•• •

EGE ONlvERSITE

CO~RAFYA BOLOMO SEMPOZY I • III

COGRAFi SE

LE •

i • i

E.ILTE

~EHiR GUVENLiGi, eOGRAFYA VE CBS (SAMSUN ORNEGi) Ali Y!LMAl. Semra CONAY £RCO"...' 323

TORKiYE: 2010 SAYIM COGRAFYASI Cern KIRLANCI(:OGLU 333

YERLE~ iM YERLERI NOKTASAL VERISINiN MEKANSAL iSTATisTiK YONTEMLERi iLE iNCELENMESr Deni; GER<:;EK 345

FIZiKSEL PLANLAMA VE eOGRAFt BtLGi SiSTEMLERi Hiiseyin TUROGLU 355

~EHiR lSI ADALARININ CBS tLE ANALiZil'lE DiR ORNEK: BAHe;:ELiEVLER-EMEK (ANKARA) lhsan <:;Jr;EK, Gulay CEYLAN, Fauna A VCL 369

COGRAFi BILGi SiSTEMLERi KULLANARAK KAHRAMANMARA~'TA (OP DEPOLAMA ALANLARII\TJN TESpiTi Murat KARABULUT, Muluerem KOC;:UKONDER, Melunet GORBOZ, Ersin Kaya SANDAL.. , 381

e;:ANAKKALE'DE ~EHiRLE~'ME iLE ARAZi KULLAl\TJM KABiLiYET SINIFLARI iLI$KiSlNiN COGRAFt BtLGi SISTEMLERiiLE SORGULANMASI Talat KO(: : 395

BERGAMA-KOZAK'DA FISTIK e;:AMI (PINUS PiNEA) EKOLOJiK iSTEKLERiNiN CBS'YLE ANALIZi Hasan <:;UKUR, Ytlmaz ASKIN. Goklian GOlVDOZOGLU, Perihan GOL.. 405

ALiAGA - YENi FOe;:A KIYI ALANININ CBS YONTEMI iLE ARAZi KULLANIMININ BELLRLENMESi Ismail BULDAl"tf. Ezgi AKTORK 419

TOPRAK EROZYON ntsx HARiT ALAMASI: ISCEHtSAR HAVZASI ORNEGi Mehmet Ali OZD£MiR, U/lall'lLDIRIM, Cetin SENKUL 431

GRAFiK VERI KAYNAKLI EGiM VE YOKSEKLiKBiLGiLERiNiN ARAZi Bu.ot SISTEMiNDE DEGERLENDiRiLMESi M.Tolga ESETLiU, Mustafa BOLCA, Una! ALTlNBA$, Yusuf KURUCU. Fulsen OZ£N 44]

OCAK 2004 e;:ANAKKALE KAR FIRTINASININ OLU$UM VE ETKiLER iNiN COGRAFt ANALiZi Talat KOr;. Murat TORKE$. vedat <:;ALl$KAN 451

TEXT (lvIETiN) (IKI$LI r..1ETEOROLOJIK VERiLER iN YARDIMCI BiLGiSAYAR PROGRAMI ILE SINIFLANDIRILMASI, SORGULANMASI VE DEGERLENDiRiLMESi O::er KESTANE 463

COGRAFi BiLGi SiSTEMi YARDIMIYLA SUe;: HARiTALARININ OLUSTURULMASI S. Savas DURDURAN. Ali ERDi ELAZIG KENTi VE YAKIN e;:EVRESI ie;:iN CDS ORTAMINDA OLASI DOGAL RisK DEGERLENDiRMESi VE AFET BiLGi siSTEMi ORNEK UYGULAMASI Saadettin TONBUL, Sabri KARADOCAN. Necati OZCAN

475

483

NETCAD ORTAMINDA SAYlSALLA$TIRILMI$ TOP OGRAFYA HARiTALARINDAN, YARDIMCI PROGRA1\1 ARACll_IGIYLA HipSOGRAFiK EGRiNiN e;:IKARILMASI Ali Murat ATE.') 493

333 Cr lll KIRVINGI C;OCl.U

TiJRKiYE: 2010 SAYIM COGRAFYASI

Cern KIRLANGI<;OGLU

Orta Dogu Teknik Universitesi, Fen Bilimleri Enstitiisii, Jeodezi ve Cografi Bilgi Teknolojileri Biiliimii cemkirlangic@yahoo.com

6 ZET

Gunurnuzde nufus sayimlan Milk kafa sayimmdan ateye gecrnis, sayim sonrasi liretilen istatistikler, bircok gercek ve rozel kisi tarafmdan sikhkla kullarnlan bilgi kaynaklan haline gelrnistir. Fakat, Turkiye'de idari smirlar baz ahnarak tiretilen istatistikler, urtmlerin ve servislerin uretiminde, dagiummda ve tuketiminde, yerel ve bolgesel politikalara yon verilrnesinde son derece onernli bir yer tutan bilgi sistemlerinin ihtiyaclan ru karsilayabilmekten cok uzakur. Bu cahsmarun ternel amaci, Cografi Bilgi Sistemleri'nin de destegiyle, istatistiklerin idari simrlardan bagimsiZ. sadece istatistik amach kiif iik alalllar IerneI almarak uretilecegi yeni bir 'Sayim Cografyasi' onerrnektir.

