitlər içərisində müsəlmanlar, gürcülər və pribaltikalılar yox

idi3.

Heydər Əliyev respublika rəhbərliyinə keçəndən sonra orduya çağırış bayram

xarakteri aldı, zabitlərə, əsgərlərə şəxsi simpatiyasını qabarıq biruzə verməklə, onlara

əlavə imtiyazlar ayırmaqla hərb sənətinə maraq oyatdı, hərbçiliyi hörmətə, nüfuza

mindirdi. Heydər Əliyevi düşündürən başlıca məsələlərdən biri azərbaycanlılar arasından

ixtisaslı hərbçi kadrların yetişdirilməsi idi. O vaxt təbii ki, çoxları bir neçə on ildən sonra

Azərbaycanın müstəqil olacağını düşünmürdü. Lakin Heydər Əliyevin sonralar etiraf etdiyi

kimi, o, bu fikir ilə yaşayır və düşünürdü ki, gərək Azərbaycanın milli hərbçi kadrları olsun.

Sovet ordusunda azərbaycanlı zabitlərin azlığı, generalların və marşalların olmaması onu

narahat edir və daxilən düşündürürdü.

Azərbaycanda milli hərbçi kadrlar yetişdirilməsini və SSRİ ali hərbi məktəblərinə

azərbaycanlı gənclərin daxil olmasını təmin etmək məqsədilə 1971-ci il 28 iyul tarixində

Heydər Əliyevin təşəbbüsü və Azərbaycan KP MK-nın qərarı ilə orta respublika

ixtisaslaşdırılmış internat məktəbi (1991-1997-ci illərdə Bakı ibtidai hərbi məktəbi adlanıb)

təşkil olunmuşdu4. 1971-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi

Heydər Əliyev internat məktəbinə Bayraq təqdim edir və məktəbə Cəmşid Naxçıvanskinin

adı verilir. Bakıda C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbin açılması misli-bərabəri olmayan

bir hadisə idi. Bu artıq milli ordu quruculuğunun başlanğıcı idi. Gələcək müstəqil

Azərbaycanın təhlükəsizliyinə baza yaratmaq demək idi. Yeddinci sinfi bitirən gənclər

orada təhsillərini davam etdirməklə yanaşı hərbi təhsil alır, fiziki cəhətdən mətinləşir, rus

dilini öyrənir, ali hərbi məktəblərə daxil olmaq üçün imkan qazanırdılar. Bu addımı atmaqla

H.Əliyev iki problemi böyük məharətlə həll etdi. Bir tərəfdən, Azərbaycan və

azərbaycanlılar üçün tarixi əhəmiyyət daşıyan hərbi məktəbi heyrətamiz bacarıqla yaratdı,

2 Abdulla Qurbani. Mətinlik məktəbi. Bakı: Dünya, 1996 , s.11 3 Хоскинг Д. История Советского Союза. 1917-1991. Пер. с англ., с.441. 4 Azərbaycan tarixi yeddi cilddə VII cild Baki: Elm, 2008. s.172


169

digər tərəfdən, 1976-1977-ci illərdən başlayaraq SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə ildə 800-

900 nəfər gəncin göndərilməsinə nail oldu.

Əlbəttə, həmin gənclərin hamısı bu məktəbləri bitirə bilməsə də, hər halda bir

qismi rütbəli hərbçilər olurdular. Məktəblərdə ildə təxminən 700 nəfər zabit hazırlanırdı.

Bu, Heydər Əliyevin böyük tarixi xidməti idi. Bu məktəbin açılmasına qədər isə Bakıda iki

ali hərbi məktəb var idi. Biri Ali Ümumqoşun Komandirləri Məktəbi, o birisi isə Hərbi

Dəniz Donanmasının Ali Hərbi Dənizçilik məktəbi idi. Bu məktəblərin hər birinə ildə 300

nəfər gənc qəbul edilirdi. Lakin Ümumqoşun Komandirləri Məktəbində azərbaycanlıların

sayı 5-6 nəfər, Dənizçilik Məktəbində isə 2-3 nəfər idi. Bakıda yerləşməsinə baxmayaraq,

məktəblərdə Azərbaycandan təhsil alanlar demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Ukrayna,

Belorusiya, Rusiya, Gürcüstan, hətta Ermənistandan gəlib Bakıda oxusalar da,

azərbaycanlılar məktəblərə qəbul oluna bilmirdilər. H.Əliyev belə biabırçı vəziyyətə son

qoymaq üçün geniş fəaliyyətə başladı. Məsələ barəsində o dəfələrlə Moskvaya məktublar

yazaraq nəhayət, problemin həllinə nail oldu. Bilavasitə onun xidmətləri sayəsində artıq 70-

ci illərdə hərbi xidmətə çağırılan azərbaycanlılarn demək olar ki, 95%-i döyüş hissələrində

xidmət edirdi.

1971-ci ildə Azərbaycan KP MK hərbi təmayüllü internat məktəbin

yaradılması haqqında qərar verəndə bu, Moskvanın hədsiz narazılığına səbəb oldu.

Dəfələrlə Azərbaycana komissiyalar göndərildi. Komissiyanın tələbi bu idi ki, əgər siz

gəncləri hərbi təhsilə cəlb etmək istəyirsinizsə, onları Suvorov adına, Naximov adına

məktəblərə göndərin. Lakin Heydər Əliyev öz inadından dönmür və Moskvanı

inandırmağa çalışırdı ki, bu məktəb nə Naximov, nə də Suvorov məktəbi deyil,

özünəməxsus, prinsipcə orta ümumtəhsil məktəbi olmaqla yanaşı, bu məktəbin əsas

məqsədi gəncləri ali hərbi məktəblərə hazırlamaqdır. Azərbaycanlıların hərbi peşələrə

yiyələnməsi yolunda ciddi maneələr yaradılırdı. Azərbaycanlı gənclərin keçmiş SSRİ-

nin ali hərbi məktəblərinə daxil olmasını təmin etmək, milli hərbi kadrlar yetişdirmək

məqsədi ilə 1971-ci ildə indi “Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi lisey” adlandırılan

məktəbin təsis edilməsi bu problemin həlli yolunda ciddi addım oldu. 1973-cü ildə

ona ümumrespublika məktəbi statusu verildi. 1976, 1978, 1981-ci illərdə məktəbin

fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, maddi-texniki bazasının genişləndirilməsi və

möhkəmləndirilməsi üzrə tədbirlər haqqında mühüm qərarlar qəbul edilərək həyata

keçirildi5.

Heydər Əliyev bu barədə 1981-ci ildə açıq şəkildə belə deyirdi: “… biz məktəbin

təşəkkülü və inkişafı dövründə qarşıya çıxan və aradan qaldırılan çətinliklər barədə də

danışmalıyıq. Qarşımıza aydın məqsəd qoymuş olsaq da, on il bundan əvvəl müvafiq

təcrübəmiz, praktikamız yox idi. Bir çoxlarını ixtisaslaşdırılımış məktəbin

məqsədəuyğunluğuna inandırmaq lazım gəlirdi, orta məktəbin adi kollektivindən bir qədər

fərqlənən müəllim kollektivi açıb toplamaq, müvafiq maddi-texniki baza yaratmaq və başqa

tədbirlər həyata keçirmək lazım idi”6.

25 iyun 1998-ci il tarixində Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılmasının 80

illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley mərasimində Heydər Əliyev qeyd edirdi ki: “1970-ci

illərin əvvəllərində azərbaycanlılardan ibarət peşəkar hərbi kadrlar hazırlanması məsələsini

xalqımızın əsas vəzifələrindən biri kimi ortaya atdıq. Nə üçün? Birincisi, bizim, xalqımızın

5 Abdulla Qurbani. Mənim hərbi litseyim. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2002, s.11 6 “Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919)


170

şərəfinə toxunurdu ki, orduda azərbaycanlı zabit, general ya yoxdur, ya da azdır. İkinci

tərəfdən, bu, bizə ona görə toxunurdu ki, səfərbər olunanların əksəriyyəti ikinci-üçüncü

dərəcəli hissələrə, inşaat batalyonlarına göndərilirdi. Beləliklə də onlar iki illik xidmət

zamanı yüksək hərbi peşəkarlıq təcrübəsi əldə edə bilmirdilər”7.

Heydər Əliyev deyirdi: “İndi təsəvvür edin, əgər bunları etməsəydik, müstəqillik

əldə edəndə ordumuzda hansı zabitlərdən istifadə edə biləcəkdik? O illərdə biz eyni

zamanda, sovet ordusunun sıralarında azərbaycanlıların irəliyə çəkilməsi ilə də məşğul

olurduq. Biz hər bir belə işi Azərbaycan xalqı üçün əlamətdar hadisə kimi

qiymətləndirirdik”8

Heydər Əliyevin strateji planlarının tərkibində ordu quruculuğu, müstəqil

ordumuzun yaradılması və onun özəyini təşkil edən zəngin hərbi elmi-texniki təcrübəyə

malik zabit korpusunun hazırlanması aparıcı rola malik idi. Bu münasibətlə Heydər Əliyev

xalqa müraciətlə deyirdi: “ Hər bir vətəndaş, hər bir azərbaycanlı hiss etməlidir ki, indi

Vətənin qorunması üçün hərə öz payını verməlidi, hərə öz yerini tapmalıdır. Bunu bizdən

böyük Azərbaycan dövləti yaratmış ulu babalarımızın ruhu tələb edir, şəhidlərimizin qanı

və ruhu tələb edir”9

20 aprel 1976-cı ildə C.Naxcıvanski adina orta umumitəhsil internat məktəbinin

fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqıda qərar qəbul edildi. (10, səh 150) 8 dekabr 1981-ci

ildə C.Naxçıvanski adına respublika ixtisaslaşmış orta umimi təhsil məktəbi Azərbaycan

SSR Ali Soveti tərəfindən fəxri fərmanla təltif olunur10

.

Heydər Əliyev məktəbin yubileyinin keçirilməsinə də xüsusi önəm verirdi.

Azərbaycan KP MK və Nazirlər Soveti 1981-ci ildə C.Naxçıvanski adına hərbi məktəbin

10 illiyinin qeyd olunması haqqında qərar qəbul etdi. 1981-ci ilin dekabr ayında Heydər

Əliyevin iştirakı ilə C.Naxçıvanski adına internat məktəbin 10 illik yubileyinə həsr edilmiş

təntənəli yığıncaq keçirildi. Heydər Əliyevin məruzəsindən aydın olur ki, 1971-1981-ci

illərdə məktəbin 540 nəfər yetirməsi akademiyalara, məktəblərə və ya hərbi məktəblərə

daxil olmuşdu. Onlar 47 ali məktəbdə təhsil alırdılar. Bu gənclərin 130 nəfəri zabit

olmuşdu. 1981-ci ildə hərbi məktəbdə 500-dən artıq şagird oxuyurdu. Onların 310 nəfəri

hərbi məktəbə yalnız 1981-ci ildə qəbul edilmişdi11

. Əslində bu, Heydər Əliyevin hərbçi

kadrların yetişdirilməsi sahəsində fəaliyyətinin təntənəsi idi.

