TÜRKİYE'DE TEKSTİL

TUumlRKİYEDE TEKSTİL SEKTOumlRUumlNDE KADıN EMEGİ VE DEGİşEN TOPLUMSAL CİNSİYET İLİşKİLERİ

Serap SU(UR

Bu ccedilalışma Tuumlrkiye de ev ile fabrika işini birlikte yuumlruumltmeye ccedilalışan kadınların iccedilinde bulunduğu sosyal ve ekonomik koşulları accedilıklamaya ccedilalışmaktadır Ccedilalışmada

oumlzellikle Bursa da bir tekstil firmasında ccedilalışan kadınların iş yaşamına sendikaya uumlcshyretli işe ve gelecek ile ilgili beklentilere youmlnelik tutumları incelenmektedir Ccedilalışmada ayrıca evde ve fabrikada var olan cinsiyetccedili iş boumlluumlmuumlnuumln kendini yeni enduumlstri ilişkileri ve ccedilalışma koşulları altında nasıl yeniden uumlrettiği irdelenmektedir Değişen aile ve ccedilashylışma ortamlarında kadın işccedililerin halen nasıl erkeklere bağımlı ve onlar tarafından kontrol edilen bir konumda bulundukları incelenmeye ccedilalışılmıştır

Anahtar Soumlzcuumlkler Kadın toplumsal cinsiyet tekstil sanayi ccedilalışma istihdam

GİRİş

Tuumlrkiye de ve duumlnyanın pek ccedilok yerinde kadının dışanda uumlcretli olarak ccedilashylışmaya başlamasında tekstil sektoumlruuml birincil derecede roloynamaktadır Oumlzelshylikle buumlyuumlk kentlerdeki alt gelir gruplannda kadının ccedilalışmaya başlamasında tekstil sektoumlruuml ilk tercih edilen ekonomik faaliyet alanı olarak karşımıza ccedilıkshymaktadır Uumllkemizde uumlcretli kadın emeğinin konumunu işguumlcuuml piyasası aile yashypısı ve toplumsal cinsiyet ilişkileri accedilısından ele alan bir ccedilok ccedilalışma yapılmıştır (Ccedilınar 1989 White 1994 Ecevit 1991 Kuumlmbetoğlu 1996 Ansal 1993 ve 1995 Eraydın ve Erendil 1998 ve 1999) Bu ccedilalışmalar formel ve enformel sektoumlrde genellikle emek-yoğun duumlşuumlk uumlcretli ve iş guumlvencesi ile sigortası olshymayan uumlcretli kadın işccedililerini ele almış ve bu konuda literatuumlre oumlnemli katkıshylar sağlamışlardır Nitekim ev dışında uumlcretli olarak ccedilalışan kadınlann oumlnemli bir boumlluumlmuuml bu alanlarda istihdam edilmektedir Ancak tekstil sektoumlruumlnde goumlrece yuumlksek uumlcretli sendikalı iş guumlvencesine sahip kreş ve ikramiye gibi sosyal yarshydımlardan yararlanabilen kadın işccedililer uumlzerine yapılan ccedilalışmalar ccedilok sınırlı kalmıştır Bu ccedilalışmanın amacı da buradan yola ccedilıkarak buumlyuumlk oumllccedilekli bir tekstil firmasında istihdam edilen ve formal sektoumlruumln belli başlı olanaklanndan (sigorshyta sendika iş guumlvencesi yuumlksek uumlcret ikramiye vb) yararlanabilen kadın işccedilishylerin ccedilalışma ve aile yaşamlannda yaşadıklan deneyimleri ortaya koymaktır Bu

bull Yrd Doccedil Dr Anadolu Uumlniversitesi Edebiyat FakilItesi Sosyoloji Boumlluumlmuuml Oumlgretim Uumlyesi

Amme İdaresi Dergisi Cuumlt 38 Sayı 1 Mart 1005 s 47-68

48 Amme İdaresi Dergisi

araştınnada kadın İşccedililerin yaşamış olduğu bu deneyimlerin fabrika ile ev yashyşantılannda ne tuumlr değişimlere yol accediltığı ve varolan eşitsiz toplumsal cinsiyet ishylişkilerini ne youmlnde doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ve nasıl yeniden uumlrettiği ele alınmaya ccedilalışılshymıştır

YOumlNTEM

2001 yılı iccedilerisinde Bursada buumlyuumlk oumllccedilekli bir tekstil finnasında ccedilalışan kashydınlar uumlzerine bir alan araştınnası yuumlruumltuumllmuumlştuumlr Araştınnanın yuumlruumltuumllduumlğuuml

finna global tekstil sektoumlruumlnuumln en oumlnde gelen finnalarından biri olan bir İngiliz tekstil grubuna aittir Finnanın 85i adı geccedilen İngiliz tekstil grubuna 15i ise ccediloğunluğunu yerli sennayenin oluşturduğu ccedilok sayıda ortağa aittir Finnanın bağlı bulunduğu tekstil grubu duumlnya oumllccedileğinde gelişmekte olan uumllkelerde 50yi aşkın tekstil finnası sahibidir Bursada araştınnanın yuumlruumltuumllduumlğuuml finna ise iplik ve fennuar gibi ara uumlruumlnleri sağlayan bir finnadır Bu finna İngiliz tekstil grushybunun global duumlzeyde faaliyette bulunan Marks amp Spencer finnasına her tuumlrluuml giyim uumlruumlnlerini sağlayan konfeksiyon finnalanna tedarikccedili olarak ccedilalışmaktashydır Bu finna 1952 yılında ilk oumlnce İstanbulda Ha1iccedil kenannda faaliyete başlashymıştır 1960lı yıllar itibariyle devletin Haliccedil kenannda bulunan sanayi kuruluşshylannın şehir dışına taşınmasım talep etmesi nedeniyle finna uumlretim faaliyetlerishynin tuumlmuumlnuuml 1968 yılında Bursaya taşımıştır

Finnamn esas faaliyet alanı iplik uumlretimidir Buna ek olarak fennuar uumlretimi de yapılmaktadır İplik uumlretimi uumlretim faaliyetlerinin yuumlzde 70ini fennuar uumlreshytimi ise uumlretim faaliyetlerinin yuumlzde 30unu meydana getinnektedir Finna uumlretshytiği iplik tuumlruumlnde (dikiş ve nakış) Tuumlrkiyedeki en buumlyuumlk finnadır Uumlretilen iplishyğin yaklaşık yuumlzde 60ı iccedil piyasaya yuumlzde 40ı ise buumlyuumlk bir ccediloğunluğu adı geshyccedilen İngiliz tektil grubuna olmak uumlzere dış piyasaya yapılmaktadır Ancak 2001 de yaşanan ekonomik krizden sonra finna iplik ve fennuar satışlanmn uumlccedilshyte ikisini dış piyasaya yapmayı hedeflemektedir

Alan araştınnası 2001 yılı iccedilerisinde yuumlruumltuumllmuumlştuumlr Araştınnada 42si kadın i 1i erkek 53 işccediliyle yuumlzyuumlze goumlruumlşmeler yapılmıştır 1 Kadın işccedililerin 33uuml evli 9u ise bekardır Yaş accedilısından bakıldığında kadın işccedililerin 26sı 25 yaş ve alshytında 45i 26-30 yaş arasında 24uuml 31-35 yaş arasında ve son olarak 5i de 35 yaşın uumlzerindedir Doğum yerleri ve coğrafi hareketliliklerine bakıldığınshyda da kadın işccedililerin 57sinİn muhacİr olarak da tammlanan Bulgaristan goumlccedilmeni Tuumlrk olduğu 43 nuumln de Bulgar goumlccedilmeni olmayan Tuumlrkler olduklan tespit edilmiştir Eğitim durumlanna bakıldığında kadın işccedililerin 643 uumlnuumln lise ve dengi okul mezunu 214 uumlnuumln ilkokul mezunu 11 9unun ortaokul mezunu ve son olarak 24uumlnuumln de ilkokuldan terk olduğu anlaşılmıştır Son

1 Bu ccedilalışmanın temel amacı tekstil sektoumlruumlnde kadın eme~inin konumunun belirlenmesi oldu~u iccedilin erkek işshyccedililerle ilgili veriler ele alınmamıştır

Tuumlrkiye de Tekstil Sektoumlruumlnde Kadın Emeği ve Değişen Toplumsal Cinsiyet 49

olarak baba mesleği accedilısından bakıldığında da goumlruumlşmelere katılan kadın işccedilileshyrin yaklaşık doumlrtte uumlccediluumlnuumln (714) işccedili koumlkenli ailelerden geldiği doumlrtte birinshyden biraz fazlasının ise (286) baba mesleğinin sırasıyla devlet memuru (143) esnaf (71) koumlyluuml (24) ve diğer mesleki kategorilerden (0048) omiddot luştuğu tespit edilmiştir

Goumlruumlşmelerin her biri yaklaşık bir saat suumlrmuumlştuumlr Oumlrneklem grubunun belirshylenmesinde firmanın insan kaynaklan birimindeki kayıtlar esas alınmıştır Buna goumlre firma iccedilerisinde bulunan 5 uumlretim biriminde (eğirme buumlkuumlm boyahane fermuar ve bitim) ccedilalışan kadın işccedililerin toplam işccedililere yuumlzdelik oranı esas alıshynarak oumlmeklem grubu belirlenmiştir Oumlrneğin kadın işccedililerin yoğun olarak ccedilalışmiddot tığı fermuar biriminde bu oran 30 iken goumlrece az sayıda kadın işccedilinin ccedilalıştığı boyahane biriminde 10 civannda olmuştur Ayrıca oumlmeklem grubunun fabrishykada ccedilalışan işccedililerin genel oumlzelliklerini daha iyi temsil etmesi iccedilin her birimde ccedilalışan kadın işccedililerin yaş ortalaması da dikkate alınmıştır

İşccedililerle yapılan goumlruumlşmelere ek olarak firmanın değişik birimlerindeki uumlreshytim muumlduumlrlerİyle tek tek goumlruumlşuumllmuumlş ve konu ile ilgili daha aynntılı bilgi alınshymaya ccedilalışılmıştır Yine araştırma suumlresince 3 kadın işccedili ile fabrika dışında deshyrinlemesine goumlruumlşmeler yapılmıştır Bursanın ccedilalışma yaşamı ve ekonomik yashypısı ile ilgili olarak da Bursa Ticaret ve Sanayi Odası youmlneticileri ve uumlst duumlzey sendika temsilcileri ile goumlruumlşmeler yapılmıştır

Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmanın uumlretim suumlrecinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnde kadın işguumlcuuml istihdam edilmektedir Yaklaşık 900 kişinin istihdam edildiği firshymada 150 civannda beyaz yakalı ve 750yi aşkın mavi yakalı bulunmaktadır Toplam mavi yakalılar iccedilerisinde 550 kadın işccedili istihdam edilmektedir Bu da goumlstermektedir ki firmada kadın işccedililer mavi yakalılann yaklaşık yuumlzde 70ini meydana getirmektedir

Firmada işccedililer sendikal bir oumlrguumltluumlluumlğe sahiptirler Uzun bir sendikal geccedilmishyşe sahip olan firmada işccedililerin ccedilok oumlnemli bir ccediloğunluğu DİSKe bağlı Tekstil İşin uumlyesidirler Firma Bursadaki toplu soumlzleşmelerden kaynaklanan oumlnemli sosyal haklan işccedililere sağlamaktadır Firma sendikalı olduğu iccedilin uumlcretler diğer tekstil firmalanna goumlre oldukccedila iyi duumlzeydedir Sendikalı bir işccedili asgari uumlcretin yaklaşık iki buccediluk katı uumlcret almaktadır ileride daha aynntı1ı değinileceği gibi işccedililer bu uumlcretin yanı sıra değişik sosyal yardımlardan da yararlanmaktadırlar