Anahtar Kelimeler: Sayrm Cografyasi, Cografi Bilgi Sisternleri, lstaristiki Kti<; tik Alan

ctnts

Ttirkiye Cumhuriyeti, 2010 yrlinda 15. Genel Nufus Saymu' ru gerceklestirecektir. Devlct lstatistik Enstitusu' ne gore (DiE) (2005) bu sayirrun arnaci, "Sayim gunu Ttirkiye Curnhuriyeti simrlan icinde bulunan butun nufusun sayisim, sosyal ve ekonomik niteliklerini, iilkemizin idari bbltinlisUne gore tam ve dogru olarak belirlernektir." Peki, bu amaCIJ1 kapsanu, 'bilgi' nin oncminin bu derece yukselen bir ivmeyle arttig: gunumuz du nyasi icin yeterli rnidir?

Bu basit sam tlzerine soylenecek elbctte cok soz var. Arastirmacilar arasmda, sayirn sorulan nm yetersizligi, ayirn sonrasi iiretilen bilgilerin kapsam vc olceklerinin ihtiyacl an karsilayarnamasi YS. gibi bircok konuda gereken elestiriler zaten yapilrnaktadir. Fakat bu cahsma ternel olarak, genel nufus sayrrrurun oncesi, sureci ve sonrasmda, sayim verilerinin toplanmasi, islenrnesi ve yaymlanrnasmda baz olarak alman idari smirlara dayah cografi birirnlerin anlamsizh gma ve yetersizligine odaklanacaktrr , Sonuc olarak ta, alterna tif bir ' sayim cografyasi' onerilecektir.

MEVCUT iSTArtsrts SiSTEl\1iMiz VE ONERi SAYIl\1 COGRAFYASI

Turkiye' de bu anlamdaki temel sorun su gercegin gozden kacmh yor olmasidtr: idar i sllurlar idari amaclarla c;:izilmislerdir. istatistiki amac;:larla degi l. ldari smrrlar, ozellikle Turkiye gibi gelismekte clan illkelerde, her zaman bir degisme potansiyeline sahiptir. 1esela 1950 yilmda Turkiye deki il saY1SI 63 iken, bu sayi 1990da 73e, 1997de SOc ciknu stir, ve ~L1 anda bu say i 81dir. Turkiye Cumhuriyeti simrlarmda herhangi bir buyume olrnadigma gore, bu iller mevcut idari sirurlar uzerindeki degisiklikler sonucu ortaya <; I kmI ~ dernektir. Bu degisiklik kimi zaman bir ilin bazi ilcelerinin birlestirilmesinden ; kirni zaman da birbirine kornsu illerin bazi ilcelerinin birlestirilmesinden olusturulmustur. Her 2 sekilde de, a ana kadar iiretilen istatistiklerin zaman scrisi bozulmustur. Mesela, Osmaniye 1999 yihnda Adanadan aynlarak bagunsiz bir il

334 Tiirkiye: 2010 SaYlllI Cografyasi

statUsUne kavusrnustur ve su anda Osmaniye ile ilgili, 1999 oncesine dair hicbir istatistiki bilgi bulunmamaktadir. Bu kopma, dogal olarak, Adana ilinin istatistiklerini de kismen yararsiz hale getirrnistir. Ayl11 degisimler, mahalle ',Ie ilce gibi ycrel idari birimlerde de sikhkla gozlernlenmektcdir. Halbuki istatistikte gecmisi anlayabilmenin ve gelecegi tahmin edebilmenin ilk saru, ilgili cahsma alaru icin uretilmis gecmis bilgilere sahip olrnaktrr .

ldari smirlann istatistik amach kullamminm getirdigi bir diger olumsuzluk ta, idari birimlerin kendi icinde bir standardmm olmayisidir. Yani ne illerin, ne ilcelerin, ne de en kucuk idari birim olarak kabul edilen mahal1elerin bir standardi bulunmamaktadir. BugUn. ayru ilcenin farkh mahalleleri arasmdaki nufus farki onlarca kata kadar crkabilmektedir. Ornegin, 2000 Gene] Nufus Sayirru sonuclanna gore, Ankara'nm Cankaya ilcesindeki Curnhuriyet Mahallesi 'nin nUfusu 215 iken, Emek Mahallesi'nin niifusu 25,262 dir. Bu farkhlasma, aym kategorideki idari birimler arasi istatistiki karsilastmlabilirligi engellernektedir.

lstatistik iiretilen alan ne kadar buyuk olursa, hata miktan da bu buyiikliige para lei olarak artrnakta ve lokaldeki bir takirn gercekler gorulememektedir. TUrkiye'deki istatistiklerin buyuk cogunlugu II. bir ktsrm da ilce bazmda derlenmektedir. Burada soz konusu ohm en kucuk birimler, nufuslan bazen yUz binleri bulan ilcelerdir. Bu derece bUyUk olcekli istatistikler clbetteki bircok bolgesel politikaya yon verilmesi icin yeterli olacaknr. Peki . cok daha kucuk olcekte istatistiki bilgiye ihtiyaci olan arasurmacilar ne yapacaklardir? Aynca, bu kaclar biiyuk bir topluluk icin uretilecek istatistikler ne derece dogru olacaktir? Genele bakip yerelin gozardi edilmesi. arasnrmacilann yarulmasma neden olabilecektir. Mesela bir ilce icin yilhk ortalama gelir miktan 15,000$ olarak tespit edilmis olsun. 0 ilcedeki herkes aym gelir grubunda kabul edilir, ve butun yaunrnlar, politikalar, planlar vs. bu rakam baz almarak yapihr, Halbuki 0 ilcede yasayanlann bir kismmm yilhk gelirinin 5,000S ve diger kisrnirun gelirinin 25 ,000$ olmast cia imkan dahilindedir. Bu tip yamlsamalardan korunmamn yolu ise, daha kucuk cografi alanlar bazmda da istatistik tiretmektir.

ldari arnaclarla olusturulmus simrlann aYI1l zamanda istatistik amach kullarulrnasmm yol acngi/acabilecegi olumsuzluklann saYIsl111 arttirmak mUmkUndUr. Iste bu nedenlerden dolayi, bu cahsmamn amaci; Turkiye icin, idari simrlardan bag1l11S1Z, sadece istatistik amach yeni bir 'Sayirn Cografyasi ' onerrnektir. Sayirn Cografyasi; verinin toplanmasmdan bilgiye donusturulrne surecine kadar gec;cn her asamada baz olarak alinrnasi gereken cografi birimlerin bir araya geJerek olusturduklan ulusal olcekli bir terimdir.