Heydər Əliyevin tələbə gənclərlə görüşdə fərəhlə dediyi bu sözlər bu gün də bu

gün də öz aktuallığını itirməmişdir: “... Gənclərin ali hərbi məktəblərə həvəsinin getdikcə

artması onların yüksək vətənpərvərliyini, ölkənin müdafiəsinin möhkəmlənməsinə kömək

etmək arzusunu inandırıcı şəkildə göstərir. İndi ali hərbi məktəblərə hər il yerli millətdən

300-400 oğlan qəbul edilir. Bu il ölkənin ali hərbi məktəblərinə respublikamızdan 804

adam, o cümlədən yerli millətdən olan 416 nəfər daxil olmuşdur. İlk dəfə təyyarəçilik

məktəblərinə gənclərin böyük bir qrupu göndərilmişdir.12

”( H.Əliyev məktəbə qəbul

planının ildən-ilə artırılmasına çalışır və buna uğurla nail olurdu. Məsələn, artıq 1985-ci

7 "Azərbaycan" qəzeti, 26 iyun 1998-ci il 8 "Azərbaycan" qəzeti, 26 iyun 1998-ci il 9 ARSPISHDA f.1,siyahi 63, iş 18 10 ARSPİSHDA F.1,siyahi 68, iş 155, 204, 70 11 “Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919) 12 Abdulla Qurbani. Heydər Əliyev və Azərbaycan ordusu. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları,2002,

s.92


171

ildə hərbi məktəbə 500 nəfərin qəbul edilməsi nəzərdə tutulmuşdu13

. Qeyd etmək lazımdır

ki, məktəbi bitirmiş peşəkar hərbçilər Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa olunduqdan

sonra milli ordunun nüvəsini təşkil edərək ərazi bütövlüyü uğrunda döyüşlərdə fəal iştirak

etdilər. Azərbaycanda gənclərin hərb elminə olan marağı heyrətamiz dərəcədə artdı,

məktəbə daxil olmaq istəyənlərin sayı çoxaldı. Məsələn, 1981-ci ildə C.Naxçıvanski adına

hərbi məktəbə planda nəzərdə tutulan 300 yerə 650 nəfər qəbul üçün ərizə vermişdi.

Nəticədə məktəbə qəbul zamanı müsabiqə yüksək olur və yalnız istedadlılar qəbul

olunurdu. Şagird heyətinin bilik keyfiyyəti də yüksəlirdi. Bu isə Heydər Əliyevin

fəaliyyətinin uzaqgörənliyini və doğruluğunu təsdiqləyirdi. Belə vəziyyət Azərbaycan

rəhbərini sevindirirdi. O, nitqlərinin birində aydın şəkildə deyirdi: “…ixtisaslaşdırılmış

internat məktəb yaradılmaqla 1971-ci ildə necə yüksək bir iş başlanmışdır”14

.

Heydər Əliyev azərbaycanlıların təkcə Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbdə

təhsil almaları ilə kifayətlənmir, onların SSRİ-nin ali hərbi məktəblərində oxumasına xüsusi

diqqət yetirir, bunun üçün Moskvadan böyük iradə və inadla icazə alır, istəyinə nail olurdu.

Məsələn, əgər 1971-ci ildə SSRİ hərbi məktəblərinə 71 azərbaycanlı daxil olmuşdusa,

1974-cü ildə onların sayı 149 nəfərə çatdırıldı. Bu isə başlanmış işin böyük uğurundan

xəbər verirdi. SSRİ Müdafiə Nazirliyi hərbi-təhsil müəssisələri baş idarəsinin rəisi, tank

qoşunları general-leytenantı V.Makarov Azərbaycan KP MK-ya yazdığı 1975-ci il 14 mart

tarixli 207/163 №-li məxfi məktubunda “yerli azərbaycanlı millətindən olan gənclərin hərbi

təhsil müəssisələrinə cəlb edilməsini müsbət iş” hesab edir və respublika rəhbərliyinə

təşəkkürünü bildirirdi15

.

Bakının ali hərbi məktəbləri ilə yanaşı, Leninqraddakı (Sankt-Peterburq-M.Ş)

Hərbi Tibb Akademiyasında, Hava Hücumundan Müdafiə Hərbi-Siyasi Məktəbində,

Mühəndis-Texniki və Hərbi Dəniz Məktəblərində, Kiyevdəki Hərbi Radiotexnika

Mühəndisləri və Hərbi-Siyasi Dəniz Məktəblərində, Simferopol Ali Hərbi-Siyasi

Məktəbində, Çerniqov Ali Hərbi Aviasiya Məktəbində, Ali Zenit-Raket Komandirləri

Məktəbində və ümumiyyətlə, SSRİ-nin 26 şəhərinin 47 ali hərbi məktəbində yüzlərlə

azərbaycanlı təhsil almışdı16

.

Heydər Əliyev azərbaycanlı gənclərin hərbi məktəblərə daha çox qəbul edilməsinə

nail oldu. Məsələn, belə bir fakt əhəmiyyətlidir ki, artıq 1982-ci ildə ölkənin hərbi

məktəblərinə Azərbaycandan 1000 nəfər daxil olmuşdu. Onların da 550 nəfəri azərbaycan

xalqının nümayəndəsi idi17

.

Heydər Əliyevin peşəkar hərbçilər hazırlanması istiqamətində tarixi əhəmiyyət

daşıyan fəaliyyəti öz bəhrəsini uğurla verirdi. Azərbaycanlılardan olan yüksək rütbəli

zabitlərin sayı sovet ordusunun döyüş hissələrində artmağa başlamışdı. Hərbi texniki

hissələrdə xidmət edən yüksək rütbəli azərbaycanlı zabitlərin sayı bütün sovet hakimiyyəti

illəri ilə müqayisədə heç vaxt 70-80-ci illərdəki qədər olmamışdı. Bu isə Heydər Əliyevin

Azərbaycan xalqı qarşısında tarixi xidməti olub, gələcək müstəqilliyin təməllərindən birinin

hazırlanması demək idi.

13 “Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919) 14 “Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919) 15 ARSPİHDA, f. 1, siyahi 62, iş 138, s.177 16 Abdulla Qurbani. Heydər Əliyev və Azərbaycan ordusu. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları,2002,

s.93 17 ARSPİHDA, f. 1, siyahi 70, iş 203, s.27


172

Heydər Əliyev hakimiyyətdə olduğu illərdə azərbaycanlılardan peşəkar hərbi

dənizçilərin yetişdirilməsinə də diqqət yetirirdi. Bu məktəbin əsası hələ çarizm dövründə

qoyulmuşdu. Azərbaycanın sovetləşməsindən əvvəlki illərdə məktəbin müdavimləri

sırasında azərbaycanlılar demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Məsələn, 1920-ci ilin

aprelinədək həmin məktəbi bitirən 1000 nəfərin əsasən hamısı başqa xalqların

nümayəndələri olmuşdu18

. Belə acınacaqlı siyasət sovet hakimiyyəti illərində də davam

etdirilirdi. H.Əliyev bu vəziyyətin dəyişdirilməsi istiqamətində geniş fəaliyyətə başlayaraq

məktəbə diqqət yetirməyə, ilk növbədə maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməyə səylər

etdi. Onun təşəbbüsü ilə Dənizçilik Məktəbinin fəaliyyətinə dair məsələlər MK bürosunda

müzakirəyə çıxarılır və müvafiq qərarlar qəbul edilirdi19

. 1981-ci ildə MK bürosu məktəbin

yubileyini keçirmək barədə qərar qəbul etdi. Bundan sonra Heydər Əliyev məktəbin

yaradılmasının 10 illiyi münasibəti ilə 1981-ci il sentyabr ayının 29-da Sov.İKP MK-ya

20/518 №-li məxfi məxfı məktub yazaraq yubileyin keçirilməsini və maddi texniki

bazasının möhkəmləndirilməsini xahiş etdi və bu istəyinə nail oldu. Bundan sonra məktəbə

diqqət daha da artırıldı20

.

Heydər Əliyevin inadlı təkidləri nəticəsində ölkənin aviasiya məktəblərinə

azərbaycanlı gənclər təhsil almağa göndərildi. Heydər Əliyevin göstərişi əsasında Kiyev

Mülki Aviasiya institutuna 42 nəfər azərbaycanlı gənc oxumağa göndərilmişdi. Bu

təyyarəçilərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan mülki aviasiyasında, müstəqillik illərində isə

respublikanın hərbi hava qüvvələrində xidmət etdilər.

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Azərbycanın milli ordu quruculuğunda ən böyük

nailyyətlərimiz məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz Heydər Əliyev uzaqgörən

siyasətçi kimi sovet dönəmində gələcək müstəqil Azərbaycanın milli ordusu barədə düşünə

və bu sahədə qətiyyətli addımlar ata bilərdi. Heydər Əliyevin respublikada yaratdığı hərbi

məktəblərin məzunları və hərbi biliklərə yiyələnmək üçün SSRİ-nin digər hərbi

məktəblərinə göndərilən yüzlərnən Azərbaycanlı gənclər müstəqil Azərbaycanın torpaqları

uğrunda döyüşlərdə öz peşəkarlıqlarını subut etdilər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü,

müstəqilliyi və azadlığı uğrunda C.Naxçıvanski adına Hərbi Məktəbin neçə-neçə yetirməsi

olan zabit şəxsi rəşadət və şücaət nümunələri göstərərək şəhidlik zirvəsinə ucaldı.

Orduda xalqın həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən ən sağlam hissəsi birləşir.

Heydər Əliyevin gərgin əməyinin nəticəsi idi ki Azərbaycan müstəqilliyini əldə edəndən

dərhal sonra onun torpaqlarını başqa dövlətin ordusu deyil, məhz Azərbaycanın milli

ordusu qoruyurdu. Buna görə də Azərbaycan xalqı daim ümummilli liderimiz Heydər

Əliyevə minnətdar olacaqdır.

Bu gün müstəqil Azərbaycanın təhlükəsizliyinin və ərazi bütövlüyünün tam

təminatçısı olmaq, hər hansı bir düşmən hücumunu qətiyyətlə dəf edib, onun qarşısında

möhkəm müdafiə istehkamları yaratmaq qüdrətinə malik, yüksək ixtisaslı peşəkar kadrlarla

və hər cür müasir silahlarla kompleksləşdirilmiş güclü orduya malikdir. Bu ordunun

qurucusu isə adı Azərbaycan tarixinə uzaqgörən siyasətsi, millətini sevən böyük şəxsiyyət

kimi düşən Heydər Əliyevdir.

18 ARSPİSHDA F.1,siyahi 68, iş 155, 204, 362 19 “Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919) 20 ARSPİSHDA F.1,siyahi 68, iş 155, 204, 362


173

KAYNAKÇA

Abdulla Qurbani. Mənim hərbi litseyim. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2002, 350 s.

Abdulla Qurbani. Mətinlik məktəbi. Bakı: Dünya, 1996 , 256 s.

Abdulla Qurbani. Heydər Əliyev və Azərbaycan ordusu. Bakı: Əbilov, Zeynalov və

oğulları,2002, 390 s.

ARSPİHDA, f. 1, siyahi 62, iş 138

ARSPISHDA f.1,siyahi 63, iş 43

ARSPİSHDA F.1,siyahi 68, iş 155, 204, 362

ARSPİHDA, f. 1, siyahi 70, iş 203

Azərbaycan tarixi yeddi cilddə VII cild Baki: Elm, 2008. 676 s.

"Azərbaycan" qəzeti, 26 iyun 1998-ci il

Çobanov M. Görkəmli strategiyaçı. Bakı: Azərbaycan, 2004, 47 s.

“Kommunist” qəzeti, 1981, 11 dekabr, № 285 (17919)

Хоскинг Д. История Советского Союза. 1917-1991. Пер. с англ., с.441.