BURSADA TEKSTİL SANAYİ

Bursa tarihselolarak Anadolunun tekstil merkezi konumundadır Tekstil sektoumlruumlnuumln koumlkeni 1500luuml yıllara kadar gitmektedir Bu noktada ipek ve bahashyrat yolunun Bursadan geccedilmesi oumlnemli bir roloynamıştır Aynca kentte bulunan doğal kaplıcalar havlu ve dokumacılığın gelişmesine katkıda bulunmuştur (Ccedilıshynar 1989 İpekyuumln 1997 Aktar 1990 Eraydın 1992)


Guumlnuumlmuumlzde Bursa Tuumlrkiye nin tekstil ve otomotiv merkezi olma konumunu suumlrduumlrmektedir Tuumlrkiyenin toplam tekstil ihracatının 15i Bursadan yapılshymaktadır Bursa ilinde yaratılan toplam katma değerin ise 25 i tekstilden gelmektedir (Nichols vd 2002c) 2000 yılı kayıtlarına goumlre Bursada halen kashyyıtlı olarak 8000i aşkın tekstil firması 60000i aşkın kişiyi istihdam etmekteshydir Bu orana kayıt dışı firmalardaki istihdam eklendiğinde yukarıdaki oranların ccedilok uumlstuumlnde bir sayıya ulaşmak muumlmkuumlnduumlr

Tuumlrkiye de tekstil sektoumlruuml tarımdan sonra kadın emeğinin en yoğun şekilde istihdam edildiği bir ekonomik faaliyet alanıdır (Ecevit 1991) Tekstil sektoumlshyruumlnde faaliyette bulunan oumlzellikle kuumlccediluumlk ve orta boy firmaların buumlyuumlk bir boumlluumlshymuuml faaliyetlerini enformel şekilde yuumlruumltmektedirler Boumlylece bu firmalar bir tashykım yasal yuumlkuumlmluumlluumlklerden (ruhsat vergi sigorta vs) kaccedilınarak varlıklarını devam ettirmeye ccedilalışmaktadırlar Bir kısmı ise halen aile firmaları olarak varshylıklarını devam ettirmekte evler birer kuumlccediluumlk atoumllye haline doumlnuumlştuumlruumllerek uumlcretshysiz aile emeğinin istihdam edildiği yerler olarak faaliyet goumlstermektedirler (Akshytar 1990 Eraydın i 992) Tekstil sektoumlruuml ister formel ister enformel alanda faashyliyette bulunsun tarihsel olarak kadın emeğinin yoğun bir şeklide istihdam edilshydiği bir ekonomik alandır Bu araştırmanın amacı da kadın emeğinin konumunu formel sektoumlr iccedilerisinde faaliyette bulunan bir tekstil firması oumlrneğinde ele alshymaktır

TEKSTİL SEKTOumlRUumlNDE KADıN EMEGİNİN KULLANIMI

Yapılan ccedilalışmalar goumlstermektedir ki hem gelişmiş hem de gelişmekte olan uumllkelerde kadınlar başta tekstil sektoumlruuml olmak uumlzere daha ccedilok emek-yoğun alanshylarda ve genellikle kalifiye duumlzeyi ve uumlcreti duumlşuumlk işlerde ccedilahştırılmaktadırlar (Ecevit 1991 Roos ve Gatta 1999) Sosyolojik bulgular bunun en oumlnemli neshydeninin toplumsal cinsiyetin emek kulanımında yarattığı aynşma olduğunu goumlsshytermektedir Toplumsal cinsiyetin emek kullanımında yaratığı ayrışma ve kadınshyların emek piyasasındaki ikincil konumları literatuumlrde pek ccedilok farklı teorik yakshylaşım tarafından ele alınmıştır

Bunların başında kadınların emek piyasasındaki ikincil konumlarını emek piyasasının ikili yapısı ile accedilıklamaya ccedilalışan yaklaşımlar gelmektedir Weberyan bir bakış accedilısına sahip olan bu yaklaşımlar emek piyasasının birincil ve ikincilolmak uumlzere iki temel sektoumlre boumlluumlnduumlğuumlnuuml ve erkeklerin daimi kadro daha yuumlksek uumlcret ve iş guumlvencesi ile karakterize edilen birincil emek piyasashysında istihdam edildiklerini kadınların ise geccedilici işlerle duumlşuumlk iş guumlvencesi ve duumlşuumlk uumlcretle karakterize edilen ikincil emek piyasasında istihdam edildiklerini oumlne suumlrmektedirler (Doeringer ve Piore 1985)

Konuyu Marksist accedilıdan ele alan yaklaşımlar ise kadınların emek piyasasınshyda daha ccedilok yedek bir emek ordusu olarak kullanıldıklarını oumlne suumlrmektedirler


Buna goumlre kapitalist sistem her zaman uumlretim maliyetlerini duumlşuumlrebilmek ve ccedilashylışanların yuumlksek uumlcret taleplerini engelleyebilmek iccedilin dışarıda bir yedek emek ordusuna ihtiyaccedil duyar Kadınlar bu yedek emek ordusunun oumlnemli bir boumlluumlshymuumlnuuml oluşturarak sermayenin gereksinim duyduğu zamanlarda devreye girerler (Braverman 1974)

Bu yaklaşımlar dışında kadının toplumdaki ikincil konumunu hem kapitashylizm hem de patriarkal toplumsal yapılar accedilısından ele alan yaklaşımlar da gelişshytirilmiştir (Hartmann 1981 Bradley 1989 Walby 1990) Bu yaklaşımlar kadıshynın ev iccedilerisindeki roluumlnuuml belirleyen patriarkal yapıların kapitalist sistemle keshysişmesine dikkat ccedilekmektedirler Buna goumlre patriarkal yapılara goumlre şekillenen ve evdeki işlerden kadını sorumlu tutan ev-iccedili iş boumlluumlmuuml nedeniyle kadınlar uumlcshyretli ccedilalışmadan ccedilok ailelerine oumlncelik vermek zorunda kalmaktadırlar Bu da isshyter istemez kadınları emek piyasalarında evdeki sorumluluklarını aksatmayacak tuumlrden geccedilici veya yarı zamanlı bilgi ve beceri duumlzeyi yuumlksek olmayan ve duumlshyşuumlk uumlcretli işlere youmlnlendirmektedir

Bu yaklaşımlar tarafından oumlne suumlruumllduumlğuuml gibi yapısal ve kuumlltuumlrel faktoumlrler kadınların emek piyasalarındaki konumlarını belirli oumllccediluumllerde etkilemektedir Bu nedenle kadınlar pek ccedilok toplumda oumlzel ve kamusal alanda erkeklere goumlre daha sabırlı monotonluğa toleranslı ince ccedilevik parmaklı detaylara daha ccedilok oumlnem verebilen daha az fiziksel guumlce sahip olan ve işccediliden oumlnce anne ve eş olan bir cinsiyet grubu olarak goumlruumllmektedirler (Chapkis ve Enloe 1983 2 Ecevit 1991 62) Bu da cinsiyete dayalı işboumlluumlmuumlnuuml pekiştirmekte ve kadın emeğinin daha ccedilok vasıfsız ve duumlşuumlk uumlcretli işlerde kullanılmasına yol accedilmaktadır Kadın emeğinin ucuz emek olarak goumlruumllmesi ise oumlzellikle piyasa koşullarında yaşanan aşırı rekabetin etkisi ile uumlretim maliyetlerini diğer sektoumlrlere goumlre daha duumlşuumlk tutmak zorunda kalan tekstil sektoumlruuml accedilısından oumlnem taşımaktadır

Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmada da emeğin cinsiyetinin oldukccedila oumlnemlİ olduğu goumlzlemlenmiştir ileride daha ayrıntılı olarak değinileceği gibi kadın işshyccedililer daha ccedilok kentlerde ağırlaşan yaşam koşullarının bir dayatması sonucu dışashyrıda uumlcretli olarak ccedilalışmaya karar vermektedirler Dışarıda uumlcretli olarak ccedilalışshymaya karar veren kadınların ccediloğunun beklentileri ise sigortalı olmak ve en azınshydan asgari uumlcret almaktır Bu anlamda kadın emeğinin işguumlcuuml piyasasına girişi uumlcret ve ccedilalışma koşullarını olumlu youmlnde artırıcı değil daha ccedilok olumsuz youmlnshyde azaltıcı bir işleve sahip olmaktadır Ccediluumlnkuuml kadının ccedilalışmaya karar vermesi ile birlikte işguumlcuuml piyasasında emeğin kullanımı accedilısından bir cinsiyet farklılığı ortaya ccedilıkmaktadır Zira işguumlcuuml piyasasında kadın ve erkeğin beklentileri kenshydilerine biccedililen toplumsal roller gereği aynı olmamaktadır Kuşkusuz erkek kendisine biccedililen toplumsal roluuml gereği kadına goumlre daha iyi bir iş arayışında olmaktadır Bunun sonucu olarak da kadınlar erkeklerin uumlcret ccedilalışma koşulları ve sosyal haklar accedilısından yetersiz goumlrduumlğuuml alanlarda daha fazla isthidam edilshymektedirler

52 Amme idaresi Dergisi

Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmada kadın işccedililer uumlretim suumlrecinde fazla bilgi ve beceri gerektirmeyen emek yoğun boumlluumlmlerde ccedilalıştınlmaktadır Her ne kashydar iplik ve fermuar uumlretimi ccedilok buumlyuumlk oranda beceri gerektirmeyen emek yoshyğun işlerden oluşmuş olsa da kısmi duumlzeyde beceri gerektiren alanlar da bulunshymaktadır Firmada kadın işccedililerin yoğun olarak fermuar uumlretimi iplik bitim ve eğirme gibi emek yoğun işlerde erkeklerin ise goumlrece daha fazla beceri ve beshydensel guumlccedil gerektiren boyahane ve iplik buumlkuumlm boumlluumlmlerinde istihdam edildiği goumlruumllmuumlştuumlr Erkeklerin bulunduğu birimlerde yanlızca meydan işccedililiği olarak tanımlanan bir kaccedil temizIikccedili kadın ccedilalışmaktadır Kadınlann bulunduğu birimshylerde ise makina bakımını yapan erkek işccedililer ile vardiya şefi ustabaşı ve muumlshyhendis gibi youmlnetim konumunda bulunan az sayıda erkek ccedilalışmaktadır

Uumlst youmlnetimle yapılan goumlruumlşmelerde kadın işccedililerin neden emek yoğun boumlshyluumlmlerde istihdam edildiği sorulmuştur Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmanın uumlst youmlnetimi gerekccedile olarak oumlncelikle kadın işccedililerin el becerilerinin yuumlksek olmashysını el ve parmak yapılannın ince olmasını ve youmlnetimin belirlediği talimatlara erkeklere goumlre daha ccedilabuk uyum sağlayabilmelerini goumlstermiştir Ayrıca youmlneshyticiler kadın işccedililerin iş ile ilgili şikayetlerinin erkeklere goumlre daha az olduğunu ifade etmişlerdir Fabrika uumlst youmlnetiminin istihdam politikasından da anlaşıldığı uumlzere kadın işguumlcuumlnuumln istihdam edilmesinde kadınlann fiziksel oumlzelliklerinin ccedilalışma koşullan ile ilgili daha az şikayette bulunmalannın ve erkeklere goumlre daha kolay kontrol edilebilir olmalarının oumlnemli bir roluuml vardır