Gelism is Ulkelerin istatistik sistemleri incelendiginde gorulmustur ki, her ulusun kcndine ozgu bir sayirn cografyasi bulunmakla berabcr, teori ve pratikte bircok benzerlikler goze carpmaktadrr. Bu calrsrna kapsammda da, bu alanda oncu iki iilkcnin, Amerika Birlesik Devletleri (ABD) ve ingiltcre'nin istatistik sistemleri ornek almnusnr. Bunun nedeni ise, bu iki ulkenin, digerlerine gore daha oturrnus, isler durumda ve guvenilir birer istatistik sistemine sahip olmalandrr. Fakat Turkiye gibi kendine has bir takirn kentsel ve toplumsal karakteristikleri bulunan bir ulke icin, baska bir ulkenin istatistik sisteminin kurallarmm ve metodolojilerinin aynen ahrup kullarulmasi irnkansizdrr. Mesela nc Ingilterenin posta kodlanndan yola cikarak hazirladig: sayim cografyasi, ne de ABD'nin saylln cografyasl'nda kullandlg1 'eyalet' vb. birimler, TUrkiye'nin yaplsma uygun degildirler. Bu sebeplerden dolayl. geli~mi~ Ulkelerin kural ve metotlanndan yola <;lkiiarak TUrkiye'nin saylm cografyasl'run sahip olmas! gereken ozelJikler belir1enmi~tir. Bu siire<;teki en etkili kavram ise 'kU~Uk alan' olmu$tur.

335 Cem K1RLANG1C;OCUJ

Kucuk alanlar; sayrm cografyasi hiyerarsisindeki cografi birimlerin yaratilmasmda ternel olarak alman ve (1) Homojenlik, (2) Fonksivoncl BUttinltik, (3) Dtizgtin Geometrililik, (4 ) Siireklilik vc Uvumluluk, (5) Esit NUfusluluk, (6) Kolay Tammlanabilirlik, ve (7) Dei!ismezlik kosullanm saglayabilen istatistiki birimlcrdir. Bu kosullan aciklayacak olursak ;

(1) Kucuk alanlar, yasarn standartlan vc nufus karakteristikleri acismdan gorece homojen yapida bir toplumsal desene sahip olmahdirlar. Bu kosul ile. az once bahsedilen ye genel ortalamaya bakilmasi sonucunda karsilasilab ilecek yarnlsarnalarm online gecilrncsi hedetlenmektedir. Tamarnen homojen bolgelerin yaranlmasi tabii ki imkansizdrr, ve toplumsal desen icinde kesin aynmlar yapmak ta cogu zaman 90k zor olacaktir . Buradaki hornojcnligin tcspitini en dogru sekilde yapabilmek icin, mumkun oldugunca cok kriter hesaba kaulmah ve karar almmadan once gecmis sayirnlar, hava fotograflan, alan gozlemleri vc yerel bilgi kaynakl anrnn fikirlcri de dikkatc almmahdir.

(2) Yaraulacak istatistiki birimlerin kendi icinde, hem cografi hem de iliskisel olarak, fonksiyonel bir biitUnlUgiiniin olmasi gerekrnektedir . Mesela, tammlanan 1500 nufuslu bir istatistiki birimin icinden gecen cevrc yolu, 0 alandaki mal ve hizmet akislanm, insan ili skil erini bolucu bir unsur teskil eder ki, bu da 0 kuciik alarun istatistiki butunlugunt; bozacak bir sorundur.

(3) Yeni saYIl11 cografyasmm bilesenlerinin mUmkiin oldugunca dUzgUn geometrik sekillere sahip olmasma ozen gosterilmelidir. Cunkii, anlamsiz geometrik carpikhklar kendi icinde hornojenligi bozucu dcgisimlere neden olabilecegi gibi, kartografik gosterimlerde YC ' veri analizlerinde de zorluklar cikaracaktir.

(4) Sayirn cografyasiru olusturan tum birimlerin; surekli bir yapida olmasi vc iilke sirnrlan dahilindeki tUm topraklan kapsarnasi zorun ludur. Buradaki sUrcklilik kavranundan kasit, birirnler arasi gecislerde bos ve tammsiz alanlann olamayacagidrr. Aynca, hiycrarsideki simflar arasi gecislerdc de, snurlann birbirleriyle ortusmesi ve asIa kesismernesi gcrckrncktedir .

(5) Ayrn seviyedeki birimlerin birbirleri ile karsilasnnlabilir olmast gerekmcktedir. Bu kosul icin bazi ulkeler birimlerini esit cografi buyukluklerde yaparken, ba zilan da esit sayida konut icerrnelerini yeterli gorrnektedir . Fakat bu cahsmada, Turkiye deki cok Iarkh konut tiplerinin bir arada bulunmasmdan ve esit cografi btlytikltikteki yerlerin cok farkh karakteristiklere sahip olabilmelerinden dolayi , ABD sistemindeki gibi, nufussal esitlik saglanmaya cahsilacaknr, Tabii ki, tam bir nufus e~itli gi soz konusu olamayacaktir: bu acidan hiyerarsinin her kadcmesi icin optimum ve minimum-maksimum nufus scviyeleri belirlenmeli . ve her bir seviye icin standardizasyon saglanmahdir, Bu niifus buyuklukleri ne orncklernelcr acismdan anlarnsiz olacak kadar kuctlk, ne de sosyal heterojenligi arttiracak olcude buyuk olrnarnahdir.

