Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA� T� ελληνικ� �ι�λί�, 1900–1940. T�υ Kωστή Γι�ύργ�υ

� H πρώτη ανθ��ρία τ�υ �ι�λί�υ. Oδ�ιπ�ρικ� στα ελληνικά εκδ�τικάπράγματα απ� τις αρ�ές τ�υ αιώνα.

T�υ Bάσια Tσ�κ�π�υλ�υ

� Iδε�λ�γικά ρεύματα και εκδ�σεις. Aνα�ητήσεις και καιν�τ�μίες σε μιανEλλάδα π�υ άλλα�ε.

Tης Aγγελικής Πασσιά

� T� σ!�λικ� �ι�λί� στην Eλλάδα. Aπ� τ�ν 19� αιώνα έως τ� 1940.

T�υ Δημ. Φ. Xαραλάμπ�υς

� Tρία μεγάλα εκδ�τικά τ�λμήματα. Λε�ικ� Eλευθερ�υδάκη – Λε�ικ� Δη-μητράκ�υ – Eγκυκλ�παίδεια Πυρσ�ύ.


� T� «Mέγα Λε%ικ�ν» τ�υ Δημη-τράκ�υ. Σταθμ�ς στην ιστ�ρία των ελληνικώνεκδ�σεων.

T�υ Δημ. Π. Δημητράκ�υ

� H τύ!η της Π�ίησης. Π�ιητές τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ και εκδ�τική πραγματικ�τητα.

T�υ Γιώργ�υ Mαρκ�π�υλ�υ

� H κρίση τ�υ �ι�λί�υ στα 1930. T� %ι%λί� στη δίνη της παγκ�σμιας�ικ�ν�μικής ύ&εσης.

T�υ Γιάννη Xρυσ��έργη

� Kρίση – Aίτια – Θεραπείες. Aπ�ψεις εκδ�τών της επ��ής.

T�υ Γιώργ�υ Zε�ελάκη

� T� τε!νικ� μέρ�ς τ�υ �ι�λί�υ. E�ώ&υλλ�, γραμματ�σειρές, εικ�ν�-γρά&ηση, σ�εδιασμ�ς σελίδας, �αρτί.

Tων Xριστ��ρ�υ Tα�έκαΔημήτρη Kαρδ�ύτσ�υΓιώργ�υ P�δ�π�υλ�υ

� Oι διώ%εις τ�υ �ι�λί�υ (1900–1940). Λ�γ�κρισία και καταστ�λή εναντί�νπνευματικ�ύ πρ�ϊ�ντ�ς.

T�υ Γιάννη Xρυσ��έργη

� Eνα πρωτ�π�ριακ� εγ!είρημα. «Nέα Bι%λία» στ� μεταπ�λεμικ� εκδ�τικ� τ�πί�.

Tων Δήμητρας Λαμπρ�π�ύλ�υ,Πελαγίας Mαρκέτ�υ

� T� �ι�λί� !θες, σήμερα, αύρι�. Oψεις και απ�ψεις τ�υ μεταπ�λεμι-κ�ύ %ι%λι�εκδ�τικ�ύ τ�πί�υ.

Συ�ήτηση με τη Mυρσίνη Z�ρμπά

E�ώ�υλλ�: T� εσωτερικ τ�υ �ι�λι�πωλεί�υEλευθερ�υδάκη, στην πλατεία Συντάγμα-τ�ς, τ� Mεσ�πλεμ�, με �ντ� πρσ�ατη�ωτ�γρα�ία απ τ� εσωτερικ της «Στ�άςτ�υ Bι�λί�υ», στη Στ�ά Oρ�έως, Aθήνα.(Φωτ.: Γιάννης Mπαρδπ�υλ�ς).

Yπεύθυνη«Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T� ελληνικ ιλί�, 1900–1940H METAXEIPIΣH π�υ επι�υλάσσεταιστ� �ι�λί� αντικατ�πτρί�ει ��ι μ�ν�την π�ι�τητα τ�υ πνευματικ�ύ π�λι-τισμ�ύ μιας �ώρας, αλλά και τη συ-ν�λικ�τερη πρ��δ� της. H πρώτη αν-θ��ρία τ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα,στα 1900 - 1940, είναι ενδεικτική,συνδεδεμένη άμεσα με την π�ι�τητατ�υ ανθρώπιν�υ παράγ�ντα, με τις

ανα�ητήσεις και τ�υς �ραματισμ�ύςπ�υ συν�δεύ�υν τη �ώρα καθώς αυ-τή εισέρ�εται στην πρώτη δεκαετίατ�υ 20�ύ αιώνα και στην κρισιμ�τερηίσως περί�δ� διαμ�ρ�ωσής της. Hήττα τ�υ 1897, η ανάγκη εκσυγ�ρ�-νισμ�ύ, � ε!ωελλαδικ�ς ελληνισμ�ς,τ� γλωσσικ� και τ� εκπαιδευτικ� �ή-τημα, η αστικ�π�ίηση, η μετανά-στευση κ.λπ., διαμ�ρ�ών�υν τ�υς �-ρ�υς κατάλυσης τ�υ παλαι�κ�μματι-σμ�ύ και εμ�άνισης τ�υ Bενι�έλ�υστ� π�λιτικ� πρ�σκήνι�.

Στ� πνευματικ� πρ�σκήνι�, την ί-δια περί�δ�, �ι ιδε�λ�γικές ανησυ-�ίες εντείν�νται. Aνα�ητώντας απα-ντήσεις μετα!ύ εθνισμ�ύ και κ�σμ�-π�λιτισμ�ύ, �ι Eλληνες στ��αστέςπρ�π�ρεύ�νται τ�υ �ι�λι�εκδ�τι-κ�ύ �ώρ�υ, π�υ είναι ακ�μη αδια-μ�ρ�ωτ�ς. Eπικρατεί � τύπ�ς τ�υεκδ�τη τυπ�γρά��υ-παραγωγ�ύ, σερ�λ� απλ�ύ διεκπεραιωτή μετα!ύσυγγρα�έα και κ�ιν�ύ. Διαμ�ρ�ω-μένη συνείδηση εκδ�τικής π�λιτι-κής δεν υπάρ�ει �ύτε και γνήσια ε-πι�ειρηματική λ�γική. T� αναγνω-στικ� κ�ιν� είναι επίσης αδιαμ�ρ�ω-τ� και �λιγάριθμ�.

O τύπ�ς τ�υ «συστηματικ�ύ» εκ-δ�τη εμ�ανί�εται στα τέλη της δεκα-ετίας τ�υ 1910, μα�ί με την πρώτη �-λ�κληρωμένη εκδ�τική π�λιτικήστην Eλλάδα: τη Bι�λι�θήκη Aρ�αί-ων Συγγρα�έων και τη Φιλ�σ��ικήκαι K�ινωνι�λ�γική Bι�λι�θήκη, τ�υΓ. Φέ!η, τ� 1909.

Mετα!ύ 1912 - 1918, τα εδα�ικάκαι πληθυσμιακά κέρδη απ� τ�υςBαλκανικ�ύς Π�λέμ�υς, αλλά επίσης� δι�ασμ�ς και, στη συνέ�εια, � A΄Παγκ�σμι�ς Π�λεμ�ς διαμ�ρ�ώ-ν�υν, �πως θα δ�ύμε, νέες πραγμα-τικ�τητες και για τ� �ι�λί�. H παύση,λ.�., τ�υ εισαγωγικ�ύ εμπ�ρί�υ ε!αι-τίας των συνε�ών π�λεμικών περιπε-τειών, μπλ�κάρ�ντας τις εισαγωγές!ένων �ι�λίων, �άρισε αναγνώστεςστην εγ�ώρια λ�γ�τε�νία. Eκδίδεταιέτσι τ� διάσπαρτ� ώς τ�τε έργ� τ�υAλ. Παπαδιαμάντη και άλλων Eλλή-νων συγγρα�έων, ε!έλι!η σημαντι-κ�τατη.

T� 1917, δυ� γεγ�ν�τα πρώτ�υμεγέθ�υς έ��υν άμεσ� αντίκτυπ�

στ� �ώρ� τ�υ �ι�λί�υ, πρ�σ�έρ�-ντας νέες θεματ�λ�γίες και ερεί-σματα για εκδ�τικές π�λιτικές: H εκ-παιδευτική μεταρρύθμιση και η ει-σαγωγή της δημ�τικής γλώσσαςστην πρωτ��άθμια εκπαίδευση, α-�εν�ς, και, α�ετέρ�υ, η Oκτω�ρια-νή Eπανάσταση στη Pωσία, π�υ κί-νησε �ωηρ� ενδια�έρ�ν για τις σ�-σιαλιστικές ιδέες. Φ�ιτητές, επιστή-μ�νες, στελέ�η, απλ�ί εργα��μεν�ι,ένας αριθμητικά αυ!αν�μεν�ς κ�-σμ�ς της π�λης, διαμ�ρ�ών�υν ένανέ� αναγνωστικ� κ�ιν�. Π�λλ�ί εκ-δ�τικ�ί �ίκ�ι, ακ�μα και �ωρίς ιδε�-λ�γική �ρ�ιά, εκδίδ�υν μαρ!ιστικά,αριστερά και �εμινιστικά �ι�λία.

Στη δεκαετία τ�υ ’20 εμ�ανί�εται–�λ�κληρωμένα, ως απ�τέλεσματων κ�ινωνικών και ιδε�λ�γικών �υ-μώσεων– � «διαν��ύμεν�ς», � τύ-π�ς τ�υ στ��αστή π�υ, αντίθετα μετ�ν παραδ�σιακ� «λ�γι�», δεν κλεί-νεται στ� σπ�υδαστήρι� και στιςγνώσεις τ�υ αλλά τ�π�θετείται δη-μ�σια για τα μεγάλα ηθικά, κ�ινωνι-κά, π�λιτικά πρ��λήματα. H κατα!ίω-ση των διαν��υμένων συνέ�αλεστην ανα�άθμιση της συμ��λικής α-!ίας τ�υ �ι�λί�υ: H «�ι�λι��ιλία» γί-νεται π�λιτιστική α!ία και � «�ι�λι�-�ιλ�ς» τίτλ�ς τιμής.

Eτσι, μετά τ� 1922, � «συστηματι-κ�ς» εκδ�της των πρ�ηγ�ύμενων ε-τών παρα�ωρεί τη θέση τ�υ στ�ν«επαγγελματία» εκδ�τη. Oι σημα-ντικ�τερ�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ι γίν�νταικαθαρ�αιμες επι�ειρήσεις. Eκπ�-ν�ύνται τ�λμηρά σ�έδια και ανα-λαμ�άν�νται πρωτ��ανή εκδ�τικάεγ�ειρήματα, έργα πνευματικής υ-π�δ�μής απαραίτητα σε μια �ώρα

π�υ �ραματί�εται να καταστεί αυτ�-�ωτη και διεθνώς σε�αστή �ντ�τη-τα. T� Eγκυκλ�παιδικ� Λε!ικ� τ�υEλευθερ�υδάκη, η Mεγάλη Eλληνι-κή Eγκυκλ�παίδεια τ�υ Πυρσ�ύ, τ�Mέγα Λε!ικ�ν της Eλληνικής Γλώσ-σης τ�υ Δημητράκ�υ, μ�λ�ν�τι α-σύμ�ατα με τ� μικρ� μέγεθ�ς τηςεγ�ώριας αγ�ράς, τ�λμήθηκαν καιμάλιστα �λ�κληρώθηκαν �ωρίς κρα-τική υπ�στήρι!η.

Aλλά στη δεκαετία τ�υ ’30, τ� α-ναγνωστικ� κ�ιν�, αν και αριθμητικάπλέ�ν α!ι�λ�γ� και καλλιεργημέν�,αδυνατεί να απ�ρρ��ήσει την καλ-πά��υσα εκδ�τική παραγωγή. H �ή-τηση υστερεί της πρ�σ��ράς. Aκ�-λ�υθεί η �ικ�ν�μική κρίση τ�υ �ι�λί-�υ, η �π�ία επιτείνεται απ� την πα-γκ�σμια �ικ�ν�μική κρίση.

Στ�υς πρ��ληματισμ�ύς για τα αί-τια και τις θεραπείες της κρίσης επι-σημαίν�νται, μετα!ύ άλλων, τ� �α-μηλ� μ�ρ�ωτικ� επίπεδ� τ�υ λα�ύ,� ερασιτε�νισμ�ς των εκδ�τών, � α-νταγωνισμ�ς των ε�ημερίδων, η �α-μηλή π�ι�τητα τ�υ τελικ�ύ πρ�ϊ�-ντ�ς. Aνάμεσα στις πρ�τειν�μενεςθεραπείες είναι και �ι εκθέσεις τ�υ�ι�λί�υ: H πρώτη «E�δ�μάδα τ�υEλληνικ�ύ Bι�λί�υ» πραγματ�π�ιεί-ται τ� 1931 και γίνεται θεσμ�ς.

T� ερώτημα αν θα κατά�ερνε μ�-ν� τ�υ τ� �ι�λί� να !επεράσει τηνκρίση τέθηκε αναπάντητ� στ� περι-θώρι� απ� τη δικτατ�ρία της 4ης Aυ-γ�ύστ�υ 1936. O «�ργασμ�ς» στ�ν�π�ί� ανα�ερ�ταν μια μελέτη τηςEθνικής Tράπε�ας λίγ� νωρίτερα,εκ�υλίστηκε σε «παρακμή» τα αμέ-σως επ�μενα �ρ�νια: O επίλ�γ�ς τ�υπρώτ�υ μεγάλ�υ κύκλ�υ της «Περι-πέτειας τ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα»γρά�τηκε απ� τις διώ!εις, τις απαγ�-ρεύσεις, τη λ�γ�κρισία, τη δημ�σιακαύση «ανατρεπτικών» �ι�λίων.

H τύ�η τ�υ �ι�λί�υ μετά τη μεγάλησιωπή τ�υ π�λέμ�υ και της Kατ��ήςείναι ένα άλλ�, μεγάλ� κε�άλαι�, α-π� τ� �π�ί� διαλέ!αμε ενδεικτικάτην περίπτωση εν�ς εκδ�τικ�ύ εγ-�ειρήματ�ς π�υ συγκαταλέγεται σταθύματα τ�υ Eμ�υλί�υ, ως πρ�είκα-σμα της κατάστασης στ� �ώρ� τ�υ�ι�λί�υ και των πνευματικών και ιδε-�λ�γικών ανησυ�ιών κατά τη μακράκαι δύσκ�λη μετεμ�υλιακή περί�δ�.

Tέλ�ς, για τη νέα �άση ανάπτυ!ηςτ�υ �ι�λί�υ, π�υ !εκινά με την �ικ�-ν�μική και κ�ινωνική ανασυγκρ�τη-ση της �ώρας και, �υσιαστικά, συνε-�ί�εται έως σήμερα, η απλή έστω επι-σήμανση κάπ�ιων πτυ�ών της θα ή-ταν παράλειψη να μη γίνει στην κα-τακλείδα τ�υ α�ιερώματ�ς – σαν ε-πίλ�γ�ς και σαν �αλαρή δέσμευσηγια μια συνέ�εια, με τη νέα Περιπέ-τεια τ�υ Bι�λί�υ στην Eλλάδα.

K. Γ.

Eπιμέλεια α&ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

Xαρακτηριστικς τύπ�ς διαν��ύμε-ν�υ, πως τ�ν �ωτ�γρά�ησε � Π. Π�υ-λίδης τ� 1924 (Φωτ�γρ. Aρ�εί� EPT).

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

H πρώτη ανθ�ρία τυ �ι�λίυOδ�ιπ�ρικ� στα ελληνικά εκδ�τικά πράγματα απ� τις αρ�ές τ�υ αιώνα

O Γεώργι�ς Φέ�ης (Kων/π�λη 1866 – Aθήνα 1936), εκδ�της, πρωτ�π�ρ�ς στηδιαμ�ρ�ωση μιας νέας εκδ�τικής αντίληψης στ� �ώρ� τ�υ !ι!λί�υ, στις αρ-�ές τ�υ αιώνα, με τη δημι�υργία σειρών και με την εμπ�ρική πρ�ώθηση τ�υ!ι!λί�υ. "ε�ωρί#�υν στ� εκδ�τικ� τ�υ έργ�, η σειρά των Aρ�αίων EλλήνωνΣυγγρα�έων και �ι δύ� Bι!λι�θήκες Φέ�η: η «Λ�γ�τε�νική» και η «Φιλ�σ��ι-κή και K�ινωνι�λ�γική». Oι πάνω απ� 3.000 τίτλ�ι π�υ ε�έδωσε συνέ!αλαν�υσιαστικά στην πνευματική ανάπτυ�η της �ώρας.

O Kωνσταντίν�ς Eλευθερ�υδάκης (Aθήνα 1877-1962), εκδ�της και λ�γι�ς, υπήρ�ε συνιδρυτής τ�υ γνωστ�ύ !ι!λι�-πωλεί�υ (1901), π�υ τ� 1910 μετε�ελί�θηκε σε εκδ�τικ� �ργανισμ� και απ� τ� 1924, σε ιδιαίτερη εκδ�τική επι�είρηση.E�έδωσε τ� γνωστ� δωδεκάτ�μ� «Eγκυκλ�παιδικ� Λε�ικ�» (1927–1930), την ε�άτ�μη «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύEθν�υς» τ�υ K. Παπαρρηγ�π�υλ�υ και π�λλές άλλες σειρές επιστημ�νικών, λ�γ�τε�νικών κ.λπ. έργων, π�υ πλ�ύτι-σαν σημαντικά την ελληνική !ι!λι�γρα�ία. Στη �ωτ�γρα�ία, � K. Eλευθερ�υδάκης (αριστερά) με τ�ν π�ιητή KώσταBάρναλη, στην Aκρ�π�λη, την Kατ��ή (πηγή: «K. Bάρναλης–Φιλ�λ�γικά απ�μνημ�νεύματα», εκδ. «Kέδρ�ς»).

�ωση της εκδ�τικής π�λιτικής με τηδημι�υργία σειρών, τ�ν καταμερισμ�της εργασίας και την εμπ�ρική π�λι-τική πρ�ώθησης τ�υ �ι�λί�υ. Πρωτ�-π�ρ�ς σε αυτή την στρ��ή ήταν � Γ.Φέ�ης, με τα �ι�λία τ�υ �π�ί�υ μεγά-λωσε και μ�ρ�ώθηκε μια �λ�κληρηγενιά διαν��υμένων στην Eλλάδα.

O Φέ�ης �εκίνησε π�υλώντας λαϊ-κά αναγνώσματα σε �υλλάδια έ�ω α-π� την Eθνική Tράπε"α. «— Aι Pωσ-σίδες Παρθέν�ι!… τ� τέταρτ� �υλ-λάδι�! Eνα παιδί αδύνατ�, κα%εκτικ�,διαλαλ�ύσε σιγαν��ωνα, ντρ�παλά,εκεί, μπρ�στά στην Eθνική Tράπε"α,τ� εμπ�ρευμά τ�υ», γρά�ει � Δ.Π.Tαγκ�π�υλ�ς στα Φιλ�λ�γικάΠ�ρτραίτα τ�υ. «Kρατ�ύσε μερικά�υλλάδια στη μασκάλη τ�υ, δύ� τρίαστ� δε�ί τ�υ �έρι, και τα π�υλ�ύσεμια δεκάρα ή μια πεντάρα τ� ένα». OTαγκ�π�υλ�ς συνήθι"ε να τ�ν πειρά-"ει για τα λάθη π�υ έ�ρισκε στα �υλ-λάδια αυτά. «— Δε θα γίνεις π�τέ αν-θρωπ�ς μωρέ Γιώργ�! τ�υ ’λεγα άματ�υ ’δινα τη δεκάρα [...] Π#σ� κακ#ςπρ��ήτης απ�δεί�τηκα! O άνθρω-π�ς π�υ άρ�ισε τ� εκδ�τικ# τ�υ στά-δι� έτσι, π�υλώντας � ίδι�ς τα κακ�-τυπωμένα �υλλάδια μες τ�υς Aθη-ναϊκ�ύς δρ#μ�υς, ε�ελί�θηκε σιγά-σιγά και καν�νικά στ� μεγαλ�εκδ#τηΓεωργ. Φέ�η κ’ εργάσθηκε έτσι ώστενα έ�ει θέση #�ι μ#ν� στ�υς μεγαλ�-επι�ειρηματίες μα και στη σύγ�ρ�νηπνευματική κίνηση τ�υ τ#π�υ μας».

Δύ� ιστ�ρικ�ί εκδ�τικ�ί �ίκ�ι, τ�

T�υ Bάσια Tσ�κ�π�υλ�υ

Iστ�ρικ�ύ

«ΣTOYΣ MAKPYNOYΣ περιπάτ�υςπ�υ κάναμε με τ�ν Kαμπά, δεν εί%α-με άλλ� θέμα �μιλίας παρά την Π�ίη-ση και μ�ν� την Π�ίηση [...] Kι �ι δυ�μας εί%αμε �υσικά μια λα%τάρα: π�τενα ιδ�ύμε τυπωμένα σε �ι�λί� ταπ�ιήματά μας [...] Π�ι�ς �μως να μαςτα εκδώσει; Δεν τ� ελπί"αμε...».

H ανάμνηση αυτή τ�υ Δρ�σίνη απ�τη δεκαετία τ�υ 1880 δεί%νει παρα-στατικά τ� πρ��λημα της έκδ�σηςτ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα τ�υ 19�υαιώνα. Eίναι η επ�%ή π�υ απoυσιά"ει� εκδ�της με τη σύγ%ρ�νη ένν�ιατ�υ �ρ�υ και η παραγωγή π�υ πρ��-ρί"εται πρ�ς έκδ�ση περνά κατευ-θείαν απ� τ�ν συγγρα�έα στ�ν τυ-π�γρά��. Στα �ι�λία π�υ πρ��ρί"�-νταν για την εκπαίδευση (λε�ικά,γραμματικές κ.λπ.) δεν ήταν ασυνή-θιστ� να είναι έργ� εν�ς συγγρα�έαπ�υ ήταν και τυπ�γρά��ς ή της �ι-κ�γενειακής συγγένειας συγγρα�έακαι τυπ�γρά��υ.

Στα τέλη τ�υ αιώνα έκανε την εμ-�άνισή τ�υ � «συστηματικ�ς εκδ�-της», �πως απ�καλ�ύνταν. H συνέ-%εια της διήγησης τ�υ Δρ�σίνη είναι%αρακτηριστική:

«...Kαι τ� ανέλπιστ� έγινε! Mια μέ-ρα � Kαμπάς με �ρήκε στ� γρα�εί�τ�υ Γα�ριηλίδη περι%υμέν�ς %αρά:

— O �νειρευτ�ς μας εκδ�της �ρέ-θηκε! Θ’ αρ%ίσει μάλιστα κι αμέσωςμε τ�υς δικ�ύς μ�υ Στί%�υς –έτσι α-πλά θα τ� επιγράψω τ� �ι�λί� μ�υ–κ’ ύστερα μπ�ρεί νάρθη η σειρά η δι-κή σ�υ.

— Kαι π�ι�ς είναι αυτ�ς � απρ�σ-δ�κητ�ς Mαικήνας;

— Δεν πρ�κειται περί Mαικήνα. Eί-ναι συστηματικ�ς εκδ�της με τυπ�-γρα�εί� και �ι�λι�πωλεί� δικ�τ�υ...».

T� �ήμα απ� την εκδ�τική πρ�ϊ-στ�ρία στη σύγ%ρ�νη εκδ�τική πρα-κτική δεν πρ�ήλθε �μως απ� τ�υςτυπ�γρά��υς π�υ ακ�λ�ύθησαν μιαπρωτ�λεια εκδ�τική π�λιτική (� Σα-κελλάρι�ς, � K�ρ�μηλάς, � AνέστηςKωνσταντινίδης είναι μερικ�ί απ�αυτ�ύς), αλλά απ� �ι�λι�πώλες, μεπρώτ� τ�ν Γ. Kασδ�νη, ιδρυτή τ�υ«Bι�λι�πωλεί�υ της Eστίας», τ�1885. O Φέ�ης απ� τ� 1890, � Δράκ�ςΠαπαδημητρί�υ, � I. Pώσσης και � Δ.Δημητράκ�ς (στ� Λαύρι� αυτ�ς) απ�τ� 1895, � I. Σιδέρης απ� τ� 1897, �Mι%. Σαλί�ερ�ς απ� τ� 1900 και �διάδ�%�ς τ�υ Kασδ�νη, I. K�λλάρ�ς,απ� τ� 1901, εισήγαγαν τη σύγ%ρ�νηεκδ�τική δραστηρι�τητα στ�ν κύκλ�της παραγωγής τ�υ �ι�λί�υ.

Eπαγγελματικ�ίεκδ�τικ�ί �ίκ�ι

Mέσα στην πρώτη δεκαετία τ�υ20�ύ αιώνα �λ�κληρώθηκε η διαμ�ρ-

«Bι�λι�πωλεί�ν της Eστίας» και �ιεκδ�σεις «I. Σιδέρη», ιδρυμέν�ι πριναπ� τ�ν αιώνα μας, πρ�σ%ωρ�ύν καιαυτ�ί σταδιακά στην ένν�ια της εκ-δ�τικής π�λιτικής. T� «Bι�λι�πωλεί-�ν της Eστίας», ιδρύθηκε απ� τ�νεκδ�τη τ�υ περι�δικ�ύ «Eστία», Γ.Kασδ�νη, � �π�ί�ς, ιδρύει τ� 1885 τ��ι�λι�πωλεί� και αρ%ί"ει συστηματι-κή εκδ�τική δραστηρι�τητα. Πρ�κει-ται, λ�ιπ�ν, για έναν εκδ�τικ� �ίκ�π�υ γεννήθηκε απ� τ�ν κύκλ� εν�ςπερι�δικ�ύ και π�υ άρ%ισε να επαγ-γελματ�π�ιείται με την ανάληψη τηςδιεύθυνσής τ�υ απ� τ�ν I. K�λλάρ�,μετά τ�ν θάνατ� τ�υ Kασδ�νη, τ�1901.

O I. Σιδέρης, έ�υγε δωδεκαετής α-π� τ� %ωρι� τ�υ K�υτσ�π�διAργ�υς, και ήρθε στην Aθήνα, �π�υ,έπειτα απ� αρκετές �ι�π�ριστικέςεργασίες (διαν�μέας ε�ημερίδων,�ικιακ�ς ��ηθ�ς) εκδίδει με τη συν-δρ�μή τ�υ λ�γι�υ Δημ. Kυριακ�π�υ-λ�υ, τ� 1887, τ� Eπίτ�μ� Λε�ικ# τηςEλληνικής Γλώσσης και απ� τ� 1897αρ%ί"ει συστηματική εκδ�τική δρα-στηρι�τητα μα"ί με τ� �ι�λι�πωλεί�τ�υ. H περίπτωση τ�υ Σιδέρη ανακα-λεί, σε �,τι α��ρά τ�ν τρ�π� π�υ �ε-κίνησε, την παραδ�σιακή ανάμι�ητων τυπ�γρά�ων στην εκδ�τικήδραστηρι�τητα, π�υ στηρι"�τανστην ενίσ%υση απ� κάπ�ι�ν πνευμα-τικ� και �ικ�ν�μικ� %�ρηγ�.

O I. Pώσσης, απ� τα τέλη τ�υ 19�υαιώνα, αρ%ί"ει τη δραστηρι�τητά τ�υμε την έκδ�ση σ%�λικών ��ηθημά-των, ανάμεσά τ�υς τ� περί�ημ� Λε-

�ικ#ν των Aνωμάλων Pημάτων, έναδια%ρ�νικ� μπεστ-σέλερ για διαδ�%ι-κές γενιές μαθητών.

Λίγ� αργ�τερα, στις αρ%ές τ�υ αι-ώνα μας, αρ%ί"ει την εκδ�τική τ�υδραστηρι�τητα και � K. Eλευθερ�υ-δάκης, � �π�ί�ς μα"ί με τ�ν Mπεκ καιτ�ν Mπαρτ εί%αν τ� περιώνυμ� «Διε-θνές Bι�λι�πωλεί�». T� 1913 ιδρύ�-νται τα �ι�λι�πωλεία/εκδ�τικ�ί �ίκ�ιτ�υ Γ. Bασιλεί�υ, π�υ ε�έδωσε τηνπλ�ύσια λ�γ�τε%νική σειρά «Eκλε-κτά έργα», π�υ την απαθανάτισε �Kαρυωτάκης στ�ν γνωστ� στί%� τ�υ,και �ι εκδ�σεις των T"άκα-Δελα-γραμμάτικα, ειδικευμένων στ� επι-στημ�νικ� �ι�λί�. O Bασιλεί�υ απ�τ� 1903 εί%ε επιδ�θεί «στ� �ι�λι�πω-λικ�ν στάδι�ν», ενώ � T"άκας εί%ε�εκινήσει απ� παλαι��ι�λι�πώλης.T� �ι�λι�πωλεί� σε αυτές τις περι-πτώσεις, �πως και στην περίπτωσητ�υ Eλευθερ�υδάκη, απ�τελεί α�ε-τηρία εκδ�τικής δραστηρι�τητας. T�1919 ιδρύεται τ� �ι�λι�πωλεί� τ�υ Γ.Zηκάκη, με σημαντικ� εκδ�τικ� έρ-γ�. O Zηκάκης εί%ε εργασθεί επί 18%ρ�νια στ� «Bι�λι�πωλεί�ν τηςEστίας».

H δεκαετία τ�υ ’20

Στη διάρκεια της δεκαετίας τ�υ’20 δραστηρι�π�ιήθηκαν π�λλ�ί και-ν�ύργι�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ι με σημαντι-κ�τερ�υς τ�ν εκδ�τικ� �ίκ� «Aθη-νά» τ�υ A.I. Pάλλη, τ�ν εκδ�τικ� �ίκ�Γανιάρη, τ� «Kεντρικ�ν Bι�λι�πω-λεί�ν» τ�υ Δράκ�υ Παπαδημητρί�υ(ιδρυμέν� απ� τ� 1885) π�υ πέρασε

τ� 1924 στ�υς γι�υς τ�υ Aλέ�ανδρ�και Eυάγγελ� (� γνωστ�ς «Aστήρ»,�πως μετ�ν�μάσθηκε λίγ� αργ�τε-ρα), την «Aγκυρα», τ� δεύτερ� πα-ρακλάδι τ�υ Kεντρικ�ύ Bι�λι�πωλεί-�υ τ�υ Δράκ�υ Παπαδημητρί�υ, τ�νΓκ��στη (πρ��δευτικ� εκδ�τη π�υέκανε γνωστά στην Eλλάδα τα έργατ�υ Φρ�ιντ μετα�ύ άλλων), τις εκδ�-σεις Στ�%αστής (�ι �π�ίες τύπωσανμια σειρά με σ�λωμικές μελέτες καιπρ�ώθησαν τις καλλιτε%νικά επιμε-λημένες εκδ�σεις), τις εκδ�σεις «I.N. Zα%αρ�π�υλ�ς» (με ειδίκευσηστις ν�μικές εκδ�σεις και γνωστέςαπ� τη σειρά των αρ%αίων συγγρα-�έων) κ.ά. O I. N. Zα%αρ�π�υλ�ς, υ-πάλληλ�ς στην αρ%ή της Tράπε"αςAθηνών, σπ�ύδασε στη N�μική και α-π� αυτ� τ�ν δρ�μ� εισή%θη στ�ν εκ-δ�τικ� %ώρ�. Tην ίδια επ�%ή ιδρύθη-κε τ� �ι�λι�πωλεί� Παπα"ήση και ηεκδ�τική Eταιρεία «Πυρσ�ς».

H ανώνυμη εταιρική μ�ρ�ή τ�υ«Πυρσ�ύ» δεν είναι μεμ�νωμέν��αιν�μεν� αυτής της επ�%ής. Yπάρ-%ει γενικ�τερα μια στρ��ή των με-γαλύτερων εκδ�τικών �ίκων πρ�ςτην ανωνυμ�π�ίηση, κάτι π�υ σημα-δεύει ως π�ι�τικ� γνώρισμα την πλή-ρη επαγγελματ�π�ίηση τ�υ εκδ�τι-κ�ύ κλάδ�υ. O Eλευθερ�υδάκης, �Δημητράκ�ς, αργ�τερα � K�λλάρ�ςκαι � Σαλί�ερ�ς, αλλά και π�λλ�ί άλ-λ�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ι (κυρίως ειδικευ-μέν�ι �πως �ι Eταιρεία N�μικώνEκδ�σεων και η Eταιρεία Tε%νικώνEκδ�σεων «Eργα») μετατράπηκαν ήιδρύθηκαν ως ανώνυμες εταιρείες.Xαρακτηριστικ� είναι �τι δύ� ��ρείς

της θρησκευτικής έκδ�σης, η γνω-στή «Zωή» και η Eταιρεία Bι�λικώνEκδ�σεων, ήταν απ� τις πρώτες π�υυι�θέτησαν αυτή τη μ�ρ�ή �ργάνω-σης και λειτ�υργίας.

H δεκαετία τ�υ ’30

H �ικ�ν�μική κρίση π�υ �έσπασεστην α�ετηρία της δεκαετίας τ�υ’30, παρ�λ� π�υ συνδυάσθηκε με μιασ��αρή κρίση τ�υ �ι�λί�υ, δεν στα-μάτησε την τάση για δημι�υργία και-ν�ύργιων εκδ�τικών �ίκων. Oι εκδ�-σεις «Φλάμμα» τ�υ <. Λευκ�παρίδητ� 1930, τ� εκδ�τικ� �ι�λι�πωλεί�Bαγιωνάκη, τ� εκδ�τικ� �ι�λι�πω-λεί� «T� N�μικ�ν» τ�υ N. A. Σάκκ�υ-λα, και � «Πάπυρ�ς» είναι �ι σημα-ντικ�τερες περιπτώσεις.

Iδιαίτερ� ενδια�έρ�ν παρ�υσιά"ειη πρ�ϊστ�ρία των εκδ�σεων «Πάπυ-ρ�ς», α��ύ � ιδρυτής τ�υς, � A.Π�υρνάρας, ήταν ιδι�κτήτης της ε-�ημερίδας «Aνε�άρτητ�ς», η �π�ία,μα"ί με άλλες, απ� τις αρ%ές της δε-καετίας τ�υ ’30 μ�ίρα"αν στ�υς ανα-γνώστες τ�υς �ι�λία με κ�υπ�νια,μετατρεπ�μενες έτσι σε εκδ�τες.Mετά την απαγ�ρευση αυτής τηςμ�ρ�ής πρ�σ��ρών, � Π�υρνάραςπέρασε �λ�κληρωτικά στ�ν �ι�λι�-εκδ�τικ� %ώρ�. Tην ίδια περί�δ� τ��ι�λι�πωλεί� Kά�υ�μαν δραστηρι�-π�ιείται εκδ�τικά μέσα απ� τις εκδ�-σεις «Kασταλία», με καλλιτε%νικέςεκδ�σεις σε περι�ρισμέν� αριθμ� α-ντιτύπων. Δεκάδες άλλ�ι εκδ�τικ�ί�ίκ�ι, λιγ�τερ� �ργανωμέν�ι ή λιγ�-τερ� συστηματικ�ί (και π�λλ�ί απ’


Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

H Στ�ά Φέ�η, κ�μ!ικ� σημεί� στ�ν εμπ�ρικ� ιστ� τ�υ αθηναϊκ�ύ κέ-ντρ�υ. Eργ� τ�υ εκδ�τη Γ. Φέ�η, αριθμεί 85 �ρ�νια #ωής, απ� την απ�-περάτωσή της, τ� 1924. Στη �ωτ�γρα�ία, η Στ�ά Φέ�η τ� Mεσ�π�λεμ�.

T� !ι!λι�πωλεί� Eλευθερ�υδάκη, στην Πλατεία Συντάγματ�ς, στις αρ�ές τ�υ αιώνα.Yπήρ�ε σημεί� ανα��ράς για την πνευματική Aθήνα και τ� �ιλαναγνωστικ� κ�ιν�της πρωτεύ�υσας.

αυτ�ύς τυ%άρπαστ�ι) δρ�υν την ίδιαεπ�%ή. Mέσα στη δεκαετία τ�υ ’30 τ�εκδ�τικ� τ�πί� της Eλλάδας είναι �-λ�κληρωμέν� και η παραγωγή τ�υ�ι�λί�υ τελείως συγ%ρ�νισμένη μετις κ�ινωνικές ανάγκες. H κίνηση ι-δεών στ�ν ευρωπαϊκ� %ώρ� �ρίσκειαμέσως αντανάκλαση στην ελληνική�ι�λι�παραγωγή, είτε με μετα�ρά-σεις είτε με πρωτ�τυπες εργασίεςEλλήνων διαν��υμένων. Aυτ� τ� γε-γ�ν�ς συνιστά μια μεγάλη τ�μή σεσ%έση με τ� 19� αιώνα, �ταν η αι%μήτης σκέψης (διεθν�ύς και ελληνικής)περν�ύσε στην Eλλάδα σ%εδ�ν απ�-κλειστικά μέσα απ� τα περι�δικά καιελά%ιστα μέσα απ� τα �ι�λία.

Σε π�σ�τικ� επίπεδ�, η �ι�λι�πα-ραγωγή είναι π�λύ μεγαλύτερη απ�την παραγωγή των εκδ�τικών �ίκων,α��ύ ένα μεγάλ� π�σ�στ� �ι�λίωνσυνε%ί"ει να εκδίδεται ιδιωτικά απ�τ�υς συγγρα�είς τ�υς. «Aλλά τατρία τέταρτα των &ι&λίων τα έ��υνεκδώσει �ι ίδι�ι �ι συγγρα�είς των[...] επ�μένως δεν ευρίσκ�νται ειςτ�υς καταλ#γ�υς των εκδ�τών. Aν έ-&λεπε #μως κανείς τ�ν κατάλ�γ�νπ�υ κατήρτισεν η υπηρεσία της Eθνι-κής Bι&λι�θήκης [...] ωρισμένως θαέμενεν έκθαμ&�ς πρ� τ�υ #γκ�υ!»γρά�ει � Γρ. <εν�π�υλ�ς για τη �ι-�λι�παραγωγή τ�υ 1928. Aνάμεσαστις αυτ�εκδ�σεις, ένας αριθμ�ς α-��ρά και �ι�λία σημαντικών συγγρα-�έων: τ�υ Σικελιαν�ύ, τ�υ Παπαντω-νί�υ, τ�υ B�υτυρά κ.ά.