YENİ YOumlNETİM ANLAyıŞı VE YOumlNETİMSEL ATAERKİLLİK

Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firma yukanda belirtilen kadın emeği eşittir ucuz işguumlcuuml ya da emek yoğun uumlretim suumlreci eşittir kadın işguumlcuumlnuumln istihdamı gibi oumlzelliklerden kısmen farklı bir goumlruumlnuumlme sahiptir Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmanın buumlyuumlk oumllccedilekli olması sendikanın varlığı işccedililerin goumlrece yuumlksek uumlcret alması ve işccedililere belli sosyal haklann sağlanması erkekler iccedilin bile cazip bir uumlcshyretli iş anlamına gelmektedir Dolayısıyla asıl incelenmesi gereken nokta boumlyshylesi bir formel sektoumlr istihdam yapısının cinsiyet aynmcılığını azaltıcı bir rol oynayıp oynamadığının ortaya konmasıdır Bu durumu daha ilginccedil kılan nokta ise Tuumlrkiye de buumlyuumlk oumllccedilekli firmalann son 10 yıldır iccediline girdikleri yeniden yapılanma faaliyetlerinin cinsiyet eşitsizliğini ne youmlnde etkilediğidir Bu ccedilerccedileshyvede Tuumlrkiyede formel sektoumlr iccedilerisindeki firmalann yeniden yapılanma suumlreccedilshylerini kısaca ele almak gerekmektedir

1990lı yıllarda Toplam Kalite Youmlnetimi (TKY) uygulamalan ile birlikte piyasa ekonomilerinde oumlzellikle buumlyuumlk oumllccedilekli firmalann uumlretim dağıtım hizshymet ve satış kanallannda kalite kavramı temel bir referans noktasını oluşturshymaya başlamıştır (Kantarcı 1999) Kalite kavramının temel dayanak noktasını ise muumlşteri odaklı uumlretim ve katılımcı youmlnetim anlayışı oluşturmaktadır (kalderorg 2002) TKY anlayışı muumlşteri odaklılık tedarikccedililerle işbirliği ccedilalıshy

Tuumlrkiye de Tekstil Sektoumlruumlnde Kadm Emeği ve Değişen Toplumsal Cinsiyet 53

şanlann youmlnetime katılımı verilerle youmlnetim suumlrekli gelişme-iyileştirme yarashytıcılık ve liderlik ilkeleri uumlzerine kuruludur Tuumlrkiyede başta TKY olmak uumlzere yeni youmlnetim teknikleri 1990 lı yıllarla birlikte oumlzellikle buumlyuumlk oumllccedilekli işletmeshylerde yaygın olarak kullanılmaktadır (Yıldınm 1999 Nichols vd 2002a) TKY uygulamalannın genelolarak enduumlstri ilişkilerini ne youmlnde etkilediği bu ccedilalışshymanın kapsamının dışında kalmaktadır Ancak bu ccedilalışma TKY uygulamalanshynın enduumlstri ilişkilerindeki cinsiyet ayrımcılığını ne youmlnde etkilediğini irdeleshymeye ccedilalışmaktadır

TKY ast-uumlst ilişkisine dayalı katı hiyerarşik enduumlstri ilişkilerinin hakim olshyduğu geleneksel Taylorist youmlnetim anlayışı yerine ekip ccedilalışmasına dayalı yashytay paylaşırncı ve katılımcı enduumlstri ilişkilerinin hakim olduğu bir youmlnetim anshylayışı sunma iddiasını taşımaktadır Bu ccedilerccedilevede tuumlm ccedilalışanlann karar alma suumlrecine aktif olarak katılması esas alınmakta ve ccedilalışanlann iş motivasyonunun ve iş tatmininin artınımasına youmlnelik goumlnuumllluumlluumlk esasına dayalı takım ccedilalışmalashyn oumlduumlllendirmeye dayalı oumlneri sistemleri ve değişik birimler arası iletişimi arshytırmak amacıyla beyin fırtınası ya da accedilık kapı toplantılan gibi uygulamalar yapılmaktadır (Ishikawa 1995) Bu yeni youmlnetim anlayışı iccedilerisinde firmada tuumlm ccedilalışanlar youmlnetim yapısındaki kademesi ile konumu ve cinsiyeti ne olurshysa olsun firma hedefleri doğrultusunda ccedilalışan eşit bireyler olarak ele alınshymaktadır Bu tuumlr uygulamalann başan duumlzeyi enduumlstri iccedilerisinde bir sektoumlrden diğerine farklılıklar goumlsterebilmektedir Soumlz konusu olan tekstil sektoumlruuml olunca kadın işguumlcuumlnuumln konumunda TKY uygulamalan ile birlikte bir değişim yaşanıp yaşanmadığı konusu oumlnem kazanmaktadır

Feminist literatuumlruumln ccedilalışma yaşamında patriarka kavramını yoğun olarak ele aldığını biliyoruz Yukanda da soumlzuuml edilen bu ccedilalışmalann bir boumlluumlmuuml ccedilalışma yaşamının incelenmesinde emek sermaye ilişkisi kadar patriarkal ilişkilerin de oumlnemli olduğunu oumlne suumlrmektedir (Walby 1990 Bradley vd 2000 85) Ccedilalışshyma yaşamındaki toplumsal cinsiyet eşitsizlikleri sonucu kadınlann ccedilalışma yashyşamında ccedilok defa yuumlkselmeye ve terfi edebilmeye goumlrece kapalı duumlşuumlk uumlcretli beceri duumlzeyi duumlşuumlk emek-yoğun iş guumlvencesi olmayan ve vasıfsız olan ccedilalışshyma alanlannda artan bir şekilde istihdam edildiği feminist literatuumlrde sıkccedila vurshygulanmaktadır (Cooper ve Lewis 1999 42-43) Bu noktada 1970 ve i 980 lerde yeniden yapılanma suumlreccedilleri ile birlikte gelişmekte olan pek ccedilok uumllshykede kadınlann işguumlcuumlne ve oumlzellikle enduumlstriyel uumlretime katılım oranlannda bir artış olduğu ancak bu artışın oumlzellikle imalat sanayinin emek-yoğun ve ucuz işshyguumlcuumlne dayalı alanlannda ortaya ccedilıktığı belirtilmektedir (Joekes 1985 Eraydın ve Erendil 1999)

Tekstil sektoumlruuml kadınlann yoğun bir şekilde istihdam edildiği ve geleneksel enduumlstri ilişkilerinin egemen olduğu bir enduumlstri koludur Araştırmanın yuumlruumltuumllshyduumlğuuml firmada başta TKY olmak uumlzere yeni youmlnetim tekniklerinin 1990lı yıllashynn sonundan itibaren yoğun bir şekilde uygulamaya konulduğu goumlruumllmuumlştuumlr Bu


yeni anlayış youmlneticilerle işccedililer arasında hiyerarşiye itaate ve denetime dayalı ilişkilerin egemen olduğu geleneksel enduumlstri ilişkilerinden farklı olarak yeni youmlnetim uygulamalarının youmlneticilerle işccedililer arasında karşılıklı bağlılığa ve guumlshyvene dayalı ekip ccedilalışmalarının egemen olduğu enduumlstriyel youmlnetim anlayışı uumlshyzerine kuruludur

Firmada TKY uygulamalarından kadın işccedililerin oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln yararshylanmadığı goumlzlemlenmiştir Yeni youmlnetim teknikleri ile ilgili uygulamaların bir kaccedil yıl oumlnce başlamış olması uygulamalarda beyaz yakalılara oumlncelik verilmesi ve kadın işccedililer arasında işe giriş ve ccedilıkış oranının fazla olması nedeniyle bir ccedilok kadın işccedilinin bu metodlar hakkında yeterli bir bilgiye henuumlz sahip olmadıkshyları tespit edilmiştir Goumlruumlşmelere katılan işccedililerin yalnızca 39u TKY konushysunda bilgi sahibi olduğunu ve bu bilgiyi fabrikanın ccedilalışanlarına verdiği eğitim kurslarından ya da fabrikadaki uygulamalardan oumlğrendiğini ifade etmişlerdir Bu oranın Tuumlrkiyede beyaz eşya ve otomotiv sektoumlruumlnde yapılan bir araştırmashynın bulgularından oldukccedila farklı olduğu goumlruumllmektedir Oumlrneğin beyaz eşya sekshytoumlruuml uumlzerine yapılan bir ccedilalışmada (Nichols vd 2002a) işccedililerin yaklaşık

80inin yeni youmlnetim teknikleri konusunda bilgi sahibi oldukları saptanmıştır

Başta TKY olmak uumlzere yeni youmlnetim metodlarının 4 yılı aşkın bir suumlredir uygulanıyor olmasına karşın araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmanın youmlnetim yapısı dikey bir oumlzellik arz etmektedir Firmada tuumlm yetkilerin uumlst youmlnetim kademeshysinde toplandığı ve işccedililerin suumlrekli bir denetim ve goumlzetim altında bulundurulshydukları dikkat ccedilekmiştir Firmanın uumlst youmlnetiminin neredeyse tamamının erkekshylerden oluştuğu goumlz oumlnuumlne alındığında erkek egemenliğinin yeni youmlnetim uygushylamaları iccedilerisinde de varlığını devam ettirdiği accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Firmanın Taylorist yapısının bir sonucu olarak sorumluluklar uumlst kademeshylerdeki erkek youmlneticilerden alt kademelerde bulunan kadın işccedililere doğru kayshydırıldığı iccedilin kadın işccedililer erkekler tarafından belirlenen talimatları yapmakla yuumlkuumlmluuml olan birer emir kulu haline getirilmişlerdir Firmanın ilginccedil bir uyshygulaması da youmlnetim kademesinde bulunanların tuumlmuumlnuumln dışarıdan atanmasıdır Firma ustabaşılarını dahi tecruumlbe ve beceri duumlzeyi yuumlksek olan kadın işccedililerinin arasından değil dışarıdan atamaktadır Oumlzellikle kadın işccedililerin yoğun olarak ccedilalıştıkları birimlerde youmlneticilerin (kadın) işccedililer arasından değil de dışarıdan (ve erkekler arasından) atanması erkek egemen ilişkilerin firma iccedilerisinde suumlshyrekliliğini sağlamada oumlnemli bir roloynamaktadır Firmanın uumlst youmlnetimiyle yashypılan goumlruumlşmelerde usta başı ya da şef gibi en azından alt duumlzey youmlneticilerin neden işccedililer (kadınlar) arasından seccedililmediği sorulmuştur İnsan kaynakları youmlshyneticisi buna gerekccedile olarak işccedililer arasından beyaz yakalılara geccediliş yapanların (kadınların) işccedililere soumlz dinlettiremediğini ve onlara karşı otoritelerini yeterince goumlsteremediklerini oumlne suumlrmuumlştuumlr


Ayrıca firma youmlnetimi uumlretim suumlrecinin tuumlmuumlnuuml denetleyebilecek bir bilgisashyyar sistemi geliştirmiştir Buna goumlre tezgahlarda yapılan her bir işin suumlresi ve yapılması gereken işin miktan enduumlstri muumlhendisleri tarafından belirlenmiş ve uumlretimin akışı bilgisayar sistemine bağlanmıştır Eğer uumlruumln mİktannda ya da uumlshyretimin yapılması gereken zaman aralığında bir gecikme soumlz konusu olmuşsa youmlneticiler bu durumdan anında haberdar olabilmektedirler Gecikmenin olduğu tezgahlarda işini suumlrekli aksatan işccediliye birkaccedil defa uyan yapılmakta ve bunun tekran halinde işccediliye kendisinin işten ccedilıkanlabileceği belirtilmektedir Uumlretim suumlrecinin bilgisayar yolu ile kontrol edilmesi erkek youmlneticilere ccedilalışan kadın işccedilileri teknolojinin yeni olanaklan sayesinde daha etkin bir şekilde denetleme olanağını sunmaktadır Boumlylece fabrika iccedilerisinde kontrol ve denetimi sağlayanshylar erkekler buna tabi olanlar ise kadınlar olmaktadır Aynca uumlretim suumlrecinde başta bilgisayar olmak uumlzere yeni goumlzetim aygıtlanyla yapılan kontroluumln emekshysermaye ilişkisine patriarkal ilişkilerin eklemlenmesini kolaylaştırmada ne kashydar oumlnemli bir roloynadığını bir kez daha goumlruumlyoruz Bu accedilıdan yeni teknolojik olanaklar daha eşitlikccedili bir ccedilalışma yaşamının oluşturulmasında değil aksine erkek egemen youmlnetsel yapının değişme ve gelişme yoluyla kendini yeniden uumlshyretmesinde kullanılmaktadır

