POLITIČKI ANGAŽOVANE OMLADINSKE ORGANIZACIJE U

VOJVODINI

1919–1940

2

POLITIČKI ANGAŽOVANE OMLADINSKE ORGANIZACIJE U VOJVODINI

1919–1940

Izdavač: Alternativna kulturna organizacija - AKO (Novi Sad) i Rosa Luxemburg Stiftung, Regionalna kancelarija za jugoistočnu Evropu (Beograd)

Priredili: Vojislav Martinov i Višnja Nežić

Lektura: Bojana Janjušević

Prelom: Branka Žarković

Dizajn korica: Daško Milinović

Štampa: “Zola”, Novi Sad

Tiraž: 200

Zahvaljujemo se Muzeju Vojvodine na ustupljenoj građi

CIP - Каталогизација у публикацијиБиблиотека Матице српске, Нови Сад

061.233-053.81(497.113)”1919/1940”

POLITIČKI angažovane omladinske organizacije u Vojvodini: 1919-1940 / [priredili Vojislav Martinov, Višnja Nežić]. -Novi Sad : Alternativna kulturna organizacija ; Beograd : Rosa Luxemburg Stiftung, Regionalna kancelarija za jugoistočnu Evropu, 2014 (Novi Sad : Zola). - 111 str. : fotogr. ; 21 cm

Tiraž 200. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija.

ISBN 978-86-80150-02-4

a) Политичке организације - Омладина - Војводина - 1919-1940COBISS.SR-ID 292084231

3

Period između dva svetska rata istoriografija s pra-vom vidi kao doba velikih promena i doba traganja za no-vim putevima, „vreme netrpeljivih“, kako ga je nazvao isto-ričar Andrej Mitrović. To je bilo vreme postapokaliptično, a opet dovoljno vitalno da iznedri još jednu – veću i razor-niju apokalipsu. Vreme koje se rađalo na ruševinama Veli-kog rata, na ruševinama građanskog optimizma 19. veka i koje je donelo sumnju u ideale buržoaskog društva – u liberalizam, parlamentarizam, slobodno tržište, ali i sumnju u progresivne ideje humanizma, pa i u sam racionalizam. Novi naraštaji prednjačili su u potrazi za rešenjem. Oni su, nesputani sećanjem na pređašnji svet koji je umro sa Prvim svetskim ratom, bili slobodni da iskorače najdalje, da se najotvorenije i bez uvijanja eksponiraju na javnoj, političkoj sceni i traže društvene promene. Ova omladina, naravno, nije bila homogena i sastojala se od različitih, levičarskih, desničarskih, nacionalnih i internacionalnih organizacija. Neke od njih bile su pod uticajem autoritarnih, državo-tvornih ideologija, druge su, pak, pratile smernice ili radi-le u službi internacionalnih revolucionarnih centara moći. I dok su jedni, uzdizanjem kulta mladosti i bunta, završili u krilu najreakcionarnijih, fašistoidnih ideologija koje mla-dost glorifikuju kao vitalnu građu u izgradnji totema nacije i države, drugi su uspeli da prepoznaju sopstvenu snagu i, vodeći se konkretnim potrebama, zahtevima i problemima generacije, formulišu realnu omladinsku politiku.

4

5

UVOD

Hronološki okvir našeg istraživanja jasno omeđa-vaju dva epohalna događaja – Prvi i Drugi svetski rat. Za-vršetak Prvog svetskog rata, na ovim prostorima, obeležio je raspad Austrougarskog carstva i formiranje nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije), nastale ujedinjavanjem Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore i onih predela Austrougarske u kojima je dominira-lo južnoslovensko stanovništvo (Slovenija, Hrvatska, Dal-macija, Bosna i Hercegovina i Vojvodina). Ova epoha, koju karakterišu monarhističko državno uređenje, kapitalistički društveni odnosi, trajni međuetnički sukobi, nestabilna spoljnopolitička pozicija, ekonomska i privredna zaosta-lost i buran politički život, naglo se završava uključivanjem Kraljevine Jugoslavije u Drugi svetski rat, odnosno njenim pokoravanjem i rasparčavanjem od strane snaga Trećeg rajha i njegovih saveznika. Objekat našeg istraživanja ipak je zahtevao da se produbi ova periodizacija. Kao prvo, kada se govori o mladima između dva rata, ne može se govo-riti o omladini kao o jednom celovitom fenomenu. Tačni-je bi bilo reći da su u pitanju omladine, odnosno različite generacije koje su stasavale u toku tih dvadesetak godina, koliko je trajalo postojanje Kraljevine Jugoslavije. Drugo, pojam generacije ne upotrebljavamo u biološkom, bukval-nom smislu, ne mislimo na osobe rođene iste kalendarske godine. U skladu sa zadatkom našeg istraživanja, poslu-žili smo se političkim horizontom zbivanja kao polaznom tačkom za definisanje onoga što bi se moglo nazvati poli-tičkim generacijama. Vodeći se tim kriterijumom, izdvojili smo četiri relativno zaokružene celine, odnosno tri perioda u okviru kojih su dominirale određene društveno-političke teme. Tek u okviru tih koordinata može se jasnije posma-trati i pozicioniranje svih političkih subjekata, pa tako i po-litički angažove omladine. Prvi period (1919–1921) odnosi se na visoko nestabilni dvogodišnji period konstituisanja nove južnoslovenske države, u trenucima međunarodnih posleratnih napetosti, trvenja sa susednim državama oko teritorija i širenja efekata Oktobarske revolucije. Drugi deo započinje konsolidovanjem Kraljevine SHS i uvođenjem ustavnog parlamentarizma, a završava se uvođenjem dik-

6

tature kralja Aleksandra (1929). Treći period omeđen je epohom autoritarne vladavine kralja i dominacijom njego-vog represivnog i ideološkog aparata, a završava se Alek-sandrovom pogibijom (1934). Poslednji period karakteriše jačanje fašističkih snaga u Evropi i političkih i nacionalnih sukoba u državi, a završava se 1941. godinom, kao godi-nom nacističke invazije i raspada Kraljevine Jugoslavije.

U našem istraživanju ograničili smo se na događaje i pokrete koji su dominirali na području današnje Vojvodine. Za takav pristup postoje dva razloga. Sama širina teme kao i teška dostupnost relevantne arhivske građe i publikacija nužno su nas primorale da ograničimo polje istraživanja na neki uži prostor. Kompleksna i nikad do kraja politički, kulturno, ekonomski i socijalno konsolidovana Kraljevina Jugoslavija, sastojala se od mnoštva ujedinjenih teritorija sa svojim istorijskim, kulturnim, pa samim tim i političkim specifičnostima. Iako Vojvodina u administrativnom smislu nije postojala, opravdano je posmatrati je kao, po mnogo čemu, zasebnu regiju. Brojne nacionalne manjine, osobe-no istorijsko iskustvo i druge karakteristike uticale su na formiranje specifičnih političkih tema koje su dominirale na prostoru Vojvodine. Vodeće političke i društveno-eko-nomske okolnosti u Kraljevini Jugoslaviji, naravno, nisu mimoilazile ni Vojvodinu, pa je i posmatranje angažovane omladine nemoguće bez sagledavanja širih, jugosloven-skih – pa i svetskih okvira, što smo takođe pokušali da obu-hvatimo istraživanjem.

Prikazati danas kako su sve ove omladinske organi-zacije delovale od višestrukog je značaja. U kontekstu kul-ture sećanja ovakav podsetnik u funkciji je suprotstavljanja vladajućem talasu revizionističke i vrednosno relativizator-ske istoriografije, koja sa desničarskih pozicija neguje glo-rifikovanu sliku prošlosti Kraljevine Jugoslavije pod vlašću kralja Aleksandra i potonjih namesnika, potiskujući isto-vremeno sećanje na progresivnu omladinu koja se, na bazi zdravog programa i naprednih ideja, suprotstavljala tom režimu. S druge strane, upoznavanje sa strukturama, obli-cima delovanja i organizovanja tadašnje omladine, možda i danas može da posluži kao putokaz u osmišljavanju savre-menog omladinskog aktivizma. Iako su se vremena drastič-no promenila, a tehnološke inovacije diktiraju i nove forme političkog delovanja, zanimljivo je i instruktivno upoznati

se sa metodama borbe SKOJ-a, OMPOK-a i sličnih omladin-skih pokreta, koji su u izuzetno teškim okolnostima uspeli da zadobiju vodeći uticaj u svojoj generaciji. Njihova priča budi nadu da je i danas moguće postići isto. Zaustaviti fa-šizaciju i manipulaciju omladinom i pridobiti je, na osnovu njenih sopstvenih interesa i potreba, za stvaranje boljeg i pravednijeg sveta.

Pojam omladine u istorijskom kontekstu

Kada se govori o omladini i omladinskim pokretima, nužno je napraviti distinkciju između pojmova „omladine“ i „mladosti“.

Za razliku od društveno-ekonomski uslovljenog fe-nomena „omladine“, pojam „mladosti“ odnosi se na biolo-šku fazu u životnom ciklusu, koja predstavlja prelaz izme-đu detinjstva i zrelosti. Za ovaj stupanj biološkog razvitka karakteristične su i prateće psiho-socijalne osobenosti, značajne u kontekstu političkog delovanja: želja za prome-nama, veća prilagodljivost i brže usvajanje novih znanja i prihvatanje novih ideja, naglašena potreba za samostal-nošću, samopotvrđivanjem i dokazivanjem, osetljivost na nepravdu i spremnost na rizično ponašanje, latentna revo-lucionarnost. Mladi su, naravno, biološka činjenica, prisut-na u svim istorijskim epohama i u svim društvenim siste-mima, ali tek pod uticajem velikih društveno-ekonomskih promena koje su se odigrale u poslednja dva veka, nastaje fenomen „omladine“ kao relativno jedinstvene i specifične socijalne grupe.

U predmodernim društvima, koja su imala domi-nantno ruralni karakter, mladi nisu bili prepoznati kao posebna društvena kategorija. U uslovima seoske podele rada odrastanje je podrazumevalo samo pripremu za pre-uzimanje uloge odraslog, čime se zatvarao ciklus sazreva-nja. Seoska društva nisu poznavala etape odrastanja kao što su detinjstvo, adolescencija i mladost. U tako čvrsto strukturisanoj podeli uloga, u kojoj je svaki novi naraštaj zauzimao već unapred zadate uloge u životu zajednice, nisu postojali preduslovi za konstituisanje omladine, što će ostati karakteristično za ruralna društva i u većem delu 20.

7

veka. Prelaskom na kapitalističke društvene odnose i for-miranjem modernih nacionalnih država, dolazi do većeg društvenog, ali i uzrasnog raslojavanja. U procesima kapi-talističke proizvodnje mladi se izdvajaju kao specifična so-cijalna grupa koju karakteriše periferan društveni položaj. Mladi se uključuju u moderne proizvodne procese ali kao marginalni akteri. Svojstveno za njihov uzrast jeste da u tom procesu obavljaju intelektualno jednostavnije, a fizički zahtevne poslove, koji su po pravilu lošije plaćeni. Među pratećim posledicama modernizacije više faktora utiče na sve veći vremenski period između detinjstva i zrelosti koju karakteriše prvenstveno ekonomska samostalnost, ali i preuzimanje odgovornih društvenih funkcija. Posebno značajna promena, uzrokovana potrebama modernog dr-žavnog aparata i sve kompleksnijim zahtevima kapitalistič-ke proizvodnje, jeste i pojava modernog školstva. Moderno školstvo bilo je efikasno sredstvo za potpunu integraciju stanovništva u državni sistem, putem podizanja nivoa pi-smenosti, neophodnog za funkcionisanje moderne države, i plasiranjem poželjnih znanja za odgajanje zdravih i državi odanih naraštaja. S druge strane, školovanjem su se nove generacije osposobljavale za efikasnije uključivanje u sve zahtevniju i stalno evoluirajuću industrijsku proizvodnju. Upravo je moderno školstvo imalo ključnu ulogu u formira-nju fenomena „omladine“. Ono je nove generacije istrglo iz predmodernog životnog ciklusa i uticalo na nastanak nove društvene grupe koju definiše zajednički uzrast, nezavidna radno-ekonomska pozicija i nepovoljno mesto u distribu-ciji društvene moći. Objektivne okolnosti odrazile su se i na samorecepciju mladih kao zasebne društvene grupe, koja će se vremenom konstituisati i kao relativno samostalan politički subjekt.

Kratak istorijat omladinskih pokreta u evropi do 1918. godine

Prvi omladinski pokreti nastaju početkom 19. veka, u onim evropskim državama u kojima su postojale razvi-jene visokoškolske ustanove i univerziteti. Na njima su se pretežno školovali đaci iz građanskih porodica, a njihov društveni položaj uticao je i na formiranje ideja i vrednosti

koje su zastupali u svom delovanju. Osnovne obrise ide-ologije građanskih omladinskih pokreta davale su sve vo-deće ideje 19. veka. Ideje liberalizma, kao što su jednakost, sloboda, parlamentarna demokratija, antifeudalizam, bile su široko prihvaćene među mladima, koji su sebe videli kao glavne protagoniste u izgradnji boljeg i pravednijeg sveta. Vremenom će među intelektualnom omladinom stasati i generacije koje će prihvatiti socijalistički zahtev za ukida-njem klasne nejednakosti, kao nerazdvojni deo borbe za potpunu jednakost svih ljudi.

Nacionalizam je, takođe, bio prihvaćen od strane većine omladinskih pokreta 19. veka. On je njihovu bor-bu usmeravao u pravcu antiimperijalizma velikih sila, a za formiranje modernih, nacionalno omeđenih država. Za-pravo, vodeću ulogu u borbi i propagandi za nacionalno ujedinjenje i oslobođenje imala je upravo angažovana i nacionalnim idealima inspirisana omladina. Širom Evrope rađali su se mnogi pokreti sličnog, nacionalno-oslobodilač-kog karaktera, poput Mlade Italije, Mlade Nemačke, Mlade Irske, pa i Mlade Bosne na ovim prostorima. Karakteristika ovih pokreta bila je velika borbenost i revolucionarnost, koja se gubila ispunjavanjem njihovih osnovnih zahteva – formiranjem nacionalnih država. Omladinska inteligencija, koja se nalazila na pročelju ovih pokreta, zauzimala je važ-ne pozicije u aparatima nove države, a njeno delovanje u novim okolnostima često je poprimalo reakcionarne i kon-zervativne oblike. Nacionalizam je uticao i na ograničava-nje liberalnih zahteva za slobodom i jednakošću samo na pripadnike sopstvene nacije, i na raspirivanje šovinističkih i militarističkih sentimenata među omladinom.

Nacionalizam i liberalizam najčešće su bili propra-ćeni i idejama prosvetiteljstva i racionalizma. Intelektualna omladina sebe je poimala kao progresivnu elitu, koja će kroz edukaciju i direktan rad sa narodom omogućiti pros-tom čoveku da odbaci stare dogme i time poboljša sops-tvene životne uslove.

Romantizam je posebno nadahnjivao omladinu 19. veka, dajući ton uzvišenosti njenoj borbi – bila ona prosve-titeljska, nacionalistička, liberalna ili socijalistička. Roman-tizam je posebno naglašavao one karakteristike, kao što su borbenost, vitalnost, snaga, požrtvovanost, koje su se, sa manje ili više utemeljenja, pripisivale mladosti. Na prelazu

8

iz 19. u 20. vek, u okviru romantičarskih strujanja, počele su da jačaju i antimodernističke i antipozitivističke tendenci-je. Neostvarena očekivanja pravednijeg sveta, razotkrila su naivnost, pa i perfidnu dvoličnost građanskih ideologija i vrednosti. Poznu fazu građanskog romantičarskog idealiz-ma obeležio je okret ka iracionalnom, antimodernističkom nihilizmu, što je uzrokovalo pojavu novog fenomena – „kul-ta mladosti“. „Kult mladosti“ nekritički je uzdizao mladost kao vrednost po sebi. Biti mlad značilo je biti nov, bolji, dru-gačiji, progresivniji. „Kult mladosti“ se manifestovao na raz-ličite načine. Najuočljivije otelotvorenje ovog kulta bio je autonomni, eskapistički omladinski pokret „Wandervogel“, nastao u Nemačkoj početkom 20. veka. „Wandervogel“ bio je omladinski pokret novog tipa. Ova omladina utopistič-ki je odbacivala svet odraslih i njegove konvencije, i sop-stveni izraz tražila kroz povratak prirodi, kroz zajedničke šetnje, kampovanja, druženja i građenje autohtonog sve-ta za sebe. „Wandervogeli“ idealistički su se distancirali od političkog mišljenja smatrajući ga delom zagađenog sveta odraslih. Osnova njihove borbe bila je stvaranje autonom-nog prostora mladih, koji će svojom čistoćom promeniti svet. Nekritički otklon od politike na kraju će ih učiniti ranji-vima, i podložnima nacionalističkoj propagandi, koja je u Nemačkoj eskalirala uoči izbijanja Prvog svetskog rata.

U Italiji će „kult mladosti“ veličati pisac i osnivač futu-rističkog pokreta Filipo Tomaso Marineti. On je sa prezirom i nihilizmom odbacivao degenerisani „stari svet“ i sve nje-gove vrednosti i veličao omladinu koja će se, sa brutalnoš-ću i mladalačkom snagom, obračunati sa starijima i razoriti „stari svet“, kako bi stvorila mlađi, vitalniji i lepši. Vrednosti koje su potencirali Marineti i futuristi uticaće na formiranje Musolinijeve fašističke ideologije, ali će steći svoje prista-lice i u drugim evropskim državama i značajno doprineti radikalizaciji omladinskih pokreta.

„Zamislimo naraštaj koji raste s tim neustrašivim po-gledom, s tom herojskom crtom što prelazi u stravično, zamis-limo smeli korak tih zmajoubica, gordu drskost kojom okreću leđa svim slabićkim doktrinama optimizma, kako bi ‘odlučno živeli’ u celovitosti i punoći...“

Fridrih Niče, Rođenje tragedije, Beograd, 2001, str. 166

Radnički omladinski pokretiRazvoj socijalističke misli u drugoj polovini 19. veka

i njeno diferenciranje od nacionalističkih i liberalističkih ideologija građanskog društva, privuklo je i deo mlađe ge-neracije intelektualne omladine koja je proširila polje poli-tičke borbe, tražeći pravednije uslove života za pripadnike radništva i seljaštva. Mimo ovog tankog sloja visoko obra-zovane omladine, stasavala je i nova generacija mladih rad-nika čiji je nezavidan društveno-ekonomski položaj objek-tivno uticao na njihovu potrebu za samoorganizovanjem. Nagli razvoj kapitalizma, u prvom redu kroz usavršavanje sredstava za proizvodnju, omogućio je uvlačenje sve većeg broja mladih ljudi u procese moderne industrijske eksplo-atacije (u Nemačkoj je, na primer, već 1907. godine bilo tri i po miliona radnika starih između 14 i 18 godina). Mladi, uključeni u ove procese, bili su loše plaćeni, neuhranjeni, njihov fizički i intelektualni razvoj u potpunosti je zaustav-ljen, a rano uključivanje u izrabljivački radni odnos ostav-ljao je trajne posledice po njihovo zdravlje.

Prve grupe mladih radnika štrajkača javljaju se 1885. godine u Holadiji, a već sledeće, 1886, u Belgiji se osniva omladinska organizacija „Socijalistička mlada garda“. Na-rednih decenija uslediće osnivanje čitavog niza omladin-skih radničkih organizacija: Federacija mladih radnika u Austriji (1894), Federacija socijal-demokratske omladine u Švedskoj (1895), Savez mladih socijalista u Italiji (1901), Fe-deracija socijalne omladine u Norveškoj (1902), Socijalistič-ka omladina u Španiji (1903), Federacija radničke omladine u Južnoj Nemačkoj (1904), Federacija slobodnih omladin-skih društava u Severnoj Nemačkoj (1904–1905), a nešto kasnije se slične organizacije osnivaju u Danskoj, Francu-skoj, Bugarskoj i u čehoslovačkim i mađarskim delovima Austrougarske.

Druga radnička internacionala (1889) nije se bavila problemima mladih i nije ih prepoznavala kao posebnu kategoriju u okviru radničke klase. Ona je prema omladi-ni zauzimala indiferentan stav, pa se čak i neprijateljski postavljala u pogledu njenog samostalnog organizova-nja, smatrajući je nedoraslom za političku arenu. Ovakvo držanje Druge internacionale podstaklo je omladinu da se

9

sama organizuje na međunarodnom planu i da oformi svo-ju nezavisnu organizaciju.

Prvi pokušaj samostalnog organizovanja bila je kon-ferencija međunarodne socijalističke omladine, održana u Štutgartu od 24. do 27. avgusta 1907. godine, kada je stvorena Socijalistička omladinska internacionala (SOI). Na konferenciji su donete programske smernice, koje će sači-njavati osnovu političke borbe i kasnijih radničkih omla-dinskih pokreta. Radnička omladina je kao prioritete istakla borbu za poboljšanje ekonomskog položaja mladih, borbu protiv militarizma, koji je računao na mlade kao na glav-no oružje u ostvarivanju imperijalnih apetita međusobno sukobljenih evropskih finansijskih elita, i zalaganje za soci-jalističko vaspitanje omladine. Istaknuta je i potreba za sa-mostalnim organizovanjem omladine, koja je želela da se ogradi od uticaja reformističkih snaga unutar Druge inter-nacionale. Nakon konferencije u Štutgartu, nastupio je pe-riod stagnacije u razvoju radničkog omladinskog pokreta.

Novi značajan trenutak bila je međunarodna omla-dinska konferencija održana u Bernu, u Švajcarskoj, aprila 1915. U Bernu su osuđeni postupci rukovodilaca Druge in-ternacionale, koji su podržali nacionalističke težnje svojih država i okrenuli leđa idejama međunarodnog radničkog pokreta. Na konferenciji je zauzet stav protiv imperijalis-tičkog rata i protiv socijal-patriotizma koji su propagirali predvodnici Druge internacionale. Ustanovljen je i „Me-đunarodni dan omladine“, kao antiratna manifestacija koja propagira međunarodnu solidarnost radničke omladine.

Na Međunarodnom kongresu revolucionarnih or-ganizacija omladine, iniciranom od strane Komunističke internacionale i održanom u Beču 25. avgusta 1919, Soci-jalistička omladinska internacionala donela je odluku o os-nivanju nove međunarodne omladinske organizacije. Nova organizacija, koja će objediniti sve revolucionarne omla-dinske pokrete – Komunistička omladinska internacionala (KOI) – osnovana je novembra 1919. na međunarodnom kongresu u Berlinu.

Veliku podršku radu radničkih omladinskih organi-zacija pružali su najrevolucionarniji kadrovi iz opozicionih redova Druge internacionale. Među njima su najznačajniji bili Karl Libkneht (faktički rukovodilac Socijalističke omla-dinske internacionale), Roza Luksemburg i Vladimir Iljič

Lenjin. Lenjin se posebno isticao sposobnošću da uvidi specifičnosti omladine i da razume zahteve koji su proizi-lazili iz njenog marginalizovanog društveno-ekonomskog položaja. Ceneći kvalitete koji su svojstveni mladom čove-ku, zalagao se za veću samostalnost omladine u političkom delovanju.

„Razume se, teoretske jasnosti i čvrstine u organu omladine još nema, a možda toga nikada neće ni biti baš zato što je to organ omladine koja vri, ključa, traži. Ali se prema ne-dostatku teoretske jasnosti takvih ljudi treba odnositi sasvim drugačije nego što se odnosimo – i moramo se odnositi – pre-ma teoretskoj zbrci u glavama naših ‘okista’, ‘socijalrevoluci-onara’, tolstojevaca, anarhista, opšteevropskih kauckijanaca (‘centra’) i tome slično. Jedna je stvar – odrasli ljudi koji dovo-de proletarijat u zabunu, koji pretenduju na to da druge vode i uče: protiv njih se treba bespoštedno boriti. Druga je stvar – omladinske organizacije koje otvoreno izjavljuju da se još uče, da je njihov osnovni zadatak – odgajati radnike socijalističkih partija. Takve ljude treba na sve načine pomagati, odnoseći se što je moguće strpljivije prema njihovim greškama, truditi se ispravljati ih postepeno i prvenstveno putem ubeđivanja, a ne putem borbe.“ V. I. Lenjin1

Omladinski pokreti u Vojvodini do 1918. godine

Prostor koji zauzima današnja Vojvodina imao je periferan položaj u okvirima Austrougarske monarhije. Na ovoj teritoriji preovlađivalo je etnički raznorodno, pretež-no ruralno stanovništvo. Bilo je nekoliko većih gradova, kao što su Subotica, Sombor, Veliki Bečkerek, Vršac i Novi Sad, ali nije postojao nijedan univerzitet, niti visokoškol-ska obrazovna ustanova. Vojvođanska aktivna omladina prvenstveno je poticala iz redova studenata koji su se ško-lovali u velikim univerzitetskim centrima širom Austrougar-ske monarhije (Pešti, Beču, Gracu, Požunu tj. Bratislavi) i u drugim evropskim gradovima (Cirihu, Lajpcigu, Minhenu, Ženevi, Hajdelbegru, Berlinu, Frajburgu, Petrogradu, Mosk-vi, Kijevu...). Po ugledu na svoje vršanjake iz drugih krajeva 1 Preuzeto iz: Vojo Pekić, Savez Komunističke omladine Jugoslavije između dva rata 1919–1941, Beograd, 1959, str. 14–15

10

Evrope, vojvođanski studenti usvajali su ideje liberalizma i nacionalizma, grupisali se u nacionalne klubove, izdava-li kulturne časopise putem kojih su radili na propagiranju ideja „nacionalnog preporoda“. Vraćajući se u svoj zavičaj, studenti su pomenute ideje širili među lokalnim stanovniš-tvom i vršili veliki uticaj na ostale omladinske strukture, kao što su srednjoškolska, trgovačka i zanatlijska omladinska udruženja.

Austrougarska monarhija trudila se da suzbije sve nacionalne pokrete u okvirima svojih granica, znajući da bi njihovo jačanje vodilo do dezintegracije imperije. Zato su svi nacionalni pokreti, pa tako i oni omladinski, izbega-vali otvorenu političku borbu i delovali uglavnom u polju kulture, sporta i zabave. Sve te kulturne aktivnosti bile su duboko prožete idejama nacionalnog osvešćivanja, koji-ma se, u uvijenoj formi, radilo na dugoročnom političkom programu formiranja samostalnih nacionalno homogenih država. Kao i u drugim evropskim zemljama, i omladina na ovim prostorima je, pored nacionalizma, propagirala i na-predne ideje liberalizma, racionalizma i prosvetiteljstva, a među slovenskim nacijama rasla je i svest o zajedničkom poreklu, koja se manifestovala kroz ideje panslavenstva i jugoslovenstva.

Prvi angažovani studenti sa teritorije Vojvodine jav-ljaju se još krajem 30-ih godina 19. veka. U pitanju su bili srpski i hrvatski studenti na studijama u Pešti i Požunu, koji su se uključili u panslovenski pokret, predvođen slovač-kim intelektualcima i nacionalnim radnicima Ljudevitom Šturom i Janom Kolarom. Ovi studenti učestvovali su i u burnim revolucionarnim događanjima 1848/49, ali se nisu izdvajali nikakvim posebnim zahtevima koji bi odudarali od dominantnih revolucionarnih i nacionalističkih stavova srpske, hrvatske i mađarske buržoazije.

U drugoj polovini 19. veka, dolazi do procvata naci-onalno orijentisanih studentskih udruženja na austrougar-skim univerzitetima. Na Peštanskom univerzitetu, posle 1850, osnivaju se Slovačko-srpsko-rumunska matica 1851. godine, rumunski akademski savez „Petru Major“ i srpsko omladinsko društvo „Preodnica“. U Beču slovački studenti formiraju udruženja „Okolije“ i „Slovensku besedu“, srpska nacionalna omladina deluje u okviru udruženja „Zora“, hr-

vatska u udruženju „Velebit“, a rumunska u akademskom savezu „Mlada Rumunija“. Na univerzitetu u Požunu slovač-ki studenti formiraju „Ustanovu slovačke mladeži“, a srpski udruženje „Sloboda“. U rad ovih udruženja bio je uključen i veliki broj studenata iz Vojvodine. Nakon sklapanja Aus-trougarske nagodbe 1867, kojom je Habsburško carstvo preuređeno na dva, relativno samostalna, dela (austrijski i ugarski), u Ugarskoj je zakonom zabranjeno postojanje studentskih udruženja, tako da su peštanski i požunski stu-denti bili prinuđeni da napuste ove forme organizovanja.

Šesdesetih godina osnivaju se prve omladinske organizacije na prostoru Vojvodine. Nakon velikog zbora slovačkih, srpskih i rumunskih studenata, organizovanog 1866. godine, formira se Društvo za uzajamno prosveći-vanje. Iste godine mađarski studenti u Subotici osnivaju „Subotički krug“ (Szabatkai kör) – politički „neutralnu“ or-ganizaciju, koja je putem priredbi, predavanja i sličnih ma-nifestacija radila na širenju ideja mađarskog nacionalnog preporoda. Najznačajniji događaj iz 1866. bio je osnivanje Ujedinjene omladine srpske. Ujedinjena omladina srpska formirana je na inicijativu bečkog studentskog udruženja „Zora” i zvanično je bila udruženje kulturno-prosvetnog karaktera. Omladina je zapravo bila prva omladinska orga-nizacija nastala na tlu Vojvodine (mada u njenom članstvu nisu bili samo mladi, već svi koji su prihvatali njihove ide-je) koja je isticala i određene političke zahteve. Njihov po-litički program nije bio jasno definisan. Unutar Omladine, koja je zapravo predstavljala mrežu srpskih omladinskih organizacija sa svih južnoslovenskih prostora, kružila su i sukobljavala se različita politička viđenja. Načelno gledano, u Omladini su se propagirale nacionalno-revolucionarne, liberalno-demokratske i antiklerikalne ideje, zbog kojih se ušlo u sukob sa austrougarskim vlastima, ali nisu nailazili na simpatije u Kneževini Srbiji, gde su oponirali konzerva-tivnom i autokratskom režimu Mihajla Obrenovića. Zbog sve otvorenijeg rada na revolucionisanju srpske omladine, ali i zbog povećanih unutrašnjih razmimoilaženja, Ujedi-njena omladina srpska prestala je sa radom 1872. godine.

Nacionalno organizovanje nemačke omladine s prostora Vojvodine počelo je tek krajem 19. veka, kao od-govor na sve žešću mađarizaciju koju sprovode peštanske vlasti. Nemački studenti s područja Ugarske uključuju se u

11

nemačko omladinsko Udruženje visokoškolaca koje će kas-nije postati Udruženje švapskih visokoškolaca (Vereingung Schwäbischen Hochschüler), koje je delovalo na univerzi-tetima u Beču i Gracu. Slična udruženja, koja su okupljala nemačke studente iz jugoistočnih krajeva Habzburške mo-narhije formiraće se i na drugim univerzitetima.

Deo studenata sa prostora Vojvodine, sedamdesetih godina 19. veka, došao je u dodir sa socijalističkim ideja-ma koje su se širile po evropskim univerzitetima. Prvi mladi socijalisti nisu se organizovali u posebne grupe, nego su delovali unutar već postojećih studentskih i omladinskih organizacija. Socijalista je bilo u bečkoj „Zori“, „Srbadiji“ iz Graca, u praškom „Javoru“, a postojala je jaka socijalistička struja i u Ujedinjenoj omladini srpskoj. Socijalisti ipak nisu uspeli da se izbore za dominaciju u tim udruženjima, u koji-ma su preovladavale ideje liberalne buržoazije. Veći uspeh socijalisti su imali u Novom Sadu sedamdesetih, u kojem su, nakon objavljivanja prvog prevoda „Komunističkog manifesta“ (u listu „Pančevac“) 1871. i dolaska Svetozara Markovića 1872. godine, socijalistička učenja stekla ume-renu popularnost među omladinom. Socijalisti su delovali u okviru „Društva za radinost“ i „Zadruge Srba zanatlija“, u kojima se okupljala trgovačka i zanatlijska omladina. Orga-nizovana su predavanja, kursevi, izložbe, a čak je pokrenut i socijalistički usmeren list „Jednakost“. Ugarska vlada je na duže vreme zaustavila širenje socijalističkih ideja, zabraniv-ši svako delovanje socijalistički orijentisanim organizacija-ma i pojedincima 1873. godine. Nakon ove zabrane mnogi mlađi intelektualci i studenti sklonili su se u Cirih, gde su pokrenuli izdavačku delatnost, prevođenje socijalističke literature i prepisku sa vojvođanskim listovima „Zastava“, „Javnost“, „Oslobođenje“ i „Straža“, putem koje su izvešta-vali vojvođansku javnost o tokovima socijalističke borbe u Evropi. Pod njihovim uticajem, krajem sedamdesetih, među novosadskim srednjoškolcima javio se pokret „crve-nih stražara“, inspirisan socijalističkim idejama. Ovaj ilegal-ni đački pokret nije dugo potrajao i ugušen je izbacivanjem problematičnih učenika iz Novosadske gimnazije. Oko ovih talasanja novosadskih đaka podigla se velika uzbuna u gimnazijskoj upravi, a slučaj je dospeo i do gradonačelnika, patrijarha i ministra prosvete.

„Ozbiljnog značaja zlo jeste širenje socijalističkih kri-voučenja među učećom se omladinom novosadske gimnazije što ga je istraga konstatovala i što ga je Patronat isključenjem učenika šestog razreda Stanišića i kaštigovanjem četiri učeni-ka s 12 časova zatvora izlečiti želio.

Istragom nije na čisto izvedeno ko je, ili ko su i kakvi su uplivi okužili duhove mladeži, na dobro i na zlo gotove, kao što ni to razjašnjeno, jesu li socijalističke ideje samo u krugu sakarija ostale, ili se u činima pojavljuju? Verovatno je da su te ideje iz škola susedne srpske kneževine ovamo prodrle; no mada je otkud taj pravac dobio svoj postanak, ozbiljna je i s odgovornošću skopčana dužnost Patronata i profesorske ko-legije, da se taj pravac u klici uguši.

Nije nužno da preporučujem pažnju V.P. važnost ove stvari, jer ste sigurno i V.P. uvereni da se tavodu koji služi ognji-štem ideja, protudržavnih i protudruštvenih ne može trpeti“2

Na inicijativu levo orijentisanih studenata iz Graca i Beča, 1880. godine, na konferenciji u Novom Sadu, osno-vana je „Nova omladina“. „Nova omladina“ je sebe videla kao nastavljača „Ujedinjene omladine srpske“, ali je svoje težište delovanja želela da pomeri od kulturno-nacionalnih ka ekonomsko-socijalnim temema. Mada su u programu „nove omladine“ postojale primese socijalističkih učenja, formirane pod uticajima Svetozara Markovića i Vase Pelagi-ća, u pitanju je zapravo bilo rađanje novih narodnjačko-ra-dikalskih ideja, koje se nisu suprotstavljale osnovnim vred-nostima nacionalističke građanske ideologije, već samo liberalnim interpretacijama iste. Među predvodnicima „nove omladine“ posebno su se isticali budući rukovodioci Narodne radikalne stranke, Jaša Tomić i Laza Nančić, koji su inicirali raspad Srpske narodne slobodoumne stranke na li-beralno i radikalno krilo. Pokret „nove omladine“ nije uspeo da zaživi, jer su mu ugarske vlasti zabranile rad. U naredne dve decenije nastupila je stagnacija u razvoju omladinskih pokreta među vojvođanskim Srbima, a mladi su svoje poli-tičko angažovanje iscrpljivali učešćem u partijskim sukobi-ma između liberala i radikala.

2 Odlomak pisma ministra prosvete upućenog, krajem 1875, patrijarhu Prokopiju (preuzeto iz: „Novosadska gimnazija 1810–1960, Novi Sad, 1960, str. 119).

12

Početkom dvadesetog veka, na prostoru Austro-ugarske, nastanjenom pretežno južnoslovenskim stanov-ništvom, javlja se nova vrsta omladinskih pokreta. Ovi pokreti su po svom karakteru bili otvoreno nacionalno-re-volucionarni, antiimperijalistički, antiklerikalni, radikalno demokratski i dominantno usmereni ka saradnji među južnoslovenskim stanovništvom unutar Habzburške mo-narhije. Nove generacije su sa rezignacijom odbacile ideju parlamentarne političke borbe (u smislu klasnog austro-ugarskog parlamentarizma) i putem agitacija i atentata za-zivali izbijanje nacionalne revolucije. Ideologija nove gene-racije oblikovana je pod uticajem najradikalnih evropskih strujanja toga doba. Njihov egalitarni nacionalizam, koji se zalagao za saradnju između Slovenaca, Srba i Hrvata u rušenju Imperije, nastao je po ugledu na slične pokrete u Italiji i Nemačkoj, što se može videti po nazivima njihovih pokreta – Mlada Bosna, Mlada Hrvatska, Mlada Dalmacija. Ideje socijalizma takođe su našle plodno tlo među novom omladinom, prvenstveno zbog, do izvesne mere, socijalno podređenog i kolonijalnog položaja južnoslovenskog sta-novništva u Habzburškoj monarhiji (to se naročito odnosilo na Bosnu i Hercegovinu). Socijalističkim idejama oni su se više napajili iz njima bližih i razumnijih anarhističkih i na-rodnjačkih izvora, kao što su bili Tolstoj, Černiševski, Step-njak i Kropotkin, ili iz nasilne, voluntarističke filozofije Žorža Sorela. Ono što je zapravo ključno uticalo na novu, revo-lucionarnu omladinu, bio je romantičarski „kult mladosti“. Po ugledu na „Wondervogele“ i futuriste, južnoslovenska omladina sa prezrenjem je odbacila sitničavi, kompromi-zerski duh odraslih i istakla zahtev za stvaranjem novog sveta – sad i odmah. Omladinu je dodatno radikalizovala nestabilna politička situacija na Balkanu. Uspesi Kraljevine Srbije u Balkanskim ratovima (1912/13.) i sve agresivnija politika Austrougarske prema Srbiji i stanovništvu u Bosni i Hercegovini, ukazivala je da tek predstoje veliki događaji. Kristalizacione tačke nove ideologije bili su omladinski ča-sopisi, objavljivani širom Habzburške monarhije i student-ska udruženja na univerzitetima u Zagrebu, Beču i Pragu. Ovi časopisi, književno-političkog karaktera, kao što su bečka „Zora“, zagrebački „Hrvatski đak“, „Mlada Hrvatska“, „Vihor“, dalmatinski „Val“ i „Ujedinjenje“, slovenački „Prepo-rod“, „Oslobođenje“, „Glas juga“, praška „Jugoslavija“ i dru-

gi, promovisali su različite, heterogene programe i vizije budućnosti – od umerene angažovanosti do bezrezervne revolucionarnosti, od međunacionalne saradnje unutar Habzburške monarhije, preko ideja o Balkanskoj federaciji, do formiranja unitarne južnoslovenske nacije. Veliki uticaj imao je i beogradski omladinski časopis „Slovenski jug“, koji je pokazivao da je omladina iz Kraljevine Srbije, takođe, bila zagrejana za ideje svojih vršnjaka iz Monarhije.

