1

АДМИНИСТРАТИВНО ПРАВО

Chris Backes, Mariolina Eliantonio

9.1. Што е административно право?

9.1.1. Од полициска држава до држава на благосостојбата

Во секојдневниот живот, голем број работи не се организирани од страна на приватните

лица, туку од страна на јавните власти. За да отидете со автомобил до училиште или универзитет

мора да имате возачка дозвола. Додека возите, ги корисстите јавните патишта и поминувате на

семафори и други светла за регулирање на сообраќајот. Исто така минувате низ места каде што

јавните власти дозволиле да функционираат индустриски објекти, додека другите области властите

ги означиле како зони за живеење. За среќа, користењето на опасните супстанци во процесите на

индустриското производство е контролирано на некој задоволителен начин. Ако студирате во

странство, вашите потврди треба да бидат признаени и веројатно ќе ви треба дозвола за престој.

Јавните власти (што ја сочинуваат администрацијата на земјата) имаат своја улога во сите тие

работи. За да можат да ги извршуваат своите задачи, јавните власти (исто така опишани и како

администрација или извршна власт) имаат потреба од пари. Токму затоа, покачувањето на даноците

или на другите финансиски придонеси претставува важна задача и за самата администрација.

Во XIX век, задачите на државата главно биле ограничени на одржувањето на редот и

поредокот во земјата и на одбраната на нејзината територија од надворешните напади. Идејата зад

ваквото ограничување била таа дека јавните власти треба да се воздржуваат од мешање во правата

и слободите на граѓаните колку што е повеќе тоа возможно.

По индустриската револуција, задачите на државата се пренасочиле кон обезбедување и

пружање на комунални услуги и кон распределба на богатството помеѓу нејзините граѓани. Овој

процес бил поттикнат од неколкуте економски кризи, а особено по Втората светска војна.

Администрацијата веќе немала само задача да го брани и одржува јавниот поредок, туку и да пружа

јавни добра и услуги.

На пример, сега државата дава бенефиции на социјалното осигурување и ги спонзорира

театрите.

Природата на државата се изменила од “полициска држава“ во “држава на благосостојбата“.

Во поново време, задачите како контрола над квалитетот на прехрамбените производи и

спроведувањето на имиграционата и натурализационата политика, беа додадени како обврски на

администрацијата.

Во сите наведени сфери, административните тела вршат јавни должности и некои

определени овластувања (надлежности). За да можат да го прават тоа, мора да постојат некои

административни власти и државни службеници. Тие мора да бидат опремени со овлатувања да ги

покачуваат даноците или да го запрат вашиот автомобил, ако возите пребрзо. Кога ги користат

таквите овластувања, административните власти се водат и се обврзани со почитување на

процедурални правила и материјално-правни услви што служат за заштита на сите засегнати страни.

Кога административните власти ги користат своите овластувања тие можат да се вмешаат во вашите

приватни права и интереси. Токму затоа, мора да постојат и законски правни лекови што ви стојат

на располагање за да ги заштитите вашите права и интереси во однос на администрацијата.

Материја на административното право

Административното право главно се однесува на:

- административните власти и државните службеници,

- на кој начин административните властиадминистративните власти и државните

службеници,

- на кој начин административните власти ги стекнуваат јавните овластувања,

2

- процедуралните правила за користењето на јавните овластувања,

- материјално-правните услови што административните власти мора да ги имаат предвид

кога ги користат своите овластувања,

- процедурите за истакнување приговори и судската заштита против дејствијата на

администрацијата.

9.1.2. Владеење на поголем број нивоа

Во секоја држава, постојат неколку нивоа на донесување на административните одлуки.

Покрај националните министерства, важни административни задачи исполнуваат и регионалните

власти од различни видови и општините, како и другите локални тела. Организацијата и структурата

на овие власти, нивните надлежности и нивната зависност или независност од националните власти

прилично се разликуваат од земја до земја. Тоа главно е последица на разликите во организацијата

на националната држава (централизирана или федерална) и на различните традиции и култури.

Во Франција на пример, националните власти имаат прилично силни овластувања за

контрола и влијание врз регионите, додека во Белгија, голем број административни надлежности се

концентрирани во gemeenschappen и gewesten, а надлежностите на централната власт се многу

ограничени.

Во Германија, Lander (федералните држави) ужуваат (ограничен) суверенитет; тие се

субјекти на меѓународното право и затоа се надлежни, во определени рамки, да склучуваат

меѓународни договори со другите држави. Поделбата на задачите и на надлежностите помеѓу

федерацијата и Lander, е утврдена со Основниот германски закон (уставот, Grundgesetz) и затоа

може да биде изменета само со промена на уставот.

Во унитарните држави, како Холаандија, провинциите можат да бидат (и ќе бидат ако

владата го реализира тоа што го објави во неодамнешниот коалиционен договор од 2012 година)

споени или целосно укинати со акт на парламентот. Нивните задачи и надлежности се многу

поограничени во споредба со оние на германскиот Lander.

Заедно со поделбата на јавните тела помеѓу неколку територијални ентитети (централна

власт, региони, општини), најголемиот број земји имаат власти специјализирани во некои конкретни

области, што често бараат посебни технички знаења и опрема. Примери се британската агенција за

животната средина или холандските одбори за вода (waterschappen).

Административните задачи и надлежности не само што се поделени помеѓу неколкуте нивоа

на административните власти во рамките на националната држава, туку денеска голем број

административни задачи заеднички ги извршуваат европските и националните власти.

Регионалните и националните власти често тесно соработуваат со Европската комисија и со

европските агенции. Примери за таквата соработка среќаваме во сферата на безбедноста на храната

и безбедноста на воздушниот сообраќај или во определувањето на природните резервати (заштитени

зони) што заеднички ја креираат европската еколошка мрежа. Токму затоа, администрацијата веќе

не е чисто национална работа, туку претставува заеднички потфат на европските, националните и

регионалните власти. Тоа се наведува како владеење на поголем број нивоа.

9.1.3. Различни инструменти и овластувања за заштита на општиот интерес

За да му служи на јавниот интерес, администрацијата има различни инструменти – то ест

правни и фактички акти – на располагање за да ги реализира своите политики и да ги оствари

правните последици за поединците. Законодавецот може да го овласти административното тело соо

надлежности да дава субвенции или дозволи и да носи одлуки во индивидуални случаи. Во некои

случаи, за да се постигнат определени политички цели, административното тело треба да спроведе

фактички акти.