Firmanın uumlretim suumlrecinde ccedilalışanlann ccedilok buumlyuumlk bir ccediloğunluğunu kadın işshyccedililerin oluşturmasına rağmen alt-orta ve uumlst youmlnetim kademesinde ccedilok az sayıshyda kadın istihdam edilmektedir Firma kadınlann ccedilalıştığı birimlerde kadın youmlshyneticilere ağırlık vermeye başlamış olsa da erkek youmlneticiler youmlnetim kademe si shynin 80nini meydana getirmektedir Firmanın uumlst youmlnetiminde yalnızca bir kadın youmlnetici bulunmaktadır İnsan kaynaklan youmlnetimi muhasebe pazarlama ve satış ile satın alma gibi uumlretim dışındaki birimlerin en uumlst youmlnetici konumunshyda olanlar erkektir Şef ve muumlhendis gibi alt ve orta kademe youmlnetici konumunshyda ise buumlkuumlm boumlluumlmuumlnde iki fermuar boumlluumlmuumlnde uumlccedil ve bitim boumlluumlmuumlnde iki kadın youmlnetici bulunmaktadır Fabrikada beyaz yakalı sayısının toplam olarak 150 civannda olduğu goumlz oumlnuumlne alındığında kadın youmlneticilerin sayısının iki eshylin parmaklannı geccedilmediği goumlruumllebilir Fabrikadaki insan kaynaklan muumlduumlruuml ccediloğunlukla kadınlann ccedilalıştığı fabrikada neden youmlnetim kademesinde ccedilok az sayıda beyaz yakalı kadın ccedilalışanın olduğu sorusuna ilginccedil bir yanıt vermiştir İnsan kaynaklan muumlduumlruuml buna gerekccedile olarak kadınlann sorumluluk aldıklashynnda duygusal davranabilme yetkilerini hemcinslerine karşı kararlılıkla kullashynamama analık iccedilguumlduumlsuumlnden dolayı arkadaşlannı youmlnetime karşı koruma ve kollayabilme eğilimlerine sahip olmalan gibi oumlzellikleri goumlstermiştir

Fabrika iccedilerisinde formenler youmlnetim hiyerarşisinin en alt kademesini oluşshyturmaktadırlar Buna karşın youmlnetim hiyerarşisinin bu en alt kademesi işccedililer uumlzerinde direkt bir denetimi gerektirmesi nedeniyle kadın işccedililerin terfi etmeleshyrine neredeyse kapalı goumlruumlnmektedir Bu durum Bursadaki diğer tekstil firmashylan iccedilin de geccedilerlidir Bu da Tuumlrkiyede tekstil fabrikalannda cinsiyete dayalı


hem yatay hem de dikey bir ayrışma olduğunu oumlne suumlren goumlruumlşleri doğrulamakshytadır (Ecevit 1991 62 Ansal 1995 19) Başka bir ifadeyle Tuumlrkiyede tekstil fabrikalarının hem uumlretim suumlrecinde hem de youmlnetim birimlerinde kadın ve ershykek işccedililer farklı konumlara sahiptirler Firmada ccedilalışan en alt kademedeki mavi yakalı işccedililerden en uumlst duumlzeydeki beyaz yakalı youmlneticilere doğru gidildiğinde dikeyanlamda cinsiyetccedili ayrımlaşma karşımıza ccedilıkmaktadır Kadın ccedilalışanların sayısı uumlst kademelere doğru gidildikccedile azalmakta buna karşın erkek ccedilalışanların sayısı artmaktadır Yatay ayrımlaşmanın somut bir goumlruumlnuumlmuuml olarak kadın işccedilishyler erkek işccedililere goumlre uumlretim suumlrecinde daha vasıfsız rutin ve emek yoğun işshylerde ccedilalıştırılmaktadırlar

KADıN BAKıŞ ACcedilıSıYLA FABRİKA VE UumlCRETLİ CcedilALIŞMA

Kadının kamusal alana uumlcretli emekccedili olarak girmesi oumlnemli bir sosyolojik değişime işaret etmektedir Ancak kadının kamusal alanda uumlcretli işguumlcuumlne katıshylımını iki youmlnluuml olarak ele almakta yarar vardır Bunlardan birincisi evdeki soshyrumlulukları oumlnemli oumllccediluumlde devam eden kadının kamusal alanda duumlşuumlk uumlcretli emek yoğun ve iş guumlvencesi olmayan ekonomik faaliyetlerde İstihdam edilmeshysidir Bu durum kadın iccedilin olumsuz bir suumlreci ifade etmektedir İkinci olarak tuumlm olumsuzluklara rağmen kadının uumlcretli olarak dışarıda ccedilalışıyor olması topshylumda ailede ve emek piyasasında kadının konumu ve statuumlsuuml uumlzerinde olumlu bir etki yaratmaktadır

Kadın işccedililerin bir boumlluumlmuuml dışarıda uumlcretli ccedilalışmaları nedeniyle ilk oumlnceleri mahallelerinde belirli bir tepkiyle karşılaştıklarını ancak zamanla insanların bushyna alıştıklarını belirtmişlerdir Bu durum 1980li yıllarda Bursada tekstil sektoumlshyruumlnde ccedilalışan kadınlar uumlzerine yapılan bir ccedilalışmada daha belirgin bir şekilde orshytaya ccedilıkmıştır Ecevit (1991) fabrikada ccedilalışan kadınların mahallelerinde fabrishyka ya da şirket kızları olarak tanımlandıklarını ve ccedilevrelerinden tepki goumlrduumlkleshyrini ifade etmektedir Bu tepkinin azalmasında buumlyuumlk oumllccedilekli fırmalarda ccedilalışshymanın oumlnemli bir roloynadığı goumlruumllmektedir Diğer taraftan yaşam koşullarının giderek ağırlaşması ile birlikte kadının dışarıda uumlcretli ccedilalışmasının bir zorunlushyluk haline gelmesi de dışarıda uumlcretli ccedilalışan kadınlara youmlnelik toplumsal tepkiyi azaltmıştır

Kadın işccedililer kadın olmaları ve goumlrece duumlşuumlk bir iş tecruumlbesine sahip olmalashyrı nedeniyle ccediloğu zaman emek-yoğun ve uzun ccedilalışma saatleri gerektiren sanayi kollarında ccedilalışmak zorunda kalmaktadırlar Buna rağmen kadın işccedililerin buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml kadınların dışarıda uumlcretli ccedilalışmasına olumlu yaklaşmaktadır Ashyraştırmada goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililere kadınlar ccedilalışmalı mıdır sorusu youmlneltilmiştir Kadın işccedililerin 93 uuml gibi oumlnemli bir ccediloğunluğu bu soruya eshyvet yanıtını vermişlerdir Her ne kadar kadınlar uumlcretli olarak ccedilalışma isteklerishyne gerekccedile olarak yaşam şartlarının zorluğunu ve eşlerinin kazandığı maaşın yeshytersizliğini goumlstermiş olsalar da oumlnemli bir boumlluumlmuuml bundan sonra şartlar ne 0shy


lursa olsun ccedilalışabildikleri yaşa kadar ccedilalışmayı duumlşuumlnduumlklerini belirtmişlerdir Bekar kadınlar iccedilin de durum aynıdır Bekar kadın işccedililerin tamamı kadınların dışarıda uumlcretli ccedilalışması gerektiği goumlruumlşuumlndedirler

Goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililere ccedilalışmanıza kim karar verdi sorusu youmlshyneltilmiş ve kadınların 93 uuml bu kararı kendilerinin verdiklerini 5i bu kashyrarı eşlerinin verdiğini 2si ise bu kararı eşleri ile birlikte verdiklerini ifade etmişlerdir Diğer taraftan bekar kadın işccedililerin tamamı ccedilalışma kararını bizzat kendilerinin verdiklerini ifade etmişlerdir Ccedilalışmaya kendilerinin karar verdishyğini ifade eden evli kadınlar karar alma suumlreci iccedilerisinde eşlerinin onayını alshydıklarını belirtmişlerdir Diğer bir ifade ile kadının uumlcretli olarak ccedilalışmak isteshymesi karar alma suumlrecinin birinci basamağını oluşturmaktadır Asıl oumlnemli olan eşlerinin bu karara onay vermeleridİr Ccediloğu kadın işccedili ekonomik zorlukların aİshyle1erinde kadının dışarıda uumlcretli ccedilalışmasını engelleyecek youmlnde bİr karar alshyma olanağını ortadan kaldırdığını ifade etmişlerdir Goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin bu konuyla ilgili olarak verdikleri yanıtlar şu şekildedir

Kocamın maaşıyla geccedilinemiyorduk Ccedilalışmak zorunda kaldım

Ccedilocuklarımız buumlyuumlnce masraflarınıız da arttı Eşimin maaşı yetmiyordu Ccedilocukshyların eğitimi iccedilin ccedilalışmam gerekti Ben de ccedilalışmaya başladım

Kayınvalidemle tartışmıştım Eşimle beraber evimizi ayırmaya karar verdik ve kiralık bir yere taşındık Ancak bakkala manava borccedillarımızı oumldeyemez hale geldik Ccedilalışmak mecburiyeti doğdu

Evimiz yok koumlyden gelen bir yardım yok Ekstra gelirimiz de yok Ccedilalışmayıp da ne yapacaktım

Aldıkları maaşı nasıl harcadıkları ile ilgili sorulara ise goumlruumlşmelere katılan evli kadınların tuumlmuuml maaşIarını eşleri ve aileleri ile ortak harcadıklarını belirtshymişlerdir Araştırmada goumlruumlşmelere katılan bekar kadın işccedililer ise aldıkları uumlcreshyti kısmen kendi harcamaları iccedilin kısmen de ailelerinin masraflarına katkıda bushylunmak uumlzere kullandıklarını ifade etmişlerdir Evli olan kadın işccedililerin harcashymalarının neredeyse tamamını genellikle ekonomik guumlccedilluumlk iccedilerisinde bulunan ailelerinin zorunlu giderleri oluşturmaktadır Bu nedenle evli kadın işccedililer parashynın nasıl harcanacağı konusunda fazla bir alternatiflerinin olmadığını belirtmişshylerdir Bazı kadın işccedililer aile buumltccedilelerinde ccedilok az miktarda da olsa arta kalan pashyranın eşleri tarafından kahvehane ya da maccedillara gitme gibi oumlzel giderler iccedilin harcandığını ifade etmişlerdir Kadın işccedililer eşlerinin bu tuumlr harcamalarından haberdar olduklarını harcamalar konusunda eşlerine rahatlıkla sorular sorabilshydiklerini ifade etmişlerdir Bu ccedilok oumlnemli bir noktadır Ccediluumlnkuuml kadının dışarıda ccedilalışıyor olması aile iccedilerisinde karar alma suumlrecinde kadının guumlcuumlnuuml goumlrece arshytırmaktadır

Kadın işccedililer dışarıda uumlcretli ccedilalışmamanın eşlerine daha fazla bağımlılık yashyratacağının bilincindedirler Bu nedenle ccedilalışmaya ne sebeple başlamış olurlarsa


olsunlar kadın işccedililerin ccediloğunluğu bundan sonra da ccedilalışmaya devam etmek isshytemektedirler Nitekim goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin iş ile ilgili şikayetleri ne olursa olsun mecbur kalmadıkccedila fabrika işini bırakıp tekrar ev kadınlığına doumlnme fikrine bir kaccedilı dışında sahip olmadıkları tespit edilmiştir Bu nedenle kadın işccedililerin ) 72 gibi bir ccediloğunluğu ne zamana kadar ccedilalışmayı duumlşuumlnuumlyorshysunuz sorusuna sağlığım el verdikccedile emekliliğe kadar ccedilalışabildiğim kashydar sonuna kadar gibi yanıtlar vermişlerdir