Ωστ�σ�, � εκδ�τικ�ς πληθωρι-σμ�ς π�υ παρατηρείται μετά τ� 1920γεννά τ� ερώτημα κατά π�σ� αντα-π�κρίνεται στ� αναγνωστικ� επίπε-δ� της ελληνικής κ�ινωνίας εκείνηςτης επ�%ής. Mιας κ�ινωνίας με υψη-λ� ακ�μα π�σ�στ� αναλ�α�ητισμ�ύ,για την �π�ία μ�νίμως συγγρα�είς,

εκδ�τες και δημ�σι�γρά��ι διαμαρ-τύρ�νται �τι δεν δια�ά"ει, δεν αγαπάτ� �ι�λί�, δεν τ� θεωρεί είδ�ς πρώ-της ανάγκης, αλλά π�λυτέλεια.

Aυτή η γενική εικ�να δεν επι�ε-�αιώνεται απ�λύτως �ταν ε�ετασθείπι� αναλυτικά. H «Nέα Eστία», η �-π�ία �ταν άρ%ισε να εκδίδεται, τ�1927, «�ρήκε ένα κ�ιν� απρ�ετ�ίμα-στ� για τις σελίδες της» αισθάνεταιυπερή�ανη δέκα %ρ�νια αργ�τεραδι�τι «σ%ηματίσθηκε σιγά-σιγά τ�μ�ρ�ωμέν�, τ� ανώτερ�, τ� απαιτη-τικ� αναγνωστικ� κ�ιν�». H �ι�λι��ι-λία ως π�λιτιστική στάση εκδηλώνε-ται ευρύτερα την ίδια επ�%ή, ιδρύ�-νται η Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη και ηAκαδημία Aθηνών, ενώ στ� π�λιτικ�πρ��ίλ �ρισμένων κ�ρυ�αίων π�λι-

τικών περιλαμ�άνεται η αγάπη τ�υςγια τ� �ι�λί� (Aνδρ. Mι%αλακ�π�υ-λ�ς, Aλ. Παπαναστασί�υ, Γ. Παπαν-δρέ�υ, Iω. K�νδύλης). Tην ίδια επ�-%ή �ι ε�ημερίδες αρ%ί"�υν να ασ%�-λ�ύνται πι� συστηματικά με τ� �ι-�λί�, κυρίως με τη λ�γ�τε%νία. O Tί-μ�ς Mωραϊτίνης σατίρι"ε την εικ�ναμιας «�ιλ�λ�γ�ύσηας δεσπ�ινίδ�ς»στα μέσα της δεκαετίας τ�υ ’30: «Συ-ναντώμεθα συ�νά στ� τραμ. Eκείνηπάντ�τε δια&ά(ει ένα &ι&λί�ν, εγώδια&ά(ω εκείνην [...] Eίναι τώρα πλέ-�ν η �ιλ�λ�γ�ύσα δεσπ�ινίς, η �-π�ία παρακ�λ�υθεί #λην την �ιλ�-λ�γικήν κίνησιν και η �π�ία ενθυμεί-ται #λ�υς τ�υς τίτλ�υς των έργων,δι#τι επεδ#θη μετά (ήλ�υ εις την με-λέτην #λων των ε�ω�ύλλων».

Oι γυναίκες π�υ δια�ά"�υν είναι έ-να νέ� αναγνωστικ� κ�ιν� π�υ μεγα-λώνει. Oι εργάτες και �ι στρατευμέ-ν�ι στα κ�μματα και τις �μάδες τηςAριστεράς επίσης. Oι απ��ιτ�ι τ�υΠανεπιστημί�υ, τ�υ Π�λυτε%νεί�υ,γιατρ�ί, δικηγ�ρ�ι, μη%ανικ�ί κλπ. εί-ναι αναγνωστικές �μάδες π�υ έ%�υνπαγιωθεί. Oλα αυτά τα αναγνωστικάκ�ινά είναι �έ�αια συγκριτικά μικρά,αλλά σίγ�υρα αρκ�ύν για να δημι-�υργήσ�υν σταθερές υπ�δ�%ές τ�υ�ι�λί�υ στην Eλλάδα. T� μεγαλύτε-ρ� και σταθερ�τερ� �έ�αια κ�ιν�παραμένει τ� μαθητικ�. Mέ%ρι τ�1937, �π�τε με την ίδρυση τ�υ Oργα-νισμ�ύ Eκδ�σεως Σ%�λικών Bι�λίωντ� μ�ν�πώλι� της έκδ�σης περνάστ� κράτ�ς, τ� σ%�λικ� �ι�λί� είναιτ� �ασικ� στήριγμα για την επι�ίωσητων εκδ�τικών �ίκων.

Παρακμή

H δικτατ�ρία της 4ης Aυγ�ύστ�υμε τις διώ�εις, την απαγ�ρευση καιτην καταστρ��ή των �ι�λίων, σημα-τ�δ�τησε και την παρακμή της σ�ρι-γηλής μέ%ρι τ�τε εκδ�τικής δραστη-ρι�τητας στην Eλλάδα. Eίναι %αρα-κτηριστικές δύ� μελέτες της Eθνι-κής Tράπε"ας τ� 1936 (λίγ� πριν απ�την επι��λή της δικτατ�ρίας) και τ�1940 (λίγ� πριν απ� την κήρυ�η τ�υπ�λέμ�υ). H πρώτη μιλά για «εκδ�τι-κ� �ργασμ�»· η δεύτερη για «εκδ�τι-κή πρ�σπάθεια εν παρακμή».

H κρίση ωθεί τέσσερις απ� τ�υςσημαντικ�τερ�υς εκδ�τικ�ύς �ί-κ�υς, τ�ν Eλευθερ�υδάκη, τ�ν K�λ-λάρ�, τ�ν Σιδέρη και τ�ν T"άκα-Δε-λαγραμμάτικα, να συμπή��υν τ�1939 μια εκδ�τική εταιρεία για να κά-ν�υν απ� κ�ιν�ύ εκδ�σεις, ενώ μιαπρ�ταση τ�υ Eλευθερ�υδάκη γιαδημι�υργία Eθνικ�ύ Oργανισμ�ύEκδ�σεων, κατά τ� παράδειγμα τηςP�υμανίας και με τη στήρι�η τηςEθνικής Tράπε"ας, δεν θα πρ�λά�εινα υλ�π�ιηθεί. O π�λεμ�ς και η Kα-τ�%ή αλλά"�υν ρι"ικά τ�υς �ρ�υς καιτις συνθήκες της �ι�λι�παραγωγήςκαι �ά"�υν τέλ�ς σε αυτή την πρώτηδιαμ�ρ�ωτική περί�δ� της ελληνι-κής εκδ�τικής ιστ�ρίας.


O Γεώργι�ς Kασδ�νης (;-1900), εκ-δ�της τ�υ �ιλ�λ�γικ�ύ περι�δικ�ύ«Eστία» και ιδρυτής τ�υ «Bι!λι�πω-λεί�υ της Eστίας», τ� 1885, π�υ με-τε�έλι�ή τ�υ είναι � �μώνυμ�ς εκδ�-τικ�ς �ίκ�ς τ�υ I. Δ. K�λλάρ�υ (�ωτ.:«Πανελλήνι� Λεύκωμα Eκατ�νταε-τηρίδ�ς 1821-1921), τ.B΄, Eκδ. «Xα-τ#ηϊωάνν�υ», 1923).

O I. Pώσσης, εκπαιδευτικ�ς, είναι �εκδ�της π�υ καθιέρωσε τη �ρήσητων σ��λικών !�ηθημάτων στ�ν τ�-π� μας. Στ� εκδ�τικ� τ�υ έργ� �ε�ω-ρί#ει τ� περί�ημ� «Λε�ικ� των Aνω-μάλων Pημάτων», πραγματικ� δια-�ρ�νικ� μπεστ-σέλερ για διαδ��ικέςγενιές μαθητών.

O Iωάννης Δ. K�λλάρ�ς (1870-1956),ανιψι�ς τ�υ Γ. Kασδ�νη, εκδ�της, δι-ευθυντής τ�υ «Bι!λι�πωλεί�υ τηςEστίας» και ιδρυτής (1904) τ�υ �ιλ�-λ�γικ�ύ περι�δικ�ύ «Nέα Eστία», σεσυνεργασία με τ�ν Γρ. "εν�π�υλ�(�ωτ.: «Πανελλήνι� Λεύκωμα Eκατ�-νταετηρίδ�ς 1821-1921, τ. B΄).

T� ε�ώ�υλλ� !ι!λί�υ απ� τη σειρά «Bι!λι�θήκη τ�υ λα-�ύ», τ�υ εκδ�τη Π.Δ. Σακελλάρι�υ. O Σακελλάρι�ς ανή-κει στη γενιά των τυπ�γρά�ων – εκδ�τών της ελληνικήςεκδ�τικής πρ�ϊστ�ρίας, π�υ ακ�λ�ύθησαν μία πρωτ�λειαεκδ�τική π�λιτική, στα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα.

«H Φωνή τ�υ Bι!λί�υ» είναι τ� πρώτ� απ� τα περι�δικάπ�υ εκδ�θηκαν απ� εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς με απ�κλειστικ�αντικείμεν� τ� !ι!λί�. Kυκλ��ρησε τ� 1931 απ� τ�ν εκ-δ�τικ� �ίκ� Δημητράκ�υ. Eπάνω, τ� τεύ��ς αριθμ�ς 2τ�υ περι�δικ�ύ.


Iδε�λ�γικά ρεύματα και εκδ�σειςAνα�ητήσεις και καιν τ μίες σε μια Eλλάδα π υ άλλα�ε

«O ευρωπαϊκς μηδενισμς» τ�υ Φρ. Nίτσε, στη σειρά «Bι�λι�θήκη K�ινωνι-κής Φιλ�σ��ίας», των εκδσεων «Παπαδημητρί�υ». Hδη απ τις αρ�ές τ�υαιώνα μας, τ� �ι�λί� διεκδικεί τη δική τ�υ συμμετ��ή στην πρ��λή των νε-ωτερικών ανα�ητήσεων της ευρωπαϊκής σκέψης.

H ε"άπλωση των σ�σιαλιστικών ιδεών τη δεκαετία 1910–20 εί�ε αντίκτυπ�στ�ν εκδ�τικ �ώρ�. Kάτω απ την επίδραση της Oκτω�ριανής Eπανάστασηςσημειώνεται θεαματική αύ"ηση των εκδσεων μαρ"ιστικής �ιλ�λ�γίας. Eπά-νω, τ� ε"ώ�υλλ� τ�υ Kαταλγ�υ Bι�λίων τ�υ Σ�σιαλιστικ�ύ Bι�λι�πωλεί�υ.


Φιλ�λ�γ�υ

«Θα ’δινα πενήντα τ�μ�υς καταστα-τικών κι εκατ� τ�μ�υς κρατικών εγ-γρά�ων για τα απ�μνημ�νεύματατ�υ Tσελίνι, τις επιστ�λές τ�υ Aπ�-στ�λ�υ Παύλ�υ, τις κ�υ�έντες τ�υΛ�ύθηρ�υ ή τις κωμωδίες τ�υ Aρι-στ��άνη».

Hippolyte Taine

TO BIBΛIO ως πνευματικ� πρ�ϊ�ν α-π�τελεί καθρέ�τη της κ�ινωνίαςπ�υ τ� παρήγε και δείκτη της π�ρεί-ας της. H ελληνική κ�ινωνία τ�υ τέ-λ�υς τ�υ 19�υ αιώνα και των πρώ-των δεκαετιών τ�υ 20�ύ είναι μια με-τα�ατική κ�ινωνία και � εκδ�τικ�ς�ώρ�ς διαμ�ρ�ώνεται παράλληλα μεαυτήν, την ακ�λ�υθεί, την «κατα-γρά�ει», απ�τυπώνει τις διακυμάν-σεις της και τα στάδια της ε!έλι!ής

της, αλλά επίσης, απ� ένα σημεί� καιπέρα παί"ει και ενεργ�, διαμ�ρ�ωτι-κ� ρ�λ�, α��ύ γίνεται σημαντικ�ςπαράγ�ντας στην κίνηση των ιδεώνπ�υ την καθ�ρί"�υν.

Eτσι, μετά την ήττα τ�υ 1897, η α-νάγκη ανασυγκρ�τησης της ελληνι-κής κ�ινωνίας γίνεται και αίτημα τηςπνευματικής "ωής: τ� 1899 ήδη ι-δρύεται � «Σύλλ�γ�ς πρ�ς Διάδ�σινΩ�ελίμων Bι�λίων», μια απ� τις πρώ-τες πρ�σπάθειες πνευματικής ανα-�άθμισης πρ�ς «επ�ύλωσιν των πλη-γών της πατρίδ�ς διά της μ�ρ�ώσε-ως τ�υ λα�ύ». O Σύλλ�γ�ς ανέπτυ!εεκδ�τική δραστηρι�τητα, δι��ετεύ�-ντας στην ελληνική κ�ινωνία εκατ��ι�λία γνώσεως και συμ�άλλ�νταςπ�λύπλευρα στην ανύψωση τ�υπνευματικ�ύ επιπέδ�υ της κ�ινω-νίας, ένα εκσυγ�ρ�νιστικ� αίτημαπ�υ πρ�τάσσεται συνέ�εια μέ�ρι τιςμέρες μας. H «Bι�λι�θήκη Mαρα-

σλή» επίσης με μια σειρά εκδ�σεωνυψηλής στάθμης πρ�σ�έρει πνευμα-τική τρ��ή στα πι� απαιτητικά στρώ-ματα εν�ς αναγνωστικ�ύ κ�ιν�ύ μι-κρ�ύ μεν αλλά αναπτυσσ�μεν�υ. HBι�λι�θήκη Mαρασλή στηρί�θηκε σεδωρεά τ�υ Γρηγ�ρί�υ Mαρασλή, μιαπρακτική π�υ έρ�εται απ� την παρά-δ�ση τ�υ Δια�ωτισμ�ύ.

Eισαγωγή νέων ιδεών

Στ�ν τ�μέα της πνευματικής και-ν�τ�μίας, της εισαγωγής δηλαδή νέ-ων ιδεών στην ελληνική κ�ινωνία,τ�ν πι� σημαντικ� ρ�λ� έπαι!αν �ρι-σμένα περι�δικά, με πρώτ� την «Tέ-�νη» (1898–1899), η �π�ία σηματ�-δ�τεί την πρώτη συστηματική πρ�-σέγγιση των ιδε�λ�γικών πρ��λη-ματισμών της Eυρώπης. H «Tέ�νη»ασ��λήθηκε κυρίως με τ� έργ� τ�υNίτσε, δημ�σιεύ�ντας θεωρητικάκείμενα και μετα�ράσεις έργων.

Στην ίδια γραμμή, τ� περι�δικ�«Δι�νυσ�ς» (1901–1902) και τ� πει-ραιώτικ� «T� Περι�δικ�ν μας»(1900–1902) δημ�σιεύ�υν μετα�ρά-σεις και μελέτες γύρω απ� τ�ν Iψεν,τ� Nίτσε, τ� Xάμσ�υν και άλλων στ�-�αστών και λ�γ�τε�νών της ��ρειαςEυρώπης, αλλά και τη νεωτερική πα-ραγωγή των Eλλήνων συγγρα�έων.O μακρ��ι�ς «N�υμάς» είναι επίσης�αρακτηριστικ� παράδειγμα τηςσυμ��λής των περι�δικών. Λίγα�ρ�νια αργ�τερα, τα έργα τ�υ Nίτσεκατέ��υν σημαντική θέση στ�ν κα-τάλ�γ� της «Φιλ�σ��ικής και K�ινω-νι�λ�γικής Bι�λι�θήκης» τ�υ Φέ!η.

Oι περισσ�τερ�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ιθα περιλά��υν τα έργα τ�υ σε ειδι-κές σειρές (η «Φιλ�σ��ική και K�ι-νωνι�λ�γική Bι�λι�θήκη» τ�υ Bασι-λεί�υ ή «Bι�λι�θήκη K�ινωνικής Φι-λ�σ��ίας» τ�υ Παπαδημητρί�υ).Παρ�μ�ια περίπτωση ήταν αυτή τ�υ

KYPIAKH 9 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7Συνέ�εια στην 8η σελίδα

Iψεν και �λων των νεωτερικών ρευ-μάτων της Eυρώπης τ�υ τέλ�υς τ�υ19�υ και των αρ�ών τ�υ 20�ύ αιώνα.Mε αυτ� τ�ν τρ�π�, πλάι στα περι�-δικά, π�υ �άρη σ’ αυτά γιν�ταν μέ-�ρι τ�τε η διακίνηση των ιδεών, εμ-�ανί"�νται σταδιακά και τα �ι�λία ναδιεκδικ�ύν �ώρ� στην αι�μή της ιδε-�λ�γικής κίνησης της επ��ής.

O εθνικισμ�ς και � κ�ινωνισμ�ς, �ιδύ� μεγάλες ιδε�λ�γικές �ικ�γένει-ες π�υ �ρίσκ�νται σε σύγκρ�υση τ�-τε, �ρίσκ�υν πεδί� ανάπτυ!ης των ε-πι�ειρημάτων τ�υς και στ� �ώρ� τ�υ�ι�λί�υ. Eνα �ι�λί�, τ� K�ινωνικ�νμας ήτημα τ�υ Γ. Σκληρ�ύ (1907) α-π�τελεί τ� opus major τ�υ κ�ινωνι-σμ�ύ, ενώ τα εθνικιστικά άρθρα τ�υIων�ς Δραγ�ύμη στ�ν «N�υμά» θαεκδ�θ�ύν και αυτά σε �ι�λί� μετά τ�θάνατ� τ�υ συγγρα�έα τ�υς.

Δεν είναι τυ�αί�, στ� συμ��λικ� ε-πίπεδ�, �τι τ� 1908 π�υ (με πρωτερ-γάτη τ�ν Aλ. Παπαναστασί�υ) ιδρύε-ται η K�ινωνι�λ�γική Eταιρεία καιπαίρνει θέση σε �λέγ�ντα "ητήμα-τα. Στα μέλη της συγκαταλέγεται και� εκδ�της K. Eλευθερ�υδάκης, � �-π�ί�ς εκδίδει και τ� περι�δικ� της,την «Eπιθεώρηση K�ινωνικών Eπι-στημών».

Περί δ ς μεγάλωναλλαγών

T� γλωσσικ� "ήτημα και η εκπαι-δευτική μεταρρύθμιση απασ��λ�ύνέντ�να τη δεκαετία 1910–1920 καιπρ�καλ�ύν σημαντικές αλλαγέςστην ελληνική κ�ινωνία. T� 1910 ι-δρύεται � Eκπαιδευτικ�ς Oμιλ�ς απ�τ�ν Γλην�, τ�ν Δελμ�ύ"� και τ�νTριαντα�υλλίδη, π�υ έπαι!ε καθ�ρι-στικ� ρ�λ� στην εκπαιδευτική με-ταρρύθμιση. O Eκπαιδευτικ�ς Oμι-λ�ς, εκτ�ς απ� τη δράση των μελώντ�υ, εί�ε και εκδ�τική δραστηρι�τη-τα με τη «Bι�λι�θήκη τ�υ Eκπαιδευ-τικ�ύ Oμίλ�υ», στην �π�ία εκδ�θη-καν �ι�λία των πρωτ�π�ρων τ�υ εκ-παιδευτικ�ύ δημ�τικισμ�ύ.

Oι κ�ινωνικές "υμώσεις της δεκα-ετίας τ�υ 1910–1920 και η ε!άπλωσητης σ�σιαλιστικής ιδε�λ�γίας έ��υναντίκτυπ� στ�ν εκδ�τικ� �ώρ�. T�1913 εκδίδεται τ� K�ινωνιστικ� Mα-νι�έστ� των Mαρ! και Eνγκελς, σεμετά�ραση Kωνσταντίν�υ Xατ"�-π�υλ�υ, απ� τις εκδ�σεις τ�υ Eργα-τικ�ύ Kέντρ�υ Aθηνών. Oμως η με-γάλη έκρη!η των εκδ�σεων μαρ!ι-στικής �ιλ�λ�γίας σημειώνεται στηδεκαετία τ�υ ’20, υπ� την επίδρασηκαι της Oκτω�ριανής Eπανάστασης.Tη δεκαετία αυτή κυκλ��ρ�ύν δε-κάδες έργα τ�υ Mαρ! και τ�υEνγκελς και πλήθ�ς �ι�λίων αριστε-ρής κατεύθυνσης, ��ι μ�ν� απ� τ�υςεκδ�τικ�ύς �ίκ�υς της αριστεράς,π�υ εμ�ανί"�υν, �πως είναι �υσικ�,αυ!αν�μενη δραστηρι�τητα, αλλάκαι απ� τ�υς άλλ�υς εκδ�τικ�ύς �ί-κ�υς, �ωρίς αριστερή ιδε�λ�γικήταυτ�τητα. Aνταπ�κρίν�νται έτσι σεένα ισ�υρ� ιδε�λ�γικ� ρεύμα: O Πα-παδημητρί�υ, για παράδειγμα, εκδί-δει τ�ν Iστ�ρικ� υλισμ� τ�υ Mπ�υ-�άριν, � Eλευθερ�υδάκης τ� Kε�ά-λαι� τ�υ Mαρ! κ.ά. Δείγμα της ακτι-ν��λίας τ�υ μαρ!ισμ�ύ και ταυτ�-

O Γεώργι�ς Σκληρς (αριστερά), με τ�ν Aλ. Δελμ�ύ�� και τ�ν Mαν. Tριαντα�υλλίδη στην Iένα τ� 1907, τη �ρ�νιά π�υεκδίδεται στην Aθήνα τ� �ι�λί� τ�υ «T� κ�ινωνικν μας �ήτημα», ανάλυση της ε"έλι"ης της ελληνικής κ�ινωνίας απτην Aλωση και εντεύθεν, υπ τ� πρίσμα τ�υ ιστ�ρικ�ύ υλισμ�ύ. T� έργ� εκείν� έκανε αίσθηση στην Eλλάδα και πρ�-κάλεσε ευρύτατες συ�ητήσεις.

T� ε"ώ�υλλ� τ�υ �ι�λί�υ «Tα μεταλλεία», αριθμ. 58 στησειρά των 100 �ι�λίων γνώσεως π�υ ε"έδωσε συστημα-τικά απ την αυγή τ�υ αιώνα � «Σύλλ�γ�ς πρ�ς Διάδ�-σιν Ω�ελίμων Bι�λίων», με στ�� την ανύψωση τ�υπνευματικ�ύ επιπέδ�υ της ελληνικής κ�ινωνίας.

«K�ινωνική και ιστ�ρική μελέτη περί �υσικών τέκνων», απτη «Φεμινιστική Bι�λι�θήκη» των εκδσεων «AΘHNA – A.I.Pάλλης» (1922). Oι κ�ινωνικές �υμώσεις και τ� διά�υτ�πνεύμα �ειρα�έτησης στην ελληνική κ�ινωνία της επ��ήςεπηρέασαν και πρ�ώθησαν τ� γυναικεί� κίνημα.

�ρ�να της σημασίας τ�υ �ι�λί�υ ως��ρέα ιδε�λ�γικών "υμώσεων είναιτ� �ι�λί� τ�υ Γιάννη K�ρδάτ�υ HK�ινωνική σημασία της EλληνικήςEπαναστάσεως (1924), η πρώτη πρ�-σέγγιση της ελληνικής ιστ�ρίας μετη μέθ�δ� τ�υ ιστ�ρικ�ύ υλισμ�ύ.T� �ι�λί� αυτ�, π�υ ε!άντλησε ένατιρά" 2.000 αντιτύπων σε λίγ�υς μή-νες, δεν παρέμεινε ένα απλ� εκδ�τι-κ� γεγ�ν�ς, αλλά απέκτησε π�λιτι-κές διαστάσεις, πρ�καλώντας π�ικί-λες και δριμύτατες διαμά�ες.

Tην ίδια επ��ή, �ι κ�ινωνικές "υ-μώσεις και τ� ευρύτερ� πνεύμα �ει-ρα�έτησης δεν ά�ησαν ανεπηρέα-στ� τ� γυναικεί� κίνημα. Tην επ��ήαυτή ιδρύ�νται καιν�ύργι�ι σύλλ�-γ�ι για τα Δικαιώματα της Γυναίκας,με εντ�ν�τατη και συγκρ�τημένηδράση, και � �εμινισμ�ς αναδεικνύε-ται σε σημαντικ� ιδε�λ�γικ� ρεύμαστην ελληνική κ�ινωνία. O Σύνδε-σμ�ς για τα Δικαιώματα της Γυναί-κας έκανε συστηματική �ρήση τ�υεκδ�τικ�ύ �ώρ�υ για να διαδώσει τιςδιεκδικήσεις τ�υ. H «Φεμινιστική Bι-�λι�θήκη» τ�υ Eκδ�τικ�ύ Oίκ�υ«Aθηνά» εκδίδει κείμενα των μελώντ�υ Συμ��υλί�υ τ�υ Συνδέσμ�υ, �-πως H Γυναίκα και η κ�ινωνική πρ�-ν�ια, O αγώνας της Γυναίκας, H Γυ-ναίκα στ� Bυάντι� κ.λπ. Συγγρα�είςτ�υς είναι η P�"α Iμ�ριώτη, η MαρίαΣ�ώλ�υ, κ.ά. Oργανικ� τμήμα των�εμινιστικών ιδεών είναι η �εμινι-στική δια�ώτιση. Eκδίδ�νται �ι�λία�πως τ� Πώς πρ�λαμ�άνεται η εγκυ-μ�σύνη, της Mαρίας Φ�ρέλλη, καιδημ�σιεύ�νται άρθρα με ανάλ�γαθέματα. Kαι, �πως ήταν αναμεν�με-ν�, �ι αντιδράσεις �ρήκαν αντίστ�ι-�α έκ�ραση στ�ν εκδ�τικ� �ώρ�, με�αρακτηριστικ� παράδειγμα την έκ-δ�ση της μελέτης τ�υ M. Γαλαν�ύΠερί την ψή��ν των γυναικών(1921), με �λευαστικά σ��λια γύρωαπ� τ� επίμα�� θέμα.

Σε� υαλικήαπελευθέρωση

O εκδ�τικ�ς �ώρ�ς έ�ει περάσειπλέ�ν σε ένα νέ� στάδι� στην ε!έλι-!ή τ�υ. T� �ι�λί�, μέσ� ενημέρωσηςκαι ψυ�αγωγίας αρ�ικά, παί"ει ρ�λ�μεταρρυθμιστικ�, γίνεται �ργαν�π�λιτικ� και ��ρέας ιδε�λ�γίας.

Mέσα στη δεκαετία τ�υ ’20 ακ�μη,και επακ�λ�υθ� τ�υ τέλ�υς της σε-!�υαλικής εγκράτειας π�υ εί�αν επι-�άλει �ι π�λεμ�ι, ήταν η σε!�υαλικήαπελευθέρωση και μα"ί μ’ αυτήν η έ-!αρση των σε!�υαλικά μεταδιδ�με-νων ασθενειών και η άνθηση τηςπ�ρν�γρα�ίας. Π�λλ�ί εκδ�τικ�ί �ί-κ�ι, κυρίως λαθρ��ι�ι, αλλά ��ι μ�-ν�, δι��έτευσαν στην αγ�ρά μεγάλ�αριθμ� �τηνών �ι�λίων σκανδαλιστι-κ�ύ περιε��μέν�υ. Π�λλά απ� τα �ι-�λία αυτά δεν ανέ�εραν �ύτε συγ-γρα�έα �ύτε εκδ�τικ� �ίκ�. Παρ’ �-λα αυτά �ι εκδ�τες τ�υς �ρ�ντισαννα υπάρ�ει στ� ε!ώ�υλλ� η πρ�ει-δ�π�ίηση «Aκατάλληλ�ν». Tα σκαν-δαλιστικά και π�ρν�γρα�ικά �ι�λίαεί�αν τ�σ� μεγάλη απή�ηση, ώστε ηελληνική κυ�έρνηση αναγκάστηκενα πρ�σ�ωρήσει τ� 1929 στη ΔιεθνήΣύμ�αση για την καταπ�λέμηση της

π�ρν�γρα�ίας και να λά�ει κατα-σταλτικά μέτρα. Ωστ�σ�, η σε!�υα-λική απ��αλίνωση και η επακ�λ�υθηε!άπλωση ασθενειών μεταδιδ�με-νων σε!�υαλικά δημι�ύργησε, πέρααπ� την καταστ�λή, και την ανάγκημιας εκστρατείας ενημέρωσης. T��ι�λί� Σωθείτε απ� τα A�ρ�δίσιαΠάθη τ�υ καθηγητή Γ. Φωτειν�ύ εκ-δίδεται τ� 1921 και διανέμεται σε �ι-λιάδες αντίτυπα πρ�ς ενημέρωσητης κ�ινωνίας, ενώ η Σε#�υαλικήΔιαπαιδαγώγησις τ�υ Δρακ�υλίδηπρ�κάλεσε αντιδράσεις, α��ύ πα-ρ�υσίασε για απελευθέρωση της γυ-ναικ�ς �,τι δεν ήταν παρά «η απε-λευθέρωση, η απ��αλίνωση τ�υ αν-δρ�ς». H σε!�υαλική διαπαιδαγώγη-ση, ωστ�σ�, ήταν μια καιν�ύρια ιδέαστην ελληνική κ�ινωνία. Xάρη και σεάλλες εκδ�σεις, �πως και σε άρθραπ�υ δημ�σιεύ�νται, γίνεται αντικεί-μεν� αι�μής στην ιδε�λ�γική διαμά-�η τ�υ μεσ�π�λέμ�υ.

Aς σημειώσ�υμε εδώ την ευελι!ίακαι την τα�ύτητα με την �π�ία αντα-π�κρίνεται � εκδ�τικ�ς �ώρ�ς στα ε-πίκαιρα μηνύματα της επ��ής. H πα-γκ�σμια �ήμη τ�υ Kρισναμ�ύρτι, στηδεκαετία τ�υ ’20, δίνει μετα!ύ 1926και 1928 τέσσερα �ι�λία τ�υ μετα-�ρασμένα στα ελληνικά απ� δια��-ρετικ�ύς εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς! T� θε�-σ��ιστικ� ρεύμα, π�υ εμ�ανί"εταικαι στην Eλλάδα με την έκδ�ση πε-ρι�δικ�ύ και με την πρ�σέλκυση ε-ν�ς πιστ�ύ ή απλώς περίεργ�υ ακρ�-ατηρί�υ, μεταγρά�εται αμέσως στ�νεκδ�τικ� �ώρ�.

Mια νέα επ �ή

H δεκαετία τ�υ ’30 σημαδεύτηκεπνευματικά απ� τ� �ι�λί� τ�υ Γ. Θε-�τ�κά Eλεύθερ� Πνεύμα (1929), α-�ετηρία και θεωρητικ� υπ��αθρ�της γενιάς τ�υ Tριάντα. H ανάγκη

συμμετ��ής στα πνευματικά γεγ�ν�-τα π�υ σημαδεύ�υν την Eυρώπη εμ-�ανί"εται επιτακτική. Oι εκδ�τικ�ί�ίκ�ι συμμετέ��υν στ�ν ανα�ρασμ�.Tώρα πλέ�ν μερικά απ� τα πι� ενδια-�έρ�ντα περι�δικά εκδίδ�νται απ�εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς: η «Nέα Eστία»(απ� τ� 1927 απ� τ�ν I. K�λλάρ�), �ι«Πρωτ�π�ρ�ι» (Γκ��στης, 1930), τα«Nε�ελληνικά Γράμματα» (Eλευθε-ρ�υδάκης, 1935), η «Aγρ�τική Oικ�-ν�μία» (Eκδ�σεις «Φλάμμα», 1935).T� 1931 � Δημητράκ�ς εκδίδει τη«Φωνή τ�υ Bι�λί�υ», π�υ εί�ε απ�-κλειστικ� αντικείμεν� τ� �ι�λί�.Aκ�λ�υθεί τ� 1932 τ� Bι�λι�γρα�ικ�περι�δικ� τ�υ Eκδ�τικ�ύ Bι�λι�πω-λεί�υ Bαγι�νάκη. Tα περι�δικά έδω-σαν την ευκαιρία στις καιν�ύργιεςτάσεις να συναντήσ�υν τ� κ�ιν�τ�υς. Xαρακτηριστικά παραδείγματαείναι η ψυ�ανάλυση και � υπερρεαλι-σμ�ς. Kάπ�ια ψυ�αναλυτικής υ�ήςκείμενα εμ�ανί"�νται σε περι�δικά(τ� πρώτ� ήταν ένα άρθρ� τ�υ Mα-ν�λη Tριαντα�υλλίδη στ� Δελτί�τ�υ Eκπαιδευτικ�ύ Oμίλ�υ, τ� 1915)και η ψυ�ανάλυση, παρά τις έντ�νεςαντιδράσεις π�υ συνάντησε στ�ν ε-πιστημ�νικ� κ�σμ�, εγκαθίσταταιστην ελληνική πραγματικ�τητα. Πα-ρά τη δυσπιστία, η απή�ηση των νέ-ων θεωριών είναι αναμ�ισ�ήτητη: τ�1923 � Eλευθερ�υδάκης εκδίδει τ�έργ� τ�υ Φρ�ιντ Tρεις �υλετικαί πε-ριπτώσεις (πρ�κειται για τ� Tρία δ�-κίμια για τη θεωρία της σε#�υαλικ�-τητας), ενώ τ� 1925 εκδίδει τ� Ψυ&�-λ�γία �μαδική και ατ�μική, περνώ-ντας απ� τ� στάδι� της ε!�ικείωσηςκαι της γενικής πρ�σέγγισης των θε-ωριών τ�υ Φρ�ιντ στην ειδίκευση καιστην ανα��ρά σε ψυ�αναλυτικέςσ��λές.

Yστερα απ� αυτές τις πρώτες απ�-πειρες, θα είναι �ι εκδ�σεις Γκ��-στη, π�υ �ργανών�υν την πρώτη συ-

στηματική σειρά ψυ�ανάλυσης. Oιτίτλ�ι εντάσσ�νται, αρ�ικά, στη «Φι-λ�σ��ική Bι�λι�θήκη Γκ��στη», �-δηγώντας μας να συμπεράν�υμε �τιη ψυ�ανάλυση θεωρήθηκε παρακλά-δι της �ιλ�σ��ίας.

H ψυ�αναλυτική πρ�σέγγιση έδω-σε ώθηση και στη γένεση τ�υ ελληνι-κ�ύ υπερρεαλισμ�ύ. T� 1935 κυκλ�-��ρεί η Yψικάμιν�ς τ�υ AνδρέαEμπειρίκ�υ απ� τις εκδ�σεις «Kα-σταλία» και τ� 1938 τ� Mην �μιλείτεεις τ�ν �δηγ�ν τ�υ Eγγ�ν�π�υλ�υ(εκδ�σεις «Kύκλ�ς»), για να ανα�ερ-θ�ύμε στα πι� διάσημα έργα. Kαι ταδύ� αντιμετωπίστηκαν με ειρωνεία.Tα διακ�σια αντίτυπα της Yψικαμί-ν�υ ε!αντλήθηκαν, �πως γρά�ει �Eμπειρίκ�ς, γιατί «εθεωρήθη �ι�λί�νσκανδαλώδες, γραμμέν� απ� ένανπαρά�ρ�να». O υπερρεαλισμ�ς μετην έκδ�ση και άλλων π�ιητικώνσυλλ�γών (τ�υ Nτ�ρ�υ, τ�υ Kάλαςκ.λπ.) γίνεται παρ’ �λα αυτά σημαντι-κή σ��λή στην Eλλάδα. T� 1938 �ιεκδ�σεις Γκ��στη τυπών�υν τ�πρώτ� (και μ�ναδικ�) τεύ��ς τ�υ πε-ρι�δικ�ύ «Yπερρεαλισμ�ς», στ� �-π�ί� παρ�υσιά"�νται μετα�ρασμένατα έργα των σημαντικ�τερων !ένωνυπερρεαλιστών.

H απ�υσία �ασιστικ�ύ κινήματ�ςστην Eλλάδα εί�ε ως απ�τέλεσματην απ�υσία �ασιστικών εκδ�σεων.Πριν απ� τ� 1936 η έκδ�ση �ι�λίωνδιαπ�τισμένων απ� τη �ασιστική ι-δε�λ�γία είναι μηδαμινή έως ανύ-παρκτη. H ελληνική μετά�ραση τ�υλ�γ�υ π�υ έ�γαλε τ� 1933 � Xίτλερστη γερμανική B�υλή τυπώθηκε στηΓερμανία απ� τις υπηρεσίες της �ιτ-λερικής πρ�παγάνδας. M�ν� μετάτην επι��λή της μετα!ικής δικτατ�-ρίας και μέσα απ� τ� εκδ�τικ� μ�ν�-πώλι� τ�υ καθεστώτ�ς θα δ�υν τ��ως τα πρώτα ελληνικά �ι�λία �ασι-στικ�ύ περιε��μέν�υ.


Συνέ�εια απ την 7η σελίδα

Aριστερά: O Γιάννης K�ρδάτ�ς (1891–1961), μαρ"ιστής ιστ�ρι-κς. T� έργ� τ�υ «H κ�ινωνική σημασία της Eλληνικής Eπανα-στάσεως» (Aθήνα, 1924) υπήρ"ε ένα εκδ�τικ γεγ�νς π�υ πρ�-σέλα�ε π�λιτικές διαστάσεις και πρ�κάλεσε π�ικίλες και δριμύ-τατες διαμά�ες. Eπάνω: O Aνδρέας Eμπειρίκ�ς (1901–1975), κύ-ρι�ς εκπρσωπ�ς της υπερρεαλιστικής π�ίησης στην Eλλάδα. Hέκδ�ση τ�υ έργ�υ τ�υ «Yψικάμιν�ς», τ� 1935, μ�λ�ντι δεν α-π�τέλεσε εκδ�τικ γεγ�νς, έδωσε μια σημαντική πρώτη ώθη-ση στ� ενδια�έρ�ν για τις ιδέες τ�υ υπερρεαλισμ�ύ.


«Iστ�ρίες» για παιδιά τ�υ Δημ�τικ�ύ απ� τ�ν Aρι-στ�τέλη K�υρτίδη. O συγγρα�έας εί�ε �ε�ωριστήσυμμετ��ή, μα�ί με άλλ�υς γνωστ�ύς λ�γ�τέ�νεςκαι παιδαγωγ�ύς, στη συγγρα�ή και επιμέλεια α-ναγνωστικών της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισηςτ�υ 1917-1920, �π�τε εγκρίθηκαν 13 αναγνωστικάγραμμένα στη δημ�τική γλώσσα.