HEYDƏR ƏLİYEV VƏ ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN MÜNAQİŞƏSİNİN

NİZAMLANMASI MƏSƏLƏSİ

(Haydar Aliyev ve Ermenistan-Azerbaycan Sorununun Çözümü Meselesi)

Haydar Aliyev and Solutıon of the Problem Between Azerbıjan and Armenia

Doç. Dr. Emin ŞIXƏLİYEV

Özet

Makalede milli lider Haydar Aliyev'in Ermenistan-Azerbaycan sorununun çözümü

konusundaki rolü ve etkinliği analiz edilmiştir. Dahi önder sorunun giderilmesi yönünde en üst

düzeyde devlet başkanları ve heyetleri ile ikili ve hem de çok taraflı görüşmelerde, uluslararası

forumlarda, AGİT zirve toplantılarında tartışmalar yürütmüş, Azerbaycan halkının ve devletinin

çıkarlarını daima her şeyden yüce tutmuştur. Ermenistan ile Azerbaycan arasında devam eden

kanlı savaşın durdurulması ise Haydar Aliyev'in başlıca siyasi başarılarından biri olarak

karakterize edilebilir. Makalede muhtemel savaşın Azerbaycan açısından doğurabileceği

sonuçlara da geniş yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Haydar Aliyev, Ermenistan-Azerbaycan sorunu, Rusya, Kolektif

Güvenlik Antlaşması Örgütü, AGİT

Abstract

In this article have analyzed Haydar Aliyev’s role and activities in the regulation of

the Armenia-Azerbaijan conflict. It has given careful consideration to a problem in the

direction of eliminate of the conflict by his effort at the two-sided and multilateral meetings

with state heads and deligations in highest-level, international forum, at the same time at

the summit meeting of the OSCE. A leader of genius always hold Azerbaijan people and

interests of state high. Stopping of the war – it is possible to characterize this the one of

basic political achievement of Haydar Aliyev. Also the author pays attention the result of

presumable war.

Key Words: Haydar Aliyev, Armenia-Azerbaijan conflict, Russia, Collective

Security Treaty Organization, OSCE

Doç. Dr. Emin ŞIHALİYEV, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Şubesi

[email protected]

Heydər Əliyev Və Ermənistan-Azərbaycan Münaqişəsinin Nizamlanmasi Məsələsi/ Emin

ŞIXƏLİYEV

175

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin dinc vasitələrlə nizama

salınması ümummilli lider Heydər Əliyevin xarici siyasət fəaliyyətində başlıca yer

tutmuşdur. Bu münaqişənin Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü çərçivəsində

tənzimlənməsi istiqamətində böyük öndərin misilsiz fəaliyyətinin görünən və görünməyən,

bizə məlum olan və olmayan tərəflərini işıqlandırmaq, təhlil etmək üçün xüsusi bir tədqiqat

məktəbinin yaradılmasına ehtiyac vardır. Müxtəlif dövlətlərin toqquşan maraqları arasında

manevr edərək ölkənin işğal altında olan ərazilərinin anneksiyasının qarşısını almaq üçün

yüksək iradə, əzmkarlıq və stabillik tələb olunurdu. Dağlıq Qarabağın hüquqi

mənsubiyyətinin dəyişdirilərək, Ermənistana birləşdirilməsi prosesinin qarşısını almaq

iqtidarında olan siyasi iradə və əzmkarlıq məhz yalnız Heydər Əliyev kimi liderə xas ola

bilərdi. Ulu öndər belə bir siyasi iradə və əzmkarlığı Sovetlərin ən qüdrətli dövründə də

nümayiş etdirmişdi. Məlum olduğu kimi, Dağlıq Qarabağ məsələsi o dövrdə bir neçə dəfə

qaldırılmış, lakin Heydər Əliyev kimi güclü və cəsarətli bir şəxsiyyətin hakimiyyətə

gəlməsi ilə antiazərbaycan qüvvələrin fəaliyyətinə və erməni iddialarına bir zərbə

endirilmişdir. Hakimiyyətdə olduğu illərdə onun bütün fəaliyyəti ermənilərin əsassız

iddialarının qarşısının müxtəlif yollarla alınmasına yönəlmişdi. Heç təsadüfi deyildir ki,

Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbər seçildiyi andan etibarən Azərbaycanın sərhəd

rayonlarının Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı qərar layihələrinin icrasını

dayandırmışdı.1 Mərkəzin təzyiqlərinə baxmayaraq, bu məsələ ilə bağlı belə addım

respublikanın gənc rəhbəri üçün təhlükəli olsa da, o, Azərbaycan xalqının mənafeyini hər

şeydən tutmuşdu. Heydər Əliyev ilk növbədə iki xalq arasında münaqişələrin yaranmasına

imkan verməmiş, mənfi hallar baş verdikdə onun qarşısını təxirəsalmadan dərhal

dayandırmışdı.

Heydər Əliyevin fəaliyyətinin mühüm əhəmiyyət daşıyan istiqamətlərindən biri 1970-ci

illərdə Dağlıq Qarabağa milli ruhun qaytarılması oldu. O, bu istiqamətdə güclü, sistemli və

əhatəli çalışırdı. Hər şeydən əvvəl Qarabağın tarixini, mədəniyyətini, incəsənətini, iqtisadi

inkişafını mükəmməl bilən Heydər Əliyev onu böyük coşğunluqla ölkədə və xaricdə tərənnüm

etdirirdi. Görkəmli Azərbaycan arxeoloqu Məmmədəli Hüseynov tərəfindən 1969-cu ildə kəşf

edilən, Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğunu sübut edən Azıx mağarası

haqqında sənədli film çəkdirərək dünyanın müxtəlif ölkələrində nümayiş etdirdi. 1970-80-ci

illərdə xarici ölkələrdə keçirilən demək olar ki, bütün Azərbaycan mədəniyyəti günlərində “Azıx

mağarası” adlı sənədli film göstərilirdi2. Heydər Əliyevin hələ o dövrdə gələcəyə yönəlik

hesablanaraq atdığı bu addım ermənilərin istər o zamanlarda, istərsə də gələcəkdə tarixi

abidələrə olan iddialarına qarşı ən kəskin cavab idi. Həqiqətən də Heydər Əliyevin hələ 1970-

ci illərdə erməni iddialarını puça çıxaran əməli işləri və fəaliyyətləri gələcəyə hesablanmış

ən mühüm addım idi. Heydər Əliyev tarixi abidələrin qorunmasına xüsusi qayğı

göstərilməsi barədə qəti göstərişlər vermiş, qədim tikililəri bərpa etdirmiş, Qarabağda

yaşamış yaradıcı adamların xatirələrini əbədiləşdirmiş, azərbaycanlı ziyalıları daimi iş

yerləri ilə təmin etmiş, diyarda yeni elmi-mədəni mühitin formalaşmasına, yerli əhalinin

təhsil almasına və daimi yerlərə daha sıx bağlanmasına əlverişli imkan yaratmışdı3.

1 Axundova Elmira. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman (1969-1982). II hissə, Bakı: Ozan, 2007,

s.141-142, Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı

Universiteti nəşriyyatı, 2006, s.328 2 Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti

nəşriyyatı, 2006, s.330-331 3 Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti

nəşriyyatı, 2006, s.331-336


ŞIXƏLİYEV

176

Heydər Əliyevin Dağlıq Qarabağa yönəlik fəaliyyətində yeni iş yerlərinin açılması,

həyat səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində burada yaşayan azərbaycanlıların sayının

artırılması da başlıca yerlərdən birini tuturdu. Uzaqgörən siyasətçinin ən böyük

xidmətlərindən biri vilayətdə azərbaycanlıların üstün demoqrafik inkişafı oldu. Nəticədə

1970-80-ci illərdə Dağlıq Qarabağda azərbaycanlı əhalinin ümumi çəkisi artmağa,

ermənilərin sayı isə azalmağa doğru getmişdi. Görkəmli alim Musa Qasımlı ABŞ tarixçiləri

A.Benniqsen və S.E.Uimbuşa istinad edərək yazır ki, Dağlıq Qarabağda 1959-cu ildə

yaşayan 130 min 406 nəfər əhalinin 17 min 995 nəfəri, 1970-ci ildə isə 150 min 313 nəfər

əhalinin 27 min 179 nəfəri azərbaycanlı idi. 1959-1970-ci illərdə vilayətdə əhali ümumən

15,2% artmışdısa, azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 51% artmışdı. Bu artım 70-ci illərdə daha

yüksək oldu. Belə ki, artıq 1979-cu ildə vilayətdə yaşayan 162 min 181 nəfər əhalinin 37

min 264 nəfərini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Belə bir fakt əhəmiyyətlidir ki, 1970-1979-cu

illərdə Dağlıq Qarabağda əhali ümumən 7,9%, azərbaycanlılar isə 37,7% artmışdı.

Azərbaycanlılarla müqayisədə ermənilər 1959-cu ildə 110 min 53 nəfər, 1970-ci ildə 121

min 68 nəfər olmuşdular və ya bu dövr ərzində yalnız 10,1% artmışdılar. 1979-cu ildə isə

vilayətdə ermənilərin sayı 123 min 76 nəfər olmuşdu və ya bu artım 1970-ci illə

müqayisədə cəmi 1,6% təşkil edirdi. Həmin illər ərzində Dağlıq Qarabağda ermənilərin

ümumi çəkisi 95%-dən 75%-ə düşdüyü halda, azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 5%-dən 23%-

ə qalxmışdı4.

Bundan başqa Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində ermənilərin bu diyara

köçürülmələrinin 150 illiyi münasibəti ilə abidə də qoyuldu. Bu da dahi şəxsiyyətin

uzaqgörən siyasətindən qaynaqlanırdı. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu abidə ermənilərin

Qarabağa köçürüldüklərinin açıq şəkildə etirafı mahiyyətində idi5.

Heydər Əliyevin Dağlıq Qarabağda yeritdiyi cəsarətli siyasət, o cümlədən

Azərbaycan naminə bütün fəaliyyəti ermənilər tərəfindən qəzəblə qarşılanırdı. Məqsədə

nail olmaqdan ötrü bütün vasitələr məqbul hesab olunurdu. Heydər Əliyevin Sovet İKP MK

Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd seçilməsi, Azərbaycanın yüksək inkişafı, nüfuzunun

artması ermənilər tərəfindən özlərinin məğlubiyyəti kimi qiymətləndirilirdi.

Heydər Əliyev Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü və SSRİ Nazirlər Kabinetinin

sədrinin birinci müavini vəzifələrində işlədiyi zamanlarda da Azərbaycanın mənafeyini

qətiyyətlə qorumuş və erməni iddialarının reallaşmasına imkan verməmişdi. Hətta onun

imzaladığı qərarlarla işdə yol verdikləri nöqsanlara görə bir sıra şəxslər, o cümlədən bəzi

ermənilər vəzifələrindən azad edilmişdilər6.

Heydər Əliyev Kremldə işlədikcə erməni iddialarının reallaşması mümkün deyildi.