Araştırmada goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin aldıkları uumlcretin aile buumltccedileleshyrine katkısının yaklaşık 50 civarında olduğu tespit edilmiştir Evli ve eşleri ccedilalışıyor durumda olan kadın işccedililerin eşleri bir kaccedilı dışında genellikle enformal sektoumlrde uumlcretli işccedili olarak istihdam edilmektedir Eşlerin ccediloğu Burshysa daki organize sanayi boumllgelerinde faaliyette bulunan otomotiv ve tekstil gibi buumlyuumlk sanayi kuruluşlarına sipariş ve fason tuumlruuml işler yapan kuumlccediluumlk ya da orta boy firmalarda ccedilalışmaktadırlar Eşlerin ccedilalıştığı firmalar formel sektoumlruumln sunashybileceği sosyal ve ekonomik olanaklardan yoksun olan yerlerdir Eşlerinin de kendileri gibi emek yoğun vasıfsız ve duumlşuumlk uumlcretli işlerde ccedilalışmaları nedeniyshyle kadın işccedililerin aile buumltccedilelerine katkıları oldukccedila yuumlksek oranlara ccedilıkmaktadır Araştırma 2001 yılında ekonomik krizin hemen sonrasında gerccedilekleştirildiğinshyden goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin bir boumlluumlmuuml eşlerinin işlerini kaybettikleshyrini veya belirli bir suumlre işsiz kaldıklarını ya da maaşIarını birkaccedil aydır alamashydıklarını belirtmişlerdir Dolayısıyla kadınların dışarıda uumlcretli ccedilalışması bu tuumlr ekonomik kriz ortamlarında adeta bir sigorta işlevi goumlrmektedir Bu da goumlstershymektedir ki artık kentsel işccedili sınıfı ailelerinde kadının geliri erkeğin gelirinin yanında ikincil ya da ek bir gelir olmaktan ccedilıkmakta zaman zaman aile gelirinin en oumlnemli parccedilası haline gelmektedir Kadın işccedililer de aldıkları uumlcretin aileleri iccedilin ne kadar oumlnemli olduğunu ccedilalışmaya başladıkları andan itibaren goumlrmekteshydirler Bu nedenle fabrikada ccedilalışmaya başladıktan sonra ev kadınlığına geri doumlnuumlş zor olmaktadır

Goumlruumlşmelere katılan bazı erkek işccedililer ise kadınların dışarıda uumlcretli ccedilalışmashysı konusunda farklı goumlruumlşler oumlne suumlrmuumlşlerdir Oumlrneğin eşi ile aynı fabrikada ccedilalışan bir erkek işccedili goumlruumlşuumlnuuml aşağıdaki şekilde ifade etmiştir

Eğer erkeğin geliri yeterli değilse kadınların ccedilalışmasına şahsen karşı değilim O zaman kadın dışarıda ccedilalışabilir Ancak erkek yeteri kadar para kazanabiliyorsa kadının ccedilalışmaması gerekir Ccediluumlnkuuml kadının birİnci goumlrevi analıktır Ayrıca evde yemek var yapılmak ister ccedilamaşır var yıkanmak ister ccedilocuk var bakılmak ister Peshyki kim yapacak tuumlm bunları

Kadın işccedililer emek yoğun işlerde istihdam edildikleri halde işlerinden memshynun durumdadırIar Nitekim goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin 762si gibi oumlnemli bir boumlluumlmuuml yaptıkları işi kendilerine uygun goumlrduumlklerini 834uuml yeteshyneklerinin yapılan işte kullanım biccediliminden 81 i de işin gerektirdiği ilgi ve beceriden memnun olduklarını belirtmişlerdir

Tuumlrkiye de Tekstil Sektoumlnlnde Kadın Emeği ve Değişen Toplumsal Cinsiyet 59

Yaptıkları iş ve aldıkları uumlcret kadın işccedililere oumlzlem duydukları orta sınıf yashyşam standartlarını sağlayacak sosyo-ekonomik olanakları (en azından kaloriferli bir apartman dairesi ve otomobil sahibi olmak gibi) sağlamaktan uzaktır Ancak kadınların fabrikada uumlcretli olarak ccedilalışması onlara kamusal alana girme ve ccediloshycukları iccedilin daha iyi bir gelecek hazırlama olanağı sunmaktadır orta sınıf yashyşam standartlarına sahip olma kentin olanaklarından yararlanma ve seccedilkin semtlerden birinde ev sahibi olabilme gibi beklentiler ise kadın işccedililer tarafından bir sonraki kuşağa aktarılmış bulunmaktadır Oumlrneğin goumlruumlşmelere katılan kashydın işccedililerin oumlnemli bir ccediloğunluğu fabrikada ccedilalışmayı kendilerine uygun goumlrmelerine rağmen 905i aynı işi kendi ccedilocukları iccedilin (hem kız hem de ershykek ccedilocukları iccedilin) uygun goumlrmediklerini ccedilocukları iccedilin daha nitelikli yuumlksek uumlcretli ve youmlnetim kademesindeki işleri uygun goumlrduumlklerini belirtmişlerdir Bu nedenle evli kadın işccedililerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu temel amaccedillarının ccedilocuklarına en iyi eğitim olanaklarını sağlamak olduğunu ve tuumlm bu sıkıntılara ccedilocuklarının daha iyi bir geleceğe sahip olması umudu ve beklentisi iccedilerisinde katlandıklarını ifade etmişlerdir Goumlruumlşmelerde bazı kadın işccedililer bu beklentilerini aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir

Ccedilocuklarım okusun da adam olsun Bizim gibi boumlyle suumlruumlnmesinler

Biz okuyamadık Ccediluumlnkuuml buumlyuumlklerimiz bizi okutmadılar Peki biz ne olduk bushynun sonunda Hiccedilbirşey Ben ccedilocuklarıma bu haksızlıgı yapamam Onları okutmak iccedilin elimizden gelen herşeyi yapacagız

Ben okuyamadım Kimse yol goumlstermedi bize kimse elimizden tutmadı İlkokushylu zor bitirdim Ccedilok tembel bir oumlgrenciydim Şimdiki kafam olsaydı muumlhendis olurshydum bu fabrikaya Ben olamadım ama ccedilocuklarım olur inşallah

Araştırmada kadın işccedililere fabrikada ccedilalışanların ccedilok buumlyuumlk bir ccediloğunluğushynun kadınlardan oluşması youmlnetcilerin de buumlyuumlk bir ccediloğunluğunun kadınlardan oluşmasını gerektirir mi şeklinde bir soru da youmlneltilmiştir Goumlruumlşmelere katıshylan işccedililerin 405 i youmlneticilerinin kadın olması gerektiğini belirtirken 333uuml erkek olması gerektiğini ve 2L4duuml ise bunun pek oumlnemli bir konu olmadığını ccedilalışanların buumlyuumlk bir ccediloğunluğunun kadın olmasına karşın youmlnetishycilerin erkek veya kadınlardan oluşabileceğini belirtmişlerdir Youmlneticilerinin oumlzellikle erkek olmasını tercih eden kadın işccedililer erkeklerin kadınlardan daha iyi youmlneticilik yaptıklarını ifade etmişlerdir Daha oumlnce başka bir tekstil fabrikasınshyda ccedilalışmış olan bir kadın işccedili kadın ile erkek youmlnetici arasındaki farkı şu şekilshyde ifade etmiştir

Youmlneticilerimizin formenimizin erkek olması daha iyi Daha oumlnceden kashydın youmlneticileri goumlrduumlk oumlnceki ccedilalıştığım fabrikada formen kadındı Ccedilok kapshyrisliydi ccedilok sertti bağırıp ccedilağırıyordu bize Bize uumlstuumlnluumlk goumlstermeye ccedilalışıyorshydu Erkekler daha anlayışlı oluyor bize daha iyi davranıyorlar

Diğer taraftan youmlneticilerinin kadın olması gerektiğini belirten bir kadın işccedili de


Youmlneticilerimizin bayan olmasında buumlyuumlk bir yarar goumlruumlyorum Bazı sorunshylanmızı erkeklere iletemiyoruz Bence kadın kadına sorunlanmızı daha rahat konuşuruz

KADıN BAKıŞ ACcedilıSıYLA SENDİKALAŞMA

Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkeler iccedilin işguumlcuuml maliyetlerinin duumlşuumlk tutulshyması tekstil firmalannın piyasadaki aşın rekabet koşullanna uyum sağlayabilshymelerinde oumlnemli bir avantaj sağlamaktadır (Ansal 1993 429) Bundan dolayı tekstil sektoumlruuml duumlnyanın pek ccedilok yerinde olduğu gibi Tuumlrkiyede de genelde sendikasız işccedili ccedilalıştırmaktadır Zira tekstil firmalan ccedilalışanlann sendikasızlaşshytınlması politikası ile genellikle asgari uumlcretle işccedili ccedilalıştırmakta ve bu yolla uumlreshytim maliyetleri iccedilerisinde işguumlcuuml maliyetlerini en aza indirebilmektedir Ccedilalışma koşullan uumlcret duumlzeyi ve sosyal guumlvenceler accedilısından kuumlccediluumlk ve orta boy tekstil firmalan iccedilin durum daha da koumltuumlduumlr Bu nedenle kuumlccediluumlk işletmelere doğru gitshytikccedile işccedili sirkuumllasyonu artmaktadır Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml tekstil firmasının sendikalı olmasına ve goumlrece yuumlksek uumlcret vermesine karşın yıllık işccedili sirkuumllasshyyonu kriz oumlncesi olan 1998-1999 yılında 20 nin uumlstuumlndedir Bursa da sendishykasız işyerlerinde bu oranın zaman zaman yıllık 50lerin uumlzerine ccedilıktığı goumlshyruumllmuumlştuumlr (Nichols vd 2002b) Bu nedenle tekstil sektoumlruuml enduumlstrileşme tarishyhinde genellikle olumsuz ccedilalışma koşullanna sahip bir enduumlstri dalı olarak bishylinmektedir Bu accedilıdan tekstil sektoumlruumlnde istihdamın yaygınlaşması yoksullushyğun yaygınlaşması ve yeniden uumlretilmesi sonucunu doğurmaktadır Tekstil sekshytoumlruumlndeki bu suumlreccedil son 20 yıllık liberal politikalar sonucu kuumlresel rekabetin oumlshynuumlnuumln accedilılmasıyla daha da buumlyuumlk bir ivme kazanmıştır Oumlzellikle uluslararası tekstil sermayesinin yatınmlannı Hindistan ve Ccedilin gibi ucuz emeğin olduğu yerlere doğru kaydırması son 3-5 yıl iccedilerisinde Tuumlrkiyede tekstil sektoumlruumlnuuml oshylumsuz youmlnde etkilemiş ve sektoumlruumln bir duraklama doumlnemi iccedilerisine girmesinin temel nedenini oluşturmuştur Buna bir tepki olarak Tuumlrkiyedeki tekstil firmashylan asgari uumlcretin uumlstuumlnde bir uumlcreti dahi oumldeyemez duruma duumlşmuumlşlerdir Tuumlrshykiyede oumlzellikle Şubat 2001 krizi ve sonrasında işccedili ccedilıkartmalann ve firma ifshylaslannın en yoğun olduğu sektoumlrlerin başında tekstil sektoumlruuml gelmiştir