(6) Bir istatistiki veri kullarncismm, calisma alumna gittigi zarnan veriyle ilgili alarn kolayca algilayabilmesi , 0 bilgiden tam anlarmyla yararlanabilmesi icin cok onemlidir. Dolayisiyla, slim olarak kabul cdilecek gorunur ve gorunmez cizgilerin, kullamci tarafmdan kolay algrlanabilir olmasi esastir . Gortiniir sunrlar, dogal ya da yapay olarak yaranlnus cadde. nehir, demiryolu YS.

gibi gazle gorlilebilen slIl1rlar iken; gorlinmez slmrlar ise gozle gorlilernedigi halde. orada oJdugu hissedilen mtilkiyet smJn, 91kmaz bir sokagm uzantlsl vs. gibi <;izgilerdir.

(7) Son olarak, yaratI1acak istatistiki birimlerin s1T11rlanmn mUmklin oldugunca degi$mez bir yaplda olmasl da, y111ar irrinde tiretilen istatistiklerin zaman serisinin bozulmaSll11 engelleyecck ve bu sayede de tarihsel kar~lla~t1rmalar ile geleeekle ilgili tahminlemeler daha dogru sonu<;lar

336 Turkiye: 2010 SaYlII1Cografyasi

vereceklerdir. Kentlerin canh birer organizma olmasmdan ve dolayisiyla da surekli degisrnesinden dogacak dcgisiklikler , cizilmis ve cizilecek sirurlara en az seviyede yansitrlrnahdir. Tarnmlanan bu kosullar dogrultusunda Turkiye icin onerilen yeni 'Sayrm Cografyasi' hiyerarsisi su sekildedir;

TURKiYE NUTS 1 (l statistik Amach Bolge Birimleri Sisternatigi)

NUTS 2 ( II ) NUTS 3 ( II )

.xX~.J (Yerel Yonetim Birimi - ilc;e) YYB 2 ( II - Mahalle)

YYB 3 ( II - Sayim Sahasi) YYB 4 ( II - Yapi AdaSI Grubu)

Ya)!l Adasi

Sekil 1. Standar t Sayim Cografyasi Hiyerarsisi - (Sernatik)

Sekil 1'deki co grafi hiyerarside de goruldugt; iizere, TUrkiye 'nin yeni saY1l11 cografyasmm 9 farkh bileseni bulunm ak tadir. 2002 yilinda aciklanan Bakanlar Kurul u karan yla da onaylanan , DiE ve Dev let Planlama Teskilau'rnn (DPT) ortak calismalan sonucu, bu hiyerarsinin bir kismtru meydana getiren NUTSI (12 birim), NUTS 2 (26 birim) ve NUTS 3 (81 birim) seviyelerinin simrlan hal ihaztrda belirlenmis durumdadir (bkz. Sekil 2). Ustelik DiE. NUTS 2 diizeyinde istatistiki bilgi uretirnine baslarms bulunrnaktadir.

o NUTS 2

I -­ NUTS 3 o «l 120 t-M.SMI

240

N

ilT

:;00 <aD ;o,'tom 4( ",

Sekil 2 Turkiyenin NUTS 1, N UTS 2, ve NUTS 3 istatistiki bolgeleri

N UTS (Nomenclature of Territorial Units for Statistics), 1970'lerin basmda Eurostat'in, bolgesel istatistikler iiretrnek amaciyla, Avrupa Birligi 'nin topraklanru bolgelerne amacmdan dogan bir kavrarndir. Bu duzenlemenin en onemli arnaclan; Avrupa Birligi ulkelerindeki idari simrlann

337 Celli KJRLtlNG[(;OGLU

onlenemez degisirnini kontrol altma almak ve bu degisimlerin bolgesel istatistiklere getirdigi zararlann en aza indirilmesini saglamaktir.

Turkiye icin YYB 1 (Yerel Yonetim Birimleri) snnrlan henuz belirlenmemis olmakla birlikte. bu cahsma kapsarrunda, Tilrkiye capmda 923 adet olan 'ilceler' YYB 1 olarak varsayilacaklardir. Hiyerarsinin YYB2, YYB3 ve YYB4 basamaklanrun belirlenmesi ise, bu cahsmanm esas odak noktasi durumundadir. Bu basamaklann olusumu ise temelde 'yapi adasi ' sistemine dayanrnaktadir. Cunku sayirn cografyasmm bu 3 seviyesi, yapl adalannm bir araya gelmesi ile meydana getirileceklerdir.

Yapi Adasi -7 Yapi adalan , DiE'nin en kucuk veri toplarna birimi olaeaklar, ve toplanan veriler tablo haline getirileeektir. Fakat kisilerin gizlilik haklanna duyulmasi gereken saygi cercevesinde, bu olcekte istatistik yaymlanmayacaktir. Yine de, meveut hiyerarsik sistemin icerdigi olceklerin yetersiz kaldigi durumlarda, yapi adasi bazmdaki bilgiler bir araya getirilerek, kullamci ihtiyaclan cercevesinde yeni birimler bazmda bilgi uretilmesi de mumkun olacaknr. Yapi adalannm sekilleri topografya ve kentsel yerlesimin tipine, ya~ma ve yogunluguna bagh olarak degiskenlik gosterebilirler. Yapi adasmm servis alabilmesi amaciyla, en az bir kenan mutlaka yol olmahdir. Yapi adalanrun snurlan ile binalarm ve diger yapi adalannm sirurlan kesismernelidir. Surekliligi saglamak acismdan da, ulusal sirurlar dahilindeki her yer bir yapi adasma ait olmak zorundadir. Cevresindeki diger yap: adalanna gore cok btiyUk kalan yapl adalan , icerdigi cikrnaz sokaklardan ya da yaya yollanndan yola cikilarak bolunebilirler.