3

На пример, општините инсталираат канти за ѓубре и саксии за цвеќе за да ги украсат улиците

и јавните места.

Надлежности Во континенталните правни поредоци, постои основна разлика помеѓу

надлежностите според јавното право и надлежностите според приватнто право. Накусо, јавно-

правните надлежности се оние надлежности што исклучиво ги вршат јавните власти. Токму затоа,

надлежностите според јавното право се надлежности што приватно-правните субјекти (граѓаните,

претпријатијата) не можат да ги имаат, како правото да ги покачуваат даноците или правото да

издаваат дозволи за престој на странци. Административните власти можат да ги имаат двата вида

овластувања. Покрај надлежностите од јавното право, што се типични за јавните власти, и приватно-

правните акти, како склучување договор за изградба на мост, исто така можат да му служат на

општиот интерес.

9.1.4. Администрацијата во рамките на trias politica

Во делот за уставното право, веќе беше цитиран лордот Актон, кој во 1887 година отворено

ја резимирал потребата од поделбата на власта на следниов начин:

“Власта има тенденцција да корумпира, а апсолутната власт корумпира апсолутно.“

Trias politica За да се избегне преголемата концентрација на власта, владините надлежности

мора да се поделат на законодавна, административна и судска. Според доктрината на Монтескје за

trias politica, административната (или извршната) власт треба да биде издвоена од законодавната и

судската власт. Во идеалниот модел на демократската trias politica, законодавецот е избран и му

одговара на народот. Администрацијата ги добива своите овластувања само од законодавната власт.

Таа ги извршува тие овластувања и е контролирана од страна на независните судови.

Сите европски правни системи ја нудат можноста да се оди на суд за да се оспорат и

правните и фактичките акти на административните власти. Судовите можат да проверат дали

извршната власт останала во границите што биле наложени со законот.

Во систем со детално распределени и прецизно дефинирани овластувања, надлежноста на

судовите е ограничена. Судовите главно контролираат дали административното тело дејствувало во

рамките на своите надлежности (овластувања) и во рамките на правилата што и биле наложени од

страна на законодавната власт. Во секој случај, судовите се обврзани со законите и не смеат да

отстапуваат од одлуките на законодавецот. Токму затоа, извршната власт е сместена помеѓу

законодавната власт, од чии акти таа ги изведува сите свои надлежности и судството, што

контролира дали извршната власт останала во рамките на своите законски надлежности и

овластувања (то ест во рамките на законот).

Да ја земеме за пример изградбата на нова централа за електрична енергија во некоја

индустриска област. Законодавецот ги утврдува условите што треба да бидат исполнети за да се

добие дозвола за заштита на животната средина и дозвола за градба, а и двете дозволи се неопходни

ако сакате да изградите електрична централа. Законите за заштитата на животната средина ја

пропишуваат процедурата за донесувањето на одлуката и утврдуваат некои општи услови.

Администрацијата ги применува законите за заштита на животната средина и ја следи пропишаната

процедура, ги испитува и одмерува сите релевантни интереси и ги утврдува конкретните услови за

работењето на електричната централа. Таа издава дозвола и потоа врши надзор дали операторот ги

почитува условите поврзани со нејзиното издавање. Ако од судот тоа биде побарано, тој проценува

дали администрацијата коректно ги следела процедуралните правила и дали ги применила сите

релевантни прописи и дали соодветно ги земала предвид сите интереси.

4

9.1.5. Прашања

Во современата држава на благосостојбата, јавните власти се инволвирани во речиси секој

аспект на секојдневниот живот на поединците и во секоја сфера на општеството. Прашањата со кои

се занимава административното (управното) право можат да се поделат на две основни категории.

Едната категорија се однесува на надлежностите (овластувањата) на административните власти што

ним им се потребни за да ја извршат својата задача и условите што ги следат тие дадени овластувања

(надлежности). Таа се однесува на она што ние го нарекуваме инструментална функција на

административното право.

Другата категорија се однесува на заштитната функција на административното

(управното) право. Таа се однесува на заштитата на правата и интересите на граѓаните и на

приватните организации против употребата на административните овластувања (моќ).

Овие две функции на административното право кореспондираат со две групи прашања што

треба да ги одговори административното право. Првата група се однесува на правилата што ја

обврзуваат администрацијата про спроведувањето на нејзините задачи. Првото прашање во врска

со тоа е кога административното тело има овластување да постапува во конкретниот случај. Ова

прашање е разгледувано во точка 9.2. Второто прашање е поврзано со инструменталната функција

на административното право и се однесува на тоа кои правила ја обврзуваат администрацијата ако

таа има овластување да постапува за конкретната работа. Тоа е прашање анализирано во точка 9.3.

Втората група прашања има врска со надзорот на судството врз администрацијата. Првите

две прашања во врска со ова се до која мерка судството е надлежно да врши ревизија на актите на

администраццијата и што тоа може да стори ако утврди дека администрацијата ги пречекорила

своите законски овластувања. Овие две прашања се предмет на точката 9.4, која исто така се

однесува и на двата става за функцијата на управното судство. Надзорот на администрацијата

претставува специјализирана задача и најголемиот број земји има специјализирани судии за

извршување на таа работа. Тоа не води кон едно техничко прашање од голема важност, имено кога

некое прашање му припаѓа на административното право и подпаѓа под надлежноста на тие

специјализирани судии. Ова прашање е анализирано во точката 9.5. Точката 9.6 се однесува на

прашањето кои лица можат да се обратат до судот ако сметаат дека администрацијата сторила некоја

повреда. Дали секој може да се жали за секоја грешка или забуна или тој треба да има некој интерес

во работата. Конечно, точката 9.7 ги разгледува достапните правни лекови кога судот ќе утврди дека

административната одлука била погрешна.

9.2. Јавни овластувања: Владеењето на правото и принципот на легалитет

За да се исполнат јавните цели и општиот интерес, административните власти добиваат

некои надлежности (овластувања) од законодавецот. Сега ќе ја анализираме левата половина од

шемата за trias politica.

Принципот на правната држава стои зад административното право во сите европски прани

системи. Тој може да има незначително различни значења во различните системи во Европа, но

неговата суштина секогаш е дека државата во секое време е обврзана со законите (правото).

Распределбата и извршувањето на овластувањата се регулирани со законите, а државата мора да се

воздржи од повредата на законите, вклучувајќи ги и основните права на поединците.