Za razliku od svojih umerenijih prethodnika iz 19. veka, ovi omladinci delovali su kao što su i govorili. Nisu bežali od demonstracija, sukoba sa režimom i političkim partijama, od hapšenja, pa čak ni od atentata. Najhrabri-ji među njima postajali su heroji i uzor generacije, kao što je to bio prvi omladinski atentator Bogdan Žerajić, koji je nakon neuspelog atentata na guvernera Bosne i Hercego-vine, generala Marijana Varešanina, izvedenog u Sarajevu 15. juna 1910, oduzeo sebi život. Veliko uzbuđenje omla-dine privukao je i neuspeli atentat zagrebačkog studenta Luke Jukića na hrvatskog bana Cuvaja 8. juna 1912. godine, nakon kojeg je usledilo još nekoliko nesupelih atentata na predstavnike Habzburške monarhije u Hrvatskoj.

Vrhunac udruženog delovanja svih južnoslovenskih omladinskih pokreta bio je „Vidovdanski kongres“, održan u Beču 1914, koji je pokušao da organizuje i ujedini šarolika udruženja pod jednom zastavom. Na kongresu je donet za-ključak da atentati nisu najbolje sredstvo za jugoslovensko ujedinjenje i pozvana je omladina da pristupi organizova-nju revolucionarnih kružoka. Ironično, istog dana Gavrilo Princip izvršio je atentat na austrougarskog prestolonas-lednika Franca Ferdinanda, što je dalo povoda Austrougar-skoj da napadne Srbiju i inicira Prvi svetski rat. U toku rata, većina istaknutih omladinaca bila je uhapšena i internira-na, a ostali su mobilisani i poslati na evropske frontove. Ne želeći da ratuju na strani svog političkog protivnika, mnogi su bežali iz vojske, a često i prelazili na suprotnu stranu – u tabor Kraljevine Srbije i carske Rusije.

Iako novi omladinski pokret južnoslovenskih naroda nije imao zapaženu ulogu u okvirima Ugarske, pa samim tim ni na području Vojvodine, mnogi vojvođanski studenti učestvovali su u revolucionarnom radu udruženja i listova

13

na bečkim, zagrebačkim i praškim univerzitetima, a na čelu sa njihovim političkim uzorom Vasom Stajićem prisustvo-vali su i velikom „Vidovdanskom kongresu“ u Beču. Mnogo značajnije za našu temu jeste da su predratna omladinska strujanja, njihove ideje i angažman idejno uticali i inspirisa-li nove generacije omladine, koje će stasavati u međurat-nom razdoblju.

14

GODINE NESTABILNOSTI (1919–1921)

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca nastala je 1. decembra 1918. godine na ruševinama multietničke, po-lufeudalne, konzervativne Habzburške monarhije. Na nje-no urušavanje uticalo je mnogo faktora, ali bi se svi mo-gli svesti na jedan osnovni – pregazilo ju je vreme. U eri modernog nacionalizma, sekularizacije i demokratizacije, vrednosti imperijalnog dostojanstva cara, kao predstavni-ka Boga na zemlji, postale su prevaziđene, što je uzdrma-lo njegove legitimacijske osnove. Ni jedan od perifernih naroda Austrougarske nije imao motiva da očuva carstvo u kojem su osim Nemaca i Mađara, svi ostali narodi imali podređeni položaj. To, ipak, nije podrazumevalo da će juž-ni delovi carstva da se ujedine u jednu, zajedničku državu. Vodeći inicijatori i inspiratori ideje o zajedničkoj državi koja će da obuhvati sve Južne Slovene iz habsburških zemalja i po mogućstvu ih sjedini sa, već nacionalno oslobođenom i demokratizovanom, Kraljevinom Srbijom, bila je predratna omladina. Ona je još pre nego što su se stvorili realni us-lovi, anticipirala ovu državu oblikujući novi, jugoslovenski kulturni prostor, kroz međusobnu saradnju, razmenu iskus-tva i poznanstava. Ono što je stvoreno nakon 1. decembra 1918, međutim, nije ispalo onako kako su to njeni ideolozi zamišljali. Vodeću ulogu u kreiranju nove države preuzeli su, uglavnom, stari politički kadrovi, „real-političari“, koji su sa sobom nosili isuviše oportunog duha i politikantskog naboja, a premalo idealističkog zanosa nužnog za ostva-rivanje jugoslovenske ideje. A zadatak je bio ogroman. Kraljevina SHS bila je izuzetno kompleksna tvorevina, saz-dana od više različitih istorijsko-kulturnih prostora; od tri priznate južnoslovenske nacije (srpske, hrvatske, slovenač-ke) i još nekoliko nepriznatih; od velikog broja nacionalnih manjina (Nemaca, Mađara, Albanaca, Rumuna, Italijana, Turaka i mnogih drugih) koje su se, najčešće protiv svoje volje, našle u novoj državi; od tri različite verske grupacije; od različitih privrednih celina, oblika uprave, monetarnih sistema. Naravno, različita su bila i očekivanja od nove dr-žave. Neki su maštali o stvaranju nove, jedinstvene nacije – Jugoslovena, odnosno o pretvaranju Srba, Hrvata i Slove-naca u novo, moderno, kulturno, pa i rasno – jedno. Drugi

su smatrali da to jedno postoji od iskona i da mu se samo treba vratiti. Treći su sve to posmatrali iz uskih, nacionalnih interesa: srpski nacionalisti kao osvajanje novih teritorija i, prvenstveno, kao sjedinjavanje sa svojim sunarodnicima iz „prečanskih“ krajeva. Hrvati i Slovenci Kraljevinu su videli kao zaštitu od imperijalnih zahvata Italije i kao zbacivanje jarma Beča i Pešte. Ono što je, pak, većina priželjkivala, bilo je više slobode, demokratije, dekoloniziranje i privredno osamostaljivanje oslobođenih teritorija, dostojanstvenija egzistencija u jakoj, mladoj državi.

Neke dobre stvari zaista su se desile. Na pojedinim prostorima, prvi put je uvedeno pravo glasa bez imovin-skog cenzusa, doduše samo za muškarce starije od 21 go-dine. Uvedena je i socijalna pomoć, zakoni o zaštiti radnika i šegrta, zakon o agrarnoj reformi koji je trebalo da omo-gući velikom broju sirotinje i bezemljaša da stane na noge. Ubrzo će se, međutim, sve dobre strane jugoslovenskog projekta pretvoriti u svoju suprotnost. Parlamentarizam će poprimiti formu političkog cirkusa, populističkog nadgor-njavanja i neprincipijelnih koalicija. Agrarna reforma će biti tek delimično sprovedena i to, pokazaće se, u korist krup-nijih zemljoposednika. Pozitivni zakoni koji su doneti po ugledu na napredne evropske države neće se sprovoditi u praksi. Modernizacija će u svim segmentima ići presporim, krivudavim putevima, kočena od strane korumpirane, ne-samostalne i nezrele birokratije, ali i podložna nepovoljnim spoljnopolitičkim i ekonomskim faktorima.

Mada je proglašena još 1. decembra 1918. godine, Kraljevini SHS trebaće dosta vremena da se konsoliduje. Naelektrisane spoljnopolitičke okolnosti, kao što su bile građanska i sovjetska revolucija u Mađarskoj, sukobi sa Italijom oko jadranskog priobalja, nerazrešena razgrani-čenja sa ostalim susedima, održavale su čitavu državu u konstantnom vanrednom stanju, nepovoljnom za vođenje nužne, demokratske rasprave o osnovama nove državne zajednice. Na unutrašnjopolitičkom planu došle su do iz-ražaja razne nacionalne i socijalne suprotnosti, koje su se zaoštravale u uslovima vanrednog stanja. Insistiranje vode-ćih političkih faktora na centralizmu pod krunom dinastije Karađorđevića, provociralo je federalističke i separatističke elemente, a velika inflacija i revolucionarno vrenje u Evropi jačalo je klasnu borbenost jugoslovenskog proletarijata.

15

Teritorija današnje Vojvodine, odlukama prosrpski orijentisanih Narodnih odbora, predvođenih čelnim lju-dima Radikalne stranke, pripojena je Kraljevini Srbiji, te je zajedno sa njom ušla u sastav novostvorene Kraljevine SHS. Kada je doneta odluka o prisajedinjenju sa Srbijom, na prostoru Vojvodine zapravo još nije bio završen rat. Srpska vojska, potpomognuta savezničkim trupama, težila je da prodre što dublje u posede ugarske krune, koristeći se nes-tabilnom političkom situacijom koja je vladala u Ugarskoj. Konačne granice do kojih su se prostirali Bačka i Banat biće definisane tek nakon dve godine diplomatskih pregovora na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za to vreme u Vojvodini na snazi je bila neka vrsta vanrednog stanja, a svakodnevni život podređen beogradskim vlastima i vojnoj upravi. Voj-ska se u Vojvodini nije zadržala samo zbog opasnosti od mađarske vlasti koja je želela da povrati južne krajeve ne-kadašnje ugarske krune i od rumunskih pretenzija na Ba-nat. Odjeci Oktobarske revolucije, a još više – kratki uspeh Mađarske Sovjetske Republike uticali su na širenje revolu-cionarnih ideja u Vojvodini, što se i konkretno manifestova-lo kroz učestale radničke štrajkove i pobune seljaka, koji su zahtevali aproprijaciju zemlje.

Vlasti Kraljevine SHS primenjivale su vanredne mere okrenute protiv svih nelojalnih elemenata, bilo onih etnič-kih, koji su bili nevoljni da žive u jednoj dominantno sloven-skoj državi (Mađari, Nemci, Rumuni), bilo onih koji su želeli da promene vlasničke odnose u korist radničke i seoske sirotinje. Dok se za svaki pokušaj socijalne pobune pretilo gubljenjem elementarnih građanskih prava (sloboda kre-tanja, pravo glasa i dr.), mađarskoj, nemačkoj i rumunskoj manjini položaj građana drugog reda bio je zagarantovan. Tokom prvih godina, kada je Kraljevina SHS još konsolido-vala svoju vlast u Vojvodini, ove manjine nisu imale pravo glasa, pravo na kulturnu autonomiju, pravo na školovanje na maternjem jeziku, a za njene siromašne slojeve nije bila predviđena nikakva zemlja prilikom parcelisanja krupnih zemljišnih poseda u sklopu agrarne reforme. Kako bi do-datno osnažile svoju poziciju, vlasti su kontinuirano spro-vodile kolonizaciju srpskog stanovništva iz drugih krajeva, među kojima je dominiralo dinastiji i državi odano stanov-ništvo, pretežno iz redova ratnih veterana i dobrovoljaca. Sve ove mere uticale su da se deo mađarskog stanovništva

preseli u Mađarsku, ali i da se dodatno radikalizuju oni koji su ostali, što će trajno uticati na porast šovinizma među pri-padnicima mađarske i nemačke manjine.

RazdorSimbolična predstava omladine kao koherentne

i progresivne društvene snage nastavila je da živi i u ok-virima nove države. Pobeda jugoslovenske ideje i poraz Habsburške monarhije, koji su sa najvećim žarom prizivali predratni omladinci, potvrdila je tezu o omladini kao avan-gardi i vesniku budućih zbivanja. Ta ideja o avangardizmu omladine koja treba da predvodi društvo/klasu/naciju u ostvarivanju svojih ciljeva, u izvesnoj meri će se održavati i tokom dvadesetih. Manifestacije ovog avangardizma će poprimiti različite forme – anarhističke, terorističke, a po-nekad i staromodne intelektualno prosvetiteljske.

Tokom prvih godina postojanja Kraljevine SHS, is-taknuti predratni omladinci imali su važnu ulogu u trasira-nju političkog angažmana nove omladine. Mnogi od njih, tokom pet godina rata, prošli su kroz različita iskustva, kao što su internacije, logori, emigracija i borbe na frontu. Iako je u stvaranju Kraljevine SHS vodeću ulogu imala starija politička elita iz Kraljevine Srbije i austrougarskih pokraji-na, ipak su pripadnici nacionalno-revolucinarnih pokreta uživali veliki ugled, pogotovo među novim mladim gene-racijama. Niko Bartulović, Sima Miljuš, Rudolf Hercigonja, Avgust Cesarec, Kamilo Horvatin, pa čak i nešto stariji ide-ološki vođa vojvođanske omladine Vasa Sajić, tek su neki od predratnih heroja, koji su uticali na omladinu ‘20-ih. Sada već ne toliko mlade, vođe omladine naći će se u no-voj političkoj konstalaciji unutar koje će različito definisati i sopstvenu društvenu ulogu. Naime, vrlo brzo se pokaza-lo da je sa padom Austrougarske nestao kohezioni faktor koji je pre rata omogućavao slovenačkoj, dalmatinskoj, za-grebačkoj, bosanskoj i vojvođanskoj omladini, da nastupa sa jedinstvenih (antiimperijalnih) pozicija. U novonastaloj južnoslovenskoj državi otvorena su mnoga pitanja koja je ranije potiskivao masovno prihvaćen nacionalnooslobo-dilački program. Angažovana omladina više nije bila je-dinstveni subjekat, već su to pre bile rasplinute grupe sa

16

različitim ideološkim i političkim koncepcijama – klasnim, nacionalnim i partijsko-političkim.

Osnovna podela unutar omladine postala je primet-na već tokom 1919. godine. S jedne strane našla se ona grupa koja je bila inspirisana revolucionarnim zbivanjima u Evropi, opredelivši se za program klasne borbe, odnosno, za revolucinarnu delatnost. Druga strana prihvatila je Kra-ljevinu SHS kao svoju državu i težila da se stavi na čelo jed-ne drugačije, državotvorne i prevashodno kulturne politi-ke usmerene ka konsolidaciji i prevazilaženju unutrašnjih kulturnih, etničkih i drugih razlika, u cilju izgrađivanja nove i snažne jugoslovenske nacije. Ova koncepcija počivala je na jednom romantičarskom idealizmu, koji će poprimiti iz-razito agresivne crte i vremenom se odvojiti od prvobitnih težnji za izgradnjom modernog i naprednog društva.

Trenutak koji je konkretizovao rascep unutar ju-goslovenske omladine odigrao se u Zagrebu početkom oktobra 1919, kad je bio zakazan Kongres Ujedinjene ju-goslovenske omladine. Kongres su organizovali istaknuti članovi predratne organizacije istog imena sa željom da ponovo okupe svoje stare kadrove, ali i njihove nove, mla-đe sledbenike, kako bi mobilisali omladinu da pristupi os-tvarivanju ciljeva poput prevazilaženja starih nacionalnih identiteta (srpski, hrvatski, slovenački) i izgrađivanja nove, jugoslovenske kulture. Zamisli organizatora pokvarili su brojni omladinci komunističke orijentacije, koji su želeli da pridobiju omladinu za svoj revolucionarni program. Kon-gres je otkazan i nikada se, u toj formi, nije ponovo održao. Umesto toga, komunistička omladina okupljena u Zagrebu zadržala se i, nekoliko dana kasnije, 10. oktobra, osnova-la Savez komunističke omladine Jugoslavije, konstituišući najdugotrajniju i najrevolucionarniju omladinsku organi-zaciju, koja će različitim intenzitetom delovati tokom celog postojanja Kraljevine SHS (kasnije Jugoslavije).

Omladina kao revolucionarni faktor„ O sveta borbo levice i desnice Dana današnjeg i Dana sudnjega, ja stojim sasvim nalevo, sasvim nalevo.“August Cesarec, Dve revolucije, Plamen, Zagreb, 1919.

Pripadnici terorističke organizacije „Crvena pravda” u zatvoru Sudbenog stola u Zagrebu, 1921. (Muzej Vojvodine)

Prve komunističke ideje koje će uticati na nove ge-neracije omladine u Kraljevini SHS poticale su iz različitih izvora. Najznačajniji impulsi i prvi pokušaji organizovanja omladine na osnovama revolucionarnog socijalističkog programa dolazili su od jugoslovenskih studenata iz Fran-cuske. Vodeći se željom da sačuva buduću inteligenciju od ratnih razaranja, srpska vlada, za vreme Prvog svetskog rata, poslala je mnoge svoje studente na studije u savez-ničku Francusku. Deo studenata je tamo došao u dodir sa socijalističkim pokretom koji je, pod uticajem Oktobarske revolucije u Rusiji, imao sve više radikalnih pristalica Lenji-nove revolucionarne teorije i prakse. Među studentima je bilo i predratnih članova Socijaldemokratske partije Srbije, koji su prišli antimilitarističkoj i antinacionalističkoj Socija-lističkoj omladinskoj internacionali (SOI). Još pre povratka

17

u zemlju, ovi studenti su putem svojih proglasa, programa i prevođenja aktuelne literature uticali na revolucionisanje omladine u domovini. Na Beogradskom univerzitetu delo-vali su kružoci za proučavanje marksizma, a već aprila 1919. osnovan je i Klub studenata komunista. Studenti komunisti su se odmah aktivirali održavanjem protesta, predavanja i uključivanjem u opšte studentsko udruženje „Pobratims-tvo“, unutar kojeg su se trudili da zauzmu vodeće pozicije i da artikulišu važna pitanja od opšteg značaja za student-sku populaciju, kao što su poboljšanje materijalnog polo-žaja studenata, osnivanje studentske trpeze i studentskih domova. Ubrzo je sličan klub (Klub studenata komunista) oformljen i na Zagrebačkom univerzitetu. U Zagrebu je, pod uticajem Vladimira Ćopića i Kamila Horvatina, revo-lucionarni naboj počeo da se širi i među srednjoškolskom omladinom, koja je organizovala Centralno đačko veće i pokrenula revolucionarni školski list „Iskra“.

Drugi, za Vojvodinu značajniji impulsi, dolazili su iz neposrednijih izvora. U trenutku izbijanja Oktobarske re-volucije, mnogo Vojvođana iz redova austrougarske vojske, nalazilo se u ruskom zarobljeništvu. Jedna od prvih akcija sovjetske vlasti bio je izlazak iz svetskog rata, povlačenje trupa i puštanje zarobljenika kućama. Deo Vojvođana zadr-žao se u Rusiji kako bi se borio u redovima Crvene armije, da bi se u periodu od 1918–1921 vratio u Vojvodinu, sada već kao politički izgrađen revolucionarni kadar. Osim Ok-tobarske, Vojvođani su u susedstvu mogli da prate i razvoj Mađarske boljševičke revolucije i stvaranje Sovjetske repu-blike Mađarske, a deo njih imao je i neposrednog učešća u tamošnjim događajima. Inspirisana prevratničkom atmo-sferom koja je vladala u Evropi marta 1919, grupa radikal-nih revolucionara, uglavnom učesnika Oktobarske revolu-cije, oformila je tajnu komunističku organizaciju Jugoslo-venski revolucionarni savez „pelagićevaca“ na Fruškoj Gori, u blizini Sremskih Karlovaca, što je bila i prva komunistička organizacija na teritoriji Jugoslavije. Iako je među „pela-gićevcima“ bilo dosta mladih ljudi, ova organizacija ni po čemu nije bila omladinska, već ilegalna organizacija koja je mimo zvanične komunističke partije radila na priprema-ma za oružani ustanak. Dok je Savez pelagićevaca okupljao malobrojne komuniste zagrejane za terorističke metode i oružani ustanak, većina mladih revolucionara učlanila se u,

tada još legalni, SKOJ, koji je takođe imao slične pretenzije. U privremenom statutu i programskim dokumenti-

ma, donetim na osnivačkoj konferenciji 11. oktobra 1919, SKOJ je nastupio kao organizacija čiji je glavni cilj podiza-nje proleterske revolucije po ugledu na boljševičku revo-luciju u Rusiji. Stil upotrebljen u Programu bio je nabijen visokoparnom revolucionarnom retorikom: „...Oslobođenje proletarijata kao klase izvršiće se samo revolucijom, a to će reći nemilosrdnim rušenjem temelja buržoaskog društva, uzi-manjem društvene vlasti u ruke proletarijata i zavođenjem proleterske državne vlasti, tj. proleterske diktature, pod ko-jom će se završiti uništenje starog i ostvarenje novog, boljeg i jedinog društvenog komunističkog porekta.“ Za razliku od Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) – SR-PJ(k) (preteče KPJ) SKOJ nije imao nikakav konkretan po-litički i ekonomski program. Ta pitanja nestrpljivu omladi-nu nisu interesovala. Nošena revolucionarnom plimom u Evropi, omladina je anticipirala skori ustanak proleterijata i u Kraljevini SHS, a sebe je videla kao predvodnika tih do-gađaja. Na Prvom kongresu, održanom aprila 1920, SKOJ je ponovo istakao svoju revolucionarnost, ali i borbeno pro-tivljenje svim oportunim socijaldemokratskim strujama u radničkom pokretu. Ovo pozicioniranje SKOJ-a bilo je zna-čajno zato što se u godinama nakon Oktobarske revoluci-je odvijala diferencijacija unutar svih radničkih pokreta u Evropi na revolucionarnu, komunističku levicu i socijalde-mokrate, koji su se već tokom rata kompromitovali svojom saradnjom sa buržoazijama unutar svojih država i koji su se sve češće prestrojavali u tabor kontrarevolucije. Na Prvom kongresu SKOJ je, takođe, istakao svoju samostalnost u od-nosu na SRPJ(k), unutar koje još nije bio završen ovaj proces diferencijacije, ali je dao i podršku njegovom levom krilu.

Veliki uticaj na opredeljivanje SKOJ-a za samostalno i radikalno delovanje imala je nova međunarodna organi-zacija – Komunistička omladinska internacionala (KOI). KOI je formiran novembra 1919. u Berlinu i zamišljen je kao samostalna međunarodna omladinska organizacija koja bi, po ugledu na Kominternu, ujedinila sve revolucionarne omladinske organizacije koje se zalažu za podizanje svet-ske revolucije proletarijata. Među osnivačima su bile omla-dinske komunističke organizacije iz Rusije, Nemačke, Itali-je, Švedske, Norveške, Danske, Švajcarske, Austrije, Poljske,

18

Mađarske, Rumunije i Španije. Osnovni zadatak KOI bio je da poveže i konsoliduje komunističku omladinu na među-narodnom nivou i da koordinira njene aktivnosti. SKOJ je pristupio KOI-u avgusta 1920, ali se i pre toga idejno ugle-dao na njen program. U samom rukovodstvu KOI nalazilo se i nekoliko jugoslovenskih omladinaca poput Vojislava Vujovića, jednog od osnivača i drugog generalnog sekreta-ra. SKOJ je održavao intezivne kontakte sa KOI preko Beča, gde se nalazila kancelarija KOI za jugoistočnu Evropu. Iz Beča su stizale instrukcije, informacije o globalnim zbiva-njima do kojih se nije moglo doći preko domaćih listova, međunarodna omladinska štampa, ali i najnovije knjige i brošure neophodne za političko usavršavanje. Pozicionira-nje SKOJ-a u odnosu na KPJ kao samostalne organizacije, došlo je pod uticajem KOI, koja je takođe težila da sačuva autonomiju delovanja u odnosu na Kominternu. Već na-kon Drugog kongresa, održanog u Moskvi 9. jula 1921, KOI je, ne bez trvenja i otpora dela rukovodstva, organizaciono priključen Kominterni i podređen politici Sovjetskog Save-za.

Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunis-ta), koja će se nakon Vukovarskog kongresa aprila 1920. preimenovati u Komunističku partiju Jugoslavije, nastala je kao savez socijalističkih organizacija sa prostora Kraljevine SHS. U SRPJ(k) je u početku bio okupljen širok spektar so-cijalističkih aktivista, od onih desnog – socijalpatriotskog usmerenja, preko umerenih socijaldemokrata koji nisu negirali sve tekovine građanske demokratije, do revoluci-onarnih pobornika komunističkog pokreta. Upravo u od-nosu prema SKOJ-u i njegovoj revolucinarnosti, jasno su se odražavale ove različite politike. Mnogim konzervativnijim socijalistima smetala je samostalnost omladine, a neki su, u skladu sa predratnim tradicijama socijaldemokratske parti-je, smatrali da omladina treba da se angažuje samo u okviri-ma dečijih i kulturnih partijskih sekcija. Nakon Vukovarskog kongresa i diferencijacije na socijaldemokrate i komuniste, prevaziđene su ove nesuglasice. KPJ je uspostavila uza-jamni odnos sa SKOJ-em, preko zajedničkih predstavnika koji su usklađivali delatnost obe organizacije. Nova trvenja nastala su tokom 1920. zbog opredeljenja KPJ da učestvuje u parlamentarnom životu Kraljevine. Pojedini rukovodioci SKOJ-a, predvođeni predratnim revolucionarom Rudolfom

Hercigonjom iz Zagreba, nisu imali razumevanja za legalnu politiku KPJ i učešće na opštinskim i parlamentarnim izbo-rima, tumačeći to kao oportunizam i kompromizersko pos-tupanje. Ipak je većina Odbora SKOJ-a odlučila da popus-ti u svojim stavovima i pruži podršku KPJ u predizbornim kampanjama. Tokom dvadesetih, SKOJ će više puta dolaziti u sukob sa KPJ i njenom zvaničnom politikom, a u unutar-partijskim ideološkim sukobima zalagaće se za jedinstvo KPJ i protiv frakcijskih podela. Slično kao i KOI, SKOJ će se sve više vezivati za KPJ i postati neka vrsta regrutne baze za njene buduće kadrove. Na apsorbciju SKOJ-a od strane KPJ svakako će od velikog značaja biti nespremnost i nedo-raslost skojevaca za samostalan rad, organizovanje i finan-siranje u uslovima ilegalne borbe, koja će nastupiti nakon što su jugoslovenske vlasti stavile van zakona svaku vrstu komunističke delatnosti.

Snažan uticaj komunista u Kraljevini SHS potvrđen je na izborima za ustavotvornu skupštinu, na kojima su za-uzeli treće mesto, iza neprikosnovene Radikalne i Demo-kratske stranke. Privremenu vladu zabrinjavala je snaga KPJ koja se sve češće manifestovala i kroz porast broja štrajkova i radničkih zahteva za većim platama. Zabrinjavala ih je, ta-kođe, i vest o pristupanju KPJ Komunističkoj internacionali i usvajanje njenog revolucionarnog programa. Plašeći se da se događaji iz Rusije, Mađarske i Nemačke ne ponove i u Kraljevini SHS, državni vrh tražio je način da zabrani de-lovanje KPJ. Inače, još pre zvanične zabrane, represivni dr-žavni aparat nastupao je oštro prema komunistima, u tom pogledu ne štedeći ni omladinu. Iako je KPJ tokom 1919–1920 bila legalna partija i učestvovala u političkom životu Kraljevine, vlasti su represivnim merama suzbijale njene aktivnosti, samim tim otežavajući i rad SKOJ-a. Represija je posebno pojačana uoči izbora za parlamentarnu skupšinu, na jesen 1920. Komunistički zborovi su razbijani, omladina je hapšena i zlostavljana, a propagandni materijal zaplenji-van. Mere vlasti protiv omladine svedoče i o realnom po-tencijalu koji je SKOJ imao, ali i o strahu vladajućih elita od moguće eskalacije klasnih sukoba.

19

Danilo Tomin, jedna od prvih skojevskih žrtava režima u Vojvodini (Muzej Vojvodine)

U tom smislu, za Vojvodinu je značajna sudbina mla-dog revolucionara Danila Tomina iz Ilandže, mesta pored Pan-čeva. Tomin je pre rata bio entuzijastični sledbenik Vase Staji-ća i njegovih nacionalnooslobodilačkih i socijalističkih učenja. Rat je proveo na Galicijskom frontu u austrougarskoj unifor-mi, i tamo došao u kontakt sa revolucionarnim strujanjima iz Rusije. Od početka je učestvovao u radu beogradskog SKOJ-a i bio član uredništva „Crvene zastave“, prvog, a zadugo i jedi-nog skojevskog lista. Danilo Tomin uhapšen je u Pančevu 19. aprila 1920, zbog distribuiranja propagandne komunističke literature. Četiri dana, bez ikakve optužbe, držan je u pritvoru, a tek na intervenciju javnosti pušten je na slobodu. Za ta četiri dana, Tomin je pretrpeo žestoku torturu od čijih posledica je i preminuo dva meseca kasnije, u 25-toj godini života.

Rudarski štrajkovi u Sloveniji i Bosni, koji su eskali-rali u oružanim sukobima sa vojskom i žandarmerijom, kra-jem decembra 1920, poslužili su kao povod za donošenje „Obznane“, uredbe kojom se zabranjuje svaka komunistička i druga razorna propaganda, rad komunističkih organizacija i njihovih časopisa. „Obznana“ je, takođe, propisala otpušta-nje svih boljševičkih elemenata iz državne službe i suspen-ziju svih manifestacija i štrajkova do donošenja Ustava. Na ovo ugrožavanje političkih sloboda stigla je slaba reakcija iz komunističkih redova. Vođstvo KPJ trudilo se da, putem par-lamentarne borbe i uz saradnju sa republikancima i socijal-demokratama i demokratskom javnošću, ospori legitimitet represivne „Obznane“. Istovremeno je na teritoriji cele Kralje-vine sprovođen žestok obračun sa komunistima, koji su ma-sovno hapšeni i zlostavljani, njihove organizacije rasturane, a propagandni materijal zaplenjivan. Isto se postupalo i sa pripadnicima SKOJ-a, čija je organizacija bila nepripremelje-na za prelazak na ilegalni rad, tako da su masovna hapšenja početkom 1921. potpuno razbila čitavu omladinsku mrežu.

Mlaka reakcija KPJ isprovocirala je grupu omladinaca, pripadnika KPJ i SKOJ-a, da se samoorganizuju i na državni „beli teror“ odgovore revolucionarnim „crvenim terorom“. Pod vođstvom Rudolfa Hercigonje, oformljena je tajna tero-ristička organizacija „Crvena pravda“ sa centrom u Zagrebu. Hercigonja je održavao veze i sa drugim pristalicama indi-vidualnog terora iz Beograda, Bosne i Vojvodine. Vojvođani koji su podržali ovaj oblik borbe, većinom su bili iz redova Saveza pelagićevaca i bivših učesnika mađarske i ruske re-volucije. Cilj „Crvene pravde“ bio je da kroz aktove individu-alnog terora, odnosno putem atentata na vodeće ličnosti državnog vrha, zaplaši buržoaske elite i radikalizuje političku situaciju, očekujući da će i ostala skojevska omladina pri-hvatiti njihove metode. Prvi atentat na regenta Aleksandra pokušao je sedamnaestogodišnji moler iz Ade, Spasoje Ste-jić. Njegova bomba zapela je za telegrafske žice i promašila regenta, koji se vraćao sa svečanosti organizovane povodom donošenja Vidovdanskog ustava, 29. juna 1921. Uspešniji je bio Alija Alijagić, dvadesetpetogodišnji stolar iz Bjeljine. On je 21. jula 1921, u Delnicama kraj Zagreba, hicima iz pištolja ubio minstra unutrašnjih poslova i istaknutog antikomunistu Milorada Draškovića. Vlasti su iskoristile ovaj atentat da traj-no zabrane KPJ i pohapse sve poznate komuniste. Donet je

20

i Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, kojim su privremene mere „Obznane“ postale trajne, a KPJ morala je u potpunosti da se preorijentiše na ilegalno delovanje. Ru-kovodstvo KPJ distanciralo se od „Crvene pravde“ i osudilo „anarhističke metode“ dela omladine, želeći da se odbrane od optužbi vlasti da se oni nalaze iza ovih terorističkih akcija.

Od velikog značaja za analizu prvih par godina rada SKOJ-a jeste činjenica da su sastav njegovog rukovod-stva uglavnom činili studenti i srednjoškolci, među kojima je bilo i dosta pripadnika predratne jugoslovenske omladine. Iako su nastupali sa pozicija proleterijata, većinom su u pi-tanju omladinci iz redova inteligencije, a ne radništva. Zato nije neobično što je njihova revolucionarnost počivala na romantičarskim predstavama pobunjenika protiv sistema, a ne na analizi realnih klasnih odnosa. Među skojevcima je bilo i dosta pojedinaca koji su se trudili da unaprede svoja znanja iz teorije marksizma i lenjinizma, ali su se slabo po-svećivali radu među seljačkom omladinom. KPJ takođe je ispuštala iz vida da sitni seljaci i bezemljaši predstavljaju naj-ugroženiji, ali i najbrojniji sloj stanovništva u Kraljevini SHS. Dogmatično sledeći teoriju marksizma, i KPJ i SKOJ podršku su tražili prvenstveno od radništva iz gradskih i industrijskih centara. Posledica takvih shvatanja bila je relativna malo-brojnost pripadnika SKOJ-a, kojih je u legalnom periodu bilo svega nekoliko hiljada. Rukovođeni devizom „Erst Klarheit, dann Mehrheit“, tj. bolje 50 svesnih pojedinaca nego 5.000 redovnih a nesvesnih članova, skojevci su odbijali od sebe veliki broj omladinaca iz redova proleterijata, koji nisu imali obrazovanje i teorijsku potkovanost. Umesto širenja, tokom 1920, čak je došlo i do isključivanja dela članstva koje nije izrazilo dovoljnu posvećenost zadacima SKOJ-a.

Danas nam nije poznato mnogo detalja o ranom de-lovanju SKOJ-a na području Vojvodine. Ukupan broj članova 1920. kretao se oko 1.000, od čega je najviše bilo Subotičana koji su imali jednu od najbrojnijih organizacija u Kraljevini. Uoči održavanja Prvog kongresa, subotička organizacija bila je četvrta po brojnosti u zemlji, iza Beograda, Zagreba i Sarajeva. Već početkom 1920, „Crvena zastava“ izveštava o Mesnoj organizaciji koja broji 250 članova. Ima indicija da su upravo ovi skojevci učestvovali u tzv. Zelićevom puču, koji se odigrao u aprilu 1920.

Josip Zelić, vođa terorističke akcije mladih Subotičana iz 1920. godine (Muzej Vojvodine)

Nakon sloma mađarske sovjetske republike, sever Vojvodine postao je stecište mnogih revolucionara koji su pobegli od belog terora Hortijevog reakcionarnog režima. U severnoj Vojvodini, čije granice nisu bile zvanično defi-nisane sve do 1921, još je vladalo vanredno stanje. Vojska se nalazila u svim većim mestima, a političke manifestacije bile su zabranjene. Pokušaj subotičkih železničara da se, aprila 1920, priključe generalnom štrajku svih železničkih radnika u Kraljevini SHS, bio je suzbijen silom. To je ispro-vociralo grupu mladih radnika pod vođstvom Josipa Zelića, dvadesetjednogodišnjeg berberina i učesnika mađarske sovjetske revolucije, da organizuju ustanak protiv jugos-lovenskih vlasti, u noći između 19. i 20. aprila 1920. Bez konsultacija sa rukovodstvom sindikata i KPJ, grupa naoru-žanih, mahom mladih radnika, na čelu sa mađarskim revo-lucionarom Ištvanom Rutaijem, napala je policijsku stanicu na periferiji Subotice. Tom prilikom ubijen je jedan stražar i policijski komesar, ali je pokušaj pobune brzo ugušen. Po-bunjenici su uhapšeni, a Zelić se prilikom policijskog saslu-

21

šanja, navodno, bacio sa trećeg sprata subotičke gradske kuće. Prema svedočenju učesnika, samoubistvo je insce-nirala policija. Nakon puča, u Subotici je razbijena skojev-ska organizacija. Dve godine kasnije zajedničkom akcijom radnici Nezavisnog sindikata iz Subotice sakupili su novac i podigli spomenik na grobu Josipa Zelića, koji će postati kultno mesto okupljanja subotičkih skojevaca.

Teškoće organizovanja omladine u vanrednim okol-nostima, koje su vladale u Vojvodini još pre donošenja „Obznane“, osetile su se i u drugim mestima Bačke i Banata. Iako je zabeležena određena aktivnost SKOJ-a, puno opšir-nija dokumentacija sačuvana je o pojedinačnim i grupnim hapšenjima komunističkih aktivista u Kanjiži, Laliću, Me-lencima, Pančevu, Staroj Moravici, Starom Bečeju, Bečkere-ku, Somboru, Kikindi, Futogu, Kuli itd. Tek u drugoj polo-vini 1920, oživljavaju skojevske organizacije po Vojvodini. Septembra 1920, osnovane su organizacije u Novom Sadu, Pančevu, Kikindi, a najbrojnija je bila organizacija u Bečke-reku sa 124 člana, uglavnom iz redova zanatlijske omladi-ne. Za razliku od nekih drugih oblasti, lokalna rukovodstva KPJ u Vojvodini pružala su punu podršku omladini za koju su priređivali agitatorske kurseve i predavanja.

Pritisak vlasti u Sremu nije bio toliko snažan, tako da je postojala razvijena mreža skojevskih organizacija u Mitrovici, Pazovi, Belegišu, Šidu, Petrovaradinu, Novim Ba-novcima, Moroviću, Martincima, Beočinu, Vrdniku i naroči-to u Rumi. Srem je, ipak, bio tradicionalno uporište Soci-jaldemokratske partije, pa je tu češće dolazilo do sukoba između komunista i skojevaca sa socijaldemokratama. U pojedinim mestima dešavalo se da ovi sukobi eskaliraju u vreme predizbornih kampanja za lokalne i parlamentarne izbore. Jak uticaj socijaldemokrata zaustavio je dalje jača-nje SKOJ-a u Sremu na duži niz godina.

Slično kao i u drugim krajevima u predizbornom periodu, SKOJ je i u Vojvodini prvenstveno radio kao po-drška propagandnoj aktivnosti KPJ. Distribucija štampe, lepljenje plakata, učešće na zborovima i štrajkovima, pre-dizborna agitacija, bile su najčešće aktivnosti SKOJ-a. U septembru su skojevci Novog Sada, Zemuna, Sremske Mitrovice i Kikinde uspešno obeležili Omladinski dan i tim povodom organizovali priredbe i predavanja na kojima su sakupljali priloge za podršku listu „Crvena zastava“.

22

U ARENI PARLAMENTARIZMA (1921–1929)

Politički život se, tokom celog trajanja Kraljevine Jugoslavije, kretao u okvirima sukoba koji su nastali već na samom njenom početku. Još prilikom donošenja Vi-dovdanskog ustava, iskristalisala su se osnovna pitanja oko kojih će se grupisati vodeće političke stranke. Većina stranaka koje su dolazile iz austrougarskih delova Kraljevi-ne zalagala se za federalno uređenje države, kako bi sma-njile dominaciju srpske, tačnije beogradske političke elite i samog kralja, ali i kako bi sačuvale sopstveni uticaj koji je značajno umanjen ulaskom u nove konstelacije uticaja i moći. Glavne beogradske stranke predvodile su centra-lističku struju želeći da zadrže prevlast koju su stekle već 1918, kad je srpska vojska preuzela kontrolu nad novom te-ritorijom. Nacionalno pitanje takođe je bilo jedno od nikad nerazrešenih pitanja Kraljevine Jugoslavije. Tokom ‘20-ih, glavni sukob odvijao se na relaciji Hrvatske republikanske seljačke stranke (HRSS), kao zaštitnika hrvatskih interesa i borca za hrvatsku nacionalnu autonomiju i samostalnost, i Radikalne stranke, najdominantnije stranke u bivšoj Kralje-vini Srbiji, koja je težila da ujedini i proširi srpski nacional-ni prostor i svoju izbornu bazu unutar granica Monarhije. Slovenačke interese, nacionalistički dosledno, a politički oportuno, branila je konzervativno-katolička Slovenska ljudska stranka, a muslimansku versku zajednicu, po istom principu, predstavljala je Jugoslovenska muslimanska or-ganizacija (JMO) i tursko-albanski Džemajet. Drugačije po-glede imala je Demokratska stranka koja je, kao najizrazitiji baštinik ideje integralnog jugoslovenstva, težila da izmesti međunacionalne probleme iz polja politike, nudeći rešenje u građenju novog, jugoslovenskog identiteta.