«Aναγνώσματα καθ’ Hρ�δ�τ�ν», αναγνωστικ� γιατα δημ�τικά σ��λεία, εγκεκριμέν� απ� τ� αρμ�δι�υπ�υργεί� για την πενταετία 1903-1908. Tυπώθη-κε τ� 1904, λίγ� πριν απ� την κατάργηση της π�-λιτικής τ�υ ελεύθερ�υ ανταγωνισμ�ύ στ� σ��λικ�!ι!λί�, � �π�ί�ς δεν εί�ε απ��έρει τα αναμεν�με-να θετικά απ�τελέσματα.

Aλ�α!ητάρι� τ�υ 1920, για τις μικρ�τερες τά�ειςτων δημ�τικών σ��λείων. H καθιέρωση της δημ�-τικής, στις τέσσερις πρώτες τά�εις τ�υ Δημ�τι-κ�ύ, με απ��αση της κυ!έρνησης Bενι�έλ�υ, τ�1917-1920, υπήρ�ε σταθμ�ς στην ε�έλι�η τ�υ σ��-λικ�ύ !ι!λί�υ, αλλά και γενικ�τερα στην ιστ�ρίατ�υ εκπαιδευτικ�ύ μας συστήματ�ς.

T� σ��λικ� ιλί� στην EλλάδαT�υ Δημ. Φ. Xαραλάμπ�υς

Aναπλ. καθηγητή στ Aριστ τέλει Πανεπιστήμι Θεσσαλ νίκης

H ΔHMIOYPΓIA τ�υ ελληνικ�ύ κρά-τ�υς, η θεσμ�θέτηση τ�υ ελληνικ�ύεκπαιδευτικ�ύ συστήματ�ς απ� τ�υςBαυαρ�ύς (1834-1837) και η ίδρυση�λ� και περισσ�τερων σ��λείων δη-μι�ύργησαν την επιτακτική ανάγκηγια τη διαμ�ρ�ωση μιας συγκεκριμέ-νης π�λιτικής, η �π�ία θα αντιμετώ-πι�ε συστηματικά και ��ι περιστασια-κά τ� �ήτημα της παραγωγής και διά-θεσης σ��λικών !ι!λίων.

Tη �ητ�ύμενη π�λιτική επι�είρησενα καθιερώσει τ� 1836 τ� Bασιλικ�Διάταγμα «περί συστάσεως Bι!λι�-πωλεί�υ εν τη Bασιλική Tυπ�γρα-�ία», σύμ�ωνα με τ� �π�ί� τ� κρά-τ�ς θα αναλάμ!ανε την απ�κλειστι-κή ευθύνη της έκδ�σης και διάθεσηςσ��λικών !ι!λίων για να επιτύ�ειδύ� κυρίως σκ�π�ύς: α) να επι!άλειμια στ�ι�ειώδη �μ�ι�μ�ρ�ία «εις τηνδιδασκαλίαν τ�υ λα�ύ» και !) να δια-σ�αλίσει �τι τα σ��λικά !ι!λία δενθα περιέ��υν «διδασκαλίας και γνώ-μας επι!λα!είς ή εις την θρησκείανή εις την π�λιτείαν ή εις την ηθικήνκαι πνευματικήν τ�υ ανθρώπ�υ ανά-πτυ"ιν και εκπαίδευσιν» και συνεπώςνα είναι κατάλληλα να υπηρετήσ�υντ� σκ�π� «μιας �ρ�νίμ�υ παιδαγω-γίας».

H π�λιτική τ�υ κρατικ�ύ μ�ν�πω-λί�υ, αν και δεν υπάρ��υν τεκμήρια�τι τέθηκε σε ε�αρμ�γή, ωστ�σ�πρ�κάλεσε τις έντ�νες αντιδράσεις

των επαγγελματικών κατηγ�ριώνπ�υ �ι �ικ�ν�μικές τ�υς δραστηρι�-τητες συνδέ�νται άμεσα με τη σ��-λική !ι!λιαγ�ρά. Eκδ�τες της επ�-�ής και τυπ�γρά��ι, συγγρα�είς και!ι!λι�πώλες θεώρησαν �τι τ� Bασι-λικ� Διάταγμα θα έ�ερνε τ�ν �ικ�-ν�μικ� τ�υς α�ανισμ� και γι’ αυτ�πίεσαν και εν τέλει πέτυ�αν την κα-τάργησή τ�υ (1838).

Eλεύθερ�ςανταγωνισμ�ς

Tην π�λιτική τ�υ κρατικ�ύ μ�ν�-πωλί�υ αντικατέστησε για ένα μεγά-λ� διάστημα (1838-1882) η εντελώςαντίθετη π�λιτική, αυτή τ�υ ελεύθε-ρ�υ ανταγωνισμ�ύ. T� κράτ�ς παρέ-δωσε στ�υς ιδιώτες την αγ�ρά τ�υσ��λικ�ύ !ι!λί�υ και � ρ�λ�ς τ�υ πε-ρι�ρίστηκε στην έγκριση ή απ�ρριψημέσω δικών τ�υ επιτρ�πών, των υπ�-!αλλ�μενων πρ�ς κρίση σ��λικών!ι!λίων. T� θεμελιώδες γνώρισματης π�λιτικής τ�υ ελεύθερ�υ αντα-γωνισμ�ύ ήταν �τι πρ�ν��ύσε την ύ-παρ"η απερι�ριστ�υ αριθμ�ύ !ι-!λίων για κάθε μάθημα, έτσι ώστενα πρ�κληθεί έντ�ν�ς ανταγωνι-σμ�ς μετα"ύ των ενδια�ερ�μένων ι-διωτών και να υπ��ρεωθ�ύν να !ελ-τιώσ�υν τ�σ� την π�ι�τητα �σ� καιτις τιμές. T� υπ�υργεί� Eκκλησιαστι-κών και Δημ�σίας Παιδείας στην αρ-

�ή κάθε σ��λικ�ύ έτ�υς έστελνε στασ��λεία τ�υς καταλ�γ�υς με τα «ε-γκεκριμένα» !ι!λία για να επιλέ"�υνκαι �ι εκπαιδευτικ�ί με τη σειρά τ�υςαυτά π�υ θεωρ�ύσαν ως καταλληλ�-τερα για τα μαθήματά τ�υς.

Στην πρακτική της ε�αρμ�γής ηπ�λιτική τ�υ ελεύθερ�υ ανταγωνι-σμ�ύ δεν δικαίωσε τις πρ�σδ�κίεςτων υπ�στηρικτών της, α��ύ � �"ύςανταγωνισμ�ς π�υ πράγματι παρα-τηρήθηκε αντί να λειτ�υργήσει πρ�ςτην αναμεν�μενη κατεύθυνση παρή-γαγε πρωτ��ανή δια�θ�ρά, ευθέωςανάλ�γη με την ένταση τ�υ ανταγω-νισμ�ύ. Aπ� τη μια πλευρά τ� ίδι� τ�κράτ�ς και �ι αρμ�διες επιτρ�πέςκρίσης ευν��ύσαν τα !ι!λία συγκε-κριμένων εκδ�τικών �ίκων της επ�-�ής, ή τα μέλη των επιτρ�πών μετα-!άλλ�νταν σε κριτές των δικών τ�υς!ι!λίων. Aπ� την άλλη, καθώς «διάτην εισαγωγήν των !ι!λίων διε"ήγε-τ� κατ’ έτ�ς μέγας αγών», η π�λιτικήκαι εκπαιδευτική ιεραρ�ία και «πά-ντες �ι ε"ασκ�ύντες» επιρρ�ήν επίτ�υ διδασκάλ�υ», κινητ�π�ι�ύντανδραστήρια στ� πλαίσι� των πελατει-ακών σ�έσεων, για να πιέσ�υν τ�υςεκπαιδευτικ�ύς πρ�κειμέν�υ ναπρ�τιμήσ�υν συγκεκριμένα !ι!λία.O�ι σπάνια, εκπαιδευτικ�ί �ρηματί-��νταν για τ�ν ίδι� σκ�π�, ενώ κλε-ψίτυπα !ι!λίων τυπών�νταν εκτ�ςτων �ρίων τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς

(συνήθως στη Σμύρνη και την Π�λη)και κυκλ��ρ�ύσαν �θην�τερα στ�ελεύθερ� κράτ�ς. Γι’ αυτ� και συ�νά�μ�λ�γείται δημ�σια �τι «αι ραδι-�υργίαι, η μερ�ληψία, η πρ�σωπ�λη-ψία, η ιδι�τέλεια και αι δωρ�δ�κίαι ε-πεκύρωναν μέ�ρι τ�ύδε τα διδακτικά!ι!λία».

Eίναι αυτ�ν�ητ� �τι μέσα σ’ αυτ�τ� κλίμα δεν μπ�ρ�ύσε να λειτ�υρ-γήσει �ρθ�λ�γικά και η δυνατ�τηταπ�υ παρεί�ε � ν�μ�ς στ�υς εκπαι-δευτικ�ύς να επιλέγ�υν ανάμεσα σεπ�λλά τ� καλύτερ�, κατά την κρίσητ�υς, !ι!λί�. Oπως ανα�έρει �αρα-κτηριστικά μια επικριτική εγκύκλι�ςτ�υ υπ�υργ�ύ Λ. Aυγεριν�ύ (1879)πρ�ς τ�υς δημ�διδασκάλ�υς/σσες:«�υδέ μυθιστ�ρήματα εκρίθησαν α-νά"ια εισαγωγής, π�λλ�ί δε παίδεςευρέθησαν κρατ�ύντες !ι!λία επι-στημ�νικά ή άλλα ακαταν�ητα αυ-τ�ίς και δια την ύλην και δια τηνγλώσσαν. T�σαύτη άστ��ς και ά-λ�γ�ς �ρήσις αναγνωστικών !ι-!λίων (...)».

Παρεμ�ατισμ�ς

Tην π�λιτική τ�υ ελεύθερ�υ αντα-γωνισμ�ύ κατάργησε η κυ!έρνησητ�υ Xαρίλα�υ Tρικ�ύπη, αντικαθι-στώντας την με την π�λιτική τ�υρυθμιστικ�ύ κρατικ�ύ παρεμ!ατι-σμ�ύ (1882-1895). H νέα π�λιτική εκ-κιν�ύσε απ� μια δια��ρετική �ιλ�-σ��ική !άση. Πρ�σπαθ�ύσε να μειώ-σει δραστικά τ� εμπ�ρικ� ενδια�έ-

Aπ� τ�ν 19� αιώνα έως τ� 1940



«O Hλι�ς», αναγνωστικ� της Γ΄ τά�ης τ�υ Δημ�τικ�ύ, τ�υ 1924. Συγγρα�είςτ�υ � Eπαμ. Παπαμι�αήλ και � Δημ�σθένης B�υτυράς. T�σ� � τίτλ�ς �σ� καιη εικ�ν�γρα�ική σύνθεση τ�υ ε�ω�ύλλ�υ παραπέμπ�υν εμμέσως πλην σα-�ώς στ� περί�ημ� «Aλ�α!ητάρι με τ�ν Hλι�», τ� �π�ί� εί�ε απ�σύρει τ�1920-22 η συντηρητική εκπαιδευτική αντιμεταρρύθμιση.

«Tα ψηλά !�υνά» τ�υ Z. Παπαντωνί�υ, αναγνωστικ� της Γ΄ Δημ�τικ�ύ, της με-ταρρύθμισης τ�υ 1917-20. Mα�ί με τ� «Aλ�α!ητάρι με τ�ν ήλι�» τ�υ Δελμ�ύ-��υ κ.λπ., έμεινε στην ιστ�ρία για την π�ι�τητα και τη δια�ρ�νικ�τητά τ�υ. T�καλ�καίρι τ�υ 1974, �ταν �ρειάστηκε να αντικατασταθ�ύν τα σ��λικά !ι!λίατης δικτατ�ρίας, τ� !ι!λί� πρ�κρίθηκε για την ίδια τά�η τ�υ Δημ�τικ�ύ.

ρ�ν π�υ παρ�υσία�αν τα σ��λικά !ι-!λία, άρα και τ�ν ανταγωνισμ�, μετην πρ�σδ�κία �τι θα «παύση �ριστι-κώς η μέ�ρι τ�τε κρατ�ύσα ατάσθα-λ�ς κατάστασις». Kατ’ αυτ�ν τ�ντρ�π�, �πως υπ�στήρι�αν �ι εισηγη-τές της, θα δημι�υργ�ύνταν �ι στ�ι-�ειώδεις πρ�ϋπ�θέσεις για να παρα-�θ�ύν κατάλληλα σ��λικά !ι!λία καισε πρ�σιτές για τ�ν �ικ�γενειακ�πρ�ϋπ�λ�γισμ� τιμές.

H νέα λ�ιπ�ν π�λιτική πρ�έ!λεπετην πρ�κήρυ"η διαγωνισμ�ύ συγ-γρα�ής σ��λικών !ι!λίων κάθετέσσερα �ρ�νια σε αντίθεση με τηνπρ�ηγ�ύμενη π�λιτική π�υ δεν υ-πήρ�ε διαγωνισμ�ς και υπ�!άλλ�-νταν καθ’ �λη τη διάρκεια τ�υ έ-τ�υς, !ι!λία πρ�ς έγκριση. Eπίσης�ι κριτικές επιτρ�πές ενέκριναν έναμ�ν� !ι!λί� για κάθε μάθημα, τ� �-π�ί� ίσ�υε για μια τετραετία, σε α-ντίθεση με τ�ν απερι�ριστ� αριθμ�!ι!λίων και τ�ν ακαθ�ριστ� �ρ�ν� ι-σ�ύ�ς τ�υς κατά την περί�δ� τ�υςελεύθερ�υ ανταγωνισμ�ύ. Tα !ι-!λία π�υ εγκρίν�νταν παραδίδ�-νταν στ�υς συγγρα�είς ή στ�υς εκ-δ�τες για να τα εκμεταλλευτ�ύν.

H καθιέρωση της π�λιτικής τ�υρυθμιστικ�ύ κρατικ�ύ παρεμ!ατι-

σμ�ύ πρ�κάλεσε τις αντιδράσειςτων σ�ετικών επαγγελματικών κα-τηγ�ριών, �ι �π�ίες πρ�έ!αλαν διά-��ρα επι�ειρήματα στην πρ�σπά-θειά τ�υς να διασώσ�υν τις �ικ�ν�-μικές τ�υς δραστηρι�τητες: «απ�-κρ�ύ�μεν τ� μ�ναδικ�ν τ�υ !ι!λί-�υ. T� εν !ι!λί�ν αναγκά�ει τ�υςμαθητάς και τ�υς διδασκάλ�υς νασκέπτωνται πάντες ακρι!ώς �ύτως,�πως εσκέ�θη και ειργάσθη εις καιμ�ν�ς, � συγγράψας αυτ�».

Eπιπλέ�ν αμ�ισ!ητείται και η δυ-νατ�τητα των ίδιων των κριτικών ε-πιτρ�πών να επιλέγ�υν αντικειμενι-κά τ� καλύτερ� ανάμεσα στα κριν�-μενα, !ι!λί�, γιατί «είναι δυνατ�νκαι αυτ�ί να σ�άλλωσιν ε" αγν�ίαςή αδυναμίας». Eπίσης υπ�στηρί�ε-ται �τι η πρ�!λεψη για πρ�κήρυ"ηδιαγωνισμ�ύ συγγρα�ής ανά τετρα-ετία «παρακωλύει σπ�υδαίως τηνκίνησιν των πνευματικών αγώνωνκαι δεσμεύει επί π�λύ τας �είραςτων δυναμένων και ε�ιεμένων συγ-γρά�ειν». Oι ενδια�ερ�μεν�ι, σύμ-�ωνα με αυτήν την άπ�ψη, δεν θαεί�αν κίνητρα να παρακ�λ�υθ�ύντην ε"έλι"η των επιστημών και δενθα �ρ�ντι�αν να !ελτιώσ�υν τα !ι-!λία π�υ ήδη συνέγγραψαν, με απ�-τέλεσμα τα σ��λικά !ι!λία να παρέ-

��υν πεπαλαιωμένες γνώσεις. Πάντως, αν και η π�λιτική τ�υ ρυθ-

μιστικ�ύ κρατικ�ύ παρεμ!ατισμ�ύκαταργήθηκε σε σύντ�μ� �ρ�νικ�διάστημα, συγκριτικά με αυτήν τ�υελεύθερ�υ ανταγωνισμ�ύ, εν τ�ύ-τ�ις �αίνεται �τι πέτυ�ε εν μέρειτ�υς σκ�π�ύς της.

«Oυδεν�ς λ�γ�υ ά�ια»Στην περί�δ� 1895-1907, π�υ επι-

κρατεί και πάλι η π�λιτική τ�υ ελεύ-θερ�υ ανταγωνισμ�ύ, επανέρ��νταιμε ακ�μα μεγαλύτερη ένταση τα�αιν�μενα π�υ παρατηρήθηκαν κα-τά τ� πρ�ηγ�ύμεν� διάστημα της ε-�αρμ�γής της (1838-1882). Για παρά-δειγμα, τ� 1905 υπήρ�αν 540 εγκε-κριμένα !ι!λία για τα Δημ�τικά σ��-λεία και 300 για τα Eλληνικά σ��λεία.Tην ίδια επ��ή υπήρ�αν στην Eλλά-δα 33 εκδ�τες σ��λικών !ι!λίων, ε-νώ στη Γαλλία μ�ν� 7. Oμως, παρ’ �-λ� π�υ η π�σ�τική παραγωγή έ�θα-σε και πάλι σε ασυνήθιστα επίπεδα,εν τ�ύτ�ις δεν μαρτυρείται και ανά-λ�γη π�ι�τική !ελτίωση. Aκ�μα καιστην περίπτωση π�υ ανάμεσα σταπ�λλά εμ�ανί��νται και «τινα ω�έ-λημα !ι!λία» αυτά είναι «�λίγιστα, α-π�πνιγ�μενα δε εν τη σωρεία των�υδεν�ς λ�γ�υ α"ίων». Eτσι, για άλ-

λη μια ��ρά απ�δεικνύεται �τι �σ��"ύτερ�ς ήταν � ανταγωνισμ�ς, τ�-σ� εντ�ν�τερα ήταν τα �αιν�μενατης δια�θ�ράς· σε τέτ�ι� μάλιστα!αθμ�, ώστε τ� �ήτημα των σ��λι-κών !ι!λίων να πρ�καλεί έντ�νεςκ�ινωνικές αντιδράσεις και να απα-σ��λεί τα πρ�εκλ�γικά πρ�γράμμα-τα των π�λιτικών κ�μμάτων (π.�., π�-λιτικ� πρ�γραμμα Θε�τ�κη, 1899).

Tα ακραία �αιν�μενα π�υ παρήγα-γε η π�λιτική τ�υ ελεύθερ�υ αντα-γωνισμ�ύ πρ�σέδωσαν στ� �ήτηματων σ��λικών !ι!λίων �αρακτηριστι-κά «�λέγ�ντ�ς, σ�εδ�ν π�λιτειακ�ύ�ητήματ�ς», ενώ στ�υς αντίπαλ�υςτης π�λιτικής αυτής ισ�υρ�π�ιήθηκεη άπ�ψη �τι «δέ�ν πρ� παντ�ς να τε-θεί εκπ�δών � παράγων της κερδ�-σκ�πίας». Γι’ αυτ� και �ταν επανέρ-�εται η π�λιτική τ�υ ρυθμιστικ�ύκρατικ�ύ παρεμ!ατισμ�ύ (1907–1916) καιν�τ�μεί ρι��σπαστικά ωςπρ�ς δύ� σημεία: α) «εις τα δημ�τικάσ��λεία �υδεν�ς άλλ�υ !ι!λί�υ γί-νεται �ρήσις, πλην τ�υ αναγνωστι-κ�ύ» και !) �ι συγγρα�είς των !ι-!λίων π�υ εγκρίν�νται, απ��ημιών�-νται και «γίν�νται ε�ε"ής δι’ �ληντην τετραετίαν εν Eλλάδι κτήμα τ�υΔημ�σί�υ». Στ� πλαίσι� αυτών τωνπρ�!λέψεων εκδ�θηκαν τ� 1910 τα



«Aναγνωστικ�» της Δ΄ Δημ�τικ�ύ, τ�υ Γεωργί�υ A. Mέγα, εκδ�θέν τ� 1940 α-π� τ�ν Oργανισμ� Eκδ�σεως Σ��λικών Bι!λίων (ιδρ. 1937), με τ�ν �π�ί� επα-νήλθε η π�λιτική τ�υ κρατικ�ύ μ�ν�πωλί�υ στα σ��λικά !ι!λία, έναν αιώναμετά την πρώτη υι�θέτησή της, τ� 1836. M�τ� τ�υ !ι!λί�υ, η ρήση τ�υ I. Mε-τα�ά: «Eίστε Eλλην�π�υλα και είναι μεγάλ� πράγμα να είναι κανείς Eλλην».

«Aναγνώσματα καθαρευ�ύσης», για την Eκτη Tά�η τ�υ Δημ�τικ�ύ, γραμμέν�απ� τ�ν Γεώργι� A. Mέγα, έκδ�ση τ�υ Bι!λι�πωλεί�υ της Eστίας. H αλληλ�-διαδ��ή της �ρήσης της δημ�τικής και της καθαρεύ�υσας στα σ��λικά !ι!λίατης μεσ�π�λεμικής περι�δ�υ αντανακλά τις διαπλ�κές τ�υ ανεπίλυτ�υ γλωσ-σικ�ύ �ητήματ�ς με τη ρευστ�τητα των π�λιτικών πραγμάτων στη �ώρα.

«Πάτρια», αναγνωστικ� της Γ΄ Δημ�τικ�ύ.Συγγρα�έας � Δημ. Λ�υκ�π�υ-λ�ς, εκδ�της � I. Σιδέρης. Ψη�ίδα στ� δαιδα-λώδες μωσαϊκ� της εικ�νας τ�υ σ��λικ�ύ !ι!λί�υ πριν απ�τ�ν π�λεμ�.

πρώτα κρατικά αναγνωστικά, κάν�-ντας ταυτ��ρ�να την εμ�άνισή τ�υκαι τ� γνωστ� !ι!λι�σημ�.

+ε�ωριστ� σταθμ� στην ε"έλι"ητ�υ ελληνικ�ύ σ��λικ�ύ !ι!λί�υ καιτων π�λιτικών π�υ ασκήθηκαν απ�-τέλεσε η απ��αση της επαναστατι-κής κυ!έρνησης τ�υ Eλευθερί�υBενι�έλ�υ τ� 1917 για την καθιέρω-ση της δημ�τικής γλώσσας στιςτέσσερις πρώτες τά"εις τ�υ Δημ�-τικ�ύ σ��λεί�υ. Στην περί�δ�1917–20 εγκρίθηκαν δεκατρία ανα-γνωστικά γραμμένα στη δημ�τικήγλώσσα· ανάμεσά τ�υς τα ΨηλάB�υνά και T� Aλα�ητάρι με τ�νHλι�. Oταν �μως επικράτησε η συ-ντηρητική παράτα"η (1920–22), τα!ι!λία της δημ�τικής γλώσσας απ�-σύρθηκαν και επανα�έρθηκαν καιπάλι αυτά της καθαρεύ�υσας. Oπωςγίνεται �ανερ�, με την παρεμ!�λήτ�υ γλωσσικ�ύ �ητήματ�ς δημι�υρ-γείται μια άλλη πραγματικ�τητα και�ι π�λιτικές για τ� σ��λικ� !ι!λί�δια��ρ�π�ι�ύνται, καθώς εντάσσ�-νται άμεσα στη γενικ�τερη αντιπα-ράθεση μετα"ύ της �ιλελεύθερηςκαι συντηρητικής ιδε�λ�γίας. Tα!ασικά �αρακτηριστικά της π�λιτι-κής τ�υ ελεύθερ�υ ανταγωνισμ�ύα��μ�ιών�νται απ� τη �ιλελεύθερη

εκπαιδευτική π�λιτική, ενώ αυτάτ�υ ρυθμιστικ�ύ κρατικ�ύ παρεμ-!ατισμ�ύ α��μ�ιών�νται απ� τησυντηρητική. Oμως, τ�ν κυρίαρ��τ�ν� στις συγκρ�ύσεις και τ�υςπρ�!ληματισμ�ύς δίνει τώρα ηγλώσσα και τ� περιε��μεν� τωνσ��λικών !ι!λίων.

H εναλλαγή �ιλελεύθερης και συ-ντηρητικής π�λιτικής, με �,τι αυτ�σήμαινε για τα σ��λικά !ι!λία, �α-ρακτήρισε έντ�να τη δεκαετία τ�υ1920 και ’30 και ��ι μ�ν�. Ωστ�σ�, ητα�ύτατη διάδ�ση των αριστερών ι-δεών μετά τη Pωσική επανάσταση–και ακ�μα περισσ�τερ� μετά τη Mι-κρασιατική καταστρ��ή– δημι�ύρ-γησε την επείγ�υσα ανάγκη ιδε�λ�-γικ�π�λιτικ�ύ ελέγ��υ της ελληνι-κής κ�ινωνίας. T� σκ�π� αυτ� ανέ-λα!ε να εκπληρώσει τ� καθεστώςτης 4ης Aυγ�ύστ�υ, επαγγελλ�με-ν� τη συντρι!ή τ�υ κ�μμ�υνισμ�ύ.H καθιέρωση της π�λιτικής τ�υ κρα-τικ�ύ μ�ν�πωλί�υ των σ��λικών !ι-!λίων με την ίδρυση τ�υ Oργανι-σμ�ύ Eκδ�σης Σ��λικών Bι!λίωντ�υ 1937, έναν αιώνα δηλαδή μετάτην πρώτη απ�πειρα υι�θέτησήςτης με τ� Bασιλικ� Διάταγμα τ�υ1836, ε"υπηρετ�ύσε πρωτίστως αυ-τήν ακρι!ώς την ανάγκη.


Tρία μεγάλα εκδ�τικά τ�λμήματαΛε�ικ� Eλευθερ�υδάκη – Λε�ικ� Δημητράκ�υ – Eγκυκλ�παίδεια Πυρσ�ύ


Φιλ�λ�γ�υ

ΣTON ΠEPIOPIΣMENO εκδτικ� ώ-ρ των πρώτων δεκαετιών τυ αιώ-να, η περιπέτεια εν�ς μεγάλυ εκδ-τικύ εγ ειρήματς �πως είναι η σύ-ντα�η και έκδση μιας εγκυκλπαί-δειας ή εν�ς λε�ικύ, θα μπρύσενα θεωρηθεί σ εδ�ν απερισκεψία.Tα περιρισμένα τε νλγικά μέσατων εκδτικών επι ειρήσεων, τ α-πρ�!λεπτ, αδιαμ�ρ"ωτ ή ίσως καιανώριμ κιν�, αλλά και τα ιδιαίτεραπρ!λήματα της ελληνικής κινω-νίας της επ ής, κάνυν την έκδσητων πλύτμων και καθλικών αυ-τών έργων πραγματικ� τ�λμημα. Aςπρστεθεί σε αυτά και η έλλειψησ ετικής παράδσης, αντίθετα μετην Γαλλία, π. ., η πία ήδη απ� τν18 αιώνα ρί τηκε στην περιπέτειατης Eγκυκλπαίδειας των Nτιντερ�και Nταλαμπέρ.

Στην Eλλάδα, τ πεντάτμ Λε�ικ�τυ Γερακάκη, πυ εκδ�θηκε στηΣμύρνη τ 1864, καθώς και τ ε�άτ-μ Λε�ικ� των Mπαρτ και Xιρστ, τα -πία �μως ήταν Λε�ικά (γλωσσλγι-κύ τύπυ εγ ειρίδια πυ ασ λύ-νται μ�ν με τ λε�ιλ�γι και την ερ-μηνεία των λέ�εων), άνι�αν τ δρ�-μ για τ Eγκυκλπαιδικ� Λε�ικ� τυEλευθερυδάκη, τ Λε�ικ� τυ Δη-μητράκυ και την Eγκυκλπαίδειατυ Πυρσύ – τρία δια"ρετικής υ-"ής μεγάλα έργα: Eνα Eγκυκλπαι-δικ� Λε�ικ�, δηλαδή ένα είδς πυδανεί&εται στι εία απ� τ Λε�ικ�(την ερμηνεία των λέ�εων) και τηνEγκυκλπαίδεια (μια σ"αιρική πηγήγνώσης και πληρ"ριών)· ένα συ-νλικ� Λε�ικ� της ελληνικής γλώσ-σας (τ Λε�ικ� Δημητράκυ, πυστ� τυ εί ε θέσει τη πληρέστερηκαι πι μιγενπιημένη καταγρα-"ή μιας διασπασμένης γλώσσας)· καιμια Eγκυκλπαίδεια (τη MεγάληEλληνική Eγκυκλπαίδεια τυ Πυρ-σύ, πυ στηρί τηκε –μετα�ύ άλλωντε νικών στι είων πυ τη δια"ρ-πιύν απ� τ εγκυκλπαιδικ� λε�ι-κ�– στην τα�ιν�μηση της γνώσης).

Πρϊ�ν της ανάγκης της κινωνίαςγια εκλαϊκευμένη και πρσιτή γνώση(τ "αιν�μεν αυτ� έ ει ήδη διαμρ-"ωθεί και έ ει πάρει σημαντικές δια-στάσεις με τα !ι!λία εκλαϊκευμένηςκαι πρακτικής γνώσης) τα έργα αυτάαπέκτησαν δεσπ�&υσα θέση στνεκδτικ� ώρ, τ�σ με τν �γκτυς και με τν τρ�π με τν πίαπασ �λησαν τν εκδτικ� ίκ, �σκαι με τα τιρά& και την ανταπ�κρισητυ κινύ.

T� Λε�ικ�Eλευθερ�υδάκη

T «Eγκυκλπαιδικ�ν Λε�ικ�ντυ Eλευθερυδάκη» άρ ισε να κυ-κλ"ρεί σε τ�μυς απ� τ 1927 –

πρώτς τ�μς κυκλ"�ρησε στις15 Iυλίυ 1927). O «Eλευθερυδά-κης» λειτυργύσε ήδη απ� τ1901 ως !ι!λιπωλεί, και αργ�τε-ρα, μέσα στην πρώτη δεκαετία τυαιώνα, ως εκδτική επι είρηση. T1926 γίνεται Aνώνυμη Eταιρεία, α-κλυθώντας τ ρεύμα της επ ής,αλλά και για καθαρά πρακτικύς λ�-γυς (ικνμικές διευκλύνσεις,"ρλγικές απαλλαγές, κ.ά.), αλ-λά κυρίως για να στηρι τεί η έκδ-ση τυ Eγκυκλπαιδικύ Λε�ικύ.

Για τν Kώστα Eλευθερυδάκη,ι λ�γι για την ανάληψη εν�ς τέ-τιυ έργυ είναι σα"είς: Aνάγκηενημέρωσης σε γνωστικά πεδίαπυ συνε ώς διευρύννται· έλλει-ψη ελληνικής !ι!λιγρα"ικής ανα-"ράς («απ� πλλύ ελληνικ�ςκ�σμς διεπίστυ μίαν έλλειψιν εντις γράμμασι, την έλλειψιν εν�ςελληνικύ Eγκυκλπαιδικύ Λε�ι-κύ», γρά"ει στην εισαγωγή τυπρώτυ τ�μυ)· εκσυγ ρνισμ�ς·ανάγκη συγκεντρωμένης και σ"αι-ρικής γνώσης. Σκπ�ς τυ ήταν

«α"’ εν�ς μεν να διδάσκη... α"ετέ-ρυ δε να ρησιμεύει ως ασ"αλήςδηγ�ς και σύμ!υλς πρς κτήσινευρυτέρων γνώσεων». Δεν θέλησε�μως να περιριστεί στν εγκυκλ-παιδικ� αρακτήρα τυ Λε�ικύ,αλλά περιέλα!ε και ένα «�σν ένε-στι πλήρες Λε�ιλ�γιν της σήμερνγενικώς γρα"μένης Γλώσσης».

T εγ είρημα λκληρώθηκε τΔεκέμ!ρι τυ 1931, �ταν κυκλ-"�ρησε δωδέκατς και τελευταί-ς τ�μς. Mεγάλη !αρύτητα δ�θη-κε στ τε νικ� μέρς της έκδσης(για τν σκπ� αυτ� δημιυργήθη-κε απ� τν Eλευθερυδάκη λ�-κληρ εργστάσι γρα"ικών τε- νών και !ι!λιδετεί), αλλά κυ-ρίως στ επιστημνικ� και τ αι-σθητικ�. Mια πλειάδα ειδικευμένωνεπιστημ�νων, των εγκυρ�τερων ί-σως πυ εί ε να παρυσιάσει ελ-ληνικ�ς πνευματικ�ς κ�σμς. Aνά-μεσα στυς διευθυντές των κλά-δων ήταν Θε�"ιλς Bρέας, A.Aλι!ι&άτς κ.ά., ενώ Στίλπων Kυ-ριακίδης, Aλέ�ανδρς Παπανα-

στασίυ και άλλι πλλί, συγκατα-λέγνται στυς συγγρα"είς τωνλημμάτων. Iδιαίτερη έμ"αση δ�θη-κε στην αισθητική της έκδσης: πα-ραγγέλθηκαν ειδικά αρτιά, δια"-ρετικά για τυς άρτες και δια"-ρετικά για τις εικνγρα"ήσεις, ει-δικά μελάνια, κ.λπ. Eίναι αρακτηρι-στικ� �τι τη μακέτα για τ ε�ώ"υλ-λ έκανε &ωγρά"ς Περικλής Bυ-&άντις.

H Eγκυκλ�παίδειαΠυρσ�ύ

H «Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλπαί-δεια» εί ε ιδρυθεί απ� τν δημσι-γρά" και εκδ�τη Παύλ Δρανδάκητ 1926, πριν αναλη"θεί απ� τηνAνώνυμη Eταιρεία Γρα"ικών Tε- νών «Πυρσ�ς» (θυγατρική τηςEταιρείας Π. Mακρής και Σια–«Πρ-μηθεύς»), η πία ιδρύθηκε με σκ-π� να εργασθεί «ως α) Tυπγρα"ικήεπι είρησις, και !) ως Eκδ�τρια τηςMεγάλης Eγκυκλπαιδείας». H έκ-δσή της άρ ισε την 1η Mαρτίυ

T Eγκυκλ παιδικ� Λε�ικ� Eλευθε-ρ υδάκη άρ�ισε να κυκλ � ρεί σετ�μ υς τ 1927 και λ κληρώθηκετέσσερα �ρ�νια αργ�τερα: δωδέ-κατ ς και τελευταί ς τ�μ ς κυκλ -��ρησε τ ν Δεκέμ!ρι τ υ 1931. Συ-νεργάστηκε ένα μεγάλ επιτελεί ε-πιστημ�νων και ιδρύθηκαν για τηνέκδ σή τ υ σύγ�ρ ν τυπ γρα�εί και !ι!λι δετεί απ κλειστικής σ�ε-δ�ν απασ��λησης.


H Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλ παίδεια τ υ Πυρσ ύ ακ λ ύθησε τ πρ�τυπ της Encyclopaedia Britannica επιτυγ�άν υσα α�ι θαύμαστα απ τελέσματα, �άρις καιστ μεγάλ επιτελεί συνεργατών, επικε�αλής των π ίων �ε�ωρί$ υν τα ν�ματα των Δημ. Kαλλιτσ υνάκι, N. I. Λ ύ!αρι, Kωστή Παλαμά, N. Λάσκαρι, Δ. Λαυρά-γκα και πλήθ υς άλλων. Πάνω: ι σελίδες 786 και 787 τ υ 6 υ τ�μ υ με τ λήμμα «Bασιλική»: α�επέραστη πληρ ��ρηση, έ� �η σελιδ π ίηση.

1926, σε 16σέλιδα τεύ η, και λ-κληρώθηκε τ 1934.

H Eγκυκλπαίδεια τυ Πυρσύ,με μεγάλ επιτελεί συνεργατών,ακλύθησε τ πρ�τυπ της Ency-clopaedia Britannica, με α�ιθαύμα-στα απτελέσματα. Στυς διευθυ-ντές των κλάδων της Eγκυκλπαί-δειας συγκαταλέγνταν: Δ. Kαλλι-τσυνάκις για τις Oικνμικές Eπι-στήμες, N. I. Λύ!αρις για τη Φιλ-σ"ία και την Παιδαγωγική, Kω-στής Παλαμάς για τη Nε�τερη Φιλ-λγία, N. Λάσκαρις για τ Θέατρκαι Δ. Λαυράγκας για τη Mυσική,και άλλι. Γενικ�ς Γραμματέας τηςσύντα�ης ήταν Hρακλής Aπστ-λίδης.

Oι αριθμί πυ συνδεύυν ταδύ μεγάλα αυτά έργα είναι αρα-κτηριστικί. Για τ Λε�ικ� Eλευθε-ρυδάκη: 400 συγγρα"είς – 12 τ�μι– 10.000 σελίδες – 350.000 λήμματα– 30.000 εικ�νες. Για την Eγκυκλ-παίδεια τυ Πυρσύ: 700 συγγρα-"είς – 24 τ�μι – 23.000 σελίδες –σ εδ�ν 280.000 λήμματα και 37.000εικ�νες, σ έδια και άρτες. O αριθ-μ�ς των συνεργατών–συγγρα"έων, ωρίς να υπλγίσυμε τυς διρ-θωτές, τυς στι ειθέτες κ.λπ.,συντελεστές των έργων, δεί νει τιςδιαστάσεις των δύ εγ ειρημάτων,πυ �επερνύν κατά πλύ τυς μέ-

συς �ρυς ακ�μα και της μεγάλης!ιμη ανίας στην Eλλάδα.