Принципот на легалитет (принципот на законитоста)

Посебен услов за владеењето на правото е принципот на законитост (ллегалитет). Општо

земено, овој принцип бара секое овластување (надлежност) на администрацијата да постапува мора

да има законски основ. Законодавецот треба да и даде надлежности (овластувања) на

администрацијата за таа да може да ги врши своите јавни должности и да и даде овластувања да се

5

замеша во законската позиција на поединците. Токму затоа законите за управата предвидуваат

законитост (легалност) на управните акти. На тој начин, законодавецот и ги дава на управата

неопходните инструменти за спроведувањето на нејзините политики во различните општествени

сфери и да му служи на општиот интерес.

Но законодавецот исто така треба да ги утврди границите на овластувањата што и ги дава

на управата. Пред се, тоа значи дека на управата не и е дозволено да ги користи своите надлежности

за различна цел од онаа заради кои тие и биле дадени.

Да го земем на пример овластувањето на градоначалникот (во Холандија) да го ограничи

правото на демонстрации за да го обезбеди јавниот ред и безбедноста. Градоначалникот не може да

ги забрани демонстрациите само затоа што тој не се согласува со политичките изјави на лицата што

сакаат да демонстрираат или со целите на демонстрациите. Управата не може да отстапи од своите

надлежности за цели што законодавецот не ги имал во план кога и ја дал таа надлежност.

Detournement de Pouvoir Оваа забрана французите ја нарекуваат detournement de pouvoir.

Принципот на законитост (легалност) и со него поврзаната забрана на detournement de pouvoir ја

обврзуваат управата за законите, то ест за законодавната власт, како демократски претставник на

народот.

9.3. Процедурални правила и материјални услови за користењето на јавната власт

(овастувања): Општи принципи на управното право

9.3.1. Мотив на општиот принцип: Спречување на злоупотребата на дискреционата

власт (дискреционите овластувања)

Како што е наведено,, опсегот на задачите и надлежностите на управата во различните сфери

на општеството драстично порасна во последните децении. Како последица на тоа, исто така се

зголемија овластувањата на управата да се меша во правата и обврските на поединците.

Административните надлежности нараснаа не само по квантитет, туку и квалитативно: во споредба

со минатото, управните власти денеска не само што имаат многу поголеми овластувања да ги

регулираат различните политички сфери и да се мешаат во правата на поединците, туку тие исто

така уживаат поголема слобода во вршењето на тие овластувања.

Даночно право Колку суштествени се условите за користењето на јавните овластувања е

работа што се разликува од една сфера до друга. На пример, даночното право точно пропишува кој

процент од вашиот приход треба да се плати како данок на приход и што може да се одбие од вашиот

приход пред засметувањето на данокот. Даночните функционери затоа имаат релативно мал простор

за одмерување на различните интереси кога ги носат своите одлуки. Со други зборови, тие имаат

мали дискрециони овластувања.

Урбанистички планови Сосема спротивно, кога регионалниот или општинскиот совет

изготвува урбанистички план и решава дали некоја конкретна област ќе биде определена како

резиденцијална или како индустриска или дали областа ќе биде заштитена како природен резерват,

законските одредби што ја овластуваат администрацијата да ги донесе своите одлуки содржи мал

број конкретни насоки. Многу и е препуштено на администрацијата, која треба да ги истражи сите

инволвирани интереси во конкретниот случај, треба да ги одмери тие интереси и да донесе одлука.

Бидејќи законодавецот не може детално да регулира која одлука треба да ја донесе управата во секој

конкретен случај, управните власти уживаат широки дискрециони овластувања. Токму затоа,

правата и обврските на поединците кои се засегнати од урбанистичките планови не се регулираат

конкретно во законодавството.

6

Основни права Секогаш кога управата мора да донесе одлука во конкретниот случај, таа не

само што е обврзана со условите и ограничувањата што се изречно наведени во општите правила

што се применуваат, туку таа исто така мора да ги почитува основните права на лицата кои се

засегнати од одлуката и мора да ги земе предвид општите принципи на управното право.

Кога контролира некое претпријатие (извршување на управното право) агенцијата што ја

врши инспекцијата треба да ги почитува основните права на домашниот мир и не смее да влезе во

просториите без дозвола на судот. Натаму, кога ќе влезе во просториите агенцијата мора да ги земе

предвид нтересите на сопственикот и треба да постапува внимателно за да ја задржи било која

повреда на неговите права на минимум (општ принцип за пропорционалност).

Токму потребата да се спречи злоупотребата на широките дискрециони овластувања доведе

до развој на општите принципи на управното право. Функцијата на овие принципи е да ја

контролира управата, да ги утврди ограничувањата на административните дејствија и да обезбеди

општо применливи гаранции (заштити) против злоупотребата на управните надлежности.

Судски надзор Во извесна мерка, може да се каже дека општите принципи на управното

право претставуваат компензација за честиот недостаток на конкретни услови и ограничувања во

општите услови што ја обврзуваат управата. Упатувајќи на оргиналниот идеалистички модел на

Trias Politica може да се каже дека ваквиот отклон во функцијата од законодавецот на општите

принципи доведе до отклон на овластувањата од законодавецот, што не е способен да формулира

доволно конкретни услови и ограничувања во посебните закони, на судовите, што можат да вршат

ревизија на дискреционите управни овластувања со примената на општите принципи на управното

право.

9.3.2. Кои се најважните општи принципи на управното право?

Оргинално, општите принципи на управното право биле развиени во судската пракса.

Меѓутоа, денеска во европските правни системи постои тенденција за нивна кодификација, то ест

тие да бидат вградени во (општите) закони. Сите европски правни системи повеќе или помалку ги

признаваат истите општи принципи на управното право, иако во различните системи тие може да

бидат познати под различни имиња. Принципите што се заеднички за најголемиот број европски

правни системи се:

1. принципот на непристрасноста

2. правото да се биде сослушан

3. принципот да се даде образложение (да се наведат причините)

4. забраната на detournement de pouvoir (злоупотреба на овластувањата)

5. принципот на рамноправност (еднаквост)

6. принципот на правна сигурност

7. принципот на законитите очекувања поттикнати од страна на управата треба да се

почитува

8. принципот на пропорционалност (сразмерност)

Освен овие принципи, европскиот и националните судови признаваат и дополнителни

принципи што често може да се подразберат како подкатегории на погоре наведените осум

заеднички принципи, што ние овде нема да ги разгледуваме. При примената на овие принципи на

актите и одлуките на управата во индивидуалните случаи, судовите се обидуваат, дури и кога

управата има определена дискреција, да обезбедат наложување на некои законски ограничувања врз

администрацијата при вршењето на своите овластувања. Примената на општите принципи на

управното право ги штити правата и интересите на поединците против злоупотребата на јавните

овластувања и против претераното нагласување на општиот интерес при користењето на јавните

овластувања (власт).