Yukanda da belirtildiği gibi araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firma sendikalıdır Fabrikadaki sendika 12 Eyluumll 1980 yılına kadar DİSKe bağlı olarak faaliyette bulunmuş ancak askeri muumldahelenin ardından DİSKle beraber kapatılmıştır Sendikasız geccedilen uumlccedil yıllık bir doumlnemden sonra 1983 yılında Hak-İşe bağlı Oumlz İplik-İş Sendikası fabrika iccedilerisinde sendikal oumlrguumltlenmeyi yeniden gerccedilekleşshytirmiştir Ancak 1992 yılında Oumlz İpIik-İşin başansız bir toplu soumlzleşme yapmashysının ardından işccedililer topluca Oumlz İplik-İşten aynlmış ve DİSKe bağlı Tekstil İşe yeniden uumlye olmuşlardır Her iki yılda bir işccedili ve işveren sendikalan arasınshyda toplu soumlzleşme yapılmaktadır DiSK ile işveren arasında ilk toplu soumlzleşmeshynin yapıldığı 1994 yılında uumlcret artış oranlan ve bazı sosyal haklann sağlanması

Tuumlrkiye de Tekstil Sektoumlruumlnde Kadın Emeği ve Değişen Toplumsal Cinsiyet 6 ı

konusunda işccedili ve işveren sendikalan arasında bir anlaşmazlık ortaya ccedilıkmış ve Tekstiı-iş greve gitmiştir Yaklaşık uumlccedil ay suumlren grevin ardından tekrar anlaşma sağlanmış ve işccedililer 1980li yıllardaki kayıplannın oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml telafi edebilmişlerdir Ancak sendikanın grev karan aldığı doumlnemde firma yuumlkluuml bir fermuar siparişi almıştır Fakat siparişin grev nedeniyle firma tarafından zamashynında tamamlanamayacağının anlaşılması uumlzerine siparişi veren firma anlaşmashyyı iptal ederek aynı siparişi rakip bir firmaya vermiştir Siparişi rakip firmaya kaptıran firma youmlnetimi sendikaya ve işccedililere karşı daha sert bir tutum izlemeye başlamıştır Bunun sonucunda firma işe yeni alınan ve ccediloğunluğu kadın olan işshyccedililere sendikaya uumlye olmama youmlnuumlnde ısrarlarda bulunarak fırma iccedilinde sendishykanın guumlcuumlnuuml kırmaya ccedilalışmıştır Bu nedenle de toplam işguumlcuumlnuumln yaklaşık 20sini oluşturan sendikasız işccedililerin ccedilok buumlyuumlk bir ccediloğunluğunu işe yeni alıshynan kadın işccedililer oluşturmaktadır Ancak firma youmlnetimi sendikaya uumlye olmayan işccedililere sendikalı işccedililere toplu soumlzleşmeler ile sağlanan tuumlm haklann aynısını sağlayacağı taahhuumltuumlnde bulunmuş ve bunu yerine getirmiştir Burada temel amaccedil sendikalı olma ayncalığının ortadan kaldınlması ve bu yolla işccedililer accedilıshysından sendikanın cazibesinin ve guumlcuumlnuumln kınlmasıdır Buna rağmen firmada sendikalaşma oranı 80ler civanndadır Ancak Tekstil-İş toplu soumlzleşme iccedilin yasal bir gereklilik olan IOluk sektoumlrel uumlye sayısı barajını aşamadığı iccedilin Oshycak 200 i yılında yapılması gereken toplu soumlzleşme hakkını kaybetmiştir Sendishyka toplu soumlzleşme hakkını yitirdiği iccedilin firma youmlnetimi ile gayri-resmi goumlruumlşmeshyler yaparak belirli bir uumlcret artışı sağlamış ancak bu uumlcret artışı sektoumlrel ortalashymalann ve enflasyon artışının altında kalmıştır Bu da işccedililerin sendikadan memnuniyetlerini ve sendikaya olan guumlvenlerini azaltmıştır

işyerinin sendikalı olması kadın işccedililerin erkek işccedililerle eşit uumlcret almasını sağlamaktadır Ccediluumlnkuuml sendikalı işyerlerinde uumlcretler toplu soumlzleşmelerle belirshylenmektedir işccedili ve işveren sendikalan arasındaki anlaşmalar iş yasasına uygun olmak durumundadır Bu da eşit işe eşit uumlcreti n verilmesi anlamına gelmektedir

Fabrikadaki işccedililerin sendikalı olmalanna rağmen uumlcretlerinin diğer sektoumlrshylerdeki sendikalı işccedililere goumlre duumlşuumlk olduğunu belirtmekte yarar vardır Burshysada goumlrece yuumlksek uumlcret veren Tofaş ve Renault gibi otomobil fabrikalanndaki uumlcret duumlzeyi ve ccedilalışma koşullan bir ccedilok işccedili tarafından imrenilerek anlatılmakshytadır Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml fabrikada uumlcretler ikramiye ve diğer tuumlm sosyal haklar dahil asgari uumlcretin yaklaşık iki buccediluk katıdır Oysa Tofaş ve Renault gishybi metal sektoumlruumlnde sendikalı iş yerlerindeki uumlcretler asgari uumlcretin doumlrt katı doshylayındadır Bu oran kıdemi i O yıl civannda olan işccedililer esas alındığında asgari uumlcretin beş katını aşabilmektedir Oysa araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml tekstil fırmashysında deneme doumlnemi olarak adlandınlan birinci yılda işccedililere asgari uumlcret veshyrilmekte bu deneme doumlneminden sonra yalnızca işveren tarafından uygun goumlruumlshylen işccedililer kadrolu olmaktadırlar Kadrolannı alan işccedililer sendika ile yapılan topshylu soumlzleşme huumlkuumlmlerine goumlre uumlcret ikramiye ve diğer sosyal yardımlan almaya


hak kazanmaktadırlar Ancak metal sektoumlruumlnden farklı olarak araştırmanın yuumlruumlshytuumllduumlğuuml tekstil fabrikasında kıdem esasına dayalı bir uumlcretlendirme soumlzkonusu değildir Bir yılını tamamlamış olan kadrolu bir işccedili ile yirmi yılını tamamlamış olan kadrolu bir işccedili aynı uumlcreti almaktadır

Tekstil sektoumlruumlndeki sendikalar ile işveren sendikaları arasında yapılan toplu soumlzleşmeler diğer sektoumlrlerden oldukccedila buumlyuumlk farklılıklar arz etmektedir Bunshylardan birincisi kıdeme bağlı olarak bir uumlcret artışının yapılmamasıdır İkincisi ise ikramiye ve diğer sosyal hakların diğer sektoumlrlere goumlre daha az olmasıdır Oumlrneğin Tofaş gibi otomotiv sektoumlruumlnde faaliyette bulunan işyerlerinde ccedilalışan işccedililer bir ccedilok sosyal hakların yanı sıra Koccedil Grubuna bağlı diğer kuruluşların (Oumlrneğin Arccedilelik Migros vb) uumlruumlnlerinden verilen alış-veriş kuponları aracılıshyğıyla belirli indirimlerden faydalanabilmektedirler Diğer taraftan araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml fabrikada gıda ve yiyecek yardımı yılda bir kez yapılırken bu yarshydımlar otomotiv sektoumlruumlnde yılda uumlccedil defa yapılmaktadır Buna ek olarak otoshymotiv sektoumlruumlnde bayram harccedillığı tatil harccedillığı okulların accedilıldığı zamanlarda kırtasiye parası yakacak yardımı her okuyan ccedilocuk iccedilin aylık eğitim ve oumlğretim yardımı gibi ekonomik getirisi oldukccedila yuumlksek olan sosyal haklar sağlanmaktashydır

Tekstil sektoumlruumlnde sosyal yardımlarda oumlnemli kısıtlamalar yapılmaktadır Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmadaki fabrika muumlduumlruuml tuumlm bu sosyal hakların tekstil sektoumlruumlnde sağlanmasının olanaksız olduğunu oumlne suumlrmuumlştuumlr Firma muumlshyduumlruumlne goumlre bu tuumlr sosyal haklar duumlşuumlk kar maıjı ile ccedilalışan tekstil firmalarını ccedilok zor durumda bırakabilir Başta Ccedilin ve Hindistandan olmak uumlzere uluslarashyrası rekabeti her geccedilen guumln daha fazla hisseden tekstil firmalarının maliyeti artıshyrıcı harcamalardan kaccedilındığı goumlruumllmektedir Bu nedenle işguumlcuuml maliyetlerini duumlşuumlk tutma zorunluluğu tekstil sektoumlruumlnuumln en temel oumlzelliklerinden birisini oshyluşturmaktadır Aşırı rekabet duumlşuumlk kar maıj ı ve emek yoğun olmaları nedeniyshyle tekstil sektoumlruumlnde uumlcretler ccedilok duumlşuumlktuumlr Bu nedenle tekstil sektoumlruumlndeki işveshyrenler duumlşuumlk uumlcret politikasında diğer sektoumlrlerdeki işverenlere goumlre daha ısrarcı olmakta ve duumlşuumlk uumlcretli olarak kadın ccedilalıştırılmasını tercih etmektedirler Yine bu nedenle tekstil firmalarının buumlyuumlk bir ccediloğunluğu sendikalaşmaya karşı oshylumsuz bir tavır almaktadırlar Zira sendikalaşma dolaylı olarak yuumlksek işguumlcuuml maliyeti anlamına gelmektedir Bu accedilıdan bakıldığında tekstil firmalarının ulushysal ve uluslararası piyasalarda uumlruumlnlerin kalitesinin artırılmasından ccedilok uumlruumln mashyliyetlerini duumlşuumlrmeye youmlnelik bir rekabet iccedilerisinde bulundukları soumlylenebilir

Araştırmanın yuumlruumltuumllduumlğuuml firmanın sendikalı olması onu Bursadaki diğer tekstil firmalarından bir ccedilok youmlnden ayırmaktadır Firma Bursa civarındaki pek ccedilok tekstil firmasından farklı olarak tuumlm ccedilalışanlarına oumlnemli sayılabilecek olashynaklar sunmaktadır Oumlrneğin asgari uumlcretle ccedilalışanlar ile kadrolu olarak ccedilalışan işccedililerin tamamı uumlccedil ayda bir ikramiye almaktadırlar Firma ikramiyeye ek olashyrak yılda bir daha ccedilok yiyecek ve giyeceklerden oluşan erzak dağıtımı yapshy


maktadır Firma servis otobuumlsleri ile ccedilalışanlann ulaşımını sağlamaktadır Ayshynca firma işccedililere duumlzenli olarak uumlniforma iş ayakkabısı ve firmada uumlretilen dikiş nakış ipliği vermektedir Tuumlm bunlara ek olarak firma işccedililerin ccedilocuklan iccedilin kreş hizmetleri de sağlamaktadır Firma tarafından sağlanan bu hizmetler uumlcretin yanı sıra tuumlm ccedilalışanlara oumlnemli bir ekonomik getiri sağlamakta ve bu da ccedilalışanların fırmaya sosyal ve ekonomik youmlnden daha bağımlı hale gelmelerine neden olmaktadır Oumlrneğin goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililerin oumlnemli bir kısmı tuumlm bu sosyal ve ekonomik olanaklan ccedilok oumlnemsediklerini fakat bunların ancak yabancı bir fırma tarafından sağlanabileceğini ve bu nedenle firmanın yabancı ortaklı olmasının bunda oumlnemli bir roloynadığı belirtmişlerdir Bu nedenle Bursadaki diğer yerli tekstil firmalannın bu tuumlr olanaklan ccedilalışanlanna tanımashydığını oumlrneklerle goumlstermekte ve kendilerinin tekstil sektoumlruumlnde bulabilecekleri en iyi işe sahip olduklannı duumlşuumlnduumlklerini belirtmişlerdir Zira kadın işccedililer hershyhangi bir nedenle işten aynldıklannda ya da atı1dıklannda yalnızca bir aylık uumlcshyretten değil aynı zamanda kreş ikramiye ve erzak gibi ekonomik olarak oumlnemli sayılabilecek olanaklardan da yoksun kalacaklannı soumlylemişlerdir Bu nedenle goumlruumlşmelere katılan işccedililerin 95i yerli firmalara goumlre yabancı firmalarda ccedilashylışma olanaklannın daha iyi olduğunu ve bu nedenle yabancı bir firmada ccedilalışshymayı tercih ettiklerini ifade etmişlerdir