O ανταγωνισμ�ς των δύ εκδτι-κών ίκων και των εγκυκλπαιδειώντυς είναι ένα ενδια"έρν κε"ά-λαι της εκδτικής ιστρίας. HEγκυκλπαίδεια τυ Πυρσύ «ήρ ι-σε πρ καιρύ να γίνεται παθητικήδια την επι είρησιν. H διάθεσις τυυπάρ ντς απθέματς σωμάτωνγίνεται σημέραι δυσκλωτέρα.Tύτ είναι, πρώτν, "υσική συνέ-πεια της παρ�δυ τυ πρώτυ εν-θυσιασμύ τυ αγραστικύ κι-νύ. Δεύτερν, τυ συναγωνισμύτύ Λε�ικύ Eλευθερυδάκη, τ -πίν είναι κατά πλύ ευθην�τερν.Tρίτν, τυ γεγν�τς �τι ήρ ισε ναδημιυργείται παλαιπωλικ�ν εν-δια"έρν της Eγκυκλπαιδείας, με αμηλάς τιμάς, αι πίαι πρσελκύ-υν τυς αγραστάς. T μ�νν πλε-νέκτημα της πωλήσεως της Eγκυ-κλπαιδείας υπ� τυ «Πυρσύ» εί-ναι η δια δ�σεων πώλησις» (Eκθεσητης Eθνικής Tράπε&ας, 1936). Oιδύ εγκυκλπαίδειες άρ ισαν ναεκδίδνται σ εδ�ν ταυτ� ρνα καιαπευθύννταν στ ίδι μικρ� ανα-γνωστικ� κιν�.

Πιες �μως ήταν ι αντιδράσειςαυτύ τυ κινύ α"εν�ς και τυ ε-πιστημνικύ κ�σμυ α"ετέρυ;

Παρ’ �λ πυ ι Eγκυκλπαίδειες

δεν θα απτελύσαν πιθανώς πρ-τεραι�τητα για τ ελληνικ� κιν�, ε-ντύτις � ι μ�νν κατά"εραν ναπραγματπιήσυν τ μεγαλ�πνστ� τυς, αλλά μπ�ρεσαν να επι-!ιώσυν σε μια αγρά πυ πέρασεαπ� πλλές και πλλαπλές κρίσεις.Συνέ!αλαν σ’ αυτ� ι κυκλ"ρίεςσε τεύ η, ι πληρωμές με δ�σεις,αλλά και η πρσέγγιση τυ αγρα-στικύ κινύ της επαρ ίας, α"ύγιν�ταν συστηματική διακίνηση μεαντιπρσώπυς.

Aπ�τιμήσεις

Πέρα απ� τη γενικ�τερη συμ!λήτυς, τα ε�ειδικευμένα πλύτμαέργα είναι επίσης ενδεικτικά για τιςδυνατ�τητες της επι είρησης, κα-θώς απτελύν εκδτικά εγ ειρή-ματα !ιμη ανικής ργάνωσης, τ�-σ με τν �γκ τυς �σ και με τνμη ανισμ� στν πί εμπλέκυντην εκδτική επι είρηση: ανωνυμ-πίηση, ε�ειδικευμέν πρσωπικ�,ειδικά μη ανήματα, μεγάλη τα ύτη-τα παραγωγής, τε νλγική ανά-πτυ�η, διεύρυνση της επι είρησης.Παρ’ �λα αυτά, ε�ακλυθύν να εί-ναι έργα κυρίως πρσωπικύ μ�- θυ, μεμνωμένα πρσωπικά εγ- ειρήματα (Eλευθερυδάκης, Δη-μητράκς, Δρανδάκης) ωρίς καμία

κρατική υπστήρι�η. Aπευθύνθηκανσε ένα περιρισμέν αναγνωστικ�κιν� (� ι μ�ν γιατί αριθμ�ς τωνπιθανών Eλλήνων αγραστών ήτανπεριρισμένς, αλλά και γιατί πρ-ρι&�ταν μ�ν για την ελληνική αγ-ρά), ωρίς συστηματική επιστημνι-κή και ερευνητική παράδση, και ωρίς την κατάλληλη τε νλγικήστήρι�η.

Eίναι δύσκλ να απαντηθεί αν ταμεγάλα αυτά έργα απτέλεσαν α-πλώς και μ�ν πρσωπικ� �ραμα,σ"ή επι ειρηματική κίνηση πυδιαμ�ρ"ωσε την αγρά και δημι-ύργησε την αναγκαι�τητα, ή αν,τελικά, ε�έ"ρα&αν και ε�υπηρετύ-σαν τις ανάγκες μιας κινωνίας ω-ρίς αυτή η ίδια να τ έ ει καλά–καλάσυνειδητπιήσει. Aυτ� πυ, πά-ντως, είναι πλύ εύκλ να απαντη-θεί είναι �τι τ μεν Λε�ικ� τυ Δη-μητράκυ είναι σήμερα α�επέραστκαι απτελεί ένα λκληρωμέν καιεύ ρηστ έργ ανα"ράς σε �,τι α-"ρά την ερμηνεία των λέ�εων, και�τι ι Eγκυκλπαίδειες τυ Eλευθε-ρυδάκη και τυ Πυρσύ, παρ’ �λπυ πλλά συνέ!ησαν απ� την επ- ή της έκδσής τυς, παραμένυν,ωστ�σ, σημαντική πηγή πληρ"-ριών, εντυπωσιά&ντάς μας με τηνπληρ�τητα, την επιστημνική εγκυ-ρ�τητα και την καλαισθησία τυς.


T� «Mέγα Λε�ικ�ν» τ�υ Δημητράκ�υΣταθμ�ς στην ιστ�ρία των ελληνικών εκδ�σεων

T�υ Δημ. Π. Δημητράκυ*

O ΔHMHTPIOΣ B. Δημητράκ�ς(1875–1966), � εμπνευστής και δη-μι�υργ�ς τ�υ λε�ικ�ύ π�υ �έρει τ��ν�μά τ�υ και π�υ συγκέντρωσεγια πρώτη ��ρά τα λήμματα �ληςτης ελληνικής γλώσσας, απ� την �-μηρική μέ�ρι τη σύγ�ρ�νη επ��ή,εί�ε την ιδέα της δημι�υργίας τ�υ,ενώ �ρισκ�ταν στ� Παρίσι, τ� 1919,για να επισκε�θεί έναν καρδι�λ�γ�.Στην αίθ�υσα αναμ�νής τ�υ ιατρεί-�υ πήρε στα �έρια τ�υ ένα εντυπω-σιακ� λεύκωμα για τη Mακεδ�νία,π�υ εί�ε κυκλ��ρήσει τ� ��υλγα-ρικ� γρα�εί� Tύπ�υ στη Γαλλία, τ��π�ί� πρ�παγάνδι$ε τη ��υλγαρι-κ�τητα της Mακεδ�νίας.

Tην επ��ή εκείνη, στις δυτικές�ώρες π�λλ�ί εί�αν επηρεασθεί α-π� την ιδέα τ�υ J. F. Fallmerayer(1790–1861) σύμ�ωνα με την �π�ία�ι κάτ�ικ�ι της νεώτερης Eλλάδαςδεν έ��υν καμία σ�έση με τ�υς αρ-�αί�υς κατ�ίκ�υς της, δι�τι είναι α-π�γ�ν�ι Σλά�ων. T� καθαρά σλα�ι-κ� στ�ι�εί� π�υ πρ�παγανδι$�ταν,�αιν�ταν στ�υς δυτικ�ευρωπαί-�υς, αν μη τι άλλ�, μια καθαρ�τερηκαι ρεαλιστικ�τερη απεικ�νιση τηςπραγματικ�τητας �σ�ν α��ρ�ύσετ�υλά�ιστ�ν εκείνη την περι��ήτης Bαλκανικής. Γεννήθηκε τ�τεστ�ν Δημητράκ� η ιδέα �τι μ�ν� μετην έκδ�ση εν�ς λε�ικ�ύ π�υ ναπεριλαμ�άνει �λα τα λήμματα τηςμιας και ενιαίας ελληνικής γλώσ-σας, θα ήταν δυνατ�ν να απ�δει-�θεί η ιστ�ρική συνέ�εια τ�υ Eλλη-νισμ�ύ ανά τ�υς αιώνες.

Oμως, η αρ�ική ιδέα ήταν παλι�-τερη και εί�ε συνδεθεί άμεσα μετην ανάδυση νεωτερικών κ�ινω-νιών στην Eυρώπη και την B. Aμερι-κή τ�υς τελευταί�υς δύ� αιώνες.Eνα τέτ�ι� λε�ικ� θα ε�υπηρετ�ύσεδύ� στ��υς. Aπ� τη μια μεριά θακάλυπτε την ανάγκη γλωσσικής ε-ν�τητας, π�υ είναι απαραίτητη πρ�-ϋπ�θεση εθνικής �λ�κλήρωσης καιπ�υ στην περίπτωση της Eλλάδαςσυνδε�ταν άμεσα με την ανάγκηθεμελίωσης της ιστ�ρικής συνέ�ει-ας τ�υ Eλληνισμ�ύ. Aπ� την άλληθα ��ηθ�ύσε απ��ασιστικά τηνEλλάδα να κατακτήσει τη θέση π�υτης ανήκε ανάμεσα στις πρ�ηγμέ-νες �ώρες της Eυρώπης, συμμετέ-��ντας ενεργά σε �λ�υς τ�υς τ�-μείς της γνώσης.

«T� πρώτ�ν �ι�λί�νεν�ς έθν�υς»

Tην ανάγκη αυτή εί�ε συνειδητ�-π�ιήσει � Aδαμάντι�ς K�ραής(1748–1833) ήδη απ� τ� 1812, λέγ�-ντας �τι «τ� πρώτ�ν �ι�λί�ν εκά-στ�υ έθν�υς είναι της γλώσσης τ�υτ� Λε�ικ�ν, ήγ�υν η συνάθρ�ισιςκαι έρευνα των συμ��λων με τα �-π�ία εκ�ρά�ει τας ιδέας τ�υ». Kαι

τα περί�ημα Aτακτα τ�υ K�ραή α-π�τελ�ύν την πρ�σπάθειά τ�υ ναδημι�υργήσει ένα τέτ�ι� λε�ικ�.

Στη συνέ�εια, τ�σ� τ� λε�ικ� τ�υΣκαρλάτ�υ Bυ$άντι�υ (1798–1878),π�υ εκδίδεται τ� 1835, �σ� και τ�λε�ικ� τ�υ Στέ�αν�υ K�υμαν�ύδη(1818–1899), π�υ εκδίδεται τ� 1900,έ��υν τ�ν ίδι� σκ�π�: ένα λε�ικ�π�υ να είναι � γλωσσικ�ς καθρέ-�της τ�υ έθν�υς: απ� τη μια μεριάνα �ανερώνεται η ιστ�ρική συνέ-�εια τ�υ γέν�υς μέσα απ� τη δια-�ρ�νία της γλώσσας και απ� την άλ-λη μεριά να περιλαμ�άν�νται σ’ αυ-τ� τα αρ�αία λήμματα και �ι νε�λ�-γισμ�ί π�υ δημι�υργήθηκαν στη Δύ-ση και π�υ έ��υν ελληνικές ρί$ες.Aυτά είναι απαραίτητα στ�ι�εία γιατην περαιτέρω ε�έλι�η της γλώσσαςυπ� συνθήκες νεωτερικ�τητας. Oκ�ινωνικ�ς και διαν�ητικ�ς εκσυγ-�ρ�νισμ�ς, η ανάγκη ενσωμάτωσης

νέων π�λιτικών και επιστημ�νικώνιδεών στ�ν ελληνικ� �ώρ� τ� απαι-τ�ύσε.

Aυτ� ήταν τ� «πρ�ταγμα» και η«ιδε�λ�γία» τ�υ Δια�ωτισμ�ύ. Oνε�ελληνικ�ς Δια�ωτισμ�ς ακρι-�ώς αυτές τις ιδέες μετέ�ερε καιδιέδωσε στ�ν ελληνικ� �ώρ�. Kαι�ταν αναπτύσσεται η «ιδε�λ�γία»της λε�ικ�γρα�ίας, κατά την έκ-�ραση τ�υ κ. Θ. Δημαρά, συνδέε-ται άμεσα με τ�ν νε�ελληνικ� Δια-�ωτισμ� και τ�υς ��ρείς τ�υ, π�υήταν κατά κύρι� λ�γ� � Eυγένι�ςB�ύλγαρις (1716–1806), � Iώσηπ�ςM�ισι�δα (1730–1800), � Δημήτρι�ςKαταρτ$ής (1730–1807) και π�λλ�ίάλλ�ι.

Σ’ αυτήν την πρ��πτική εντάσσε-ται και η πρ�σπάθεια σύντα�ης λε�ι-κ�ύ �λης της ελληνικής γλώσσαςστις αρ�ές τ�υ αιώνα. H επ��ή εκεί-νη, �π�υ κ�ρυ�ών�νται �ι ελπίδες

εθνικής �λ�κλήρωσης, είναι και ε-π��ή μεγάλων πνευματικών ανησυ-�ιών. H κυρίαρ�η π�λιτική πρ�σωπι-κ�τητα ήταν � Bενι$έλ�ς. Σ’ αυτ�νεναπ�θεσε ένα μεγάλ� μέρ�ς τηςκ�ινής γνώμης – π�υ ασ�αλώς περι-λάμ�ανε τ� πι� �ωτισμέν� τμήματης – την ελπίδα για τ�ν εκσυγ�ρ�-νισμ� της �ώρας και την �λ�κλήρω-ση των εθνικών π�θων.

Συγ�ρ�νως, είναι επ��ή μεγάληςπνευματικής δημι�υργίας, αλλά και��υτάτων συγκρ�ύσεων, ιδίως �σ�να��ρά τ� γλωσσικ� $ήτημα: κ�ρυ-�ώνεται η διαμά�η μετα�ύ των �πα-δών της δημ�τικής και της καθα-ρεύ�υσας, διαμά�η π�υ εκ�ρά$ειμια �αθύτερη αγωνία π�λιτιστικήςταυτ�τητας.

Mέσα απ� αυτήν την �πτική γω-νία, μπ�ρεί κανείς να αντιλη�θείσήμερα τ� δράμα και την έντασητης σύγκρ�υσης ανάμεσα σε δύ� ρι-$ικά αντίθετα απ�ψεις για την �ντ�-τητα και τ�ν πρ��ρισμ� τ�υ έθν�υς.Kαι σ’ αυτήν τη δίνη, τα πρ��δευτι-κ�τερα και τα πι� �ωτισμένα πνεύ-ματα παίρν�υν θέση υπέρ τ�υ δη-μ�τικισμ�ύ. Oμως δεν πρέπει να πα-ρα�λέπεται και η εκσυγ�ρ�νιστικήπλευρά π�υ έπαι$ε η πρ�σπάθειαδιατήρησης της παράδ�σης, π�υσυνέδεε τη νέα ελληνική με την αρ-�αία, δι�τι �ωρίς αυτήν δεν θα εί�εαπ�κτήσει η σημερινή τ�ν πλ�ύτ�π�υ έ�ει, δεν θα εί�ε ανταπ�κριθείστ�ι�ειωδώς στις ανάγκες της σύγ-�ρ�νης $ωής και γνώσης σε έναν τε-�νικ� π�λιτισμ�.

T� «Iστ�ρικ�νΛε�ικ�ν»

Aυτ� μας �έρνει πίσω στ� «πρ�-γραμμα» τ�υ Δια�ωτισμ�ύ π�υ ε�υ-πηρετ�ύσε η δημι�υργία εν�ς λε�ι-κ�ύ π�υ θα περιλάμ�ανε �λη τηνελληνική γλώσσα –αρ�αία, μεσαιω-νική και νέα: αυτή ήταν η πρ�τασητ�υ Γεωργί�υ Xατ$ιδάκι (1848-1941), την �π�ία υι�θέτησε η κυ-�έρνηση Bενι$έλ�υ. Γρήγ�ρα, �μωςτ� μεγαλ�πν�� σ�έδι� περι�ρίστη-κε στη σύντα�η εν�ς λε�ικ�ύ τηςNέας Eλληνικής – «Iστ�ρικ�ν Λε�ι-κ�ν της Nέας Eλληνικής της τε κ�ι-νής �μιλ�υμένης και των ιδιωμά-των» της Aκαδημίας Aθηνών.

T� σ�έδι� ήταν μεγαλ�πν��, ακ�-μα και σ’ αυτήν την περι�ρισμένημ�ρ�ή. Oμως η πρ��δ�ς παρέμεινεε�αιρετικά αργή: � πρώτ�ς τ�μ�ςεκδ�θηκε τ� 1933, και μέ�ρι σήμε-ρα, μετά την έκδ�ση πέντε συν�λι-κά τ�μων, έ��υν καλυ�θεί λήμματαμέ�ρι τ� γράμμα Δ. Aπ� αυτή την ά-π�ψη, η πρ�σπάθεια αυτή απέτυ�ε.Aυτ� ��είλεται απ� τη μια μεριάστην έλλειψη �ικ�ν�μικών π�ρωνκαι απ� την άλλη στ� �τι επιδιώ�θη-κε να καλυ�θ�ύν �λα τα ιδιώματατης Nε�ελληνικής.

Ωστ�σ�, τ� εγ�είρημα ήταν �ντως

O Δημήτρις B. Δημητράκς (1875–1966), εμπνευστής και δημιυργ�ς τυλε�ικύ πυ �έρει τ �νμά τυ. T εγ�είρημά τυ εί�ε στ�� διπλ�: να κα-λυ�θεί η ανάγκη γλωσσικής εν�τητας και θεμελίωσης της ιστρικής συνέ�ει-ας τυ ελληνισμύ· και να ανα�αθμιστεί η θέση της Eλλάδας διεθνώς (�ωτ.:αρ�εί ικγένειας Δημητράκυ).


μεγαλειώδες και ά�ησε θετικά κα-τάλ�ιπα. Kαι μ�ν� η συγκρ�τησητ�υ αρ�εί�υ τ�υ Iστ�ρικ�ύ Λε�ικ�ύσε εκατ�μμύρια δελτία και η τα�ιν�-μηση των νε�ελληνικών ιδιωμάτωναπ�τελ�ύν μια π�λύτιμη τράπε$απληρ��ριών της νε�ελληνικήςγλώσσας σε �λη τη διάρκεια της ύ-παρ�ής της, �πως γρά�ει � Γεώρ-γι�ς Mπαμπινιώτης στ� Eπίμετρ�τ�υ Λε�ικ�ύ της Nέας EλληνικήςΓλώσσας π�υ ε�έδωσε πρ�σ�ατα.Σημαντική ήταν επίσης, για τις με-τέπειτα ε�ελί�εις, η δημι�υργία μιας«επιστημ�νικής κ�ιν�τητας» γύρωαπ� τη σύντα�η τ�υ Iστ�ρικ�ύ Λε�ι-κ�ύ. Aυτή είναι π�υ δημι�ύργησετ�ν αρ�ικ� συλλ�γικ� πυρήνα και έ-θεσε τις �άσεις επιστημ�νικής λε�ι-κ�γρα�ίας στη �ώρα μας.

H εν μέρει απ�τυ�ία ��είλεταιστην απ�υσία κεντρικής επι�ειρη-ματικής πρωτ��υλίας π�υ θα έ-�ερνε τ� έργ� εις πέρας σε εύλ�γ��ρ�νικ� διάστημα και εις πείσματων �π�ιων δυσκ�λιών. Aκρι�ώς σ’αυτ� συνίσταται η επιτυ�ία τ�υ Λε-�ικ�ύ Δημητράκ�υ. O Δ. Δημητρά-κ�ς δεν ε�είσθη δαπανών και πρ�-σπαθειών για να �λ�κληρώσει τ�σκ�π� τ�υ, δέκα και πλέ�ν �ρ�νιαμετά την αρ�ική τ�υ σύλληψη καικατ�πιν π�λλών συ$ητήσεων π�υ εί-�ε με πλειάδα λ�γίων με τ�υς �π�ί-�υς εί�ε συνεργασία και �ιλία, καικυρίως με τ�ν πατέρα της ελληνι-κής γλωσσ�λ�γίας Γεώργι� Xατ$ι-δάκι. Eτσι, ύστερα απ� μακρ��ρ�νιαπρ�ετ�ιμασία, η σύντα�η τ�υ Mεγά-λ�υ Λε�ικ�ύ άρ�ισε τ� 1933.

Eργ� εκδ�τικής τ�λμηςΣτην πρ�σπάθειά τ�υ � Δημητρά-

κ�ς τα έδωσε �λα. Iδρυσε γρα�είαΛε�ικ�ύ και �ι�λι�θήκες με π�λλα-πλά αντίτυπα κλασικών έργων απ’ �-π�υ αντλήθηκαν τα αρ�αία και με-σαιωνικά λήμματα. Πρ�μηθεύτηκεά�θ�ν� υλικ� απ� παλαι�πωλεία και�ι�λι�θήκες της Eυρώπης. Συνέ-στησε �ε�ωριστά συνεργεία π�υ α-σ��λήθηκαν με τη συλλ�γή, την ερ-μηνεία, τη σύντα�η και τ�ν έλεγ��των λημμάτων, την τ�π�θέτηση σε�ρ�ν�λ�γική τά�η, την παράθεσηπαραπ�μπών σε συγκεκριμένα �ω-ρία, κ.λπ. Oι έλεγ��ι και �ι δι�ρθώ-σεις επαναλαμ�άν�νταν π�λλές ��-ρές και ακ�λ�υθ�ύσαν, επιπλέ�ν,π�λύωρες παρα��λές επί τ�υ πιε-στηρί�υ.

Mε αυτ�ν τ�ν τρ�π� � Δημητρά-κ�ς επέτυ�ε �,τι δεν κατ�ρθωσε τ�κράτ�ς, �πως λέει � ίδι�ς στ�ν Πρ�-λ�γ� της έκδ�σης τ�υ Λε�ικ�ύ,πρ�σθέτ�ντας �τι με τ�ν τρ�π� αυ-τ�ν «διεψεύσθησαν �ι ��ι των η-γετών τ�υ κράτ�υς τ� 1908, �τε � α-είμνηστ�ς Γεώργι�ς Xατ$ιδάκις ε-πρ�τεινε την έκδ�σίν τ�υ, �τι δεν υ-πάρ��υν εν Eλλάδι πρ�ς έκδ�σιντ�ι�ύτ�υ έργ�υ υλικά και πνευματι-κά κε�άλαια».

Eδώ πρέπει να τ�νισθεί �τι η επι-�ειρηματική πρ�σπάθεια τ�υ Δημη-τράκ�υ ήταν �ικ�ν�μικώς ε�ωπραγ-ματική. Δεν θα την αναλάμ�ανε εύ-κ�λα άλλ�ς επι�ειρηματίας στη θέ-ση τ�υ. O Δημητράκ�ς απ�τ�λμησετ� εκδ�τικ� αυτ� εγ�είρημα λ�γωτ�υ ιδεαλισμ�ύ π�υ τ�ν διέκρινε.

Aλλωστε, τέτ�ιες πρ�σπάθειες ή-ταν μέσα στ� πνεύμα της επ��ής, η�π�ία γνώρισε και άλλες πρ�σπά-θειες εμπνευσμένων εκδ�τών, π�υπλήρωσαν π�λύ ακρι�ά την εκπλή-ρωση τ�υ �νείρ�υ τ�υς, να πραγμα-τ�π�ιήσ�υν ένα εθνικής σημασίαςέργ�. H �ώρα γνώρισε τ�τε μια πρω-τ��ανή πνευματική άνθιση, ενώ πα-ράλληλα άν�ιγαν πρ��πτικές στ�νπ�λιτκ� �ρί$�ντα, π�υ τ�νωναν τιςεθνικές ελπίδες. O Δημητράκ�ς ή-ταν ένθερμ�ς θαυμαστής τ�υ Eλευ-θερί�υ Bενι$έλ�υ και ασπα$�ταν τιςσύγ�ρ�νες ιδέες της επ��ής. Φίλ�ςκαι συνεργάτης των μεγάλων πρ�-σωπικ�τήτων τ�υ Eκπαιδευτικ�ύOμίλ�υ –τ�υ Aλέ�ανδρ�υ Δελμ�ύ-$�υ (1880–1956) και τ�υ ΔημήτρηΓλην�ύ (1882–1943)–, επιτυ�ημέν�ςεκδ�της �ι�λίων π�ι�τητας και ωςεκ τ�ύτ�υ κατα�ιωμένη αυτ�δημι-�ύργητη πρ�σωπικ�τητα στ�νπνευματικ� κ�σμ�, ήθελε να συμ�ά-λει στην πρ�σπάθεια πνευματικήςαναγέννησης της �ώρας.

Aυτ� ήταν τ� πνευματικ� και κ�ι-νωνικ� πλαίσι� μέσα στ� �π�ί� γεν-νήθηκε η ιδέα τ�υ «Mεγάλ�υ Λε�ι-κ�ύ �λης της Eλληνικής Γλώσσης».T� λε�ικ� αυτ� �λ�κληρώθηκε καικυκλ��ρησε τ� 1950. H σύντα�ήτ�υ άρ�ισε τ� 1933, ενώ η πρ�ετ�ι-μασία και � πρ�γραμματισμ�ς τ�υεί�αν αρ�ίσει απ� τ� 1930. Διευθυ-ντής της σύντα�ης ήταν � IωάννηςZερ��ς (1875–1944), ενώ κατά τηδημι�υργική περί�δ� της δεκαετίαςτ�υ 1930, γενικ�ς συντ�νιστής ήταν� Δημήτρης Γλην�ς.

Xρησιμ�π�ιήθηκε επιτελεί� δια-πρεπών �ιλ�λ�γων και γλωσσ�λ�-γων, �πως � Γεώργι�ς Xατ$ιδάκις(1848–1941), � Γεώργι�ς Γαρδίκας(1869–1936), � A�ιλλεύς T$άρτ$αν�ς(1873–1946), � Bασίλει�ς Φά�ης(1877–1950), � Xαρίτων Xαριτωνίδης(1878–1954), � Γεώργι�ς Aναγνω-στ�π�υλ�ς (1896–1936), � IωάννηςΣταματάκ�ς (1896–1968), � IωάννηςΣυκ�υτρής (1901–37), Nικ�λα�ςAνδριώτης (1906–76), � Eμμαν�υήλKριαράς (1907–) και άλλ�ι π�λλ�ί καια�ι�λ�γ�ι λ�γι�ι της επ��ής.

H δημι�υργία εν�ς τέτ�ι�υ λε�ι-κ�ύ, π�υ θα περιεί�ε τ� σύν�λ� τωνλημμάτων της ελληνικής γλώσσαςστην τρισ�ιλιετή ιστ�ρία της, απ�-τέλεσε σκάνδαλ� για π�λλ�ύς, σε ε-π��ή μεγάλης διαμά�ης μετα�ύ των�παδών της δημ�τικής και της κα-θαρεύ�υσας. Oι πρώτ�ι δεν δε��-ντ�υσαν την ιδέα μιας και αδιαίρε-της ελληνικής γλώσσας και επέμε-ναν στ�ν �ε�ωριστ� �αρακτήρα τηςνε�ελληνικής.

Oι δεύτερ�ι θεωρ�ύσαν ως ελλη-νική μ�ν� εκείνη π�υ απαντάται σεκλασικά κείμενα και στα... δικάτ�υς, ��ι αυτή π�υ �μιλεί � «�ύδην��λ�ς».

H τιμή μιας επ��ήςTα �ωτισμένα πνεύματα της επ�-

�ής ήταν �λ�ι δημ�τικιστές, �ωρίςε�αίρεση, ακ�μα και εκείν�ι π�υ έ-γρα�αν στην καθαρεύ�υσα τις επι-στημ�νικές τ�υς εργασίες, �πως Γ.Xατ$ιδάκις π�υ ήταν κατ’ αρ�ήν υ-πέρ της επικράτησης της δημ�τι-


O πατριάρ�ης της ελληνικής γλωσσλγίας Γεώργις Xατ$ιδάκις(1848–1941), εκλεκτ� μέλς τυ λαμπρύ επιστημνικύ επιτελείυ πυ συ-νέδραμε στη σύλληψη και υλπίηση της ιδέας τυ «Mεγάλυ Λε�ικύ �ληςτης ελληνικής γλώσσης» (�ωτ.: αρ�εί Mαρίας Aναγνωστπύλυ).

O Στέ�ανς Aθ. Kυμανύδης (1818–1899), επι�ανής λ�γις, επιγρα�ικ�ςκαι αρ�αιλ�γς, καθηγητής τυ Πανεπιστημίυ Aθηνών, πρσωππίησητυ ανθρώπυ τυ Δια�ωτισμύ. T δίτμ λε�ικ� τυ («Συναγωγή Nέων Λέ-�εων, υπ� λγίων πλασθεισών απ� της Aλώσεως μέ�ρι των καθ’ ημάς �ρ�-νων»), πυ εκδ�θηκε μετά τ θάνατ� τυ (1900), υπήρ�ε πρ�δρμς και πηγήέμπνευσης τυ «Mεγάλυ Λε�ικύ».

κής. O Δημητράκ�ς ήταν και αυτ�ςδημ�τικιστής και μάλιστα πρωτ�-π�ρ�ς στην εισαγωγή της στα δη-μ�τικά σ��λεία στη δεκαετία 1910-20. Oταν απ��άσισε να ε�αγγείλειτην έκδ�ση τ�υ «Mεγάλ�υ Λε�ι-κ�ύ» και $ήτησε τη συνδρ�μή λ�-γίων π�υ εί�αν τα�θεί υπέρ της κα-θαρεύ�υσας συνάντησε επίμ�νηάρνηση, π�υ σε �ρισμένες περι-πτώσεις κάμ�θηκε και σε άλλες �-�ι. Mάταια σε π�λλές περιπτώσειςπρ�σπαθ�ύσε � εκδ�της να τ�υςπείσει �τι ήταν αδιαν�ητ� να αρ-κείται κανείς στη σύγ�ρ�νη επ��ήσε λε�ικά της ελληνικής γλώσσαςμέ�ρι τ� 1100 ή τ� 1300 μ.X. και ναθεωρείται �τι η γλώσσα δεν ε�ελί-�θηκε απ� τ�τε.

Συγ�ρ�νως επέμεινε στην άπ�ψητ�υ Xατ$ιδάκι για τη συνέ�εια τηςελληνικής γλώσσας ανά τ�υς αιώ-νες. Oσ� για τ�ν ίδι� τ�ν Xατ$ιδάκι,συνέ�ισε να έ�ει επα�ή μα$ί τ�υκαι να συμ��υλεύει τ�ν Zερ�� στημέθ�δ� π�υ έπρεπε να ακ�λ�υθή-σει. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι � Xα-τ$ιδάκις υπ�στήρι�ε την εκδ�τικήπρ�σπάθεια τ�υ Δημητράκ�υ δια-πιστών�ντας την ανάγκη ανάληψηςεπι�ειρηματικής πρωτ��υλίας τηστιγμή κατά την �π�ία τ� Iστ�ρικ�Λε�ικ� π�υ � ίδι�ς εί�ε �εκινήσειδεν μπ�ρ�ύσε να πρ��ωρήσειστ�υς επιθυμητ�ύς ρυθμ�ύς, δι�τιτ� κράτ�ς δεν διέθετε την απαραί-τητη �ργανωτική και �ικ�ν�μική υ-π�δ�μή.

Oπως είναι γνωστ�, τ� έργ� τ�υΔημητράκ�υ �ρα�εύθηκε απ� τηνAκαδημία Aθηνών τ� 1953 και � ί-δι�ς τιμήθηκε με τ� παράσημ� τ�υΦ�ίνικ�ς δέκα �ρ�νια αργ�τερα.Mέ�ρι σήμερα τ� Λε�ικ� Δημητρά-κ�υ απ�τελεί κύρια πηγή λε�ικ�-γρα�ίας και είναι απαραίτητ� ��ή-θημα για κάθε πνευματικ� άνθρω-π� π�υ θέλει να �ειρί$εται σωστάτην ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτ� και� πρ�σεκτικ�ς μελετητής της Γ.Mπαμπινιώτης δεν διστά$ει να κρί-νει τ� έργ� αυτ� ως «τ� κύρι� επί-τευγμα της δεκαετίας τ�υ ’30» –μιας δεκαετίας ήδη πλ�ύσιας σεεκδ�τική πρ�σ��ρά άλλων πρωτ�-π�ρων εκδ�τών της επ��ής.

Mε τ� Λε�ικ� Δημητράκ�υ, συ-γκεντρώθηκε σε ένα σώμα �λη ηελληνική γλώσσα, απ�δεικνύ�-ντας τ�ν ενιαί� της �αρακτήρα σε�λη τη διάρκεια της ιστ�ρίας της.Eπαινέθηκε, μετα�ύ άλλων, απ�τ�ν Γάλλ� νε�ελληνιστή AndreMirabel και απ� τ�ν Iταλ� γλωσσ�-λ�γ� Aύγ�υστ� Rostagni, π�υ μά-λιστα δήλωσε �τι η α�ετηρία τ�υΛε�ικ�ύ Δημητράκ�υ «πρ�δήλως»πρ�ερ��ταν απ� κάπ�ια επίσημηαρ�ή, καθώς δεν πίστευε –�πωςκαι δεν ήταν πιστευτ�– �τι ένα έρ-γ� αυτής της πν�ής θα μπ�ρ�ύσεπ�τέ να �λ�κληρωθεί απ� μια ι-διωτική επι�είρηση, �ωρίς την–έμμεση, έστω– αρωγή τ�υ κρά-τ�υς. H πρ�σπάθεια ήταν δυσανά-λ�γα μεγάλη σε σ�έση με την ε-μπ�ρική $ήτηση τ�υ έργ�υ σε μιαμικρή �ώρα και σε επ��ή ιδιαίτεραδραματική, �πως ήταν τ� τέλ�ςτης δεκαετίας τ�υ ’40.

H παρατήρηση αυτή τ�υ �έν�υγλωσσ�λ�γ�υ υπ�γραμμί$ει τ� μέ-γεθ�ς και τ� ν�ημα τ�υ εκδ�τικ�ύεπιτεύγματ�ς. T� Λε�ικ� ήταν πέ-ρα απ� την �ικ�ν�μική αντ��ή α-κ�μα και μιας μεγάλης εκδ�τικήςεπι�είρησης �πως ήταν επί δεκαε-τίες � �ίκ�ς Δημητράκ�υ. O �ίκ�ς

αυτ�ς δεν υπάρ�ει πια. Yπάρ�ει �-μως τ� Λε�ικ�. Kαι υπάρ�ει η τιμήτης πρ�σπάθειας ��ι μ�ν� εν�ςεκδ�τη, αλλά δεκάδων πνευματι-κών ανθρώπων, π�υ, υπ� την αιγί-δα τ�υ έ�εραν εις πέρας ένα μνη-μειώδες έργ�. Eίναι μια τιμή π�υ α-νήκει σε μια �λ�κληρη επ��ή.

* Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O καθηγητήςτυ Πανεπιστημίυ Aθηνών κ. ΔημήτρηςΠ. Δημητράκς, είναι εγγν�ς τυ Δημη-τρίυ B. Δημητράκυ, δημιυργύ τυ -μώνυμυ Λε�ικύ.

Σημειώσεις: 1. Bλ. Πασ�άλης Kιτρμηλίδης,«Nεελληνικ�ς Δια�ωτισμ�ς», εκδ.M.I.E.T.



O Eλευθέρις Bενι$έλς μετα�ρά$ει τν Θυκυδίδη, πίνακας τυ Δ. Kκτσάκη. O Bενι$έλς, νυς �υδερκής και π-λιτικ�ς ηγέτης με ραματικές στ�εύσεις, υιθέτησε με θέρμη την ιδέα τυ Γ. Xατ$ιδάκι για τη δημιυργία εν�ς λε-�ικύ της αρ�αίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γλώσσας, ιδέα πυ απέλη�ε στ εγ�είρημα της σύντα�ης τυ«Iστρικύ Λε�ικύ» της Aκαδημίας Aθηνών.

O Aλ. Δελμύ$ς (αριστερά), Δημ. Γλην�ς (κέντρ) και Mαν. Tριαντα�υλλίδης, μεγάλες πρσωπικ�τητες τυEκπαιδευτικύ μίλυ. O εκδ�της Δ. Δημητράκς εί�ε με τα μέλη τυ Oμίλυ σ�έσεις �ιλίας και συνεργασίας και συμ-μερι$�ταν τις ιδέες τυς. Φωτγρα�ία τυ 1915.

T�υ Γιώργ�υ Mαρκ�π�υλ�υ

Π�ιητή

Oι π�ιητές π�υ η σ�έση τ�υς με ταεκδ�τικά πράγματα της επ��ήςτ�υς θα μας απασ��λήσει εδώ δενείναι άλλ�ι απ� εκείν�υς π�υ η π�-ρεία τ�υς, κυρίως κατά την εικ�-σαετία 1920–1940, συνέπεσε μεμια σειρά δραστηρι�τήτων �ρι-σμένων �ωτισμένων εκδ�τών, �-ρ�σημων για τη νε�τερη Eλλάδα,�πως η έκδ�ση, π.�. των εγκυκλ�-παιδικών έργων τ�υ «Δημητρά-κ�υ», τ�υ «Πυρσ�ύ» και τ�υ«Eλευθερ�υδάκη». Eίναι δεκάδες�ι π�ιητές αυτ�ί, πλην �μως, αρ�ί-��ντας απ� τ�ν (παλαι�τερ� τ�υς)Aπ�στ�λ� Mελα�ριν�, � Φιλύρας,� Λαπαθιώτης, � Oυράνης, � Kα-ρυωτάκης, � Aγρας, � Παπανικ�-λά�υ, η Π�λυδ�ύρη, � Eμμαν�υήλ,� Mπάρας, � Σκαρίμπας και � Kα$-$αδίας, απ�τελ�ύν μια ενδεικτικήγια την πρ�σέγγισή μας �μάδα. Aςτ�υς παρακ�λ�υθήσ�υμε.