Većina političkih stranaka nije dovodila u pitanje kapitalističko društveno uređenje, iako su Kraljevinu Ju-goslaviju, od nastanka do raspada, obeležile teška socijalna slika i siromaštvo koje je zahvatalo najšire slojeve stanov-ništva, a naročito zapušteno i sebi prepušteno seljaštvo. Pored seljaštva, postojao je i tanak sloj industrijskih i zanat-skih radnika, čiji je život takođe karakterisala stalna i nesi-gurna borba za elementarnu životnu reprodukciju (izuzev

malog broja visokokvalifikovanih stručnjaka). Usporena modernizacija uzrokovala je pojavu specifičnog sloja rad-nika-seljaka. Ovi polutani, sezonski radnici na stalnom kre-tanju između sela i grada, produkt su prenaseljenosti sela i primitivne, neregulisane kapitalističke proizvodnje, kojoj pogoduju jeftini, sezonski radnici. Za ukidanje privatnog vlasništva i kapitalističkog oblika proizvodnje najdosledni-je se borila Komunistička partija, nastala pod neposrednim uticajem Oktobarske revolucije. U toku prve dve godine postojanja (1919–1921), kad joj je još bilo dozvoljeno le-galno delovanje, bila je respektabilan politički faktor i treća partija po snazi na prvim parlamentarnim izborima u zem-lji. Nakon donošenja Zakona o zaštiti države, usmerenog direktno protiv komunista, KPJ prelazi na ilegalne metode rada, a njen direktan uticaj naglo opada. Osim komunista, slične pozicije zastupala je i Socijaldemokratska partija čije meko, reformističko oponiranje kapitalističkim snagama nije privlačilo mnogo pristalica. Obe ove partije u velikoj meri su zanemarivale proletarizovane seljačke slojeve, što je pogodovalo jačanju HRSS i Zemljoradničke stranke koje su, takođe, kritikovale kapitalizam, zalažući se za stvaranje seljačke republike i seljačkih veća, za vrednosti zadružnog organizovanja i sličnih ideja baziranih na kombinovanju progresivnih i konzervativnih kolektivističkih ideologija. Među drugim partijama je, ponekad, bila prisutna (desna) kritika kapitalizma, ali se ona odnosila, pre svega, na kriti-kovanje njegovih modernizacijskih aspekata i svodila se na sentimentalno prizivanje mitskih, herojskih vremena, iza čega se krio poziv na sabornost i pomirenje između eks-ploatisanih i eksploatatorskih klasa.

Kraljevina SHS u velikoj meri bila je partokratska država. Ona se formirala u uslovima slabih privrednih po-tencijala, siromaštva, nerazvijenih građanskih institucija i odsustva civilne kontrole. Centralizovana moć i široke in-gerencije vlasti, privlačile su kapitaliste na stranu korumpi-ranih političara, bez čije podrške bi gubili tržišnu utakmicu. Mnogi pripadnici srednjih slojeva rešenje svog egzistenci-jalnog pitanja videli su u državnoj službi, koja ih je čuvala od nesigurnog tržišta rada. Demokratska i radikalna stran-ka koristile su svoju moć za „uhlebljenje“ kadrova, a to su radile i sve druge partije na nižim nivoima vlasti. Za mnoge mlade ljude, pre svega studente, ulazak u politiku preko

23

političkih omladinskih organizacija i univerzitetskih politič-kih klubova, predstavljao je samo korak ka uhlebljenju, a ne ka političkom aktivizmu.

Specifičnost jugoslovenske političke scene tokom ‘20-ih godina bilo je konstantno uplitanje Dvora, kao su-verenog centra moći, i njegovo zadiranje i arbitriranje u svakodnevnim međupartijskim sukobima. Još u prvim da-nima, kada nije bila konkretizovana vizija nove države, mo-narhistički krugovi, okupljeni oko dinastije Karađorđevića, jugoslovenskim narodima sugerisali su i nametali ustavnu monarhiju, favorizujući ovaj oblik uređenja nove državne zajednice. Vidovdanskim ustavom, donetim tankom veći-nom u skupštini, potvrđen je privilegovan položaj kralja i dinastije Karađorđević. Iako je ustanovljena podela na tri grane vlasti (zakonodavna, izvršna i sudska) kralj je bio taj koji je birao izvršnu vlast, a ne parlament. Vidovdanski us-tav kralju je omogućio da osamostali svoju moć i odvoji je od volje građana, što je trajno poremetilo parlamentarni politički život. Unutar većine stranaka javile su se kraljeve koterije, grupacije koje su veću lojalnost iskazivale prema Dvoru nego prema svojim partijama, želeći da se približe realnom izvoru državne moći. Posredstvom svojih ljudi, kralj je unosio nestabilnost, izazivajući frakcijske sukobe unutar partija i koristio ovu prednost vodeći samostalnu politiku u skladu sa svojim potrebama za očuvanjem i ši-renjem dominacije doma Karađorđevića. Poistovećujući kraljevsku dinastiju sa samom državom, kralj je svoju moć pravdao državnim razlozima. Na ruku su mu išle i realne snage unutrašnje iredente (mađarski, makedonski, hrvat-ski i italijanski separatisti), ali i fabrikovanje narodnih nepri-jatelja. Stigmatizujući kao državne protivnike sve one koji su težili da izmene status quo, kralj je polarizovao političku scenu i indirektno podsticao jačanje ekstremizma, regi-onalnog šovinizma, izolacije etničkih manjina. Na taj način izigrana je i osnovna težnja jugoslovenskih naroda da žive u slobodnoj, demokratskoj državi, u kojoj će imati puno pravo da učestvuju u političkom životu i izgrađuju vlast koja će raditi u službi najširih slojeva stanovništva.

Na teritoriji Vojvodine, početkom 20-ih godina, žive-lo je približno milion i po stanovnika od kojih je veliku veći-nu (69%) činilo seosko stanovništvo. Na socijalnu strukturu

Vojvodine prevashodno je uticao njen dotadašnji položaj u okviru Austrougarske, ali i njene geografske karakteristike. Zbog plodne zemlje predstavljala je važan izvor sirovina za prehrambenu industriju, mada sama nije raspolagala ve-ćim industrijskim postrojenjima. Pored seljaštva i manjeg sloja radništva, dominiralo je stanovništvo okrenuto zana-tima i trgovini, koje je pretežno bilo locirano u gradovima. Najveći gradovi u Vojvodini, na početku veka, bili su Subo-tica, Novi Sad, Sombor, Veliki Bečkerek (kasnije Petrovgrad, današnji Zrenjanin), Vršac, Kikinda, Sremska Mitrovica, Pan-čevo i Zemun koji će nakon prisajedinjenja sa Srbijom (25. 11. 1918) potpasti pod upravu Beograda. Zemlja je u naj-većoj meri bila u rukama veleposednika i sitnog seljaštva, ali je postojao i brojan sloj bezemljaša (oko 300.000), koji su najamnim radom uspevali da obezbede tek minimum egzistencije. Na etničkoj slici Vojvodine preovlađivalo je sr-psko stanovništvo, ali i veliki broj Mađara, Nemaca i drugih naroda (Hrvata, Rumuna, Bunjevaca, Slovaka, Rusina, Je-vreja). To je bilo, u etničkom i verskom smislu, najkompleks-nije područje nove države. Početkom dvadesetih, dolazi do značajnih etničkih pomeranja u Vojvodini. Deo mađarskog stanovništva, nespremnog da živi van matične države, na-pušta Vojvodinu i seli se u Kraljevinu Mađarsku. Značajan je bio i veliki državni projekat naseljavanja srpskog stanov-ništva iz siromašnih krajeva Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Dalmacije, u cilju jačanja srpskog elementa u Vojvodini. Osnivana su čitava nova naselja, često podizana neposredno pored mađarskih i nemačkih mesta, sa jasnom namerom da se suzbije eventualno teritorijalno grupisanje nepouzdanih nacionalnih manjina. Među kolonizovanim stanovništvom preovlađivale su istaknute srpske patriote, najčešće srpski dobrovoljci iz Prvog svetskog rata.

Na vojvođanskoj političkoj sceni dominirale su dve stranke – Radikalna i Demokratska. Narodna radikalna stranka Jaše Tomića stajala je na nacionalno isključivim pozicijama, zalažući se za maksimalizaciju srpskih interesa unutar višenacionalne države. Iako je prvenstveno štitila interese srpskog kapitala, imala je pristalice u svim društve-nim slojevima, prvenstveno zahvaljujući jakoj nacionalnoj i socijalnoj demagogiji. Nakon prisajedinjenja Vojvodine Srbiji, priključila se srbijanskoj Radikalnoj stranci Nikole Pa-šića i podredila se njenim interesima, mada su njeni vojvo-

24

đanski članovi povremeno ispoljavali određena neslaganja sa vođstvom stranke. Demokratska stranka nastupala je sa pozicija unitarizma i integralnog jugoslovenstva. Predvo-dila ju je liberalna inteligencija, među kojom je bilo i pro-gresivnih ličnosti, ali je bila previše opterećena svojom dr-žavotvornom ulogom i nespremnošću da slobodnije pro-mišlja na temu ključnih političkih problema (centralizma, nacionalnog pitanja, socijalnih reformi). Unutarstranački sukobi uticaće na cepanje stranke iz koje će se izdvojiti grupa predvođena uticajnim političarem Svetozarom Pribi-ćevićem i osnovati novu Samostalnu demokratsku stranku. SDS će okupljati pretežno srpsko stanovništvo sa prostora bivše Austro-Ugarske i, od nacionalističke i unitarističke, vremenom će postati levo orijentisana, anticentralistička i antimonarhistička stranka koja će se zalagati za međunaci-onalni sporazum sa Hrvatima.

„Vidovdanskim ustavom“ donekle je promenjen tretman Mađara i Nemaca u Vojvodini i dozvoljeno im je političko delovanje. Mađarska i nemačka manjina su 1922. osnovale svoje političke partije – Mađarsku stranku i Stran-ku Nemaca, koje su se posvetile, prvenstveno, očuvanju svojih nacionalnih zajednica i borbi protiv diskriminacije. U zamenu za dobijanje skromnijih povlastica, prevashodno na polju autonomije školstva, veroispovesti i kulture, ove partije su, skoro uvek, pružale podršku vladajućim partija-ma. Ove stranke nisu uspele da okupe sve pripadnike svoje nacije. Mađara i Nemaca bilo je i sa članskim knjižicama Na-rodne radikalne stranke, Demokratske stranke, a deo rad-ništva ostao je dosledan proleterskom internacionalizmu i ostao na liniji revolucionarnog radničkog pokreta i KPJ.

Generalno gledano, vojvođanski političari imali su perifernu ulogu u političkom životu Kraljevine SHS. Vodeće ličnosti iz austrougarske epohe uglavnom su se pasivizirale, preminule ili izgubile na značaju, usled dezorijentisanosti uzrokovane pojavom novih političkih tema. Samim tim, či-tav politički život u Vojvodini bio je marginalan, ali su mnogi događaji u Kraljevini Jugoslaviji nalazili svoj odraz i na ovim prostorima, ponekad zadobijajući specifične odlike.

Rad SKOJ-a u ilegali 1921–1929Nakon donošenja „Obznane“, čitav komunistički po-

kret bio je u defanzivi. Organizacije SKOJ-a bile su razbije-ne, a većina omladinaca odlučila je da se povuče iz revo-lucionarnog pokreta. U SKOJ-u su ostali samo malobrojni posvećeni pojedinci, kojih je bilo ukupno nekoliko stotina na teritoriji čitave države. Najčešće su bili u pitanju već iz-građeni profesionalni revolucionari, koji su istovremeno bili članovi KPJ i SKOJ-a, a održavali su veze i sa Kominter-nom i KOI. Umesto organizovanja po teritorijalnom princi-pu, SKOJ je prešao na konspirativni rad po ćelijama, koje su bile formirane po fabrikama i preduzećima. Unutar ovih malobrojnih grupa radilo se na teorijskom i praktičnom iz-građivanju budućih komunističkih kadrova. U tu svrhu je distribuirana ilegalna štampa i literatura, kao i tehnika za reprodukciju letaka i drugog propagandnog materijala. Prelaskom na ilegalni rad u mnogome se promenila struk-tura članstva, ali i sama praksa SKOJ-a. Umesto revoluci-onarne fraze, više se radilo na edukaciji radničke omladine. Opasnosti ilegalnog rada odbile su mnoge intelektualce, a među skojevcima su dominirali mladi proleteri, fabrič-ki radnici i šegrti. Nužnost konspiracije pretvorila je SKOJ u malobrojnu i čvrstu kadrovsku organizaciju, koja niti je imala mogućnosti, niti se trudila da pridobije masovnu podršku omladine za ideje komunističkog pokreta. Osim u slučaju manjih marksističkih kružoka na fakultetima, čitav rad odvijao se u krugu fabrike i radničkog doma.

U kratkom periodu između 1922. i 1924, još jednom je zaživeo rad KPJ i SKOJ-a – za vreme liberalne vlade de-mokrate Ljubomira Davidovića. KPJ je, kao legalnu fasadu za svoje delovanje, oformio Nezavisnu radničku partiju Ju-goslavije, a vođena tim primerom i omladina se organizo-vala u Savez radničke omladine Jugoslavije (SROJ). SROJ je bio otvorena organizacija usmerena prvenstveno na rad-ničku omladinu i zvanično se bavila kulturnim i sportskim delatnostima. U rukovodstvu SROJ-a zapravo su se nalazili skojevci, koji su koristili ovu organizaciju, njene priredbe, zabave, listove i publikacije, za podizanje klasne svesti i političko uzdizanje. Nova koaliciona vlada Pašić–Pribićević, jula 1924, zabranila je rad SROJ i NRPJ, osetivši da svojom

25

aktivnošću utiču na ponovno snaženje komunizma među radnicima.

Kako ne bi izgubio konakt sa radničkom omladi-nom, SKOJ je nastavio sa ilegalnim radom unutar raznih kulturnih radničkih udruženja, poput sportskih i pevačkih klubova, a veliko utočište za okupljanje i edukaciju pred-stavljali su i radnički domovi Saveza nezavisnih sindikata. Tih godina, pojačana aktivnost skojevaca mogla se osetiti prilikom obeležavanja određenih datuma vezanih za is-toriju radničkog pokreta, kao što su „LLL nedelja“3, 1. maj, godišnjica Oktobarske revolucije i „Omladinski dan“ – zva-nični međunarodni praznik KOI-a.

Nakon donošenja „Obznane“ i Zakona o zaštiti dr-žave, SKOJ je potpuno prestao sa radom u Vojvodini. Na-redne dve godine nije zabeležena nikakva aktivnost, a čak ni puno otvoreniji SROJ nije uspeo da privuče veći broj omladinaca. Među aktivnim članovima SROJ-a, u Vojvodini je 1924. bilo svega 58 članova (u Novom Sadu, Bečkereku i Vršcu), dok ih je u sportskim društvima bilo nešto više (120 u Novom Sadu i 25 u Vršcu). Aktivnost SKOJ-a u Vojvodi-ni postaće primetna tek 1928. godine. Prema podacima sa IV plenuma SKOJ-a, održanog jula 1928, u Vojvodini je bilo ukupno 79 članova, raspoređenih u 8 organizacija (u Bečkereku, Subotici, Vršcu, Kumanima, Novom Sadu, Pan-čevu, Topolju u Baranji i Somboru). Iste godine u Vojvodinu dolazi sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a Paja Margano-vić, inače Vojvođanin iz Kovina, kako bi u Bečkereku odr-žao Prvu pokrajinsku konferenciju i osnovao Pokrajinski komitet za Vojvodinu. Osnivanje Pokrajinskog komiteta podstaklo je aktivnost skojevaca, naročito na severu Bač-ke, gde je bila najveća koncentracija industrijskih radnika i proletarizovanih seljaka bezemljaša. Uticajni sindikalni list „Szervezet munkas“ pokreće stalnu, omladinsku rubriku, a uspostavljena je saradnja i sa ilegalnim skojevskim listom „Mladi boljševik“. Pod zvaničnim nazivom – konferencija Organizacije mladih radnika, održana je i oblasna konfe-rencija SKOJ-a za sever Bačke u radničkom domu u Sombo-ru, a za predvodnika organizacije izabran je Jožef Hegediš.

3 „LLL“ (Luxemburg–Libkneht–Lenjin) nedelja“ ustanovljena je nakon Lenjinove smrti, u čast tri najistaknutije ličnosti komunističkog pokreta i obeležavala se tokom dvadesetih, svake godine od 15. do 21. januara, komemorišući datume ubistva Roze Luksemburg i Karla Libknehta (15. 1. 1919), kao i datum smrti J. V. Lenjina (21. 1. 1924).

Dalji razvoj SKOJ-a zaustaviće zavođenje diktature i repre-sija protiv komunista, koja će po brutalnosti prevazići dota-dašnje mere parlamentarnih vlasti od 1921. do 1929.

“Glas omladine” - list Saveza radničke omladine Jugoslavije (SROJ)

26

Od državotvorne do partijskeomladine

Neuspela konferencija Ujedinjene jugoslovenske omladine ipak nije zaustavila proces konstituisanja nove omladinske organizacije, koja bi vaninstitucionalnim pu-tem radila na jačanju državnog jedinstva i integrisanju svih raznorodnih segmenata Kraljevine SHS u jedinstvenu celi-nu. Veliki deo mlade inteligencije, stasale pre ili za vreme Pr-vog svetskog rata, videla je sebe kao korifeje jugoslovenske misli, koji svojim primerom treba da prednjače u građenju jedne nove vrste patriotizma. Umesto starih nacionalnih ideja o Velikoj Srbiji, Velikoj Hrvatskoj, samostalnoj Sloveni-ji i crnogorskoj kraljevini trebalo se pristupiti izgrađivanju jugoslovenskog nacionalizma, kojim bi se nadogradile još uvek labave veze između jugoslovenskih građana putem potenciranja zajedničkog nasleđa, „rasnih“ karakteristika i modeliranja novog, modernog kulturnog koda.

Ovu, naizgled čisto kulturnu misiju, kontaminiraće različite okolnosti u kojima je ona nastajala. Tokom prvih nekoliko godina svog postojanja, Kraljevina SHS bila je iz-uzetno nestabilna država. Njene konačne granice nisu bile jasno definisane, što je podsticalo apetite susednih drža-va da pripoje što više teritorija, naročito tamo gde su bile prisutne i brojne njihove manjine. Italija je zauzela Istru, a pretendovala je i na čitavo dalmatinsko primorje, Mađar-ska se sporila oko Baranje, budeći nade o otcepljenju i kod mađarskog stanovništva u Vojvodini, Austrija je vodila spo-rove sa Slovenijom oko graničnih područja, a naslednici habzburške krune nadali su se obnavljanju Austrougarske. Ni na unutrašnjem planu nije postojao nikakav konsenzus oko oblika vladavine i državnog uređenja. Sve je glasnije bilo isticanje federalističkih zahteva, a postojale su i jake težnje za otcepljenjem, naročito u Hrvatskoj i delu Crne Gore. Ni sve srpske političke stranke nisu bile spremne na potpuno pripajanje čitavog južnoslovenskog kulturnog prostora, interesujući se samo za oblasti naseljene svojim stanovništvom. Posebnu vrstu unutrašnjih podela uzroko-valo je zaoštravanje klasne borbe i internacionalni, revolu-cionarni komunistički pokret. Pomenuti problemi izrazito su frustrirali projugoslovensku omladinu, opredeljujući je

za borbeni pristup, kojim bi suzbila sve političke aktere koji ugrožavaju njen jugoslovenski san.

Drugi faktor koji je uticao na oblikovanje njene ide-ologije, bila su specifična intelektualna i politička strujanja koja su dominirala Evropom tih godina. Još pre Prvog svet-skog rata, već spominjana eklektična ideologija jugoslo-venske omladine, upijala je sve moguće moderne uticaje – od anarho-sindikalizma, preko futurizma i avangarde, sve do romantičarskog nihilizma. Iz sličnih idejnih korena, a u kombinaciji sa poratnim militarizmom i strahom od revo-lucije, u Italiji se razvila nova, fašistička ideologija. Fašizam, koji je svojom inovativnom, savremenom i brutalnom po-javnošću plenio pažnju i stvarao iluziju avangardnog i pro-gresivnog pokreta, našao je svoju specifičnu formu i kod dela jugoslovenske omladine.

Prošla je godina i po od neuspelog kongresa Uje-dinjene omladine u Zagrebu, do sledećeg sličnog omla-dinskog skupa održanog marta 1921. u Splitu, na kojem je obrazovana Jugoslovenska nacionalistička napredna omladina (JNNO). Za to vreme su se iskristalisali svi oni unutrašnji i spoljašnji konflikti, koji su kočili konstituisanje Kraljevine SHS po onakvom modelu kakav je priželjkivao dom Karađorđevića i deo političke elite okrenut ka Beogra-du. Samim tim, i pitanje jugoslovenstva, kako ga je ova omladina shvatala, bilo je pitanje još neusađenog jugoslo-venskog identiteta, čijim jačanjem bi bile prevaziđene sve stare, regionalne i „plemenske“ razlike (čest termin u tom periodu za srpsku, hrvatsku i slovenačku nacionalnu pri-padnost), kao i klasni sukobi, koji ne bi smeli stajati iznad svete ideje jugoslovenstva.

JNNO je osnovala grupa mlađih intelektualaca iz Dalmacije i iz krajeva okupiranih od strane Italije, poznatih iz predratnog perioda po svom zdušnom radu na jačanju južnoslovenske solidarnosti. Ova grupa se, zapravo, okupi-la na inicijativu Demokratske stranke, kojoj je u nestabilnim danima nakon donošenja „Obznane“ bilo potrebno upori-šte među omladinom, kako bi se efikasnije suprotstavila očekivanom talasu komunističke reakcije na represivne političke i ekonomske mere. Drugi neprijatelj Demokratske stranke – hrvatski „separatisti“, odnosno sledbenici anticen-tralističke i nacionalističke politike Hrvatskog bloka (HRSS, Hrvatska stranka prava) takođe su definisani kao protivnici

27

JNNO-a. Snaženju ove organizacije svakako je doprinela i napeta situacija sa Italijom, koja je Rapalskim ugovorom (1920) dobila Istru, Rijeku i Kvarner, a isticala je svoje pre-tenzije i na čitavu Dalmaciju. Ova opasnost od spoljnog neprijatelja dodatno je homogenizovala i mobilisala patri-otsku omladinu.

Sa prvim vidljivijim akcijama JNNO uključio se u po-litiku tek na jesen 1921. godine tj. nakon atentata „Crvene pravde“ na ministra Draškovića. Šok javnosti zbog ubistva ministra policije, demokratsko-radikalska vlast iskoristila je za fingiranje hajke protiv komunista, u čemu joj je poslužila i zagrejana patriotska omladina. Širom zemlje osnivani su odbori JNNO i formirane akcione čete, koje su premlaćivale komuniste, uništavale radničke domove i inscenirale suko-be u saradnji sa žandarmerijom. Borbeni antikomunizam i agresivna retorika poprimale su fašističku formu preuzetu od neprijateljskog suseda sa Jadrana. U JNNO-ovom glasilu „Pobeda“ prštalo je od pretnji: „Pozivamo građanstvo Splita da skupa sa nama provedu oštru i konsekventnu borbu pro-tiv komunista. Poslodavac neka otpusti radnika komunistu, mušterija neka ne kupuje kod trgovca komuniste. Potrebno je potpuno ih uništiti. Dužnost je svih građana da prijave one koji krše ovaj bojkot i to usmeno u prostorijama naše redakcije“.

Nekoliko meseci kasnije, delegaciju Direktorijuma JNNO „naročito ljubazno“ primio je na audijenciju kralj Aleksandar. Bliskost Dvora sa JNNO bila je logičan nastavak njegove politike podupiranja svih društvenih organizacija koje su podržavale novi „Vidovdanski poredak“. Ideje ju-goslovenske predratne omladine pervertirane su, kako bi se usaglasile sa centralističkom i monarhističkom vizijom Jugoslavije, utemeljenom u Vidovdanskom ustavu, a novi sledbenici i nešto stariji ideolozi, stavljeni u funkciju ču-vara poretka. Motke JNNO-a nisu iskusili samo komunisti, već i svi drugi koji su se protivili centralizmu, monarhizmu, pa i samoj ideji jugoslovenske države – katolička omladi-na, pravaška omladina, crnogorski separatisti, nacionalne manjine i drugi. JNNO bila je samo jedna u nizu organi-zacija koje su vaninstitucionalnim putem (nasiljem, pro-pagandom, medijskim, kulturnim i zabavnim sredstvima) promovisale zvaničnu ideologiju. Nacionalistička omladi-na delovala je u sadejstvu sa četničkim i dobrovoljačkim udruženjima, Narodnom odbranom, srpskim „Sokolom“ i

mnogim drugim projugoslovenskim kulturnim, akadem-skim i veteranskim organizacijama. Njihova uloga bila je posebno značajna u nestabilnim područjima u kojima nije prihvaćena „vidovdanska“ i po mnogo čemu prosrpska va-rijanta jugoslovenstva, ali i u rubnim krajevima Kraljevine, gde su iredentistički i separatistički faktori bili nespremni da se potčine novom hegemonu. O uskoj vezi sa ostalim paramilitarnim udruženjima svedoči i činjenica da je prva vojvođanska ispostava JNNO, formirana u martu 1922. u Subotici, formalno organizovana posredstvom Narodne odbrane i Udruženja rezervnih oficira. Vođena željom da proširi svoju bazu i na druge društvene grupe pored omla-dine, 1922. godine JNNO menja ime u Orjuna (Organizacija jugoslovenskih nacionalista), ali ova promena nije suštinski promenila karakter i profil ove organizacije.

Razvitak JNNO u velikoj meri pomogla je Demo-kratska stranka, tako da je ova omladinska organizacija ja-čala upravo u onim delovima države u kojima je DS imala svoja jaka uporišta i politički interes. Vojvodina je iz više etno-političkih razloga pogodovala razvitku JNNO/Orju-ne. U ekonomskom smislu, u Vojvodini je i posle rata još uvek dominirala mađarska i nemačka buržoazija, čiji uticaj je želela da potisne politički dominantnija srpska ekonom-ska elita. Kao etnički najheterogenije područje Jugoslavije, Vojvodina je i posle Pariske mirovne konferencije i smiri-vanja revolucionarnih pokreta u Evropi, predstavljala nes-tabilno područje sa mnogo nelojalnih i iredentizmu sklo-nih elemenata. S druge strane, Demokratska stranka, kao politička opcija u usponu, potpomognuta mnogobroj-nim srpskim stanovništvom kolonizovanim iz hrvatskih i bosanskih krajeva Jugoslavije, želela je da parira do tada neprikosnovenom uticaju Radikalne stranke među vojvo-đanskim Srbima.

Zaglavlje novosadskog orjunaškog glasila „Vidovdan”

28

Nacionalistička omladina u Vojvodini doživela je polet tek sredinom 1922, kad je osnovana Orjuna u Novom Sadu, na čelu sa notornim Dobroslavom Jevđevićem. Poreklom iz okoline bosanskog sela Prače, Jevđević je pre početka rata bio u bliskim, mada ne baš srdačnim odnosima sa „Mladom Bos-nom“ i Gavrilom Principom. Sve do pred sam kraj rata bio je in-terniran u Aradskoj tvrđavi sa ostalim Srbima iz Bosne i drugih krajeva Austrougarske, da bi pred sam ulazak srpske vojske u Novi Sad, oktobra 1918, učestvovao u akciji razoružavanja pre-ostalih austrougarskih čuvara vojnih magacina. Posle rata za-vršava gimnaziju i upisuje prava, najpre u Zagrebu, a potom u Lajpcigu, a već 1919. pokreće svoj prvi novosadski list „Dan“. U istoriografiji još uvek nije odgonetnuto ko je tih godina prote-žirao Jevđevića i omogućio mu da upiše visoke škole i pokreće političke listove (nakon „Dana“, 1921. pokreće „Istinu“, a potom i „Vidovdan“), ali je nesumnjivo da je uživao veliku podršku Demokratske stranke i Svetozara Pribićevića. Kao urednik orju-naškog glasila „Vidovdan“ i kao vođa okružnog odbora Orjune i njenih akcionih četa, Jevđević je postao ključna ličnost ove profašističke organizacije. Ono što ga je preporučivalo na tu važnu poziciju bio je, pre svega, njegov nabusit, osion karakter, kao i oštar i „politički nekorektan“ jezik, koji je često prelazio granice dobrog ukusa i civilizovanog dijaloga. Tokom sedam godina (1922–1929), koliko je izlazio list „Vidovdan“, Jevđević je bio 390 puta tužen, a 34 puta osuđen zbog svojih tekstova! Čini se da su Jevđevićeve aktivnosti izlazile iz okvira političkog aktivizma i doticale se zone kriminala. Pored indicija da je ruko-vodio bordelom, postojale su i osnovane sumnje da je koristio svoje „akcione čete“ i u svrhu reketiranja.4

„Stil Jevđević“ dobro se primio u Vojvodini i u velikoj meri odredio karakter orjunaškog pokreta na ovim prosto-rima. Sukobi, koje je Jevđević inicirao preko štampe, vrlo često su se materijalizovali u stvarnosti, u vidu pretnji, tuča,

4 Nakon zavođenja diktature, Jevđević napušta svog pokrovitelja Pribićevića i postaje član prorežimske Jugoslovenske nacionalne strane generala Petra Živkovića. Tokom tridesetih se vraća u zavičaj kao predstavnik Jugoslovenske nacionalne stranke i rukovodi lokalnom četničkom organizacijom. Drugi svetski rat proveo je kao vojvoda četničkih odreda u Hercegovini i saradnik italijanskih okupatora. Učestovao je u pokolju muslimanskih i katoličkih civila u oblasti Prozora, u severnoj Hercegovini. Uz pomoć nacista, pri kraju rata prebegao je u Italiju i ostao u emigraciji do kraja života (1962), gde je figurirao kao doživotni počasni predsednik Organizacije srpskih četnika „Ravna gora“. Između ostalog, autor je knjige „Od Indije do Srbije – 3.000 godina srpske istorije“.

demoliranja imovine. Namećući sebi ulogu „patriotske po-licije“, orjunaši su svojim političkim protivnicima prilepljiva-li etiketu „antidržavnog elementa“, a potom uzimali pravdu u svoje ruke. U „Vidovdanu“ je izlazila i stalna rubrika pod nazivom „Sramni stub“ u kojoj je redakcija targetirala mo-guće mete za svoje uniformisane „akcione čete“. Tu su se mogli pročitati ovakvi napisi:

Mi smo već nekoliko puta pisali u našem listu o tom, kako ovdašnji vlasnici kinematografa ne samo vređaju naše osećaje, već i onemogućuju posetu bioskopa svakome ono-me, ko ne zna mađarski. Na filmovima su naime dvojezični natpisi, ali gospoda operateri mađarski raspoloženi puste da srpski natpis samo preleti preko platna, a mađarski zadrža-vaju po nekoliko minuta. Mi znamo, da su vlasnici kinemato-grafa ljudi štedljivi, kojima je uništavanje i razaranje neobično odvratna stvar. Ali pokraj svega toga, ako se tako nastavi, mi ćemo morati pokušati, da li su operateri također imaginarni kao slike na filmu, ili mogu osetiti „materijalne dokaze“.5

Lista neprijatelja u Vojvodini bila je poduža, ali je u prvim godinama najveći teror bio usmeren protiv mađar-skog i nemačkog stanovništva – razbijani su izlozi na rad-njama čiji natpisi nisu promenjeni na srpski, maltretirani su pojedinci koji su podržavali bivše, austrougarske vlasti, napadane su redakcije manjinskih novina. Posebno je poz-nat teroristički napad na novosadsku redakciju mađarskog lista „Delbacska“. Evo kako prenosi vest o tom incidentu ra-dikalski list „Zastava“:

Jevđević sa orjunašima na ulicama Beograda, 1924.

5 Vidovdan”, 6. 1. 1923.

29

„Na Bogojavljanje, u petak uveče oko 6 sati upalo je desetak naoružanih maskiranih ljudi u uredništvo ovdašnjeg mađarskog lista ‘Delbačke’; nepoznati napadači rasterali su uredničko osoblje, urednika dr Slezaka na mrtvo ime isprebi-jali, saradniku Pupiću mastionicom razbili glavu, nameštaj i spise u uredništvu uništili i zatim nestali... Dr Slezak koji je te-ško ozleđen od udaraca na glavi, onesvešćen je prenet u bol-nicu, kao i Pupić.

Protiv ovog napadaja na uredništvo ‘Delbačke’ mo-ramo najenergičnije podići svoj glas i protestovati. Ma ko da je ovaj napadaj izveo, naneo je time grdnu sramotu ne samo našem gradu nego i celom našem narodu. Ovakvim skanda-loznim postupcima ne služi se interesima naše otadžbine, ni naše nacije. Na pisanje „Delbačke“ u prvom redu su pozvane da motre i paze naše vlasti i državno odvetništvo. Nepozvani elementi i ulica ne mogu i ne smeju biti sudije u ovim stvari-ma.“ 6

Zbog ovog incidenta Jevđević je bio i uhapšen, ali je ubrzo pušten na slobodu. Zanimljivo je da su tadašnji vodeći beogradski listovi „Vreme“ i „Politika“ držali stranu Jevđeviću, prikazavši ga kao patriotskog martira i pisali su o velikim protestima na novosadskim ulicama, o pretnjama štrajkom i o opštenarodnoj podršci vođi orjunaša. Zapravo je došlo samo do protesta članova Orjune i jednosatnog štrajka udruženja kelnera, u kojem su orjunaši imali velikog uticaja. Pola godine kasnije Jevđević i njegova ekipa sličnu akciju izveli su i u Subotici, kada su bacili bombu na štam-pariju mađarskog nacionalističkog lista „Hirlap“. Sličan od-nos Orjuna je imala i prema pripadnicima nemačkog kul-turno-privrednog udruženja „Kulturbund“. U prvoj polovini dvadesetih, učestale su bile hajke, tuče i oružani sukobi sa omladinom „Kulturbunda“, naročito na ulicama dominant-no nemačkih gradova, poput Vrbasa, Inđije i Stare Pazove.

Prema slovenskim manjinama u Vojvodini orjunaši nisu imali negativan stav, sve dok su bile priklonjene nji-hovom jugoslovenskom programu. Osnivane su čak i or-junaške podružnice u čisto slovačkim i rusinskim mestima. S druge strane, prema pripadnicima jevrejske zajednice odnosili su se sa tipičnim antisemitskim prezirom, karakte-rističnim i za druge radikalne organizacije u Kraljevini SHS.

6 „Zastava”, 24. 1. 1923.

Odbor slovačkih orjunaša iz Petrovca, 1923.

Zapaljivi rečnik, spremnost na direktnu akciju, uni-forme i blagonaklon pogled vlasti na orjunaški avanturi-zam privlačili su mlade, projugoslovenski orijentisane Voj-vođane. Omladini je Orjuna pružala osećaj avangardizma, pobune protiv konvencionalne politike odraslih, zalaganja za novo, čvrsto strukturisano, rasno jugoslovensko društvo, ali uz revanšistički trijumfalizam pobednika nad nacional-no potčinjenim Mađarima i Nemcima. Širenje organizacije po Vojvodini ostvarivano je putem priređivanja bučnih, ne-retko i nasilnih zborova, nakon čega su konstituisane lokal-ne organizacije. Zabeleženi su i slučajevi preotimanja tuđih političkih zborova, gde bi, nakon proterivanja govornika, Jevđević i njegovi saradnici preuzimali tribinu, o čemu su se otvoreno hvalisali na stranicama „Vidovdana“.

Postojale su i finije metode širenja organizacije pu-tem zabava, kulturnih i sportskih manifestacija, a u tu svrhu oformljene su i sportske i akademske sekcije Orjune. Naka-lemljena na progresivno nasleđe predratnih omladinskih pokreta, Orjuna je delovala kao ideološki konfuzna organi-zacija. Paralele Orjune sa fašistima dobro su uočavali i njeni savremenici, ali su takođe primećivali i šta ih je razlikovalo. U svojoj studiji iz 1925. mladi novinar i budući komunista Otokar Keršovani apostrofirao je ovu pojavu: U Italiji je fa-šizam nastao kao reakcija ojačane italijanske buržoazije na slabost postojećih buržoaskih partija i vlada, a sa zadatkom da oslabi uticaj radnog naroda na državu i privredu. U Jugos-laviji je Orjuna, kopirajući donekle fašizam, htela da nadjača u prvom redu sve centrifugalne elemente, u korist jedinstvene

30

jugoslovenske buržoazije. Međutim, nje još danas nema! (...) Sem toga, Orjuna u svojoj štampi pokazuje začudnu idejnu i taktičku neodređenost. To je prava zbrka ideja, koja može da niče samo u glavama ljudi koji nisu nikada pokušali da siđu na ekonomsko dno socijalno-političkih fenomena. Čudno je, na primer, da štampa Orjune često citira Masaryka, čija je filozofija dijametralno suprotna filozofiji svakog imperijalis-tičkog nacionalizma. Dok je Mussolini, đak revolucionarnog sindikalizma (Sorel, Bert, Lagardelle, Michels), duboko zašao u linije jednog nacionalističko-sindikalističkog pokreta, a to i jeste fašizam, dotle se, do danas, Orjuna troši na površini ideja i stvari. Žao nam je što nam nije moguće detaljnije dokazati kako Orjuna nije ništa drugo do neinteligentno kopiranje fa-šizma.7

Barem tokom prvih godina, Orjuna je uživala i po-dršku projugoslovenski orijentisanih intelektualaca, poput Jovana Cvijića i Alekse Šantića koji je i autor teksta orjuna-ške himne. U redove Orjune nisu ulazili samo Srbi, već i pripadnici drugih slovenskih naroda poput Rusina i Slo-vaka. Treba istaći da je Orjuna na nivou retorike nastupala sa fašistoidnim, antiparlamentarnim frazama po kojima su sve političke partije iste, korumpirane i antidržavne, što je neobično za jednu organizaciju podupiranu od strane De-mokratske stranke. Istina, u „Vidovdanu“ se retko, gotovo nikad, nije mogla pročitati neka kritika upućena Demo-kratskoj stranci, dok se protiv HRSS-a i radikala nisu štedele pogrdne reči i uvrede, optužbe za izdajstvo, boljševizam, lopovluk i slično. Prisnost sa demokratama vremenom će postati sve uočljivija, što će početi da škodi uticaju Orjune.