7

9.3.2.1. Процедурални принципи

Некои општи принципи на управното право се многу повеќе од процедурална (формална)

природа, додека другите се повеќе од материјално-правна природа. Процедуралните принципи се

однесуваат на процедурата за донесување на одлуките и на начинот на кој во текот на таа процедура

се земаат предвид интересите на поединецот. Првите три погоре наведени принципи имаат главно

процедурален карактер. Во секоја процедура за донесување одлуки, управата треба да дејствува

непристрасно.

На пример, градоначалникот и членовите на општинскиот совет не треба да ги фаворизираат

членовите на својата политичка партија кога носат одлука која градежна фирма ќе победи на

конкурсот за новата зграда на општината.

Кога ја подготвува одлуката, администрацијата мора да ги истражи сите релевантни

интереси и да ги сослуша сите можно засегнати лица од таквата одлука.

Ако некој поднесе барање за градежна дозвола, на соседите треба да им се даде можност да

изјават приговор.

Кога одлуката е објавена, власта треба да наведе образложение (да ги наведе причините) што

биле решавачки за донесувањето на таа одлука.

Таа нема да го стори тоа ако провинцијата само го извести претпријатието дека нема да

добие дозвола за заштита на животната средина, без да наведе никакво образложение.

9.3.2.2. Материјално-правни принципи

Последните пет принципи наведени погоре може да се квалификуваат како материјално-

правни принципи. Материјалните принипи наложуваат определени услови врз управата во однос на

содржината на одлуката или мерката.

Како што е веќе наведено, властите можат да ги користат своите јавни овластувања само за

целите за кои тие им биле дадени (забрана на злоупотребата на овластувањата).

Ако со прописот е делегирана надлежноста за контролата на возилата за да се обезбеди

безбедноста во сообраќајот, полицијата нема право да го користи ова овластување за да го запре

автомобилот за да бара убиец.

Одлуките на управата (меѓу другото) треба да бидат јасни и разбирливи (правна сигурност).

Тие генерално не треба да имаат никаков ефект врз настаните што се случиле пред објавувањето на

одлуката (забрана за ретроактивно дејство; тоа е друг аспект на правната сигурност).

На пример, даночните власти не можат одненадеж да го изменат толкувањето на даночните

правила и со тоа ретроактивно да оданочуваат настани од минатото што тогаш не се оданочувале.

Одлуките не треба да ги третираат лужето нееднакво (нерамноправно), без да постои

законита причина за тоа (принцип на еднаквост или рамноправност).

Ако на еден сопственик на ресторан му е дозволено да има седишта на терасата пред

ресторанот, другиот сопственик на ресторанот кој се наоѓа во слична ситуација исто така треба да

има право на тоа.

Административните одлуки не треба негативно да влијаат врз интересите на луѓето повеќе

од она што е неопходно за да се постигне предложената цел и не треба да води кон јасно

непропорционални резултати (принцип на пропорционалност).

Ако администрацијата утврди повреда на правилата за пуштање гласна музика во барот, ќе

биде непропорционално (несразмерно) ако таа веднаш го затвори барот. Таа треба да даде

предупредување и да преземе мерки ако повредите продолжуваат и понатаму.

Ако управата поттикне легитимни очекувања дека ќе биде донесена некоја одлука, кога е

тоа возможно таа треба да ги почитува тие очекувања.

Ако надлешниот јавен функционер го информирал граѓанинот дека ќе ги добие користите

за неврботеноста затоа што ги исполнува сите услови и ако тој граѓанин земе под закуп стан во

8

очекување дека ќе ги прими тие користи, нема да биде лесно да му се одбие користа затоа што на

крајот се покажало дека тој не ги исполнува условите за добивањето на бенефициите.

9.4. Судска ревизија на административните дејствија

Како што видовмме, владеењето на правото значи дека извршната власт е обврзана со

законите што го регулираат вршењето на конкретното овластување. Извршната власт натаму треба

да ги почитува основните права и мора да ги применува општите принципи на управното право.

Меѓутоа, управните тела не се безгрешни и сосема е можно да дејствуваат на незаконит начин.

Тоа на пример ќе биде случај ако тие го користат овластувањето за цел што не е таа за која

тоа овластување им било дадено, на пример кога ќе биде одбиено издавањето на градежната дозвола,

затоа што градоначалникот не сака неговиот политички непријател да му стане сосед (злоупотреба

на овластувањата).

Управното тело исто така може да дејствува незаконито и надвор од сферата на своите јавно-

правни овластувања. Тоа е случај на пример кога тоа ќе затвори некој мост заради негова поправка,

без да преземе мерки за заштита на приходите на лицата кои имаат продавници во близина на мостот

(повреда на принципот на пропорционалност) или кога врши дискриминација при приемот на

закупците во куќите и становите во сопственост на градот (повреда на принципот на рамноправност

– еднаквост).

Тогаш се поставуваат следниве прашања: кој може да стори нешто во врска со тоа, што може

да се постигне и на кој начин тоа може да се постигне? Овие прашања ги разгледуваме во

натамошниот текст.

9.4.1. Овластување на судството за ревизија на управните акти

Судството своите овластувања ги добива од законодавецот.

Ако ја погледнеме задачата на судството во рамките на Trias Polica имаме работа со односот

помеѓу судската и извршната власт.

До која мерка судството има овластување да врши ревизија на актите на извршната власт?

Видовме дека одговорот на ова прашање во голема мерка е диктиран од доктрината за поделбата на

власта и од начинот на кој оваа доктрина е обликувана во форма на Trias Politica. Судството има

задача да го контролира функционирањето на извршната власт, но при тоа судството треба да остане

во рамките на својата сфера и не смее да ги презема задачите што му се доверени на управното тело.

Ќе видиме дека оваа теориска поделба на задачите не секогаш е лесно да се имплементира во пракса.