O Mελα�ριν�ς υπήρ%ε εκδ�της

των περι�δικών «Zωή» (στην Kων-σταντιν�ύπ�λη) και «Kύκλ�ς»(στην Aθήνα), στη σειρά τ�υ �π�ί-�υ τύπωνε άλλωστε και τις συλλ�-γές τ�υ. O Φιλύρας εμ�ανίστηκεμέσα απ� τις σελίδες της «Δια-πλάσεως». E%έδωσε επτά π�ιητι-κές συλλ�γές –για να περι�ρι-σθ�ύμε μ�ν� σε αυτ� τ� σκέλ�ςτ�υ έργ�υ τ�υς– στα τυπ�γρα-�εία «Διαλησμά», «Tύπ�υ»,«Eλλην�γαλλικ�» και της«Eστίας», καθώς και τ�ν πρώτ�τ�μ� των «Aπάντων» τ�υ, στ�ν«Γκ�$�στη». O Λαπαθιώτης %εκί-νησε μέσα απ� τις σελίδες τ�υ«N�υμά». Συμμετεί�ε στην �μάδαπ�υ ε%έδιδε την «Hγησώ» και την«Aνεμώνη», ενώ τ� 1939 κυκλ�-��ρησε, υπ� τ�ν τίτλ� Tα π�ιήμα-τα («Πυρσ�ς»), την πρώτη και μ�-νη συλλ�γή π�υ τύπωσε �σ� $ρι-σκ�ταν στη �ωή. O Oυράνης άρ�ι-σε την π�ρεία τ�υ απ� τ� περι�δι-κ� π�ικίλης ύλης «Eλλάς», ενώσυνεργάστηκε ως δημ�σι�γρά-��ς με τις ε�ημερίδες «Aκρ�π�-

λις», «Eλεύθερ� Bήμα», «Eλεύθε-ρ�ς Λ�γ�ς» (της �π�ίας, γύρω στα1924, διετέλεσε και διευθυντής),και τύπωσε τρεις συλλ�γές. O Kα-ρυωτάκης έκανε αμέσως αισθητήτην παρ�υσία τ�υ με τη συλλ�γήO π�ν�ς τ�υ ανθρώπ�υ και τωνπραγμάτων, π�υ τυπώθηκε με δι-κά τ�υ έ%�δα1. Συνέ�ισε με τιςσυλλ�γές Nηπενθή2 και Eλεγείακαι σάτιρες («Eκδ�τική εταιρεία«Aθηνά»/A.I. Pάλλης και Σία»), ε-νώ τ� 1919 κυκλ��ρησε με τ�νAγη Λε$έντη τ� σατιρικ� �ύλλ�«H Γάμπα», π�υ τ� έκλεισε η α-στυν�μία ως άσεμν�. O Aγραςπρωτ�εμ�ανίσθηκε μέσα απ� τιςστήλες της «Διαπλάσεως». Yπήρ-%ε για ένα διάστημα αρ�ισυντά-κτης τ�υ περι�δικ�ύ «Nέα Eστία»,καθώς και της «Mεγάλης Eγκυ-κλ�παίδειας» τ�υ «Πυρσ�ύ». E%έ-δωσε τα $ι$λία Στρ��ές τ�υ JeanMoreas («Eλευθερ�υδάκης»), τηνανθ�λ�γία Oι νέ�ι 1910–1920(«Eλευθερ�υδάκης»), Eκλ�γή απ�τ� π�ιητικ� έργ� τ�υ Moreas («Zη-

κάκης»), Tα ��υκ�λικά και τα ε-γκώμια («Δημητράκ�ς») και Kαθη-μερινές (επίσης «Δημητράκ�ς»).O Παπανικ�λά�υ %εκίνησε και αυ-τ�ς απ� τις σελίδες της «Διαπλά-σεως», ενώ στη συνέ�εια συνερ-γάστηκε με τ�ν «Bωμ�», τη «M�ύ-σα», τ�ν «N�υμά» και τ� «Mπ�υ-κέτ�», τ�υ �π�ί�υ διετέλεσε μάλι-στα κατά διαστήματα $�ηθ�ς αρ-�ισυντάκτη, αρ�ισυντάκτης και δι-ευθυντής. H Π�λυδ�ύρη πρωτ�-εμ�ανίστηκε μέσα απ� τις στήλεςτ�υ λαϊκ�ύ περι�δικ�ύ «Oικ�γε-νειακ�ς Aστήρ» και κυκλ��ρησετις συλλ�γές Oι τρίλλιες π�υ σ�ή-ν�υν («Eκδ�τική Eταιρεία A.M.K�ντ�μάρη και Σία (Aθήναι – Eυρι-πίδ�υ 6 – 1928»)3 και H�ώ στ� �ά-�ς («Tυπ�γρα�εί�ν Γ.H. Kαλλέρ-γ η / A θ ή ν α ι / Π α ν ε π ι σ τ η μ ί � υ22α/1929»). O Eμμαν�υήλ ε%έδω-σε τέσσερις συλλ�γές, εκ των �-π�ίων O παρά�ων�ς αυλ�ς, τ�1929, απ� τ�ν εκδ�τικ� �ίκ� «A.I.Pάλλη», ενώ ταυτ��ρ�νως υπήρ-



T� ε�ώ�υλλ� της π�ιητικής συλλ�γής της Mαρίας Π�λυδ�ύρη «Tρίλλιες π�υσ�ήν�υν», απ� τις εκδ�σεις «A. M. K�ντ�μάρη».

T� ε�ώ�υλλ� της π�ιητικής συλλ�γής τ�υ Kαίσαρα Eμμαν�υήλ «O παρά�ω-ν�ς αυλ�ς», απ� τις εκδ�σεις «A. I. Pάλλη».

H τύ�η της π�ίησηςΠ�ιητές τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ και εκδ�τική πραγματικ�τητα

%ε α��σιωμέν�ς μετα�ραστής,κυρίως της γαλλικής π�ίησης. OMπάρας συνεργάστηκε με τα πε-ρι�δικά «Aλε%ανδρινή τέ�νη»(1929), «Pυθμ�ς» (Πειραιά), «Nε�-ελληνικά γράμματα» και «Πυρ-σ�ς» (Kωνσταντιν�ύπ�λης), κυ-κλ��ρησε τις συλλ�γές Συνθέ-σεις και Συνθέσεις–Bι�λί� δεύτε-ρ� («Kασταλία»), ενώ υπήρ%ε καιαυτ�ς δειν�ς μετα�ραστής Γάλ-λων κυρίως π�ιητών. O Σκαρίμπας�ιλ�%ενήθηκε για πρώτη ��ράστα «Eλληνικά Γράμματα», ε%έ-δωσε τ� περι�δικ� «Nε�ελληνικάαναγνώσματα» (1937) π�υ τ� έ-κλεισε η δικτατ�ρία τ�υ Mετα%ά,και τύπωσε τη συλλ�γή Oυλαλ�ύμ(«Γρα�εί� πνευματικών υπηρε-σιών/Aθήνα, Mαυρ�μι�άλη 2»), ε-νώ � Kα$$αδίας, τέλ�ς, εμ�ανί-στηκε μέσα απ� τις σελίδες τ�υπερι�δικ�ύ της «Mεγάλης Eλληνι-κής Eγκυκλ�παίδειας» τ�υ «Πυρ-σ�ύ» και τ� 1933 κυκλ��ρησε τησυλλ�γή Mαραμπ�ύ απ� τις εκδ�-σεις τ�υ «Kύκλ�υ».

K�υραστική ενδε��μένως γιατ�ν αναγνώστη η παράθεση τωνπαραπάνω στ�ι�είων, πλην �μως�ρήσιμη, μια και έτσι διαπιστών�υ-με τ� σπ�υδαί� ρ�λ� π�υ έπαι%ανστην �λη υπ�θεση τα περι�δικά(συμπεριλαμ$αν�μένων και αυτώνπ�υ απ�καλ�ύμε «λαϊκά» ή «π�ικί-λης ύλης», τ� �αιν�μεν� των �π�ί-ων και πρέπει να μελετηθεί κάπ�τεδιε%�δικ�τερα), στ� %εκίνημα ιδιαί-τερα των π�ιητών. Γι’ αυτ� και δενείναι τυ�αί� �τι �ι περισσ�τερ�ι α-π� αυτ�ύς ανήκαν στις εκδ�τικές�μάδες των εν λ�γω εντύπων ή ε-%έδιδαν μ�ν�ι τ�υς δικά τ�υς, πρ�-$αίν�ντας παράλληλα και σε εκδ�-σεις «ανατύπων» ή και $ι$λίων(«Hγησώ», «Kύκλ�ς», κ.ά.). Oύτε

$έ$αια είναι τυ�αί� �τι τα έντυπααυτά κυκλ��ρησαν στην Aθήνα(κατά συντριπτική πλει�ψη�ία),στην Kωνσταντιν�ύπ�λη («Πυρ-σ�ς», «Λ�γ�ς»), στην Aλε%άνδρεια(«Nέα Zωή», «Aλε%ανδρινή Tέ-�νη»), στη Θεσσαλ�νίκη («Tέ�νη»,«Mακεδ�νικές Hμέρες», «NέαΠν�ή», «M�ρ�ές») ή στ�ν Πειραιά(«Πειραϊκά Γράμματα»), στα μεγά-λα δηλαδή πνευματικά κέντρα, καιμάλιστα απ� ανθρώπ�υς ως επί τ�πλείστ�ν αστικών, τ�υλά�ιστ�ν,κατα$�λών.

Oπως και τ� �τι υπήρ%αν, �ι πε-ρισσ�τερ�ί τ�υς, μετα�ραστές τηςγαλλικής κυρίως π�ίησης, επίσηςδεν είναι τυ�αί�, καθώς και τ� �τιτα περι�δικά και πάλι ήταν εκείναπ�υ πρ�έ$αλαν αυτή την π�ίηση,μια και, εκτ�ς ελα�ίστων περιπτώ-σεων, �λη η σ�ετική παραγωγή, τηνκαίρια εκείνη περί�δ� της εικ�σαε-τίας 1920–1940, παρέμεινε εγκατε-σπαρμένη εκεί, στις σελίδες τ�υς,στις �π�ίες άλλωστε για δια��-ρ�υς λ�γ�υς, παρέμεινε εγκατε-σπαρμέν� και ένα μεγάλ� μέρ�ς α-π� τ� έργ� των π�ιητών μας (π.�.Mελα�ριν�ς, Φιλύρας, Λαπαθιώτης,Παπανικ�λά�υ, κ.α.). Oσ� για τις ε-�ημερίδες, η «Aκρ�π�λις», η«Eσπερινή», � «Eλεύθερ�ς Λ�-γ�ς», η «Kαθημερινή» και τ�«Eλεύθερ�ν Bήμα» είναι εκείνεςπ�υ δικαι�ύνται τη μεγαλύτερη δ�-%α για τη συμ$�λή τ�υς μέσα απ�τις «�ιλ�λ�γικές σελίδες» τ�υς,στην πρ�ώθηση των π�ιητικών τε-κταιν�μένων, αν και �ι π�ιητές, ε-κτ�ς απ� εκείν�υς π�υ η πρ�σωπι-κή �ιλία τ�υς με εκδ�τες (π.�. Mυ-λων�γιάννης με Δ. Λαμπράκη τ�υ«Bήματ�ς»), μερικ�ύς π�υ άσκη-σαν την κριτική σε ειδικές στήλεςκαι τ� �ρ�ν�γρά�ημα (Aγρας, Φι-λύρας) ή κάπ�ι�υς άλλ�υς π�υ η

σ�έση τ�υς ήταν κατά $άσιν δημ�-σι�γρα�ική (Oυράνης, Γι��ύλλης,Mιμίκ�ς), δεί�ν�υν να πρ�τιμ�ύν, ήνα πρ�σ�εύγ�υν, έστω και ε% ανά-γκης ενδε��μένως, στη στέγη τωνπερι�δικών και πάλι.

Oσ�ν α��ρά τώρα, τη σ�έση τηςπ�ίησης με την εκδ�τική αγ�ρά,θα λέγαμε πως αυτή παρέμεινεπάντ�τε �αλαρή. Eτσι, η πληθώρατων συλλ�γών π�υ κυκλ��ρ�ύντην περί�δ� εκείνη τυπών�ντανμε έ%�δα των ίδιων των π�ιητών.Kαι $έ$αια, δεν ανα�ερ�μαστετ�σ� σε αυτ�ύς π�υ ήδη μελετή-σαμε, αλλά σε δεκάδες άλλ�υς, μεμικρ�τερες τις δυνατ�τητες πρ�-σπελάσεως στα γρα�εία αυτ�ύτ�υ είδ�υς των επι�ειρήσεων, �-πως � Zώτ�ς, π.�., ή � Aηδ�ν�π�υ-λ�ς. Eτσι, �ι δημι�υργ�ί αυτ�ί, ανέγρα�αν, συνήθως, αντί εκδ�τι-κ�ύ �ίκ�υ τα στ�ι�εία τ�υ τυπ�-γρα�εί�υ, μια και π�λλά απ� αυτάδιαδραμάτισαν σημαντικ� ρ�λ�και, τρ�π�ν τινά, λειτ�ύργησανκαι ως άτυπ�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ι, �-πως ως άτυπ�ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ι λει-τ�ύργησαν και αρκετά $ι$λι�πω-λεία, εκτ�ς $έ$αια απ� εκείνα τωνεκδ�τών (Bασιλεί�υ, Γκ�$�στη,Eλευθερ�υδάκη, Σιδέρη, κ.λπ.).Aλλά και �ι π�ιητές π�υ εί�αν τηντύ�η να στεγασθ�ύν κάτω απ�τ�ν τίτλ� κάπ�ι�υ εκδ�τη, σε σ�έ-ση με τ�υς επιστήμ�νες, τ�υς %έ-ν�υς συγγρα�είς ή τ�υς πε��γρά-��υς, δεν εί�αν, σίγ�υρα, μια ισ�-τιμη με αυτ�ύς μετα�είριση. Eτσι,δεν συναντάμε π�υθενά «π�ιητι-κή σειρά», ενώ έ��υν ήδη δημι-�υργηθεί αρκετές, �πως, π.�., των«Aρ�αίων συγγρα�έων» και της«Φιλ�λ�γικής και K�ινωνι�λ�γι-κής Bι$λι�θήκης» («Φέ%ης» 1910),ή εκείνη της «Kινηματ�γρα�ικήςBι$λι�θήκης» («Παπαδημητρί�υ»,

γύρω στα 1924). Aκ�μη δε και αυ-τ�ί π�υ εκλήθησαν για να συνερ-γασθ�ύν στ�υς μνημειώδεις εκ-δ�τικ�ύς άθλ�υς της εγκυκλ�παί-δειας τ�υ «Πυρσ�ύ» και των Λε%ι-κών, είναι δυσανάλ�γα λιγ�τερ�ιαπ� αυτ�ύς των άλλων τε�νών, ε-νώ και �ι δύ� ανθ�λ�γίες π�υ επι-�ειρήθηκαν (Aγρας στ�ν «Eλευ-θερ�υδάκη»)4 και Γι��ύλλης (στ�περι�δικ� «Π�λιτισμ�ς» μάλιστα,π�υ ε%έδιδε � ίδι�ς και ��ι σε εκ-δ�τικ� �ίκ�), είναι και αυτές δυ-σανάλ�γα, δυστυ�ώς, λίγες, αλλά,ευτυ�ώς, έτ�ιμες να επι$ε$αιώ-σ�υν την �ρ�νια πεπ�ίθηση (γιανα μην τα �ρεών�υμε �λα στ�υςεκδ�τες, �ι �π�ί�ι και π�λλά έκα-ναν και σπ�υδαία), πως έτσι συμ-$αίνει πάντα με την π�ίηση, μιακαι αυτή μιλάει μια ειδική γλώσσακαι, ως εκ τ�ύτ�υ, απευθύνεταικατά καν�να σε μυημέν�υς. Kαι �ιμυημέν�ι είναι, απ� τη �ύση αυ-τ�ύ τ�υ κ�σμ�υ, έτσι κι αλλιώς, λι-γ�τερ�ι και σπανι�τερ�ι, �πως άλ-λωστε κάθε καλ�.

Σημειώσεις: 1. Bλέπε και «K.Γ. Kαρυωτά-κης: Tα π�ιήματα», επιμέλεια Γ. Π. Σα��ί-δης, «Nε�έλη» 1992, σ. 307.

2. «Aγνωστ� σε π�ι� τυπ�γρα�εί� και σε π�-σα αντίτυπα τυπώθηκε –πιθαν�τατα με έ-��δα τ�υ π�ιητή», μας πληρ��ρεί καιπάλι � Γ. Π. Σα��ίδης, �.π. σ. 313.

3. O Γ. Π. Σα��ίδης (�.π. σ. 333) γρά�ει γιατη συλλ�γή τ�υ «Eλεγεία και σάτιρες»π�υ �πως είδαμε εκδ�θηκε απ� την«Eκδ�τική Eταιρεία A. I. Pάλλης καιΣIA», τ� 1927: «O K�ντ�μάρης πάντως, τ�Σεπτέμ�ρι� 1928, ήταν διευθυντής τηςEταιρείας Pάλλη, η �π�ία �αίνεται πωςτ�υλά!ιστ�ν απ� τ� 1927, αντιμετώπι"ε �ι-κ�ν�μικές δυσκ�λίες ��ειλ�μενες στ�νPάλλη».

4. Bλέπε και Kώστα Στεργι�π�υλ�ν: «HEλληνική π�ίηση ανθ�λ�γημένη / ανθ�λ�-γία – Γραμματ�λ�γία», τ�μ�ς Γ΄, Σ�κ�λης,1990, π�λύτιμ�ς και ασ�αλής �δηγ�ς στησύντα�η τ�υ παρ�ντ�ς.



T� ε�ώ�υλλ� της π�ιητικής συλλ�γής τ�υ Aλε-�άνδρ�υ Mπάρα «Συνθέσεις – Bι�λί� δεύτερ�», α-π� τις εκδ�σεις «Kασταλία».

T� ε�ώ�υλλ� της π�ιητικής συλλ�γής τ�υ Γιώρ-γ�υ Σαραντάρη «Oι αγάπες τ�υ �ρ�ν�υ», αυτ�έκ-δ�ση, Aθήνα 1933.

T� ε�ώ�υλλ� της π�ιητικής συλλ�γής τ�υ PήγαΓκ�λ�η «Στ� γύρισμα της ρίμας», απ� τις εκδ�-σεις «I. N. Σιδέρη».

T�υ Γιάννη Xρυσ�έργη

Iστ�ρικ�ύ

THN EKPH�H της εκδ�τικής δρα-στηρι�τητας η �π�ία παρατηρήθηκεστη δεκαετία τ�υ ’20, ακ�λ�ύθησε ηκρίση της δεκαετίας τ�υ ’30. Π�λλ�ίεκδ�τικ�ί �ίκ�ι π�υ εί�αν δημι�υρ-γηθεί την πρ�ηγ�ύμενη δεκαετία έ-κλεισαν. Oσ�ι επι�ίωσαν περι�ρισανδραστικά την εκδ�τική τ�υς δρα-στηρι�τητα και ασ��λήθηκαν κυ-ρίως με τη ρευστ�π�ίηση των απ�-θεμάτων �ι�λίων τ�υς. H κρίση αυ-τή απ�τέλεσε τ� έναυσμα για εκτε-ταμέν� διάλ�γ� μέσα απ� τ�ν πε-ρι�δικ� Tύπ� και τις ε�ημερίδες.

H πρώτη αιτία της κρίσης ήταν α-ναμ�ί��λα η παγκ�σμια �ικ�ν�μικήκρίση, π�υ έπλη!ε καίρια τ� εισ�δη-μα των Eλλήνων. Oι συνέπειες τηςμείωσης της αγ�ραστικής δύναμηςτ�υ κ�ιν�ύ των �ι�λι�πωλείων ήτανδραματικές. Oι πωλήσεις των �ι-�λίων, ιδίως των λ�γ�τε�νικών, έ-πεσαν κατακ�ρυ�α. Oι εκδ�τες άρ-�ισαν να εκπ�ι�ύν τα απ�θέματάτ�υς, π�υλώντας με εκπτώσεις π�υέ�ταναν και τ� 80%.

H πτώση των πωλήσεων των �ι-�λίων έ�ερε στ� πρ�σκήνι� μια σει-

ρά πρ��λήματα τ�υ εκδ�τικ�ύ �ώ-ρ�υ, τα �π�ία, μ�λ�ν�τι �ρ�νια, συ-γκαλύπτ�νταν απ� τις υψηλές πω-λήσεις της πρ�ηγ�ύμενης περι�-δ�υ. T� πρώτ� ήταν τ� κ�στ�ς τ�υ�αρτι�ύ. Ως τα μέσα της δεκαετίαςτ�υ ’20 τ� �αρτί εισαγ�ταν και υ�ί-στατ� �αριά ��ρ�λ�γία. Στα μέσατης δεκαετίας τ�υ ’20 ιδρύθηκανδύ� �αρτ�π�ιίες, στην Πάτρα καιστ� Aίγι�, η τιμή τ�υ �αρτι�ύ �μωςδεν μειώθηκε. Oι εκδ�τες, ισ�υρι&�-μεν�ι �τι η ακρι�ή για τ� �αλάντι�τ�υ Eλληνα τιμή τ�υ �ι�λί�υ ��ει-λ�ταν στ� κ�στ�ς τ�υ �αρτι�ύ, α-παίτησαν τη μείωση της τιμής τ�υ,�ωρίς απ�τέλεσμα εντ�ύτ�ις. H ά-π�ψη αυτή αμ�ισ�ητήθηκε έντ�νααπ� τ�ν �εν��ώντα Λευκ�παρίδη, ��π�ί�ς σε συνέντευ!ή τ�υ στ� πε-ρι�δικ� «H Φωνή τ�υ Bι�λί�υ» (Πε-ρί�δ�ς A΄, τ. 4, σελ. 109–111), ε!ηγεί�τι τ� κ�στ�ς τ�υ �αρτι�ύ δεν είναισημαντικ� �ταν ένα �ι�λί� κ�στί&ει7–8 δρα�μές και πωλείται πρ�ς30–40 δρα�μές. T� κύρι� πρ��ληματ�υ �ι�λί�υ ήταν η απ�υσία δικτύωνδιαν�μής, ιδίως στην επαρ�ία. Δεν�ωράει αμ�ι��λία �τι η απ�υσία �ρ-γανωμένων δικτύων πώλησης τ�υ�ι�λί�υ εί�ε σημαντικές επιπτώσεις

στη �αμηλή τ�υ κυκλ��ρία. Aν εί-�αν υπάρ!ει τέτ�ια δίκτυα πριν απ�την κρίση, θα εί�αν επιτρέψει την ε-πι�ίωση περισσ�τερων εκδ�τικών�ίκων κατά την κρίση. Oμως η επι-σήμανση αυτή τ�υ Λευκ�παρίδη ε-!ηγεί επίσης και τις πωλήσεις των�ι�λίων με εκπτώσεις της τά!ης τ�υ70% – 80%.

Aνταγωνισμςε�ημερίδων

Tην ίδια επ��ή, �ι εκδ�τικ�ί �ίκ�ιέπεσαν θύματα τ�υ ανταγωνισμ�ύαπ� μέρ�υς των ε�ημερίδων. Oιτελευταίες, ήδη απ� τα τέλη τηςπρ�ηγ�ύμενης δεκαετίας εί�αναρ�ίσει να απ�κτ�ύν ένα περισσ�-τερ� εγκυκλ�παιδικ� περιε��με-ν�, μετατρεπ�μενες σε, εκ τωνπραγμάτων, ανταγωνιστές τ�υ �ι-�λί�υ. Στην αρ�ή δημ�σίευαν μυ-θιστ�ρήματα και διηγήματα σε συ-νέ�ειες. Σύντ�μα �μως, επω�ε-λ�ύμενες της ατέλειας τ�υ �αρτι-�ύ και των ιδι�κτητων τυπ�γρα�ι-κών εγκαταστάσεών τ�υς, άρ�ισαννα εκδίδ�υν �ι�λία, τα �π�ία πω-λ�ύσαν σε ιδιαίτερα �αμηλές τιμέςστ�υς αναγνώστες τ�υς, ε��σ�ν

αυτ�ί εί�αν συμπληρώσει τ�ν απαι-τ�ύμεν� αριθμ� κ�υπ�νιών. O α-νταγωνισμ�ς ήταν αθέμιτ�ς. Yστε-ρα απ� έντ�νες πιέσεις των εκδ�-τών πρ�ς την κυ�έρνηση, απαγ�-ρεύτηκε, με ν�μ�, στις αρ�ές τ�υ1934, η έκδ�ση �ι�λίων απ� ε�η-μερίδες.

H κρίση στις πωλήσεις τ�υ �ι�λί-�υ ανέδει!ε και τ� &ήτημα της π�ι-�τητας των εκδ�σεων. Aρκετ�ί εκ-δ�τες, με πρώτ�υς τ�υς K�λλάρ�και Σαλί�ερ�, έθι!αν τ� θέμα σταπλαίσια της έρευνας τ�υ περι�δι-κ�ύ «H Φωνή τ�υ Bι�λί�υ». Oμωςπι� καυστικ�ς και πι� επιγραμματι-κ�ς είναι � Kώστας Oυράνης, � �-π�ί�ς επιτίθεται, με σειρά άρθρωντ�υ στ� «Eλεύθερ�ν Bήμα», στατέλη Δεκεμ�ρί�υ τ�υ 1930, στ�υςεκδ�τες, �αρακτηρί&�ντάς τ�υς ά-σ�ετ�υς. «Aδιά�αστα ενέκριναν τα�ι�λία πριν απ� την κρίση, αδιά�α-στα τα απ�ρρίπτ�υν τώρα», θαγράψει σε ένα απ� τα άρθρα τ�υ.

Tα θύματα της κρίσης

Eλά�ιστ�ι εκδ�τες αντιστάθη-καν στ�ν πειρασμ� της εκπ�ίησης



H κρίση τ�υ ιλί�υ στα 1930T� �ι�λί� στη δίνη της παγκσμιας �ικ�ν�μικής ύ�εσης

Zάππει Mέγαρ, 1934: η Aίθυσα Bι�λίυ, στην Πανελλήνια Eκθεση Eμπρίυ. Hταν η πρώτη �ρά πυ σε εμπρική έκθεση τ �ι�λί απλάμ�ανε �ε�ωρι-στής πρ�λής, αντιμετωπι!"μεν ως εμπ"ρευμα πυ �ρή!ει πρώθησης. H πινακίδα «Tα �ι�λία πωλύνται» είναι εύγλωττη...

�ταν ενέσκηψε η κρίση. T� �ι�λί�π�υ υπέστη την μεγαλύτερη καθί-&ηση στις πωλήσεις τ�υ ήταν τ�λ�γ�τε�νικ�. T� επιστημ�νικ� �ι-�λί� συνέ�ισε να αγ�ρά&εται «απ�ανάγκη», ενώ εκείν� τ� �π�ί� υπέ-στη περιθωριακή μείωση των πω-λήσεών τ�υ, είναι τ� σ��λικ�. Eτσιεκδ�τικ�ί �ίκ�ι �πως αυτ�ί τ�υ I.Δ.K�λλάρ�υ και τ�υ Δημητράκ�υ, μεέντ�νη παρ�υσία στ� �ώρ� τ�υσ��λικ�ύ �ι�λί�υ, επέτρεψανστ�υς εαυτ�ύς τ�υς την π�λυτέ-λεια να μην εκπ�ιήσ�υν τα απ�θέ-ματά τ�υς.

Tα λαϊκά αναγνώσματα, ιδιαίτε-ρα τ� ληστρικ� μυθιστ�ρημα, �αί-νεται �τι έμειναν ανεπηρέαστα α-π� την κρίση. H διαπίστωση αυτήανήκει στ� διευθυντή της Bι�λι�-θήκης της B�υλής των EλλήνωνΠαν. Kαλ�γερ�π�υλ� («H Φωνήτ�υ Bι�λί�υ», τ. 3, σελ. 74–75). M�-λ�ν�τι � Kαλ�γερ�π�υλ�ς δεν πα-

ρ�υσιά&ει σ�ετικά στατιστικά στ�ι-�εία, η διαπίστωσή τ�υ δεν πρέπεινα απεί�ε π�λύ απ� την πραγματι-κ�τητα.

Σ��λικ �ι�λί�και κρίση

Mε την έκδ�ση σ��λικών �ι�λίωνασ��λ�ύνταν �ι σημαντικ�τερ�ι εκ-δ�τικ�ί �ίκ�ι της επ��ής. Oπως στιςμέρες μας τα πανεπιστημιακά συγ-γράμματα, τα σ��λικά εγ�ειρίδια α-π�τελ�ύσαν συστηματική πηγή εσ�-δων των εκδ�τικών �ίκων. Eίναι λ�ι-π�ν εύλ�γη η εκστρατεία των εκδ�-τών υπέρ της επιλ�γής περισσ�τε-ρων τ�υ εν�ς εγ�ειριδίων, μετα!ύτων �π�ίων �ι εκπαιδευτικ�ί θα διά-λεγαν τ� εγ�ειρίδι� π�υ θα έκρινανκαταλληλ�τερ�. Oταν τ� θέμα συ&η-τήθηκε στη B�υλή η πίεσή τ�υς α-π�δεί�τηκε απ�τελεσματική και τε-λικά � ν�μ�ς για την εκπαίδευση τ�υ1930 έκανε δεκτ� τ� αίτημά τ�υς.

Aντίθετα, τ� δεύτερ� αίτημα τωνεκδ�τών, η μείωση της ��ρ�λ�γίαςτων εγ�ειριδίων της δευτερ��άθ-μιας εκπαίδευσης απ� 52% σε 10%–�σ� ��ρ�λ�γ�ύνταν τα εγ�ειρίδιατ�υ Δημ�τικ�ύ– δεν έγινε δεκτ�.Aπ� την επι�ειρηματ�λ�γία π�υ α-ναπτύσσεται στη «Φωνή τ�υ Bι�λί-�υ», πρ�κύπτει �τι ε!αιτίας τ�υ υ-ψηλ�ύ κ�στ�υς τ�υ γυμνασιακ�ύ �ι-�λί�υ υπήρ�ε μια ανθηρή αγ�ρά με-τα�ειρισμένων �ι�λίων.

Aπ� την μελέτη των ισ�λ�γισμώντ�υ εκδ�τικ�ύ �ίκ�υ I.Δ. K�λλάρ�υκατά τη διάρκεια της δεκαετίας τ�υ’30, πρ�κύπτει �τι � αριθμ�ς τωνσ��λικών εγ�ειριδίων π�υ πωλ�ύσε� εκδ�τικ�ς �ίκ�ς κάθε �ρ�ν� κυ-μαιν�ταν γύρω στις 250.000. Δεν εκ-πλήσσει κατά συνέπεια τ� γεγ�ν�ς�τι, ακ�μα και �ταν η κρίση μάστι&ετ� �ι�λί� στις αρ�ές της δεκαετίας,� εν λ�γω εκδ�τικ�ς �ίκ�ς αρνήθη-κε να π�υλήσει �ι�λία με μεγάλη έκ-πτωση και ήταν κερδ��ρ�ς. Aντί-

θετα, μ�λις ιδρύεται, στα 1937, �Oργανισμ�ς Eκδ�σεως Σ��λικών Bι-�λίων και επι�άλλεται κρατικ� μ�ν�-πώλι� στην έκδ�ση των σ��λικώνεγ�ειριδίων, � εκδ�τικ�ς �ίκ�ς πα-ρ�υσιά&ει &ημιές.

T� &ήτημα της π�ι�τητας τ�υ ελ-ληνικ�ύ �ι�λί�υ εί�ε αρ�ίσει να τίθε-ται απ� τα μέσα της πρ�ηγ�ύμενηςδεκαετίας. Συγγρα�είς και εκδ�τεςεί�αν αρ�ίσει να αντιμετωπί&�υν τ�&ήτημα της καλαισθησίας των εκδ�-σεων. Hδη απ� τα 1926 εί�αν κάνειτην εμ�άνισή τ�υς �ι πρώτες καλλι-τε�νικά επιμελημένες εκδ�σεις γιανα γίνει τ� �ι�λί� ελκυστικ�τερ�.Eτσι, δημι�υργήθηκε σιγά–σιγά έναιδιαίτερ� κ�ιν�, π�υ μερικές ��ρέςενδια�ερ�ταν περισσ�τερ� για τηνκαλλιτε�νική και τη συλλεκτική α!ίατης έκδ�σης απ� �,τι για τ� περιε��-μεν� εν�ς �ι�λί�υ.

T� &ήτημα της πρ�σέλκυσης τωναναγνωστών τέθηκε συν�λικά �ταν!έσπασε η κρίση. T�τε �ι εκδ�τεςάρ�ισαν να ανα&ητ�ύν τρ�π�υς γιατην καλύτερη πρ��λή τ�υ �ι�λί�υ.Hδη απ� τ� 1930 άρ�ισαν να μιλ�ύντ�σ� για την αναγκαι�τητα της κρα-τικής πρ�στασίας τ�υ �ι�λί�υ, �σ�και για την αναγκαι�τητα δι�ργάνω-σης εκθέσεων �ι�λί�υ. T� αίτημα γιακρατική πρ�στασία τ�υ �ι�λί�υ εκ-�ράστηκε μέσα απ� τις παρεμ�ά-σεις των εκδ�τών για δημι�υργίασ��λικών και δημ�τικών �ι�λι�θη-κών, καθώς και για μείωση της ��-ρ�λ�γίας τ�υ �αρτι�ύ. Oι παρεμ�ά-σεις αυτές δεν τελεσ��ρησαν. Hμα&ική δημι�υργία τέτ�ιων �ι�λι�-θηκών απαιτ�ύσε δαπάνες π�υ �κρατικ�ς πρ�ϋπ�λ�γισμ�ς δεν ήτανσε θέση να πραγματ�π�ιήσει, ενώ ημείωση της ��ρ�λ�γίας τ�υ �αρτι�ύθα πρ�καλ�ύσε απώλεια εσ�δωνστ� Δημ�σι�.

H ιδέα για τη δι�ργάνωση εκθέσε-ων �ι�λί�υ τέθηκε σε συ&ήτηση αμέ-σως μ�λις έγιναν �ρατά τα σημάδιατης κρίσης. Eτσι, δεν άργησε ναδι�ργανωθεί η πρώτη «E�δ�μάδαBι�λί�υ», η �π�ία έλα�ε �ώρα την ά-ν�ι!η τ�υ 1932, στα γρα�εία τηςEνωσης Συντακτών, π�υ τ�τε στε-γά&�νταν στην �δ� Σταδί�υ 8. H έκ-θεση εί�ε μεγάλη επιτυ�ία, τ�σ� ωςπρ�ς τ�ν αριθμ� συμμετε��ντων εκ-δ�τών, �σ� και ως πρ�ς την πρ�σέ-λευση τ�υ κ�ιν�ύ. Eντυπωσιακή ή-ταν και η παρ�υσία των ανε!άρτη-των εκδ�σεων.


Συνέ�εια απ" την 19η σελίδα

Tη δεκαετία τυ ’30, εκτ"ς απ" την ικνμική κρίση τ �ι�λί εί�ε να αντιμετωπίσει και τν ανταγωνισμ" των ε�ημερίδων, πυ έμπαιναν απαιτητικά στ �ώ-ρ των �ι�λιεκδ"σεων με τη μέθδ των κυπνιών. Aνταγωνισμ" αθέμιτ: «... συναγωνισμ"ς εκ μέρυς των ε�ημερίδων, αίτινες... έ�υσι την ευ�έρειαννα εκδίδωσι πάσης �ύσεως �ι�λία επί ατελύς δημσιγρα�ικύ �άρτυ» έπλη�ε σ�αρά «τας εμπρικάς εκδτικάς επι�ειρήσεις», σημείωνε τ 1935/36 εκ-δ"της I. Δ. Kλλάρς.

Στη δεκαετία τυ ’30 και η ε�ημερίδα «Aκρ"πλις» μπή-κε δυναμικά στ �ώρ της έκδσης �ι�λίων, συμπιέ!-ντας τα περιθώρια κέρδυς των εκδτών �ι�λίυ καιπρκαλώντας αντιδράσεις. Πάνω: «H τρέλα» τυ Λ.Aντρέγιε� απ" τη σειρά «Eκλεκτά μυθιστρήματα» της«Aκρπ"λεως».

«Λυκιανύ Aπάνθισμα» σε μετά�ραση τυ πιητή Φώ-τυ Γι�ύλλη, απ" τη «Bι�λιθήκη Aρ�αίων EλλήνωνΣυγγρα�έων», της ε�ημερίδας «Eλεύθερς Aνθρωπς»,πυ και αυτή εί�ε μπει ανταγωνιστικά στ �ώρ τυ �ι-�λίυ. T �αιν"μεν εί�ε πλλαπλασιαστικές επιπτώσεις,πυ πρκάλεσαν, τ 1935, την επίσημη απαγ"ρευσή τυ.

T�υ Γιώργ�υ Zεελάκη

OI EKΔOTEΣ, π�υ δίν�υν με απ�λυτηακρί�εια τυπ�γρα�ική μ�ρ�ή στ� α-�ριστ�, για να παρα�ράσ�υμε έναγνωστ� �ρισμ� της Tέ�νης, ελά�ιστααπασ��λ�ύσαν την επικαιρ�τητα πα-λαι�τερων επ��ών και σιγά σιγά λη-σμ�νήθηκαν· έμειναν τα �ν�ματάτ�υς στα !εθωριασμένα ε!ώ�υλλατων παλιών �ι�λίων να μας τ�υς θυ-μί"�υν. T� ίδι� συνέ�αινε και στα�ρ�νια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ π�υ, ενώεύκ�λα διαπιστώνεται και μ�ν� απ�την αναγγελία των νέων εκδ�σεωνμια μεγάλη άνθηση, δύσκ�λα εντ�πί-"εται η παρ�υσία των συντελεστώντης ανάμεσα στις �ιλιάδες σελίδες ε-�ημερίδων και περι�δικών. Eίναι "ή-τημα αν εμ�ανίστηκαν δυ� ή τρεις��ρές �ι απ�ψεις των εκδ�τών συ-γκεντρωμένες κατά τ� �ρ�νικ� διά-στημα 1920–1940.

Διαλέ!αμε να παρ�υσιάσ�υμε τησ�ετική έρευνα τ�υ κ�ρυ�αί�υ λ�-γ�τε�νικ�ύ περι�δικ�ύ της περι�-δ�υ, «Nε�ελληνικά Γράμματα». Στηνπρ�σπάθειά τ�υ τ� καλ� αυτ� περι�-δικ� να !εκαθαρίσει τα πρ��λήματαπαραγωγής και κυκλ��ρίας τ�υ λ�-

γ�τε�νικ�ύ �ι�λί�υ στην Eλλάδα, "ή-τησε τ� 1937 να μάθει τις γνώμεςτων εκδ�τών. Aπ� την πλευρά τ�υπερι�δικ�ύ τη συνέντευ!η πήρε �νέ�ς τ�τε λ�γ�τέ�νης Θαλής Πρ�-δρ�μ�υ (γεν. 1909) π�υ αργ�τεραπέρασε στα γράμματα με τ� ψευδώ-νυμ� Kώστας Θρακιώτης.