Araştırmada goumlruumlşmelere katılan kadın işccedililere firmadaki sendika ile ilgili sorular sorulmuştur Kadın işccedililerin sendikaya ve sendikal faaliyetlere olan ilgishysi(zliği) sosyolojik accedilıdan kuşkusuz ccedilok oumlnemli bir noktadır Kadın işccedililere fabrikanızdaki sendikanız hakkında ne duumlşuumlnuumlyorsunuz şeklinde sorulan soshyruya kadın işccedililerin 41 i pek ilgilenmiyorum ancak olumlu duumlşuumlnuumlyorum 00 38i olumsuz duumlşuumlnuumlyorum 14uuml ise sendika ile hiccedil ilgilenmiyorum şeklinde yanıtlar vermişlerdir Kadın işccedililerin 7si sendika hakkında olumlu ya da oshylumsuz herhangi bir yorumda bulunmamıştır Yine kadın işccedililere ideal bir senshydika nasılolmalıdır şeklinde sorulan soruya alınan yanıtlara goumlre kadın işccedilileshyrin yaklaşık uumlccedilte biri sendika ile ilgilenmediğini ifade etmiş ve herhangi bir yoshyrumda bulunmamıştır Kadın işccedililerin bir boumlluumlmuuml sendikaya karşı olan ilgisizlikshylerine gerekccedile olarak sendikanın yaranna inanmadıklannı ya da fabrikadaki sendikanın varlığını hissettirmediğini belirtmişlerdir Diğer taraftan goumlruumlşmeleshyre katılan işccedili kadınlann buumlyuumlk bir ccediloğunluğu da iş dışında sendika ile ilgileneshybilecek zamanlannın pek olmadığını ifade etmişlerdir Ccediluumlnkuuml kadın işccedililer iccedilin fabrika işi bittiği andan itibaren ev işi oumlncelikli hale gelmektedir Kadın işccedililerin vardiya ya da mesai bitiminden sonra sendikal faaliyetlerle ilgilenebilmesi fiilen muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir Bunun nedenlerinden birisi kadın işccedililerin ccedilok buumlshyyuumlk bir ccediloğunluğunun hafta iccedili 2şer saatten en az 3 guumln ve hafta sonu 1 tam guumln mesai yapmalandır Boumlylece haftalık ccedilalışma saati 50nin uumlzerine ccedilıkmakshytadır Her ne kadar mesai yapmak kanunlara goumlre isteğe bağlı olsa da işverenin mesai taleplerine işccedililerin hayır demesi pek muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir Diğer


taraftan kadın işccedililer mesai bitiminde evlerine bir an oumlnce doumlnuumlp ev işlerini

yapmak ve ccedilocuklarıyla ilgilenmek zorunda kalmaktadırlar Bir diğer neden ise fabrika iccedilerisinde sendikanın buumlro olarak kullandığı yerin kadın işccedililer iccedilin uyshygun olmamasıdır Sendikanın fabrikadaki buumlrosu iş ccedilıkışlarında genellikle erkek işccedililer tarafından ziyaret edilmektedir Bu da sendika buumlrosunu adeta erkeklerin bulunduğu bir kıraathaneye ccedilevrimekte ve kadın işccedililerin ziyaretini imkansız hale getinnektedir Benzer bir durum sendikanın Bursadaki merkez binası iccedilin de geccedilerlidir Sendikanın merkez binasında her ne kadar sekreterlik ccedilay servisi ve temizlik işleri ile uğraşan kadın ccedilalışanlar olsa da erkeklerin yoğun olarak bulunduğu bir mekan goumlruumlntuumlsuumlndedir Dolayısıyla guumln boyu işte ccedilalışan ve sonrasında mesaiye kalan ve de evde yapılması gereken işleri olan bir kadın işccedili iccedilin sendikanın buumlrosuna gitmek akla gelecek en son seccedilenek olmaktadır

Finnadaki sendika baş temsilcisi ile yapılan goumlruumlşmede kadın işccedililerin senshydikal faaliyetlere neden ilgi goumlstennediği sorulmuştur Fabrikadaki sendika temshysilcisi kadın işccedililerin sendikal faaliyetlere erkeklere goumlre daha az ilgi goumlsterdishyğini ve sendika ile ilgilerinin aidat oumldemekten oumlte gidemediğini belirtmiştir Sendika baş temsilcisi bunun nedenleri olarak kadınların ailelerine karşı olan sorumlulukları fazla mesai yapmaları ve erkeklerle sendikal amaccedillı da olsa fazshyla bir arada bulunmak istememeleri gibi etkenleri goumlstenniştir Sendika baş temshysilcisi bunun oumlnuumlne geccedilmek ve kadın işccedililere daha fazla boş zaman kazandırshymak iccedilin işverene mesailerin azaltılması ya da hafta sonu mesailerinin kaldırılshyması teklifini goumltuumlrduumlklerini ancak işverenin bunu kabul etmediğini ifade etshymiştir Ayrıca sendika baş temsilcisi ekonomik guumlccedilluumlkler nedeniyle daha fazla uumlcret alabilmek iccedilin başta erkek işccedililer olmak uumlzere kadın işccedililerin de bir boumlluumlshymuumlnuumln fazla mesai yapmak istediklerini belirtmiştir

Sendikalı bir iş yerinde kadın işccedililerin cinsiyet ayrımcılığını daha az yaşashyması beklenebilir Oumlzellikle uumlcretler konusunda işccedili ve işveren sendikalarının yaptıkları toplu iş soumlzleşmelerinin bağlı olduğu iş yasası huumlkuumlmleri nedeniyle cinsiyet aynmcılığı goumlzetilememektedir Başka bir deyişle eşit işe eşit uumlcret oumlshydenmektedir Ancak oumlzel alanda olduğu gibi kamusal alanda da de facto olarak varolan cinsiyet ayrımcılığı fabrika ortamında kendisine en uygun ataerki dishynamikleri oluşturabilmektedir Bunu hem enduumlstriyel kuruluşların youmlnetimsel hiyerarşisinde hem de emeğin her tuumlrluuml hakkını korumakla muumlkellef olan senshydikaların işleyiş suumlrecinde goumlrebilmek muumlmkuumlnduumlr Her ne kadar fabrikada uumlccedil kadın sendika temsilcisi ve bir erkek baş temsilcisi bulunsa da sendikanın Burshysa şubesinde goumlrev yapan toplam 16 uumlst duumlzey youmlneticisinin 13 q ~etkeklerden oluşmaktadır Bu da bize yalnızca uumlretim suumlrecinde ve finnanın youmlnetim kadeshymesinde değil aynı zamanda sendika youmlnetiminde de erkek egemen yapının var olduğunu goumlstennektedir Ccedilalışan kadınların ev ile ilgili sorumlulukları nedeshyniyle iş dışındaki zamanlarını sendikaL faaliyetlere ayıramamaları bir anlamda


oumlzel alanda kurulu bulunan eşitsiz cinsiyet ilişkilerinin kamusal alandaki eşitsiz ilişkilerle oumlrtuumlştuumlğuumlnuuml goumlstermektedir

EVDE iŞBOumlLUumlMUuml

Kadının oumlzguumlrleş(eme )mesi sorunu hem oumlzel hem de kamusal alanda kushyrumsallaşmış olan ataerkil yapılann sorgulanması ve irdelenmesi ile yakından ilişkilidir Kadının hem oumlzel hem de kamusal alandaki eşitsiz konumu onu hem evde hem de ccedilalışma yaşamında erkeğe bağ(ım)lı hale getirmektedir Kadının kamusal alanda daha fazla yer alması bu sorunlann ccediloumlzuumlmuumlnde oumlnemli bir adım olmakla bİrlikte kendi başına yetersiz kalmaktadır

Fabrikadaki yoğun iş temposu ve fazla mesaİnin ardından kadın işccedililer evleshyrine yorgun bir şekilde doumlnmektedirler Kadınlann dışanda ccedilalışmalan ev işleshyrine karşı olan sorumluluklannı azaltınamaktadır Kadınlar hem fabrika hem de ev işlerini beraber yuumlruumltınek durumunda kalmaktadırlar Ancak Bulgaristan goumlccedilmeni kadın işccedililerin oumlnemli bir boumlluumlmuuml ev işlerini yaparken eşlerinin kendishylerine yeteri kadar olmasa da en azından ccedilocuklarla ilgilenme ya da yemek mashysaSını hazırlama gibi işlerde yardımcı olduklannı belirtmişlerdir Ayrıca bazı kadın işccedililer fazla mesaiye kaldıklannda ya da gece vardiyasında ccedilalıştıklannda eşlerinin ccedilocuklara bakmanın yanı sıra zaman zaman mutfakta bulaşık yıkama ya da yapılması kolayolan yiyecekleri hazırlama gibi işleri uumlstlendiklerini beshylirtmişlerdir

Ccedilalışan kadınlar yapılması gereken ev işlerini kendilerinden beklenen bir sorumluluk olarak ele almaktadırlar Oumlzetle kadınlar ccedilalışıyor olmalanndan dolayı eşlerinden ev işlerinde belli oranlarda yardımcı olmalannı istemekte anshycak bu hiccedilbir zaman ev işlerinde eşit bir işboumlluumlmuuml anlamına gelmemekte ve kashydınlann omuzlanndaki yuumlkuuml azaltınamaktadır Dahası kadınlar ccedilok kısa bir suumlre iccedilerisinde ev işlerini yapmak durumunda kalmaktadırlar Bu durum kadınlar iccedilin fabrika ve ev işlerinin iccedil iccedile geccediltiği oldukccedila yorucu bir ccedilalışma temposu anlashymına gelmektedir

Buumltuumln bunlar bir anlamda kadınlann ccedilalışıyor olmasının eşlerine belirli soshyrumluluklar yuumlklediğini ve dolayısıyla kadın-erkek ilişkilerinde bir değişimin kısmen de olsa yaşandığını goumlstermektedir Fakat bu değişim hiccedilbir şekilde evshyde eşit işboumlluumlmuumlnuumln sağlandığı anlamına gelmemektedir Zira erkek zorunlu olmadıkccedila mutfağa girmemekte yemek pişirme bulaşık- ccedilamaşır yıkama ve ccedilocuk bakma gibi işleri yapmaktan kaccedilınmaktadır

SONUCcedil

Araştırma sonuccedillan tekstil sektoumlruumlnuumln enduumlstri ilişkileri accedilısından patriarkal oumlzelliklerini devam ettirdiğini goumlstermektedir Bu oumlnemli oumllccediluumlde tekstil sektoumlshyruumlnuumln kendi iccedil yapısından kaynaklanan nedenlere dayanmaktadır Ccediluumlnkuuml Tuumlrshy


kiye gibi gelişmekte olan uumllkelerin tekstil enduumlstrilerinin piyasadaki rekabete karşı uumlretim maliyetlerini duumlşuumlk tutmalannda oumlnemli bir avantaj sağlayan geleshyneksel emek-yoğun teknolojilere ve ucuz işguumlcuumlne dayanmalan tekstildeki kuumlshyresel rekabetin etkisiyle bir zorunluluk haline gelmiştir Bu tuumlr uumllkelerde ucuz işguumlcuumlnuumln adı kadın emeği olarak karşımıza ccedilıkmaktadır Tekstilde kadın İsshytihdamına ağırlık verilmesi ve enduumlstri ilişkilerinde geleneksel toplumsal cinsishyyet ilişkilerinin yeniden uumlretilmesi kuumlresel rekabete her geccedilen guumln daha fazla accedilılan sektoumlruumln varlığını devam ettirmesi accedilısından oldukccedila oumlnemli bir işleve sahiptir Bu noktada araştırma yapılan fabrika iccedilerisinde ccedilalışanlann yaklaşık 70inin kadın işccedililerden oluşması tekstil sektoumlruumlndeki geleneksel enduumlstri ilişkishylerinin yeni koşulları kendi varlığının devamı accedilısından nasıl kullandığını accedilıkccedila goumlstermektedir