7 Otokar Keršovani, „Kulturne i povijesne teme – izbor iz djela”, Pula–Rijeka, 1979, 66–67.

Nacrt orjunaške uniforme, 1923.

31

Fragmentacija omladine„Svim akcionim sekcijama Orjune“ – pisalo je na nas-

lovnoj strani „Vidovdana“ 6. 2. 1923. – „Naređuje se svim vo-đama akcionih sekcija na teritoriji ovog Oblasnog odbora da sa svojim odredima neizostavno dođu u nedelju 11. o. m. do 9 sati ujutro u Novi Sad, gde će se prijaviti kancelariji Oblasnog odbora (Dunavska ulica broj 24)“. Nigde u ovom članku nije obrazložen povod okupljanja. Ono što se krilo iza poziva akcionim četama bio je zapravo predizborni miting Sve-tozara Pribićevića i Demokratske stranke u Novom Sadu. Kako nekoliko dana kasnije možemo pročitati u „Zastavi“, tom prilikom došlo je i do incidenta u kojem su orjunaši premlatili jednog starijeg čoveka, zbog dobacivanja tokom Pribićevićevog govora.

Parlamentarni izbori, koji su održani 18. marta 1923, tačnije predizborna kampanja koja im je prethodila, ra-zjasnila je neke nejasnoće i prinudila Orjunu da se svojim jasnim, nedvosmislenim opredeljivanjem za Demokratsku stranku razotkrije kao njena prikrivena ispostava, zadu-žena da nekonvencionalnim sredstvima i državotvornom retorikom pribavi što veći broj birača ovoj političkoj opci-ji. Čak je jedan od najistaknutijih orjunaša, pukovnik Pavle Jurišić, bio kandidat na demokratskoj listi u Senćanskom okrugu. Takvim držanjem orjunaši su sebi na vrat navukli najmoćnijeg neprijatelja, Radikalnu stranku. Orjunaši su i u ranijem periodu ulazili u sukobe sa Radikalnom strankom, optužujući je za velikosrpski separatizam i stavljajući je u istu ravan sa Radićevom HRSS, ali su se ti sukobi uglavnom završavali u novinskim stupcima. Do izbora 1923. u redo-vima orjunaša još uvek je postojao veliki broj radikalskih simpatizera, koji su svoj srpski nacionalizam poistovećivali sa nedorečenim unitarističkim orjunaškim koncepcijama. Sukob dve najdominantnije stranke, demokrata i radikala, najoštrije se osetio upravo u Vojvodini, gde su obe strane pretendovale da zastrašivanjem, demonstriranjem sile i ksenofobičnom retorikom oko svojih lista okupe većinu vojvođanskih Srba. Te 1923. javili su se novi odredi na voj-vođanskim ulicama, a opis njihove predizborne aktivnosti u Bačkom Gradištu, verovatno važi i za sva druga mesta po Vojvodini:

„...Pred martovske izbore, nacionalistička organizacija SRNAO obavestila je meštane da će uveče kroz selo defilovati njena kolona i da imaju svi prozori na kućama da budu osvet-ljeni. Oni koji ne budu osvetljeni – biće polupani. Kad se spus-tio mrak, nastupila je kolona, odevena u crvene košulje i bele kravatne. Išli su kroz selo, koje je bilo osvetljeno, izuzetak je bilo nekoliko kuća. Svet je izlazio na ulice i gledao ‘paradoše’, ne znajući ni ko su ni koga predstavljaju. Narod ih je pozna-vao kao meštane, ali nisu znali ko su oni i šta hoće. Bilo je raz-lupanih prozora, ali su oni to radije činili ako je bila u pitanju kuća nekog Mađara, a ne Srbina.8

Preuzevši model od demokrata i radikali su počeli da formiraju svoju paramilitarnu omladinu – Srnao (Srpska na-cionalistička omladina) kao pandan orjunaškim akcionim četama. Za razliku od Orjune, čije je delovanje poniklo na tradicijama predratnih omladinskih pokreta i težilo izgrad-nji novih kulturnih kodova u cilju kreiranja novog jugoslo-vensko-unitarističkog nacionalizma, srnaovci su se fokusi-rali na ono što je njima izgledalo najbitnije – organizovanje akcionih četa, parada, zborova i ulažnje u otvoren sukob sa političkim protivnicima. Po uzoru na orjunaše i Srnao je iz-davala svoje listove, koji su negovali lajav i prizeman rečnik, i oblačila se u paradne uniforme, odnosno jednoobrazne šajkače i crvene košulje, kao znak raspoznavanja. Negova-li su isti agresivan odnos prema nacionalnim manjinama, istu bliskost sa četničkim i dobrovoljačkim organizacijama i uživali istu podršku vlasti, na čelu koje je od 1923. domi-nirala Radikalna stranka. Specifičnost Srnao bila je mržnja i prema ostalim slovenskim narodima u kraljevini. Oni su se protivili i Vidovdanskom ustavu i imenu nove države, želeći da se zadrži staro ime Kraljevine Srbije, iako je ona obuhvatala i prostore na kojima Srbi nisu ni boravili. Srnao je novopripojene jugoslovenske zemlje video jednostavno kao ratni plen: Ovo je sve naše. Mi ovde raspolažemo a vi svi ostali imate da slušate i da se pokoravate (...) Mi raspolažemo životima i imanjem vašim, a vi nemate ništa osim svoje slo-bodne volje, da ostanete ovde i da se pokoravate ili da se selite iz okvira naših državnih granica... (Balkan, 7. 2. 1925.)9

8 Radivoj Grujić, „Revolucionarni pokret u Bačkom Gradištu 1941–1945”, Bečej, 1977, 57.9 Preuzeto iz: Branislav Gligorijević, „Srpska nacionalna omladina (SRNAO) – prilog izučavanju nacionalističkih i terorističkih organizacija u staroj Jugoslaviji”, „Istorijski časopis”, 2–3, 1964, 15.

32

Uopšteno gledano, svojom retorikom Srnao se nije ni trudio da sakrije svoje maksimalističke ciljeve – stvara-nje etnički čiste Velike Srbije, pod vlašću kralja Aleksandra i Nikole Pašića. Druga osobenost Srnao jeste njegova pove-zanost sa Radikalnom strankom, koja je bila potpuno ogo-ljena, bez onog prikrivanja kojim je „državotvorna“ i nad-partijska“ Orjuna pokušavala da zametne svoje veze sa de-mokratama. Mnogi radikalski narodni poslanici nalazili su se u vrhu ove organizacije i podupirali je ličnim i državnim novcem, između ostalih i Puniša Račić, narodni poslanik i ubica. Na njihovim svečanostima redovno su prisustvovali predstavnici vlasti, ali, što je zanimljivo, i predstavnici dvo-ra, iako su srnaovci javno širili mržnju protiv nove države, skrnaveći njene simbole i paleći državne zastave.

Srnao je brzo stekao primat u Vojvodini, gde je broj-čano i organizaciono bio jači nego u bilo kom drugom kra-ju Kraljevine SHS. Već tokom 1923. godine, mnogi članovi Orjune počeli su masovno da prelaze u Srnao. U mesnoj kancelariji Orjune u Futogu, na primer, samo je stavljena nova tabla sa natpisom „Srnao“. Vodeća ličnost Srnao-a u Vojvodini i urednik novosadskog lista „Srbadija“, dr Đorđe Đeremov, i sam je bio orjunaš i blizak saradnik Dobroslava Jevđevića. Suočeni sa ravnopravnim suparnikom, orjuna-ši su izgubili monopol nad nasiljem i bili su prinuđeni da vode pravi ulični rat. U ovim okršajima često je bilo i ozbilj-no povređenih, a u više navrata i poginulih. Najžešća nasi-lja po Vojvodini Srnao je sprovodio prilikom kampanje uoči izbora 1925. Leteći odredi batinaša krstarili su po vojvo-đanskim opštinama, premlaćivali političke protivnike upa-dajući na njihove zborove, kontrolisali izborna mesta i pro-terivali „nepouzdane“ tj. opoziciono orijentisane glasače. U tim aktivnostima imali su direktnu podršku lokalnih organa vlasti, a ukoliko je kojim slučajem nisu dobijali, interveni-sala bi Pašićeva vlada smenama i postavljanjem pouzdani-jih činovnika. Srnaovskom teroru posebno su bili izloženi pripadnici manjina i radničkog pokreta. Znakovito je da su animoziteti između Srnao i Orjune naglo splašnjavali kada se trebalo udružiti protiv levičara, nacionalnih manjina i hr-vatskih federalista. Zabeleženo je više njihovih zajedničkih akcija, napada na radničke zborove, studentske demonsta-cije i druge antidržavne manifestacije.

Sličnog neprijatelja Orjuna je imala i u Hanao – Hr-vatskoj nacionalnoj omladini, formiranoj 15. avgusta 1922. u Vukovaru. Formiranje Hanao bila je direktna reakcija stranaka okupljenih oko Hrvatskog bloka (HRSS, Hrvat-ska stranka prava) na unitaristički teror Orjune. Zanimljivo je da su među utemeljiteljima Hanao bili Franjo Gruber i Joe Matošić koji su prethodno napustili JNNO, razočarani u ideju jugoslovenstva. Za razliku od druge dve organi-zacije, Hanao je bio ilegalna organizacija i nije nailazio na podršku vlasti iz Beograda, mada je istu dobijao u onim mestima koja su držale opozicione hrvatske partije. Sukobi između Hanao i Orjune bili su izuzetno oštri i često završa-vali smrtonosnim ishodom, ali je težište ovih sukoba bilo u Zagrebu, Dalmaciji, Bosni i Slavoniji, dok ih u Vojvodini nije bilo u većem broju. Hrvatski blok radio je na širenju Hanao u Sremu, kako bi se dokazalo da je „Srijem hrvatski i Radićev“. U Sremskoj Mitrovici održana je i ceremonija posvećivanja zastave Hanao, a osnivane su organizacije u svim onim mestima koja su imala brojnije hrvatsko sta-novništvo. Rad Hanao u Vojvodini nadzirao je orjunaški „Vidovdan“ i upozoravao na njegovo delovanje. Tako je, na primer, 15. 8. 1923. objavio da Hrvati u Petrovaradinu sa-kupljaju novčane priloge za nabavku oružja „Protiv Srba i orjunaša ... te da postoji arak pod naslovom za naoružanje Hrvatske omladine protiv srpskih nasilnika“.10 Hanao je ide-ološki bio skoro identičan Orjuni, samo sa suprotnim naci-onalnim predznakom. Zalagao se za rasno velikohrvatstvo, negovao hrvatski šovinizam, antisemitizam, ekstremizam u političkom delovanju. Kao što je Orjuna uzdizala Pribićevi-ća za svog vođu, tako je i Hanao proglašavao Stjepana Ra-dića hrvatskim „dučeom“. Za razliku od Orjuninog izrazitog antiklerikalizma, Hanao je veličao katoličanstvo kao bitan element hrvatskog identiteta. U mnogo čemu, Hanao se poistovećivao sa irskim oslobodilačkim pokretom, koji se u to vreme terorističkim metodama borio protiv represije Bri-tanskog carstva. Mnogi pojedinci iz redova Hanao nakon zavođenja diktature biće regrutovani u mnogo ozbiljniju ustašku organizaciju i zauzeti važne pozicije u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.

10 Preuzeto iz: Ž. Karaula, „HANAO – Hrvatska nacionalna omladina”, Zagreb, 2011, 62.

33

Zajedničko za sve ove paramilitarne organizacije jeste da nisu nastajele spontano, kao organizovani po-kreti omladine formirani odole i grupisani oko zajedničke ideje, pa samim tim, njihovi članovi nisu imali uticaja na formulisanje ciljeva i pravaca delovanja. Naprotiv, u njima se insistiralo na subordinaciji i poslušnosti članstva. Vrlo brzo, postalo je očigledno da su ove „kvaziomladine“ slu-žile samo kao produžena ruka parlamentarnih političkih partija i da su koristile mlade za vođenje politike drugim sredstvima. Sve što je bilo progresivno u predratnim omla-dinskim pokretima potisnuo je orjunaški šovinizam i reak-cionarstvo, kojim je trebalo potčiniti protivnike režima i De-mokratske stranke. Sa druge strane, nasilnim nametanjem jugoslovenstva i omladina drugačijih shvatanja uvučena je u dnevno političku igru između Demokratske stranke, Ra-dikalne stranke i Hrvatske republikanske seljačke stranke. Upravo su oportunizam i nedoslednost političkih aktera koji su podupirali ove organizacije, bili uzrok njihovog krat-kog trajanja. Materijalno i organizaciono zavisne od svojih mentora, Orjuna, Srnao i Hanao bile su osuđene da ih slede u njihovim političkim kombinacijama. Jevđević i Orjuna u Vojvodini ostali su sledbenici Svetozara Pribićevića i tokom njegovog razlaza sa Demokratskom strankom i osnivanja Samostalne demokratske stranke. Umesto deklarativne, nadpartijske, etatističke pozicije postali su otvorena Pribi-ćevićeva ekspozitura. Pribićevićev veliki politički zaokret i ulazak u srpsko-hrvatski opozicioni blok, zajedno sa Stje-panom Radićem, 1927, već oslabljena Orjuna više nikako nije mogla da odbrani sa svojih ideoloških pozicija, što će joj konačno srozati značaj do irelevantnosti. Srnao će se, nakon 1925, raspasti na više manjih frakcija nastalih usled unutrašnjih sukoba u Radikalnoj stranci, a sa opadanjem značaja Orjune, ionako će opadati radikalsko podupiranje Srnao-a, koji je ispunio svoju političku funkciju razbijanjem Pribićevićevih pristalica u Vojvodini. Hanao će, takođe, izgubiti legitimet u omladini nakon što je njihov „duče“ Stjepan Radić 1925. odlučio da prizna Vidovdanski ustav i dinastiju Karađorđevića, kako bi se uključio u parlamentar-nu kombinatoriku. Radikalniji deo Hanao će, ipak, nastaviti da deluje u okviru Hrvatske stranke prava, da bi nakon za-vođenja diktature krenuo putem antidržavnog terorizma i ustaškog fašizma.

Drugačija VojvodinaPočetkom dvadesetih godina, u Pragu je studirao

veliki broj jugoslovenskih studenata, među kojima je, po-red nacionalista i komunista, postojala i jaka struja tako-zvanih „masarikovaca“, sledbenika racionalističkih učenja uticajnog čehoslovačkog filozofa, političara i prvog pred-sednika Čehoslovačke Tomaša Masarika. U to vreme, sve-ga nekoliko meseci pre nego što će stupiti u terorističku organizaciju „Crvene pravde“, Rodoljub Čolaković boravio jena studijama u Pragu, gde se susreo sa studentskim na-prednjačkim shvatanjima „masarikovaca“. Njihove političke koncepcije Čolaković će opisati u svojoj autobiografskoj knjizi „Kazivanja o jednom pokoljenju“: „U ogromnoj većini oni su bili pod uticajem Masarikovim, koji je za mnoge jugos-lovenske studente i prije rata bio autoritet ... U samoj Čehos-lovačkoj bio je vrlo popularan, malograđani su mu tepali ‘naš tatica Masarik’. On nije bio običan buržoaski političar, nego naučnik, profesor univerziteta, pisac niza knjiga u kojima je istupao protiv marksizma ... U našim studentskim političkim diskusijama njega su mnogi uzimali za uzor; s masarikovcima nije bilo lako izlaziti na kraj jer su bili prilično obrazovani, te-oretski izgrađeni, gipki, neke su stvari u buržoaskom društvu i sami kritikovali, ali su bili uporni u odbrani čiste, apsolutne, nadklasne demokratije, koja se može i mora ostvariti stalnom borbom za sve dublje reforme datog društva, koje će tako neosjetno, bez potresa i katastrofe, da se preobrazi i da više i ne bude kapitalističko. Nas, komuniste, kritikovali su što smo nestrpljivi, što želimo da od danas do sutra izmjenimo ono što se može izmjeniti samo dugotrajnim, upornim sitnim ra-dom...“11

Politička koncepcija „sitnog rada“ bila je karakte-ristična za umerene, levo orijentisane građanske pokrete manjinskih naroda u Austrougarskoj. „Sitni rad“ nadovezi-vao se na osamnaestovekovne koncepcije prosvetiteljstva i racionalizma, a podrazumevao je angažovanje intelek-tualne elite na dugotrajnoj, upornoj ali postepenoj edu-kaciji neprosvećenih slojeva, u cilju njihove emancipacije. Evo kako je, u već citiranoj analizi omladinskih pokreta s početka dvadesetih godina, ove koncepcije okarakterisao

11 R. Čolaković, „Kazivanja o jednom pokoljenju“, str. 127

34

Otokar Keršovani: „Sasvim nezavisno od nacionalističkog i levičarskog gibanja razvijao se kroz sve to vreme pokret koji je ponikao na sasvim drugim idejnim temeljima. To je pokret ‘sitnog rada’, ako sme tako da se nazove. Moramo odmah reći da on nije nikada dostigao dimenzije jednog velikog gibanja masa. To je, uostalom, ležalo u prirodi stvari. Taj minimalis-tički pokret je u svoj program upisao razvoj i disciplinovanje ličnosti, naročito njene etičke strane. Proklamovao je potrebu sitnog rada na prosvetnom i ekonomskom podizanju masa. Zadržavao se, uglavnom, u granicama defanzivnog naciona-lizma sa lakim natruhama socijalizma. Ostao je svagde na terenu narodnog jedinstva. Oštro je istakao slobodoumlje i klerikalizam.“12

Deo vojvođanske akademske omladine u svom društvenom angažmanu sledio je Masarikove koncepcije „sitnog rada“. Za uticaj Masarika zaslužan je, pre svih, Vasa Stajić, istaknuti predstavnik predratnih omladinskih struja-nja u Vojvodini. Mada je i sam pre rata radio na razvitku srp-skog nacionalnog programa u Vojvodini, sarađujući i sa ile-galnom nacionalističkom organizacijom Narodna odbrana (zbog čega je čitav rat proveo po austrougarskim zatvori-ma), Stajić se protivio šovinističkom divljanju koje je raza-ralo višenacionalnu strukturu Vojvodine. U početku blizak sa Demokratskom strankom, postepeno se sve više suprot-stavljao njenim štetnim, politikantskim potezima, a pogo-tovo fašističkim aktivnostima JNNO i Orjune. Prkoseći veli-kosrpskom šovinizmu Radikalne stranke i teroru orjunaša, Stajić je 1922. u Novom Sadu oformio „Geteovo društvo“, kulturnu organizaciju u kojoj je, na bazi humanizma i inter-nacionalizma, želeo da okupi sve zdrave vojvođanske sna-ge, bilo da su dolazile iz redova srpske, mađarske, nemačke ili bilo koje druge etničke zajednice. Pored „Geteovog druš-tva“, Stajić je u Velikom Bečkereku formirao i Omladinsku maticu – organizaciju koja treba da mobiliše mlade, inte-lektualne snage da na prostoru Vojvodine izgrade prosve-ćeniji model političkog delovanja. Rad sa omladinom za Vasu Stajića bio je najbitniji segment njegovog društvenog i intelektualnog angažmana. U duhu masarikovaca i kon-cepcije „sitnog rada“, on i njegovi sledbenici smatrali su da samo putem strpljivog pedagoškog delovanja mogu da poboljšaju socijalne i društvene uslove. Zajedno sa svojim

12 O. Keršovani, „Nove generacije i njihovi pokreti“, 1925.

učenicima, Stajić je pokrenuo časopis „Nova Vojvodina“. U „Novoj Vojvodini“ dominirali su književni i didaktički teks-tovi, ali su se provlačila i politička gledišta Omladinske ma-tice. Svoje svetonazore Stajić je formulisao u prvom broju „Nove Vojvodine“, a to su za njega bili „Dositejev verski libe-ralizam“, „Miletićev nacionalno-politički liberalizam“ i „soci-jalno-oslobodilačke težnje Svetozara Markovića“.

Pored malobrojnih komunista gurnutih u ilegalu, omladina okupljena oko Vase Stajića, Omladinske matice, Geteovog društva i „Nove Vojvodine“, jedina se protivila ja-čanju fašizma i šovinizma u Vojvodini. Stajić se u svojim tekstovima nije protivio ideji jugoslovenstva i namerama omladine da na polju kulture gradi novi nacionalizam, samo se nije slagao sa njihovim metodama, koje je smatrao pogrešnim i kontraproduktivnim. Još pre osnivanja Omla-dinske matice, grupa vojvođanskih studenata organizovala je, 16. avgusta 1922, protestni zbor u Novom Sadu, na ko-jem je oštro istupila protiv terorističkog delovanja Orjune i ocenila njen rad kao „besmislen i nelegalan“. Tom prilikom za Orjunu je rečeno i da „u svojoj sredini trpi ljude prljave prošlosti, koji ruže ugled jednog idealnog pokreta“ i da „protuzakonito i teroristički istupaju prema svojim sugra-đanima“. Vasa Stajić je zbog svojih tekstova i aktivnosti bru-talno napadan na stranicama „Vidovdana“, „Srbadije“ i radi-kalskog lista „Balkan“. Stajić je na ove napade uvek odgo-varao odmereno i nepristrasno, izbegavajući da se spušta na njihov nivo diskusije. Poseban bes „Vidovdana“ navukao je nakon članka iz „Nove Vojvodine“ pod naslovom „Jugos-lovenska nacionalistička napredna omladina“. U ovom po-lemičkom tekstu Stajić aludira na vezu Orjune sa krupnim kapitalistima, sugerišući da oni stoje iza ove organizacije. Takođe, on propituje orjunašku politiku konstantnog kre-iranja neprijatelja, dovodeći u pitanje njihovo pozivanje na tekovine napredne omladine: „Njihova omladina već nije omladina: ona već nema šta da uči i nauči. Njena je duša već gotova, ona je ‘ogorčena’ i tačka. Njen kulturni zadatak sav je u tome da primora defetiste, pokvarenjake i izdajice da se saobraze njoj kao novom idealu; kulturni ideal nacionalistič-ke omladine jeste da i Jugoslaviju uvuku u oblast na kojoj će žariti i paliti tipovi čoveka kakve je u Italiji formirao Musolini. Otud nije slučajno da je centrala Orjune u Dalmaciji, da se u toj centrali nalazi stihotvorac kome ne da spavati sumnjiva

35

slava Danuncija, pesnik balada i kancona. I, razume se, kad je ova omladina već sazrela, već dovršila svoju duhovnu ka-rijeru, ona je već i stanački opredeljena...13 Jevđevića je, me-đutim, verovatno najviše isprovociralo Stajićevo ruganje orjunaškoj herojskoj retorici: „Na skupštini Jugoslovenskih Nacionalista čuli smo reč preko koje ne možemo ćutke preći. ‘Ljudi manje hrabrosti neće sa nama’, rekao je jedan govornik. Na žalost, nije rekao kakva je hrabrost potrebna za učešće u njihovu pokretu. Iako nas nacionalisti nikad neće obavestiti o svom odnosu prema policiji, prema vojsci i njenoj Beloj i Crnoj Ruci, o svom odnosu prema radikalno-demokratskoj koaliciji i današnjoj njenoj vladi, mi vidimo da oni čine bezakonja, a policija ih trpi, da ne reknemo više što.

Časopis „Nova Vojvodina”, 1922. (Muzej Vojvodine)

13 A. Lebl, „Politički lik Vase Stajića“, Novi Sad, 1963, 379.

Kakva je onda hrabrost potrebna, pa da se pođe za G. Jevđevićem?

Samo jedna: hrabrost da svome stadu, pozivajući ga na skupštinu, plakatom rekneš da nam je severna granica u opasnosti. A kad se skupština sastane, da tom stadu predlo-žiš rezoluciju kojom se od naše vlade ište da okupira Baranju. Hrabrost, dakle, da sa svojim pristalicama postupaš kao sa ljudima koji nemaju ni pamet jednog pileta..“.14

Jevđević je na Stajića i pojavu njegove omladine od-govorio u svom stilu, optužujući ga da je „kradljivac dečijih duša“, da „ubija nevinu decu u „Novoj Vojvodini“, da „lomi detinje duše da padnu plenom mongolskih (mađarskih) i germanskih varvara“ i da sad „kad nas hoće raskidati susedi naši – on „izdajnik Stajić“ propoveda opštu ljubav i toleran-ciju prema narodima“. Na kraju mu Jevđević još poručuje: „Sitna duša Stajića“ buni se protiv naše priče o slavi naše na-cije. Destruktivnoj i zajedničkoj akciji Vase Stajića tužilac ne može stati na put – jer je ljigav, ali će mu stati na put – patriota omladinac.“15

Stajićev angažman neće uspeti da promeni atmo-sferu među vojvođanskom omladinom tokom dvadese-tih. Oslanjajući se na donekle prevaziđene koncepcije i na usku bazu visokoobrazovanih sledbenika kosmopolitskih svetonazora, koji su delovali u duhu staromodnog kultur-nog uzdizanja, dometi Stajićevog pokreta svakako su bili ograničeni. Ipak će, kao trajnije nasleđe, ostati od značaja njegova promišljanja o Vojvodini kao multinacionalnom i multietničkom prostoru u kojem nema mesta za šovini-zam, a nova antifašistička omladina, koja će se javiti dese-tak godina kasnije, kao svoje preteče i uzore, videće upravo Vasu Stajića i njegovu Omladinsku maticu.

14 Isto, 380.15 Isto, 435.

36

POD ČVRSTOM RUKOM UJEDINITELJA (1929–1934)

Od svog formiranja, Kraljevina SHS bila je u perma-nentnoj političkoj krizi. Svakako nužne mere unifikacije svih regionalnih različitosti (pre svega postojanje više para-lelnih administrativnih, pravnih, monetarnih sistema) pois-tovećivane su sa principima centralizma i integralnog, pro-monarhističkog jugoslovenstva, što je samo dodatno pro-vociralo regionalne, nacionalno orijentisane i republikan-ske stranke. Hodajući po tankoj žici između opravdanog bunta i demagoškog populizma, u oponiranju vlastima najdalje je otišla Hrvatska seljačka stranka Stjepana Radića, uvek spremna na otvoreno provociranje srpskih političkih elita. Radikalna stranka, kao jedan od vodećih predstavnika centralističke politike, razvila se u antipod HSS-a, smatraju-ći da Hrvatsku, njen narod i njene stranke treba privoleti na saradnju ili rasturiti novu državu, uz značajno teritorijalno proširenje nekadašnje Kraljevine Srbije na prostore na koje je i Hrvatska imala pretenzije. Ovaj konflikt kulminirao je 20. juna 1928, kada je revolverskim hicima, ispaljenim u parlamentu, poslanik Radikalne stranke Puniša Račić (inače istaknuti predstavnik Srnao-a i srpske četničke organizaci-je) smrtno ranio Stjepana Radića i još dva člana Hrvatske seljačke stranke. Tim činom tragično je završena desetogo-dišnja epoha parlamentarizma u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca obeležena, sa jedne strane, velikom partijskom netrpeljivošću i sukobima koji su onemogućavali doseza-nje elementarnih osnova zajedničkog života, a sa druge, naglim, neprincipijelnim savezništvima motivisanim že-ljom da se dođe na vlast. Kralj Aleksandar, koji je svojim in-tervenisanjem u političkom životu i sam doprinosio stalnoj nestabilnosti, odlučio je da preseče Gordijev čvor hrvat-sko-srpskih, iredentističkih, klasno-revolucionarnih i dru-gih problema zavođenjem apsolutističkog režima. Šestog januara 1929. raspuštena je Narodna skupština, a kralj je preko proglasa saopštio građanima da između njega i nje-govog naroda više nema posrednika.

Prve mesece diktature obeležila je intenzivna le-gislativna aktivnost. Zakonom o štampi uvedena je stroga cenzura. Dejstvo Zakona o zaštiti države prošireno je na sve

37

dotadašnje političke stranke, tumačeći svako antirežimsko političko delovanje kao antidržavni čin. Kako bi obustavio sve unutrašnje verske i nacionalne sukobe, Aleksandar je zabranio isticanje i upotrebu nacionalnih imena i simbola. Zabranjene su i sve organizacije koje su nosile nacionalni predznak, a ime države promenjeno je u – Kraljevina Ju-goslavija. Nova država dobila je i novo administrativno uređenje. Kako bi se razbile istorijske pokrajine, koje su uti-cale na jačanje separatizama, država je podeljena u devet banovina. Ove banovine bile su nove teritorijalno-uprav-ne celine, namerno definisane tako da obuhvate susedne prostore sa različitim kulturnim i istorijskim iskustvima, kao i sa različitom etničkom strukturom. Tako je, na primer, Du-navska banovina, sa centrom u Novom Sadu, obuhvatala Baranju, Bačku, Banat, istočni Srem, celu Šumadiju i požare-vačko Pomoravlje. Uključivanjem prostora Vojvodine u širu teritorijalno-administrativnu celinu, pripajajući joj značaj-ne delove nekadašnje Kraljevine Srbije, težilo se neutrali-sanju autonomaških sentimenata među Vojvođanima, ali i snaženju srpskog elementa koji u samoj Vojvodini nije dosezao ni 40% stanovništva.

Političari većine stranaka prihvatili su, pa čak i po-držali, kraljeve autoritarne mere. Među retkima koji su se otvoreno protivili diktaturi bio je Svetozar Pribićević, zbog čega je kažnjen internacijom, što je poslužilo kao primer za druge nelojalne političare. Kralj je formirao novu vladu od viđenijih ličnosti iz raznih partija, među kojima je većina još od ranije bila deo njegove neformalne dvorske stranke. Za predsednika vlade postavio je svog vernog poslušnika, člana dvorske zavereničke organizacije „Bela ruka“, genera-la Petra Živkovića. Prve dve godine diktature karakterisala je jaka represija, usmerena, pre svega, protiv malobrojnih pripadnika komunističkog pokreta i sve radikalnijih hrvat-skih nacionalista, koji su u emigraciji osnovali terorističku organizaciju ustaša sa ciljem da razbiju Jugoslaviju i uspos-tave nezavisnu, etnički i verski homogenu hrvatsku državu.

Zbog pritisaka međunarodne javnosti, ali i zbog sve glasnijeg nezadovoljstva građana, septembra 1931. Alek-sandar je „podario narodu“ novi Ustav, kojim je, formalno, ponovo uspostavljena parlamentarna vladavina. Ovaj laž-ni parlamentarizam karakterističan je po delovanju samo jedne partije – Jugoslovenske nacionalne stranke (hibridne

tvorevine formirane od strane dvora) – koju su predvodili oportuni političari sakupljenih iz starih, zabranjenih parti-ja. Ustanovljeno je novo narodno predstavništvo, koje se sastojalo od dva doma – Senata i Narodne skupštine. Pola predstavnika Senata birao je sam kralj, a druga polovina, kao i poslanici u skupštini birani su na izborima putem jav-nog glasanja. U takvim okolnostima ne treba da čudi što je na prvim izborima, na kojima je postojala samo jedna – kraljeva lista, izašlo svega 15% birača. Prava uloga Narod-nog predstavništva bila je da ostvari privid „narodne volje“, koja bi davala legitimitet kraljevom autoritarnom režimu. Oktroisani ustav predstavljao je samo sredstvo za sankci-onisanje šestojanuarskog državnog udara. Davao je kralju neograničene ingerencije, a oslobađao ga je od svake poli-tičke odgovornosti, stavljajući ga iznad države i društva, tj. poistovećujući ga sa državom samom.

Velika ekonomska kriza, koja je u svetu izbila još 1928, preneće se i na Kraljevinu Jugoslaviju 1931. Ona će pogoditi prvenstveno seljaštvo, čija će roba gubiti na vrednosti zbog smanjenog izvoza, s obzirom na to da su sve zemlje uvoznice zatvorile svoja tržišta za stranu robu. Ekonomske teškoće uzrokovale su jačanje socijalnog neza-dovoljstva, koje je narušavalo efekte zvanične propagande. Nakon nekoliko godina pokazalo se da diktatura nije uspe-la da konsoliduje društvenu situaciju, već samo da potis-ne konflikte. Opozicione partije tražile su način da se vrate u politički život i organizovale se u ujedinjeni opozicioni front. Njihova zalaganja za demokratizaciju i umanjenje kraljeve moći nisu naišla na razumevanje vladajućih struk-tura. Nenaviknuta na vanparlamentarnu borbu, opozicija se sporo organizovala i pružala slab otpor režimu, iako je u narodu bilo sve rasprostranjenije raspoloženje protiv kralja.

Značajna posledica diktature bila je i jasnija polari-zacija na prorežimske i opozicione političke opcije. U zajed-ničkoj borbi protiv apsolutizma, na istoj strani našle su se sve liberalne društvene snage okupljene oko Samostalne demokratske stranke, Hrvatske seljačke stranke, Zemljo-radničke stranke i levo orijentisanih delova nekadašnje demokratske i radikalne stranke. Nasuprot njima stajala je prorežimska Jugoslovenska nacionalna stranka Petra Živ-kovića. Postojale su i manje tzv. opozicione političke gru-pacije, koje su se zalagale za vraćanje totalnog apsolutizma

38

iz 1929. i koje su bile nadahnute fašističkim uzorima iz Itali-je i Nemačke (Jugoslovenska akcija, Jugoslovenska narod-na stranka – „borbaši“).

Snaga režima počela je da opada početkom ‘30-ih. Porast troškova života u uslovima svetske ekonomske krize i manjak priliva novca u budžet, onemogućio je kralju da do kraja sprovede sistematsku transformaciju države i da kroz propagiranje ideologije jugoslovenstva učvrsti svoju hegemoniju. Umesto priželjkivane podrške celokupnog ju-goslovenskog stanovništva, kralj je spao na uži krug boga-tih kapitalista i drugih interesnih grupacija, koje su koristile privilegovane položaje za zadovoljenje ličnih interesa. Pro-ces degradacije Šestojanuarskog režima naglo je prekinut ubistvom kralja Aleksandra u Marselju 1934, čime je trajno obustavljen i njegov autoritarni projekat jugoslovenstva. Politička represija je u izvesnoj meri popustila, a stare poli-tičke partije počele su da obnavljaju svoje delovanje, mada su mnoge tekovine njegove diktature nastavile da žive sve do raspada Kraljevine Jugoslavije 1941.

Kolažni plakat Ivane Tomljenović Meller sa berlinske izložbe organizovane povodom terora kralja Aleksandra, 1929.

Stranputice SKOJ-aRevolucionarni pokret u Kraljevini Jugoslaviji, pre-

dvođen KPJ i SKOJ-em, proglašenje diktature dočekao je s neopravdanim entuzijazmom. Očekujući da će autoritarni režim kralja Aleksandra zaoštriti klasne razlike u društvu i svojom represijom isprovocirati reakciju naroda, nakon 8 godina građenja ilegalne organizacione mreže, KPJ od-lučio se da uđe u otvoreni sukob sa monarhodiktaturom. Događaji su pokazali, a i kasnija socijalistička istoriografija priznala, da 1929. nisu postojali društveni uslovi za podiza-nje revolucije. Veliki deo stanovništva, barem tokom prvih godina, pozdravio je kraljev apsolutizam, videvši ga kao mogući izlaz iz zamorne političke borbe koja je čitavu de-ceniju paralisala konstituisanje nove države. Ova pogrešna procena posledica je nekoliko povezanih uzroka. Centralni komitet partije, već duže vreme, delovao je iz inostranstva i nije imao dodira sa realnom situacijom na terenu. Unutar vođstva KPJ godinama su trajali i frakcionaški sukobi oko različitih ideoloških i praktičnih pitanja, a stalna arbitraža Kominterne u njihovom razrešavanju, davala je sve veći značaj Moskvi i SSSR-u u rukovođenju partijom. U suštini, radikalna teza o borbi „klase protiv klase“ sa kojom su ko-munisti dočekali uvođenje diktature, forsirana je od strane Kominterne i u drugim zemljama, a strateški se pokazala pogrešnom i u slučaju Nemačke, gde je dogmatizam ko-munista oslabio antifašistički front prema Hitleru, odba-civši saradnju sa socijaldemokratama i levo orijentisanim liberalima.

Sudeći po sačuvanim dokumentima sa konferenci-ja i plenuma Centralnog biroa iz 1927. i 1928, SKOJ je već ranije predvideo da će u Kraljevini SHS doći do veće kon-centracije moći u rukama kralja i do zavođenja diktature. To ga ipak nije pripremilo za žestoku represiju, koja je usledila već januara 1929. Iako sitne akcije SKOJ-a i KPJ, kao što su rasturanje letaka, karikatura, ilegalne štampe, održavanje letećih zborova ispred fabrika i ispisivanje parola po zido-vima, nisu baš rezultirale širenjem pobune i podizanjem ustanka, kraljev režim je, svejedno, uložio velike napore da potpuno uništi nosioce revolucionarnog pokreta. Upravo mu je borbena, antidržavna retorika komunista dala izgo-

39

vor pred domaćom i svetskom javnošću da opravda režim-sko nasilje i ukidanje građanskih sloboda. Oslobođen rani-jih stega pravnog poretka, državni represivni aparat spro-vodio je masovna hapšenja poznatih aktivista, od kojih su mnogi podlegli pretnjama i mučenjima i odavali više partij-ske kadrove. Angažovani su i specijalni agenti za praćenje kretanja komunista. Dokle je država bila spremna da ide, rečito govori „Studija sa psihološko-pravne tačke gledišta na pokret ilegalnih elemenata“, izrađena na zahtev pogla-vara sarajevskog sreza, u kojoj je iznet stav da u borbi pro-tiv komunista treba primeniti posebnu taktiku tj. onemo-gućiti ih da zarađuju za životnu egzistenciju i na taj način ih naterati „na zla dela i tada nad njima primenjivati kaznu kao nad zločincima, a nikako kao nad komunistima“.16 Samo tokom prve dve godine diktature, kroz jugoslovenske za-tvore prošlo je 10.000 lica, a novoustanovljeni specijalni Dr-žavni sud za zaštitu države održao je 83 procesa, na kojima su osuđene 403 osobe na ukupnu kaznu od 1.576 godina robije, a tri lica na smrtnu kaznu. Znajući kakva ih sudbina čeka, skojevci se nisu libili da pruže oružani otpor prilikom hapšenja. Period diktature posebno će ostati upamćen u istoriji SKOJ-a po hladnokrvnoj likvidaciji čuvenih „Sedam sekretara“ – Zlatka Šnajdera, Janka Mišića, Mije Oreškog, Paje Marganovića, Josipa Kolumba, Pere Popovića Age i Jo-sipa Debeljaka. Ako se ima u vidu koliko je brojčano minor-na bila KPJ i SKOJ tokom dvadesetih (svega nekoliko hiljada članova u celoj državi), zaista čudi brutalnost i rešenost re-žima da se obračuna s komunistima, ali i svedoči o njego-voj nesigurnosti i strahu od mogućeg uticaja malobrojnih revolucionara.