YYB 4 (Yapi Adasi Grubu) -7 Yapi Adasi Gruplan, hiyeraside yapl adalannm hemen ustunde yer ahrlar. Yapi adalanmn bir araya gelrnesinden olusur ve biraz soma aciklanacak olan 'sayim sahalan 'run alt bolgeleridirler, Bir yapl adasi grubu, DiE'nin tarn sayim yapacagi ve istatistiklerini yaymlayacagi en kucuk istatistiki birim olacaktir, ve istatistik dis: amaclarla kullarulmayacaklardrr. YYB 4'ler arasi standardizasyonu saglamak amacr ile bazi nufus kriterleri getirilrnistir; buna gore bir yap! adasi grubunun ideal niifusu 1,500 kisidir ve bu deger 600 ile -,.000 arasmda degisebilir, Toplu ogrenci yurtlan, askeri alanlar, hapishaneler vb. ozel alanlardan, nufusu 300 den fazla olan birimler ayn birer YYB 4 olarak kabul edileceklerdir. Yapi adasi gruplanrun niifus sayilan zamanla degisebilir. Bu ntifusun 600 iin altma dusmesi halinde 0

_ p, bitisikteki en dusuk grup ile birlestirilir; nufusun 3,000 i asmasi halinde ise grubun kendi icinde yeni bir bolunmeye ihtiyaci vardir. Bu bolunmeler, verinin zaman serisinde olusabilecek hasarlan engellemek amaciyla , orijinal yapl adasi grubu smirlan dahilinde olmahdir.

YYB 3 (Sayrm Sahasij-s Sayim saha lan, yapi adasi gruplanrnn bir araya gelmesinden olusmaktadtr ve birazdan bahsedilecek olan rnahallelerin alt bolgeleri olarak tasarlanrmslardrr.' . :

ayrm sahalanrun da diger istatistiki birirnler gibi niifus karakteristikleri, ekonomik statu, yasarn . tosullan vs. acismdan gorece homojen yapida oimalan gerekmektedir. Sayim sahalanrun ideal iifusu 5,000 kisi olmakla birIikte, bu sayi 2,000 ile 8,000 arasmda degisebilecektir. YYB3'lerin

nilfus sayilan zarnanla degisebilir. Bu nufusun 2,000 in altma dusmesi halinde 0 YYB3. itisikteki en dusuk YYB3 ile birlestirilir; ntifusun 8,000 i asmasi halinde ise YYB 3' un kendi cinde yeni bir bolunmeye ihtiyaci vardir, Her sayim sahasi, nufuslardan da anlasilabilecegi gibi

genelde 3 yapi adasi grubu icerirler,

YYB 2 (Mahalle) -7 MahaIIe, 5272 sayih Belediye Kanunu 'na gore, "Belediye sirurlan . .erisinde yer alan, ortak ihtiyac ve oncelikleri benzer ozellikler gosteren ve sakinleri arasmda ornsuluk iliskisi bulunan insanlann yasadigi idari birimdir. Mahalle, muhtar ve ihtiyar heyeti

.arafmdan yonetilir." Bu cahsma kapsammda, cahsmarun esas arnacmdan sapmamak amaciyla,

338 Tiirkiye: 2010 Sayim Cografyasl

bu tammlar aynen kabul edilmis, mahalle yine en kiicilk idari birim olarak kabul edilmis ve yeni duzenlemelere gidilmemistir, Ancak yine de, rnahallelere de bir standardizasyon getirilmesi gerektigi dustlnulmus ve istatistiki birimler icin tammlanan genel kuralJara ek olarak su kurallar tarnmlanmrsur. Mahalleler, sayrm sahalanrun birlestirilmesinden olusurlar ve ilcelerin alt idari bolgeleridirler. Mahallelerin ideal nufusu 15,000 kisl olarak belirlenrnistir ve bu sayi 10,000 ile 20,000 arasmda degisebilecektir. Yani bir mahalle, tipki bir sayim sahasmm 3 adet yapi adasi grubu icermesi gibi, ortalama 3 adet sayim sahasi icerrnektedir. ­

Not: Gecekondu alanlan gibi her an degisebilecek bolgeler icin, istatistik amach alanlarda bulunrnasi gereken 'degismezlik' sartmm yer ine getirilmesi milmktin olamayacakur. Bu nedenle bu alanlardaki istatistiki birimler, 'gecici' statusunde olacaklardir. Soz konusu bolgeler kentlesme stirecini tamamladiklan takdirde ise, diger kentlesrnis bolgeler gibi kaltci statude istatistiki bolunmelere sahip olacaklardir. Dolayisiyla gecekondu alanlanrun sirurlannda surekli giincellemeler gerekecektir.