Реалната имплементација на Trias Politica приличнно се разликува помеѓу правните

поредоци и прилично отстапува од идеалниот теориски модел. Во пракса, законодавецот често не

може да го опише овластувањето што му го дава на управното тело повеќе отколку на прилично

општ начин и затоа им дава широки дискрециони овластувања на административните власти. Во

таков случај, за да дојде до одлука, администратвното тело треба да ги идентификува инволвираните

интереси, да ги урамнотежи и да реши на кој интерес ќе му даде приоритет и во која мерка. Исходот

од овој процес затоа зависи од тежината што управата му го дава на секој од инволвираните

интереси, во рамките на условите утврдени од страна на законодавецот. Со оглед на тоа што

условите пропишани со законот често се прилично нејасни и општи, во голема мерка законодавецот

не е тој што решава за јавните права и обврски, туку самото управно тело. Затоа, административните

власти не само што ги спроведуваат законските одредби, нормите и стандардите пропишани од

страна на законодавецот, туку исто така автономно ги утврдуваат тие норми и стандарди.

На пример, законите за заштитата на животната средина на ниту еден начин не го

пропишуваат дозволивото количество емисии на опасни материи во вооздухот или испустите во

водата од страна на индустријата. Причините за тоа се што утврдувањето на тоа количество во

9

голема мерка зависат од околностите на индивидуалниот случај. Видот на конкретниот индустриски

процес, староста на инсталациите, географските услови и постоењето на поново развиените техники

за заштита на животната средина се фактори што имаат своја улога. Со оглед на тоа што

законодавството по својата природа има работа со општи правила, извршната власт е во подобра

позиција отколку законодавната да ги процени деталите на конкретниот случај. Од таа причина,

законодавството главно пропишува дека операторот на некоја инсталација треба да поднесе барање

за дозвола за животната средина. Тогаш останува на административното тело да постави услови за

дозволата со кои се утврдуваат ограничувањата во поглед на загадувањето на воздухот или

испуштањето на супстанците.

Ограничување на административните надлежности Во многу земји, управните судови

не проценуваат само дали управата останала во рамките на своите надлежности, туку и дали таа

соодветно ги истражила и ги одмерила сите релевантни интереси и дали соодветно ги користела

своите овластувања. Меѓутоа, која одлука најдобро му служи на јавниот интерес во прв ред и

најмногу е политичка, а не правна работа. Токму затоа, одлуката мора да биде базирана на општата

рамка утврдена од страна на избраните законодавци. Одлуката во конкретните случаи е препуштена

на извршната власт, што добива надлежност да дејствува од законодавецот и е обврзана со општата

рамка. Меѓутоа, судовите немаат улога во сето тоа. Нивната работа е само да проверат дали

извршната власт останала во рамките на законот.

Принципот на законитоста (легалноста) наложува ограничувања на надлежностите на

управното тело. Основните права и неколкуте општи принципи на управното право го водат

процесот на идентификување и одмерување на различните интереси што мора да се разгледаат и да

се имаат предвид во процесот на донесувањето на одлуката на управата. Дали управата останала во

рамките на своите надлежности и дали ги почитувала тие права и принципи при донесувањето на

одлуката се правни прашања. Токму затоа, тие можат и мора да бидат разгледани од страна на судот

ако подносителот на барањето бара судска ревизија на одлуката. Меѓутоа, дали била донесена

најсоодветнната и најпожелната одлука е политичко прашање, а не правно прашање и затоа тоа

останува на извршната власт. Правното прашање дали биле земени предвид сите релевантни

интереси и дали исходот на урамнотежувањето не е непропорционален и политичките прашања како

која одлука е пожелно да се донесе се тесно поврзани прашања, што ја прави задачата на управните

судови тешка.

На кој точно начин се поделени овластувањата помеѓу законодавецот, извршната и судската

власт и дали границите помеѓу тие три функционални целини на државата може или треба да се

утврдат претставува прашње што постојано се разгледува и дискутира во рамките на секоја

демократска држава. Секоја земја изнаоѓа некој свој сопствен, во извесна мерка различен одговор

на ова прашање.

9.4.2. Функција на административната правда

Ставот за основната цел на административната правда влије врз тоа кои поединци имаат

пристап до судовите во управните работи и кои правни лекови можат да се добијат со судската

ревизија на административните дејствија. Токму затоа, мора најнапред да одговориме на прашањето

која е функцијата на административната правда, пред да расправаме кој може да го оспори

управното дејство и што може да се постигне со тоа. Одговорот на ова прашање суштествено се

разликува помеѓу националните правни поредоци.

10

9.4.2.1. Ставот за управното право во Велика Британија

Во Велика Британија, самото постоење на управното право како посебна правна гранка

секогаш било контроверзно прашање и долго време се негираше неговото постоење. Според XIX

вековниот британски професор за уставно право Albert Venn Dicey:

“зборовите “управно (административно) право“ се непознати на англиските судии и

адвокати и самите по себе тешко разбирливи без некое дополнително објаснување“

Ставовите на Dicey за управното право биле многу влијателни и значеле дека се до неодамна

не постоела никаква формална сепарација на приватното и административното право во Велика

Британија. Извршната власт била подложена на common law и управните спорови се решавале пред

редовните судови и биле решавани врз основа на истите правила што ги регулирале и споровите

помеѓу приватните лица.

Да го разгледаме повторно примерот со одбивањето да се даде градежна дозвола,

инспириран од желбата на градоначалникот за свој сосед да го нема својот политички противник.

Ако противникот поднесе барање против управното тело, тоа во Велика Британија оргинално се

третирало аналогно на барањето на едно приватно лице против некое друго приватно лице за

незаконско однесување.

Меѓутоа, последниве години сведочиме за појава на посебни судови за администратвните

работи и на посебни правила што се применуваат на извршната власт.

9.4.2.2. Recours Objectif

Во континетална Европа, општо земено, постојат два става за функцијата на

административната правда. Меѓутоа речиси е невозможно тие да се најдат во некоја чиста форма.

Попрво среќаваме “елементи“ во разните јурисдикции што може да се следат назад во едниот или

другиот став.