Odur ki, ermənilər müəyyən tarixi məqam gözləməyə məcbur oldular. Erməni dairələri başa

düşürdülər ki, Heydər Əliyev bu vəzifələrdə qaldıqca Dağlıq Qarabağ məsələsində öz istəklərinə

çata bilməyəcəklər. M.S.Qorbaçov hakimiyyətə gəldikdən sonra erməni dairələri xeyli

fəallaşdılar. Heydər Əliyev tədricən sıxışdırılmağa başlanmışdı. Dahi şəxsiyyətin Dağlıq

Qarabağda həyata keçirdiyi tədbirləri və bütün fəaliyyətlərini bəzi erməni alimləri və ziyalıları

4 Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti

nəşriyyatı, 2006, s.337 5 Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti


nəşriyyatı, 2006, s.360


ŞIXƏLİYEV

177

antierməni, pantürkizm kimi dəyərləndirərək təkcə ölkə daxilində deyil, eyni zamanda xaricdə

də qatı antiazərbaycan siyasətini və təbliğatını gücləndirdilər. 400 min erməni Heydər Əliyevin

əleyhinə olan məktuba imza ataraq Moskvaya göndərmiş və hətta müttəhimlər kürsüsündə

oturdulmasını tələb etmişdilər7. Bütün bunlarla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Kremldə Heydər

Əliyevə qısqanclıqla yanaşanlar da az deyildi. Bundan başqa 1980-ci illərin ortalarında ABŞ

rəhbərləri M.S.Qorbaçovla görüşlərində yenidənqurma və aşkarlıq siyasətinin daha uğurlu

həyata keçirilməsindən ötrü Sov. İKP MK Siyasi Bürosundan DTK zabitlərinin və köhnə

kadrların uzaqlaşdırılmasını tövsiyə edirdilər. Bundan sonra bəzi xadimlərə qarşı böhtan və

hücum kampaniyası daha da gücləndi. Nəticədə Sov. İKP MK-nın 1987-ci il oktyabr

plenumunda Heydər Əliyev Sov İKP MK Siyasi Bürosunun üzvlüyündən və SSRİ Nazirlər

Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsindən öz ərizəsi ilə istefa verdi. Heydər Əliyevin bu

vəzifələrdən getməsi Azərbaycan üçün fəlakətlər doğurdu, respublikaya münasibət dəyişdi,

azərbaycanlılar sıxışdırılmağa başlandı8. Hadisələrin sonrakı nəticələri aydındır.

Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtmasından sonra eyni siyasi iradə və

əzmkarlığın yenidən şahidi olduq. Heç təsadüfi deyildir ki, günümüzdə Dağlıq Qarabağ və bir

sıra ətraf rayonlar Ermənistanın nəzarətində olsa da, məhz Heydər Əliyevin siyasi iradəsi

nəticəsində de-yuro Azərbaycanın ərazisi olaraq qalmaqdadır. Heydər Əliyev Ermənistan-

Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll

edilməsini birmənalı olaraq ölkənin xarici siyasətinin prioritet istiqaməti kimi müəyyənləşdirdi.

Münaqişənin aradan qaldırılması istiqamətində ən yüksək səviyyədə dövlət başçıları və

nümayəndə heyətləri ilə ikitərəfli və eləcə də çoxtərəfli görüşlərdə, beynəlxalq forumlarda,

ATƏT-in zirvə görüşlərində, Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə aparılan müzakirələrdə göstərdiyi

ardıcıl səylər hər zaman Azərbaycan xalqının və dövlətinin maraqlarını hər şeydən uca tutması

Heydər Əliyevin siyasətinin mühüm hissəsini təşkil edirdi.

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə, onun qətiyyəti, əzmkarlığı və uzaqgörənliyi nəticəsində

1994-cü il may ayının 12-də Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs haqqında razılaşma

imzalandı9. Həqiqətən də Ermənistanla Azərbaycan arasında davam edən qanlı müharibənin

dayandırılması Heydər Əliyevin böyük siyasi nailiyyətlərindən biri kimi xarakterizə oluna bilər.

Bu tarixdə bütün cəbhələrdə elan olunmuş atəşkəs minlərlə azərbaycanlı gəncin həyatını

ölümün pəncəsindən xilas etdi10

. Əldə olunmuş atəşkəs rejimi dinc şəraitdə həm quruculuq işini

sürətləndirmək, həm də minlərlə günahsız insanın qarşısını almaqla münaqişəni diplomatik

yolla həll etmək üçün əlverişli şərait yaratdı11

.

Atəşkəs rejiminin tətbiq edilməsi “Bişkek protokolu”nda öz əksini tapmışdır. Yenə də

Heydər Əliyevin iradəsi ilə tərəflərə təqdim edilən “Bişkek protokolu”nda Azərbaycanın

xeyrinə bir sıra düzəlişlər edildi. Belə ki, Rusiyanın nəzarəti altında hazırlanan protokolda

Azərbaycanın işğal edilmiş əraziləri sadəcə “tutulmuş ərazilər” kimi ifadə olunurdu.

Azərbaycan tərəfi buna qarşı çıxaraq protokolun 5-ci abzasında “tutulmuş ərazilər” sözünün

7 Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti


nəşriyyatı, 2006, s.372 9 Mirbəşiroğlu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1-2, s. 114-115 10 Seyidov Mirkazım, Rzayev Məmməd. Zamanı qabaqlayan dahi. Bakı: Vektor, 2008, s.71-72 11 İsmayılov Füzuli, Həsənov Sənan. Məqsədyönlü diplomatiya Azərbaycanın gələcəyi naminə //

Dirçəliş – XXI əsr, 2004, № 76-77, s. 118


ŞIXƏLİYEV

178

“işğal olunmuş ərazilər”lə əvəzlənməsinə nail oldu12

. Düzdür, bu ifadələr yaxın mənalı sözlər

olsa da, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində torpaqlarımızın məhz zorakılıqla işğal

olunduğunu sübuta yetirmək üçün “işğal olunmuş ərazilər” ifadəsi sənəddə öz əksini

tapmışdır13

. Azərbaycan diplomatiyasının qələbəsi kimi qiymətləndirilə biləcək bu addım

diplomatik yazışmalarda Azərbaycan tərəfinin sözünün qüdrətinə dəlalət edir.

Heydər Əliyev Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın

ərazi bütövlüyü çərçivəsində dinc vasitələrlə həll edilməsi üçün diplomatik gücə malik olmağı

ən vacib şərt hesab edirdi. Eyni zamanda bu münaqişənin Rusiyanın inhisarından çıxarılmasını

da vacib hesab edən ulu öndərin gərgin əməyi nəticəsində 1994-cü il dekabrın 5-6-da ATƏM-in

(bu sammitdən sonra ATƏT) Budapeştdə keçirilən zirvə görüşündə Ermənistan-Azərbaycan,

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq səviyyədə müzakirə olundu. Budapeşt sammitinin

birinci mərhələsində Heydər Əliyev Avropanın və dünyanın nüfuzlu dövlət xadimləri ilə

görüşərək, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün mahiyyətini açıqlamış, ölkəmizin

ərazi bütövlüyünü pozmaq hesabına Ermənistan dövlətinin xülyalarını beynəlxalq hüquq

normalarına zidd siyasət saymışdır14

.

Məlum olduğu kimi, problemin dinc vasitələrlə aradan qaldırılması məqsədi ilə 1992-ci

ildə yaradılmış Minsk Qrupunun həmsədr institutu təsis edilmiş və Rusiya ilə bərabər

Finlandiya da vasitəçi qismində münaqişənin tənzimlənməsi prosesinə cəlb edilmişdi. Heydər

Əliyev diplomatik əzmkarlıq və siyasi iradə nümayiş etdirərək, Budapeşt zirvə toplantısında

açıq bəyan etdi ki, Minsk Qrupuna bir sədrin rəhbərlik etməsi çətinlik yaradır. Bu baxımdan ona

daha çox sədrin rəhbərlik etməsinə ehtiyac vardır15

.

Beləliklə, məhz Azərbaycanın xarici siyasət konsepsiyasının banisi Heydər Əliyevin

Budapeşt sammitindəki gərgin fəaliyyəti nəticəsində Dağlıq Qarabağ probleminin Rusiyanın

müəyyən mənada inhisarından çıxarılması mümkün oldu. 1996-cı il dekabrın 2-3-də

Lissabonda ATƏT dövlət və hökumət başçılarının zirvə toplantısı həm Ermənistan-Azərbaycan,

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi baxımından, həm də Heydər Əliyevin diplomatik

fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Lissabon sammitinin əhəmiyyəti

həm də ondan ibarət idi ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də daxil

olmaqla, ümumilikdə Qafqazdakı vəziyyət yüksək səviyyədə geniş müzakirə olunmuşdur.

Lissabon sammitindən əvvəl Prezident Heydər Əliyev ATƏT-in üzvü olan dövlət

başçılarına Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ATƏT prinsipləri, BMT

nizamnaməsi və beynəlxalq hüququn qaydalarına uyğun həll prinsipləri haqqında məktublar

göndərmiş, cavab məktublarında isə üzv dövlətlərin rəhbərləri Azərbaycanın mövqeyini

dəstəklədiklərini bildirmişdilər. Heydər Əliyevin münaqişənin dinc vasitələrlə həll etmək

arzusunda olmasını bir daha sübut edən həmin prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir:

- Ermənistan Respublikasının və Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü;

12 Mirbəşiroğlu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1-2, s. 115 13 Cəfərov Vəliyulla. Diplomatik yazışma. Bakı: Elm, 1997, s. 80 14 İsmayılov Füzuli, Həsənov Sənan. Məqsədyönlü diplomatiya Azərbaycanın gələcəyi naminə //

Dirçəliş – XXI əsr, 2004, № 76-77, s. 119 15 Mirbəşiroğlu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1-2, s. 116-116


ŞIXƏLİYEV

179

- Dağlıq Qarabağa öz hüququnu təyinetmə hüququna əsaslanan və ona Azərbaycanın

tərkibində sazişdə müəyyən edilmiş ən yüksək özünüidarə səviyyəsi verən hüquqi status;

- Nizamasalmaya dair müddəalara bütün tərəflərin əməl etməsinin təmin olunması üzrə

qarşılıqlı öhdəliklər də daxil olmaqla, Dağlıq Qarabağın və onun bütün əhalisinin

təhlükəsizliyinin təmin olunması16

.

ATƏT-in rəsmi sənədləri sırasına daxil olan bəyanatda bu müddəaların zirvə görüşündə

iştirak edən 53 ATƏT üzvü tərəfindən bəyənildiyi göstərilmişdir. 1999-cu il noyabrın 18-də

ATƏT-in İstanbul zirvə toplantısında da Heydər Əliyev bir daha bəyan etdi ki, Azərbaycanın

Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş əraziləri azad edilməlidir. Yalnız bundan sonra

Azərbaycan Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağa müvafiq status verilə bilər17

.

Ümumiyyətlə, ulu öndər keçirilən hər bir rəsmi görüşdə və zirvə toplantılarında Azərbaycan

ərazisində ikinci erməni dövlətinin yaradılmasına heç vaxt yol verilməyəcəyini bəyan etmişdir.

Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan tərəfi konfliktin həllində “vasitəçilik

inhisarı”nın bir dövlətin – konkret halda Rusiyanın əlində cəmləşməsini məqbul hesab etmirdi.

Ona görə də qarşıda ilk növbədə ATƏT-də həmsədrlik məsələsi dururdu. Birinci həmsədr

Fransa təyin olunmuşdur, lakin Heydər Əliyev bu namizədin Azərbaycan tərəfi ilə

razılaşdırılmadığını əsas götürərək, haqlı olaraq buna qarşı çıxmışdı. Respublikanın Xarici İşlər

Nazirliyi təşəbbüs göstərərək, Azərbaycan tərəfi üçün ABŞ-ın dövlət katibinin birinci müavini

Strob Talbotun namizədliyinə üstünlük verdiyini bildirmişdir. Ermənistan tərəfindən olduqca

soyuq qarşılanan üç sədrlik ideyası məhz belə yarandı. Son nəticədə 1997-ci il fevralın 10-da üç

həmsədrlik real fakta çevrildikdən sonra konfliktin həlli yolunda diplomatik cəhdlər və səylər

yeni vüsət aldı18

.