COGRAFi BiLGi SiSTEMLERi'NiN NOFUS SAYIMI'N"'DAKi VERi

Bilginin kalitesi verinin kalitesine bagh oldugu kadar verinin islenme silrecine de baghdrr, ve sayirn oncesi, sureci ve sonrasmdaki tum asamalar icin mevcuttaki en iyi arac hie suphesiz CBSdir. Mesela; sayim verilerinin toplanma asamasmda GPS (Kilresel Konumlama Sistemi) ve uydu fotograflarmdan; ve sonrasinda da CBS'nin gti~lii veri entegrasyon, analiz, sunum ve yaym ozelliklerinden faydalarulabilir. Aynca CBS'nin georeferencing yapmaya olanak saglayan yapisiyla da bilgilerin gercek dunya ile iliskilendirilmesinde ve istatistiklere sayilardan ate bir takirn anlamlar katilabilecektir. CBS sayesinde, ornegin, is gucu, egitim duzeyleri, ortalama hanehalki btiyiikltikleri vs. tablosal sayim verilerini istatistiki birimlerin cografi gosteriminde kullanmak; hatta aym cografi birime ait degisik sayirn verilerinin birbirleri ile olan kombinasyonlanndan yeni bilgilere erismek ve mekansal bazh sorgulamalar yapmak murnkun olabilmektedir. Eger sayirn sorulannm kapsami genisletilir ve DiE'nin ilgili personeli CBS konusunda bir egitime tabi tutulursa, 'nufus sayrmrZ kavrarru yepyeni bir boyut kazanacakur. CBS sadece sayim bilgilerinin daha dogru olmasmi saglamayacak, aym zamanda geleneksel yonternlerle tiretilenden cok daha fazla bilgi tiretilebilecek ve sunulabilecektir. SonLH~: itiban ile de, bilgiler daha anlamh olacak ve istatistiki bilgi kullanicilan kararlanru daha saglarn temellere dayanarak verebileceklerdir.

C:;ALI~MA ALANI

Simdiye kadar tammlanan kural ve metotlarm uygulamasmm yaprlmasi arnaciyla bir calisma alam secilmesine karar verilmis ve Ankara'mn 8 ilcesinden biri alan 'Cankaya' cahsrna alaru olarak belirlenmistir. Bu kararm almmasmda etkili olan etmenler: ne Cankaya'mn 769,331 kisilik nufusuyla Turkiye'nin en kalabalik ilcesi olmasi, ne TBMM'ni icermesi, ne de 107 tilkenin konsolosluklanrun burada bulunmasmdandir. Cankaya'mn secilmesindeki en onernli 2 neden; cok farkh arazi kullammlanru (konut, tic aret, askeri, idari, egitim, cndustri vs.) bir arada icermesi ve cok farkh karakteristiklere sahip insan ve yerlesirn desenlerini bir arada banndirmasrdir. Cunku ulusal olcekte bir takim kararlann uretildigi boylesi bir projenin calisma alarumn mumkun oldugunca cok renk banndirmasi gerekmektedir ki diger bolgelerde uygulamaya gecilecegi vakit ornek almacak bir calisma olabilsin,

339

111

in ur 1a ie 1I1

in S r. ~I

Ie 'e

a ' 1

Celli KIRlANCIr:;OGLU

~e kapsarrunda kullarnlacak veriler ve iiretim tarihleri soyledir: Ankara ilce srmrlan (2002) , ankaya 'nm 104 Mahallesinin Sirurlan (2002), Arazi Kullarns (2002), Binalar (2002), ' . erarsik

rm Agl (2000), Kamu Hizmetlerinin (Hastane, Karakol, itfaiye) Yerleri (2002). Cankaya ~ eneline ait Ytikseklik Orneklerni (23757 nokta) (2002), Cankaya Mahalle Nufuslan (2000),

ahalle Konut Sayilan (2000), Mahalle Okuma-Yazma Oranlan (2000) , Universite vc llkokul . '. zunlan ru n Oranlan (2000), lssizlik Oranlan (2000), Cocuk lsci Oranlan (2000). Mahallelerin

' £US Yogunluklan (2000), Mahallelerin Ortalama Hanehalki Buyuklukleri (2000), Mahalle . ifu s Yogunlugu (2000), Kamu Servislerinin 1·3 -5-8 ve 10 Dakikahk Servis Alanlan (2000), ve

rpalasyan ile bulunrnus 3-D TIN Arazi Modeli (2002). Bu verilerin bir k!SI11I; DiE ve Ankara yuksehir Belediyesi 'nden almrrus ve diger kisrru da alman bilgilerden yola cikrlarak, CBS

..llarularak yaza.r tarafmdan uretilmis bilgilerdir.

Cahsmarun genelinde yazihm olarak ArcGIS 8.3 kullarnlmakla beraber, MapInfo 7 .5 , MapBasic .· .5 ve Visual Basic 6.0 pragramJan da veri donusilm ve karar venne asamalannda etkin olarak kul lamlmislardtr . ArcGIS 'in topology, geostatistical analyst, spatial analyst gibi guclii toolbarlannm yam sira, Districting uzanti programl da istatistiki birimlerin snurlannm belirlcnmesinde onernli rol oynarmstir. Aynca ArcView 3.2'nin Network Analyst uzanusi da, kamu servislerinin - zaman bazmda . hizmet alanlanmn belirlenrnesinde kullarulrmsur. Aynca proje kapsaminda, Cok Amach Karar Verme Sistemi'rie yardimci bir Integrated Mapping ara yuzu yazilrrus ve sonucta bir karar destek program! tasarlanrrusnr. Bu arayuz sayesinde , ozcllikle homojcn alanlann tespitinde onlarca deneme yapilrms ve clle ya da Excel program: iJe yap ildiginda cok uzun sure alacak cesitli de nemelerin, cok kisa silre lerde yaprlmasi saglannusur.