Proklamovana strategija KPJ i SKOJ-a o otporu dikta-turi sastojala se od usavršavanja konspirativnog, ilegalnog rada, istovremeno sa jačanjem rada u masama, tj. širenja sistema ćelija u preduzećima, vojsci, „Sokolima“ i drugim legalnim organizacijama i organizovanja revolucinarnih frakcija unutar njih. Takođe su velika očekivanja polagana u agitaciju i pozive na oružani ustanak, putem kojih bi se uticalo na revolucionisanje i konfrontiranje naroda sa reži-mom. Naravno da su ovakvi planovi bili iluzorni i neostva-rivi, pogotovo nakon što je policija u više navrata uspela da razbije ilegalnu skojevsku i partijsku mrežu. Zapravo 16 M. Vasić, „Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929–1941“, Beograd, 1977, 40.

se čitava aktivnost SKOJ-a iscrpljivala u propagandističkoj delatnosti, u obeležavanju važnih datuma, u emitovanju subverzivnih poruka protiv režima i u pokušajima da se obnovi čvrsta struktura organizacije. Bez svojih centralnih organa, SKOJ je faktički prestao da postoji, a na terenu su ostale samo malobrojne raštrkane grupice, koje su pokuša-vale da se povežu međusobno, kao i da uspostave veze sa Bečom, gde se nalazilo rukovodstvo KPJ.

Kada se govori o SKOJ-u u periodu diktature, pravo je pitanje koliko se on može smatrati omladinskom organi-zacijom. U formalnom smislu, SKOJ je bio odvojen od KPJ i imao propisane drugačije zadatke i metode rada (organizo-vanje, edukacija i revolucionisanje radničke omladine kroz borbu za poboljšanje njenog materijalnog položaja), ali na terenu se često dešavalo da su jedni te isti ljudi pripadali SKOJ-u i KPJ. Problem SKOJ-a je u tome što je, kao regrutna baza za Partiju, često ostajao bez svojih najboljih kadrova, koji su preuzimali važne funkcije u KPJ, tako da se nije mo-gao ostvariti nikakav kontinuitet u radu sa mladima. Stara boljka, takođe, bila je i nespremnost mladih revolucionara da se bave omladinskim radom – edukacijom, okupljanjem neizgrađenih omladinaca i omladinki, proučavanjem i po-litizovanjem položaja mladih u društvu. Taj problem nije bio karakterističan samo za Kraljevinu Jugoslaviju. Na Ple-numu Izvršnog komiteta KOI, održanom 1929. u Moskvi, konstatovano je da se broj članova svih saveza komunis-tičke omladine osipa i da je u pojedinim zemljama 5-6 puta manji od broja članova komunstičke partije. KOI je osudio stagnaciju u razvoju omladinskog pokreta, njenu sektašku zatvorenost i bavljenje visokom politikom, i zalažući se za preorijentaciju na sitni rad u preduzećima, masovnim orga-nizacijama i svugde gde se omladina okuplja i radi. Treba reći da je CK SKOJ-a još 1928. uočio probleme u širenju rada sa omladinom, zahtevajući pojačan „boljševički“ rad u ma-sama. Opasnost od hapšenja i policijskih doušnika, među-tim, nalagala je porast obazrivosti u kontaktima sa novim licima, što je uticalo na još dublju samoizolaciju i zatvaranje SKOJ-a, pretvarajući je u ilegalnu kadrovsku organizaciju poput KPJ. Sami rukovodioci SKOJ-a bili su svesni ovog pro-blema i pokušavali su da probiju zatvorenost svoje orga-nizacije. Na Plenumu CK SKOJ-a, održanom 14. maja 1929, zaključeno je da treba ukinuti simpatizerske grupe, kao

40

predvorje organizacije, s obrazloženjem da komunističko vaspitanje omladinac-simpatizer treba da dobije u SKOJ-u, a ne izvan njega, ističući da SKOJ nije organizacija „već iz-građenih komunista nego naprotiv organizacija u kojoj se komunisti vaspitavaju“.17 U svakom slučaju, usitnjena, pro-gonima izložena, duboko konspirativna, klasno isključiva (ograničena samo na malobrojni industrijski, manufaktur-ni i agrarni proletarijat) skojevska organizacija u uslovima diktature nije imala nikakve uslove da se omasovi i u svoje redove privuče veći broj mladih, neizgrađenih ljudi.

Ipak je hrabri otpor SKOJ-a i KPJ, tokom prvih go-dina diktature, imao odjeka u opozicionoj javnosti i pru-žao dokaz da podrška kraljevom apsolutizmu nije toliko monolitna, kako je propaganda želela da je prikaže. To je shvatilo i Ministarstvo unutrašnjih poslova, koje je 12. av-gusta 1929. poručilo svim županijama da više ne plasiraju u štampu vesti o likvidaciji komunista, jer proizvode kontra-efekat i time samo jača „moral i stvara se polet za što inten-zivniji rad kod ostalih komunističkih omladinaca na širenju komunističkih ideja i izazivanju nereda, buna, štrajkova...“18 Iako je organizaciona mreža bila potpuno razbijena, nove generacije, početkom tridesetih, nastavile su da prilaze komunističkom pokretu. Režimu je vremenom postalo sve teže da uđe u trag novopridošlim članovima, koji nisu ima-li svoje policijske dosijee, nisu bili kompromitovani, niti su imali veze sa starim članovima KPJ i SKOJ-a, koji bi mogli, eventualno, da ih odaju istražiteljima. Iz te nove generaci-je, sredinom tridesetih, izrodiće se nova struktura SKOJ-a, a mnogi od ovih skojevaca postaće i istaknuti članovi KPJ. Čitav pokret počeo je da se obnavlja odozdo, na inicijativu izolovanih ćelija i pojedinaca. KPJ je sugerisao novim sko-jevcima da posvete veću pažnju i ulože veću aktivnost u rad u masovnim omladinskim organizacijama i da pri tome ne rade na njihovom razbijanju, što je do tada bila namera, već da razvijaju sistematski masovan revolucionaran i vas-pitni rad u cilju pridobijanja njihovih članova.

Vojvođanski skojevci delili su sudbinu svojih sabora-ca iz ostatka države. Tokom prvih meseci diktature, organi-zovali su nekoliko uspešnih akcija rasturanja letaka i orga-nizovanja letećih zborova. Sudeći po aktivnostima, najjače organizacije postojale su u Bečkereku i Subotici, upravo 17 M. Vasić, 38.18 M. Vasić, 40.

gde je bila i najrazvijenija vojvođanska industrija, pa sa-mim tim i najbrojniji proletarijat. Tokom 1929, režim je u tri navrata uspeo da sprovede akcije masovnih hapšenja, što je pokidalo sve dotadašnje veze između malobrojnih akti-vista. CK KPJ, u periodu od 1930–1932, nekoliko puta slao je svoje instruktore sa zadatkom da ponovo povežu partijske ćelije po Vojvodini i obnove rad KPJ i SKOJ-a. Svaki pokušaj završavao se novim provalama i hapšenjima. U izveštajima ovih insturktora (Đure Pašalića, Jovana Veselinova, Popo-vića Age) registrovana je zanimljiva pojava, u manjoj meri prisutna i u drugim krajevima Jugoslavije. Veliki deo starih istaknutih članova KPJ nije želeo da se prikloni borbenoj liniji Partije, propisanoj iz inostranstva, smatrajući je nere-alnom i pogibeljnom, što se u najvećoj meri pokazalo kao ispravno rezonovanje. Ovi komunisti nisu se odricali svoje ideologije i revolucionarnog pokreta, ali su smatrali da se na određeno vreme treba primiriti, pričekati da stega re-žima popusti, a za to vreme se preorijentisati na legalnije aktivnosti, kao što su kulturni i prosvetni rad kroz legalne prorežimske sindikate i druga udruženja. Zbog ovakvog dr-žanja oni su oštro osuđivani od strane CK KPJ i nazivani lik-vidatorima, oportunistima, pa čak i kukavicama. Zato su se u svojim pokušajima da ponovo pokrenu revolucionarnu aktivnost, instruktori sve više oslanjali na mlađe snage, na novu generaciju koja je bez rezerve podržavala proklamo-vanu partijsku liniju. Tako su mnogi mladi vojvođanski ko-munisti, preskočili prelaznu fazu teorijskog i aktivističkog sazrevanja kroz SKOJ i vrlo brzo morali da savladaju veštine konspirativnog i ilegalnog rada.

Relativno živa aktivnost očuvala se jedino u Subotici i okruženju, gde je većina komunista poticala iz redova ma-đarske manjine, što je donekle otežavalo rad državnih špi-juna i policije da prodru u organizaciju. U 1934. u Subotici se javljaju i nove generacije skojevaca, koje su se upustile u konkretan politički rad. Po prvi put u njegovoj kratkoj isto-riji, na subotičkom Pravnom fakultetu formiraju se ilegalne ćelije SKOJ-a i uspostavljaju veze sa već postojećim partij-skim organizacijama u sindikatima i fabrikama. Presudnu ulogu u oživljavanju SKOJ-a imala su četiri nova studenta, koji su upisali Pravni fakultet tokom školske 1933/34. Pre svega, to su bili već izgrađeni partijski aktivisti Petar Rado-vić i Risto Lekić. Zbog učešća u studentskim demonstracija-

41

ma u Beogradu, Radović je bio hapšen i izbačen sa Univer-ziteta, a isti slučaj bio je i sa Lekićem, koji je morao da na-pusti Zagrebačko sveučilište. U isto vreme, Pravni fakultet upisala su i dva mlada studenta iz Crne Gore – Krsto Popi-voda i Radoje Vujošević. Kao siromašni srednjoškolci, oni su već učestvovali u nekoliko opozicionih protesta i štrajkova. Po dolasku u Suboticu, brzo su se povezali sa porodicama kolonista iz okoline Subotice, među kojima su i sami imali svojih rođaka (Popivoda u Karkaturu pored Bačke Topo-le, a Vujošević u Novom Žedniku). Njih četvorica formira-ju prve skojevske ćelije među studentima, i već za 1. maj organizuju anonimnu akciju lepljenja protestnih plakata i ispisivanja parola po fakultetu. U leto 1934, sekretar KPJ za Srbiju Blagoje Parović šalje novog partijskog instruktora Matu Vidakovića u Suboticu. Vidaković povezuje postojeće komuniste i skojevce, organizuje ilegalnu štampariju i list „Revolucionarni front radnika i seljaka“ (koji je planiran da izlazi dvojezično – na srpskom i mađarskom). Rasturanje propagandnih letaka i lista po Subotici i okolini uglavnom su obavljali omladinci s fakulteta, po povratku s letnjeg ras-pusta. Policija je uspela da razotkrije čitavu ilegalnu mrežu i da u oktobarskim i novembarskim hapšenjima 1934. prive-de sve umešane studente. Vlasti su bile posebno isprovo-cirane lecima sa natpisom „Dole krvavi pas, poslednji kralj Aleksandar Karađorđević!“, koji su se pojavili kao odgovor na ubistvo kralja Aleksandra u Marselju i pompezno režira-no oplakivanje njegove pogibije u celoj državi. Pohapšene studente i ostale komuniste, njih osamdesetak, internirali su u Gradskoj kući u Subotici (isto mesto zločina na kojem je 14 godina ranije ubijen Ivan Zelić), gde su ih podvrgli mučenjima u nadi da će iznuditi priznanja. Na saslušanjima se posebno istakao Krsto Popivoda, koji je podneo najteža mučenja, bez odavanja ikakvih informacija.19 Evocirajući se-ćanja na ove trenutke, Popivoda se, 50 godina kasnije, pod-setio svog mučnog iskustva iz kazamata subotičke gradske kuće: „U policiji su me mučili tako što su me odveli u jednu ve-liku sobu u potkrovlju Gradske kuće, u kojoj su se skupili agen-ti i jedan broj stražara iz gradske policije, njih petnaestak. (...) Mučenja su obavljena u toj sobi, počevši od najobičnijeg uda-19 Popivoda će ponovo biti uhapšen 1937. i još jednom pokazati izdržljivost pred policijskom toturom, zbog čega će, uz Spaseniju Canu Babović, biti jedini nosilac malo poznatog partijskog priznanja „Heroj ćutanja“.

ranja rukama, nogama, štapovima, žilom, pendrekom, pa sve dok me nijesu raskrvarili po leđima i nogama. Primijenili su i srednjovjekovni sistem bacanja od jednog do drugog: jedan me odgurne i onda me šibaju, to je takozvani živi zid. Kroz taj živi zid su me gurali tako da su udarci padali sa svih strana, a udarali su me čime je ko stigao. Udarci koje sam primio u bu-brege, slezinu, jetru i po cijelom tijelu onesvjestili su me, te su me polivali vodom i bacali na patos, a čim bih došao svijesti, nastavljali su sa ispitivanjem i mučenjem na isti način. Pošto nijesam progovorio, uzeli su neku pušku koju su mi provukli ispod koljena i tako me objesili između dva stola i tukli po ta-banima volujskim žilama. Poslije toga sam se onesvijestio pa su me odveli u neku drugu sobu. Tamo su me odnijeli jer više nijesam mogao da stojim i bacili me na patos jedne zatvorske ćelije...“20 Bez obzira na čvrsto držanje pojedinaca, mnogi studenti osuđeni su na višemesečne, pa i višegodišnje ro-bije na osnovu Zakona o zaštiti države. Još jednom je ras-turena ilegalna komunistička mreža, ali efekti malobrojne grupe skojevaca iz 1934. bili su mnogo trajniji. Aktivizam i hrabro držanje Krste Popivode, Mate Vidakovića, Radoja Vujoševića, Petra Radovića i Riste Lekića impresionirali su i politizovali omladinu u kolonističkim naseljima na severu Bačke.21 Nove generacije kolonista, doseljenih u Vojvodinu sa zadatkom da lojalnim držanjem pacifikuju nepouzdane manjine i političke protivnike centralizma, iskoračile su iz političke izolacije i u sve većem broju počele da razvijaju kritičkiji odnos prema vlastima.

20 K. Popivoda, „Rad komunista Subotice u 1933. i 1934, godini, Sećanja učesnika radničkog pokreta i NOR-a Subotice 1920–1944. godine”, Subotica 1985, str. 228–229.

21 Mato Vidaković izbegao je hapšenje i pobegao u emigraciju. Učestvovao u Španskom građanskom ratu, a po povratku u zemlju 1941, zarobljen od Nemaca i preminuo u beogradskoj bolnici. Petar Radović osuđen je na tri godine robije. Učestvovao u NOP-u kao član Političkog odeljenja V kozarske udarne brigade i komesar Oficirske škole Vrhovnog štaba NOVJ i komesar mornarice. Risto Lekić je posle Subotice otišao u Crnicu u Crnoj Gori, gde je radio kao organizator KPJ. Zbog svog ilegalnog rada više puta hapšen i zatvaran. Jedan je od organizatora ustanka u Crnoj Gori 1941. Poginuo kao rukovodilac Političkog odeljenja IV proleterske crnogorske brigade za vreme Bitke na Sutjesci. Narodni heroj. Krsto Popivoda osuđen je na 18 meseci robije, nakon čega je proteran u Crnu Goru. Do kraja tridesetih radio kao organizator KPJ u po Srbiji. Više puta hapšen i zatvaran. U toku Drugog svetskog rata organizuje ustanak u Crnoj Gori i obavlja važne političko-partijske funkcije u CK KPJ i Vrhovnom štabu NOVJ. Narodni heroj.

42

Šire gledano, rad SKOJ-a po Vojvodini nije ostavio ozbiljnijeg traga u prvoj polovini ‘30-ih. Značajnije iskus-tvo malobrojni skojevci sticali su van Vojvodine, u većim univerzitetskim centrima u kojima su se priključili u široki studentski pokret i odakle će se vraćati sa novim poletom i drugačijim koncepcijama o radu sa omladinom, što će po-četi da daje rezultate tek u drugoj polovini tridesetih go-dina.

Sva kraljeva decaIdeologija jugoslovennstva, na koju se oslanjao kralj

Aleksandar u legitimisanju svoje apsolutističke vladavine, nije zadržala mnogo toga progresivnog iz epohe predrat-nih nacionalno-oslobodilačkih pokreta. U pitanju je bila, u najvećoj meri, patrijarhalna nacionalistička koncepcija, slična idejama Orjune i drugih unitarističkih organizacija iz ‘20-ih godina. Ovo zvanično jugoslovenstvo insistiralo je na rasnom jedinstvu južnoslovenskih naroda, na organicis-tičkim predstavama društva i države, sa jasnom hijerarhij-skom strukturom i vladarem na vrhu. Iako je zvanična pro-paganda jugoslovensku naciju predstavljala kao istorijsku činjenicu, nosioci vlasti shvatali su da je jugoslovenstvo još uvek samo fikcija koju tek treba ostvariti. Projekat jugoslo-venstva polagao je velike nade u mlade, kao još neobliko-vanu, plemenskim nacionalizmima nekontaminiranu druš-tvenu grupu, koja bi, uz snažnu ideološku propagandu, iz-rasla u punokrvne Jugoslovene i buduće lojalne podanike Kraljevine Jugoslavije i doma Karađorđevića.

Glavno sredstvo režima u potčinjavanju omladine bio je Soko Kraljevine Jugoslavije (SKJ), masovna sportska organizacija, koja je imala veoma izraženu pedagošku i ide-ološko-propagandnu aktivnost. SKJ je nastao podržavlje-njem već postojećih i razgranatih sokolskih udruženja, koja su do 1929. delovala kao vaninstitucionalne, građanske organizacije.22 Sokolski pokret nastao je još 1862. godine 22 Formiranje nove državne sokolske organizacije svečano je ozvaničeno na velikom sokolskom sletu, u Beogradu 1930, koji je trajao čitavih mesec dana i okupio predstavnike svih jugoslovenskih sokolskih udruženja. Tom prilikom kralj je Sokolima saopštio koja će biti njihova osnovna misija: „Od kolevke do groba dužni ste služiti samo Jugoslaviji i jugoslovenskoj ideji, njene su vaše mišice i vaše srce, njene imaju da su sve vaše radosti i ideali, vaše težnje i sva vaša pregnuća.“ Citirano prema: LJ. Dimić, „Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941”, I, Beograd, 1997, 437.

u Pragu, kao češki odgovor na mrežu nemačkih sportskih udruženja, osnovanih s namerom da podstiču nemačko na-cionalno ujedinjenje (Turnerska udruženja). Do početka Pr-vog svetskog rata, „Sokoli“ su se proširili širom slovenskog sveta i od češke nacionalne sportske organizacije prerasli u panslovenski fenomen. „Sokoli“ nisu bili obično udruženje za sport i rekreaciju. Sokolstvo je bila eklektična ideologija koja je objedinjavala antičke ideje o zdravom duhu u zdra-vom telu, sa idealima humanizma, prosvetiteljstva, libera-lizma, ali i sa izraženim nacionalnim programom. U ideolo-giji sokolstva bilo je upliva i mnogih savremenih teorijskih koncepcija, poput darvinizma, eugenike i rasnih teorija, koje su se nadovezivale na romantičarska učenja nemač-kog filozofa Herdera o duhu naroda i njihovoj istorijskoj misiji. Kroz sportska druženja i uvežbavanje kolektivnih gimnastičkih sletova, gradilo se i jačalo nacionalno zajed-ništvo u cilju snaženja slovenskih nacionalnih pokreta unu-tar nemačkog i austrougarskog carstva. Značajan element sokolske ideologije bilo je i zalaganje za jednakost pojedin-ca bez obzira na njegove socijalne, kulturne, verske, pa čak i rodne karakteristike. Prava suština sokolskog egalitarizma krila se u težnji za homogenizacijom i građenjem narod-nog jedinstva, kao i za prevazilaženjem svih mogućih poli-tičkih podela koje bi ometale veliki nacionalni projekat.

Članovi sokola iz Vršca (Muzej Vojvodine)

43

Sokolstvo je, početkom XX veka, postalo naročito popularno među južnim Slovenima u Austrougarskoj, po-gotovo na prostorima Slovenije, Hrvatske i Vojvodine. Na-kon formiranja Kraljevine SHS, sokolstvo je nastavilo da se razvija, tako da je sredinom ‘20-ih obuhvatalo oko 40.000 članova. Iako se „Sokoli“ nisu direktno uplitali u politiku, njihova panslovenska ideologija stajala je u bliskoj vezi sa projugoslovenskim patriotskim krugovima. Tako su, na primer, mnogi članovi Orjune istovremeno bili i pripadnici „Sokola“, a njihova estetika i mitologija u velikoj meri ko-ristila se predstavama iz sokolskog repertoara. To se čak može videti i po orjunaškim uniformama, čiji je dizajn ličio na sokolske paradne kostime. Takođe su i crvene košulje Sr-naovaca bile direktna pozajmica crvenih sokolskih košulja, nošenih po uzoru na sledbenike italijanskog nacionalnog revolucionara iz XIX veka, Đuzepea Garibaldija. Političke krize i sukobi u Kraljevini SHS reflektovali su se i na sokol-sku organizaciju. Tako je, na primer, 1928, nakon ubistva u parlamentu, prohrvatski deo članstva odlučio da napusti Jugoslovenski sokolski savez i osnuje zasebno hrvatsko sokolsko udruženje. Ne želeći da izgubi uticaj među kato-ličkim Slovenima, Vatikan je takođe konkurisao „Sokolima“ sa svojom sportskom organizacijom katoličkim „Orlom“, naročito razvijenom u Sloveniji. Među prosrpskim protiv-niciama Jugoslavije favorizovana je srpska verzija sokola „Dušan silni“. Pokazalo se da je latenta ideološka funkcija „Sokola“ činila ovu organizaciju osetljivom na političke konflikte. S druge strane, upravo je njegova prividna apo-litičnost bila pogodna za indoktrinaciju mladih ljudi, kroz sport, druženje, sletove i parade, formirajući od njih lojalne, projugoslovenske patriote.

Kralj Aleksandar prepoznao je potencijalni značaj „Sokola“ u ostvarivanju svojih političkih ciljeva. Podčinja-vajući ovu organizaciju državnom aparatu, integrišući „Sokole“ u školski sistem, podstičući je i finansijski i propa-gandno, nadao se da će od mladih „Sokola“ formirati svo-je najvernije sledbenike, kojima će usađena ljubav prema kralju i otadžbini stajati iznad ličnih i političkih interesa. Zadatak „Sokola“, kako ga je kralj video, bio je da „podiže telesno zdrave, moralno jake i nacionalno svesne državljane Kraljevine Jugoslavije“.23 Već od ranije vođeni parolom „Jed-

23 Isto, 436.

na država, jedan narod, jedan soko“, „Sokoli“ su sa odobra-vanjem dočekali uspostavljanje diktature koja je zastupala načela integralnog jugoslovenstva, kao i preuzimanje nji-hove organizacije od strane države. Na čelo novog „Soko-la“ Kraljevine Jugoslavije postavljen je mladi prestolonas-lednik princ Petar II, a uprava čitave organizacije bila je u rukama ministarstva obrazovanja i ministarstva odbrane. Nizom zakonskih regulativa, „Sokolima“ je obezbeđen pri-vilegovani položaj u novom državnom uređenju. Sve druge nacionalne sokolske organizacije su zabranjene, a članovi-ma SKJ obezbeđene mnogobrojne formalne i neformalne povlastice. Uključivanje školskog sistema u projekat stva-ranja SKJ u velikoj meri doprinelo je jačanju pokreta. Učite-lji i nastavnici imali su direktive da se učlanjuju u „Sokole“, kao i da podstiču svoje učenike da se i sami priključe. Mladi članovi „Sokola“ mogli su da se nadaju boljem tretmanu u školi, većim šansama za dobijanje stipendija, kao i moguć-nostima da putuju po zemlji i regionu sa svojim sokolskim udruženjem. Na privlačenju mladih u „Sokole“ intezivno je radila i državna propaganda. U režimski kontrolisanoj štampi uvek se u superlativima pisalo o aktivnostima SKJ, a postojala je i razvijena produkcija posebnih, sokolskih lis-tova, sponzorisanih od strane države. Već ranije izgrađen vizuelni identitet „Sokola“, unapređen je angažovanjem vr-hunskih umetnika i arhitekata, koji su mu davali karakter modernog, ali i monumentalnog pokreta, pred kojim tek predstoji velika budućnost. Na mlade posmatrače poseban utisak ostavljali su masovni sokolski sletovi – pažljivo koor-dinisane parade sokolskih vežbača, koji su na otvorenim, javnim manifestacijama demonstrirali svoje fizičke sposob-nosti i zajedništvo izraženo kroz usklađenost i sinhronizo-vanost pokreta. Nema sumnje da je sve to ostavljalo jake impresije na mladog čoveka, pružajući mu osećaj da je deo novog, velikog i istorijskog pokreta. Svoj vrhunac SKJ do-živeo je početkom ‘30-ih godina, kada je ova organizacija brojala 114.506 članova. Gotovo svako mesto imalo je svoju organizaciju, a malo veća varoš i svoj sokolski dom. Sokol-ski domovi nisu bili samo obične vežbaonice sa sportskim rekvizitima, nego i mesta intenzivne ideološke indoktrina-cije. Tu su redovno održavana predavanja o „sokolskoj ide-ologiji“, igrane predstave i priređivane priredbe sa jasnim nacionalnim karakterom, organizovane igranke, književne

44

večeri i slični sadržaji zamišljeni da ispune slobodno vreme mladog čoveka. Uključivanjem u „Sokole“ mladi ljudi skla-njani su od štetnih uticaja politike i podvrgavani snažnoj ideološko-patriotskoj obuci u funkciji državnih tj. kraljevih interesa. „Ne politiku u Sokolstvo, već Sokolstvo u državnu po-litiku i upravu“24 – glasio je slogan koji je tih godina bio u čestoj upotrebi.

Članovi novosadskog sokolskog društva (Muzej Vojvodine)

Dok je s jedne strane SKJ imao zadatak da ideologi-zuje i politički pasivizira mlade, s druge strane je intezivno radio na njihovoj militarizaciji. Nagla popularizacija sport-skih udruženja, krajem XIX i početkom XX veka, stajala je u uskoj vezi s jačanjem militarizma u evropskim državama. Iskustva modernih ratova u ovom periodu pokazala su da je fizičko zdravlje stanovništva važno održavati na visokom nivou kako bi, u slučaju ratne opasnosti, vojska lako mogla mobilisati veliki broj utreniranih građana. Međunarodnim ugovorima nakon Prvog svetskog rata, evropske države (a pre svega poražene Centralne sile – Nemačka, Austrija, Ma-đarska i Bugarska) obavezale su se na drastično smanjenje vojnih snaga, kako bi se u budućnosti izbegao novi sukob masovnih razmera. Naravno, gotovo sve države pokušava-le su da zaobiđu ove obaveze tako što su koristile sportske organizacije za sprovođenje neke vrste predvojničke obu-ke. „Soko“ Kraljevine Jugoslavije nije ni krio ovu važnu di-

24 Isto, 437.

menziju svog delovanja: „U vojničkom pogledu hoćemo telesnim vaspitanjem

da izdignemo opštu odbranu naroda do najvišeg savršenstva koje se može postići u ime odbrane i sigurnosti države. Uz te-lesno vaspitanje, u vojsci treba da se dižu i duševne sposob-nosti: spremnost, hladnokrvnost, odvažnost, smisao za red i disciplinu, ljubav k državi. Samo narod zdrav, disciplinovan, nacionalno svestan i dobro organizovan sposoban je da bra-ni, da se bori i pobedi.“25

Pri Drugom pešadijskom puku „Knjaz Mihailo“ u Beogradu, 1932. godine ustanovljena je i Škola za obuku vojnika za vođe sokolskih četa. Uspostavljen je uzajamni odnos između vojske i „Sokola“ prema kojem su „Sokoli“ imali privilegovan položaj u vojsci i imali skraćeni vojni rok (njihov angažman u „Sokolu“ računao im se kao deo obu-ke). Deo sportskog programa u „Sokolima“ bio je usklađen s potrebama vojske, pa se sokolska omladina obučavala u skijaštvu, jahanju, padobranstvu, a po sokolskim domovi-ma održavani su i vojnoodbrambeni instruktorski tečajevi. Na militarizaciji omladine kraljev režim radio je i posred-stvom drugih organizacija. Osim „Sokola“, u Jugoslaviji je delovao veliki broj običnih sportskih organizacija bez izra-ženog političkog karaktera. Nakon zavođenja diktature, sve ove organizacije su centralizovane i stavljene pod državnu kontrolu, ustanovljavanjem Saveza sportskih saveza. Unu-tar ovog Saveza Kralj Aleksandar posebno je potpomagao streljaštvo, skijanje i vazduhoplovstvo kao „sportske“ disci-pline od direktnog odbrambenog značaja za zemlju.

Napori države da potčini „Sokole“ i stavi ih u funkciju zvanične ideologije jugoslovenstva nisu uspeli u potpunos-ti da se realizuju. Velika finansijska ulaganja u ovaj projekat nisu mogla da se obezbede u kontinuitetu, pogotovo jer je ekonomska kriza poprimala sve veće dimenzije počet-kom ‘30-ih. S druge strane, problem je predstavljala upravo i sama sokolska ideologija tj. „sokolska misao“, bremenita i određenim progresivnim idejama, koje nikako nisu mogle da se uklope u kruti kalup režimske politike slepe lojalnos-ti. Etičke komponenete „sokolske misli“, kao što su demo-kratizam, bratstvo, jednakost, nisu se uvek podudarale s realnim efektima monarhodiktature. Takođe, tradicionalni antigermanizam i patriotizam „Sokola“, u drugoj polovini

N. Žutić, „Sokoli“, 66–67

45

‘30-ih, sve je više odudarao od zvanične državne politike koja je izlazila u susret imperijalnim težnjama Trećeg rajha. Upravo će taj faktor uticati na postepenu transformaciju „Sokola“ od režimske, u jednu progresivnu organizaciju, unutar koje je delovalo mnogo antifašista i skojevaca.

Iako najdominantniji, „Sokoli“ nisu bili jedina pov-lašćena omladinska organizacija u periodu diktature. Slič-ne organizacije, koje su postojale i tokom ‘20-ih i koje su, takođe, negovale jugoslovensku integralističku ideologiju, nisu ukidane, već samo stavljene pod državnu kontrolu. Među ovim manjim organizacijama treba istaći „Jadransku stražu“ i „Jugoslovenski skautski pokret“.

„Jadransku stražu“ osnovala je, 1922. u Splitu, grupa Jugoslovena prebeglih iz Zadra i drugih krajeva jadranske obale koje je zauzela Italija početkom ‘20-ih godina. Već i sam amblem ove organizacije, buzdovan Marka Kraljevi-ća koji izranja iz vode (Jadrana), ukazuje na isti ideološki registar integralnog jugoslovenstva, koji su negovali ju-goslovenski „Sokoli“, Orjuna i drugi slični pokreti, ukršta-jući srpske narodne tradicije s postojećim ili izmišljenim slovenskim motivima. Zvaničan zadatak „Jadranske stra-že“ bila je promocija Jadrana i jugoslovenskog primorja, ali „Jadranska straža“ formirana je kako bi kroz promociju Jadrana kod stanovništva Kraljevine SHS jačala patriotski odnos prema Dalmaciji i ostalim krajevima okupiranim ili ugroženim od italijanskog ekspanzionizma. Za razliku od agresivnog delovanja JNNO/Orjune, „Jadranska straža“ os-lanjala se prvenstveno na kulturni rad. Izdavala je knjige i časopise, angažovala naučne i kulturne radnike da pišu o Jadranu, organizovala ekskurzije, osnivala pomorske mu-zeje itd. Već 1922. osnovani su odbori u Osijeku, Skoplju i Prištini, a sledeće godine i u Novom Sadu, Dubrovniku, Be-ogradu, Zagrebu i Kragujevcu. Ovi odbori dalje su razvijali organizaciju širom države, osnivajući manje podružnice, preko kojih su doprli do svih krajeva Kraljevine SHS. Ciljna grupa „Jadranske straže“ bila je prvenstveno omladina, a nakon zavođenja diktature pokrenut je i list „Mladi stražar“ (od 1933. „Podmladak Jadranske straže“), koji je donosio uglavnom književne priloge projugoslovenskih autora.26

Skautski pokret originalno je nastao u Velikoj Bri-26 M. Lovrić, „Prilog poznavanju izdavačke djelatnosti Jadranske straže iz fonda knjižnice Hrvatskoga pomorskog muzeja u Splitu“, „Baština“, 35, Split, 2009, 355–380.

taniji, na inicijativu britanskog generala Badena Pauela (Baden Powell). Zabrinut jadnim stanjem i fizičkom spre-mom britanskih vojnika, demonstriranom tokom Drugog burskog rata vođenog u Južnoj Africi (1899–1902), Pauel se 1907, po povratku u Britaniju, posvetio organizovanju ska-uta, kao sportsko-izviđačke organizacije za fizički, psihički i duhovni odgoj britanske omladine. Ova organizacija vrlo brzo poprimila je masovne razmere, tako da je nakon samo tri godine imala 123.000 članova. Skauti su postali popular-ni širom Evrope, Amerike i britanskih kolonija, a već 1910. skautizam je uveden i u Kraljevinu Srbiju („Savez izvidnika i planinki“). Za razliku od „Sokola“, skauti su insistirali na ak-tivizmu u prirodi, na kampovanjima, izletima, planinarenji-ma, gde su se učile veštine snalaženja i jačao osećaj zajed-ništva, odgovornosti, timskog rada. U Kraljevini Jugoslaviji skauti su okupljali pretežno omladinu iz bogatijih slojeva.27 Nakon zavođenja diktature, država je preuzela kontrolu i nad Skautskim savezom Kraljevine Jugoslavije. Kakva funk-cija je bila namenjena skautima vidi se iz činjenice da su njenu upravu činila visoka vojna lica. Tako je, na primer, predsednik Glavnog saveta bio general i budući saradnik nacističkog okupatora, general Milan Nedić. Država je tih godina organizovala savezne skautske logorske sletove, kako bi okupljanjem omladine iz svih banovina učvrstila duhovno jedinstvo Jugoslavije i ojačala nacionalnu skaut-sku svest.28

Iako je zavođenje diktature označilo i definitvni kraj za otvoreno političke omladinske organizacije, kao što su to bile Orjuna i Srnao, ipak se vlast nije želela odreći prodr-žavne, svesno nacionalistički orijentisane omladine, koju su takve organizacije okupljale. Od 1931, širom zemlje osniva-ne su mnoge organizacije za mlade nacionaliste, kao što su „Mlada Jugoslavija“, Jugoslovenska nacionalna omladina (Junao) i slične, sa zadatkom da okupljaju i organizuju u svoje redove sve jugoslovenske snage, i tim putem jačaju i šire jugoslovensku nacionalnu misao i deluju na suzbijanju rušilaca javnog reda i poretka. U Novom Sadu je, još 1930, osnovana Jugoslovenska nacionalistička omladina „Kara-đorđe“. Uvidom u njen statut, lako se može uočiti velika sličnost sa statutom Srnao, izuzev što je nova „jugosloven-ska“ identifikacija, zamenila onu prevaziđenu i zabranjenu 27 M. Vasić, 98.28 N. Žutić, 53.

46

„srpsku“. U svakom slučaju, delovanje ovih organizacija nije naročito izraženo, a i njihova funkcija izgubila je na značaju već onog trenutka kad je država na sebe preuzela monopol nad upotrebom sile.

U periodu diktature, za vlasti su od puno većeg zna-čaja bile režimske studentske organizacije. Kao najobrazo-vaniji i politički najosetljiviji segment omladine, studenti su od početka predstavljali potencijalnu opasnost za režim. Donošenjem Zakona o univerzitetima, kojima je zabranjen svaki vid političke delatnosti na fakultetima, i osnivanjem Jugoslovenskog akademskog kluba (JAK) vlast je pokušala da nametne svoju hegemoniju i u autonomnom univerzi-tetskom polju. Ukinuta su ili stavljena pod kontrolu dota-dašnja nacionalna, zavičajna i slična studentska udruženja, kako bi se dokinula bilo kakva, po režim i saborni koncept jugoslovenstva nepoželjna, fragmentacija i politička iden-tifikacija, a studentima je ponuđen Jugoslovenski aka-demski klub, zamišljen kao obavezna, krovna studentska organizacija. Na Zagrebačkom univerzitetu je delovala i izrazito prorežimska Jugoslovenska akademska čitaonica i Jugoslovensko akademsko potporno društvo. Sve ove organizacije figurirale su kao jedini legitimni predstavnici studenata, a njihovi članovi su dobijali otvorenu podršku vlasti – kroz favorizovanje kod dobijanja stipendija, sme-štaja u domovima, ekskurzija i grupnih poseta na inostra-nim studentskim forumima. Među ovim studentima bilo je i takvih pojedinaca koji su nudili svoje usluge i policiji, iz-veštavajući o svim nepoželjnim aktivnostima svojih kolega. Jugoslovenska akademska udruženja nisu delovala samo na fakultetima, već su formirana širom Jugoslavije, sa ide-jom da okupljaju i angažuju lojalne studente i po njihovom povratku u zavičaj.

Fakulteti kao žarišta buntaUprkos velikoj pažnji koju je Aleksandrov režim po-

svećivao indoktrinaciji omladine, upravo je iz njenih redo-va potekao najprodorniji glas otpora, koji je nadjačao sve rezolucije političke opozicije i revolucionarne parole KPJ i SKOJ-a. Prvi put u desetak godina, koliko je postojala Kra-ljevina Jugoslavija, probuđeni studentski aktivizam nahru-pio je u polje politike kao relevantan, a samostalan akter, prinudivši kralja na primenu represivnih mera koje su ra-zotkrile nasilnu prirodu njegove vladavine.

Specifičnosti studentske omladine, kao nestabilne, materijalno zavisne, a visoko obrazovane i senzibilne druš-tvene grupe, uvek su uticale na njenu latentnu političnost. S druge strane, heterogena socijalna struktura studenata često sputava formulisanje njihovih jasnih političkih zah-teva. Studentski bunt je izuzetno borben i vitalan, ali isto-vremeno politički neartikulisan. Karakterišu ga idealizam, osetljivost na nepravdu i represiju, snažna želja za prome-nama. Iako je, gotovo po pravilu, studentski aktivizam ins-pirisan slobodarskim idejama, početkom XX veka dešavalo se da se nađe i u taboru fašizma i reakcije, čija su simplifika-cija i agresivnost privlačile mlade avanturiste.29

U Jugoslaviji je i pre zavođenja diktature postojao razvijen studentski aktivizam, prvenstveno zapažen na Be-ogradskom i Zagrebačkom univerzitetu, koji su okupljali najbrojniju studentsku populaciju. Osim njih, na Ljubljan-skom univerzitetu takođe je postojao studentski pokret, dok to nije bio slučaj sa Pravnim fakultetom u Subotici i Filozofskim fakultetom u Skoplju, koji su od svog formira-nja predstavljali stubove nove države na novopripojenim teritorijama (Vojvodini i Makedoniji). Studentski aktivizam na Beogradskom univerzitetu naslanjao se na posebno dugu tradiciju, koja seže do sredine XIX veka i početaka visokog obrazovanja u Kraljevini Srbiji, kada se omladina borila i izborila za autonomiju akademske zajednice. Još tokom prvih godina Kraljevine SHS, studenti su u više na-vrata organizovali zapažene masovne akcije povodom raz-ličitih agendi – protiv osnivanja bogoslovskog fakulteta, povodom odbrane autonomije univerziteta, za bolje uslo-29 O tome više vidi: Elizabeth Harvey, „The Cult of Youth, A Companion to Europe 1900–1945”, Oxford, 2006.