Beləliklə, Rusiya, ABŞ və Fransadan ibarət həmsədr dövlətlərin hər biri öz regional

maraqlarını rəhbər tutaraq, konfliktin həllinə kömək edəcəklərini bildirdilər. Qarabağ

münaqişəsinin həlli məsələsinin böyük dövlətlərin Qafqazda qlobal mənafelərinin ziddiyyətlər

yaratdığı şəraitdə maraqlar sistemində önəmli yer tutması regionda diplomatik mübarizənin

müəyyən mənada hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış etməyə başladı. Azərbaycan dövlətçiliyinin

möhkəmləndirilməsinə, ölkənin beynəlxalq münasibətlər sistemində ciddi mövqe tutmasına,

milli maraqlarının təmin olunmasına və ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsinə hesablanmış

Heydər Əliyev strategiyası günümüzdə onun davamçısı Prezident İlham Əliyev tərəfindən

davam etdirilməkdədir. İlham Əliyev Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı danışıqların

gedişində daim Azərbaycan xalqının mənafelərini üstün tutmuşdur.

2003-cü il dekabrın 5-də ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin regiona səfəri zamanı

ölkə prezidenti İlham Əliyev həmsədrlər Y.Merzlyakov, R.Perinani və A.Jakalma bildirmişdi

ki, ATƏT öz fəaliyyətini intensivləşdirməlidir19

. 2004-cü il fevralın 4-də ATƏT-in PA sədrinin

Dağlıq Qarabağ üzrə nümayəndəsi Qoran Lenmarkerin Azərbaycana səfəri zamanı dövlət

16 Quluzadə Vəfa. Gələcəyin üfüqləri (Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti barədə mülahizələr,

müsahibələr, şərhlər). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1999, s.148 17 Mirbəşiroğlu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1-2, s. 117 18 İsmayılov Füzuli. Qarabağ konflikti ABŞ-ın qlobal siyasəti kontekstində. Bakı: Azərbaycan Milli

Ensiklopediyası nəşriyyatı, 2001, s.87-88 19 Həsənov Rauf. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində İlham

Əliyevin fəaliyyəti // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. İctimai və humanitar elmlər seriyası,

2009, №3, s. 15


ŞIXƏLİYEV

180

başçısı İlham Əliyev, münaqişənin nizama salınması prosesində əsas vasitəçi olan ATƏT-in

Minsk Qrupu ilə yanaşı digər beynəlxalq qurumlar – ATƏT PA, Avropa Şurası və Avropa

İttifaqının da fəaliyyətinin gücləndirilməsinin böyük əhəmiyyətə malik olduğunu bildirmişdir.

2004-cü il martın 16-da ATƏT-in o zamankı sədri, Bolqarıstanın Xarici İşlər naziri Solomon

Passi ilə görüşündə isə İlham Əliyev ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyətini kəskin tənqid

etdi20

.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin nizamlanması istiqamətində Azərbaycan Xarici

İşlər Nazirliyi və o cümlədən Azərbaycan parlamentarilərinin bir sıra uğurları olmuşdur.

Ermənistan bir çox instansiyalarda Azərbaycanın ərazilərini işğal etmiş dövlət kimi qəbul edildi.

Azərbaycan nümayəndə heyətinin səyi ilə Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA)

2005-ci ilin qış sessiyasında respublikamızın maraqlarına uyğun sənəd qəbul edildi. 2005-ci il

yanvarın 25-də AŞPA-ya “ATƏT-in Minsk Qrupu tərəfindən araşdırılan Dağlıq Qarabağ

münaqişəsi” mövzusunda məruzə təqdim edildi və bunun da nəticəsi olaraq 1416 saylı qətnamə

qəbul olundu. Qətnamədə Ermənistanın təcavüzkarlığı pisləndi və bildirildi ki, Azərbaycan

ərazisinin bir hissəsi erməni hərbi dəstələri tərəfindən işğala məruz qalıb21

.

Azərbaycan və Ermənistanın Xarici İşlər nazirlərinin görüşləri də nizamlama prosesində

əhəmiyyətli nüanslardandır. Belə görüşlərdən biri İspaniyanın paytaxtında gerçəkləşdi. 2007-ci

il noyabrın 29-da Azərbaycan və Ermənistanın Xarici İşlər nazirləri Elmar Məmmədyarov ilə

Vardan Oskanyan Madrid şəhərində ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə görüşdülər.

ATƏT üzvü olan ölkələrin Xarici İşlər Nazirləri Şurasının iclası zamanı baş tutan görüşdə

Elmar Məmmədyarov, Vardan Oskanyan və həmsədrlərdən başqa Rusiya və Fransanın Xarici

İşlər nazirləri, ABŞ dövlət katibinin siyasi məsələlər üzrə müavini də iştirak etdilər. Görüşdə

Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması üçün fikir mübadiləsi aparıldı.

Madrid prinsipləri mərhələli olaraq münaqişənin həllini nəzərdə tuturdu. İlkin mərhələdə

Dağlıq Qarabağdan kənarda işğal edilən beş rayon, daha sonra isə iki rayon – Laçın və

Kəlbəcərdən erməni silahlı qüvvələri geri çəkilməli, daha sonra isə ərazilərin demilitarizasiyası

və infrastrukturun bərpası ilə yanaşı qaçqınların öz torpaqlarına qayıtmaları məsələləri öz həllini

tapmalı idi. Sonuncu mərhələ olaraq isə qeyri-müəyyən müddətdə Dağlıq Qarabağın hüquqi

statusu ilə bağlı referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulurdu22

. Lakin Ermənistan tərəfi Madrid

prinsiplərini qəbul etmədi. Bunun əsas səbəbi isə Qarabağ xaricindəki torpaqlardan erməni

dəstələrinin çəkilməsindən sonra referendum məsələsinin gerçəkləşməsində Azərbaycanın

çətinliklər çıxara biləcəyi düşüncəsi və Ermənistanın hər hansı formada geri addım atmasına

qarşı olan qrupların təzyiqi idi23

.

20 Həsənov Rauf. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində İlham


2009, №3, s. 16 21 Həsənov Rauf. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində İlham


2009, №3, s. 16 22 İsmayılov Elnur. Türkiyə-Ermənistan münasibətləri kontekstində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi /

Qarabağ: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı: Qafqaz Universiteti, Beynəlxalq Münaqişələri

Araşdırma Mərkəzi nəşrləri, 2010, № 002, s. 173-174 23 Kasım Kamer. Türkiye’nin Kafkasya politikası: fırsatlar ve güvenlik problemleri / Türk Dış

Politikası. Uluslararası III. Türk dış poltikası sempozyumu tebliğleri. Ankara: Uluslararası Stratejik

Araştırmalar Kurumu (USAK) yayınları, 2009, s. 63


ŞIXƏLİYEV

181

BMT Baş Assambleyasında 14 mart 2008-ci il tarixində qəbul edilən qətnamələr isə

münaqişə ilə bağlı son dövrlərdəki ən əhəmiyyətli qərardır. Baş Assambleyasının 62-ci sessiyası

çərçivəsində keçirilən növbəti iclasında “Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində vəziyyət” adlı

qətnamənin ikinci bəndi belədir: “Baş Assambleya tələb edir: bütün erməni qüvvələri dərhal,

qeyd-şərtsiz və tam tərkibdə işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərini tərk etsin”24

.

Göründüyü kimi, bu qərarda Ermənistan hərbi qüvvələrinin işğal altındakı torpaqlardan

çıxması tələb edilməkdədir. Lakin qeyd edək ki, BMT Baş Assambleyasında adı çəkilən məsələ

səsə qoyularkən bu qətnamənin qəbul edilməsinin əleyhinə səs verən 7 dövlətdən 3-ü məhz

ATƏT-in Minsk Qrupuna həmsədr olan ölkələr oldular ki, bu vəziyyət Azərbaycanda ATƏT-in

Minsk Qrupuna olan inamı sarsıtdı25

.

Qarabağ probleminin həllinə yönəlik digər bir addım da 2008-ci il noyabrın 2-də

imzalanan Moskva bəyannaməsidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə Ermənistan

Prezidenti Serj Sarkisyan arasında imzalanan bəyannamə problemin beynəlxalq hüquq

normaları çərçivəsində sülh yolu ilə həllini özündə ehtiva edir. Azərbaycan, Ermənistan və

Rusiya prezidentlərinin imzaladıqları bəyannamənin 2-ci bəndinə nəzər salaq:

“Prezidentlər ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin münaqişənin siyasi yolla həllinin

əsas prinsiplərini işləyib hazırlamaq məqsədilə 2007-ci ilin noyabr ayında Madriddə tərəflərlə

keçirdiyi görüşü və sonrakı diskussiyaları nəzərə almaq şərtiylə həmsədrlərin vasitəçilik

səylərini davam etdirməsinin böyük əhəmiyyəti olduğunu təsdiqləyirlər”26

Ancaq bu, heç də o anlama gəlmirdi ki, Azərbaycan Madrid prinsiplərinin mütləq

olduğunu qəbul etməkdədir. Kəlbəcər və Laçına xüsusi şərtlərin verilməsi tövsiyəsi, Dağlıq

Qarabağın statusunun burada səsvermə nəticəsində müəyyənləşdirilməsi Azərbaycan tərəfindən

qəbulolunmaz sayılmışdır27

. Bundan başqa, Madrid prinsiplərinə görə, “deportasiya olunmuş

əhalinin qayıtması məsələsi” Azərbaycan tərəfindən müsbət bir tövsiyə olaraq qəbul edilsə də,

Ermənistanın azərbaycanlıların öz torpaqlarına qaytarılması məsələsində səmimi olmadığı

ortaya çıxmışdır. 2008-ci ilin seçki kampaniyası dövründə siyasi xadimlərin sülhə və

kompromislərin zəruriliyinə müsbət yanaşmasına şərait yaratmaq da tövsiyələr sırasında idi.

Azərbaycan tərəfi bu tövsiyəyə daim əməl etmiş və etməkdədir. İlham Əliyev Azərbaycan

dövlətinin sülh prosesinə sadiqliyini hər zaman ifadə etməkdədir. Dağlıq Qarabağın heç bir

zaman Azərbaycana qaytarılmayacağı ilə bağlı aqressiv mesajlar isə Ermənistan rəsmiləri

tərəfindən verilib və verilməkdədir. “Dağlıq Qarabağın de-fakto hakimiyyəti işğal olunmuş əra-

zilərin ermənilərlə məskunlaşdırılmasına, infrastrukturun inkişaf etdirilməsinə və yerli

strukturların yaradılmasına son qoyulmalıdır” tövsiyəsinə isə ümumiyyətlə, əməl edilməmişdir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması ilə bağlı Azərbaycan və Ermənistan

prezidentləri arasında növbəti danışıqların raundu 2010-cu il yanvarın 25-də Rusiyanın Qara

dəniz sahilindəki Soçi şəhərində gerçəkləşdi. Xatırladaq ki, bu, Azərbaycan və Ermənistan

dövlət başçılarının Rusiya Prezidentinin iştirakı ilə üçtərəfli formatda keçirdikləri sayca 5-ci

görüş idi. İlk belə görüş yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, 2008-ci ilin noyabrında Moskvada

24 http://www.azerbaijan.az/News/newse.html?lang=en&did=2008-03-15 25 Kasım Kamer. Origins and consequences of the Karabakh conflict / Basic principles for the

settlement of the conflicts on the territories of the GUAM States, Baku: 15-16 april, 2008, p. 66 26 Həsənov Rauf. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində İlham


2009, №3, s. 17 27 http://xariciedebiyyat.azeriblog.com/2008/11/13/madrid-prinsipleri-uze-chixdi


ŞIXƏLİYEV

182

keçirilmiş və Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə dair Birgə Bəyannamənin

imzalanması ilə başa çatmışdı. Prezidentlərin növbəti üçtərəfli görüşləri 2009-cu ilin iyununda

Sankt-Peterburqda, iyul ayında Moskvada və oktyabrda Kişinyovda MDB dövlət başçılarının

sammiti çərçivəsində keçirildi. Bundan əlavə, 2009-cu ildə Azərbaycan və Ermənistan

prezidentləri yanvarda Sürixdə (İsveçrə), may ayında Praqada (Çexiya), noyabrda Münxendə

(Almaniya) (20), 2010-cu ildə isə yanvarda Soçidə və oktyabrda Həştərxanda görüşüblər.