Првиот став за административната правда, што на пример во голема мерка е

карактеристичен за францускиот систем се базира на поимот recours objectif. Според овој став,

основната цел на судската заштита против однесувањето на администрацијата е да се провери дали

административното тело дејствувало законито и во рамките на своите овластувања. Затоа судската

ревизија главно му служи на јавниот интерес, имено на интересот дека извршната власт не смее да

дејствува незаконито. Секако, барањата пред судот ги поднесуваат поединци и тие тоа го прават за

да ги заштитат своите сопствени интереси. Но сепак, според ставот за recours objectif, овие

индивидуални акти на некој начин претставуваат “инструмент“ што му овозможува на судот да ја

провери законитоста на административното однесување. Заштитата на правната сфера на

подносителот на барањето на тој начин претставува спореден производ на процесот на судската

ревизија, а не негова основна цел.

Според ставот за recours objectif, политичкиот опонент на градоначалникот кој го оспорува

одбивањето на неговото барање за добивање градежна дозвоола примарно функционира како

инструмент на јаввниот интерес што овозможува администрацијата да ги користи своите

надлежности за целите за кои тие и биле дадени. Можниот “спореден производ“ е што можеби

опонентот исто така ќе ја добие својата градежна дозвола.

9.4.2.3. Recours Subjectif

Вториот континентален став за административната правда што на пример го карактерзира

германскиот систем се базира на поимот recours subjectif. Според овој став, целта на судската

заштита против однесувањето на управата не лежи толку во проверката на извршната власт, туку во

заштитата на индивидуалната правна (законска) позиција. Примарната задача на судовите што

вршат ревизија на административното дејствие затоа не е да утврди дали управата дејствувала

11

законито, туку пред се да утврди дали била повредена правната позиција на приватните актери.

Секако, овие две цели делумно може да се преклопуваат во некои решенија, но како што ќе видиме

подоцна тоа секогаш не е случај.

Повторно да го разгледаме примерот со одбивањето да се даде градежна дозвола,

инспирирано од желбата на градоначалникот за свој сосед да не го добие својот политички опонент.

Ако опонентот го оспори ова одбивање пред судот, тој го прави тоа за да ги заштити своите права.

Според доктрината на recours subjectif тоа ќе биде примарната функција на оваа тужба. Тоа дека

управата ќе треба да се сообрази со условите на законитоста ќе биде само добредојден “спореден

продукт“.

9.5. Организација на судската ревизија на управните спорови

Без оглед на начинот на кој одредени правни системи ја разбираат функцијата на системот

на управната правда, најголемиот број системи сметаат дека мора да постои начин за контрола на

акциите и пропустите на извршната власт. Меѓутоа, начинот на кој е организиран тој систем на

контрола во голема мерка варира зависно од системот. Во натамошниот текст ги појаснуваме

основните варијации во системите на управна правда и основните мотиви што стојат зад нив. Во тој

поглед, мора да се земат предвид неколку фактори.

9.5.1. Прелиминарен приговор

Првиот фактор што треба да се земе предвид е постоењето на систем на прелиминарен

приговор до управните власти.

Некои земји, како Германија, оптирале за систем на задолжителен прелиминарен приговор.

Пред да може да се поднесе барање до управниот суд, поединците мораат најнапред да побараат од

јавната управа да изврши ревизија на административната мерка што наводно ја повредува

законската позиција на поединците.

Другите земји, како Франција, исто така го користат системот на приговор, но тие не сметаат

дека поднесувањето на приговорот претставува неопходен предуслов за обраќањето до судот.

Конечно другите земји немаат систем на прелиминарен приговор и поединците немаат начин да се

жалат за администратовните дејствија пред административните тела. Кога е тоа случај, поединците

можат да се жалат против административните одлуки само пред судовите или како што ќе видиме

подолу, пред другите видови квази-судски тела.

Целта на системот на прелиминарниот приговор е да се олесни оптовареноста на судовите и

да се обезбеди дека повредата на властите се поправа брзо и ефикасно. Некои правни системи

дозволуваат управното тело да ја промени оспорената мерка во жалбената постапка: тоа може да

биде невозможно за судот заради доктрината за поделба на власта и затоа претставува предност во

однос на судските постапки, барем од перспективата на поединецот. Меѓутоа негативните страни

на овој систем е што административното тело е тоа што треба да пресуди во однос на

претпоставената незаконитост на сопствените постапки. Токму затоа, може да се фрли некој сомнеж

во однос на веројатноста дека административното тело “ќе го смени своето мислење“ и ќе ја прифати

својата грешка.

9.5.2. Специјализирани управни судови

Вториот фактор што има улога во категоризацијата на судските системи е дали

административните работи се решаваат во рамките на специјализирани оддели на општите судови

или од страна на посебни специјализирани судови. Има системи, како Германија што избрале систем

12

на посебни судови, додека системите како Холандија или Велика Британија имаат специјализирани

одделенија во рамките на општите судови.

Иако не е незамисливо да нема посебни судови или посебни одделенија за

административните спорови, овој чекор е прилично неверојатен ако се има предвид сложеноста на

управното право.

Заради сложеноста на управните прашања, што се движат од правото на заштита на

животната средина, миграционото право, правото на просторно планирање до многу други работи,

голем број правни системи избрале да креираат специјализирани управни судови за некои

специфични области. На пример, Шведска има судови за животната средина, а Австрија судови за

миграција и азил.

Слични на специјализираните судови, иако не целосно споредливи со судовите, се

трибуналите што се типични за Велика Британија и за ирскиот управно-правен систем. Трибунаите

се квази-судови и тие ја исполнуваат улогата што е слична на таа на судовите. Меѓутоа, тие се крајно

специјализирани. Постојат трибунали за социјално обезбедување и за заштита на животната

средина, како и за прашања поврзани само со квотите за млеко. Но споровите не се решаваат само

од страна на “реални“ судии, то ест лица со правно образование, туку исто така и од лаици со

посебна експертиза во конкретниот предмет на спорот.

На извесен начин може да се каже дека она што се случува пред трибуналот е хибриден

систем помеѓу судска постапка и прелиминарен приговор пред администрацијата.

Предноста на овој систем е концентрацијата на експертизата во трибуналот и фактот дека

нема многу процедурални чекори за подносителите на барањата. Пристапот до трибуналот е ногу

лесен и тоа овозможува поединците секогаш да имаат форум што ќе ја сослуша нивната жалба.

Истовремено, заради нивната структура, можно е да се јават сомнежи во поглед на непристрасноста

на членовите на трибуналот. Многу трибунали, како Ирскиот трибунал за жалбите за квотите за

млеко се составни делови од соодветните министерства (што во конкретниот случај е ирското

министерство за земјоделие, храна и поморство).