47

ve studiranja. Tih godina jak uticaj među studentima imala je politička levica, predvođena studentima povratnicima iz Francuske, koji su se pri kraju Prvog svetskog rata priklju-čili revolucionarnom radničkom pokretu i Komunističkoj partiji. Tokom dvadesetih godina, sve političke partije, sa manje ili više uspeha, organizovale su svoje ispostave na fakultetima, putem kojih su težili da studentsku populaciju pridobiju za svoju opciju. Glavne bitke za hegemoniju unu-tar studentske zajednice vodile su se unutar formalnih stu-dentskih udruženja poput „Pobratimstva“ i „Studentskog potpornog društva“ u Beogradu, ali je upravo upliv politič-kih partija razvodnjavao snagu studentskog pokreta.

Zavođenjem diktature i suspendovanjem političkog života u prvi mah je zamro i studentski aktivizam. Na fa-kultetima je zabranjeno svako političko organizovanje, a sudbinu političkih partija delili su i mnogobrojni student-ski politički klubovi. Tokom prve dve godine diktature, nije bila organizovana nijedna zapaženija studentska akcija, da bi se, gotovo preko noći, sve promenilo.

Počev od prvog antivladinog protesta koji su izveli studenti Beogradskog univerziteta, 27. 10. 1931, na prediz-bornom skupu vladine kandidatske liste, održanom u kafa-ni „Nova Žagubica“, studentski opozicioni pokret se razbuk-tavao, ulazeći u direktnu konfrontaciju sa kraljem i čitavom vladajućom garniturom. Jednom raspaljeni duh pobune nastavio je da se širi među studentima sve do ulaska Kra-ljevine Jugoslavije u Drugi svetski rat, ili još tačnije, sve do oslobođenja Jugoslavije 1945. i ustanovljavanja nove, revolucionarne vlasti. Upravo su studenti ovih generacija, stasali na jugoslovenskim fakultetima u godinama diktatu-re i kasnije namesničke vladavine kneza Pavla, predstavljali intelektualno vođstvo, ili kako se nekad govorilo – avangar-du borbenog antifašističkog i revolucionarnog jugosloven-skog pokreta.

U prvim godinama, studentski pokret nije predstav-ljao profilisanu i jasno usmerenu silu sa revolucionarnim programom i ciljevima. U pitanju je bio tek zdravi omla-dinski bunt uperen protiv ogoljenih nepravdi kraljevog režima. Povod za studentske pobune iz jeseni 1931. bio je, prvenstveno, nepravedan izborni zakon i nezadovoljstvo „Oktroisanim ustavom“ i njegovim pseudodemokratskim karakterom. Ova prvobitno malobrojna grupa studenata

prva je hrabro prekinula višegodišnju političku apstinen-ciju parolama „Dole krvavi režim“, „Živela demokratija“, „Tražimo slobodu za narod“, što je paničnu vlast uteralo u čitav niz pogrešnih koraka. Umesto malobrojnih teroristič-kih separatista i revolucionara, koji su delovali preko svojih političkih centara iz emigracije, pred kraljem se našla grupa novih, neidentifikovanih buntovnika u akademskom srcu države i bez jasnog političkog jezgra koje bi trebalo udariti i efikasno zaustaviti širenje nezadovoljstva. Stoga je režim udario na autonomiju fakulteta. Jedno od glavnih stecišta buntovnih beogradskih studenata bio je studentski dom „Kralj Aleksandar“. Te jeseni 1931, u Domu su se svakod-nevno održavali politički zborovi, a po spoljnim fasadama visili protestni transparenti. Kontrolu nad Domom imala je univerzitetska uprava na čelu sa Senatom koji je tolerisao, mada se trudio da pacifikuje, studentske proteste. Isprovo-cirane vlasti napravile su presedan u noći između 8. i 9. no-vembra 1931, kad su naložile policiji da provali u zabarika-dirani Dom i pohapsi izgrednike. Ovim činom vlasti su po-vredile autonomiju Univerziteta i navukle gnev još većeg broja studenata, šire javnosti, pa čak i jednog dela profe-sorskog kadra. Ređali su se novi protesti: 1. decembra (Dan ujedinjenja), 6. decembra (rođendan kralja Aleksandra), 7. decembra (protiv otvaranja nove Skupštine)... Reakcija vlasti stigla je u vidu donošenja Opšte uredbe o univerziteti-ma, kojom su sve visokoškolske ustanove i njihov nastavni kadar stavljeni pod direktnu kontrolu Ministarstva prosve-te, a zabranjeno je održavanje studentskih javnih skupova. Autonomija Univerziteta, koja je 8. novembra narušena, ovom Uredbom je i „de jure“ okrnjena. Donošenje uredbe o univerzitetima izazvalo je buru negodovanja, ne samo na Beogradskom univezitetu, već i na svim ostalim fakultet-skim ustanovama u zemlji. Već 15. decembra započele su prve studentske demonstracije u Beogradu, a na ulice su izašli i studenti u Zagrebu, Skoplju, Subotici i Ljubljani, u kojoj je došlo i do fizičkih sukoba sa policijom. U Kragujev-cu su i srednjoškolci, predvođeni Udruženjem studenata Kragujevčana, izašli na ulice 27. decembra 1931.

Umesto da popusti, vlast je odlučila da preuzme kontrolu i nad Studentskim domom, videvši ga kao glav-no žarište pobune. Donošenjem Pravilnika o studentskom domu kralj Aleksandar, Ministarstvo prosvete sebe je ovlas-

48

tilo da može da smenjuje i postavlja Upravni odbor Doma i donelo novi pravilnik za prijem studenata, sa novom kla-uzulom o „besprekornom vladanju“ kandidata. Smenjeni upravnik Doma na rastanku je studentima poručio: „Eto vidite, rastajemo se pod malo neredovnim okolnostima. Šta ćete, takve su prilike. Naišla je oluja – što odnese, odnese. Ipak, nijedna oluja ne može sve odneti. Ne zaboravite da posle sva-ke oluje dolazi lepo vreme.“ Revoltirani studenti, 20. januara, izbacili su novog upravnika i ponovo se zabarikadirali u Domu, sa čijih prozora su razapeli protestne poruke i de-monstrirali uzvikujući antirežimske parole. Dom je stavljen pod policijsku opsadu, a isključena mu je bila voda i gre-janje. Nakon 4 dana, studenti su bili prinuđeni da napuste Dom, ali je varvarski čin dodatno kompromitovao vlasti.

Iako je tokom celog januara 1932. trajala napetost između vlasti i studenata, kralj je insistirao da se 27. janu-ara, povodom proslave Dana Svetog Save, ipak održi tradi-cionalni studentski bal na kojem uvek i on prisustvuje. Tim činom želeo je da demantuje da između njega i akademske omladine postoji ozbiljan sukob. S druge strane, Odbor za održavanje proslave procenio je da se bal mora odložiti jer preti opasnost od većih nemira i incidenata. Predsednik Odbora profesor Đorđe Joanović, nakon ove odluke, doži-veo je toliko šikaniranje od predsednika vlade Petra Živko-vića, da je, nakon završene audijencije, izvršio samoubis-tvo. Sahrana profesora Joanovića pretvorila se u još jednu, tihu demonstraciju protiv režima.

Novi talas protesta usledio je već na proleće 1932, a glavni povod bila je Uredba o taksama Ministarstva prosve-te, kojom je bila znatno povećana školarina na univerziteti-ma i u školama. Razlog za donošenje ove uredbe bio je sve veći deficit u budžetu, nastao pod efektima svetske eko-nomske krize, ali je to, takođe, bio i pokušaj države da za-ustavi „hiperprodukciju intelektualnog proletarijata“, kako je to otvoreno izjavio Ministar finansija u Narodnoj skupšti-ni.30 Oko 1.000 studenata demonstriralo je na zboru protiv Uredbe na Pravnom fakultetu i delilo letke protiv diktature koja je upropastila zemlju i podelila ljude na državne i anti-državne, na povlašćene i nepovlašćene elemente. Situacija na Beogradskom univerzitetu toliko se zaoštrila da je, na-kon nekoliko višednevnih obustava nastave, Ministarstvo

30 „Politika”, 16. 3. 1932.

prosvete 4. maja zatvorilo Univerzitet do kraja školske go-dine, u strahu od proširivanja nemira.

Događaji iz školske 1931/1932. godine imali su dugotrajan efekat. Ulazak u direktnu konfrontaciju sa re-žimom, iskustvo državne represije, izgrađena solidarnost, mnoge mlade ljude opredelila je za politički aktivizam. To-kom narednih godina nastavljeno je sa demonstracijama i drugim oblicima borbe, a došlo je do sve čvršćeg poveziva-nja beogradskih studenata sa akademskom zajednicom u ostatku zemlje. Prepoznavši ugroženost zajedničkih intere-sa, studenti sva tri univerziteta uzajamno su se podržava-li i trudili da zajednički nastupaju povodom svih važnijih pitanja. Posebno živ politički rad odvijao se unutar raznih strukovnih i opštih studentskih udruženja. Koristeći demo-kratske mehanizme koji su preživeli, u ovim udruženjima, antirežimski orijentisani studenti uspeli su da zauzmu važ-ne pozicije, sa kojih su mogli da, manje ili više uvijeno, emi-tuju političke poruke i koordiniraju studentskim akcijama.

Na samom početku, unutar studentskog pokreta nije preovlađivala nijedna konkretna politička opcija. Jas-no je bilo samo opredeljenje protiv vladajuće partije, protiv pritisaka na slobodu univerziteta, a vremenom sve direkt-nije, i protiv samog kralja Aleksandra. Raspuštene partije iz dvadesetih godina (Demokratska stranka, HSS, Samostalna demokratska stranka, Zemljoradnička stranka i druge), koje su pokušavale da se organizuju u široki opozicioni blok, te-žile su da pridobiju i kanališu omladinski bunt u svoju ko-rist. Najviše u tom pogledu postigla je Samostalna demo-kratska stranka, čiji je lider Svetozar Pribićević prerastao u martira građanske opozicije zbog svog protivljenja kralje-voj represiji i zbog internacije kojom je uklonjen iz javnog života. Još pre početka prvih studentskih demonstracija, u Parizu je grupa simpatizera Svetozara Pribićevića i člano-va SDS-a oformila organizaciju pod nazivom Ujedinjena revolucionarna omladina (URO), koja se odlučno zalagala za ukidanje diktature. URO je bila konspirativna kadrovska organizacija, koja je brojala ukupno šezdesetak članova, većinom lociranih u Zagrebu i Beogradu. Delovanje URO-a iscrpljivalo se u vršenju uticaja na ostale studente, uglav-nom putem rasturanja letaka. URO se zalagao za demokra-tizaciju, nacionalnu ravnopravnost, republikansko državno uređenje i, makar deklarativno, za ekonomsku i socijalnu

49

jednakost. Za tri godine svog postojanja, URO nije uspeo da pridobije veliki broj pristalica, verovatno zbog slabog aktivizma i neuverljive pseudorevolucionarne retorike. Umesto revolucionarne borbe, URO je preporučivala „gra-đansku neposlušnost“, a njena najistaknutija ličnost i Sve-tozarov sin Stojan Pribićević komentarisao je kako Program URO ne obavezuje organizaciju, već predstavlja samo sred-stvo za pridobijanje pristalica jer „naš svet voli komunistič-ke parole“.31

Popularni levičarski list „Nova literatura”

31 O Ujedinjenoj revolucionarnoj omladini vidi: M. Vasić, 122–131.

Među studentima je bilo i pristalica drugih poli-tičkih stranaka, ali su njihova opšta politička usmerenja vremenom postajala sve revolucionarnija. Na to je uticalo više faktora. Još pre zavođenja diktature, u Jugoslaviji je stasavala nova, levičarska inteligencija, prožeta savreme-nim evropskim uticajima, a pre svega uticajima snažne komunističke i levo-liberalne kulturne scene u Nemačkoj. Vodeći glas ove scene bio je časopis „Nova literatura“ koji je propagirao savremenu socijalnu literaturu i politizaciju umetničkog stvaralaštva. Iako je pod diktaturom „Nova li-teratura“ zabranjena, braća Oto i Pavle Bihalji, koji su stajali iza ovog časopisa, preorijentisali su se na izdavačku delat-nost i pokrenuli izdavačku kuću „Nolit“. Pored još nekoliko manjih izdavača, „Nolit“ je tokom tridesetih izrastao u naj-značajnijeg izdavača leve orijentacije, koji je stekao izuzet-nu popularnost među mlađom populacijom. Osim manjeg broja domaćih autora, „Nolit“ je donosio publici prevode vodećih evropskih i američkih levičarskih književnika. „No-litove“ knjige su veoma brzo postale opšte mesto u kultur-nom stasavanju mladih i uticale na prodiranje i prihvatanje socijalnih, političkih i antifašističkih tema, među obrazova-nijim i bolje stojećim slojevima.

Drugi faktor svakako je bilo i zaoštravanje ekonom-ske krize, praćeno socijalno neosetljivim merama vlasti prema studentskoj populaciji. Slaba briga za siromašnije studente, poskupljivanje školarina i uvođenje taksi, dodat-no su motivisali studente iz nižih društvenih slojeva da pre-ispitaju postojeće društvene odnose. Osetivši nepravdu na sopstvenoj koži, mnogi su potražili odgovore u knjigama van rafova javnih biblioteka.

Treći bitan faktor bilo je i postepeno, ali uporno i dos-ledno uključivanje KPJ u Studentski pokret. Od prvih dana studentskih pobuna, među vodećim studentima nalazili su se i malobrojni pripadnici i simpatizeri KPJ i SKOJ-a, ali KPJ, rukovođena dogmatskim predstavama o radničkoj klasi kao vodećem nosiocu revolucionarnih promena, do tada nije prepoznala potencijale akademske omladine. Samim svojim Statutom SKOJ nije ni predviđao organizovanje po fakultetima. Samo su fabričke i ulične ćelije prihvaćene kao osnovne organizacione jedinice. Postojale su, doduše, na Beogradskom univerizetu ilegalne grupice komunista pre-ostalih iz zabranjenog Kluba studenata marksista, ali je tek

50

od 1932. formirana labavo povezana organizacija, tačnije kružok posvećenika, pod nazivom – Komunistička student-ska frakcija (Kostufra). Ipak, članovi Kostufre predstavljali su jezgro levičarskih strujanja među omladinom. Ističući se svojim aktivizmom, bili su privhaćeni u studentskoj za-jednici, što im je omogućilo ulazak u upravu svih važnijih studentskih organizacija, preko kojih su vršili dublji uticaj na studentski pokret. Među najzapaženijima bio je i vojvo-đanski student medicine Pap Pavle, koji je već 1932. postao član uprave Jugoslovenskih medicinara i član najvažnijeg studentskog tela – Univerzitetskog veća studenata. Pre-poznavši značaj studentskog pokreta, KPJ će postepeno početi da otvara vrata SKOJ-a i KPJ i za studente, koji su sve češće ulazili u rukovodstva ovih organizacija. Tako je i Pap Pavle od 1934. postao član Mesnog komiteta SKOJ-a za Be-ograd i Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Srbiju.

Robijaška fotografija Pap Pavla, 1934. (Muzej Vojvodine)

SKOJ u ranim tridesetim godinama nije bio vodeći faktor u studentskim gibanjima, ali je donekle i njegovom zaslugom omladinski bunt zadobio konture levičarskog, socijalno svesnog i antifašističkog pokreta. To će se najbo-lje pokazati 1933, prilikom velikih studentskih demonstra-cija organizavanih povodom posete antifašističkog nemač-kog pisca Ernesta Tolera Beogradu. Toler, poznat kao jedan od lidera Bavarske revolucije 1919. godine i kao dosledni protivnik Hitlera i nacizma, zbog kojeg je morao da napusti Nemačku, došao je 1. juna 1933. u Beograd, u organizaciji jugoslovenskog PEN-centra. Studenti su mu organizovali masovan doček na železničkoj stanici, iz koje su ga trijum-falno izneli na rukama. Saznavši da će Toler prisustvoati pozorišnoj predstavi, istog dana je veća grupa studenata, predvođena Pap Pavlom, probivši se kroz teške mere obez-beđenja, upala u Narodno pozorište i popela se u Tolerovu ložu, gde mu je uručen antifašistički pozdrav jugosloven-ske omladine.32 Slične manifestacije posvećene Toleru, koje su dobile karakter demonstracija protiv fašizma i kraljevog režima, studenti su priređivali i sledećih dana, kad god bi se nemački pisac pojavljivao u javnosti. Od značajnijih akcija studenata, u ovde razmatranom periodu, treba izdvojiti i masovne proteste protiv donošenja Zakona o izmenama i dopunama Zakona o taksama kojim je ukinut princip pro-gresivnog plaćanja taksi i uvedena jedinstvena školarina, bez obzira na ekonomsko stanje studenata. Tokom febru-ara i marta 1934, na sva tri univerziteta organizovani su štrajkovi i bojkotovanje upisa letnjeg semestra, uz zahtev za ukidanjem novog zakona o taksama. Vlada je bila pri-nuđena da privremeno povuče ovaj zakon, ali je, poučena ovim iskustvom, donela dopunjenu Uredbu o univerzite-tu u Beogradu, kojom je propisala nove i oštrije sankcije protiv politički angažovanih studenata. Druga posledica uspešnog studentskog štrajka 1934. bilo je i formiranje ekstremističke studentske organizacije ORNAS, kojoj je osnovni zadatak bio zatrašivanje studenata i sabotiranje njihovog jedinstva.

U periodu diktature kralja Aleksandra, vojvođan-ska akademska omladina će većinom ostati na periferiji burnih događanja u Beogradu, ali će i ovde studenti napra-32 Svoju osudu fašizma Pap Pavle je demonstrirao iste godine, prilikom boravka u Italiji, kada je na Krivom tornju u Pizi nacrtao srp i čekić, što je izazvalo bes fašističkih vlasti.

51

viti prve korake ka politizaciji pasivizirane omladine. Jedina visokoškolska ustanova u Vojvodini, Pravni fakultet u Subo-tici, bio je izrazito prorežimski orijentisan. Od svog osniva-nja 1920, Pravni fakultet imao je zadatak da obrazuje nove generacije lojalnih intelektualaca u graničnom području nove države, u kojem je preovlađivala mađarska manjina. Studenti na ovom fakultetu uglavnom su dolazili iz redova srpskog naroda, vrlo često iz udaljenih krajeva ili iz dose-ljeničkih porodica, a nastavni kadar bio je konzervativan (sa velikim brojem ruskih emigranata prebeglih iz Rusije nakon sovjetske revolucije). Vodeće studentsko udruženje „Svetlost“ na subotičkom fakultetu, takođe je bilo dosled-no prorežimski orijentisano i jedno je od prvih akademskih udruženja koje je pozdravilo zavođenje diktature. Inteziv-nije delovanje komunista u Subotici, ipak je počelo da se oseća i na Pravnom fakultetu, gde se javljaju prvi studen-ti SKOJ-evci, koji se uključuju i u rad udruženja „Svetlost“. Već je spomenuto i sve primetnije prisustvo omladinaca iz kolonizovanih, često dobrovoljačkih porodica u redovima SKOJ-a, što su registrovale i vlasti na terenu. Ministarstvo unutrašnjih poslova tim povodom pisalo je Ministarstvu prosvete obaveštavajući ga kako deca jugoslovenskih dobrovoljaca „umesto da šire nacionalnu ideologiju i da se njome zapajaju, udružuju se sa Mađarima i propagiraju ko-munizam“.33 Možda je policija imala na umu upravo neobi-čan susret studenata skojevaca, pretežno iz doseljeničkih srpskih porodica, sa mađarskim proleterima, koji je mnogo godina kasnije opisao jedan od učesnika: „U Domu URSS-o-vih sindikata, kuda smo odlazili i sarađivali, dogovoreno je da dođemo na jednu sindikalnu priredbu koja je organizovana u Radničkom domu. (...) Mi smo nekoliko dana ranije savesno uvežbavali čardaš i još neke igre da dođemo ‚spremni‘ na to drugarsko veče. I, kako je dogovoreno, došli smo na vreme. Jedan deo prisutnih koji nas nije poznavao, niti viđao na sin-dikalnim priredbama, posmatrao nas je kao uljeze sa čuđe-njem. Međutim, to čuđenje postalo je neuporedivo veće kada smo zajedno sa Mađarima zaigrali, i to korektno, mađarski čardaš, iza koga su sledile srpske i druge igre naizmenično. To je za mnoge predstavljalo senzaciju koja se začas pročula Suboticom. Za policiju je to bio signal za uzbunu, a za nas su 33 Lj. Cerović, „Društvena organizovanost i politička angažovanost studenata Vojvodine od 1918. do 1935. godine”, 1981, str. 113.

ubuduće bila otvorena vrata kuća mađarskih drugova u Su-botici.” 34

Većina vojvođanskih studenata školovala se na Be-ogradskom, Zagrebačkom i Praškom univerzietu. Na Be-ogradskom unverzitetu studenti sa područja Vojvodine bili su okupljeni oko Vojvođanske akademske trpeze (VAT) tj. studentske menze organizovane po zavičajnom principu. VAT je bio oformljen još 1924, sa zadatkom da obezbedi redovne obroke studentima iz Vojvodine i da radi na pri-kupljanju priloga za izgradnju studentskog doma. VAT se bavio prevashodno ekonomskim pitanjima studenata i nije se uplitao u studentski pokret, mada je deo studenata preko drugih, stručnih i kulturnih udruženja bio uključen u beogradske događaje. U političkim akcijama posebno su se isticali Branislav Đurđev i, već spominjani, Pap Pavle.

Na Zagrebačkom univerzitetu takođe je studirao ve-liki broj Vojvođana, koji su bili aktivni u različitim student-skim organizacijama. Prorežimski studenti podržavali su rad Jugoslovenskog akademskog kluba, Jugoslovenskog potpornog i reprezentativnog udruženja i Jugoslovenske akademske čitaonice. Katolički studenti bili su okupljeni oko studentskog društva „Domagoj“, koje je održavalo veze sa profašističkim „frankovcima“ i ustaškim pokretom, ali i u okviru umerenijeg Jugoslovenskog katoličkog akadem-skog kluba „Vojvodina“. Zabranjene partije su na sveučilištu uspele da očuvaju svoj uticaj kroz studentska udruženja „Matija Gubec“ (za simpatizere HSS-a) i „Demos“ (za sim-patizere Samostalne demokratske stranke). U Zagrebu je, takođe, delovala Komunistička studentska frakcija, koja je održavala vezu sa KPJ i sa beogradskom studentskom le-vicom.

Studenti iz Vojvodine bili su relativno brojni na Kar-lovom univerzitetu u Pragu. Delom su na to uticale tradi-cionalne kulturne veze Vojvodine i Praga, nasleđene iz austrougarskog perioda, a delom je to bila posledica krutih univerzitetskih zakona u Jugoslaviji, prema kojima se nije mogao upisati fakultet nakon završenih srednjih stručnih škola. Studiranje u inostranstvu podlegalo je direktnoj kon-troli države. Dozvolu je izdavalo Ministarstvo prosvete tek uz prethodnu preporuku lokalnih policijskih vlasti, tako da 34 Milorad Vuković, „Formiranje prve organizacije KPJ na Pravnom fakultetu”, “Sećanja učesnika radničkog pokreta i NOR-a Subotice 1920–1944. godine”, Subotica 1985, str.251.

52

je politički nelojalnim studentima bilo teško da upišu stu-dije u Pragu. U Pragu je, takođe, postojala jaka veza izme-đu Jugoslovenskog poslanstva i prorežimskih studenata okupljenih oko akademskog kluba „Jugoslavija“. U ovom udruženju i u Upravi jugoslovenskog studentskog doma nalazili su se i neki „večiti studenti“, čiji je glavni zadatak bio da denunciraju politički nepodobne pojedince i grupe, koji su mogli da izgube dozvolu za studiranje, stipendije, pa čak i da budu lišeni slobode po povratku u zemlju. Ipak, uprkos ovim nepovoljnim okolnostima, politički život je bio izu-zetno živ na Karlovom univerzitetu. Na to je uticala, kako opšta demokratska klima u Čehoslovačkoj republici, tako i udaljenost od represivne ruke kraljevog režima. Mnogi mladi studenti su, zapravo, tek u slobodarskom Pragu po-čeli kritički i politički da misle. U sve većem broju praški studenti sledili su politiku svojih vršnjaka iz Jugoslavije i or-ganizovano se suprotstavljali režimskim uticajima, zvanič-nim studentskim međunarodnim delegacijama, i širili vesti u čehoslovačkoj javnosti o zločinima i represiji u Jugosla-viji. Među opozicionim studentima postojale su različite političke struje. Najizraženiji su bili uticaji Samostalne de-mokratske stranke (iako je osnovana u Parizu, Ujedinjena revolucionarna omladina bila je najbrojnija upravo u Pra-gu), a potom i komunista, čiji će uticaj na kraju preovlada-ti. Neki od studenata počeli su da učestvuju i u političkom životu Čehoslovačke, što ih je dovelo u dodir sa međuna-rodnim komunističkim pokretom. Poput svojih vršnjaka u Jugoslaviji i praški levo orijentisani studenti uključili su se u rad zavičajnih studentskih organizacija. Najpre su 1930. preuzeli kontrolu nad studentskim udruženjem „Matija Gu-bec“. Istog imena kao udruženje na Zagrebačkom univer-zitetu, i ovo je prvobitno bila ispostava simpatizera HSS-a, ali je nakon zavođenja diktature u svoje redove uvukla sve opoziciono opredeljene studente, među kojima su brzo preovladali levičari. Na insistiranje jugoslovenskih vlasti, udruženje „Matija Gubec“ je zabranjeno, tako da su levi-čari preuzeli upravu nad Društvom studenata tehničara, kao novom platformom za vođenje političke borbe unutar Univerziteta. Slabljenjem diktature i ubistvom kralja Alek-sandra, slabio je i režimski uticaj na Karlovom univerzitetu, tako da su levičari uspeli da preuzmu upravu i nad aka-demskim klubom „Jugoslavija“ i tako uspostave potpunu

dominaciju unutar jugoslovenske studentske zajednice u Pragu. Neki od čeških studenata postaće ključne ličnosti akademskih omladinskih strujanja u Vojvodini. Tu pre sve-ga treba spomenuti studenta tehnike Nikolu Petrovića, koji će za vreme studija u Pragu pristupiti komunističkoj partiji i u narednim godinama biti jedna od najznačajnijih ličnosti u podzemnoj revolucionarnoj omladinskoj mreži Vojvodi-ne. Zanimljiv je, takođe, i slučaj Lazara Udovičkog iz Mola, prvobitno lojalnog, promonarhistički i patriotski oprede-ljenog studenta agronomije i istaknutog pripadnika „So-kola“. Tek uključivanjem u dinamičan politički život praških studenata, prvobitno na lojalističkoj strani, vremenom je prepoznao oportunizam i reakcionarnost „režimlija“, pos-tepeno se razvivši u jednog od najaktivnijih praških levi-čara. Udovički je, za svega nekoliko godina, od kraljevog obožavatelja postao angažovani komunista, koji je tokom raspusta u rodnom Molu i po čitavom Potisju rasturao ile-galnu štampu, mobilisao istomišljenike i organizovao prve ilegalne ćelije KPJ i SKOJ-a.

Burni događaji na Beogradskom univerzitetu, kao i sve veća talasanja omladine u ostalim univerzitetskim cen-trima zemlje i inostrastva, uticali su na postepeno formira-nje nove omladinske scene u Vojvodini. Glavni generatori novog društvenog aktivizma mladih bili su mnogobrojni zavičajni klubovi i udruženja studenata, koji su postojali ili su tek osnivani u skoro svim većim vojvođanskim mes-tima. Funkcija ovih organizacija bila je okupljanje i pove-zivanje studenata radi ostvarivanja društvenih kontakata, angažovanja oko usko studentskih pitanja i problema, kao i razmene stečenih znanja i iskustava. Mnogi od ovih aka-demskih klubova prvobitno su bile apolitične, a ponekad i prorežimske organizacije, pogotovo od režima i osnova-ni Jugoslovenski akademski klubovi (JAK). Sve veći broj mladih, međutim, osećao se pozvanim da se bavi i opštim društvenim pitanjima. Inspirisani hrabim zajedničkim nas-tupima omladine po većim gradovima, i vojvođanski stu-denti želeli su da učine promenu u svom zavičaju. Opozici-oni studenti u Kikindi uspeli su da preuzmu vođstvo unutar kikindskog JAK-a, a prorežimski nacionalisti osnovali su drugu organizaciju – Jugoslovensku naprednu omladinu. U Starom Bečeju osnovan je autonomni studentski Aka-demski klub, iz kojeg je proistekla i bečejska Jugosloven-

53

ska napredna omladina, ali ne kao prorežimska organiza-cija, već kao platforma za šire delovanje među omladinom. Studenti Akademskog kluba pokrenuli su i omladinski list „Reč“, koji je pokušavao da deluje progresivno, mada nije posedovao jasna politička gledišta. Iza njihove buntovne parole „Dosta smo se gušili u starim zabludama“, krila se naivna predstava o omladini, koja sama po sebi predstav-lja društvenu avangardu. „Reč“ je vojvođanskoj omladini poručivala: „Pojavila se težnja da se stvori jedna omladinska organizacija u najširem smislu, po čijem bi se uzoru stvarale i sve ostale, koje bi bile u međusobnoj čvrstoj vezi. Na taj način bi se stvorio široki pokret za izgradnju jednog boljeg društva i lepše budućnosti.“35 U Velikom Bečkereku je, pored pasiv-nog Udruženja studenata, delovao i Narodni univerzitet, na kojem su često nastupali i studenti, sa predavanjima iz oblasti nauke, kulture, prosvete, poljoprivrede. Ova, naiz-gled neutralna, predavanja vojvođanskih studenata sa Be-ogradskog univerziteta provlačila su kroz svoje sadržaje i radikalnije političke koncepte i marksističke interpretacije određenih tema. Takođe je u Sremskoj Mitrovici 1931. osno-van Studentski klub, čiji su članovi obnovili rad Narodnog univerziteta, preko kojeg su akademci stupali u kontakt sa širom publikom iz radničkih i seoskih slojeva. U Novom Sadu je uprava Matice srpske, 7. septembra 1934, osnova-la Studentsku maticu, ali bez ikakvih političkih pretenzija. Ipak, već prilikom osnivanja, javila se grupa studenata koja se zalagala da Studentska matica omogući pristup mladim ljudima iz svih društvenih slojeva. Protumačivši taj antieli-tistički zahtev kao politički gest, već 20. septembra grupa konzervativnijih studenata istupila je iz Studentske matice i osnovala Novosadsko udruženje jugoslovenskih studena-ta, sa jasnom idejom da se klone svake politike tj. da negu-ju rad „koji će biti van svake političke obojenosti“.36

Formiranju Studentske matice prethodilo je spon-tano okupljanje mladih Novosađana, tek svršenih učenika gimnazija i srednjih škola, u leto 1933, kada su se organi-zovali u autohtono i heterogeno udruženje „Omladinac“. Zajednički sadržalac članova „Omladinca“ nije bilo ništa drugo do li njihov uzrast i želja da se pokrenu neke stvari, 35 Lj. Cerović, „Društvena organizovanost i politička angažovanost studenata Vojvodine od 1918. do 1935. godine”, Novi Sad, 1981, 180.

36 Isto, 131.

ali ni sami nisu tačno znali u kom smeru žele da deluju. Upravo udruženje „Omladinac“ najbolje odslikava

kakvo je stanje vladalo među vojvođanskom omladinom početkom tridesetih. Evidentna je bila snažna potreba za društvenim angažmanom, za kreiranjem novih autonom-nih sadržaja – časopisa, predavanja, rasprava, zabava, za traženjem prostora slobode u uslovima teške ideološke presije monarhodiktature, ali je takođe bila i primetna po-litička neizgrađenost većine aktera ove omladinske scene. Postepeno će, međutim, doći do sve veće diferencijacije unutar omladine i do polarizacije na angažovanu levicu i lojalnu ali pasivnu desnicu, što će dobiti punu formu tek u drugoj polovini tridesetih godina, kada će se u Vojvodini razviti izuzetno vitalna politička scena, predvođena tek sta-salim novim generacijama.

54

PRED VAŽNIM IZBORIMA

Ubistvo kralja Aleksandra pokazalo je da likvidacijom jednog čoveka, pa makar on bio i najmoćnija ličnost u dr-žavi, ne mogu da se promene sistemske društvene neurav-noteženosti. Političke i ekonomske elite koje su, na obostra-nu korist, podupirale Aleksandrovu diktatorsku vladavinu i njegov kasniji polovični prelazak na parlamentarizam, nisu imale nameru da izgube kontrolu nad raspodelom moći u Kraljevini Jugoslaviji.

Vlast je prešla je u ruke trojnog namesništva, zadu-ženog da rukovodi državom do stasavanja malolentog kra-lja Petra II. Realna moć pripadala je samo jednom names-niku, knezu Pavlu Karađorđeviću (sin Aleksandrovog strica Arsena), koji će nastaviti da vlada Aleksandrovim stilom tj. stalnim uplitanjem u parlamentarni život Kraljevine. A taj parlamentarni život i dalje će karakterisati neravnopravna borba vladajuće Jugoslovenske nacionalne stranke, zdušno potpomognute državnim aparatima ideologije i prisile (po-licijom, medijima, sudstvom, državnom birokratijom) i udru-ženih opozicionih snaga koje, uprkos postepenom jačanju, neće uspeti da prevaziđu prepreke u vidu nedemokratskih zakona i odredbi Ustava iz 1931.

Nezadovoljan pojedinim vodećim ličnostima JNS-a, knez Pavle je 1935. inicirao unutarstranačke sukobe, koji su rezultirali nastankom nove prorežimske stranke – Jugoslo-venske radikalne zajednice (JRZ). Lider JRZ-a, bivši radikal i višekratni ministar finansija Milan Stojadinović, uz podršku kneza Pavla, preuzeće skupštinsku većinu i zauzeti premi-jersku funkciju. Sposoban i ambiciozan, Stojadinović je, koristeći sva raspoloživa sredstva, pokušavao samom sebi da izgradi imidž autoritarnog političkog narodnog vođe. Njegovo ukupno političko delovanje karakterisali su opor-tunizam, snalažljivost, pragmatizam i odsustvo moralnih i etičkih kriterijuma.

Period u kojem je Stojadinović vodio spoljnu i unu-trašnju politiku zemlje, od kraja 1935. do početka 1939, obe-ležila je snažna promena spoljnopolitičkog kursa u smeru približavanja Nemačkoj i Italiji, motivisana prvenstveno eko-nomskim interesima zemlje. Uvidevši da od starih saveznika, Francuske i Engleske, ne može da se nada nikakvoj konkret-

55

noj pomoći koja bi izvukla privredu Jugoslavije iz ekonom-ske krize, Stojadinović je smatrao da bi domaće sirovine ima-le dobar plasman u teško industrijalizovanoj Nemačkoj. Ta-kođe je aktivno radio na uspostavljanju prijateljskih odnosa sa Italijom, nadajući se da će izgladiti sporove koji su trajali između ove dve države, još od samog formiranja Kraljevine SHS. Stojadinović se nije mnogo trudio da sakrije svoju ide-ju - da se treba prikloniti fašističkim snagama koje su jačale u čitavoj Evropi. Popustljivo držanje Francuske i Engleske prema Hitleru dodatno je učvrstilo njegovo očekivanje da će Berlin postati novi centar Evrope i da je bolje od početka stajati uz pobednika. Ekonomska korist, koja je zaista pomo-gla Jugoslaviji da postepeno izađe iz krize, imala je i svoju cenu. Sve više se vezujući za osovinu Berlin-Rim, Stojadino-vić je prećutno vodio profašističku spoljnu politiku, protiv-no željama velike većine jugoslovenskog stanovništva. Bez gunđanja dopuštena je Hitlerova aneksija Republike Aus-trije, okupacija Čehoslovačke, a tokom Španskog građan-skog rata fašističkim snagama je pomognuto sprečavanjem transporta jugoslovenskih dobrovoljaca. Uoči svog pada, Stojadinović je čak planirao sa Italijom i zajedničku vojnu in-tervenciju, kojom bi se podelila teritorija Kraljevine Albanije. Na unutrašnjem planu, on je takođe izlazio u susret željama Rima i Berlina. Uprkos velikim protivljenjima pravoslavnog stanovništva, pokušavao je da ispuni želju Italije i Vatikana i da uvođenjem Konkordata obezbedi katoličkoj crkvi pov-lašćen položaj u državi. Nacistima je, isto tako, preućutno dopuštao neometano vršljanje po Jugoslaviji i finansiranje nacističkih organizacija u zemlji.

Na unutrašnjopolitičkom planu, Stojadinović se tru-dio da održi i uveća moć svoje stranke, koristeći se pri tom modernim tehnikama propagande, korupcijom, politiza-cijom državnih institucija i demagogijom. Režimu JRZ-a i Milana Stojadinovića, koji se ni po čemu nije razlikovao od autoritarne vladavine kralja Aleksandra, opozicione partije mogle su da se suprotstave samo kroz iznalaženje zajed-ničke platforme. Sve vodeće srpske i hrvatske opozicione partije organizovale su se 1937. u Blok narodnog spora-zuma i formulisale jednostavne zajedničke zahteve: demo-kratizacija i uvođenje ustavnopravnih promena. U sklopu Bloka narodnog sporazuma, delovao je i Vojvođanski front, koji se zalagao za federalizaciju Jugoslavije na regionalnim

osnovama. Približavanjem Stojadinovićevog režima Italiji i Nemačkoj, politički relevantno postalo je i pitanje odnosa prema fašizmu, što je bilo od značaja za priklanjanje većeg dela opozicije antifašističkom frontu. Stožerna stranka opo-zicionog bloka bila je Hrvatska seljačka stranka, koju je Sto-jadinović u više navrata pokušavao da pridobije, nudeći joj manje ustupke, ali kao ubeđeni unitarista nije bio spreman da udovolji osnovnom zahtevu HSS-a – federalizaciji Kralje-vine Jugoslavije na nacionalnoj osnovi.