Həştərxan görüşü Prezident İlham Əliyevlə Serj Sarkisyanın sayca 11-ci görüşü olub28

. Qeyd

etmək lazımdır ki, mahiyyətcə eyni olan bu görüşlər heç şübhəsiz ki, son deyil və gələcəkdə də

davam edəcəkdir. Məsələ burasındadır ki, Rusiya üçtərəfli formatda müxtəlif görüşlər təşkil

edərək problemin guya nizamlanması istiqamətində vasitəçilik təşəbbüsü ilə çıxış etdiyini

göstərsə də, hərə dəfə prosesi uzatmaqda, daha konkret olaraq Qarabağ problemini öz

inhisarında saxlamaqda davam edir. Ümumiyyətlə, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli

ilə bağlı önə sürülən prinsiplər və imzalanan bəyannamələr heç bir nəticə verməməkdədir. Bu

da hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki, qoyulan müddəalar ya hər iki tərəfi qane etmir, ya da

bəzi tövsiyələr müsbət qarşılansa da, bəziləri qəbulolunmaz hal alır. Bütün bunlar onu deməyə

əsas verir ki, Azərbaycanın üzləşdiyi təcavüz və separatizmə qarşı dünya dövlətlərinin və

beynəlxalq qurumların mövqeyi qətiyyətli deyildir. Təcavüzkar dövlət ilə təcavüzə məruz qalan

dövlət arasında heç bir şəkildə kompromis ola bilməz. Belə məsələlərdə təcavüzkar dövlətin

beynəlxalq hüquq normalarına əməl etməsi kəskin şəkildə tələb edilməli, əks təqdirdə

cəzalandırılmalıdır. Düzdür, Ermənistanın birtərəfli müdafiəsinə son qoyulsa da, Azərbaycan

torpaqları hələ də işğal altındadır. Dünyanın aparıcı dövlətlərinin regionda maraqlarının

toqquşması və ikili standartlara uyğun yeritdikləri siyasət, eyni zamanda Ermənistanın qeyri-

konstruktiv mövqe nümayiş etdirməsi bu problemin günümüzdə də öz həllini tapması yolunda

bir maneə olaraq qalmaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın bir sıra qaynar nöqtələrindəki

münaqişəli problemlərin həllinə aid beynəlxalq sülhyaratma və vasitəçilik missiyalarının

fəaliyyəti bir qayda olaraq ləng həyata keçirilir və çox vaxt münaqişə tərəflərini qane edən

nəticələr əldə edilmir. Təcrübələr göstərir ki, bilavasitə münaqişə aparan tərəflər arasında

birbaşa danışıqlar daha səmərəli olur. BMT, ATƏT və digər təşkilatlar sadəcə alətdir.

Münaqişəni yalnız xalqlar həll edə bilərlər. Müharibə vəziyyəti, münaqişənin nizama

salınmaması həm Ermənistana, həm də Azərbaycana böyük zərbələr vurur. Ancaq Ermənistan

ümumiyyətlə, problemin öz real həllinə yanaşmaq istəmir. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanın

imkanları Ermənistanın imkanlarından xeyli üstündür. Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını

işğal etməsi “qələbə” sayıla bilməz. Təpədən dırnağa kimi silahlanmış Ermənistan iqtisadi

baxımdan normal vəziyyətdə deyil. Həqiqət budur ki, Ermənistanın milli iqtisadiyyatının

böhrandan çıxmasının təminatı konfliktin həllindən asılıdır. Ermənistan dövləti bilməlidir ki,

ənənəvi olaraq sənaye və yanacaq payını “ümumittifaq qazanı”ndan almış bir ölkənin

iqtisadiyyatını nə humanitar şüarlarla, nə də cəlbedici siyasi qətnamələrlə inkişaf etdirmək

mümkün deyildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ikili standartlar siyasətindən Ermənistan da öz nəsibini almışdır.

Bunun ən açıq isbatı Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarını tam olaraq

mənimsəyə bilməməsi və zaman keçdikcə işğal etdiyi bölgələrin əsirinə çevrilməsidir.

Həqiqət budur ki, onlar yad ideyaların qurbanlarıdır. Normal dövlət olmaq üçün ermənilər

“Böyük Ermənistan” ideologiyasının yad ideya olduğunu dərk etməlidirlər. Məhz bunun

nəticəsidir ki, Ermənistan uzun illərdir özünü inteqrasiya proseslərindən və enerji

layihələrindən kənarda tutmuşdur. Azərbaycan isə torpaqlarının Ermənistanın işğalı altında

28 Səxavət Həmid. Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya prezidentləri Həştərxanda bir araya gələcəklər.

http://www.merkez--az.com/view.php?lang=az&menu=2&id=1606


ŞIXƏLİYEV

183

olmasına baxmayaraq iqtisadi baxımdan xeyli inkişaf etmiş, regional iqtisadi liderə

çevrilmişdir. Ermənistanın gələcəyi ondan geosiyasi və dini maraqları üçün istifadə edən

Rusiya və Qərb dövlətlərindən deyil, həmişə ehtiyac duyduğu Azərbaycandan asılıdır.

Münaqişənin nizamlanması prosesində Ümummilli lider Heydər Əliyevin ən əsas,

ən uğurlu nailiyyəti kimi “atəşkəs” haqqında razılaşmanın imzalanması məsələsinə yenidən

qayıtmaq lazım gəlir. Bu bir həqiqətdir ki, münaqişəni Rusiyanın inhisarından çıxarmadan

müharibəyə başlamaq Azərbaycanın gələcəyinə ciddi şəkildə təsir göstərə bilər.

Ermənistanın Rusiya ilə ittifaq yaradaraq Qafqazda təsis etməyə çalışdığı güc balansı

Azərbaycanı hərbi əməliyyatlara başlamaq xüsusunda daha diqqətli davranmağa məcbur

edir29

.

Bəzi siyasi şərhçilər Azərbaycanın hərbi əməliyyatlara başlaması üçün Rusiyanın

tərəfsizliyinin təmin edilməsi məsələsinə tam fərqli bir bucaq altında baxırlar. Bu şərhçilərə

görə, rəsmi Moskvaya siyasi, hərbi və ya iqtisadi sahədə güzəştlər verilməli, enerjinin nəqli

və ya müxtəlif layihələr barəsində Rusiya ilə məsləhətləşməli, Azərbaycan torpaqlarında

Rusiyanın hərbi bazaları yerləşdirilməli, nəhayət Azərbaycan Kollektiv Təhlükəsizlik

Müqaviləsi Təşkilatına üzv qəbul edilməlidir30

.

Azərbaycanın torpaqlarının 20%-ni işğal altında saxlayan Ermənistanın bu təşkilatda

yer alması diqqətə alınarsa, Azərbaycanın da eyni təşkilata üzv olması nə dərəcədə doğru

olar? Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi təşkilatına üzv olmaqla özünü

Türkiyə və Azərbaycandan qorumaqda, həm də Dağlıq Qarabağın təhlükəsizliyinin

təminatçısı olaraq görməkdədir31

. Bəs, Azərbaycan bu təşkilata üzv olmaqla özünü kimdən

qoruyacaq? Ermənistan və Rusiyadanmı? Digər bir tərəfdən, Azərbaycanın Müstəqil

Dövlətlər Birliyinə daxil olması, Qəbələ Radiolokasiya Stansiyasının Rusiya tərəfindən

icarəyə götürülməsi və rəsmi Moskva ilə inkişaf etdirilən enerji sahəsindəki əməkdaşlıq

Dağlıq Qarabağ problemində Rusiyanın mövqeyində heç bir dəyişiklik yaratmamışdır.

Lakin Azərbaycan yuxarıda sadalanan güzəştlərə getsə, Rusiyanın tərəfsizliyinin təmin

edilməsinə nəinki ehtiyac qalmayacaq, Azərbaycan eyni Ermənistan kimi asılı bir dövlətə

çevriləcəkdir.

Bəzi şərhçilərə görə isə Azərbaycan ordusu işğal altındakı torpaqlarını qaytarmaq

üçün genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar gerçəkləşdirə biləcək gücə malik deyildir32

. Əslində

Azərbaycan inkişaf edən iqtisadiyyatı və artan hərbi gücü ilə Ermənistan qarşısında

müqayisə edilməyəcək bir üstünlüyə sahibdir. Azərbaycan ordusu erməni hərbi birliklərini

işğal altındakı torpaqlardan çıxara biləcək bir gücə malikdir. Lakin kənar müdaxilələrin

təsir gücünü də diqqətdən qaçırmamaq lazımdır. Xüsusilə burada Rusiyanın Ermənistana

təxminən bir milyard dollarlıq qanunsuz silah verməsi və müxtəlif müqavilələr əsasında öz

29 Gayane Novikova. “Implications of the Russian-Georgian War in the Nagorno-Karabakh Conflict:

Limited Maneuverability”, Caucasus Edition, http://caucasusedition.net/analysis/implications-of-the-

russian-georgian-war-in-the-nagorno-karabakh-conflict-limited-maneuerability 30 Aleksandra Jarosiewicz, Krzysztof Strachota. “Nagorno-Karabakh-conflict unfreezing”, Center for

Eastern Studies, http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2011-10-

26/nagornokarabakh-conflict-unfreezing 31 Smigielski Robert. “Prospects for Nagorno-Karabakh Settlement Following the Russia-Georgia

Conflict” // Bulletin. Polish Institute of International Affairs, no.10 (10), 16 February 2009, p. 19-20 32 Blandy C.W., Azerbaijan: Is War Over Nagorny Karabakh a Realistic Option?, Advanced Research

and Assessment Group. Caucasus series 08/17. United Kingdom: Defence Academy of the United

Kingdom, 2008, 7 p.


ŞIXƏLİYEV

184

hərbi bazalarının müddətini hər dəfə uzatması faktlarını da xatırlatmaq kifayətdir. Heç

təsadüfi deyildir ki, Rusiyanın Ermənistanda mövcud olan hərbi bazalarının müddətini

2044-cü ilə qədər uzatması ilə bağlı 20 avqust 2010-cu il tarixli müqaviləyə əsasən Rusiya

öz bazalarını daha da yeni silahlarla təchiz edəcək və Ermənistanın təhlükəsizliyini

qoruyacaq33

. Həmin müqavilənin imzalanmasından çıxarılan nəticəyə görə, Azərbaycanın

öz qanuni hüquqlarından istifadə edərək işğal altındakı torpaqlarını geri qaytarmağa

təşəbbüs göstərməsi istər-istəməz Rusiyanın silahlı müdaxiləsinə səbəb olacaq. Çünki

Ermənistanın təhlükəsizliyi Rusiyanın təminatı altındadır.