Στις ερωτήσεις απάντησαν �ι «ει-δικ�ί», αλλά και απλ�ί άνθρωπ�ι απ�τ� αναγνωστικ� κ�ιν�. H έρευνα εί�εεπιτυ�ία, αν κρίνει κανείς «απ� τιςπλατειές συ"ητήσεις π�υ έγινανστ�ν καθημεριν� Tύπ�, τα άρθρα, �ιμελέτες και �ι διά��ρες γνώμες π�υδημ�σιεύτηκαν τ�ν τελευταί� καιρ�στις ε�ημερίδες και στα περι�δικάτης πρωτεύ�υσας και της επαρ�ίας»,�πως ανα�έρει στα συμπεράσματάτ�υ � Θ.Π. Aπ� τις εκτεταμένες απ�-ψεις π�υ διατύπωσαν �ι εκπρ�σωπ�ιεπτά εκδ�τικών �ίκων μετα�έρ�υμεεδώ απ�σπάσματα, με κέντρ� τηνκρίση τ�υ �ι�λί�υ και τα μέτρα γιατην αντιμετώπισή της:

Aλλ�ι ρυθμ�ί ωής

O Kώστας Eλευθερ�υδάκης,τ�υ �μώνυμ�υ �ίκ�υ, με άνεση

λ�γ�υ συνδέει τις δυσκ�λίες διά-δ�σης τ�υ �ι�λί�υ με τις κ�ινωνι-κές αλλαγές, τ�ν αθλητισμ�, τ�αυτ�κίνητ�, τ� σινεμά, τ� ραδι�-�ων� και τ� νέ� ρυθμ� της "ωής.Kαι πι� αναλυτικά:

«H εκ τ�υ π�λέμ�υ εις ανώτε-ρ�ν κ�ινωνικ�ν επίπεδ�ν ανα�α-νείσα εις τ�ν �ρί"�ντα νέα τά!ιςευκαταστάτων αστών, η κατάσυνθήκην διαδε�θείσα εις πλ�ύ-τ�ν και επίδει!ιν την εκλιπ�ύσαν,είναι �υσικ�ν �τι θα �ραδύνη νααισθανθή την ανάγκην ανωτέρ�υπνευματικ�ύ �ί�υ. Aυτ�ς είναι, ε-κτ�ς ελα�ίστων ε!αιρέσεων, � ν�-μ�ς της ε!ελί!εως των κ�ινω-νιών.

»Eτερ�ς κίνδυν�ς τ�υ �ι�λί�υείναι πρώτ�ν � αθλητισμ�ς.

»Eργά"εται αλματικώς � αθλη-τισμ�ς, απ��άλλει απ� τας νέαςκ�ινωνίας τας σκ�τεινάς σκέψεις,τα ν�σηρά υπ�λείμματα τ�υ Mε-σαίων�ς, την ασιατικήν νωθρ�τη-τα. E!ευγενί"ει την ψυ�ήν, δια-πλάσσει τ� ανθρώπιν�ν σώμα, δη-μι�υργεί νέα ανάγλυ�α της Nίκηςτ�υ Παιωνί�υ.

»T�ν λατρεύει η νε�της απ�

τ�υ σ��λικ�ύ θρανί�υ μέ�ρι τ�υθαλερ�ύ γήρατ�ς.

»Δεν ανα�έρω τ� αυτ�κίνητ�νκαι την μετ’ αυτ�ύ συνδυα"�μένην�υσι�λατρείαν, �ύτε την μέθηντ�υ αέρ�ς.

»Oλα αυτά, πράγματα υπέρ��α,αλλά και αντίθετα με την κλειστήνκαι συγκεντρωμένην "ωήν της α-ναγνώσεως, τ�υ ρεμ�ασμ�ύ, τωναισθηματικών �νείρων, συνεπώςκαι τ�υ ��ρέως αυτών, των �ι-�λίων.

»Aλλά μήπως � νέ�ς ρυθμ�ς της"ωής, η τα�ύτης, η σπατάλη ενερ-γείας, δεν είναι και αυτά ε�θρ�ίτης ραστώνης και της συγκεντρώ-σεως τ�υ ανθρώπ�υ, απαραιτήτωνσυντρ��ων διά την ανάγνωσιν καιαπ�λαυσιν της αναγνώσεως;».

E�θρ�ύς τ�υ �ι�λί�υ αναγ�ρεύ-ει τα γραμμ��ωνα με τις πλάκεςΛεγκα��ν, τη ραδι�λα και τ�ν κι-νηματ�γρά��. Στ�υς ενδ�γενείςπαράγ�ντες, «�ι �π�ί�ι �υκ �λίγ�νσυντελ�ύν εις την �ειρ�τέρευσιντης �λης θέσεως τ�υ �ι�λί�υ», συ-γκαταλέγει την π�σ�τική υπερπα-ραγωγή και την κάτω τ�υ μετρί�υ



H �δ�ς Σταδί�υ κατά τη δεκαετία τ�υ 1920, κυρι�λεκτικά η «�δ�ς των ιλι�πωλείων» την επ��ή εκείνη. Διακρίνεται δε�ιά, στ� ύψ�ς τ�υ κατερ��μεν�υ αυ-τ�κινήτ�υ, τ� ιλι�πωλεί� «Mι�. Σαλίερ�ς» (Φωτ�γρ. Aρ�εί�, M�υσεί� Mπενάκη).

Kρίση – Aίτια – ΘεραπείεςOι απ�ψεις εκδ�τών της επ��ής για τα πρ��λήματα τ�υ �ι�λί�υ στα 1930

π�ι�τική δημι�υργία. Για να !επε-ραστεί η κρίση "ητάει να υπάρ!ει«μέριμνα δημι�υργίας εκδ�τικήςπαραδ�σεως διά τ�ν καταρτισμ�νμ�ρ�ωμένης νέας γενιάς εκδ�-τών». Nα αντιμετωπισθεί η γλωσσι-κή αναρ�ία π�υ δημι�υργεί �ά�ςκαι κυκεώνα στ�ν γραπτ� λ�γ� με«την ευλ�γημένην αρωγήν της δη-μ�τικής γλώσσης».

«Kακ� γ�ύστ�»

Aπ� τ�ν εκδ�τικ� �ίκ� Γεωργί�υBασιλεί�υ καταθέτει τις απ�ψειςτης η Mαργαρίτα Bασιλεί�υ: «Oι ε-�ημερίδες απ� τη μια μεριά με τιςπρ��ειρες και �τηνές εκδ�σειςτ�υ και τα λαϊκά περι�δικά απ� τηνάλλη, έ��υν καταστρέψει τ� γ�ύ-στ� τ�υς κ�ιν�ύ». Tην αγ�ρά τ�υ�ι�λί�υ, πρ�σθέτει, δυσκ�λεύει η�ικ�ν�μική κρίση και η καθημερινή�ι�πάλη. Για να θεραπευτεί τ� κα-κ� θεωρεί απαραίτητ� να �θηνύ-νει τ� �ι�λί� και γι’ αυτ� τ� κράτ�ςπρέπει να μειώσει τη ��ρ�λ�γίατ�υ �αρτι�ύ και τα τα�υδρ�μικά έ-!�δα πρ�ς την επαρ�ία.

O εκδ�της Γιάννης Σαλί�ερ�ςπρ�σπερνάει τα αίτια π�υ απαρίθ-μησαν �ι πρ�ηγ�ύμεν�ι και ανα�έ-ρεται στ�ν αρνητικ� ρ�λ� της �ει-ρα�έτησης των γυναικών, «π�υ ή-ταν αναγκασμένες να μέν�υν στ�σπίτι και π�υ για παρηγ�ριά τ�υςστην κλεισ�ύρα εί�αν τ�ν πιστ�τ�υς σύντρ��, τ� �ι�λί�, σήμερακι αυτές πήρανε τ�υς δρ�μ�υς.Bγήκανε στη "ωή».

Για τ� !επέρασμα τς κρίσης, υ-π�στηρί"ει τ� αίτημα της ατέλειαςτ�υ �αρτι�ύ, εκτιμάει �τι στηνEλλάδα τ� αναγνωστικ� κ�ιν� κυ-μαίνεται στ�υς 40.000-50.000 ανα-γνώστες και «απ� αυτ�ύς ένα ση-μαντικ� π�σ�στ� θα μπ�ρ�ύσε νατρα�η�τεί στ� σ��αρ� �ι�λί� μεμια καλή δια�ήμιση και πρ�παγάν-δα των εκδ�τών».

Λαϊκές �ι�λι�θήκες

O Kώστας Σαραντ�π�υλ�ς, δι-ευθύνων σύμ��υλ�ς τ�υ εκδ�τι-κ�ύ �ίκ�υ «I. K�λλάρ�ς και Σία»,πριν απ� λίγ� καιρ� ήταν στ� Πα-ρίσι και παρατήρησε «κι εκεί κατά-σταση �ειρ�τερη κι απ’ την εδώ».Aπ�δίδει στις «τρισάθλιες λαϊκέςεκδ�σεις Mάσκα, Mυστήρι�, P�μά-ντ"� κ.ά.», την καταστρ��ή τ�υγ�ύστ�υ των αναγνωστών. Yπ�-στηρί"ει την ατέλεια �άρτ�υ και τημείωση των τα�υδρ�μικών τελών,

πρ�τείνει την ίδρυση λαϊκών �ι-�λι�θηκών στ�υς δήμ�υς και τιςκ�ιν�τητες, και την καθιέρωση �ι-λ�λ�γικών διαγωνισμών με τηνκατάλληλη συνδρ�μή τ�υ Tύπ�υ.

O νέ�ς τ�τε εκδ�της ΛεωνίδαςAντων�π�υλ�ς, π�υ κυκλ��ρείκαι τ� περι�δικ� «Bαλκανική Λ�-γ�τε�νία» με σκ�π� την πνευματι-κή πρ�σέγγιση των λαών της πε-ρι��ής, εμ�αθύνει στ� πρ��λημακαι θεωρεί την κρίση ηθική, τ�υπ�λιτισμ�ύ: «Γιατί ένας λα�ς π�υδεν δια�ά"ει και π�υ θεωρεί τ� �ι-�λί� σαν μια π�λυτέλεια και ��ισαν ανάγκη, δεν μπ�ρεί να θεω-ρείται π�λιτισμέν�ς». Yπ�λ�γί"ειτ�ν μ�ρ�ωμέν� κ�σμ� στη �ώραμας σε μισ� εκατ�μμύρι� και απ’αυτ� τ� «κ�ιν� για τ� σ��αρ� �ι-�λί� δεν !επερνάει τ�υς πεντακ�-σι�υς αναγνώστες». Aπ�δίδει τααίτια στ� σ��λεί� και στην ιδέαπ�υ έ��υν καθηγητές και διδά-σκαλ�ι για τ� μάθημα των Nε�ελ-ληνικών π�υ «τ� ν�μί"�υν ασήμα-ντ�, σ�εδ�ν ανώ�ελ�, σαν κάτι τ�πάρεργ�». Στις διε!�δ�υς απ� τηνκρίση πρ�τείνει μια δια��ρετική�ργάνωση της έκθεσης τ�υ �ι�λί-�υ, με διαλέ!εις και με άλλες α-τρα!ι�ν (θέατρ� κ.λπ.) με �αρα-

κτήρα γι�ρτής, π�υ δεν θα έπαιρ-νε τ� στεν� �ιλ�λ�γικ� �ρώμα, ματ� καθαρά λαϊκ�»!

«Kι �μως... δια�ά�υν»

Για λ�γαριασμ� τ�υ εκδ�τικ�ύ�ίκ�υ A. Παπαδημητρί�υ απαντάει� π�ιητής Γιώργ�ς Tσ�υκαλάς.Δια�ωνεί με την άπ�ψη �τι � κ�-σμ�ς δεν δια�ά"ει, εγώ, λέει, π�υ«�ρ�νια τώρα �ρίσκ�μαι στην πιά-τσα τ�υ �ι�λί�υ έ�ω διαπιστώσειτην αντίθετη άπ�ψη». Yπάρ�ει α-�άνταστη δίψα για μ�ρ�ωση καιμάθηση υπ�στηρί"ει και συνε�ί"ει:«Eμείς καταγιν�μαστε με τις λαϊ-κές εκδ�σεις, μυθιστ�ρήματα,κ.λπ. H "ήτηση υπερ�αίνει π�λλές��ρές τ� τιρά" των 35–40 �ιλιάδωναντιτύπων. T� αναγνωστικ� κ�ιν�απ�τελ�ύν μαθηταί ηλικίας 12–17ετών [...] T� κ�ιν� αυτ� μετά τα 17μένει νεκρ� και ανεκμετάλλευ-τ�...». Δεν μπ�ρεί να ικαν�π�ιηθείαπ� την π�ι�τητα της εργασίαςπ�υ τ�υ πρ�σ�έρεται. Στις αιτίεςπεριλαμ�άνει τ�υς νε�τερ�υςσυγγρα�είς μας, π�υ �ρίσκ�νταιέ!ω απ� την ελληνική πραγματικ�-τητα· τ� σ��λεί�, π�υ έπρεπε νασταθεί σαν ένας εμπνευσμέν�ς

καθ�δηγητής για την ανάπτυ!ημιας αισθητικής και �ιλ�λ�γικήςμ�ρ�ωσης και δεν έκανε σ�εδ�ντίπ�τε· και τέλ�ς τις εκδ�τικές ε-πι�ειρήσεις, π�υ δεν έ��υν συνεί-δηση της απ�στ�λής τ�υς.

Tην έρευνα κλείνει � AριστείδηςMαυρίδης «απ�κλειστικ�ς και μ�-ναδικ�ς εκδ�της της εργασίαςτων νέων». Στα περι�δικά «Πν�ή»,«Λ�γ�ς», «Nέ�ι Aνθρωπ�ι», είδανπρώτη ��ρά τ� �ν�μά τ�υς τυπω-μέν� συγγρα�είς �πως � Tερ"ά-κης, � Aνθίας, � N. Παπαγεωργί�υ,� N. Σαρά�ας και π�λλ�ί άλλ�ι.Συμ�ωνεί �τι � Eλληνας δεν έμα-θε να δια�ά"ει, να πηγαίνει στ� �ι-�λι�πωλεί� και να αγ�ρά"ει τ� �ι-�λί�: Λ�γ�ι κ�ινωνικ�ί κάν�υντ�υς συγγρα�είς μας, π�υ μέν�υνα��ήθητ�ι απ� την π�λιτεία, να α-ντικρί"�υν την παγερ�τητα εν�ςαδιά��ρ�υ περι�άλλ�ντ�ς. Kαι ηπ�λιτεία, ενώ δίνει ενισ�ύσεις σ’άλλ�υς τ�μείς, �πως στ�ν αθλητι-σμ�, «στ� πνεύμα �μως δεν πρ�-σ�έρει καμιά».

Oι απ�ψεις των εκδ�τών εκ�ρά-στηκαν μέσα σε συνθήκες περι�-ρισμένης ελευθερίας, υπ� τ�ν έ-λεγ�� της μετα!ικής λ�γ�κρισίας,και ίσως γι’ αυτ� η αι�μή των αιτιά-σεων δεν στρέ�εται πρ�ς τ� κρά-τ�ς και την π�λιτεία.

Oι πρ��ληματισμ�ί εκείν�ι, πριναπ� 62 �ρ�νια, δεν �αίν�νται καιτ�σ� δια��ρετικ�ί απ� τ�υς αντί-στ�ι��υς σημεριν�ύς. Eτσι ε!ηγεί-ται αυτ� π�υ συνέ�η �ταν παρ�υ-σιά"αμε τ� 1988 με τ�ν Mαν�ληAναγνωστάκη στ� Πρώτ� Πρ�-γραμμα τ�υ ραδι��ών�υ τη σειρά«Φιλ�λ�γικ�ί περίπατ�ι στ� Mεσ�-π�λεμ�». Oταν μεταδ�θηκε η εκ-π�μπή με τις συνεντεύ!εις τωνπαλιών εκδ�τών, κάπ�ι�ι ακρ�α-τές ν�μισαν πως ακ�ύν τ�υς τωρι-ν�ύς.



O Γεώργι�ς I. Bασιλεί�υ, ιδρυτής, τ� 1913, τ�υ �μώνυμ�υεκδ�τικ�ύ �ίκ�υ, π�υ υπήρ�ε απ� τ�υς α�ι�λ�γ�τερ�υςτης περι�δ�υ, με σημαντική συμ�λή στη νε�ελληνικήπνευματική κίνηση (#ωτ.: «Πανελλήνι� Λεύκωμα Eκατ�-νταετηρίδ�ς 1821–1921», τ. B΄, εκδ. «Xατ'ηϊωάνν�υ», 1923).

O Kώστας Σαραντ�π�υλ�ς, διευθύνων σύμ�υλ�ς τ�υγνωστ�ύ εκδ�τικ�ύ �ίκ�υ «I. K�λλάρ�ς και Σία». Aπέδιδεμερίδι� της ευθύνης για την κρίση τ�υ ιλί�υ στα τέλητ�υ ’30 στις «τρισάθλιες λαϊκές εκδ�σεις» (#ωτ. αρ�εί�εκδ�τη Στρατή Φιλιππ�τη).

«Nε�ελληνικά Γράμματα»: � τίτλ�ς και η ταυτ�τητα τ�υ κ�ρυ#αί�υ λ�γ�τε�νικ�ύ περι�δικ�ύ –«Eδ�μαδιαία Φιλ�-λ�γική, Kαλλιτε�νική, Eπιστημ�νική E#ημερίδα»– τ�υ μεσ�π�λέμ�υ, π�υ ίδρυσε � εκδ�της K. Eλευθερ�υδάκης καιδιηύθυνε � Δημ. Φωτιάδης.

Tων Xριστ��ρ�υ Tα�έκαΔημήτρη Kαρδ�ύτσ�υΓιώργ�υ P�δ�π�υλ�υ

Σπ�υδαστών τ�υ TEI Aθήνας TμήμαTε�ν�λ�γίας Γρα�ικών Tε�νών της ΣΓTKΣ*

«H εμ�άνισις τ�υ ελληνικ�ύ λ�γ�τε-�νικ�ύ �ι�λί�υ είναι �ικτρή απ� κάθεάπ�ψη. T� �αρτί τ�υ είναι πρ�στυ��τ� ε!ώ�υλλ� τ�υ ακαλαίσθητ� η ε-κτύπωση τ�υ κακ�τε�νη»

K. Oυράνης, 1930

TO E�ΩΦYΛΛO είναι η ταυτ�τητατ�υ �ι�λί�υ. Aυτή η ταυτ�τητα, μετην παγίωση και ανάπτυ�η των εκ-δ�τικών �ίκων, σταδιακά γίνεται πι�έντ�νη, πι� εντυπωσιακή μέ�ρι καικραυγαλέα με τη �ρήση τ�υ ανάλ�-γ�υ τύπ�υ και μεγέθ�υς γραμμά-των, με γιρλάντες π�υ �εκιν�ύν απ�απλές διακ�σμητικές γραμμές και#τάν�υν σε π�λύ �αριές μ�ρ#ές.

Στην εικ�ν�γρά#ηση τ�υ �ι�λί�υεπιστρατεύεται, αιώνες πριν, η �α-ρακτική. Aπ� τα πρωιμ�τερα �αρα-κτικά στην Eυρώπη –την �υλ�γρα-#ία και τη �αλκ�γρα#ία απ� τα μέσατ�υ 15�υ αιώνα και αργ�τερα, μετην �εστή �αλκ�γρα#ία ή τη μ�ν�-τυπία– μέ�ρι τ�ν 19� αιώνα, �π�τεεισάγ�νται η λιθ�γρα#ία, η #ωτ�-τσιγκ�γρα#ία και η #ωτ�τυπία, θααν�ί��υν νέ�ι �ρί%�ντες στις γρα#ι-κές τέ�νες και η ε�έλι�η των τε�νι-κών θα είναι συνε�ής. Στην Aθήνα,τ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα τυπών�-νται σε λιθ�γρα#εία, �ι�λία με #ω-τ�μη�ανικές μεθ�δ�υς εκτύπωσης.H #ωτ�λιθ�γρα#ία, η τρι�ρωμία, η#ωτ�τυπία διεισδύ�υν δυναμικάστην αγ�ρά και παραγκωνί%�υν την�υλ�γρα#ία.

Oι #ωτ�γρα#ίες π�υ συναντάμεσε ε�ώ#υλλα της περι�δ�υ1900–1940 στην αρ�ή τ�π�θετ�ύ-νται κάπως αδέ�ια στην �λη σύνθε-ση τ�υ ε�ω#ύλλ�υ. Oι #ωτ�γρα#ίεςείναι συνήθως κακ�τυπωμένες.Στην Eλλάδα, τ� 1918, � Nικ�λα�ςΓα%ής τυπώνει τις πρώτες τρι�ρω-μίες για λ�γαριασμ� τ�υ �ρωμ�τυ-π�λιθ�γρα#εί�υ των αδελ#ών Γ.Aσπιώτη στην Kέρκυρα. Συνήθως �-μως �ι #ωτ�γρα#ίες τυπών�ντανμε πλάκες τρι�ρωμίας, �ι �π�ίεςδ�υλεύ�νταν στη Γερμανία. Σε κ�-λ�#ώνα �ι�λί�υ της «Eστίας» τ�1921, π.�., ανα#έρεται �τι «ετυπώ-θη με τέσσερα �ρώματα και τα κλισέτης τετρα�ρωμίας έγιναν εις τηνΛειψίαν». Φωτ�γρα#ίες υπάρ��υνσυ�νά και μέσα στ� σώμα τ�υ �ι�λί-�υ. Mάλιστα σε αρκετά �ι�λία υπάρ-�ει τυπωμέν� τ� πλαίσι� και έ�εικ�λληθεί μετά η #ωτ�γρα#ία.

Ωστ�σ�, μέ�ρι τη δεκαετία τ�υ’20 η εικ�ν�γρά#ηση των �ι�λίων υ-στερεί σ��αρά. «Aν ε�αιρέσει κα-νείς μερικές σπάνιες περιπτώσεις,τα περισσ�τερα έργα �γαίν�υν στηδημ�σι�τητα με ένα α�ι�θρήνητ�ένδυμα. Aτε�νες εικ�νες, κακ�τυ-

πωμένες #ωτ�γρα#ίες, ακαλαίσθη-τα �ρώματα, απωθ�ύν αντί να ελκύ-�υν την περιέργεια της πελατείας»,γρά#ει η «Nέα Eστία» τ� 1931.

Kαλλιτε�νικές εκδ σεις

Δεν απωθ�ύν �μως �λα τα �ι�λία.Yπάρ��υν και �ι περιπτώσεις τωνκαλλιτε�νικών εκδ�σεων. Πριν απ�τη δεκαετία τ�υ ’20 είναι σπ�ραδι-κές, �πως είναι τ� παράδειγμα τ�υKερκυραί�υ M. Zα�ιτσιάν�υ, � �π�ί-�ς εικ�ν�γρα#εί, με έ�ι �αλκ�γρα-#ίες τ� διήγημα τ�υ Kων. Θε�τ�κηH τιμή και τ� �ρήμα. Aυτ� τ� �ι�λί�εκδ�θηκε απ� τη «Συντρ�#ιά τωνεννέα» και τυπώθηκε στ� �ρωμ�τυ-π�λιθ�γρα#εί� των αδελ#ών Γ.Aσπιώτη, τ� 1914, σε 510 αντίτυπα.Oπως παρατηρεί � Mάρκ�ς Tσιριμώ-κ�ς τ� 1927, � K. Eλευθερ�υδάκης«κατ�ρθωσε με την έκδ�ση τηςIστ�ρίας τ�υ Kων. Παπαρρηγ�π�υ-λ�υ να συμ�ι�άσει την αναμ#ισ�ή-τητη καλαισθητική μ�ρ#ωσή τ�υ με

τ� εμπ�ρικ� τ�υ συμ#έρ�ν». HEκδ�τική Eταιρεία «Στ��αστής» τηνίδια �ρ�νιά, με την έκδ�ση τ�υ �ι-�λί�υ τ�υ K. Kαιρ�#ύλλα Aνέκδ�τατ�υ Σ�λωμ�ύ, «�άρισε στ�υς #ιλ�-�ι�λ�υς τ� εκδ�τικ� αριστ�ύργημα,τ� ε#άμιλλ� με τα πι� καλά πρ�ϊ�-ντα της ευρωπαϊκής �ι�λι�#ιλικήςτέ�νης», γρά#ει τ� ίδι� άρθρ�. O M.Tσιριμώκ�ς γρά#ει ακ�μα �τι υπάρ-�ει η δυνατ�τητα να �ελτιωθεί τ�αισθητικ� επίπεδ� των ελληνικώνεκδ�σεων, αρκεί, �πως επισημαίνει,να «�ρεθ�ύν �ι καλλιτέ�νες π�υ θαμπ�ρ�ύν να αναλά��υν τα κ�σμή-ματα και την εικ�ν�γρά#ηση τ�υ �ι-�λί�υ, να αναπτυ�θ�ύν �ι τέ�νεςτης λιθ�γρα#ίας, �υλ�γρα#ίας, τσι-γκ�γρα#ίας, �αλκ�γρα#ίας, της#ωτ�τυπίας και της μη�ανικής μ�-ν��ρωμίας και π�λυ�ρωμίας».

Oι καλλιτέ�νες αυτ�ί θα �ρεθ�ύν.Mετά τ� 1927 θα εμπλακ�ύν στηδιαδικασία παραγωγής τ�υ �ι�λί�υσημαντικ�ί καλλιτέ�νες, π�υ θα ε-πεμ�αίν�υν στα ε�ώ#υλλα, στ�

σ�εδιασμ� της σελίδας, στην εικ�-ν�γρά#ηση, στα κ�σμήματα των �ι-�λίων. Kαλλιτέ�νες �πως � Kε#αλ-λην�ς, � Aγγ. Θε�δωρ�π�υλ�ς, �Παρθένης, � A. Aστεριάδης, κ.ά.

Tα καιν�ύργια επιτεύγματα τηςσ�εδίασης τυπ�γρα#ικών στ�ι�είωνκαι η δημι�υργία νέων �ικ�γενειώνγραμμάτων δ�κιμά%�νται στα ε�ώ-#υλλα. T� παρατηρ�ύμε να συμ�αί-νει, σε μεγαλύτερη έκταση, στις ε-#ημερίδες της επ��ής, �π�υ σε μιασελίδα μπ�ρεί να έ�ει �ρησιμ�π�ιη-θεί μεγάλ�ς αριθμ�ς δια#�ρετικών�ικ�γενειών. Φαίνεται �τι �σ� μεγα-λύτερ�ς ήταν � αριθμ�ς �ικ�γενει-ών γραμμάτων π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσε� εκδ�τικ�ς �ίκ�ς τ�σ� μεγαλύτερ�#άντα%ε τ� εύρ�ς και τ� κύρ�ς τ�υ.Eτσι π�λλ�ί εκδ�τες, θέλ�ντας ναδεί��υν τ� εύρ�ς των εκδ�τικώντ�υς επι�ειρήσεων, �ρησιμ�π�ι�ύ-σαν �σ� τ� δυνατ�ν περισσ�τερες�ικ�γένειες. Aλλωστε τα κε#αλαίαγράμματα π�υ �ρησιμ�π�ι�ύνταιστα ε�ώ#υλλα σ�εδιά%�νται ευκ�-λ�τερα απ’ �,τι τα μικρά γράμματα.Γι’ αυτ� και παρατηρείται να υπάρ-��υν π�λλά είδη κε#αλαίων γραμ-μάτων σε τίτλ�υς ε�ω#ύλλων, τα �-π�ία δεν έ��υν αντιστ�ί�ως μικράγράμματα.

Oι τελευταίες σελίδες

Aπ� τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας, στιςτελευταίες σελίδες των �ι�λίων συ-ναντάμε παρ�υσιάσεις άλλων �ι-�λίων π�υ «ε�εδ�θησαν» στ�ν ίδι�εκδ�τικ� �ίκ�. Σύνηθες είναι να συ-ναντάμε και π�λυσέλιδ�υς τέτ�ι�υςκαταλ�γ�υς �ι�λίων. Σε �ι�λία τωνεκδ�τικών �ίκων «Γ. Φέ�η» και«Aγκύρας» (πρ�κειται για έναν εκ-δ�τικ� �ίκ� των αρ�ών τ�υ αιώνα,�ωρίς σ�έση με τ�ν σημεριν�) υπάρ-�ει στ� τέλ�ς των �ι�λίων �λ�κληρ�16σέλιδ�, τ� �π�ί� δια#ημί%ει τ� σύ-στημα των δ�σεων και ακ�λ�ύθως �-λες τις σειρές και τ�υς τίτλ�υς �ι-�λίων π�υ περιλαμ�άν�νται σε αυτά.Eίναι ενδεικτικ� της πρ�σπάθειαςτων εκδ�τών να συγκρ�τήσ�υν μιαεκδ�τική π�λιτική, να σ�εδιάσ�υν έ-να εκδ�τικ� πρ�γραμμα και να τ� κά-ν�υν γνωστ�. Aρ�ί%�υν δηλαδή τώρανα συντ�νί%�υν �λες τις εργασίεςτης παραγωγής, της διακίνησης καιτης πρ�ώθησης τ�υ �ι�λί�υ. Δεν αρ-κ�ύνται στην έκδ�ση εν�ς τίτλ�υ καιμ�ν�, αλλά τ�ν εντάσσ�υν σε «σει-ρές», και μέσα στ� �ι�λί� δεί�ν�υντη συν��ή και την αλληλ�υ�ία των«σειρών» αυτών. Σε π�λλές περι-πτώσεις, σε αυτές τις τελευταίες σε-λίδες συναντάμε ��ι μ�ν� ανα#�ρέςαλλά και περιλήψεις των έργων π�υ«ε�εδ�θησαν». Στα τελευταία τυπ�-γρα#ικά μπ�ρεί να συναντήσ�υμε,μέ�ρι τις αρ�ές της δεκαετίας τ�υ’20, και καταλ�γ�υς συνδρ�μητών



T� τε�νικ μέρ�ς τ�υ �ι�λί�υE�ώ�υλλ�, γραμματ�σειρές, εικ�ν�γρά�ηση, σ�εδιασμ ς σελίδας, �αρτί

Tα ε�ώ�υλλα στα ελληνικά �ι�λία της επ��ής σπάνια επιτελ�ύσαν τ�ν ελκυ-στικ� τ�υς ρ�λ�. Aμή�ανα και ανέμπνευστα, συ�νά κακ�τυπωμένα «απωθ�ύναντί να ελκύ�υν την περιέργεια της πελατείας», γρά�ει τ� 1931 η «NέαEστία». Ωστ�σ�, αργ�τερα, �ι �ελτιώσεις γίν�νται αισθητές και τ� απ�τέλε-σμα, αν ��ι εντυπωσιακ�, γίνεται ισ�ρρ�π� και πι� απ�δεκτ�.



(�πως σε �ι�λία των εκδ�σεων «Σα-λί�ερ�ς»).

Διαστάσεις και σύνθεση

Oι συνήθεις διαστάσεις των �ι-�λίων αυτής της περι�δ�υ είναι ταμικρά σ�ήματα. Για παράδειγμα, η«Θεατρική Bι�λι�θήκη» τ�υ «Zηκά-κη» (διαστάσεων 10,5 x 14) ή η σειρά«Eκλεκτά Eργα» των εκδ�σεων «Bα-σιλεί�υ», τα Aπαντα τ�υ �εν�π�υλ�υαπ� τ�ν K�λλάρ� και πλήθ�ς άλλα,έ��υν διαστάσεις μικρ�τερες απ� τησυνήθη σήμερα 14 x 21 εκατ�στών.H κλασική αυτή διάσταση ήταν πι�σπάνια απ� �,τι σήμερα, ενώ ακ�μαπι� σπάνιες ήταν �ι μεγαλύτερεςδιαστάσεις. Aυτές �ι τελευταίες εμ-#ανί%�νται μετά τα μέσα της δεκαε-τίας τ�υ ’20 σε π�λλές καλλιτε�νικέςεκδ�σεις, ενώ με την έκδ�ση τ�υ«Eγκυκλ�παιδικ�ύ Λε�ικ�ύ» τ�υEλευθερ�υδάκη και της «MεγάληςEλληνικής Eγκυκλ�παίδειας» τ�υ«Πυρσ�ύ» εισάγ�νται �ι μεγάλεςδιαστάσεις στ�ν εκδ�τικ� �ώρ�.

Tυπ�γρα�ικά στ�ι�εία

Oι γραμματ�σειρές είναι τ� �ασικ�υλικ� τ�υ τυπ�γρα#ικ�ύ ύ#�υς. O19�ς αιώνας δεν θα δώσει μ�ν� νέεςτε�νικές και μεθ�δ�υς, αλλά τ�τε θασ�εδιαστ�ύν και νέ�ι τυπ�γρα#ικ�ί�αρακτήρες. Θα καθιερωθ�ύν τακυρτά γράμματα Λειψίας· τα Nτιντ�(Didot) θα δώσ�υν τ� 1878 τα νε�τε-ρα Eλ�ε�ίρ και τ� 1890 τα Aπλά· τ�1924 � Γάλλ�ς Φρανσ�υά Tιμπ�υτ�θα �μαδ�π�ιήσει τις �ικ�γένειεςγραμμάτων σε τέσσερις κατηγ�ρίεςμε �άση την απ�λη�η (πατ�ύρα)τ�υς: τα Iσ�πα�ή, τα Aιγυπτιακά, ταEλ�ε�ίρ και τα Nτιντ�. Bέ�αια τα τε-λευταία εκατ� �ρ�νια συναντάμε ταίδια στ�ι�εία με ελα#ρές παραλλα-γές και με δια#�ρετικές �ν�μασίες.Για παράδειγμα, τα Nτιντ� μετ�ν�-μά%�νται σε Aπλά ή τα Eλ�ε�ίρ, μετις π�λλές παραλλαγές τ�υς, ανα#έ-ρ�νται στ�ν κατάλ�γ� των στ�ι�ει�-�υτών Kαρύδη–Kαρ�τση (τ� 1921)ως Πριγκηπίσσης.

Στην Eλλάδα τα πρώτα στ�ι�ει��υ-τήρια ανι�νεύ�νται γύρω στ� 1820ως τμήματα τυπ�γρα#είων. Tα σημα-ντικ�τερα �μως �ρ�ν�λ�γ�ύνται α-π� τ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα: τ�υ A.Πετράκ�υ, � �π�ί�ς συνεταιρίστηκεμε τ�ν Aπ. Παυλίδη τ� 1905 και τ�1909 με τ�ν Eμ. Kαρπαθάκη. O τε-λευταί�ς θα δημι�υργήσει τ� 1922δικ� τ�υ στ�ι�ει��υτήρι�.

Στις εκδ�σεις των τεσσάρων πρώ-των δεκαετιών τ�υ αιώνα μας συνα-ντάμε μεγάλ� #άσμα απ� τις υπάρ-��υσες γραμματ�σειρές. Στα Iσ�πα-�ή συναντάμε τυπ�γρα#ικές �ικ�γέ-νειες �πως τα Aττικά, σε �ι�λία τ�υ«Δημητράκ�υ», τ�υ «Πυρσ�ύ», τ�υ«Γκ��στη». Eπίσης τα Oλύμπια σε

Tυπ�γρα�ικά στ�ι�εία «Aπλά των 12΄(στιγμών) – διά��ρες �ικ�γένειες

και μ�λυ�ένι� πλαίσι�». Aπ� τ� �ι-�λί� «Tυπ�γρα�εί� “Kείμενα” –

Kατάλ�γ�ς των στ�ι�είων», εκδ. «Γρα�ριηλίδης», Aθήνα 1992.

Oι καλλιτε�νικές εκδ�σεις είναι σπάνιες στην Eλλάδα πριν απ� τη δεκαετίατ�υ ’20, �μως θα πυκνώσ�υν, στη συνέ�εια και θα υπάρ��υν έ��ες δ�υλει-ές, �ταν σημαντικ�ί καλλιτέ�νες θα ασ��ληθ�ύν με τα ε�ώ�υλλα, τ� σ�εδια-σμ� της σελίδας, την εικ�ν�γρά�ηση, κ.λπ. τ�υ �ι�λί�υ. Eπάνω: σελίδα απ�την καλλιτε�νική έκδ�ση «Σκαρα�αί�ι και Tερρακ�τες» – π�ίηση I. Γρυπάρη,σ�έδια Π�λυ�ένης Δημαρά, Aθήνα 1928.

�ι�λία τ�υ Γκ��στη. Σε π�λλά �ι-�λία �ρησιμ�π�ι�ύνται τα Eλ�ε�ίρ(στις εκδ�σεις «Φέ�η»,«Bασιλεί�υ»,«K�λλάρ�υ», κ.ά.). Tέλ�ς, στα Nτινι�συναντάμε τα Aπλά, σε �ι�λία τ�υΦέ�η ή τ�υ Zηκάκη. Γενικά υπάρ�ειένας πλ�ύτ�ς στη �ρήση, αν και μάλ-λ�ν πρ�κειται για επιλ�γή τ�υ τυπ�-γρά#�υ.

Yπάρ�ει γενικώς ένας έντ�ν�ςδιάλ�γ�ς για τ� αν η κρίση γενικ�τε-ρα τ�υ �ι�λί�υ –κατά τη δεκαετίατ�υ ’30– �#είλεται και στ� υψηλ� κ�-στ�ς τ�υ �αρτι�ύ. T� �αρτί �μως εί-ναι και στ�ι�εί� τ�υ «ύ#�υς» τ�υ �ι-�λί�υ. T� πι� συνηθισμέν� �αρτί εί-ναι την ίδια επ��ή τ� «δημ�σι�γρα-#ικ�», #θην� �αρτί για #θηνές εκδ�-σεις. Π�λλές #�ρές τ� ίδι� τ� �αρτίπ�υ �ρησιμ�π�ιείται για τ� σώμα τ�υ�ι�λί�υ �ρησιμ�π�ιείται και στ� ε�ώ-#υλλ� τ�υ. ΄H, στη �ειρ�τερη περί-πτωση, τ� �αρτί τ�υ ε�ώ#υλλ�υ εί-ναι λεπτ�τερ�, #θην�τερ�, απ’ �,τιστα τυπ�γρα#ικά.

Aυτ� �έ�αια �αθμιαία αλλά%ει. Mετην πάρ�δ� τ�υ �ρ�ν�υ συναντάμεκαλύτερης π�ι�τητας �αρτί. E�ώ-#υλλα με σκληρ� κάλυμμα συνα-ντάμε και απ� τ�ν 19� αιώνα. Ωστ�-σ� απ� τ�ν αιώνα μας τα ε�ώ#υλλααπ� �αρτ�νι γενικεύ�νται και «ντύ-ν�υν» �ι�λία με μεγάλα τιρά% (�πωςη λ�γ�τε�νική σειρά Eλευθερ�υδά-κη, η θεατρική και η λ�γ�τε�νικήσειρά Bασιλεί�υ, �ι εκδ�σεις Γανιά-ρη, κ.ά.).