Uvidevši da će nerešavanje hrvatskog pitanja dovesti do raspada države, knez Pavle, početkom 1939, odlučio je da preuzme stvar u svoje ruke. Smenivši Milana Stojadino-vića i potisnuvši ga iz politike, knez Pavle je oslobodio po-litički prostor za direktne pregovore sa liderom HSS-a, Vlat-kom Mačekom. Dogovor između novog premijera Milana Cvetkovića i Vlatka Mačeka postignut je 23. avgusta 1939. i podrazumevao je stvaranje samostalne Banovine Hrvatske koja je imala široku autonomiju unutar Kraljevine Jugoslavi-je. Pavle je preuzeo direktnu kontrolu i nad vođenjem spolj-ne politike, ali je i on, uprkos probritanskim sentimentima, nastavio zbližavanje sa silama Osovine. Iako je zauzeo ne-utralan odnos, on je pod sve jačim pritiscima iz Berlina po-primao formu prinudne saradnje.

U susret fašizmuTridesetih godina dolazi do značajnih političkih pro-

mena na evropskoj političkoj sceni. U Nemačkoj na vlast do-lazi nacistička partija predvođena Adolfom Hitlerom koji, na-kon prevazilaženja početnih tenzija, uspostavlja prijateljske odnose sa svojim ideološkim uzorom Benitom Musolinijem. Pored ideologije fašizma, prijateljska veza dva diktatora ba-zirala se na zajedničkoj želji za revanšističkim ratom, kojim bi se ustanovio novi svetski fašistički poredak. Oko ratoborne ose Berlin–Rim grupisale su se i druge države koje su težile reviziji Versajskog mirovnog sporazuma i granica ustanovlje-nih nakon završetka Prvog svetskog rata. Zov fašizma, koji je na talasu svetske ekonomske krize zadobijao sve više prista-lica u Evropi, u Jugoslaviji nikada nije odzvanjao jednakom rezonancom. Sveže sećanje na nemačkog neprijatelja iz pret-hodnog rata, ali i stalne pretenzije fašističke Italije na jugos-

56

lovenske delove jadranske obale, kod većine južnosloven-skih naroda budile su osećaj zazora spram fašističkih lidera i njihovih ekspanzionističkih namera. Izuzetak su predstavljali ekstremniji sledbenici vatikanskog klerikalizma. Saradnjom sa italijanskim fašistima, reakcionarni vrhovi katoličke crkve uspeli su da zaštite svoje pozicije u Kraljevini Italiji, ali su u Musolinijevom imperijalnom projektu videli i priliku za šire-nje sopstvenog uticaja. Utičući na katoličko stanovništvo u Jugoslaviji, Vatikan je uspeo da pridobije i uvuče deo protiv-nika monarhije Karađorđevića i unitarnog jugoslovenstva u fašističku uticajnu sferu. Pre svega, to su bili frankovci, hrvat-ski nacionalisti i zagovarači nezavisne hrvatske države, koji su uspostavili čvrste odnose sa terorističkom, profašističkom organizacijom ustaša. Preteča frankovačke omladine bila je Hanao, sa kojom su frankovci delili iste nacionalističke kon-cepcije, ponikle na politici Ante Starčevića i Hrvatske stranke prava. Kao Hrvatska pravaška omladina, frankovci su konsti-tuisani još 1926, a na njihovo delovanje veliki uticaj je vršio i budući ustaški poglavnik Ante Pavelić. Tokom prvih godina diktature, isticali su se otvorenim terorističkim i antidržavnim aktivnostima – sabotažama, atentatima i saradnjom sa usta-škom emigracijom. Opredeljenje za fašizam demonstrirali su već februara 1933, u prvom broju svog lista za omladinu „Naša gruda“, u kojem objavljuju afirmativan tekst na temu „Talijanski fašizam i Hitlerov nacionalni socijalizam“. Oni su imali snažan uticaj među zagrebačkom studentskom omla-dinom i predstavljali glavni remetilački faktor u pokušajima konstituisanja jedinstvenog studentskog pokreta u Zagre-bu. Energično su se protivili svakom vidu saradnje hrvatskih studenata sa studentima iz drugih krajeva Jugoslavije, a otvoreno su se suprotstavljali levičarskim tendencijama, ula-zeći u konflikt i protiv antirežimskih studenata, ukoliko nisu nastupali sa pozicija hrvatskog nacionalističkog programa. Frankovci su kontrolisali Interklub – Akcioni odbor svih stu-dentskih udruženja u Zagrebu, a imali su čvrsta uporišta na Pravnom i Tehničkom fakultetu. Deo frankovaca nalazio se i u okviru HSS-ovih studentskih udruženja („Matija Gubec“ i Sveučilišna organizacija HSS), koja su lavirala između levih i desnih pozicija, sledeći taktičke odluke vrha stranke. Pod uti-caj frankovaca su, od sredine tridesetih, tačnije, od dolaska Alojza Stepinca na mesto zagrebačkog nadbiskupa, potpa-dali i studenti iz klerikalnog katoličkog udruženja „Domagoj“.

Milan Stojadinović prilikom posete Italiji

Vojvođanski studenti na Zagrebačkom sveučilištu uglavnom su bili van domašaja fašističkih i klerikalnih stru-janja. Izuzetak je, donekle, bilo Kulturno udruženje mađar-skih studenata u Zagrebu (Zágrebi Magyar Egyetemi Hall-gatótok Kultúregyesülete – MEHK), koje je bilo klerikalno i nacionalistički orijentisano, ali je, prilikom održavanja go-dišnje skupštine 1934, jedna trećina mađarskih studenata napustila MEHK i pridružila se drugim, levo orijentisanim studentskim udruženjima.

Bez obzira na to što su glavni eksponenti fašizma u Evropi, Hitler i Musolini, bili otvoreni protivnici Kraljevine Ju-goslavije i što je fašizam u nemačkoj varijanti na južne Slove-ne gledao sa neskrivenim rasnim prezirom, ipak je fašistička demagoška ideologija, koja je nudila jednostavna rešenja za kompleksna pitanja zaoštrenih kapitalističkih odnosa, slabosti parlamentarne demokratije i savremenih izazova modernosti, našla svoj zaobilazni put i do jednog dela proju-goslovenske omladine. Latentno naginjanje ka fašizmu u Ju-goslaviji prvobitno se manifestovalo još tokom dvadesetih godina kroz delovanje Orjune, koja je bila i utemeljitelj ras-ne, autoritarne i nacionalističke ideologije jugoslovenstva, a koju je, u modifikovanom obliku, preuzeo kralj Aleksandar kao osnovu svog diktatorskog državnog projekta.

Nakon donošenja Oktroisanog ustava 1931. i ublaža-vanja diktature, u političkom životu javile su se desničarske

57

grupe koje su želele da zaustave procese demokratizacije i vrate stanje kakvo je bilo u periodu od 1929. do 1931, videvši u autoritarnoj, centralizovanoj i snažnoj državi najbolje reše-nje za sve društvene konflikte. Jedan od eksponenata ove po-litike bio je Svetislav Hođera, lider marginalne Jugoslovenske narodne stranke, poznate pod nazivom „borbaši“ (izvedeno iz imena njihovog glavnog glasila „Borba“). Borbaši su bili pro-fašistička stranka, bučnog nastupa, vatrene demagogije, sti-lizovana po uzoru na svoje italijanske i nemačke preteče. Na brojnim javnim zborovima napadali su vlast, opoziciju, kapi-taliste, parlamentarizam i obećavali socijalnu i ekonomsku ravnopravnost. Neobično je da su se borbaši, deklarisani kao jugo-unitaristi, u svom delovanju oslanjali i na sve brojniju nacifikovanu nemačku populaciju, tako da su svoj list „Borba“ štampali i u nemačkoj varijanti pod nazivom „der Kämpfer“. Podrška nemačkog stanovništva donekle objašnjava relativno snažan uticaj borbaša u Banatu, koji je bio jedno od njihovih najznačajnijih uporišta. Među vojvođanskom omladinom bor-baši su stekli izvesne simpatije zbog svojih agresivnih nastupa i retorike. To je bilo vidljivo naročito u prvim godinama novih omladinskih gibanja, kada još nisu bile jasno izdifirencirane leve i desne političke pozicije, a politički jezik borbaša plenio svojim buntovništvom. Apsurdna pozicija Jugoslovenske na-rodne stranke, koja se buni protiv represivne vlasti ali ne u ime demokratizacije i decentralizacije, već u ime tekovina šesto-januarske diktature, vremenom će degradirati verodostojnost „borbaškog“ bunta i njihov uticaj kod omladine će opasti.

Puno ozbiljnija fašistička pojava na jugoslovenskoj političkoj sceni bio je Jugoslovenski narodni pokret „ZBOR“ (Združena borbena organizacija rada). ZBOR je formiran u Ljubljani 1935, simboličnog 6. januara – datuma koji direk-tno ukazuje na to da je i ova organizacija svoju politiku te-meljila na vrednostima šestojanuarske diktature. JNP ZBOR nastao je ujedinjavanjem elitističke jugofašističke organi-zacije „Jugoslovenska akcija“, projugoslovenskih slovenač-kih militarista, veterana okupljenih u Boračku organizaciju Jugoslavije (BOJ) i manjih grupa intelektualaca i zadružnih organizacija iz Beograda, Smedereva, Petrovgrada (Zre-njanina) i Hercegovine, predvođenih Dimitrijem Ljotićem. Pravnik iz Smedereva, pravoslavni mistik, zadružni aktivista i kratkotrajni ministar pravde u jednoj od diktatorskih vla-da generala Petra Živkovića, Dimitrije Ljotić bio je vođa i

ideološki utemeljitelj ZBOR-a. Eklektična ideologija ZBOR-a suštinski nije odudarala od nacističkih i fašističkih predstava o rasnoj čistoti, organskoj, korporativnoj državi bez klasnih i drugih socijalnih konflikata, o mitskim korenima duše naro-da i o zlu modernog doba manifestovanim kroz komunizam, jevrejske zavere, krupni kapital i demokratiju. Specifičnost Ljotićevog prevođenja fašizma za domaću upotrebu bilo je ideološko kalemljenje fašizma na postojeće srpske tradicije pravoslavlja, mističnog svetosavlja, zadrugarstva i sitnosop-stveničkog narodnjaštva, što je zborašku ideologiju činilo pitkom i bliskom konzervativnim delovima srpskog društva. Iako je ZBOR nastao kao zaštitnik vrednosti šestojanuarske diktature i dinastije Karađorđević, ipak je prvenstveno isti-cao Ljotića kao svog mesijanskog vođu, koji je unutar Pokre-ta raspolagao diktatorskim ovlašćenjima.

Dimitrije LjotićZboraši su sami bežali od fašističke etikete, zbog

čega su brzo odbacili i prvobitno ustanovljene ambleme, uniforme i slične profašističke karakteristike, uporno se iz-dajući za autohtoni jugoslovenski pokret. Navodno ograđi-vanje od fašizma im, međutim, nije smetalo da uspostave tesne veze sa nacističkom partijom od koje su ilegalnim

58

putevima primali finansijska sredstva za svoju antikomu-nističku i antisemitsku delatnost, ali i za pružanje podrške nemačkim interesima u zemlji. Za razliku od oportunog od-nosa fašista prema crkvi i veri, Ljotić je negovao bliske od-nose sa najreakcionarnijim delovima Srpske pravoslavne crkve, sa kojima je delio zajedničku mržnju spram zapad-njačkih vrednosti liberalizma, individualizma, marksizma i modernosti uopšte. Mada su od početka bili antiparlamen-tarno nastrojeni, zboraši su učestvovali na izborima, ali bez ikakvih zapaženih rezultata. I pored toga, ZBOR je od osni-vanja pa sve do kraja Drugog svetskog rata istrajavao kao konstantan ideološki ekstrem i na politički život Jugoslavije imao uticaj koji je prevalizilazio njegove skromne izborne rezultate. Osim Slovenije i rodnog Smedereva, Ljotić i ZBOR su, poput borbaša, imali veliki uticaj u Banatu, gde su dobi-jali podršku nacifikovanog nemačkog stanovništva za koje su u Petrovgradu izdavali posebne časopise na nemačkom „Erwache“ (Buđenje), „Sturm“ (Juriš) i „Angriff“ (Napad).

Ljotić je pridavao veliki značaj radu sa omladinom, želeći da je otrgne od uticaja levice i komunista, koje je vi-deo kao svoje arhi-neprijatelje. Od sredine 1936, on radi na širenju zboraških omladinskih organizacija koje bi bile „škola i rezervoar beskompromisnih boraca za pobedu zbo-raških pogleda“.37 Prva omladinska organizacija oformljena je u Zagrebu, a za predsednika Vrhovnog odbora omladine Zbora postavljen je dr Danilo Gregorić, advokat pripravnik i novinar iz Beograda, koji je doktorirao na temu „Ekonomska i socijalna politika nacionalnog socijalizma i njene doktrinar-ne osnove“.38 U svom prvom proglasu upućenom zbora-škoj omladini, Gregorić će joj poručiti da pred njom stoje dva puta – „put rušilačkog, komunističkog besa, put uništa-vanja“ i „put gradilačkog oduševljenja (...) protiv nepravde kapitalističke, protiv rušilačkog besa komunizma, za narod i staru pravicu, za rad, pravdu i blagostanje“.39 Do kraja 1936, ZBOR je oformio omladinske organizacije širom Jugoslavije (Beograd, Split, Ljubljana, Smederevo, Šibenik...) u koje su uglavnom pristupali mladi iz boljestojećih seoskih porodi-37 М. Stefanović, „Zbor Dimitrija Ljotića 1934–1945”, Beograd, 1984, 39.38 Dr Gregorić, kroz svoje političko delovanje, više puta potvrdiće se kao otvoreni zagovornik nacističkih interesa u Jugoslaviji i kao jedan od najistaknutijih simpatizera fašističke ideologije.39 M. Bodrožić, „Omladinske organizacije buržoaskih partija 1936–1941”, „Omladina u antifašističkom pokretu Jugoslavije 1936–1945”, Bihać, 1969, 151.

ca, sinovi sveštenika, policijskih funkcionera i ostala „de-zorijentisana omladina“.40 Zapaženije prisustvo zboraška omladina imala je u Vojvodini, gde su postojale organiza-cije u Petrovgradu, Novom Sadu i Vršcu, a, pored nekoli-ko vojvođanskih gradova, imali su pristalice i u Dalmaciji, BiH, Zagrebu i centralnoj Srbiji. Najaktivniji su bili zboraški studenti na Beogradskom univerzitetu, gde su delovali u okviru omladinske organizacije „Beli orlovi“. Osnovni za-datak studenata zboraša bio je da se zalažu za uništavanje levičarskog studentskog pokreta i u tom cilju udruživali su se sa svim ostalim desničarskim i prorežimskim organi-zacijama, kao što su Slovenski jug, Akademski aero-klub, Jugoslovensko-bugarska liga, studentsko udruženje „Sveti Sava“. Za razliku od većine studenata, zboraši su se zalagali za ukidanje autonomije fakulteta,41 ukidanje Akcionog od-bora stručnih studentskih udruženja (kao legla studentske levice), zabranu studentskih štrajkova i proterivanje jevrej-skih i komunističkih profesora i studenata. Okićeni zbora-škim značkama, naoružani hladnim oružjem, a ponekad i revolverima, zboraši su grupno i organizovano upadali na fakultete i u Studentski dom, kako bi demonstrirali svoju snagu i „kažnjavali“ istaknutije komuniste. Do kulminaci-je zboraškog terora na Beogradskom univerzitetu došlo je 23. oktobra 1940, kada je organizovan udruženi napad svih profašističkih snaga na Tehnički fakultet. Unapred pri-premljeni i naoružani šipkama, bodežima, bokserima i re-volverima, zboraši, njih 250, upali su na fakultet, zatvorili ulazna vrata i, prekinuvši predavanja, nasrnuli na studente uz pokliče „Živeo Ljotić!“, „Živeo kralj Petar II i Jugoslavija!“, „Hajl Hitler!“, „Dole Jevreji!“, „Dole masoni!“. Napadnuti stu-denti povukli su se na gornje spratove, napravili barikade i pružali otpor, sve dok nije stigla pomoć studenata sa dru-gih fakulteta. U okršajima je bilo više lakše i pet teže po-vređenih studenata, a ovaj događaj, koji je izazvao konster-naciju šire javnosti, uticao je na zabranjivanje rada čitavog Jugoslovenskog narodnog pokreta ZBOR, novembra 1940. 40 М. Stefanović, 41–42.41 „Ne može se trpeti аutonomijа sаmo zаto dа bi komunističkа bаndа moglа dа vršljа (...) Mi smo jаsno, nedvosmisleno i kаtegorički stаvili univerzitetske vlаsti pred аlternаtivu: ili dа oni zаvedu red ili pаk dа gа mi zаvedemo sаmi. Kаkve će neželjene posledice ovo drugo imаti svimа je jаsno. Univerzitetom morа zаvlаdаti red, pа mаkаr svаkog dаnа morаlo dvestа studenаtа Zborа i isto tаko drugih studenаtа–nаcionаlistа dа se biju zа tаj red“. M. Stefаnović, 79 – 80.

59

Mnogo značajnije od, ipak, marginalnih omladin-skih profašističkih organizacija, bili su fašistički impulsi koji su dolazili od strane vlasti. Mada je istorijski netačno go-voriti o Kraljevini Jugoslaviji kao fašističkoj državi, ipak se može postaviti pitanje – koja je bila pozicija jugoslovenskih vlasti od 1931. do 1941, posmatrana u koordinatama do-minantnih političkih koncepcija na evropskom kontinentu tokom tridesetih godina? U uslovima svetske ekonosmke krize, zaoštravanja klasnih razlika, promene političkih ak-tera na čelu evropskih država i ponovnog jačanja Nemačke predvođene Adolfom Hitlerom, u čitavom nizu evropskih država dolazi do jačanja autoritarnih tendencija, vojnih pu-čeva, zavođenja diktatura i pokušaja nasilnog kontrolisanja krize. U kontekstu sve veće polarizacije na fašizam i anti-fašizam, pred vladajuće elite postavljalo se pitanje izbora, a mnogi autoritarni vladari su se, u manjoj ili većoj meri, opredeljivali za usvajanje fašistoidnih metoda vođenja po-litike. Zato i pitanje „da li je Jugoslavija bila fašistička?“ tre-ba preformulisati, tako da glasi „u kojoj meri je Jugoslavija bila fašistička?“.

Već je spomenuto da jugoslovensko stanovništvo većinski nije simpatisalo vodeće eksponente fašizma. Kod predstavnika vlasti, međutim, postojalo je izvesno razume-vanje i interesovanje za tehnike vladanja ustanovljene u Italiji i Nemačkoj. Snažna ideološka propaganda, mitologi-zacija prošlosti, apelovanje na rasno jedinstvo i sabornost, militarizacija društva, tolerisanje i odbrana društvene ne-jednakosti, nacionalizam, agresivni antikomunizam – sve su to bile negativne karakteristike režima u Kraljevini Ju-goslaviji od uspostavljanja diktature 1929. do raspada dr-žave 1941, a pripadale su istom političkom arsenalu kojim se koristio i fašizam.

U slučaju omladinskog političkog života, primetan je fenomen stalnog konstituisanja novih ultradesničar-skih organizacija formiranih od strane režima, sa zadat-kom da terorom pacifikuju nemir i buntovništvo među angažovanim omladincima. Nekadašnje organizacije iz epohe međustranačkih sukoba, Orjuna i Srnao, tridese-tih su zamenili novi odredi mladih nacionalista, koji su, za razliku od mnogo masovnije, ali u suštini politički pasivne i indiferentne prorežimske omladine okupljene oko JAK-a i sličnih organizacija, ispoljavali agresiju prema svakom

opozicionom omladinskom pokretu. Najozloglašenija od ovih organizacija bio je ORNAS (Organizacija nacionalinih studenata) koja je delovala na Beogradskom univerzitetu između 1934. i 1936. godine. Ova organizacija osnovana je 24. aprila 1934, sa zadatkom da „izgrađuje studente u nacionalnom duhu savremenog konstruktivnog shva-tanja nacionalističke ideologije“ i radi staranja „o obez-beđenju rada i reda na Univerzietu“.42 ORNAS je u svom delovanju od početka dobijao podršku policije i univer-zitetskih vlasti, čiji je rektor, čuveni istoričar dr Vladimir Ćorović, bio počasni član ove organizacije. Uz finansijsku podršku države izdavali su i „Studentske novine“, koje su imale izrazitu profašističku orijentaciju i u kojima su objavljivani materijali dobijani od reakcionarne fašističke organizacije Antikominterna. Ornasovci su po svemu bili ekstremistička, prorežimska organizacija, bez bilo kak-vih akademskih pretenzija. O njenom karakteru svedoči podatak da je prilikom osnivanja brojala svega 30-ak čla-nova, od kojih su svi nosili kame sa ugraviranim imenom organizacije na sečivima. Osnovne aktivnosti sastojale su se iz zastrašivanja, denuncijacija levo orijentisanih stude-nata, napada na studentske manifestacije, provociranja sukoba u cilju sabotaže rada različitih studentskih udru-ženja. Delovanje ORNAS-a samo je dodatno kompromi-tovalo režim, ne samo u očima studenata, već i u očima šire javnosti.

Protiv neposlušnih beogradskih studenata vlada Bogoljuba Jeftića oprobala je još jednu fašističku meto-du – koncetracioni logor za prevaspitavanje omladine. U strahu od mogućih novih studentskih nereda uoči parla-mentarnih izbora, zakazanih za maj 1935, vlasti su došle na ideju da problematične pojedince treba izolovati i interni-rati kako ne bi mogli da imaju uticaja na političko stanje u zemlji. Ranije metode izbacivanja aktivista sa univerziteta i proterivanja u rodna mesta, pokazale su se kao kontra-produktivne, jer su prognani pojedinci, nakon izgubljene akademske budućnosti, još radikalnije delovali u svom zavičaju, šireći tako beogradski duh pobune širom države. Događaj koji je prethodio formiranju logora za studente bio je izbor nove uprave Studentskog pravničkog društva, zakazan za 20. januar 1935. Znajući da će studentska levica 42 „Komunistička partija i SKOJ na Beogradskom univerzitetu 1929–1941: spomen album“, Beograd, 1970, 12.

60

pobediti na izborima ovog Društva, koje je okupljalo pre-ko 3.000 studenata Pravnog fakulteta, članovi ORNAS-a sa-botirali su predizbornu kampanju, izazvavši sukobe sa le-vičarima tri dana uoči izbora. Univerzitetski senat iskoris-tio je ovu priliku da odloži izbore, a policija je, 18. januara, uhapsila nekoliko desetina studenata levičara i u lancima ih sprovela u Višegrad, u logor posebno oformljen za tu namenu. Zgroženi postupkom režima, koji je bez suđenja i opravdanja poslao neposlušne studente da tucaju kamen i narušavaju zdravlje u hladnim i vlažnim logorskim pros-torijama, studenti i šira javnost započeli su kontinuirane, skoro svakodnevne proteste. Podršku protestima pružili su i studenti Zagrebačkog i Ljubljanskog univerziteta. Umes-to da popuste pred odijumom javnosti, univerzitetske i državne vlasti dodatno su se kompromitovale, hapseći i internirajući i nove studente koji su se isticali u ovim pro-testima. Od početnih desetak, broj interniranih studena-ta narastao je na oko 250. Najdramatičnije demonstracije održane su 1. februara na Pravnom fakultetu, kada je došlo do okršaja s policijom. U toku sukoba, jedan predstavnik organa reda hicem iz pištolja usmrtio je studenta Mirka Srzentića. Sahrana M. Srzentića, poput ispraćaja profesora Joanovića iz 1932, pretvorila se u još jednu tihu demons-traciju protiv vlasti, na kojoj je prisustvovalo preko 2.000 studenata i drugih građana. Tokom februara i marta, stu-denti su radikalizovali proteste, pišući peticije, organizuju-ći humanitarnu pomoć i, na kraju, stupivši u štrajk glađu. Osetivši da će demonstracije i protesti, ukoliko se nastave, imati odjeka na nadolazeće parlamentarne izbore, Minis-tarstvo prosvete je 17. marta donelo odluku o puštanju studenata iz logora.

Uspešna saradnja između policije i ornasovaca os-tvarena je i decembra iste 1935. godine, kada zajedničkim snagama proteruju sve studente iz Studentskog doma. Od tog trenutka Dom „Kralj Aleksandar“ postaje leglo režim-ske omladine, a Ministarstvo prosvete, 29. januara 1936, uvodi „univerzitetsku stražu“, odnosno policijsku kontrolu na Univerzitetu. Reakcija studenata zbog stalnih nasrtaja na autonomiju Univerziteta kulminirala je u velikom april-skom štrajku kojem su se pridružili i studenti Zagrebačkog i Ljubljanskog univerziteta. Štrajk je trajao punih 25 dana, a studenti su izašli kao pobednici, prisilivši vlasti da ukinu

„univerzitetsku stražu“ i rektora Vladimira Ćorovića da pod-nese ostavku. Na samom početku štajka, 4. aprila, na dra-matičan način okončano je delovanje ORNAS-a, čiji je član Slobodan Nedeljković kamom usmrtio levičarskog studen-ta Žarka Marinkovića. Nakon ubistva Marinkovića, ORNAS je raspušten, a mnogi pripadnici ove organizacije ubrzo će naći svoje mesto u ZBOR-u Dimitrija Ljotića i u režimskoj studentskoj organizaciji „Slovenski jug“.

To nije bio kraj pokušaja režima da primenom sile obuzda problematične beogradske studente. Do samog raspada Kraljevine Jugoslavije, režim će primenjivati na-silne metode, ne bi li ugušio opozicione i levičarske stu-dentske pokrete i organizacije, na tom planu sarađujući i sa svim postojećim desničarskim snagama. Tokom maja 1935, na konferenciji u Ljubljani pokušano je i udruživanje des-ničarske studentske omladine u zajedničku krovnu organi-zaciju Savez nacionalnih akademskih organizacija, do čega nije došlo usled sukoba i suprotstavljenih pogleda između zagrebačkih, ljubljanskih i beogradskih nacionalista. Dok je u Ljubljani i Zagrebu previše jak uticaj klerikalnih i separa-tističkih studentskih organizacija onemogućavao ozbiljni-ju saradnju desnice, u Beogradu su Ljotićevi studenti, pre nego što će biti zabranjeni, ostvarivali uspešnu saradnju sa „Slovenskim jugom“, koji je bio još jedna od studentskih ekspozitura režima, tačnije, vladajuće Jugoslovenske radi-kalne zajednice.

Ugledajući se na svoje nove saveznike, Stojadinović je preuzimao pojedine aspekte fašističkog delovanja, pre svega u domenu političke propagande, poželevši od sebe da napravi jugoslovenskog firera. Koristeći se državnim aparatom koji je imao na raspolaganju, i on je pokušao da pridobije omladinu, prepoznavši njen potencijalni značaj u političkoj borbi. Jugoslovenska radikalna zajednica or-ganizovala je svoju, partijsku omladinu, tokom maja i juna 1936, na čelu sa ministrom za fizičko vaspitanje dr Rogi-ćem. Pomoću partijskih i državnih kanala JRZ, omladina se brzo proširila po celoj Jugoslaviji. Posebno je brojna bila u Dunavskoj banovini, gde je postojalo 16 oblasnih odbora sa 255 mesnih organizacija. Omladina JRZ nastu-pala je sa opštom pseudoprosvetiteljskom frazeologijom i ciljevima, kao što su suzbijanje nepismenosti i upotrebe alkohola, osnivanje čitaonica, kulturnih društava, a politič-

61

ki se, navodno, zalagala za građanske slobode, rešavanje „krupnih političkih, socijalnih i ekonomskih problema“, ali i da narod „povrati punu političku i nacionalnu svest i snagu“. Pravu funkciju njihovog postojanja otkriva nam zvanični list JRZ-a „Samouprava“, koji smatra da je Omladina JRZ-a „našu omladinu otrgla od uticaja ekstremista i raznih leviča-ra koji su postali, svojim bolesnim teorijama i upornošću u propagandi, velika opasnost“.43 O masovnosti Stojadinovi-ćeve omladine svedoči ogroman skup održan 24. oktobra 1937. u Beogradu, na kojem je prisustvovalo oko 30.000 omladinaca (među kojima njih 6.500 iz Dunavske banovi-ne). Ove omladince Stojadinović je dovlačio na svoje poli-tičke zborove, obučene u zelene jednoobrazne uniforme, kako bi mu, u duhu fašističkog performansa, skandirali pred javnošću „Vođo! Vođo!“. Kao i u slučaju ranijih, od režima formiranih i dotiranih organizacija, i Omladini JRZ mahom su pristupali mladi oportunisti, nezainteresovani toliko za politiku, koliko za ostvarivanje ličnih interesa, kao što su veće šanse za zaposlenje i dalju profesionalnu političku karijeru ili za dobijanje studentskih stipendija i sličnih beneficija.

Uniformisana omladina na predizbornom skupu Milana Stojadinovića u Petrovgradu, 1938.

Već pomenuti studentski klub „Slovenski jug“ bio je samo akademski ogranak Omladine JRZ, koji je najprisutniji bio na Beogradskom univerzitetu i na Pravnom fakultetu u 43 M. Bodrožić „Omladinske organizacije buržoaskih partija 1936–1941“ iz zbornika: „Omladina u antifašističkom pokretu Jugoslavije 1936–1945“, Bihać, 1969, str. 146

Subotici. Njegovo glavno sedište postao je, od režima kon-trolisani, Studentski dom u Beogradu, a njemu su se pri-ključili bivši pripadnici „Borbaša“ i ORNAS-a. „Slovenski jug“ preživeo je politički pad Milana Stojadinovića i nastavio da deluje na Beogradskom univerzitetu gde je, u sadejstvu za Ljotićevcima i ostalim desničarima, učestovavo u svim anti-komunističkim akcijama i organizovanim nasrtajima na stu-dentske skupove i demonstracije.

Paralelno sa jačanjem filofašističke desnice u prore-žimskim i nacionalističkim jugoslovenskim omladinskim organizacijama, među brojnom nemačkom omladinom u Vojvodini odvijao se proces nacifikacije, planiran i vođen direktno iz Trećeg rajha. Još pre dolaska Hitlera na vlast, mnogi vojvođanski studenti nemačke nacionalnosti koji su studirali u inostranstvu, tačnije, u Austriji i Nemačkoj (njih preko 40%), došli su u kontakt sa nacističkom idelogijom preko tamošnjih studentskih udruženja. Da bi jače povezali studente nemačke nacionalnosti iz stranih zemalja, nacisti u Nemačkoj formiraju Savez nemačkih studenata iz inos-transtva (Bund Auslanddeutscher Studenten – BAST), čiji je glavni zadatak bio „priprema za rad u domovini“. Nemačke studente iz zemalja jugoistočne Evrope Treći rajh je dodatno podupirao stipendijama, beneficijama i svim pravima koja su pripadala nemačkim državljanima. Ideološki, finansijski i organizaciono pripremljeni, mladi studenti vraćali su se u Jugoslaviju sa zadatkom da šire nacističku propagandu među nemačkim stanovništvom. Već u leto 1933, svega ne-koliko meseci nakon Hitlerovog preuzimanja vlasti u Berlinu, na vojvođanskim ulicama počeli su da se pojavljuju kukasti krstovi, Hitlerove slike, antisemitski natpisi.

Tokom 1934. ustanovljene su dve ključne organiza-cije za prodor nacizma među nemačkom omladinom. Prva je bila Savez nemačke omladine, formiran maja 1934. kao omladinska sekcija unutar krovne kulturno-privredne or-ganizacije nemačke manjine u Jugoslaviji – Kulturbunda. Preko omladine nacisti su pokušavali da preuzmu kontrolu nad ovom ključnom organizacijom, koja je imala veliki uticaj na Nemce u Jugoslaviji. Druga organizacija, Društvo pokreta obnove, tajno oformljena 3. decembra 1934. u Pančevu, bila je predvođena istaknutim nacistom dr Jakobom Avende-rom, koji je još 1932. otkupio nemački list „Pančevoer Post“ i pretvorio ga u vodeće glasilo nacista u Vojvodini i celoj Ju-

62

goslaviji – „Volksruf“ (Zov naroda). U zaglavlju „Volksruf“-a stajalo je nacističko geslo „čast, krv i tlo“. Glavni punktovi za distribuciju „Volksrufa“ i nacističke propagandne literature bili su knjižara „Kultura“ u Novom Sadu i knjižara Marile Le-man (Lehmann) u Pančevu. Knjižaru „Kultura“ vodio je Adam Maurus, nastavnik Učiteljske škole u Novom Vrbasu. Od svo-je knjižare napravio je važan centar za promovisanje naciz-ma. Kada je otkrivena njegova delatnost otpušten je iz škole, nakon čeka je prešao u Novi Sad.

U prvoj fazi, delovanje nacista bilo je usmereno na preuzimanje vođstva unutar nemačke zajednice. Zato je glavni cilj bila nacifikacija Kulturbunda. Borba za Kultur-bund mladima nije bila predstavljena samo kao ideološko pitanje, već i kao sukob sa starim kadrovima koji su čuvali svoje pozicije unutar ove organizacije. Nema sumnje da su prvobitni impulsi mnogih nemačkih omladinaca proizišli upravo iz bunta protiv stare garde unutar Kulturbunda, ali im je sigurno imponovаla nova snaga matične države i pre-tenzije Hitlera da sve Nemce teritorijalno ujedini u Trećem rajhu. U više navrata omladina je pokušala da se izbori za većinu unutar rukovodstva Kulturbunda. Najdramatični-ji događaj odigrao se 28. jula 1935, kada je grupa nacista, naoružana palicama izazvala tuču u centrali Kulturbunda u Novom Sadu, želeći na silu da preuzme kontrolu nad ovom organizacijom. Direktna posledica pomenutog incidenta bilo je ukidanje Saveza nemačke omladine i organizacione samostalnosti drugih Kulturbundovih organizacija koje su potpale pod uticaj nacista. Vođa Savezne nemačke omladi-ne Jakob Lihtenberger izbačen je iz Kulturbunda. Napustivši Kulturbund Lihtenberger za sobom je povukao i veliki deo omladine. Od tada se još radikalnije posvetio organizovanju i fašizaciji mladih, huškajući ih protiv predstavnika Kultur-bunda i drugih legalnih predstavnika nemačke zajednice. U slavonskim pustarama u okolini Osijeka, organizovao je i nacikampove za vojničku obuku. U saradnji sa Maurusom iz knjižare „Kultura“, 1938. pokreće i prvi omladinski časopis „Schaffende Jugend“ (Stvaralačka omladina) koji je propagi-rao ideologiju krvi i tla. U početku je izlazio u tiražu od 1.000 primeraka, da bi se ta brojka udesetostručila do kraja ‘30-ih.

Obnoviteljima je bila otežana misija preuzimanja Kulturbunda i zbog dvostruke igre nemačkog Ministarstva spoljnih poslova. Uspostavljanjem prijateljskih odnosa iz-

među Nemačke i Jugoslavije otvoreno agitovanje Obno-vitelja za pripajanje Trećem rajhu predstavljalo je potenci-jalnu smetnju. Iako su unutar same Nacionalsocijalističke partije Nemačke postojale struje koje su nastavile da podr-žavaju obnoviteljski pokret, zvanična Nemačka odobrava-la je lojalno držanje Kulturbunda prema Stojadinovićevoj vladi. Jugoslovenska vlast je, s druge strane, pokušavala da neutrališe uticaj Obnovitelja formiranjem režimske organi-zacije „mladonemaca“. Mladonemci su bili relativno brojni (30.000 članova), ali svojim umerenim patriotskim pogledi-ma nisu uspeli da privuku angažovaniji deo nemačke omla-dine. Obnovitelji su, takođe, pokušali da promene strategi-ju, tako da su uspostavili bliske odnose sa drugim, domaćim profašističkim organizacijama, pre svega sa ZBOR-om Dimi-trija Ljotića.

Duboka podela između Kulturbunda i Obnovite-lja trajala je do kraja ‘30-ih. Mada je uticaj nacista rastao i među starijim članovima, predsednik Johan Keks nije želeo da prepusti organizaciju mlađim generacijama. Potrebni su bili pritisci i intervencije iz Nemačke kako bi se pomirile za-raćene strane, a Keks je bio prinuđen da podnese ostavku. Obnovitelji su, de facto, preuzeli kontrolu nad Kulturbun-dom i sproveli unutrašnju reorganizaciju po „firer principu“, zasnovanu na strogoj subordinaciji sa nacistom Sep Jan-kom na čelu.44 Obnovljen je i rad omladine, za čijeg vođu je vraćen Lihtenberger. Koristeći se političkom zaleđinom i podrškom koju su dobijali iz matične države, Obnovitelji su uspeli da omasove rad Kutlurbunda i da obezbede potpuno autonomno delovanje unutar nemačke zajednice. Popušta-jući pred nemačkim pritiscima, jugoslovenska vlast pasivno je posmatrala kako Kulturbund sprovodi ideološki inženje-ring nad domaćim Nemcima. Rasturanje nacističke štampe, finansijska pomoć za nemačka domaćinstva, organizovane posete omladine iz Nemačke, organizovanje nacističkih sletova, marševi Hitlerjugenda, neopaganske svečanosti, sve se to odvijalo širom Vojvodine i Jugoslavije pred očima vlasti, dok su nove nemačke generacije bez rezervi usvajale nacistički pogled na svet. Retke, ali istrajne, znake otpora pružale su grupe i konzervativne organizacije nemačkih ka-tolika, koje su kritikovale nacizam sa univerzalističkih hriš-ćanskih stanovišta. Vodeći promoter ovog klerikalnog anti-

44 Isto, 65.

63

fašizma bio je Adam Berenc, sveštenik iz Apatina i urednik uticajnog lista „Die Donau“. Nemački katolici su objavljivali i poseban omladinski list „Jugendruf“ iz Odžaka, koji je, isto kao i „Die Donau“, do poslednjeg broja (oktobra 1944) ra-tovao sa nacistima. Obnovitelji su ipak uspeli da pridobiju veliku većinu nemačke omladine za svoj rušiteljski projekat, što će se i potvrditi tokom Drugog svetskog rata.

Borba za mirOsnovna pouka svih protivnika fašizma koji su gle-

dali Hitlerov uspon u Nemačkoj, jeste da se samo ujedinje-nim naporima mogu odupreti sličnim pojavama u sopstve-nim državama, ali i da se jedino zajedničkom, međunarod-nom saradnjom može stati na put imperijalnim prohtevima fašističke Italije i nacističke Nemačke. Nova, internacional-na javnost, solidarno je nastupila protiv fašizma, grupišući se oko politike Narodnog fronta, odnosno oko formulisanja zajedničkog stava kojim bi se zaustavilo dalje jačanje eks-tremne desnice. Rukovođene državnim i nacionalnim inte-resima, mnoge evropske vlade nisu bile spremne da stanu iza ove platforme, dopuštajući tako Nemačkoj i Italiji da šire svoje teritorije i politički uticaj. Između ove dve pozicije – suprotstavljanje ili podrška fašizmu – ostajalo je sve manje slobodnog prostora za oportuniste, indiferentne i doktri-narne pacifiste. Pred svakim pojedincem, organizacijom, strankom i vladom u Evropi stajao je jasan izbor – ili si sa njima, ili protiv njih. I dok su se vlada Milana Stojadinovića i namesništvo Kraljevine Jugoslavije sve otvorenije oprede-ljivali za saradnju sa Rimom i Berlinom, među građanima je jačalo antifašističko raspoloženje. Glavni ton narodno-frontovskoj politici u Jugoslaviji davala je sve brojnija, levo orijentisana omladina.