9.5.3. Што е “управен спор“? Поделба на јавното и приватното право

Ако правниот систем реши, како што е тоа случај во најголемиот број случаи, “управните“

спорови да ги додели на специјализирани судови или на специјализирани оддели во рамките на

општите судови, тој е соочен со прашањето што реално претставува “управен спор“.

Ова прашање може да се чини прилично отворено за некои случаи. Само мал број на пример

ќе се сомнева дека барањето против налогот за рушење на зградата претставува управен спор, затоа

што таа мерка ја претставува суштината на она за што постои управното право: можноста на јавната

управа да ја ограничи правната сфера и правата или интересите на поединецот во име на јавниот

интерес.

Меѓутоа, разграничувањето на она што претставува управен спор станува многу

покомплицирано кога на пример управното тело ќе склучи договор со градежно друштво за изградба

на мост. Дали прашањето тогаш подпаѓа под надлежноста на управните судови затоа што едната

страна во договорот е јавната власт? Или тоа прашање треба да биде ревидирано од страна на

редовните судови, затоа што на крајот на краиштата предметот на спорот е договор помеѓу две лица

и во принцип приватно-правен акт?

Застапник (агент) Правните системи прифатиле различни решенија во врска со ова

прашање. Некои правни системи, како британскиот, се фокусираат на застапникот (агентот): овде

секој спор ќе се квалификува како “управен спор“ ако оспореното дејствие било извршено од страна

на тело кое “вршело јавно-правни функции“, незваисно од тоа дали дејствието претставува

приватно-правен или јавно-правен акт.

13

Така, ако одделот на лондонската полиција купи нови полициски автомобили, тоа ќе води

кон управен спор.

Дејствие Другите правни системи, како холандскиот, не се фокусираат толку многу на

природата на застапникот (агентот, то ест управното тело), туку на видот на дејствието што е

предмет на спорот. Типично, овие правни системи во надлежност на управните судови ќе ги доверат

само јавно-правните акти, што не се креација или модификација на правилата, додека приватно-

правните акти (пример договорите) и креирањето на правилата ќе подпаднат во надлежност на

редовните судови.

Во Холандија, барањето во врска со градежната дозвола може да се поднесе пред управниот

оддел на редовните судови, но не и купопродажниот договор, ниту пак жалбата за содржината на

локалниот пропис.

Фокусирањето на дејствието меѓутоа може да доведе до различни резултати во различни

земји. Во Холандија, критериумот е дали дејствието претставува одлука на управното тело во

писмена форма за конкретниот случај базирана на јавно-правна надлежност. Решавачкиот

критериум во Франција не е дали актот е одлука во писмена форма, туку дали конкретното дејствие

може да се квалификува како јавна служба што се врши врз основа на јавно овластување.

Во Франција, дури и барањето во врска со договор помеѓу управното тело и приватниот

поединец може да биде квалификувано како “управен спор“. Тоа ќе биде случај на пример ако

управното тело со тој договор врши јавна служба како обезбеудвање на автобуска линија помеѓу

две села.

9.6. Процесна легитимација

Кога еднаш ќе се утврди дека предметот е “управна работа“ и дека е во надлежност на некој

вид на суд (општ управен суд, специјализиран управен суд, специјализирано одделение во рамките

на редовниот суд) поединецот може да се обрати до тој суд само ако сака да го оспори управното

дејствие. Меѓутоа, изборот на соодветниот суд нужно не значи дека тој суд реално ќе постапува по

тоа барање. Пред да можат да се обратат до судот, потенцијалните подносители на барањата треба

да докажат дека имаат “процесна легитимација“. Концептот на процесна легитимација е поврзан со

идејата дека мора да постои некој вид “врска“ помеѓу подносителот на барањето и предметот на

спорот.

Правните системи ја разбираат и ја квалификуваат оваа неопходна врска на многу различни

начини. Во некои ситуации, нема некое особено несогласување помеѓу правните системи. На

пример, ако подносителот на барањето е адресат на управната мерка (затоа што налогот за рушење

е насочен кон зградата чиј сопственик е тој) нема некој особен спор дека постои јасна врска помеѓу

неговата правна сфера и оспорената мерка.

Постоењето на оваа врска станува прогресивно многу позаматена на пример ако се земе

примерот на татко кој го оспорува износот на бенефициите за неспособноста што треба да ги добие

неговото малолетно дете или примерот на даночниот обврзник кој го оспорува локалниот данок што

им е наложен на сите жители (резиденти) на општината или примерот на жител на градот кој ја

оспорува мерката со која се наложува затворање на некоја улица или примерот на невладина

организација што ја оспорува одлуката да се отвори нуклеарна централа на некој локалитет во кој

гнезда имаат некои многу ретки птици.

За таквите ситуации, правните системи ја воспоставуваат неопходната врска на суштествено

два основни начина, со користење на поимите “интерес“ или “право“. ИЗборот не е случаен, туку е

сосема јасно поврзан со различните концепции за recours objectif и recours subjectif. Правните

системи што се држат до концепцијата за recours objectifи вообичаено ќе имаат прилично либерални

правила во поглед на процесната легитимација. Ако целта на системот на управната правда е да се

14

провери објективната законитост на управното дејствие во интерес на самиот правен систем е да ја

смета за сосема доволна за процесната легитимација дури и некоја слаба врска помеѓу подносителот

на барањето и оспореното управно дејствие.

Оваа врска е концептот “интерес“. За да има процесна легитимација, подносителот на

барањето треба само да докаже дека има некој “интерес“ во правната ситуација засегната од

управниот акт. Тоа значи дека процесната легитимација ќе ја има не само лицето кое е директно

засегнато од мерката, туку и секое друго лице кое може да докаже дека има интерес за последиците

од управното дејствие.

На пример, во случајот со оспорувањето на дозволата да се отвори нуклеарна централа,

процесната легитимација (кај системите базирани на “интересот“) ќе биде дадена не само на

поединците кои живеат околу засегнатата област, туку и на невладината организација за заштита на

животната средина што сака да ги заштити граѓаните или животната средина вопшто.

Обратно, правните системи што се базираат на идејата recours subjectif ќе дадат процесна

легитимација на поединецот само ако тој може успешно да демонстрира дека оспореното управно

дејствие ги засега неговите права.

Тоа значи дека во погоре наведениот пример овде ќе биде многу потешко за невладината

рганнизација да истакне барање пред судот, затоа што таа тешко ќе може да докаже дека се засегнти

нејзините права.