Gelenekselolarak toplumda kadın ve erkeğin sahip olduğu eşitsiz toplumsal konumlann fabrika ortamına taşındığı goumlruumllmektedir Uumlretim suumlrecinde kadınlashynn sayısal ccediloğunluğunun uumlst youmlnetim kademelerine doğru gidildikccedile azalmakta olması geleneksel ataerki ilişkilerin fabrika ortamında yeniden uumlretilmekte olshyduğunu accedilıkccedila goumlstermektedir Youmlnetim kademelerinde az sayıda kadın olması haricinde youmlnetim yapısı dışındaki beyaz yakalılar arasında olan kadınlann da neredeyse tamamı buumlro işleri sekreterlik kimyagerıik ve laboratuvar teknisyenshy1iği gibi alt ve orta kademelerde ccedilalışmaktadırlar Fabrikanın tuumlm boumlluumlm muumlduumlrshyleri (eğirme buumlkuumlm boyahane fermuar bitim muhasebe insan kaynaklan malzeme ve pazarlama-satış) erkeklerden meydana gelmektedir Geleneksel enshyduumlstri ilişkilerinin yeniden uumlretilmesi suumlrecine fabrikadaki sendikanın da katkısı bulunmaktadır Nitekim fabrikadaki youmlnetim yapısına benzer bir şekilde sendishykanın Bursa şubesindeki uumlst youmlnetiminin ccediloğunluğunu erkekler oluşturmaktadır

Tekstil sektoumlruuml kadın işguumlcuuml istihdamına fabrikada işlerin yuumlruumltuumllmesinde eşitsiz cinsiyet aynşmasına duumlşuumlk uumlcret politikasına emek yoğun uumlretime ve ccedilalışanlann sendikasızlaştınlması olgusuna dayanarak varlığını devam ettirmekshytedir Bu bir anlamda tekstil sektoumlruumlnuumln artan kuumlresel rekabetin etkisiyle yokshysuHuğu yeniden uumlretmesi demektir Bu suumlreccedilte bir uccedilta geleneksel enduumlstri ilişshykileri diğer uccedilta da kadın emeğinin soumlmuumlruumlsuumlnuumln oumlnemli bir roloynadığı accedilıkccedila goumlruumllmektedir

KAYNAKCcedilA

Aktar A (ı 990) Kapitalizm Azgelişmişlik ve Tuumlrkiye de Kuumlccediluumlk Sanayi Afa Yayıncıshylık İstanbuL

Ansal H (1993) New Technology in the World Textile Industry and Turkeys International Competitiveness METU Studies in Development 20 (4)

Ansal H (1995) Ccedilalışma Hayatında Cinsiyetccedililik ve 1980lerde Tuumlrk Sanayiinde Uumlcshyretli Kadın Emeginin Degişen Konumu Toplum ve Bilim 66 Bahar

Bradley H (1989) Men s Work Women s Work Polity Cambridge


Bradley H -Ericson M -Stephenson C -Williams S (2000) Mhyts at Work Polity Cambridge

Braverman H (1974) Labour and Monopoly Capital Monthly Review Press New York

Chapkis W ve Enloe C (Ed) (1983) OfCommon Clofh Women in the Global Textile Industry Transnational Institute Amsterdam

Cooper Cary L ve Lewis S (1999) Gender and the Changing Nature of Work Powell Gary N (Ed) Handbook ofGender and Work Sage Publications London

Ccedilınar M (1989) Taking Work at Home Disguised Female Employment in Urban Turkey Loyola University of Chicago School of Business Administration Working Paper No8810 Loyola University Chicago

Doeringer P - Piore M (1985) Internal Labour Markets and Manpower Analysis NewYork

Ecevit Y (1991) Shop Floor Control The Ideological Construction of Turkish Women Factory Workers RedeIift N ve SineIair M T (Ed) Working Women International Perspectives on Labour and Gender Ideology Routledge London

Eraydın A (1992) Post-Fordizm ve Değişen Mekansal Oumlncelikler ODTUuml Mimarlık Fakuumlltesi Yayım Ankara

Eraydın A - Erendil A (1998) Dış Pazarlara Accedilılan Konfeksiyon Sanayinde Yeni Uumlshyretim Suumlreccedilleri ve Kadın İccedilguumlcuumlnuumln Bu Suumlrece Katılım Biccedilimleri KKSMG Ankara

Eraydın A - Erendil A (1999) The Role ofFemale Labour in Industrial Restructuring New Production Processes and Labour Market Relations in the Istanbul Clothing Industry Gender Place and Culture Vol 6 No 3

Hartmann H (1981) The Unhappy Marriage ofMarxism and Feminism Towards a More Progressive Union Sargent L (Ed) The Unhappy Marriage ofMarxism and Feminism Pluto Press London

İpekyuumln A (1997) Bursa Ekonomik Accedilıdan Bir Değerlendirme Bursa Ticaret ve Sashynayi Odası Yayınlan

Ishikawa K (1995) Toplam Kalite Kontrol Kal-Der Yaınları İstanbuL

Joekes S (1985) Working For a Lipstick Male and Female Labour in the Clothing Industry in Morocco Afshar H (Ed) Women Work and Ideology in the Third World Tavistock London

Kantarcı H (1999) Toplam Kalite Youmlnetimi ve Toplum Kalitesi Marmara Uumlniversitesi Muumlhendislik Fakuumlltesi Yayını İstanbuL

KUumlInbetoğlu B (1996) Gizli İşccedililer Kadınlar ve Bir Alan Araştırması Ccedilakır S ve Akgoumlkccedile N (Ed) Kadın Araştırmalarında Youmlntem Sel Yayıncılık Ankara

Nichols T -Suğur N -Demir E (2002a) Globahsed Management and Local Labour The Case of the Whitegoods Industry in Turkey Industrial Relations Journal VoL33 no 1

Nichols T -Suğur N -Demir E (2002b) Beyond Cheap Labour Trade Unions and Development in the Turkish Metal Industry The Sociological Review No50 vol ı


Nichols T-Sugur N -Sugur S (2002c) Muhacir Bulgarian Workers in Turkey Their Relation to Management and Fellow Workers in the Formal Employment Sector University ofCardiff School of Social Sciences Working Paper No15

Ross P A and Gatta ML (1999) The Gender Gap in Eamings Trends Explanations and Prospects Powell Gary N (Ed) Handbook ofGen der and Work Sage London

Walby S (1990) Theorizing Patriarchy Blackwell Oxford

White Jenny B (1994) Money Makes us Relatives Womens Labour in Urban Turkey Austin TX University of Texas Press

httpwwwkalderorgldefaulthtm 2002

Yıldınm E (1999) Modem Management Techniques in the Developing World The Case ofTQM and Its Impact on Workers in Turkey Work Employment and Society Vol 13 no4

AMMEİDARESİ DERGİLERİ 38-1pdf


araştınnada kadın İşccedililerin yaşamış olduğu bu deneyimlerin fabrika ile ev yashyşantılannda ne tuumlr değişimlere yol accediltığı ve varolan eşitsiz toplumsal cinsiyet ishylişkilerini ne youmlnde doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ve nasıl yeniden uumlrettiği ele alınmaya ccedilalışılshymıştır

YOumlNTEM

2001 yılı iccedilerisinde Bursada buumlyuumlk oumllccedilekli bir tekstil finnasında ccedilalışan kashydınlar uumlzerine bir alan araştınnası yuumlruumltuumllmuumlştuumlr Araştınnanın yuumlruumltuumllduumlğuuml

finna global tekstil sektoumlruumlnuumln en oumlnde gelen finnalarından biri olan bir İngiliz tekstil grubuna aittir Finnanın 85i adı geccedilen İngiliz tekstil grubuna 15i ise ccediloğunluğunu yerli sennayenin oluşturduğu ccedilok sayıda ortağa aittir Finnanın bağlı bulunduğu tekstil grubu duumlnya oumllccedileğinde gelişmekte olan uumllkelerde 50yi aşkın tekstil finnası sahibidir Bursada araştınnanın yuumlruumltuumllduumlğuuml finna ise iplik ve fennuar gibi ara uumlruumlnleri sağlayan bir finnadır Bu finna İngiliz tekstil grushybunun global duumlzeyde faaliyette bulunan Marks amp Spencer finnasına her tuumlrluuml giyim uumlruumlnlerini sağlayan konfeksiyon finnalanna tedarikccedili olarak ccedilalışmaktashydır Bu finna 1952 yılında ilk oumlnce İstanbulda Ha1iccedil kenannda faaliyete başlashymıştır 1960lı yıllar itibariyle devletin Haliccedil kenannda bulunan sanayi kuruluşshylannın şehir dışına taşınmasım talep etmesi nedeniyle finna uumlretim faaliyetlerishynin tuumlmuumlnuuml 1968 yılında Bursaya taşımıştır

Finnamn esas faaliyet alanı iplik uumlretimidir Buna ek olarak fennuar uumlretimi de yapılmaktadır İplik uumlretimi uumlretim faaliyetlerinin yuumlzde 70ini fennuar uumlreshytimi ise uumlretim faaliyetlerinin yuumlzde 30unu meydana getinnektedir Finna uumlretshytiği iplik tuumlruumlnde (dikiş ve nakış) Tuumlrkiyedeki en buumlyuumlk finnadır Uumlretilen iplishyğin yaklaşık yuumlzde 60ı iccedil piyasaya yuumlzde 40ı ise buumlyuumlk bir ccediloğunluğu adı geshyccedilen İngiliz tektil grubuna olmak uumlzere dış piyasaya yapılmaktadır Ancak 2001 de yaşanan ekonomik krizden sonra finna iplik ve fennuar satışlanmn uumlccedilshyte ikisini dış piyasaya yapmayı hedeflemektedir

Alan araştınnası 2001 yılı iccedilerisinde yuumlruumltuumllmuumlştuumlr Araştınnada 42si kadın i 1i erkek 53 işccediliyle yuumlzyuumlze goumlruumlşmeler yapılmıştır 1 Kadın işccedililerin 33uuml evli 9u ise bekardır Yaş accedilısından bakıldığında kadın işccedililerin 26sı 25 yaş ve alshytında 45i 26-30 yaş arasında 24uuml 31-35 yaş arasında ve son olarak 5i de 35 yaşın uumlzerindedir Doğum yerleri ve coğrafi hareketliliklerine bakıldığınshyda da kadın işccedililerin 57sinİn muhacİr olarak da tammlanan Bulgaristan goumlccedilmeni Tuumlrk olduğu 43 nuumln de Bulgar goumlccedilmeni olmayan Tuumlrkler olduklan tespit edilmiştir Eğitim durumlanna bakıldığında kadın işccedililerin 643 uumlnuumln lise ve dengi okul mezunu 214 uumlnuumln ilkokul mezunu 11 9unun ortaokul mezunu ve son olarak 24uumlnuumln de ilkokuldan terk olduğu anlaşılmıştır Son

1 Bu ccedilalışmanın temel amacı tekstil sektoumlruumlnde kadın eme~inin konumunun belirlenmesi oldu~u iccedilin erkek işshyccedililerle ilgili veriler ele alınmamıştır




































































































SONUCcedil






KAYNAKCcedilA



































































































































SONUCcedil






KAYNAKCcedilA




































KAYNAKCcedilA
































TÜRKİYE'DE TEKSTİL

Documents

Transcript of TÜRKİYE'DE TEKSTİL