Iygularna icin oncelikle mahalle bazmdaki verilerden yola cikilarak he r bir yapi adasmm istatistikleri cikanlmis, daha soma bu istatistikler Visual Basic arayiiziindeki AHP (Analirik Hiyerarsi Prosesi) - Cok Amach Karar Venne Sistemi yonterniyle, her bir yap! adasmm yasarn kalitesi seviyesinin hesaplanmasmda kullarulrrns, ardindan da ayru puana sahip alan yap! adalannm onceden belirlenmi s olan nufus kriterleri dogrultusunda bir araya getirilmesiyle de yeni sayim cografyasnun istatistiki birimleri olusturulmustur. Buradaki en onernli adrm olan, ayru yasarn kalitesine sahip homojen alanlann belirlenmesinde kullamlacak olan varsayimlara karar verilmesi olrnustur. Bu kararlar, bir sehir planers: yaklasnmyla almrms ve bir yerde yasam kal itesinin yuksek kabul edilebilmesi icin saglanrnasi gereken sartlar .;;U sekildc kabul edilmistir; mak simum okur-yazarlik oram, max. iiniversite mezunu oram , minimum ilkogretim mezunu oraru, min. issizlik oraru, min. cocuk i~~i oraru, min. nilfus yogunlugu, min. ortalarna hanehalki buyuklugu, ve hastane, itfaiye, palis gibi kamu hizmetlerine minimum uzakhk.

Bu kriterler arasmdan; yasam kalitesi iizerindeki en etkili gostergeler oncelikle egitim ve isgucu, ardindan glivenlik (kamu servislerine ulasim), ardmdan ortalama hanehalki buyuklugudur. En dusuk etkiye sahip kriter ise nufus yogunlugu olmustur, Aynca her bir gostergenin de kendi icinde onern siralamasi yapilrmstir. Mesela itfaiyelcrc yakmhk kriterinde , 1 dakika mesafede olanlara en ytiksek puan verilirken, 10 dakika uzakhktakilere en dusuk pu an verilrnis; ve aym sekilde cocuk i,;;c;i seviyesi en dusuk oranda alan yerlere en ytiksek puan verilirken , oran yukseldikce verilen puan da diismiistilr. Yazilan Visual Basic arayuzundeki AHP'nill gerekli asarnalannda bu onernler belirtilmis, cesitli standardizasyon ve normal izasyon adi mlannm ardmdan her yapi adasinm her bir gostergeye gore aldigi puanlar toplarnrus ve programm son

340 Tiirkiye: 2010 Saytm Cografya st

asamasmda da, kendi icinde homojcn alanlar (yasam kalitesi seviyeleri ile birlikte) ternatik harita seklinde bulunrnustur . (bkz. Sekil 3)

.... HOnlO\je"",ty Map - ...:::, JlIIp.' .d.QJ~

THEIoIATIC MAP I

-~ ~ ~

00...:!l No. or~ RarJgeS 116

Yasam Kamesl Puan l

• 0 .638612 10 1 o 0..575988 \00 .63ll612 o 0..51607 \0 0.515S88 o 0 .422161 10 0.51607

• 0.36991:l 10OA221 67

" • 0.340164 to 0 .3S9913 • 0.291529 10 0.340184 o 0.254468 10 029 1529 o 0.230617 10 0 .254466 o 0.209987 to 0 230611 o 0.166236 10 0.209967 o 0.113469 10 0 .166238 o 0.1S06S4 to 0.173469 o 0.131402 100 .150684 o 0094626610 0131402 ( o 0 to 0.ll946266 I

~ 1 _I . )

Sekil 3. Yasarn kalitesi seviyelerine gore homojen bolgeleri gosteren tematik harita

Bir sonraki adim ise, ArcGIS'in Districting uzantisi kullarularak, istatistiki bolgelerin (YYB 2, YYB 3 ve YYB 4) suurlanrun belirlenmesi olacaktir. Yapi adalanmn nufuslan veritabam tasanrrn sirasmda veritabarnna girilmisti . Districting uzantisi bu veriyi surekli hafizasmda tutmakta ve kullarnci her yap] adasi secisinde, secili olan yapi adalannm toplam nlifusunu kullaruciya gosterrnektedir. Daha soma, kullaruci istedigi homojen bolgedeki istedigi nufusa ulastigmda a ana kadar secili alan yapl adalanru gruplayabilmekte ve istatistiki bir birim olarak tarurnlayabilmektedir. Mesela YYB 4 - Yapi adasi gruplan icin optimum nufus 1,500 kisidir. Aym yasarn kalitesine sahip bloklar teker teker secilrnis ve ideal seviye ya da min. ve max. degerler arasmda bir degere ulasildigmda, secili yapt adalan ayru gruba dahil edilerek ayn bir YYB 4 olarak tarumlannuslardir. Bu surcc, diger istatistiki birimler icin de bu sekilde olmus, farklilasma ise istatistiki birimlerin nufuslannda olmustur. Zaten 'YYB 4' IeI' yap] adalanmn, 'YYB 3'ler 'YYB 4'lerin, ve 'YYB 2'ler de 'YYB 3'lerin bir araya getirilmesinden olusmuslardir. Bu sayede hiyerarsinin alt ve list birimleri arasmda olusabilecek olasi kesisrneler de engellenrnistir,

BlI yontern sonucunda ortaya cikan ve 2010 yilmdan itibaren kullarulmasi onerilen yeni saYIlTI cografyasmm, YYB 2 (54 adet), YYB 3 (159 adet) ve YYB 4 (461 adet) istatistiki birimlerinin $U sekilde olrnasi ongorulmustur. (bkz. Sekil 4)

341 Celli KIRLANGl c;OGLU

LEGEND

LAU 2

D LAU 3

~ LA U 4

)Ii

+ o 6001.200 2.400 3.600 4.800

----J Meier

Sekil-l. YYE 2 (Mahalleler) , YYB 3 (Sayim Sahalan) ve YYB 4 (Yap! Adasi Grup lan )

Sonuc itiban ile olusan sayim cografyasmm kapsarm ulusal olcek ten yap! adasi olcegine kadar . ces itli kademelerden gecerek inmekted ir. Bu du rumu bir sekille ozetlemek gcrekirse;

NUTS ! NUTS 2 NUTS 3

!