Aλλα είδη �αρτι�ύ π�υ συναντάμεείναι τ� «τυπ�γρα#ικ�» (�ι εκδ�σεις«Φέ�η» και «Σαλί�ερ�υ» τ� �ρησιμ�-π�ι�ύν συ�νά), «γρα#ής» (εκδ�σεις«K�λλάρ�ς», «Zηκάκης»), �αρτιάσκληρά, λεία και λευκά. Aκ�μα τ�Mπρίστ�λ και τ� Mπ�υ#άν, �αρτί α-#ράτ�, ελα#ρύ, π�υ �γά%ει �ν�ύδι(εκδ�σεις «Πυρσ�ς»). Γενικώς, μέσαστη δεκαετία τ�υ ’30 υπάρ�ει στηνEλλάδα ένα μεγάλ� #άσμα απ� είδη�αρτιών. Στ� εργ�στάσι� Aσπιώτη –Eλκα, στην απ�γρα#ή �αρτι�ύ τ�1936 υπάρ��υν δεκάδες είδη, π�λλάαπ� αυτά για �ι�λι�εκδ�τική �ρήση.Eνδεικτικά: �αρτί ματ, κ�υσέ, σατέν,μπρίστ�λ, λευκ� και �ρωματιστ�, α-κ�μα και «ιμιτασι�ν μπρίστ�λ» ή και�αρτί ιλ�υστρασι�ν.

T� �αρτί εισάγεται κυρίως απ� τ�ε�ωτερικ�, ενώ εισάγεται η συνή-θεια να τυπώνεται �ρισμέν�ς αριθ-μ�ς αντιτύπων σε καλύτερης π�ι�-τητας �αρτι�ύ. Για παράδειγμα σε«Oλλανδέ%ικ� �αρτί» ή σε «διαλε�τ��εργάτ� �αρτί», �πως ανα#έρεταιστ�υς κ�λ�#ώνες �ι�λίων.

Πηγές: 1. Δημήτρης Παυλ�π�υλ�ς, «Xαρα-κτική Γρα�ικές Tέ�νες. Iστ�ρία – Tε�νικές– Mέθ�δ�ι», Aθήνα 1995.

2. Περιπέτειες τ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα.Aνθ�λ�για E.K.E.B.I. – 1998.

3. Περι�δικ� H.Y.Φ.E.N., τεύ��ς 1� – 1998.4. Eνθετ� «7 Hμέρες» – «Kαθημερινή», α�ιέ-

ρωμα στην Eπτανησιακή Tέ�νη, 23 Φε-�ρ�υαρί�υ 1997.

5. Συλλ�γές των ηθ�π�ιών Iωάννη K�υνάδηκαι Nεκταρίας X�υ�αρδά.

* T� άρθρ� αυτ� γρά�ηκε στ� πλαίσι� τηςπτυ�ιακής εργασίας των συντακτών τ�υμε θέμα τ�υς εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς της περι�-δ�υ 1900–1940, υπ� την επ�πτεία της κα-θηγήτριας Δώρας Παππά.



O Kώστας Bάρναλης, σ��λάρ�ης στην Aργαλαστή την επ��ή των αντιδημ�τικιστών απαγ�ρεύσεων και διώ�εων σταμέσα της εικ�σαετίας 1910–1920, υπέστη δι�ικητικές κυρώσεις για τις δημ�τικιστικές τ�υ πεπ�ιθήσεις. Στη �ωτ�γρα-�ία, � Bάρναλης (στ� κέντρ�, πρώτ�ς απ� αριστερά), με τ�υς μαθητές της B΄ τά�ης Eλληνικ�ύ στα Mέγαρα, τ� 1911(πηγή: «Kώστας Bάρναλης – Φιλ�λ�γικά Aπ�μνημ�νεύματα», εκδ. «Kέδρ�ς», 1980).

Oι διώ�εις τυ �ι�λίυ (1900 – 1940)Λ�γ�κρισία και καταστ�λή εναντί�ν πνευματικ�ύ πρ�ϊ�ντ�ς

O Aλέ�ανδρ�ς Δελμ�ύ#�ς και �ι καιν�τ�μες γλωσσικές και εκπαιδευτικές ι-δέες τ�υ συγκαταλέγ�νται στα διακεκριμένα θύματα της αντιδημ�τικιστικήςκατακραυγής και των δικαστικών μέτρων στις αρ�ές της δεύτερης δεκαετίαςτ�υ αιώνα μας. Στη �ωτ�γρα�ία, � Δελμ�ύ#�ς στ� γρα�εί� τ�υ, στην Aθήνα,τ� 1923 (απ� τ� $ι$λί� τ�υ E.Π. Παπαν�ύτσ�υ, «Aλ. Δελμ�ύ#�ς – H #ωή τ�υ»,εκδ. MIET, Aθήνα 1978).

T�υ Γιάννη Xρυσ�$έργη

Iστ�ρικ�ύ

ΣE OΛH τη διάρκεια της περι�δ�υ1900–1940 η κρατική καταστ�λή εί-ναι παρ�ύσα στ� �ώρ� των εκδ�σε-ων. Γνωρί�ει περι�δ�υς ��υνσηςκαι ύ�εσης, ανάλ�γα με την έντασητων π�λιτικών και κ�ινωνικών �ητη-μάτων. Oι περιπτώσεις π�ινικώνδιώ�εων συγγρα�έων και κατασ�έ-σεων "ι"λίων είναι συ�νές. Συ�νήείναι επίσης η εν�ρ�ηστρωμένη ε-πίθεση εναντί�ν εν�ς συγγρα�έα, ��π�ί�ς πρώτα εκτίθεται �ργανωμέ-να στη �λεύη των «αγανακτισμένωνπ�λιτών» και στη συνέ�εια ακ�λ�υ-θεί η δικαστική δίω�ή τ�υ. H λ�γ�-κρισία γνώρισε στιγμές δ��ας στηδιάρκεια της ε�ήμερης δικτατ�ρίαςτ�υ Πάγκαλ�υ και στη μετα�ική δι-κτατ�ρία. Oμως και σε περι�δ�υς«�μαλ�ύ» π�λιτικ�ύ "ί�υ, �ι διώ-�εις «ανατρεπτικών» συγγρα�έωνκαι �ι κατασ�έσεις των "ι"λίωντ�υς είναι στην ημερήσια διάτα�η.Eκείν� π�υ αλλά�ει είναι � κατά και-ρ�ύς στ��ς της κρατικής κατα-στ�λής. Eτσι, στις δύ� πρώτες δε-καετίες τα έργα των δημ�τικιστώναπ�τελ�ύν τ�ν πρ�ν�μι�ύ�� στ��της καταστ�λής. Aντίθετα, στις δύ�επ�μενες τη σκυτάλη παίρν�υν τα«π�ρν�γρα�ικά» και τα «ανατρε-πτικ�ύ περιε��μέν�υ» έργα.

Στ� κατώ�λι τ�υ εικ�στ�ύ αιώνατ� γλωσσικ� �ήτημα γνώρι�ε πρω-τ��ανή ένταση. Δεν υπήρ�ε άν-θρωπ�ς των γραμμάτων π�υ ναμην έ�ει εμπλακεί στη σύγκρ�υση.T� γλωσσικ� έ�ει υπερ"εί τα �ριαμιας �ιλ�λ�γικής διαμά�ης και έ�ειμετατραπεί σε π�λιτικ� και κ�ινω-νικ� �ήτημα. Tέτ�ι� έμελλε να μεί-νει μέ�ρι τ� 1975, �π�τε και καθιε-ρώθηκε η γενικευμένη �ρήση τηςδημ�τικής.

Oι πρώτες εκδηλώσεις αντιδημ�-τικιστικής υστερίας είναι τα Eυαγ-γελιακά και τα Oρεστειακά. T�γλωσσικ� �ήτημα μετατρέπεται σεμεί��ν π�λιτικ� �ήτημα. Kαι στιςδύ� περιπτώσεις �ι αντιδράσειςκατά των «αντεθνικών στ�ι�είων»παίρν�υν τη μ�ρ�ή αιματηρών τα-ρα�ών.

«Π�ιήματαΣ�λωμ�ύ τιν�ς...»

Πρ�ς τ� τέλ�ς της δεκαετίας η«αντιμαλλιαρή» υστερία μετα�έ-ρεται στ� B�λ�. Aιτία τ� ρι��σπα-στικ� κίνημα π�υ αναπτύσσεταιστην π�λη και εκ�ρά�εται με την ί-δρυση τ�υ Eργατικ�ύ Kέντρ�υ B�-λ�υ, και τ�υ Πρ�τύπ�υ Σ��λεί�υΘηλέων, απ� τ�ν Aλ. Δελμ�ύ��.Eπι�ανείς παράγ�ντες και δημ�-σι�γρά��ι της π�λης ανέλα"αν νασώσ�υν τη "�λιώτικη κ�ινωνία απ�τ� «μίασμα τ�υ μαλλιαρισμ�ύ και

τ�υ σ�σιαλισμ�ύ». Στην εκστρα-τεία κατά των δημ�τικιστών δια-κρίθηκε η ε�ημερίδα «Kήρυ�», ε-νώ � κλήρ�ς της π�λης με επικε-�αλής τ�ν μητρ�π�λίτη Δημητριά-δ�ς Γερμαν� Mαυρ�μάτη ανέλα"ετ� κύρι� "άρ�ς της κινητ�π�ίησηςτ�υ πληθυσμ�ύ εναντί�ν των «ε-�θρών τ�υ έθν�υς και της θρη-σκείας». Σε "άρ�ς τ�υ Δελμ�ύ��υασκείται π�ινική δίω�η για δια�θ�-ρά των μαθητριών και τ� σ��λεί�κλείνει. Eπειτα απ� καταγγελία α-νώνυμ�υ «Zαγ�ραί�υ πατριώτ�υ»� εισαγγελέας δίνει παραγγελίαστ�ν ειρην�δίκη τ�υ �ωρι�ύ να«μετα"είτε πάραυτα εις την �ικίαντ�υ περί �υ πρ�κειται K�ρδάτ�υκαι να πρ�"είτε εις κατάσ�εσιντων αναρ�ικών, αθεϊκών και μαλ-λιαρών "ι"λίων τ�υ...». H απάντη-ση τ�υ ειρην�δίκη είναι απ�λαυ-στική: «...Kατεσ�έθησαν τα “Aπα-ντα”, π�ιήματα Σ�λωμ�ύ τιν�ς, γε-γραμμένα εις γλώσσαν μαλλια-ρήν... Eύρ�ν ωσαύτως και άλλα τι-νά "ι"λία υπ� τ�ν τίτλ�ν “Aθεϊ-σμ�ς”... αλλά ταύτα είναι γεγραμ-μένα εις την εθνικήν γλώσσαν»...O Kώστας Bάρναλης, σ��λάρ�ηςτην επ��ή εκείνη στην Aργαλαστή,υ�ίσταται δι�ικητικές κυρώσεις



μ�ν� και μ�ν� επειδή ήταν δημ�τι-κιστής.

Oμως, η ένταση τ�υ κυνηγι�ύμαγισσών καταδεικνύεται στα �σαδιαμεί�θηκαν στην AναθεωρητικήB�υλή τ�υ 1911, κατά τη συ�ήτησητ�υ γλωσσικ�ύ �ητήματ�ς. Oι πρ�-τάσεις για απ�π�μπή των δημ�τικι-στών δημ�σίων υπαλλήλων, η δημι-�υργία ε�εταστικής επιτρ�πής, η�π�ία διερεύνησε αν �ι δημ�τικι-στές �ρηματ�δ�τ�ύνται απ� τ� ε-�ωτερικ�, αλλά και η αγ�ρευση τ�υAλέ�ανδρ�υ Παπαναστασί�υ είναιενδεικτικές τ�υ κλίματ�ς π�υ επι-κρατ�ύσε.

Γλωσσικ� �ήτημακαι σ��λικ� �ι�λί�

H αντιπαράθεση δημ�τικιστών καικαθαρευ�υσιάνων εί�ε σημαντικέςεπιπτώσεις και στην εκπαίδευση. Γιαπρώτη ��ρά εγκρίθηκαν, στα 1917,σ��λικά εγ�ειρίδια γραμμένα στηδημ�τική, απ� την κυ"έρνηση η �-π�ία πρ�έκυψε απ� τ� κίνημα τ�υ1916 στη Θεσσαλ�νίκη. H ήττα τ�υBενι�έλ�υ στις εκλ�γές τ�υ 1920 καιη επάν�δ�ς των μ�ναρ�ικών εί�ε ωςαπ�τέλεσμα την άμεση αντικατάστα-ση των σ��λικών εγ�ειριδίων. T� κί-νημα των Πλαστήρα–Γ�νατά απ�κα-τέστησε την «τά�η», εγκρίν�ντας ά-μεσα νέα σ��λικά εγ�ειρίδια, γραμ-μένα στη δημ�τική, π�υ �μως και αυ-τά με τη σειρά τ�υς καταργήθηκαναπ� τη δικτατ�ρία τ�υ Πάγκαλ�υ στα1925. H απ�κατάσταση της Δημ�κρα-τίας επανέ�ερε τη διδασκαλία τηςδημ�τικής στα σ��λεία, για να επα-να�έρει την καθαρεύ�υσα � Mετα-�άς, λίγ� μετά την εγκαθίδρυση τ�υκαθεστώτ�ς της 4ης Aυγ�ύστ�υ.

Oι αλλαγές αυτές δεν ήταν καθ�-λ�υ ανώδυνες. T� π�ρισμα της«Eπιτρ�πείας της δι�ρισθείσηςπρ�ς ε�έτασιν της γλωσσικής διδα-σκαλίας των δημ�τικών σ��λείων»είναι ενδεικτικ�: «Nα εκ"ληθώσι πά-ραυτα εκ των σ��λείων και να καώ-σι τα συμ�ώνως πρ�ς τ�υς ν�μ�υςεκείν�υς συντα�θέντα και σήμερ�νεν �ρήσει υπάρ��ντα αναγνωστικά"ι"λία ως έργα ψεύδ�υς και κακ�-"�ύλ�υ πρ�θέσεως... Nα καταδιω-�θώσι π�ινικώς �ι υπαίτι�ι των πρ�ςδια�θ�ράν της ελληνικής γλώσσηςκαι παιδείας τελεσθέντων πρα�ικ�-πημάτων». T� π�ρισμα υπ�γρά��υν�ι Σ. Σακελλαρ�π�υλ�ς, A. Σκιάς, N.E�αρ��π�υλ�ς, Θ. Mι�αλ�π�υλ�ς, I.Mεγαρεύς και Xρ. Oικ�ν�μ�υ.

A�ί�ει να σημειωθεί �τι τα "ι"λίαπ�υ πρέπει «εκ"ληθώσι εκ των σ��-λείων και να καώσι» είναι τα «Ψηλά"�υνά» και τ� «Aλ�α"ητάρι με τ�νήλι�». Oι δε υπαίτι�ι πρ�ς δια�θ�-ράν της ελληνικής γλώσσης» είναι�ι Zα�αρίας Παπαντωνί�υ, Παύλ�ςNιρ"άνας, Mαν�λης Tριαντα�υλλί-δης, Aλέ�ανδρ�ς Δελμ�ύ��ς καιΔημ�σθένης Aνδρεάδης.

H π�λιτικ�π�ίησητης καταστ�λής

H δεκαετία των π�λέμων �έρνειτην ελληνική κ�ινωνία αντιμέτωπη

Aριστερά: T� «Aλ�α$ητάρι με τ�ν ήλι�» υπήρ�ε ένα απ� τα πρώτα θύματα της εκπαιδευτικής «αντιμεταρρύθμισης»π�υ επακ�λ�ύθησε μετά την εκλ�γική ήττα τ�υ Bενι#έλ�υ τ� 1922. T� γλωσσικ� #ήτημα, αντανάκλαση στ� �ώρ� τηςπαιδείας και τ�υ πνεύματ�ς των ασυμ$ί$αστων αντιθέσεων στ� εσωτερικ� της ελληνικής κ�ινωνίας, αναγ�ρεύτηκεεπί δεκαετίες σε μεί#�ν θέμα π�λιτικής και ιδε�λ�γικής αντιπαράθεσης, με �δυνηρές για τ�ν τ�π� συνέπειες. Δε�ιά:Mια π�λυσ�ιδής �σ� και απρ�σδι�ριστη κατηγ�ρία εντύπων, τα λαϊκά αναγνώσματα ερωτικ�ύ περιε��μέν�υ, ιστ�ρίεςμε πιπεράτα υπ�ν��ύμενα π�υ η λ�γ�κρισία �αρακτήρι#ε συλλή$δην π�ρν�γρα�ικά, γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση έωςτη δικτατ�ρία τ�υ Πάγκαλ�υ.

O N. Kα#αντ#άκης και � Παναΐτ Iστράτι, στην Aθήνα τ� 1928. Mια διάλε�η γιατη Σ�$ιετική Eνωση π�υ επρ�κειτ� να δώσει � τελευταί�ς σε αθηναϊκ� θέα-τρ�, πρ�κάλεσε την επέμ$αση τ�υ εισαγγελέα και την απέλαση τ�υ �έν�υσυγγρα�έα απ� την Eλλάδα (�ωτ. αρ�εί� Eλένης Kα#αντ#άκη).

με νέα, πρωτ��ανή �αιν�μενα. Hε�άπλωση τ�υ μαρ�ισμ�ύ και η α-νάπτυ�η εργατικ�ύ κινήματ�ς, η�ειρα�έτηση των γυναικών, η έ-κρη�η της σε��υαλικ�τητας και ηεισ"�λή τ�υ κινηματ�γρά��υ �έρ-ν�υν την επίσημη ιδε�λ�γία σε α-μη�ανία. Oι δημ�τικιστές παύ�υννα είναι τα απ�κλειστικά θύματατων διωγμών· �ι πρ�στάτες της η-θικής και των α�ιών τ�υ έθν�υς κα-λ�ύνται να αντιμετωπίσ�υν, εκτ�ςαπ� τ�υς «μαλλιαρ�ύς» και την«π�ρν�γρα�ία» και τη �ωρίς πρ�η-γ�ύμεν� διάδ�ση των καιν��ανώνσ�σιαλιστικών απ�ψεων.

Xαρακτηριστικ� παράδειγμα τηςεπέκτασης αυτής της καταστ�λήςαπ�τελ�ύν τα Mαρασλειακά. Oι εκ-παιδευτικ�ί σύμ"�υλ�ι της Mαρα-σλεί�υ Παιδαγωγικής Aκαδημίαςκατηγ�ρ�ύνται δι�τι «έ��υν κ�μ-μ�υνιστικάς ρ�πάς» και δι�τι «εκά-λεσαν εν τη Παιδαγωγική Aκαδημίακ�μμ�υνιστάς ή κ�μμ�υνί��νταςεκπαιδευτικ�ύς λειτ�υργ�ύς» (έκ-θεση της ανακριτικής επιτρ�πήςEκπαιδευτικών Συμ"�ύλων).

H καταστ�λή της «π�ρν�γρα-�ίας» �πως συ�νά �αρακτηρί��νταιτα λαϊκά αναγνώσματα με τις πιπε-ράτες ιστ�ρίες τις γεμάτες σε��υ-αλικά υπ�ν��ύμενα, σηματ�δ�τεί-ται απ� την κύρωση της διεθν�ύςσύμ"ασης κατά της π�ρν�γρα�ίας,στα 1929.

M�λ�ν�τι δεν υπάρ��υν διαθέσι-μα στ�ι�εία για διώ�εις των εκδ�-τών τέτ�ιων λαϊκών αναγνωσμά-των, ενδεικτικ� είναι τ� ε�ής: μέ�ριτην επι"�λή της δικτατ�ρίας τ�υ


Πάγκαλ�υ τα ερωτικ�ύ περιε��μέ-ν�υ λαϊκά αναγνώσματα ανθ�ύν.Στη διάρκεια της δικτατ�ρίας τ�υΠάγκαλ�υ, η �π�ία ως γνωστ�ν ε-πέδει�ε ιδιαίτερ� �ήλ� στην πρ�ά-σπιση των �ρηστών ηθών τ�υ έ-θν�υς –τα ανεκδιήγητα διατάγματαπερί τ�υ μήκ�υς της γυναικείας��ύστας ά�ησαν επ��ή– η κυκλ�-��ρία των αναγνωσμάτων αυτώνσίγ�υρα περι�ρίστηκε δραστικά.Eκείν� �μως π�υ έ�ει ενδια�έρ�νείναι �τι και μετά τη δικτατ�ρία τ�υΠάγκαλ�υ � αριθμ�ς των τίτλωντ�υς είναι σημαντικά περι�ρισμέ-ν�ς σε σ�έση με την πρ� της δικτα-τ�ρίας περί�δ�. Δεν υπάρ��υνστ�ι�εία τα �π�ία θα μπ�ρ�ύσαν ναμας δια�ωτίσ�υν ως πρ�ς τ� αν ημείωση αυτή των τίτλων ��είλεταισε κ�ρεσμ� τ�υ αναγνωστικ�ύ κ�ι-ν�ύ ή σε μια συστηματικ�τερη κα-ταστ�λή. Γεγ�ν�ς πάντως είναι �τιαπ� τις αρ�ές της δεκαετίας τ�υ’30 και μετά � αριθμ�ς των νέωντίτλων ελα�ιστ�π�ιείται.

Σε �,τι α��ρά τα "ι"λία κ�ινωνι-κ�ύ περιε��μέν�υ, με ε�αίρεση τιςδικτατ�ρίες τ�υ Πάγκαλ�υ και τ�υMετα�ά, η καταστ�λή είναι περι-στασιακή. Aπ� τα υπάρ��ντα στ�ι-�εία η ψή�ιση τ�υ «ιδιώνυμ�υ»στα 1929 δεν επηρέασε τις μαρ�ι-στικές εκδ�σεις. Kαταστ�λή �μωςυπήρ�ε σε �λη τη διάρκεια της ει-κ�σαετίας.

H έκδ�ση της K�ινωνικής Σημα-σίας της Eπαναστάσεως τ�υ 1821,τ�υ Γιάννη K�ρδάτ�υ στα 1924πρ�κάλεσε εντ�ν�τατη π�λεμικήκαι δεν ήταν λίγες �ι �ωνές π�υ α-παίτησαν την απαγ�ρευση της κυ-κλ��ρίας τ�υ "ι"λί�υ. Kαι μ�λ�-ν�τι η κυκλ��ρία τ�υ "ι"λί�υ δεναπαγ�ρεύτηκε, ήταν τέτ�ιες �ι

O Iωάννης Συκ�υτρής (1901–1937), κλασικ�ς �ιλ�λ�γ�ς και πανεπιστημια-κ�ς, ε�έ�ων μελετητής τ�υ Πλάτωνα. Yπήρ�ε τραγικ� θύμα των σκ�ταδιστι-κών αντιλήψεων τ�υ �πισθ�δρ�μικ�τερ�υ τμήματ�ς της ελληνικής κ�ινω-νίας: �δηγήθηκε στην αυτ�κτ�νία απ� την κακ�$�υλη υπ�δ��ή της μετά-�ρασής τ�υ τ�υ «Συμπ�σί�υ» τ�υ Πλάτωνα.

διώ�εις σε "άρ�ς των αναγνωστώντ�υ –μα�ικές απ�"�λές μαθητώνδευτερ�"άθμιας εκπαίδευσης,παύση καθηγητών �ι �π�ί�ι ανα�έ-ρ�νταν σε αυτ�– π�υ � εκδ�της Γ.I. Bασιλεί�υ τις πρ�"άλλει ως δι-και�λ�γία για την καθυστέρησητης ανατύπωσης τ�υ "ι"λί�υ.

Συνα�ής είναι και η αντίδρασηπ�υ πρ�κάλεσε η επίσκεψη τ�υ Πα-ναΐτ Iστράτι στην Aθήνα στα 1928.O Iστράτι επρ�κειτ� να δώσει, μα�ίμε τ�ν Nίκ� Kα�αντ�άκη, διάλε�ησε αθηναϊκ� θέατρ� για τη Σ�"ιετι-κή Eνωση. H διάλε�η αυτή δεν έγι-νε π�τέ. Oι «θεματ��ύλακες τωνα�ιών τ�υ έθν�υς» πρ�κάλεσαντην παρέμ"αση τ�υ εισαγγελέα, �ιανακρίσεις τ�υ �π�ί�υ σε "άρ�ςτων δυ� συγγρα�έων κατέλη�ανστην απέλαση τ�υ Παναΐτ Iστράτιαπ� την Eλλάδα.

H μέθ�δ�ς της συκ��αντικής εκ-στρατείας ακ�λ�υθήθηκε και στηνπερίπτωση τ�υ Iωάννη Συκ�υτρή.H μετά�ραση τ�υ Συμπ�σί�υ τ�υΠλάτωνα πρ�κάλεσε ρίγη εθνικής�ργής. Aπ� τα τέλη τ�υ 1936, κάθελ�γής σωματεία, κυνηγών, εκδ�ρ�-σ�αγέων, παλαιών π�λεμιστών και�,τι άλλ� μπ�ρεί να �ανταστεί �ν�υς τ�υ ανθρώπ�υ, κατέκλυσαντ�ν Tύπ� με παν�μ�ι�τυπα τηλε-γρα�ήματα καταδίκης τ�υ Συκ�υ-τρή. H ένταση της εκστρατείας ή-ταν τέτ�ια, π�υ �δήγησε τ�ν Συ-κ�υτρή, στα μέσα τ�υ 1937, στηναυτ�κτ�νία.

Eπιτρ�πή Λ�γ�κρισίας

Oι δικτατ�ρίες τ�υ Πάγκαλ�υ καιτ�υ Mετα�ά είναι μ�νες περί�δ�ικατά τη διάρκεια των �π�ίων επι-"άλλεται πλήρης λ�γ�κρισία στιςεκδ�σεις τ�υ "ι"λί�υ. Kατά τηδιάρκεια της δικτατ�ρίας τ�υ Πά-γκαλ�υ τα «ανατρεπτικά "ι"λία»κατάσ��νταν στ� τυπ�γρα�εί�. T�πλέ�ν γνωστ� θύμα της τακτικήςαυτής ήταν η δεύτερη έκδ�ση τηςK�ινωνικής Σημασίας της Eπανα-στάσεως τ�υ 1821, η �π�ία κατάτ�ν K�ρδάτ� κατ�ρθωσε να κυκλ�-��ρήσει παράν�μα. Oμως � ισ�υρι-σμ�ς τ�υ συγγρα�έα δεν έ�ει επι-"ε"αιωθεί, καθ’ �σ�ν δεν έ�ει "ρε-θεί π�υθενά αντίτυπ� της έκδ�σηςτ�υ 1925.

Στη διάρκεια της μετα�ικής δι-κτατ�ρίας η λ�γ�κρισία παίρνει ιε-ρ�ε�εταστική μ�ρ�ή. Kανένα "ι-"λί� δεν εκδίδεται αν πρ�ηγ�υμέ-νως δεν έ�ει λά"ει την έγκριση τηςEπιτρ�πής Λ�γ�κρισίας, στην �-π�ία συμμετέ��υν γνωστ�ί λ�γ�τέ-�νες, �πως � Tέλλ�ς Aγρας και �Tίμ�ς Mωραϊτίνης. H Eιδική Aσ�ά-λεια και η Eθνική Oργάνωσις Nε�-λαίας εισ"άλλ�υν στις απ�θήκεςτων εκδ�τικών �ίκων και κατά-σ��υν �λα τα «ανατρεπτικ�ύ πε-ριε��μέν�υ» "ι"λία, τα �π�ία καί-γ�νται δημ�σια σε πανηγυρικές τε-λετές. Tυ��ν απ�δεκτές δραστη-ρι�τητες αριστερών συγγρα�έων,επιτρεπ�ταν να εκδ�θ�ύν μ�ν� μεψευδώνυμ�, �πως στην περίπτωσητης έκδ�σης της σειράς των αρ�αί-ων Eλλήνων συγγρα�έων απ� τ�νZα�αρ�π�υλ�.

H λ�γ�κρισία και �ι διωγμ�ί τ�υ $ι$λί�υ στην ακραία ιερ�ε�εταστική τ�υς μ�ρ�ή: δημ�σια και πανηγυρική καύση «ανα-τρεπτικών» $ι$λίων απ� τ� μετα�ικ� καθεστώς της 4ης Aυγ�ύστ�υ 1936 – «H Eθνική Φ�ιτητική Nε�λαία Πειραιώς, πρ�-$αίν�υσα εις την ε�α�άνισιν διά πυράς �λ�κλήρ�υ σειράς κ�μμ�υνιστικών εντύπων... πρ�σκαλεί άπαντας τ�υς εθνικ�-�ρ�νας νέ�υς �πως πρ�σέλθ�υν εν τη πλατεία Tερψιθέας 7 μ.μ. ίνα εν σώματι....» (E�ημερίδες, 10 Aυγ�ύστ�υ 1936).


Eνα πρωτ�π�ριακ� εγ�είρημα«Nέα Bι�λία» στ μεταπλεμικ� εκδτικ� τπί

Tων Δήμητρας Λαμπρ�π�ύλ�υΠελαγίας Mαρκέτ�υ

Iστ�ρικών

TO METAΠOΛEMIKO τ�πί� της ελ-ληνικής �ι�λι�παραγωγής περιλαμ-�άνει αρκετ�ύς εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς,άλλ�υς παλαι�τερ�υς και άλλ�υςδημι�υργημέν�υς στα �ρ�νια τ�υπ�λέμ�υ, �ρ�νια στα �π�ία παρατη-ρείται αυ�ημένη �ήτηση �ι�λίων. Oιεκδ�σεις «Γκ��στη», � Aργύρης«Παπα�ήσης», �ι «Φίλ�ι τ�υ Bι�λί-�υ», � «Iκαρ�ς» απ�τελ�ύν �ρισμέ-να απ� τα σημαντικά εκδ�τικά �ν�-ματα της επ��ής. Kαι αυτή την πε-ρί�δ� �λέπ�υμε να συνε�ί�εται ηπαράδ�ση των καλλιτε�νικών εκδ�-σεων, π�υ έ�ει δημι�υργηθεί ήδη α-π� τη δεκαετία τ�υ 1930. O «Iκα-ρ�ς», π.�., απ�τελεί μια απ� τις νεα-ρές ανάλ�γες εκδ�τικές πρ�σπά-θειες αυτής της επ��ής. Iδρύεται τ�1943 απ� τ�ν Nίκ� Kαρύδη, τ�ν Aλέ-κ� Πατσι$ά και τ�ν Mάρι� Πλωρίτηκαι θέτει ως κεντρικ� στ�� τ�υ τηνπαρ�υσίαση νέων Eλλήνων λ�γ�τε-�νών. Eκδίδει έργα τ�υ Eγγ�ν�π�υ-λ�υ, τ�υ Σε$έρη, τ�υ Σικελιαν�ύ,τ�υ Παπατ�ώνη, τ�υ X�υρμ�ύ�ι�υ,τ�υ Kακριδή, τ�υ Δημαρά και π�λ-λών άλλων, ενώ τ� 1947 πραγματ�-π�ιεί και την πρώτη αθηναϊκή έκδ�-ση τ�υ Kα�ά$η. Π�λύ συ�νά �ι εκ-δ�σεις τ�υ περιλαμ�άν�υν σ�έδια�ωγρά$ων, �πως � Γ. M�ραλης, � Σ.Bασιλεί�υ, � Γ. Tσαρ�ύ�ης, � A.Tάσσ�ς, � N. Eγγ�ν�π�υλ�ς, κ.ά.

Στ� πλαίσι� αυτής της κίνησηςσ��αρών και πρωτ�π�ρων για τηνεπ��ή τ�υς εκδ�τικών δραστηρι�-τήτων, ιδιαίτερ� ενδια$έρ�ν πα-ρ�υσιά�ει και μία σ�εδ�ν άγνωστηστ�υς μεταγενέστερ�υς εκδ�τικήπρ�σπάθεια. Πρ�κειται για την εται-ρεία «Tα Nέα Bι�λία», η �π�ία ανή-κει στ� KKE, διευθύνεται απ� τ�νΓ.Δ. Zωιτ�π�υλ� (Γ.Δ. Zι�ύτ�) καιλειτ�υργεί κατά τ� διάστημα1945–1948. Aπ�τελεί μια απ� τιςπ�λλές αριστερές πρ�σπάθειες τηςπερι�δ�υ, και, �σ�ν α$�ρά τ�υςστ��υς τ�υ κ�μμ�υνιστικ�ύ κ�μ-ματ�ς, είναι ενταγμένη στη «μ�ρ-$ωτική πρ�σπάθειά» τ�υ, η �π�ία ε-πιδιώκεται να �αρακτηρίσει την �ρ-γανωτική τ�υ συγκρ�τηση αλλά καινα καλύψει τ� πεδί� της θεωρητι-κής τεκμηρίωσης των π�λιτικώνπρ�ταγμάτων της επ��ής.

Bρα�ύ�ια δράση«Tα Nέα Bι�λία» �εκιν�ύν τη λει-

τ�υργία τ�υς τ� Mάι� τ�υ 1945, λί-γ�υς μ�λις μήνες μετά τα γεγ�ν�τατ�υ Δεκέμ�ρη τ�υ ’44. Λειτ�υργ�ύνως ανώνυμη εταιρεία, με πρωτ�$α-νή για τα ελληνικά δεδ�μένα �ργά-νωση, ενώ τ� δι�ικητικ� τ�υς συμ-��ύλι� απ�τελείται απ� τ�υς Γ. Zω-ιτ�π�υλ�, Hλία Hλι�ύ, Δ�μνα Παπά-��γλ�υ, M. Π�ρ$υρ�γένη και K. Nα-

σιάκ�. Σε διάστημα τριών �ρ�νωνεκδίδ�υν περίπ�υ 60 τίτλ�υς. T� ί-δι� διάστημα τίθενται σε ε$αρμ�γήκαι τα «έκτακτα μέτρα», π�υ θα δια-μ�ρ$ώσ�υν τ� θεσμικ� πλαίσι� τ�υEμ$ύλι�υ. Kαθώς η σύγκρ�υση �-�ύνεται, τα «Nέα Bι�λία» κλείν�υν�ριστικά, έπειτα απ� π�λλές περι-πέτειες, τ� Mάι� τ�υ 1948, �άσειτ�υ αναγκαστικ�ύ ν�μ�υ 509/1947(«περί μέτρων ασ$αλείας τ�υ κρά-τ�υς, τ�υ π�λιτεύματ�ς, τ�υ κ�ινω-νικ�ύ καθεστώτ�ς και πρ�στασίαςτων ελευθεριών των π�λιτών»).

Tα πρώτα δείγματα της $υσι�-γνωμίας των Nέων Bι�λίων διαπι-στών�νται απ� τις θεματικές εν�-τητες π�υ καλύπτ�υν �ι εκδ�σεις.Aυτές α$�ρ�ύν τα σύγ�ρ�να πρ�-�λήματα της ελληνικής πραγματι-κ�τητας, την ιστ�ρία, την �ικ�ν�-μία, τη $ιλ�σ�$ία, την π�λιτική, την

Eθνική Aντίσταση, τις τέ�νες, τηνελληνική και �ένη λ�γ�τε�νία, τηνπαρ�υσίαση μαρ�ιστικών έργων, ε-κλαϊκευτικά έργα σε �αμηλές τιμές,καθώς και την παιδική λ�γ�τε�νία –η σειρά Παιδική Bι�λι�θήκη έ�ειστ� ενεργητικ� της την έκδ�σητριών άρτια επιμελημένων παιδι-κών �ι�λίων. Στ� σ�εδιασμ� της ε-ταιρείας περιλαμ�άνεται ακ�μη ηπρ�ετ�ιμασία και άλλων σειρών, �-πως επιστημ�νική, παιδαγωγική καιλαϊκή �ι�λι�θήκη, π�υ �μως δενπρ�λα�αν να �λ�κληρωθ�ύν. Eκδί-δ�νται έργα των K. Mαρ�, Δ. Γλη-ν�ύ, K. Bάρναλη, A. Σικελιαν�ύ, Π.Λεκατσά, K. Φριλίγγ�υ, B. Pώτα,T��ν Πρίσλεϊ, Γ. Zέ�γ�υ, Λ. Σεγκάλ,A. Aγγελ�π�ύλ�υ, Σ. Σαρά$η, κα-θώς και η περι�δική έκδ�ση«Aρ�εί� Eθνικής Aντίστασης».

Yπάρ��υν περισσ�τερα απ� ένα

επίπεδα διερεύνησης τ�υ τρ�π�υμε τ�ν �π�ί� �ι πρωταγωνιστές α-ντιλαμ�άν�νται τ� «νέ�» �αρακτή-ρα της πρ�σπάθειάς τ�υς. T� πρώ-τ� απ� αυτά καλύπτει την ε�ωτερι-κή παρατήρηση των �ι�λίων. «TαNέα Bι�λία» επιδιώκ�υν να είναι«�ι�λία �ωρίς λάθη», π�υ σέ��νταιτ� κ�ιν�. H συμ��λή τ�υ Γ. Zι�ύτ�υ,�σ�ν α$�ρά την παρ�υσίαση τ�υ�ι�λί�υ, είναι εμ$ανής ��ι μ�ν� στα�ι�λία π�υ εκδίδ�νται αλλά και στ�αρ�ειακ� υλικ� π�υ κρατά � ίδι�ςως διευθυντής της εταιρείας1. O έ-λεγ��ς των μετα$ράσεων είναιπ�λλαπλ�ς, δίνεται μεγάλη σημα-σία στην πρ�σεκτική παρακ�λ�ύθη-ση �ένων εκδ�σεων και την επιλ�γήαπ� αυτές στ�ι�είων π�υ �ρησιμ�-π�ι�ύνται και στην ελληνικμή, πρ�-σέ�εται ιδιαίτερα η συγγρα$ή τωνπρ�λ�γων.

H γλώσσα των κειμένων μπ�ρείνα περιγρα$εί ως πρ�σεγμένη δη-μ�τική, για την �π�ία δίν�νται αυ-στηρές �δηγίες. Mάλιστα, αρκετέςεκδ�σεις συν�δεύ�νται απ� παρ�-ράματα, ενώ μέσα σε κάθε �ι�λί� ε-σωκλείεται δελτί� ελέγ��υ, με τ��π�ί� παρ�τρύνεται � αναγνώστηςνα ανταλλά�ει τ� αντίτυπ� στην πε-ρίπτωση π�υ «παρ�υσιά�ει �π�ια-δήπ�τε κακ�τε�νία», καθώς επίσηςκαι να κάνει παρατηρήσεις και υπ�-δεί�εις γύρω απ� την έκδ�ση �ι-�λίων2. A�ι�πρ�σεκτη είναι και ηκαλλιτε�νική επιμέλεια των εκδ�-σεων, με υπεύθυν� τ�ν A. Tάσσ�, α-π�τέλεσμα της �π�ίας είναι και �ρι-σμένα ε�αιρετικά �αρακτικά, ενδει-κτικά τ�σ� για την αισθητική της ε-π��ής �σ� και τ�υ συγκεκριμέν�υρεύματ�ς. T� σύν�λ� αυτών τωνστ�ι�είων συνθέτει, τελικά, εκδ�-σεις π�λύ καλής π�ι�τητας, λαμ�α-ν�μένων μάλιστα υπ�ψη και των �ι-κ�ν�μικών και π�λιτικών δυσ�ερει-ών της επ��ής.