Kənardan hərbi, siyasi dəstək almaq da real və məntiqli görünmür. Münaqişənin

nizama salınması istiqamətində ATƏT-in Minsk Qrupunun qətiyyətsizliyi, Qərbin aparıcı

dövlətlərinin ikili standartlar mövqeyindən çıxış etmələri səbəbilə onsuz da Qərbə inam

sarsılmış vəziyyətdədir. Azərbaycan bunun ən bariz nümunəsini 14 mart 2008-ci il tarixində

BMT-nin Dağlıq Qarabağ haqqında qəbul etdiyi qətnamə ilə bağlı ATƏT-in Minsk Qrupunun

həmsədrlərinin münasibətində, eyni zamanda Rusiyanın Gürcüstana hücumundan sonra

Qərbin tutduğu mövqedə və fəaliyyətsizlikdə müşahidə etdi

Buradan aydın görünür ki, böyük dövlətlər də hərbi əməliyyatların gedişinə

asanlıqla təsir edə və güc balansını istədikləri şəkildə dəyişdirə bilərlər. Azərbaycanın öz

ərazi bütövlüyünü təmin etmək məqsədilə hərbi əməliyyatlara başlayacağı halda

“demokratiya quruculuğu” təşəbbüsləri ilə çıxış edən Qərbin aparıcı dövlətləri və

beynəlxalq strukturları ilə əməkdaşlıq, eyni zamanda bu strukturlara inteqrasiya prosesində

ciddi maneələr yarana bilər. Çünki həm Qərb dövlətləri, həm də Azərbaycanın əməkdaşlıq

etdiyi və üzvü olduğu bütün beynəlxalq təşkilatlar münaqişənin müharibə yolu ilə həllini

əsla qəbul etmirlər.

Bu baxımdan müharibənin dayandırılması mövcud şəraitdə və indiki mərhələdə

Heydər Əliyevin ən böyük siyasi nailiyyətlərindən biri kimi xarakterizə oluna bilər.

Düzdür, münaqişənin hüquqi müstəvidə həlli məhdudlaşmışdır. Ermənistan bu prosesdə

işğalın uzunmüddətli ola biləcəyini hesablayır. Bu bir həqiqətdir ki, “Zaman” Ermənistana

işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarında güclənmək imkanını yaratmış, Rusiyadan və digər

dövlətlərdən alınan silahlarla militarist bir dövlətə çevrilmişdir. Lakin Ermənistan hərbi

gücünü getdikcə artırmaq niyyətində olsa da, iqtisadi olaraq geriləmiş və çökmüş

vəziyyətdədir. Məlumdur ki, Ermənistanın Rusiyadan iqtisadi asılılığı getdikcə artır və bu

asılılığın artması rəsmi Moskvanın Ermənistanın digər dövlətlərlə münasibətlərindəki

inkişaf tempini istədiyi kimi idarə etməsinə imkan yaratmışdır. Xüsusilə 2003-cü ildə

Rusiyanın Ermənistandan borclarını ödəməsini tələb etməsi nəticəsində iqtisadiyyatının

strateji əhəmiyyətli obyektlərini borc müqabilində bu ölkəyə verməsi, yaxud ucuz qiymətə

satması nəticəsində Ermənistan iqtisadiyyatının əsas sahələri Rusiyanın nəzarətinə

keçmişdir34

.

Son dövrlərdə region ətrafında müşahidə olunan dövlətlərarası gərginliklər də

Ermənistanın gələcəyini təhlükə altında qoymaqdadır. Sıxışmış bir vəziyyətdə olan

Ermənistan Azərbaycan ilə münasibətlərinin gözdən keçirmək məcburiyyətindədir.

Ermənistan işğal altında tutduğu Azərbaycan torpaqlarından çıxmalı, ərazi iddialarından əl

33 Elhan Şahinoğlu. Rusya-Ermenistan askeri işbirliğine karşı Türkiye-Azerbaycan işbirliği. http://

www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5350&kat1=1 34 Emily Danielyan. “Russia Tightens Grip on Armenia with Debt Agreements”. Headlines I

Eurasianet.org. 6 May 2003. Web. 09 Nov. 2010.


ŞIXƏLİYEV

185

çəkməlidir. Yalnız bu şəkildə iqtisadi tənəzzüldən qurtula bilər, eyni zamanda inteqrasiya

prosesində və enerji layihələrində yer ala bilər. Əks təqdirdə Ermənistan iqtisadi baxımdan

Azərbaycanın təzyiqlərinə müqavimət göstərmək məcburiyyətində qalacaq. Bu vəziyyət

əslində Ermənistanın bəzi siyasi xadimləri tərəfindən təsbit edilmişdir, amma mövcud vəziyyəti

öz lehlərinə dəyişdirə biləcək gücü özlərində tapa bilmirlər. Ermənistanın sabiq prezidenti

Levon Ter-Petrosyan “Müharibə, yoxsa sülh? Qərar vermək zamanı” adlı məşhur məqaləsində

müharibənin “qalibiyyət havası”na qapılan Ermənistan baxımından dağıdıcı nəticələr

doğuracağını bildirərək problemin “qeyri-həlli”nin Ermənistanı fəlakətə aparacağını, bu

baxımdan uzlaşmağın vacib şərt olduğunu önə sürmüşdür35

. Lakin Ermənistan problemin öz

real həllinə heç bir şəkildə yanaşmamaqda, Rusiyanın və Qərb dövlətlərinin siyasi oyunları

davam etdiyi müddət içərisində “Böyük Ermənistan” ideologiyasını reallaşdırmaq

düşüncəsindədir. Müəyyən təhlükələrlə üzləşdiyinin onsuz da fərqində olan Azərbaycan

konfliktin dinc yollarla nizamlanması kursunu ardıcıl səbirlə davam etdirməklə birlikdə öz

imkanları ilə Ermənistana qarşı təzyiq vasitələrini də artırır. Şübhəsiz ki, son mərhələdə hərb

variantı istisna edilməməlidir. Heç təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan hərbi güc tətbiq etməkdən

belə çəkinməyəcəyini xüsusi olaraq vurğulamaqdadır. Xüsusilə son dövrlərdə

Azərbaycanın hərbi doktrinasının müdafiə xərclərinin ordunun taktiki və strateji tutumunun

istifadəsinə yönləndirilməsi və Dağlıq Qarabağ probleminin həllinin milli prioritet məsələ

kimi müəyyənləşdirilməsi beynəlxalq miqyasda əks-səda doğurmuşdur. Azərbaycanın

hərbi büdcəsini artırması Ermənistan tərəfindən siyasi manevr olaraq qəbul edilsə də, 8

iyun 2010-cu ildə Hərbi Doktrinanın qəbulu Azərbaycanın bu məsələdə son dərəcə ciddi

olduğunu ortaya qoymuşdur36

. Doktrinada beynəlxalq hüququn Azərbaycana tanıdığı

haqlar çərçivəsində hərbi güc tətbiq edərək işğal altında olan torpaqların qaytarılması təsbit

edilmiş və bu məsələ dəfələrlə təkrarlanmışdır.

Hadisələrin təhlilindən belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, mövcud şəraitdə ən

uyğun yol Heydər Əliyevin bizə miras qoyduğu və müəyyən mesajları özündə ehtiva edən

azərbaycançılıq ideologiyasıdır ki, bu ideologiya milli-tarixi təkamülün istiqamətlərini

müəyyənləşdirən, Azərbaycanda milli dövlətçilik ideologiyasının yaranmasını və

azərbaycanlıların vahid bir toplum kimi tanınmasını təmin edən unikal konsepsiyadır. Bu

gün hər bir azərbaycanlı dərindən dərk etməlidir ki, ən ağrılı problem olan Dağlıq Qarabağ

münaqişəsinin ölkəmizin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həlli dünyada yaşayan bütün

azərbaycanlıların birliyindədir. Belə birliyi isə tarixin bütün zehni və mənəvi təcrübələrini

özündə əks etdirən milli ideologiya yarada bilər. Bu ideologiya dünya azərbaycanlılarının

vətənçilik müstəvisində birliyini özündə ehtiva edən azərbaycançılıqdır.

KAYNAKÇA

Axundova Elmira. Heydər Əliyev. Şəxsiyyət və zaman (1969-1982). II hissə, Bakı: Ozan, 2007,

784 s.

Cəfərov Vəliyulla. Diplomatik yazışma. Bakı: Elm, 1997, 106 s.

35 12. Тер-Петросян Левон. Война или мир? Время призадуматься. Газета “Республика

Армения”, № 209 (1534), 5 ноября 1997 36 16. Azərbaycan Respublikasının Hərbi Doktrinası, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi,

08 iyun 2010-cu il. http://meclis.gov.az/?/az/law/183#comment


ŞIXƏLİYEV

186

Həsənov Rauf. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində

İlham Əliyevin fəaliyyəti // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. İctimai və

humanitar elmlər seriyası, 2009, №3, s. 15-20

İsmayılov Elnur. Türkiyə-Ermənistan münasibətləri kontekstində Dağlıq Qarabağ münaqişəsi /

Qarabağ: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı: Qafqaz Universiteti, Beynəlxalq

Münaqişələri Araşdırma Mərkəzi nəşrləri, 2010, № 002, s. 169-177

İsmayılov Füzuli. Qarabağ konflikti ABŞ-ın qlobal siyasəti kontekstində. Bakı: Azərbaycan

Milli Ensiklopediyası nəşriyyatı, 2001, 152 s.

İsmayılov Füzuli, Həsənov Sənan. Məqsədyönlü diplomatiya Azərbaycanın gələcəyi naminə //

Dirçəliş – XXI əsr, 2004, № 76-77, s. 117-125

Qasımlı Musa. Heydər Əliyev – İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti

nəşriyyatı, 2006, 608 s.

Quluzadə Vəfa. Gələcəyin üfüqləri (Azərbaycan Respublikasının xarici siyasəti barədə

mülahizələr, müsahibələr, şərhlər). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1999, 288 s.

Mirbəşiroğlu Elşad. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi

istiqamətində Heydər Əliyevin fəaliyyəti // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1-2, s.

114-119

Seyidov Mirkazım, Rzayev Məmməd. Zamanı qabaqlayan dahi. Bakı: Vektor, 2008, 315 s.

Kasım Kamer. Türkiye’nin Kafkasya politikası: fırsatlar ve güvenlik problemleri / Türk Dış

Politikası. Uluslararası III. Türk dış poltikası sempozyumu tebliğleri. Ankara:

Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) yayınları, 2009, s. 61-76

Тер-Петросян Левон. Война или мир? Время призадуматься. Газета “Республика

Армения”, № 209 (1534), 5 ноября 1997

Blandy C.W., Azerbaijan: Is War Over Nagorny Karabakh a Realistic Option?, Advanced

Research and Assessment Group. Caucasus series 08/17. United Kingdom:

Defence Academy of the United Kingdom, 2008, 23 p.