Binal a.r

\ I .

I YYB 1 (llre!i'rl

'-'-b'" --­ - - -

- - - -

Yapr Adala ri

YYB 3 (SaY'm Sahalan) YYB 2 (Mahalleler)

! / I -YYB 4 (y a.Pl A. G ruplari)

I r:-::-:::-=:::;:::=;:;ii;;r;:=:::::l ,.........­ ---------,

Sekil 5-7. Standart .Sayim Cografyasi Hiyerarsisi - (Seki lsel )

342 Tiirkiye: 2010 Sayim Cografyas:

Sayim cografyasmm her bir istatistiki birimi ve bu birimlerin icerdigi aJt-birimJeri icin essiz kodJar belirlenrnistir (bkz . Tablo 1). Bu kodJardaki AA gibi 2 harfli kodlar, AB, AC, AD .., AZ, BA, BB ... . seklinde devam edecekler; sayilar ise birer artarak degiseceklerdir.

Tablo 1. Sayrrn cografyasim olusturan istatistiki birimlerin kodlan (ornek)

Birim Savisr Karakter Birirn Kodu TURKEY I 2 harf TR

NUTS I 12 + 1 harf /saYI TR 1 NUTS 2 26 + 1 sayi TR 11 NUTS 3 ( iller ) 8 1 2 savi 06 YYB 1 (ilceler, Ank ara) 8 + 2 sayi 0602 YYB 2 (mahalleJer , Cankaya) 54 + 2 harf 0602AA

YYB 3 (sayim sahalan, Cankaya) 159 + 1 savi 0602AAI

YYB 4 ( y.a. gruplan, Cankaya) 461 + 1 sayi 0602A A I I

SONU<;

Peki , bu saYlITI cografyasi mevcut sisteme ve dolayisiyla da istatistiki bilgi kullamcil anna ne gibi arti lar getirecek? Her seyden once, Turkiye uluslararasi standartlarda bir sayim cografyasma sahip olacak ve bu da uretilen yerel ve bolgesel istatistikleri diger diinya lilkcleriyle kiyaslanabilir kilacaktir. Cok kucuk alanlan dahi kapsayan yeni istatistiki birimler sayesinde , yerele dair bilgi artacak ve bu bilgiye ih tiy ac duyan gercek ve tuzel ki silcrin politikalan ru ve butcelerini daha dogru yonlendirebilmeleri rniimkun olacaknr. Olusturulmus o lan yeni SaYI1TI Cografyasi'run hayata gecirilrnesi halinde, bundan soma yapilacak mekansal analizler icin de daha saghkli bir veri tab am olusturulmus olunacaktir. Aynca, kucuk alanlardaki ekonomik ve sosyal karak teristik farklilasmalann daha iyi gozlemlenebilecek , kamu / ozel yatmmci vc yaunmlanrun dogru yonlendirilmesi saglanacak, bolgeler arast karsilasurrnah ustunluk anali zleri daha saghkli yapilabilecek ve yerel politikalann sonuclan daha iyi anl asilabilecektir. Hem boylece yerel halkm da kendi yasadigr cevre hakkmda daha cok bilgi sahibi olmasi saglanabilecektir, Saghk, egitim, issizlik, guvenlik vb. sorunlar, yerel bilgilerle ycrel kosullara uygun politikalarla cozlllecektir. Mesela Cankaya icin gerekli polis karakolu sayismdan bahsetmek yerine, ycni yaratilacak 1500, 5000 ya da 15000 kisilik istatistiki birirnler bazmda gereken karakol sayismdan bahsedilecek. Bu da sorunlarm noktasal cozumunu getirecegi gib i, yatmrnlann dogru yonlendirilmesi sayesinde butcede ciddi hafiflernelere yol acacaktir. Yani , aYTII projeler daha ucuza, ya da aYTII biitceyle daha fazla proje yapilabilecektir . Bunlara ek olarak, yeni sayirn cografyasmm icerdigi 9 farkh istatistiki birim ile mevcuttaki idari smirlar bazmda uretilen istatistiklerin yetersizliginden dogan sikayetler cozume ulastmlrms olacaknr. Aynca, yeni olusturulacak sayirn cografyasi ve Uretilen istatistiki bilgilerin, ulusal olcekli bir veri tabanmda bulunrnasi ve buradan dagitrlmasi sayesinde, hem i.ilke capmda iiretilen ve kullarnlan bilgiler arasi bir ortak dil yakalanacak hem de ayrn bilgilerin farkh kurumlarca tekrar tekrar uretilrncsi engellenrnis olacaktir, ilk bakista cok kucuk gozukebilecek bu faydalann , bir araya geldiklerinde cok ~arplcl sonuclar doguracagi kesindir.

343 Cem KIRLANGlr;O(;UJ

KAYNAK

Kirlangicoglu, Cern, 2005 . 'Creating A New Census Geography For Turkey - A Case Study On Cankaya, Ankara ', Yiiksek Lisans Tezi, Orta Dogu Teknik Universitesi, Jeodczi ve Cografi Bilgi Teknolojileri (GGIT) Bolumu,