Aισθητική ικανπίηση

Bι�λία �ωρίς λάθη, λ�ιπ�ν, � πρώ-τ�ς στ��ς τ�υ εκδ�τικ�ύ. Ωστ�σ�,αυτ�ς πρ�κύπτει δευτερευ�ντως α-π� την ανάγκη της αισθητικής ικα-ν�π�ίησης. Γιατί, σύμ$ωνα με τ�υςπρωταγωνιστές, τα �ι�λία στα �π�ίαπρωτίστως α�ί�ει μια τέτ�ια μετα-�είριση είναι τα καλά μαρ�ιστικά �ι-�λία, εκείνα π�υ παρέ��υν την π�-λιτική, ιστ�ρική και επιστημ�νικήτεκμηρίωση των καθηκ�ντων τηςσυγκυρίας. Eτσι, στ�ν απ�λ�γισμ�της δράσης τ�υ πρώτ�υ �ρ�ν�υ λει-τ�υργίας της εταιρείας, �ι στ��ιτης περιγρά$�νται ως ε�ής: «Aπ�μια δίπλα στις άλλες εκδ�τική εται-ρεία, πρέπει να γίν�υμε � εκδ�τικ�ς�ργανισμ�ς τ�υ ελληνικ�ύ λα�ύ».

Στη δεδ�μένη π�λιτική συγκυρίατ� 1946, � ελληνικ�ς λα�ς δεν εί�εσ��αρ�τερες έγν�ιες απ� τ� να α-

«H 18η Mπρυμαίρ τ�υ Λ�υδ��ίκ�υ B�ναπάρτη», τ�υ Kαρλ Mαρ�, μια �ρ�ντι-σμένη έκδ�ση των «Nέων Bι�λίων». Kεντρική στ��ευση των εκδ�σεων αυτώνήταν η πρ��λή των ιδεών τ�υ σ�σιαλισμ�ύ και τ� �τύπημα τ�υ «λαθρεμπ�-ρί�υ τ�υ Mαρ�ισμ�ύ».


π�κτήσει έναν α�ι�πιστ� εκδ�τικ��ργανισμ�; Kαι �μως, εκτ�ς απ�«Tα Nέα Bι�λία», την ίδια περί�δ�π�λλ�ί εκδ�τικ�ί �ίκ�ι επιδίδ�νταιστη δημ�σίευση σ�σιαλιστικών έρ-γων και $αίνεται �τι ώς τ� 1947 ηπαραγωγή και η κατανάλωση τέτ�ι-ων �ι�λίων είναι α�ι�σημείωτη. Hδιαπίστωση αυτής μας επιτρέπει ναανα�ητήσ�υμε σε ένα δεύτερ� επί-πεδ� τ� γιατί η πρ�σπάθεια των Nέ-ων Bι�λίων αυτ�πρ�σδι�ρί�εται ωςνέα. Oι ιστ�ρικές πρ�ϋπ�θέσεις εμ-$άνισής της είναι αυτές π�υ έ�ειδιαμ�ρ$ώσει τ� ρεύμα της EθνικήςAντίστασης, ως ρεύμα με κ�ινωνι-κές, π�λιτικές αλλά και ευρύτεραπ�λιτισμικές συντεταγμένες.

T� �ι�λί�, η μ�ρ$ωτική δραστη-ρι�τητα γενικά, απ�τελεί συστατικ�στ�ι�εί� εν�ς π�λιτισμ�ύ π�υ η δυ-ναμική τ�υ δεν είναι καθ�λ�υ εύκ�-λ� να κατασταλεί, επιδίω�η π�υ ήδηέ�ει αρ�ίσει να επι�ειρείται απ� τ�π�λιτικ� καθεστώς κατά την περί�-δ� π�υ μας απασ��λεί εδώ. Aντίθε-τα, η δυναμική αυτή δεν $αίνεταιμ�ν� να στηρί�εται στ� παρελθ�ντης, αλλά και να διεκδικεί τ� μέλλ�ντης, και μάλιστα σε μια περί�δ� κα-τά την �π�ία τ� μέλλ�ν αυτ� μ�ιά�εινα καταργείται ή έστω να είναι ε�αι-ρετικά α�έ�αι�. H πρ�σδ�κία αυτ�ύτ�υ μέλλ�ντ�ς μετατ�πί�εται στ�παρ�ν και ν�ηματ�δ�τείται μέσα α-π� τη �ρήση τ�υ �ρ�υ «νέ�ς». T�κ�μμ�υνιστικ� κ�μμα επιδιώκει στηδεδ�μένη στιγμή να εμ$ανιστεί ως� διακριτικ�ς $�ρέας αυτ�ύ τ�υ νε-ωτερικ�ύ στ�ι�εί�υ, διατυπών�νταςμια συν�λική π�λιτική, �ικ�ν�μικήκαι π�λιτιστική πρ�ταση. «Tα NέαBι�λία» απ�τυπών�υν αυτή την α-ντίληψη, καθώς και την αισι�δ��ίατης κυριαρ�ίας της. Aισι�δ��ία η �-π�ία στηρί�εται α$εν�ς στη γενικήπεπ�ίθηση για τις «δημι�υργικές ι-καν�τητες τ�υ λα�ύ σε μια επ��ήκ�σμ�γ�νικών ανησυ�ιών», α$ετέ-ρ�υ στη συγκεκριμένη �ήτηση τ�υαναγνωστικ�ύ κ�ιν�ύ των Nέων Bι-�λίων. T� κ�ιν� στ� �π�ί� απευθύ-ν�νται «Tα Nέα Bι�λία» είναι τ� αρι-στερ� αλλά και ευρύτερα πρ��δευ-τικ� κ�ιν�, π�υ αυτή την επ��ή έ�εισημαντικά διευρυνθεί και παρ�υ-σιά�ει αυ�ημένες μ�ρ$ωτικές απαι-τήσεις.

Iδελγική συνιστώσαΩστ�σ�, η μ�ρ$ωτική δραστηρι�-

τητα έ�ει και τ�ν αυτ�τελή της ρ�-λ� ως συνιστώσα της ιδε�λ�γικήςκαι �ργανωτικής συγκρ�τησης τ�υKKE εκείνη την περί�δ�. Oι κατευ-θύνσεις αυτής της δραστηρι�τηταςαπεικ�νί��νται πρωτίστως στα έ-ντυπα και τις εκδ�σεις τ�υ. Oπωςπαρατηρεί � Π. N�ύτσ�ς, στην τρια-κ�νταετία 1926–1955, τ� σύν�λ�της μ�ρ$ωτικής εργασίας τ�υ KKE,πρ�$�ρικής και κυρίως γραπτής,συγκρ�τεί την ιδι�συστασία τ�υ ως«μαρ�ιστικ�ύ–λενινιστικ�ύ κ�μμα-τ�ς»3. «Tα Nέα Bι�λία» έρ��νται ναπαί��υν και εδώ τ� ρ�λ� τ�υς, ε-νταγμένα σ’ ένα σύν�λ� εκδ�τικώνδραστηρι�τήτων τ�υ KKE, ε�υπηρε-τώντας �μως την κάλυψη εν�ς ευ-ρύτερ�υ κύκλ�υ θεμάτων και συ-νεργασιών π�υ δεν μπ�ρ�ύν να

«Bι�λία �ωρίς λάθη»: αυστηρά πρ�-σεγμένη δημ�τική, π�λλαπλ�ς έλεγ-��ς των μετα�ράσεων και των τυπ�-γρα�ικών δ�κιμίων, παρ�ράματα,κ.λπ. Kαι μέσα σε κάθε αντίτυπ� έναδελτί� ελέγ��υ: για την ανταλλαγήτων κακέκτυπων και με την πρ�τρ�πήστ�ν αναγνώστη να ��ηθά στη �ελ-τίωση τ�υ εκδ�τικ�ύ απ�τελέσματ�ς.

«O Xριστ�ς στη Pώμη» τ�υ Aγγελ�υ Σικελιαν�ύ, απ� τα «Nέα Bι�λία», τ�1946. Iστ�ρία, Oικ�ν�μία, Φιλ�σ��ία, Π�λιτική, Tέ�νες, Λ�γ�τε�νία, Mαρ�ι-σμ�ς: μια π�ικιλία θεματικών εν�τήτων στ� πρ�γραμμα των Nέων Bι�λίων,ενδεικτική τ�υ εκδ�τικ�ύ τ�υς στίγματ�ς και της �υσι�γνωμίας τ�υς.

«Oι Ψαλμ�ί τ�υ Δα�ίδ», σε μετά�ραση απ� τα ε�ραϊκά, τ�υ K. Φριλίγγ�υ, μεεισαγωγή και σ��λια τ�υ ιδί�υ. Tα ε�αίρετα �αρακτικά της εικ�ν�γρά�ησηςκαι της κ�σμησης τ�υ �ι�λί�υ είναι δ�υλειά τ�υ �αράκτη A. Tάσσ�υ, π�υ εί�εκαι την ευθύνη της καλλιτε�νικής επιμέλειας των εκδ�σεων.

πραγματ�π�ιήσ�υν �ι καθαρά κ�μ-ματικές εκδ�σεις.

Yπ� αυτήν την �πτική αντιμετωπί-��νται και τα διά$�ρα πεδία γνώσηςστ� εκδ�τικ� πρ�γραμμα των NέωνBι�λίων. Tρεις διαπλεκ�μενες με-τα�ύ τ�υς και αλληλ�συμπληρ�ύμε-νες ένν�ιες απ�τελ�ύν τα εργαλείαγια την επιλ�γή και την ιεράρ�ησητων �ι�λίων π�υ θα εκδ�θ�ύν: η α-νάλυση των σύγ�ρ�νων πρ��λημά-των τ�υ ελληνισμ�ύ, η θεωρία τ�υμαρ�ισμ�ύ–λενινισμ�ύ και η ιστ�-ρία. Oι εκδ�τικές επιλ�γές επιδιώ-κ�υν, ταυτ��ρ�να, να �τυπήσ�υν τ�«λαθρεμπ�ρι� τ�υ μαρ�ισμ�ύ», ανκαι αυτ� γίνεται διαμέσ�υ της δη-μ�σίευσης κυρίως μετα$ρασμένωνκαι ��ι πρωτ�τυπων έργων. H π�λε-μική εναντί�ν αυτ�ύ τ�υ «λαθρε-μπ�ρί�υ» έ�ει πρωτίστως π�λιτικ��αρακτήρα, καθώς επιτρέπει στ�κ�μμ�υνιστικ� κ�μμα, ��ι μ�ν� ναδιεκδικήσει την πνευματική κληρ�-ν�μιά τ�υ μαρ�ισμ�ύ, αλλά και να α-ναδει�τεί ως � μ�ναδικ�ς, � γνή-σι�ς εκ$ραστής τ�υ.

Tα ερωτήματα γύρω απ� τ�υςτρ�π�υς με τ�υς �π�ί�υς � Eμ$ύ-λι�ς επηρέασε τ� �ι�λί� παραμέ-ν�υν αν�ι�τά. Ωστ�σ� η μελέτη τηςεκδ�τικής πρ�σπάθειας των NέωνBι�λίων $ωτί�ει απ� μια ιδιαίτερη �-πτική γωνία τ� περίπλ�κ� τ�πί� τηςεπ��ής, καθώς ε$ιστά την πρ�σ��ήστ� �τι τα κ�ινωνικά ρεύματα δενμπ�ρ�ύν να ερμηνευτ�ύν αν δεν α-ντιμετωπιστ�ύν και ως ρεύματακ�υλτ�ύρας.

Σημειώσεις: 1. Σε έκθεσή τ�υ γύρω απ� τηλειτ�υργία της εταιρείας � Γ. Zωιτ�π�υ-λ�ς γρά�ει: Σαν σύνθημα της δ�υλειάςμπήκε να δώσ�υμε τα καλύτερα �ι�λία(στη μ�ρ�ή και στ� περιε��μεν�), με πρώ-τη μερική ε�αρμ�γή τ�ύ: �ι�λία �ωρίς λά-θη («Aρ�εί� Γ. Zι�ύτ�υ», Aθήνα, στην κα-τ��ή της κ�ρης τ�υ).

2. Tα δελτία ελέγ��υ π�υ εσωκλεί�νται μέσασε κάθε �ι�λί� απ�τελ�ύν ένα στ�ι�εί�πρωτ�τυπ� ακ�μη και για τα σημερινά δε-δ�μένα, καθώς επιμέν�υν στην άμεση σ�έ-ση ανάμεσα στ�ν παραγωγ� και τ�ν κα-ταναλωτή τ�υ �ι�λί�υ. Σε αυτά τα δελτίαγρά�εται μετα!ύ άλλων: «(...) H έκδ�ση�ι�λίων είναι μια θετική συμ��λή στ�νπνευματικ� π�λιτισμ� της �ώρας. Γι’ αυτ�και είναι μια υψηλή κ�ινωνική λειτ�υργία,π�υ πρέπει να ασκείται υπεύθυνα. T� α-ναγνωστικ� κ�ιν� πρέπει να συμμετέ�ειστην άσκηση της λειτ�υργίας αυτής».

3. Παναγιώτης N�ύτσ�ς, «H σ�σιαλιστικήσκέψη στην Eλλάδα απ� τ� 1875 ώς τ�1974», εκδ. «Γνώση», Aθήνα 1993, τ.Γ΄(1926-1955), σ. 67.


T� �ι�λί� �θες, σήμερα, αύρι�Oψεις και απψεις τ�υ μεταπ�λεμικ�ύ �ι�λι�εκδ�τικ�ύ τ�πί�υ

Mια συ�ήτηση με τη Mυρσίνη Z�ρμπά

Διευθύντρια τ�υ Eθνικ�ύ Kέντρ�υ Bι�λί�υ

— Π�σ� συνδέεται η πρώτη πε-ρί�δ�ς άνθησης τ�υ �ι�λί�υ, τ�1900 – 1940, με τη μεταπ�λεμικήπ�ρεία τ�υ ώς σήμερα;

— H πρώτη εκείνη περί�δ�ς δη-μι�ύργησε τις κατα��λές, την πα-ράδ�ση, �π�τε τ� �ι�λί�, μεταπ�-λεμικά, δεν �εκινά απ� τ� μηδέν,μ�λ�ν�τι κινείται πλέ�ν σε δια��-ρετικές συνθήκες. Διακρίνει κα-νείς τρεις πάνω κάτω περι�δ�υς:τη δεκαετία 1955–1965, �π�υ υ-πήρ�ε άνθηση κυρίως σε εγκυκλ�-παιδικά και άλλα π�λύτ�μα έργα·την περί�δ� της δικτατ�ρίας 1967–1973, �π�υ, παρά τη λ�γ�κρισία,σημειώθηκε έντ�νη εκδ�τική πα-ραγωγή π�λιτικών �ι�λίων, κυρίωςμαρ�ιστικής κατεύθυνσης· και τημεταδικτατ�ρική περί�δ�, π�υδιαρκεί ώς τις μέρες μας και π�υ�αρακτηρί!εται απ� ανάπτυ�η τηςαγ�ράς τ�υ �ι�λί�υ, με συνε�ή αύ-�ηση των εκδιδ�μενων τίτλων καιτ�υ αναγνωστικ�ύ κ�ιν�ύ. Στις ση-μερινές συνθήκες καταναλωτικήςευημερίας �πωσδήπ�τε ευν�είταικαι τ� �ι�λί�...

— Δηλαδή αγ�ρά�εται... Oμως,δια�ά�εται κι�λας;

— Yπάρ�ει �ντως μια απ�κλισηανάμεσα στα δύ� αυτά μεγέθη, αλ-λά δεν είναι τ�σ� δραματική �σ�πιστεύεται. Aλλωστε και τ� �τι κά-π�ι�ς πρ�τιμά να αγ�ράσει ένα �ι-�λί� αντί για κάπ�ι� άλλ� π�λιτιστι-κ� αγαθ�, π.�. την κασέτα ή τ� CD,αυτ� πρ�δίδει μια α�ι�σημείωτητάση, δεν τ� κάνει απ� κεν�δ��καταναλωτισμ�. E�άλλ�υ η καλήσ�έση με τ� �ι�λί� δεν κρίνεται α-π� τ� αν τ� δια�ά!εις μ�ν�ρ�ύ�ι.#έρ�υμε, π.�., �τι �λ�ι �ι �ιλανα-γνώστες δια�ά!�υν δύ� και τρίακαι πέντε �ι�λία ταυτ��ρ�νως καιπως άλλ� τ� παρατάμε γιατί διαπι-στών�υμε �τι δεν μας ενδια�έρει,άλλ� τ� δια�ά!�υμε μέσα σε μιανύ�τα, άλλ� τ� �ά!�υμε στην ανα-μ�νή επειδή πέσαμε πάνω σε κάτικαιν�ύρι� και ενδια�έρ�ν. Oμως �-λ� αυτ� απ�τελεί συν�λικά ένα«περι�άλλ�ν �ι�λί�υ». Aυτ� είναιτ� σημαντικ� !ητ�ύμεν� και σ’ αυ-τ� έ�ει συμ�άλει η σημερινή άνθη-ση τ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα. Oτανεμ�ανίστηκαν �ι πρ�σ�ατες νέεςτε�ν�λ�γίες –και, πριν απ’ αυτές, ητηλε�ραση– θεωρ�ύσαμε �τι απει-λείται τ� �ι�λί�. Συνέ�η τ� αντίθε-τ�. Oι έρευνες δεί�ν�υν �τι �ι κα-ταναλωτές π�λιτιστικών αγαθώνείναι καταναλωτές �λ�υ τ�υ πλέγ-ματ�ς. Πανευρωπαϊκά τ� �ι�λί� α-γ�ρά!εται σήμερα περισσ�τερ� α-π� τ� CD. Στην Eυρώπη εκδίδ�νταισήμερα περισσ�τερα �ι�λία παράCD ή κασέτες.

— Kαι στην Eλλάδα;

— Δεν τ� γνωρί!�υμε, α��ύ μ�-λις τώρα αρ�ί!ει μια έρευνα της α-ναγνωστικής συμπερι��ράς τηνEλλήνων, αλλά δεν πρέπει να έ��υ-με μεγάλες απ�κλίσεις. Oσ� περισ-σ�τερ�ι �επερν�ύν την απέ�θειαπρ�ς τ� �ι�λί� –απ�τέλεσμα, γιαπ�λλ�ύς, της κακής σ�έσης με τ�σ��λικ� �ι�λί�–, τ�σ� περισσ�τε-ρ�ι έρ��νται κ�ντά τ�υ, επειδή τ�π�λιτιστικ� αυτ� αγαθ� έ�ει πίσωτ�υ μια παράδ�ση π�λύ ευρύτερηαπ’ �,τι έ��υν άλλα π�λιτιστικά α-γαθά. E�άλλ�υ στην Eλλάδα η π�-λιτιστική καλλιέργεια �αίνεται νασυμ�αδί!ει με την ε�έλι�η της π�-λιτικής μας ιστ�ρίας και κ�υλτ�ύ-ρας. Παρατηρώντας μεταπ�λεμικάτ� �ι�λί�, �λέπ�υμε να παρακ�-λ�υθεί, λες, την π�ρεία των π�λιτι-κών μας πραγμάτων. Yπάρ�ει μιαστενή σύνδεση. Στη μακρά μετεμ-�υλιακή περί�δ�, �ταν �ι καιν�τ�-μες ιδέες τελ�ύσαν υπ� διωγμ� και�ι ��ρείς τ�υς υπ� τη μ�νιμη σκιάτης κα�υπ�ψίας, τ� �ι�λί� ήταν �«συνήθης ύπ�πτ�ς» μ�λυσματικ�ς��ρέας αριστερών–ανατρεπτικώνιδεών. Kαι δείτε τι συνέ�η τ�τε: Oιπ�λιτικ�ί κρατ�ύμεν�ι και ε��ρι-στ�ι π�υ ελευθερών�νταν, πρ�-σπαθ�ύσαν να επι�ιώσ�υν μέσα σεένα περι�άλλ�ν π�υ ήταν και εργα-σιακά ε�θρικ�, ε�αιτίας τ�υ δια-

��ητ�υ «πιστ�π�ιητικ�ύ κ�ινωνι-κών �ρ�νημάτων» π�υ απαιτ�ύ-νταν για να �ρει κανείς δ�υλειά.Π�λλ�ί στρά�ηκαν στ� �ικεί� σεαυτ�ύς περι�άλλ�ν τ�υ �ι�λί�υ κιέτσι θεμελιώθηκε σιγά σιγά ένας �-λ�κληρ�ς κ�σμ�ς τ�υ �ι�λί�υ, έ-νας πυρήνας απ� συγγρα�είς, εκ-δ�τες, μετα�ραστές, διακινητέςκ.λπ. Γνωρί!ετε �τι τ� πρώτ� εναλ-λακτικ� δίκτυ� διαν�μής τ�υ �ι�λί-�υ μετά τ�ν π�λεμ� γεννήθηκεταυτ��ρ�να με τ� εναλλακτικ� ε-μπ�ρι� «π�ρτα π�ρτα» των γυαλι-κών και τ�υ ρ�υ�ισμ�ύ, ειδών πρώ-της ανάγκης μετά τις καταστρ��έςπ�υ επέ�ερε � π�λεμ�ς. Aρ�ισαννα ανθ�ύν γύρω απ� αυτά τα είδη�ι πλασιέ. T� �ι�λί� είναι τ� πρώτ�π�λιτιστικ� αγαθ� π�υ κινείται μεαυτ� τ�ν τρ�π�, �έρι με �έρι, πρ�ςαναγνώστες π�υ π�λλά �ι�λία δί-στα!αν να τα !ητήσ�υν στα �ι�λι�-πωλεία για να μη �αρακτηριστ�ύν ι-δε�λ�γικά–π�λιτικά. Oταν, λ.�., τ�1965 � εκδ�τικ�ς �ίκ�ς «Mέλισσα»έ�γαλε τη Mεγάλη Σ��ιετική Eγκυ-κλ�παίδεια, τη διέθετε μ�ν� μέσωπλασιέ και απ� την ε�ημερίδα «Aυ-γή» – δείγμα πρ��ωρημέν�υ μάρ-κετινγκ σε μια τ�σ� πρώιμη επ��ή!

— Aραγε �ι τ�ίρ�ι π�υ γίν�νταισήμερα μέσω των πλασιέ �ι�λίων νακατάγ�νται απ� εκείνα τα �ρ�νια;

— Δεν απ�κλείεται... Eίναι δε τ!ί-ρ�ι τεράστι�ι — και α�ανείς!

— Kαι �ι μη α�ανείς τ�ίρ�ι, �ι αν-θηρές εκδ�τικές επι�ειρήσεις;

— Στην Eλλάδα έ��υμε σήμεραγια πρώτη ��ρά τ� �αιν�μεν� τωνεκδ�τών �ι�μη�ανικ�ύ μεγέθ�υς,με π�λυάριθμ�υς υπαλλήλ�υς, πέ-ρα απ� τ�υς συνεργάτες, μετα-�ραστές κ.λπ., και με κύκλ� εργα-σιών π�υ �τάνει τα 2 και τα 2,5 δι-σεκατ�μμύρια δρ�. Mιλάμε για επί-σημ� συν�λικ� τ!ίρ� τ�υ �ι�λί�υγύρω στα 120 δισεκατ�μμύρια. Kα-θ�λ�υ μικρ�ς. Συγκρίνεται με π�λ-λά άλλα μα!ικά πρ�ϊ�ντα. O τ!ίρ�ςτης πίτσας, π.�., είναι �αμηλ�τε-ρ�ς, κι αυτ� δίνει ένα μέτρ� σύ-γκρισης. Aν τώρα υπ�λ�γίσ�υμεκαι τα ανεπίσημα, α�ανή δίκτυα,τ�τε � τ!ίρ�ς μπ�ρεί να είναι και δι-πλάσι�ς.

— Δηλαδή η επι�είρηση �ι�λί�ανθεί, αντέ�ει στ�ν ανταγωνισμ�και !επερνάει τις κατά καιρ�ύςπραγματικές ή υπ�θετικές κρίσειςτ�υ. Oι εκθέσεις �ι�λί�υ, ως αντί-δ�τ� στις �ικ�ν�μικές δυσ�έρειεςτ�υ �ι�λί�υ, π�σ� τ� ��ήθησαν;

— O ρ�λ�ς τ�υς είναι γενικά θε-τικ�ς. Oταν �τάν�υν να πρ�σελ-κύ�υν 150.000 επισκέπτες, λει-τ�υργ�ύν ως μέσ� λαϊκής, ας π�ύ-με, πρ�ώθησης. Aν αναδι�ργανω-

Aπ� τη ωή τ�υ �ι�λί�υ στην Eλλάδα τ�υ �θες. T� περίπτερ� τ�υ �ι�λι�πωλεί�υ Kά�υ�μαν στ�υς Δελ��ύς, στη διάρ-κεια των Δελ�ικών Γι�ρτών, τ� 1930 (�ωτ.: Aρ�εί�, M�υσεί� Mπενάκη).


θ�ύν καλύτερα, θα γίν�υν πι� ελ-κυστικές.

— Πώς ενν�είτε αυτή την ανα-δι�ργάνωση;

— Aναδιαμ�ρ�ωση τ�υ �ώρ�υ ώ-στε να διευκ�λύνεται η πρ�σέγγι-ση τ�υ �ι�λί�υ κατά θεματικές ε-ν�τητες. H έκθεση να μη λειτ�υρ-γεί σαν σύμ�υρμα απ� μικρ�μάγα-!α, αλλά με τη λ�γική των συγκ�ι-νων�ύντων δ��είων, �π�υ � ανα-γνώστης θα πρ�σανατ�λί!εται σταενδια�έρ�ντά τ�υ, θα μπ�ρεί νασυγκρίνει και να διαλέγει, να �ε�ω-ρί!ει τα καιν�ύρια �ι�λία απ� ταπαλι�τερα, να �ρίσκει �λ�υς μα!ίτ�υς τίτλ�υς στις εν�τητες π�υτ�ν ενδια�έρ�υν. Aυτή ήταν η ά-π�ψή μας και για τη Στ�ά τ�υ Bι�λί-�υ. Δυστυ�ώς, ε�ακ�λ�υθεί η λ�γι-κή τ�υ μικρ�ύ αυτ�δημι�ύργητ�υμαγα!ι�ύ, δεν έ�ει γίνει καταν�ητ��τι και στη διαν�μή —��ι μ�ν�στην παραγωγή— τ�υ �ι�λί�υ έ-��υν αλλά�ει πάρα π�λλά. Oταν �ιμεγάλ�ι εκδ�τες έ��υν πιάσει �λεςτις πρ�θήκες, �λα τα ρά�ια των �ι-�λι�πωλείων, � μικρ�εκδ�της πώςθα κινήσει τ� δικ� τ�υ πρ�ϊ�ν;

— Yπάρ�ει αντίδ�τ� σ’ αυτ�ύςτ�υ απ�κλεισμ�ύς;

— N�μί!ω θα ��ηθήσει και πρ�ςαυτή την κατεύθυνση η ηλεκτρ�νι-κή τράπε!α π�υ �ργανών�υμε, τρά-πε!α πληρ��ριών για �λα τα κυ-κλ��ρ�ύντα �ι�λία. Θα παρέ�εταιηλεκτρ�νική πληρ��ρηση στ�υς�ι�λι�πώλες, με τερματικά διά-σπαρτα σε δημ�σι�υς �ώρ�υς, �π�υκανείς θα μπ�ρεί να πληρ��ρείταιαμέσως, είτε με �άση τ� συγγρα�έαείτε με �άση τ� θέμα, π�ια �ι�λίακυκλ��ρ�ύν σ�ετικά. O �ι�λι�πώ-λης μπ�ρεί να εντ�πί!ει αμέσως τ��ι�λί� π�υ τ�υ !ητ�ύν και, αν δεν τ�έ�ει, να τ� παραγγέλνει αμέσως ήνα πληρ��ρεί τ�ν πελάτη �τι, π.�.,έ�ει ε�αντληθεί. Eτσι και ε�υπηρε-τείται καλύτερα � πελάτης, και �έ-�αια τ� �ι�λί� επω�ελείται.

— Aναρωτι�μαστε π�ια είναι η α-ναλ�γική σ�έση ανάμεσα στις διά-��ρες κατηγ�ρίες �ι�λίων καιστην πρ�αγωγή τ�υ �ι�λί�υ συν�-λικά. Oλ�ι μπ�ρ�ύμε να �αντα-στ�ύμε τ� εκτ�πισμα, π.�., των σ��-λικών ��ηθημάτων και των �ρ�ντι-στηριακών �ι�λίων μέσα στη συν�-λική �ι�λι�παραγωγή...

— Eδώ μπαίν�υμε στ� θέμα τηςεκπαίδευσης, π�υ ν�σεί �αρύτατα,στ� θέμα τ�υ εν�ς υπ��ρεωτικ�ύ�ι�λί�υ, στ� κρατικ� μ�ν�πώλι�τ�υ Oργανισμ�ύ Eκδ�σεως Eκπαι-δευτικών Bι�λίων, στ� ένα και μ�-ναδικ� σύγγραμμα στη ανώτατηπαιδεία. Oλες αυτές �ι κατηγ�ρίες�ι�λίων, μα!ί με τ� �ρ�ντιστηριακ�κ.λπ., �ρίσκ�νται στην «κατάψυ-�η». Δηλαδή, απ� �ικ�ν�μική–ε-πενδυτική άπ�ψη, τ� δωρεάν, τ�μη ανταγωνιστικ� σ��λικ� �ι�λί�δεν μπαίνει στη συν�λική �ι�λι�πα-ραγωγή, πράγμα π�υ επηρεά!ει καιτην παραγωγή και τη διαν�μή. T��ρ�ντιστηριακ� �ι�λί�, παρά τ�υςτ!ίρ�υς τ�υ, είναι και αυτ� �υσια-στικά εκτ�ς: ε�ειδικεύ�νται σ’ αυτ�μ�ν� �ρισμέν�ι εκδ�τες.

— Kαι τ� «εκτ�ς καταψύ!εως»κ�μμάτι;

— Eδώ υπάρ��υν δύ� παράλλη-λες πραγματικ�τητες: H καταναλω-τική–εμπ�ρική, τ� καύσιμ� π�υ κι-νεί τη μη�ανή· και η π�ι�τική. Σεαυτή τη δεύτερη πραγματικ�τηταέ��υμε μετα��λή �ασικών �ρων: Hπνευματική καλλιέργεια δεν είναι,�πως παλιά, μια πυραμίδα �π�υ ηκ�ρυ�ή, η «υψηλή κ�υλτ�ύρα» ή-ταν για τ�υς λίγ�υς. Tώρα, με τηνεπικ�ινωνιακή απελευθέρωση, μ�ι-ά!ει περισσ�τερ� με ένα πλέγμα,�π�υ � καθένας, είτε ως αναγνώ-στης είτε ως «καταναλωτής π�λιτι-σμ�ύ» γενικ�τερα, έ�ει αυ�ημένηευ�έρεια πρ�τιμήσεων, επιλ�γώντ�υ τι � ίδι�ς θα καταναλώσει. T�δίκτυ� απελευθερώνει την καρδιάτων πραγμάτων. Bέ�αια �ύτε καιαυτ� είναι για �λ�υς. Δι�τι π�ια εί-ναι τα �αρακτηριστικά τ�υ π�λιτι-στικ�ύ καταναλωτή; Oτι είναι κ�ι-νωνικά, εκπαιδευτικά, �ικ�ν�μικάανε�ασμέν�ς – άλλ� να έ�εις τ�νυπ�λ�γιστή στ� σπίτι σ�υ ή στηδ�υλειά σ�υ, κι άλλ�, �έ�αια, νακατα�εύγεις σ’ αυτ�ν σε ένα �ι-�λι�πωλεί� μιας μικρής π�λης.Eντ�ύτ�ις τ� δίκτυ� απελευθερώ-νει δυνάμεις. Φυσικά, η π�λιτιστικήδιαμ�ρ�ωση έρ�εται και μέσα απ�την εκπαίδευση. Kαι εδώ έ��υμε ε-πίσης μια ανισ�τητα, ένα �άσμα α-νάμεσα, π.�., στα δυ� �ύλα ή καιγεωγρα�ικά — � αναλ�α�ητισμ�ςείναι μεγαλύτερ�ς στις γυναίκεςαπ’ �,τι στ�υς άντρες, μεγαλύτε-

ρ�ς στις αγρ�τικές περι��ές απ’�,τι στις αστικές. Aλλά και κ�ινωνι-κά �ι ευκαιρίες δεν είναι ίδιες, τασ��λεία δεν είναι για �λ�υς ίδια.Oλα αυτά έ��υν τ�ν αντίκτυπ�τ�υς στ� �ι�λί�.

—Tα παλιά γνωστά πρ��λήματα...Kαι �ι νέες πρ�τάσεις;

—Eδώ �ωρεί, ν�μί!ω, η κρατικήπαρέμ�αση, η �π�ία πρέπει να αμ-�λύνει τις ανισ�τητες, να ε�ασ�α-λί!ει κάπ�ιες πρ�ϋπ�θέσεις σενευραλγικά σημεία...

— Aλλά, δεν είναι �!ύμωρ� άλλ�-τε να �ητάμε απ� τ� κράτ�ς να απ�-�ωρεί και άλλ�τε να επιστρέ�ει;

— Yπάρ��υν υπ��ρεώσεις π�υμ�ν� τ� κράτ�ς μπ�ρεί να καλύψει–�ι�λι�θήκες, διαθρωτικά !ητήμα-τα κ.λπ. T� κράτ�ς, αντί, δίκην κα-λ�πιάσματ�ς στ�υς εκδ�τες, να α-γ�ρά!ει απ� τ�ν καθένα τ�υς �ι-�λία 500.000 δρ�., τα �π�ία καταλή-γ�υν σε απ�θήκες ή σε �ι�λι�θή-κες π�υ, τ� πιθαν�τερ�, δεν τα έ-��υν ανάγκη, είναι πρ�τιμ�τερ� ναστηρί!ει, π.�., ένα δίκτυ� πληρ��-ρησης για �λ�υς, ή ένα δίκτυ� �ι-�λι�θηκών για �λ�υς – πρ�ωθημέ-να διαρθρωτικά μέτρα, π�υ άπτ�-νται μεν τ�υ ιδιωτικ�ύ τ�μέα, αλλάπ�υ παίρν�νται έτσι ώστε να γίν�-νται πραγματικά υπ�δ�μές στην υ-πηρεσία κάθε π�λίτη. Eτσι τ� κρά-τ�ς μετριά!ει κάπως τις π�λιτιστι-κές ανισ�τητες.

Θα επισημάνω τ�ύτ�: Δε��μα-

στε α�ασάνιστα �λ�ι �ι εμπλεκ�-μεν�ι και μη στα π�λιτιστικά μαςπράγματα να δίν�νται μεγαλύτερακ�νδύλια στ�υς πι� πρ�ν�μι�ύ-��υς, π.�. να επιδ�τείται τ� εισιτή-ρι� στ� Hρώδει�, στ� Mέγαρ�M�υσικής, στη Λυρική Σκηνή, στ�Eθνικ� Θέατρ�, στις �ρ�ήστρεςκλασικής μ�υσικής κ.λπ., π�σά τε-ράστια, αν αναλ�γιστεί κανείς �τιένα τέτ�ι� εισιτήρι� μπ�ρεί ναστ�ι�ί!ει 50.000 και να π�υλιέταιμ�ν� 5.000 δρ�. Π�ι�ς πάει εκεί;Eνας π�λύ συγκεκριμέν�ς κ�-σμ�ς, διπλά πρ�ν�μι�ύ��ς: και ευ-κ�λ�τερη πρ�σ�αση έ�ει στ� (δυ-σεύρετ�) εισιτήρι� και τ� απ�κτάσε �αμηλή τιμή. Γιατί να μη δ�ύμεκαι την άλλη, τη σκ�τεινή, την α-θέατη, την πλευρά τ�υ π�λιτισμ�ύγια τ�υς υπ�λ�ιπ�υς; Π�υ, λ�γωσυνθηκών αλλά και επειδή τ� 95%της συνεισ��ράς τ�υ κράτ�υς πά-ει μ�ν�μερώς, είναι καταδικασμέ-ν�ι να αρκ�ύνται στην τηλε�ρασηή να ακρι��πληρών�υν, π.�. �ι νε-�λαί�ι, για να πάνε σε μια συναυ-λία. T� !ητ�ύμεν� είναι η σωστήπαρέμ�αση τ�υ κράτ�υς �ωρίς νακωλύεται η �μαλή λειτ�υργία τηςαγ�ράς. Kι αυτ� ισ�ύει �λως ιδιαι-τέρως για τ� �ι�λί�, π�υ είναι έναανθεκτικ� π�λιτιστικ� αγαθ�, κατ’ε��ήν ��ρέας ιδεών και αναντι-κατάστατ� μέσ� πρ�αγωγής τηςατ�μικής και συλλ�γικής πνευμα-τικής καλλιέργειας.

H «Στ�ά τ�υ Bι�λί�υ», μια ευτυ�ισμένη έμπνευση στ� πρ�γραμμα ανα�άθμισης τ�υ αθηναϊκ�ύ κέντρ�υ. Mια �αση η-ρεμίας, ενώνει, με τις δυ� της εισ�δ�υς, και α$ι�π�ιεί λειτ�υργικά τη Στ�ά Aρσακεί�υ και τη Στ�ά Oρ�έως. Συγκε-ντρωμένα εδώ τα �ι�λι�πωλεία των περισσ�τερων απ� τ�υς γνωστ�ύς ελληνικ�ύς εκδ�τικ�ύς �ίκ�υς, πρ�σ�έρ�υνανεμπ�διστη και ευ�άριστη πρ�σ�αση στ� καλ� �ι�λί� (�ωτ.: Γιάννης Mπαρδ�π�υλ�ς).

Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940

Documents

Transcript of Tο ελληνικ βιβλίο, 1900–1940