Kasım Kamer. Origins and consequences of the Karabakh conflict / Basic principles for the

settlement of the conflicts on the territories of the GUAM States, Baku: 15-16 april,

2008, p. 64-68

Smigielski Robert. “Prospects for Nagorno-Karabakh Settlement Following the Russia-

Georgia Conflict” // Bulletin. Polish Institute of International Affairs, no.10 (10),

16 February 2009, p. 19-20

İnternet adresləri

Azərbaycan Respublikasının Hərbi Doktrinası, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, 08

iyun 2010-cu il. http://meclis.gov.az/?/az/law/183#comment

http://www.azerbaijan.az/News/newse.html?lang=en&did=2008-03-15

http://xariciedebiyyat.azeriblog.com/2008/11/13/madrid-prinsipleri-uze-chixdi

http://www.azerbaijan.az/News/newse.html?lang=en&did=2008-03-15

http://xariciedebiyyat.azeriblog.com/2008/11/13/madrid-prinsipleri-uze-chixdi


ŞIXƏLİYEV

187

Səxavət Həmid. Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya prezidentləri Həştərxanda bir araya

gələcəklər. http://www.merkez--az.com/view.php?lang=az&menu=2&id=1606

Vüqar Orxan. Prezidentlərin Soçi görüşündə anlaşma əldə olunub.

http://www.525.az/view.php?lang=az&menu=10&id=8602

Elhan Şahinoğlu. Rusya-Ermenistan askeri işbirliğine karşı Türkiye-Azerbaycan işbirliği. http://

www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5350&kat1=1

Aleksandra Jarosiewicz, Krzysztof Strachota. “Nagorno-Karabakh-conflict unfreezing”,

Center for Eastern Studies, http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-

commentary/2011-10-26/nagornokarabakh-conflict-unfreezing

Emily Danielyan. “Russia Tightens Grip on Armenia with Debt Agreements”. Headlines I

Eurasianet.org. 6 May 2003. Web. 09 Nov. 2010.

http://www.eurasianet.org/departments/business/articles/eav050703.shtml

Gayane Novikova. “Implications of the Russian-Georgian War in the Nagorno-Karabakh

Conflict: Limited Maneuverability”, Caucasus Edition,

http://caucasusedition.net/analysis/implications-of-the-russian-georgian-war-in-

the-nagorno-karabakh-conflict-limited-maneuerability

http://www.merkez--az.com/view.php?lang=az&menu=2&id=1606

http://www.525.az/view.php?lang=az&menu=10&id=8602

http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=5350&kat1=1

http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2011-10-26/nagornokarabakh-conflict-unfreezing

http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2011-10-26/nagornokarabakh-conflict-unfreezing

http://www.eurasianet.org/departments/business/articles/eav050703.shtml

http://caucasusedition.net/analysis/implications-of-the-russian-georgian-war-in-the-nagorno-karabakh-conflict-limited-maneuerability

http://caucasusedition.net/analysis/implications-of-the-russian-georgian-war-in-the-nagorno-karabakh-conflict-limited-maneuerability

188

MAKALE YAZIM KURALLARI

1. Yayınlanan makalelerin uluslararası indekslere eklenmesinde sorun yaşanmaması için özet

ve anahtar kelimeler gerekmektedir. Bu sebeple dergiye gönderilecek makalede mutlaka

Türkçe-İngilizce özet ve anahtar kelimeler bulunmalıdır. Özetler 200 kelimeyi geçmemeli,

Anahtar kelimeler kısmında en fazla 7 kelime kullanılmalıdır.

2. Makalelerin İngilizce başlığı, Türkçe başlığın altına eklenmelidir.

Yazılar, Microsoft Word programında yazılmalı ve sayfa yapıları aşağıdaki tablodaki gibi düzenlenmelidir:

Kağıt Boyutu A4 Dikey

Üst Kenar Boşluk 5,5 cm

Alt Kenar Boşluk 4,5 cm

Sol Kenar Boşluk 4 cm

Sağ Kenar Boşluk 4 cm

Yazı Tipi Times News Roman

Yazı Tipi Stili Normal

Boyutu (normal metin) 10

Boyutu (dipnot metni) 9

Satır Aralığı Tek (1)

3. Makale içerisindeki başlıkların her bir kelimesinin sadece ilk harfleri büyük yazılmalı,

başka hiç bir biçimlendirmeye, yer verilmemelidir.

4. Gönderilecek bilimsel çalışmaların sayfa sayısı belge, kroki, harita ve benzeri malzemeler

gibi eklerle birlikte en fazla 25 sayfa olacaktır.

5. Makalede en fazla 10 şekil ve/veya tablo verilmelidir. Şekil ve tablolar metin içerisinde

mutlaka belirtilmelidir. Şekil ve tablo ebatları makale için belirtilen ölçüler dışına

taşmamalıdır.

6. İmlâ ve noktalama açısından, makalenin ya da konunun zorunlu kıldığı özel durumlar

dışında, Türk Dil Kurumunun İmlâ Kılavuzu esas alınmalıdır.

7. Makalelerdeki dipnotlar, APA (American Psychological Association) veya klasik dipnot

verme formatında hazırlanıp metin içerisinde verilmelidir.

8. Metnin sonunda KAYNAKÇA başlığı altında, atıfta bulunulan kaynaklar soyadına göre

sıralanmalıdır.

Örnek: Kitap: Fisher, Alan, W., The Crimean Tatars, Stanford, 1978.

Köprülü, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Ankara, 2003.

Makale: İnalcık, Halil, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Tabiliğine

Girmesi ve Ahidname Meselesi”, Belleten, VIII/30, Ankara, 1944, s. 185–229.

Tezler: Narinç, Ökkeş, 1712-1715 tarihleri Arasında Gaziantepte Sosyal- Siyasi ve iktisadi

Yapı (64 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicilleri Metin Transkripsiyonu ve

Değerlendirilmesi), Kils 7 Aralık Üni. Sosyal Bilimler Enst. (Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi), Kilis, 2010.

Elektronik Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Tevfik_Paşa( 10.07.2012)

http://sbe.kilis.edu.tr/dosyalar/tezler/%C3%B6kke%C5%9F_Kesici%20.pdf


http://tr.wikipedia.org/wiki/Tevfik_Paşa

189

ARTICLE WRITING RULES

1. Abstract and key words are needed in order to avoid problems about being included in the

articles published in international indexes. For this reason, , English-Turkish abstracts and

key words must be taken place in the the article which will be sent to journal. Abstracts

should not exceed 200 words, 7 words should be used as maximum in the part of key

words.

2. The title of the articles in English, should be added below the title of articles in Turkish.

Manuscripts should be written in Microsoft Word, and page structure of the program shall be in the

following table

Paper Size A4 vertical

Top Margin 5,5 cm

Lower Margin 4,5 cm

Left Margin 4 cm

Right Margin 4 cm

Font Times News Roman

Font Style Normal (Standard)

Size (plain text) 10

Size (footnote text) 9

Line Spacing Single (1)

3. Only the first letters of each word in the article titles must be great, no other formatting, should

not be included.

4. Number of pages of scientific studies which will be sent, will have maximum of 25 pages,

including attachments, such as the map and sketch and similar materials.

5. In article, up to ten shapes or tables must be given. Shapes and tables must be noted in the text.

Figure and table size should not be out of the specified dimensions for the article.

6. Spelling and punctuation must be based on the Turkish Language Institution Speller except

from some specified situations enforcing the terms of article or topic.

7. Footnotes in the article should be given in the text by prepared in format of giving classic

format or APA (American Psychological Association) format.

8. At the end of the text, under the heading of AUTHORITIES, the referenced resources must be

ordered alphabetically according to the surnames.

Examples: Book: Fisher, Alan, W., The Crimean Tatars, Stanford, 1978; Köprülü, M.

Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Ankara, 2003.

Arcitle: İnalcık, Halil, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Tabiliğine

Girmesi ve Ahidname Meselesi”, Belleten, VIII/30, Ankara, 1944, s. 185–229.

Theses: Narinç, Ökkeş, 1712-1715 tarihleri Arasında Gaziantepte Sosyal- Siyasi ve iktisadi

Yapı (64 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicilleri Metin Transkripsiyonu ve

Değerlendirilmesi), Kils 7 Aralık Üni. Sosyal Bilimler Enst. (Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi), Kilis, 2010.

Electronic Resource: http://tr.wikipedia.org/wiki/Tevfik_Paşa( 10.07.2012)



http://tr.wikipedia.org/wiki/Tevfik_Paşa

190

MAKALE GÖNDERME VE DEĞERLENDİRME SÜRECİ

Asia Minor Studies Dergisi’ne makale kabulü internet üzerinden yapılmaktadır. Yazar

öncelikle derginin web sayfası olan www. asiaminorstudies.com sitesindeki “makale başvuru formu”

nu doldurup imzalayarak, bu formu bilgisayarda taratıp, ilgili makale ile birlikte tek dosya halinde

[email protected] veya [email protected], e-mail adreslerinden birine

göndermeleri gerekmektedir.

Asia Minor Studies Dergisi’ne gönderilen makaleler öncelikle kapsam ve yazım ilkeleri

açısından editör veya yayın kurulu tarafından incelenir. Yayın ilkelerine uygun olan çalışmalar

bilimsel açıdan değerlendirilmek üzere kendi sahasıyla ilgili eser ve çalışmaları bulunan iki hakeme,

yazarının ismi belirtilmeksizin gönderilir. Hakemler en geç bir ay içerisinde ilgili makale hakkında

görüşlerini içeren raporlarını yayın kuruluna iletir. İki hakeminde yayınlanması uygundur şeklinde

görüş bildirmesi halinde ancak makale dergide yayınlanır. Hakemlerden bir olumlu bir olumsuz rapor

gelmesi halinde, yayın kurulu ilgili makaleyi üçüncü bir hakeme gönderir. Yazının yayınlanmasında

üçüncü hakemin belirteceği görüşü belirleyici olur. Ayrıca yazar, hakemler tarafından makale

hakkında belirtilen düzeltme önerilerini yerine getirmek zorundadır. Şayet bu yapılmazsa ilgili

makale yayınlanmaz.

Hakemler tarafından yayınlanmaya değer bulunan ve yazar tarafından son düzenlemeleri

yapılarak yayın kuruluna teslim edilen makalelerin derginin hangi sayısında yayınlanacağına yayın

kurulu veya editörler karar verir.

ARTICLE SUBMISSION AND EVALUATION PROCESS

The adoption of the article to Asia Minor Studies are conducted via the Internet. The author

primarily should start by filling and signing article application form which is available on the web

page of www.asiaminorstudies.com site; after converting this form on the computer, the form must be

attached to an e-mail and sent to either of the e-mail adresses of [email protected] or

[email protected], with the related article as a single file attached.

Articles submitted to the journal of Asia Minor Studies, primarily are reviewed by an editor

or editorial boards in terms of scope and writing policies. Studies that are in accordance with the

principles of publication will be sent to two referees—academic spacialists—without the author's

name to be evaluated from scientific aspect. Officials submit their reports including comments about

related article to the publication board within a month at least. If the two referees write a comment by

saying appropriateness of publication of an article, the article is published in the journal. In case a

favorable report and negative report are submitted, Editorial Board sends the article to a third referee

to confirm the either. The opinions of the third referee is decisive about the article to be published or

not. In addition, the authors must fulfill the correction suggestions specified by referees on the article.

If this is not achieved properly, then the article will not run.

Publication Board and editors decide in which number of journal the articles will be

published after having a value of running as stated by referees and delivered to the Board by making

last regulations by their authors.



http://www.asiaminorstudies.com/



Yrd.Doç.Dr. Anar GAFAROV/QAFAROV, ASİA MİNOR STUDİES (ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER...

Documents

Transcript of Yrd.Doç.Dr. Anar GAFAROV/QAFAROV, ASİA MİNOR STUDİES (ULUSLARARASI HAKEMLİ SOSYAL BİLİMLER...