Меѓутоа овој рестриктивен приод не треба да се просудува изолирано. Како што ќе видиме

ова рестриктивно примање пред судовите оди заедно со релативно екстензивните овластувања на

судовите откако еднаш барањето ќе биде прогласено за прифатливо.

9.7. Правни лекови

Секако, лицето може да поднесе тужба не само затоа што не е задоволен со однесувањето

на јавната управа, туку и затоа што сака нешто. Овие барања во техничка смисла се нарекуваат

“правни лекови“ или “тужби“. Некои правни лекови се толку инхерентни на идејата за судската

заштита против актите на јавните власти што нив ги среќаваме во сите правни системи. Некои други

се можни само во некои посебни околности или со некои ограничувања или се можни не пред

уставните судови, туку пред редовните судови. Ако е случај ова последново, тоа значи дека

подносителот на барањето мора да го поднесе барањето пред редовните судови, дури и кога другата

страна во спорот е управно тело.

Обемот на правните лекови достапни пред управните судови во различните системи не

варира случајно, туку е консеквенца на основите на системот на управна правда. Ако системот се

придржува до ставот за recours objectif, тогаш судот обично ги има само оние овластувања што се

строго неопходни за реставрација на законитоста на административното дејствие. Ако системот се

држи до идејата за recourse subjectif системот ќе им даде на судовите многу пошироки овластувања

затоа што целта на барањето се глледа како заштита на индивидуалната правна сфера.

9.7.1. Поништување

Кога подносителот на барањето се жали на незаконитото ограничување на неговата сфера

од страна на извршната власт, соодветниот правен лек (“најтипичен“ во системот на управната

правда) е поништувањето. Подносителот вообичаено ќе го поднесе тоа барање (или потехнички

кажано ќе ја поднесе таа тужба или ќе го побара тој правен лек) против управната одлука што ја

ограничува неговата правна сфера. Тогаш тој ќе побара од надлежниот суд оспорената мерка да ја

лиши од нејзините правни ефекти.

Поништувањето претставува еквивалент во управното право на на што се нарекува

“избегнување“ во приватното право. Поништувањето претставува опција само ако оспореното

15

незаконско однесување на извршната власт се состои од правен акт, затоа што фактичките акти не

можат да се поништат.

Тужбата за поништување исто така може да се поднесе против одлука за одбивање на

конкретно барање. Кога е тоа случај, тоа значи дека се поништува таа мерка (пример одбивање на

барањето да се даде дозвола за отварање ресторан). Тоа не значи дека на управното тело му е

наложено да ја даде дозволата или повторно да го отвори процесот за донесување одлука. Уште

помалку веројатно е дека самиот суд ќе ја издаде таа дозвола.

9.7.2. Извршување

Многу правни системи им дозволуваат на поединците да побараат од судот да го принуди

управното тело да издаде некоја мерка или да изврши некоја активност, како поправка на патот,

плаќање субвенција и исто така да ги изврши своите договорни обврски. За таа цел, многу правни

системи на судовите им даваат тнр. овластувања за времени мерки (injunctive powers). Тие се

типични овластувања што им се даваат на судовите во правните системи со концепција за recours

subjectif, затоа што овие овластувања имаат за цел да ја заштитат правната позиција на поединецот,

а не само да ја реставрираат објективната законитост на административниот акт. Меѓутоа, овие

овластувања не се целосно неконтроверзни: тие може да бидат во судир со некои сваќања на Trias

Politica. Ако на судовите им се даде овластување да издаваат (повеќе или помалку) детални

обврзувачки налози на извршната власт, тоа може да се смета за мешање во сферата на извршната

власт и затоа за потенцијална повреда на принципот за поделба на власта. Нужноста за одржување

на поделеноста помеѓу судовите и извршната власт и идејата дека судовите не треба да дејствуваат

како извршна влласт ги поттикнаа правните системи што ги дозволуваат овие времени мерки нив да

ги ограничат со некои ограничувања.

Во Франција и Германија на пример на судовите им е дозволено да издаваат налози на

управата, но овие налози може да имаат само конкретна содржина ако постои само еден начин на

кој може да дејствува управата.

Тоа е на пример случај ако не станува збор за износот на социјалното обезбедување, туку за

лицето кое има право на таа бенефиција. Тогаш судот може да и наложи на управната власт да ги

даде бенефициите во тој износ.

Во сите други случаи, то ест во случаите на дискреционите одлуки, на судовите им е

дозволува да и наложат на администрацијата да дејствува (то ест повторно да го отвори процесот за

донесување на одлуката), но не и да и ја наложат содржината на дејствието.

Иако ваквиот избор без сомнение го почитува принципот на поделба на власта, тој секако

не е најефикасниот, ако се има предвид дека прашањето пак ќе дојде пред управата која повторно

мора да го отвори процесот на донесување на одлуката. Како да се зголеми ефикасноста на судската

заштита без повреда на принципот за Trias Politica е едно од најрасправаните прашања во многу

земји.

Заклучок

Управното право главно се однесува на односите помеѓу извршната власт и приватните лица

или организации. Во демократските држави, управата е строго обврзана со законите. Прво, таа мора

да добие овластувања од законодавецот. Според принципот за владеењето на правото (принципот

на законитост) сите надлежности на управните тела што значат мешање во правната позиција на

поединците мора да произлегуваат од закон.

Второ, при извршувањето на таа задача, управното тело е обврзано со посебните правила

што ја регулираат таа задача и погенерално со основните права на приватните лица и оорганизации

што се засегнати со управните акти и со општите принципи на управното право.

16

Судството има задача да провери дали извршната васт останала во рамките наложени од

законите. Поделбата на власта значи дека судот не проверува дали одлуката или другите акти на

управата се оптимални. Овој вид процена на работата на управата им припаѓа на политичките тела

што се демократски легитимирани за тоа. Судовите можат да проверат дали управното тело

постапувало согласно законот, дали имало овластување да ја изврши задачата и дали ги почитувало

правилата и правата што го регулираат извршувањето на задачите на управата.

Прецизните процедури според кои судовите можат да ја проверат управата се разликуваат

од земја до земја. Важен фактор во врска со тоа е дали земјата има recours objectif или recours

subjectif став во поглед на функцијата на управната правда. Во правните системи што се држат до

првиот став, многу повеќе лица и организации имаат пристап до судот, но неговите овластувања се

многу поограничени. Во правните системи што се држат до вториот став, ситуацијата е обратна.