Uoči dolaska Hitlera na vlast, počinju da se javljaju internacionalne omladinske organizacije, koje su zagova-rale borbu protiv novog svetskog rata i jačanja fašizma. Prva Međunarodna antiratna omladinska konferencija održana je u Amsterdamu, avgusta 1932, nakon čega je usledio niz sličnih događaja koji su okupljali omladinu iz sve većeg broja zemalja. Od izuzetnog značaja za jačanje

fronta protiv fašizma, bio je i preokret u redovima međuna-rodnog komunističkog pokreta. Poučena iskustvom iz Ne-mačke, gde se umesto suprotstavljanja nacizmu, iscrpljiva-la u doktrinarnim sukobima sa socijaldemokratama i levim liberalima, na VII kongresu Komunističke internacionale, Komunistička partija opredelila se za narodnofrontovsku saradnju sa svim progresivnim snagama. Odluke Komin-terne sledila je i Komunistička omladinska internacionala, što je doprinelo masovnijem uključivanju revolucionarne omladine u međunarodni mirovni pokret.

Iako su i na ranijim međunarodnim omladinskim kongresima prisustvovali pojedinci iz Jugoslavije, jugoslo-venska omladina se tek od 1936. organizovano pridružuje ovom pokretu. Isprovocirana italijanskom okupacijom Eti-opije, grupa istaknutih kulturnih i javnih radnika iz među-narodnih pacifističkih i omladinskih organizacija, uputila je, početkom 1936, proglas omladini celog sveta da pošalje svoje predstavnike u Brisel, na Međunarodnu omladinsku konferenciju za mir, kako bi se na njoj odredile mere za zajedničku borbu u odbrani mira. Akcioni odbor stručnih studentskih udruženja Beogradskog univerziteta doneo je odluku da na konferenciju pošalje studenta prava, Ivu Lolu Ribara. To će biti prvi značajan angažman najistaknutijeg lidera jugoslovenske omladine tridesetih godina. Lola je poticao iz uticajne porodice Ribar, poznate i po njegovom ocu, hrvatskom političaru dr Ivanu Ribaru, jednom od osni-vača Kraljevine SHS i njenom prvom predsedniku skupšti-ne. Pre dolaska na Beogradski univerzitet, Lola je već studi-rao političke nauke u Parizu i političku ekonomiju u Ženevi. U Beogradu se priključuje skojevskim organizacijama koje su delovale na Univerzitetu, a već 1936. primljen je i u Ko-munističku partiju, u kojoj će uživati veliko poverenje Jo-sipa Broza Tita. Obrazovan, harizmatičan, rečit i prodoran, veoma brzo će izrasti u zaštitno lice progresivne student-ske omladine. Zbog njegovih kvaliteta Tito će ga postaviti i za člana Centralnog komiteta SKOJ-a, što će biti od pre-sudnog značaja za jačanje ove organizacije uoči izbijanja Drugog svetskog rata.

64

Ivo Lolo Ribar sa grupom studenata, okolina Pariza 1938. („LOLO” monografija)

Rezultat Loline posete Briselu bilo je upoznavanje svetske javnosti sa aktivnostima i položajem jugoslovenske studentske omladine, a Akcioni odbor Beogradskog uni-verziteta postao je međunarodno priznat i primljen u člans-tvo Svetske studentske zajednice za mir, slobodu i kulturu. Nema sumnje da je ovo priznanje iz Brisela beogradskim studentima pružilo osećaj učešća u jednoj većoj, globalnoj borbi. „Ostvarimo jedinstvo živih, da ne bismo u zajednič-kim grobovima ostvarili jednakost i jedinstvo mrtvih“ bila je čuvena rečenica francuskog pisca Anrija Barbisa, koja se čula na Briselskoj konferenciji i postala akciona parola anti-fašističke omladine u Jugoslaviji. Sledeći odluke iz Brisela o pokretanju široke kampanje za organizovanje Prvog svet-skog omladinskog kongresa za mir, na kojem bi se izradio konkretan program za sprečavanje rata, beogradski Akci-oni odbor započeo je agitaciju u zemlji.

Priprema za Prvi svetski omladinski kongres u Žene-vi, zakazan za septembar 1936, pretvorio se u čitav niz an-tiratnih manifestacija širom Jugoslavije. Pored beogradskih studenata i studenti Zagreba i Ljubljane uključili su se u or-ganizovanje omladinskih konferencija, a iz univerzitetskih centara manifestacije su se prenosile u sve krajeve zemlje. Na skupovima su formirani pripremni odbori za odlazak na konferenciju, a publici objašnjavani ciljevi mirovnog pokre-

ta u svetu i propagirane antifašističke vrednosti. Prvi svetski omladinski kongres, između 31. avgusta

i 6. septembra, okupio je u Ženevi 450 delegata iz 35 ze-malja, 70 delegata međunarodnih organizacija i oko 150 posmatrača. Kongresu je prisustvovalo 9 delegata jugoslo-venske omladine na čelu sa Ivom Lolom Ribarom (u ime jugoslovenskih studenata u Pragu, kongresu je prisustvo-vao i vojvođanin Lazar Udovički). Širok i raznorodan sastav učesnika Svetskog kongresa onemogućavao je donošenje nekih konkretnih zaključaka, osim da se uputi pomalo na-ivni „Apel omladini celog sveta“, koja se poziva na „krstaški pohod mladih za mir, za budućnost kulture i sreću čove-čanstva“.

Jugoslovenski studenti su i posle Ženeve nastavili saradnju sa međunarodnim omladinskim mirovnim pokre-tom, učestvujući i na narednim kongresima u Parizu (1937) i Njujorku (1938), ali je od puno većeg značaja bila mobili-zacija same jugoslovenske omladine, koja je sve više pri-lazila antifašističkom frontu, privučena opštim parolama o „Miru u svetu“. Politički izgrađeniji predstavnici studentske omladine, koji su većinom dolazili iz redova SKOJ-a, koristili su se pacifističkim frazama, kako bi lakše doprli do koleb-ljivih pojedinaca. Široko postavljena platforma mirovnog pokreta, omogućavala im je da pred mlade iznesu i neka konkretnija pitanja, kao na primer, o odnosu prema fašiz-mu, ekonomskim nejednakostima, međuetničkim odnosi-ma, represiji vlasti i kapitala i položaju omladine u društvu.

Neposredno nakon završetka Ženevskog kongresa, buknuo je građanski rat u Španiji, u kojoj su profašističke falange generala Franka zbacile legalno izabranu republi-kansku vladu. Rat na teritoriji Španije pretvorio se u inter-nacionalni sukob levice i desnice. Dok su Franku podršku pružile Nemačka i Italija, Republiku su otišli da brane ko-munisti, organizovani od strane SSSR-a, ali i ostali antifašisti pristigli sa svih strana sveta. Među španskim dobrovoljci-ma našlo se i oko 1.500 Jugoslovena, od čega je njih preko 50% dolazilo iz redova omladine. U Španiju je otišlo i stoti-nak Vojvođana, među kojima su bila i dva buduća generala Jugoslovenske narodnooslobodilačke armije, dvadesetšes-togodišnji Kosta Nađ iz Petrovaradina i dvadesetrogodišnji Petar Drapšin iz Turije. Drapšin se u Španiju uputio iz Praga, zajedno sa grupom od dvadesetak jugoslovenskih stude-

65

nata, predvođenih Lazarom Udovičkim. I oni koji nisu otišli u Španiju u Jugoslaviji su pružili podršku borbi republikan-skih snaga, organizujući manifestacije, prikupljanje pomo-ći za špansku decu, a nakon Frankove pobede i za španske dobrovoljce, internirane po francuskim logorima.

Pred pretnjom snaženja fašizma, pitome pozicije bo-raca za mir i slobodu, postajalo je jasno svim simpatizerima ovog pokreta, morale su da se zaoštre i da prerastu u borbe-ni stav protiv umrežene i agresivne međunarodno poveza-ne ekstremne desnice, podupirane od strane sve snažnijeg Trećeg rajha. U tom smislu, Ivo Lola Ribar je u svom tekstu „Fašizam i kultura“ poručivao omladini da više nema pros-tora za neutralnost i da svi moraju izabrati stranu:

„Postoje svega dve alternative: na jednoj strani je na-rod, na drugoj – zakulisne klike željne vlasti; na jednoj – na-uka i svi njeni rezultati koji opovrgavaju svaku stavku svake fašističke teze, na drugoj – priče o staleškim i zadružnim dr-žavama; ovde – celokupno kulturno nasleđe čovečanstva, tamo – mržnja na misao, s jedne strane – perspektive razvoja i napretka u miru, asimilovanja kulturnih vrednosti od strane najširih slojeva; s druge – uništenje kulturnih tekovina čove-čanstva.

To su dva nepomirljiva fronta današnje stvarnosti. Ne-utralnosti ne može biti. Jer čak i u etičkom smislu, neutralnost ne postoji za individuu. Onaj koji neće da dela, dela samom činjenicom svoje neaktivnosti; njegovo delovanje, kao njego-vo uzdržavanje, obavezuje njegovu savest. Niko se ne može ukloniti odgovornosti, pod izgovorom da od jednog čoveka ne zavisi sudbina sveta.

Za svakoga ko je svestan sebe i sveta u kome živi, nema kolebanja, njegov je put jasno određen. Jer borba protiv fašiz-ma, ma u kom se obliku on javio, na svim poljima, kulturnom i političkom, danas više nije samo političko pitanje, već i mo-ralna dužnost.“45

Loline poruke široko su prihvaćene, a borbena i an-tifašistički opredeljena omladina, okupljena oko mirovnog pokreta, koristila je svaku priliku da iskaže svoj stav – de-monstracijama prilikom poseta nemačkih i italijanskih zva-ničnika Jugoslaviji, manifestacijama podrške ugroženim evropskim zemljama, pre svega Čehoslovačkoj i Francu-skoj, otvorenim suprotstavljanjem ljotićevcima i drugim fa-45 Citirano prema: „Đ. Stanković, Studenti i Univerzitet 1914–1954“, Beograd, 2000, 100–101.

šistima na ulicama jugoslovenskih gradova; širenjem anti-fašističkih vrednosti putem omladinske štampe i kulturnih udruženja po manjim mestima u unutrašnjosti zemlje.

Anšlusom Austrije, tj. njenim pripajanjem Trećem rajhu 13. marta 1938, Nemačka je postala severni sused Kraljevine Jugoslavije. Za razliku od Milana Stojadinovića, koji je tim povodom izjavio kako je bolje „da na granici ima-mo Nemce nego habzburgovce“, jugoslovenska javnost bila je svesna da se Hitlerovi imperijalni apetiti neće zausta-viti na Austriji. Prvi sledeći cilj Trećeg rajha bilo je slamanje i okupacija Čehoslovačke, jugoslovenskog saveznika koji je uživao simpatije velike većine građana. U zaštitu Čehoslo-vačke omladinski mirovni pokret ustao je još 1937, priređu-jući masovni doček podrške čehoslovačkom predsedniku Edvardu Benešu i organizujući čitav niz manifestacija sa pa-rolama „Dalje ruke od Čehoslovačke“ i „Vernost za vernost“. Na Beogradskom univerzitetu osniva se i Omladinska sek-cija jugoslovensko-čehoslovačke lige, koja organizuje ek-skurzije u Čehoslovačku i razmene studenata između dve države. Slično kao u slučaju Španije, u Jugoslaviji je raslo borbeno raspoloženje i želja građana za pružanjem kon-kretne borbene podrške prijateljskoj Čehoslovačkoj.

Kao što je, preko pokretanja kampanje za odbranu svetskog mira i pružanja podrške španskoj republici, levi-čarska omladina uspela da privuče u svoj tabor mnoge, do tada neopredeljene, umerene ili liberalno nastrojene poje-dince, tako je preko kampanje za odbranu Čehoslovačke levica našla zajednički jezik i sa brojnim nacionalističkim omladinskim organizacijama. Pripajanje Austrije i ugrože-nost Čehoslovačke u patriotskim krugovima percipirana je kao opasnost po nacionalne interese Jugoslavije. Solidar-nost sa Čehoslovačkom, kao prvom zemljom sokolskog pokreta, posebno je bila izražena među članovima Sokola Kraljevine Jugoslavije, koji su sve masovnije zauzimali anti-fašističke pozicije. Popustljivo držanje jugoslovenskih vlasti prema Hitleru, dodatno je politizovalo do tada lojalne, pa-triotske snage, približavajući ih širokoj političkoj platformi antifašističke levice.

Konačna Hitlerova okupacija Čehoslovačke, mar-ta 1939, izazvala je novi talas nezadovoljstva i protesta omladine u svim krajevima Jugoslavije. Odbori student-skih udruženja za mir pretvoreni su u Studentske odbore

66

za odbranu zemlje. Pod parolom „Branićemo zemlju!“ i uz pojačanu patriotsku retoriku, Studenski odbori razvili su široku propagandnu aktivost usmerenu ka podizanju bor-bene gotovosti i jasnog opredeljivanja protiv Trećeg rajha. Na Pravnom fakultetu u Beogradu, 22. aprila 1939, organi-zovana je impresivna manifestacija studentske, srednjo-školske, radničke, sokolske, zadružne, ženske omladine i drugih patriotskih omladinskih organizacija. Pred 10.000 omladinaca, Lola je uputio poziv „celokupnoj rodoljubivoj omladini Jugoslavije da zbije svoje redove i priprema se za odbranu zemlje“. Uspostavljene su veze i sa antifašističkim pripadnicima višeg vojnog kadra, koji su pomogli formira-nje studentskog dobrovoljačkog bataljona. Pod rukovod-stvom aktivnih oficira, studenti su se teorijski i praktično obučavali za oružane sukobe.

Iako su komunisti, kao glavni nosioci grupisanja na levici, privremeno odustali od angažovanja na daljem jača-nju antifašističkog, patriotskog bloka, zbog taktičke odluke Staljina da sa Hitlerom uspostavi pakt o nenapadanju 23. avgusta 1939, ipak je efekat intezivne trogodišnje mobili-zacije omladine bio trajnog karaktera, što se i potvrdilo na demonstracijama 27. marta 1941, kada je omladina širom zemlje odlučila da kaže definitivno „ne“ Hitleru i pristupa-nju Jugoslavije Trojnom paktu.

Efekti mirovnog i antifašističkog pokreta, pokrenuti na Beogradskom univerzitetu, imali su veliki odjek i utica-li na preobražaj omladinskih kretanja u Vojvodini. Ključno žarište vojvođanskog antifašističkog pokreta postala je Voj-vođanska akademska trpeza (VAT) u Beogradu. Do sredi-ne ‘30-ih, potpuno pasivan i politički neopredeljen, VAT je, kao i sve druge studentske organizacije na Beogradskom univerzitetu, bio zahvaćen levim strujanjima. Tokom 1936, u upravu ove menze uključuje se grupa levo orijentisanih studenata i članova KPJ. Na Zagrebačkom univerzitetu, koji je pohađalo oko 600 studenata iz Vojvodine, 1936. oform-ljen je Kulturni akademski omladinski klub „Mihajlo Polit Desančić“, a sledeće godine ustanovljena je i Vojvođanska menza, po ugledu na beogradski VAT. I u ovim organizacija-ma rukovodstvo je dospelo u ruke skojevaca i članova KPJ, o čemu svedoči činjenica da je u prostorijama Vojvođanske menze bila održana VI konferencija SKOJ-a.

Posredstvom zavičajnih akademskih udruženja,

vojvođanski studenti su, u pomalo učmale i provincijalizo-vane gradove i naselja Vojvodine, pronosili atmosferu sa beogradskih i zagrebačkih ulica. Podstaknuti stvaranjem širokog omladinskog fronta u drugim krajevima zemlje, i vojvođanski omladinci pokušali su da se povežu i organi-zuju masovnu omladinsku mrežu. Prve, neuspešne korake banatskih omladinaca iz Kikinde, Bečeja, Petrovgrada i No-vog Kneževca, zaustavili su organi vlasti, koji su zabranili održavanje osnivačke skupštine u Bečeju, zakazane za 22. septembar 1935, na kojoj je trebalo da se konstituiše novi omladinski pokret. Sledeća prilika pružila se 13. septembra 1936, kada je u Novom Sadu obeležavana 70-godišnjica Ujedinjene omladine srpske. Ova svečanost, koja je oku-pila oko 800 istaknutih omladinskih predstavnika iz cele Vojvodine, poslužila je kao prilika da se inicira formiranje jednog širokog omladinskog pokreta, koji bi se zalagao za propagiranje kulturnih i ekonomskih interesa vojvođanske omladine. Treba napomenuti da je ovo bio prvi skup koji je na jednom mestu okupio predstavnike akademskih, rad-ničkih, zemljoradničkih, zanatlijskih, trgovačkih i srednjo-školskih omladinskih udruženja i da je među učesnicima bilo pripadnika svih vojvođanskih nacionalnosti. U etnički podeljenoj i klasno raslojenoj Vojvodini, takav sastav zvani-ca je, sam po sebi, bio politički čin. O političkim gledištima učesnika svečanosti svedoči i doneta Rezolucija o osniva-nju Omladinskog kulturno-privrednog pokreta (OMPOK):

„1. Vojvođanska omladina smatra da je prirodni nas-lednik napredne omladine ‘70-ih godina prošlog veka i da je kao takva pozvana da nastavi njen rad i borbu.

2. Stojimo čvrsto na stanovištu da je sloboda predus-lov za pravilan razvitak omladine i naroda kome pripada.

3. Da je rat jedna abnormalna i bolesna pojava, naro-čito kao izraz imperijalističkih težnji, čiji cilj je nacionalno ug-njetavanje naroda i njihovo ekonomsko iskorišćavanje.

4. Da fašizam pod maskom nacionalne i socijalne pravde služi stvarno imperijalizmu, te time ugrožava svetski mir, slobodu i živote širokih narodnih slojeva. A nama, omla-dini, oduzima osnovne uslove za zdrav razvitak.“46

Dve nedelje kasnije, u Novom Sadu je i zvanično os-novan OMPOK, kao široka omladinska platforma posveće-na integraciji, edukaciji i udruživanju mladih. Ugledajući se 46 Lj. Cerović, „Napredni pokret vojvođanskih studenata 1918–1941“, Novi Sad, 1972, 62.

67

na Odbore studentskih udruženja za mir, OMPOK je radio na uključivanju svih slojeva omladine, grupišući je na os-novu zajedničkih, opštih interesa, kao što su jednako pravo svih na slobodu, intelektualni i kulturni razvoj, na autono-miju i slobodu delovanja. I ovde su se, iza naizgled opštih mesta, krili politički zahtevi za ekonomskom i socijalnom ravnopravnošću, za demokratizacijom društva, za pruža-njem otpora fašizmu i represiji režima. Insistiranjem na re-šavanju konkretnih problema koji su se ticali omladine, kao što su ekonomski i socijalni problemi siromašnih studena-ta i težak položaj zanatlijske, radničke i seoske omladine, ompokovci su propagirali ideje od opšteg društvenog zna-čaja. U upravi OMPOK-a nalazili su se i istaknuti skojevski aktivisti i članovi KPJ, poput Nikole Petrovića, Pap Pavla i Svetozara Toze Markovića. Umesto insistiranja na zaoštra-vanju političkih pozicija i revolucionarnog parolašenja, oni su svesno podržavali umerenu i prividno neutralnu retori-ku OMPOK-a.

Članovi OMPOK-a u poseti Vasi Stajiću (Muzej Vojvodine)

Okupivši oko sebe zaista veliki broj istaknutih, an-gažovanih i sposobnih omladinaca, OMPOK je velikom brzinom počeo da se širi po Vojvodini. Uticaju OMPOK- a posebno je doprineo omladinski časopis „Naž život“, koji je bio njegovo nezvanično glasilo. Lepo dizajniran, sadržajan i dovoljno angažovan da zainteresuje omladinu, a istovre-meno dovoljno odmeren da izbegne cenzuru i zabranu, „Naš život“ je štampan u velikom tiražu za jedan nezavisan

list, čitan čak i van Vojvodine, mada je svojim sadržajem bio izrazito vojvođanski orijentisan. Specifično za OMPOK jeste da je na prvi pogled delovao pomalo antikvarno i malogra-đanski. Čitav pokret se pozivao na tekovine srpske građan-ske Vojvodine 19. veka, na Đuru Jakšića, Svetozara Miletića, Jovana Steriju Popovića, Ujedinjenu omladinu srpsku. U pi-tanju je zapravo bila borba za interpretaciju progresivnog nasleđa Srba u Vojvodini, kojim su se obično kitile prore-žimske ili velikosrpske patriote. Pravo ideološko izvorište OMPOK-a zapravo je bila Omladinska matica iz ‘20-ih godi-na i multikulturne, socijalne i demokratske koncepcije Vase Stajića, koji je i lično davao podršku svojim novim sledbe-nicima. U OMPOK-u su se, takođe, ukrštala i autonomaška strujanja, zastupana unutar opozicionog vojvođanskog političkog bloka, sa antifašističkim i egalitarističkim uticaji-ma brojnih skojevaca i članova Komunističke partije, koji su podupirali ovu organizaciju. Druga karakteristika OMPOK-a bila je njegov uspešan rad na prevazilaženju socijalnih i sta-leških razlika među omladinom. U svim OMPOK-ovim or-ganizacijama bilo je članova iz redova inteligencije, radniš-tva i seljaštva. Poseban značaj bio je pridavan upravo poli-tizovanju i angažovanju seoske omladine, koja je najčešće ostajala mimo svih društvenih zbivanja. OMPOK je, pored „Našeg života“, izdavao i časopis posvećen praktičnim save-tima za vođenje seoskog domaćinstva, pod imenom „Naša knjižica“. Gotovo svake nedelje organizovane su i redovne ekskurzije po malim vojvođanskim mestima, gde su izvo-đeni kulturni programi i tribine, a potom konstituisani i mesni odbori. Najuspešniji primer ove prakse bilo je selo Melenci, gde je organizovano više masovnih skupova, uz učešće mladih iz cele Vojvodine, a „Naš Život“ i „Naža knji-žica“ rasturane su u nekoliko stotina primeraka. Za konkre-tan uspeh OMPOK-a u Melencima, posebno je bio zaslužan Melenčanin Boško Vrebalov, student medicine i član KPJ, ali je po sličnom principu skoro svako mesto u Vojvodini imalo po nekog aktivistu, koji je svoje meštane povezivao sa omladinskim pokretom. Posredstvom studenata iz be-ogradskog VAT-a, OMPOK je bio povezan i sa beogradskim omladinskim pokretom, a preko njega i sa širim dešavanji-ma u zemlji i svetu. I beogradski studenti davali su podršku radu OMPOK-a, učestvujući na njihovim manifestacijama i pišući priloge za „Naš život“. Vrhunac u tom pogledu, bio

68

je do tada neviđeni skup u Kumanu, banatskom selu od nekoliko hiljada meštana, održan 11. novembra 1936, na kojem je pred oko 1.000 omladinaca gostovala delegacija beogradskih studenata, na čelu sa Ivom Lolom Ribarom.

Član OMPOK-a i KPJ, narodni heroj Boško Vrebalov iz Melenaca (Muzej Voj-vodine)

Najznačajniji doprinos OMPOK-a bilo je njegovo dosledno propagiranje antifašističkih vrednosti, manifesto-vano kroz aktivno zbližavanje omladine svih vojvođanskih naroda. Progresivna omladina, leva inteligencija i delovi vojvođanske političke opozicije, sredinom ‘30-ih, uvideli su da je u zajedničkom interesu stanovništva Vojvodine ostva-rivanje političkog jedinstva svih njenih naroda, kako bi se odbranili od ekonomske i političke dominacije centralnih vlasti, ali i od sve snažnijih nacionalističkih i iredentističkih uticaja koji su jačali kod pojedinih nacionalnih manjina. Propagirajući kulturno zbližavanje, OMPOK je istrajavao

na promociji međuetničke tolerancije i suprotstavljanju reprodukciji šovinizma u Vojvodini. Naročito živa veza os-tvarena je između OMPOK-a i mađarske omladine. U nizu manifestacija organizovanih u režiji OMPOK-a, u tom kon-tekstu treba istaći Dan vojvođanske kulture XIX veka, održan 23. maja 1937. u Petrovgradu. Na ovom događaju, Arpad Lebl, profesor istorije i učenik Vase Stajića, govorio je o vezi između mađarske i vojvođanske književnosti, a uveče su se, pored pesama srpskih autora, recitovali i stihovi Petefija i Adija. Od posebnog značaja za zbližavanje sa vojvođan-skim Mađarima bila je saradnja OMPOK-a sa tzv. Hidov-skom omladinom.

Mađarski časopis „Hid“ (Most) osnovan je 1934. u Su-botici, od strane Omladinske sekcije mađarskog kulturnog udruženja „Népkör“. Redakciju „Hid“-a od 1935. preuzima grupa levo orijentisanih mađarskih studenata, transformi-šući ovaj tipičan kulturno-književni časopis, obogaćujući ga sociološko-teorijskim i političkim sadržajima. Članovi re-dakcije većinom su bili bliski Komunističkoj partiji, tako da su koristili „Hid“ i za promociju narodnofrontovskih, antifa-šističkih i socijalnih tema. Vodeća ličnost i glavni urednik „Hida“ bio je Otman Majer, koji će pred rat postati i sekra-tar Okružnog komiteta KPJ u Subotici, a u njemu su svoje tekstove objavljivali i drugi istaknuti komunisti poput Pap Pavla i Karolja Čeha, učesnika Oktobarske revolucije i učite-lja iz Ade. Kao i OMPOK, i „Hid“ je pretendovao da postane pokret koji će okupljati levičarsku mađarsku omladinu. Pre-ko svoje razgranate mreže dopisnika i pokretne bibliote-ke, „Hid“ se trudio da proširi svoj uticaj i van severa Bačke. Redakcije „Hid“-a i „Našeg života“ uzajamno su sarađivale i razmenjivale informacije, radeći zajedno na zbližavanju mađarske i jugoslovenske omladine. „Tužnim narodima Po-dunavlja pomoći će samo brastvo-jedinstvo, čvrsti stisak ruku naroda. To je bila i to će zauvek ostati naša vera. Na obalama Dunava neće biti srećnih, jakih i nasmejanih naroda sve dok se ovo jedinstvo ne ostvari“, pisao je „Hid“ još 1938.47

Mahom ruralne, zajednice Slovaka, Rusina i Rumuna u Vojvodini, bile su prilično zatvorene i nezainteresovane za politička zbivanja. Pod uticajem Mirovnog pokreta, Na-rodnog fronta i Ujedinjene opozicije i organizacije drugih vojvođanskih manjina postepeno su počele da se otvaraju 47 Lj. Cerović, „Napredni pokret vojvođanskih studenata 1918–1941“, Novi Sad, 1972, 144.

69

za saradnju i zbližavanje sa levo orijentisanom vojvođan-skom i jugoslovenskom omladinom. Najotvoreniju sarad-nju ostvarili su Slovaci, koji su davali srazmerno veliki do-prinos OMPOK-u, pišući za njegove časopise i organizujući manifestacije po slovačkim mestima. Ugroženost njihove matične zemlje od strane Trećeg rajha privukla je mnoge Slovake pod okrilje antifašističkog pokreta, a nakon Hi-tlerove okupacije Čehoslovačke, sve je veći broj slovačkih omladinaca ulazio i u redove SKOJ-a. Slovački studenti sa Zagrebačkog i Beogradskog univerziteta okupljali su se u Udruženju slovačkih studenata, preko kojeg su sarađivali i sa ostalim vojvođanskim i jugoslovenskim studentskim or-ganizacijama. Unutar ovog Udruženja, ali i među širim slo-jevima slovačke omladine, krajem tridesetih preovladala je leva opcija, koja nije podržala formiranje kvislinške slovač-ke države, nakon razbijanja Čehoslovačke.

Tokom tridesetih, i unutar zatvorene i konzervativ-ne rusinske zajednice, odvijala se diferencijacija između progresivnih i nazadnih omladinaca. Rusinska studentska i školska omladina, stasala početkom tridesetih, ušla je u su-kob sa konzervativnim i klerikalnim rukovodstvom krovne rusinske organizacije „Prosvita“. Odvojivši se od „Prosvite“, mlade snage su 1933. osnovale Kulturno-prosvetni savez jugoslovenskih Rusina „Ruska zarja“ i časopis istog imena. Programsku osnovu „Ruske zarje“ karakterisali su sloveno-filstvo, idealistički koncipirana opšta solidarnost Rusina i antiklerikalizam. Vremenom se „Ruska zarja“ sve više prik-lanjala pozicijama vojvođanskog omladinskog pokreta, ali su glavne tačke spora unutar rusinske zajednice bile više identitetskog i verskog karaktera.

Omladinski pokreti u Vojvodini u početku nisu ima-li značajnijeg uticaja na malobrojne rumunske studente okupljene u Udruženju rumunskih studenata. Od velikog značaja, međutim, bio je angažman studenata levičara iz Vojvođanske akademske trpeze, koji su uspostavljali nepo-sredne kontakte sa rumunskom studentskom i seoskom omladinom. Ti napori doneli su rezultate, jer je uoči rata, među Rumunima u istočnom Banatu bilo dovoljno pripad-nika i simpatizera SKOJ-a i KPJ da onemoguće rumunskim fašistima da ostvare bilo kakav uticaj nad Rumunima u Voj-vodini.

Izlet školske i radničke omladine na Paliću 1937. godine. U zadnjem redu, treći sa desne strane je Otman Majer, urednik časopisa „Hid“. (Muzej

Vojvodine)

Jevrejska zajednica u Vojvodini nije bila velika, ali je imala srazmerno brojnu visokoškolovanu omladinu. Je-vrejski studenti imali su svoja posebna udruženja na jugos-lovenskim univerzitetima, a u samoj Vojvodini okupljali su se preko razgranate mreže podružnica omladinske organi-zacije „Hašomer hacair“. Na jačanje antisemitizma u Evro-pi, unutar jevrejske zajednice, kao odgovor javila se ideja cionizma, međunarodnog jevrejskog pokreta za formira-nje sopstvene države u Palestini. Dolazak nacista na vlast u Nemačkoj, mnoge Jevereje nagnao je na razmišljanje o borbenom suprotstavljanju fašističkom teroru. Preko anti-fašističke linije, sve je više Jevreja u Jugoslaviji prilazilo ra-dikalnoj levici i Komunističkoj partiji. Do diferencijacije iz-među cionističkih i antifašističko-marksistički opredeljenih omladinaca dolazi i unutar podružnica „Hašomer hacaira“. Tako je, na primer, podružnica u Novom Sadu bila toliko levičarski nastrojena, da je stavljena pod policijski nadzor. Početkom tridesetih, grupa jevrejskih omladinaca iz Subo-tice čak je izdavala nekoliko revolucionarnih listova, među kojima je najznačajniji bio „Vajdaság“ (Vojvodina).

Do kraja tridesetih, izuzev nemačke manjine koju su nacisti definitivno uspeli da stave pod svoju kontrolu, na teritoriji Vojvodine, na široko postavljenoj platformi borbe protiv fašizma i jugoslovenskih snaga reakcije, ostvarena je međuetnička saradnja posredstvom mnoštva levo orijenti-

70

sanih i progresivnih omladinskih organizacija. O sazrevanju svesti mlađih generacija i o nužnosti prevazilaženja naci-onalne isključivosti najbolje svedoči tekst u „Našem životu“, objavljen 1. aprila 1938:

„Među nama omladincima i omladinkama nema raz-like, bez obzira na naš društveni položaj, versku ili nacionalnu razliku. Jer svima nama bili mi Srbi, Mađari, Nemci, Slovaci, Rumuni, Jevreji, bili mi pravoslavni, katolici, protestanti, moj-sijevci, imali mi razna shvatanja o društvenim problemima, leži nešto zajedničko na srcu: ljubav prema slobodnom čove-ku, težnja ka istini i želja za srećnim životom. U tom pogledu mi smo jedinstveni.

Juče još to nismo mogli da kažemo, jer se juče još ni-smo ni poznavali. Zato što se nismo poznavali, nismo mogli ni da se zbližimo, nismo mogli da sjedinimo naše zajedničke težnje u izgradnji bolje i srećnije sutrašnjice za svu omladinu. Juče nismo znali ono što danas svi znamo. Danas, danas nam je to toliko jasno da nas više niko ne može razuveriti.“48

Nakon godinu dana izuzetnog aktivizma, vlasti Du-navske banovine zabranile su dalji rad OMPOK-a prozrevši da su u njemu istaknutu ulogu imali levičari, opoziciona-ri i članovi KPJ. Raspuštanjem OMPOK-a, međutim, nije splasnuo entuzijazam ove mlade generacije. Bez obzira na njegovu zabranu, iza OMPOK-a je ostala čitava mreža orga-nizacija, čitaonica i, što je najvažnije, kontakata među mla-dima. „Nije istina da nas više nema“ poručivao je Vladimir Kolarov Koča sa stranica lista „Naš život“, koji je nastavio da izlazi još godinu dana, pre nego što će i sam biti zabranjen.

Zaglavlje prorežimskog omladinskog lista „Mladi sever“ iz Novog Sada (Muzej Vojvodine)

48 LJ. Cerović, „Napredni pokret...“, str. 145.

Osim zabrana, postojale su i druge strategije za odvlačenje omladine od OMPOK-ovog uticaja. Grupa pro-režimskih studenata pokrenula je, 1938, u Novom Sadu i Subotici, novu organizaciju Omladinski narodni univer-zitet. Uz finansijsku podršku vlasti, ova ekipa je izdavala omladinski list „Mladi sever“, koji je trebalo da predstavlja pandan „Našem životu“. „Mladi sever“ izlazio je u sličnom formatu, a i sadržinski je potpuno kopirao „Naš život“, in-sistirajući na omladinskoj problematici. Kao i u slučaju OMPOK-a, „Mladi sever“ i Omladinski narodni univerzitet koristio je opštu, omladinsku retoriku za plasiranje svoje agende. I na stranicama „Mladog severa“ mogla su se pro-čitati i neka progresivna zapažanja protiv konzervativizma i vojvođanske malograđanske anemičnosti, ali je generalni ton bio nacionalistički i podupirao je politiku Milana Stoja-dinovića. Urednik ovog lista se i direktno obračunavao sa OMPOK-om i „Našim životom“, nazivajući ih „sejačima sum-nje, laži i obmane“, s druge strane tvrdeći kako je „naciona-lizam jedina politička vera“.

Novo lice SKOJ-aPosle zabrane OMPOK-a, na teritoriji Vojvodine više

se nije javila nova legalna omladinska organizacija, masov-nog karaktera, koja bi na sličan način objedinila mladu ge-neraciju, ali je, od početka 1939, njegovu ulogu iza kulisa preuzeo revitalizovani SKOJ.

Još tokom delovanja OMPOK-a, sve veći broj pojedi-naca pristupao je u redove SKOJ-a, a preko jakih partijskih organizacija na univerzitetima, komunisti su preplavili i sva vojvođanska studentska udruženja. Pojačan upliv komu-nista u redove akademske omladine bio je posledica pro-mene taktike SKOJ-a, ustanovljene još 1935. na IV zemalj-skoj konferenciji. Nakon odluka Kominterne i Komunističke omladinske internacionale o stvaranju širokog Narodnog fronta protiv fašizma, i SKOJ-u je naloženo da napusti for-me ilegalnog revolucionarnog rada i da se uključi u rad ma-sovnih omladinskih organizacija, studentskih udruženja, sportskih društava, sindikata, kako bi na stranu Narodnog fronta privukao što veći broj neopredeljenih omladinaca. Novu strategiju SKOJ-a dodatno je razradio i novi sekretar

71

Centralnog komiteta KPJ Josip Broz Tito, koji je u članku „SKOJ na novom putu“, objavljenom u partijskom organu „Proleter“, maja 1937. definisao njegove osnovne zadatke:

„1. Rad na razvoju i učvršćivanju svih demokratskih, naprednih i kulturnih organizacija.

2. Djelatnost u korist saradnje svih naprednih omladinskih organizacija.

3. Odgoj omladine u duhu borbe protiv fašizma, a za demokratiju, napredak i mir.

4. Čuvanje legalnosti svih omladinskih organizacija.“49

Vera Gucunja, skojevka iz Sombora i narodni heroj (Muzej Vojvodine)

Sama organizaciona mreža KPJ i SKOJ-a na teritoriji Vojvodine bila je u stalnom rasulu, usled učestalih policij-skih provala i hapšenja istaknutih aktivista. Policija je, me-đutim, puno teže ulazila u trag pojedincima koji su mahom boravili po univerzitetskim centrima u zemlji, odakle su vr-šili uticaj na novoformiranu omladinsku scenu.

Osnovni faktor koji je doprineo obnovi SKOJ-a u Voj-vodini, bili su novi kadrovi, koji su preuzeli vođstvo u revolu-cionarnom radničkom pokretu. Čitava partijska mreža po-činje osetno da jača sa dolaskom Žarka Zrenjanina na čelo Pokrajinskog komiteta KPJ, a od značaja za razvitak SKOJ-a bio je rad novosadskog obućara Radivoja Ćirpanova, koji je, uz Nikolu Petrovića, Tozu Markovića i Pap Pavla, uticao na levu orijentaciju OMPOK-a, da bi 1938. preuzeo zadatak 49 LJ. Cerović, „Razvoj SKOJ-a u Vojvodini 1919–1948“, Novi Sad, 1984, str. 27.

obnove Saveza komunističke omladine. Karakteristično za nove predvodnike SKOJ-a u Vojvodini jeste to da su veći-nom bili ugledni, uticajni i harizmatični pojedinci, moralno čistih biografija, uspešni đaci i studenti, koji su simbolisali novo, nasmejano lice revolucije. Skojevci se nisu opijali, niti bavili kriminalnim radnjama, imali su često najbolje ocene u školi i posedovali visoko obrazovanje, bez obzira na to iz kojih su društvenih slojeva poticali. To im je davalo oreol pozitivaca u redovima omladine i šire javnosti, a svi nasrtaji vlasti i desnice protiv njih gubili su na verodostojnosti.

Osnovni pravac legalnog delovanja SKOJ-a u Vojvo-dini sastojao se od preuzimanja svih mogućih omladinskih, kulturnih, staleških, sportskih, srednjoškolskih i student-skih organizacija i postepeno usklađivanje njihovog rada u pravcu socijalno-revolucionarnog i antifašističkog kursa Komunističke partije. Društveni život u tridesetim godina-ma bio je izuzetno živ, ali fragmentisan. Svaki društveni sloj, etnička, verska, profesionalna, politička grupa okupljala se, družila i provodila slobodno vreme unutar svojih sportskih, kulturnih i interesnih organizacija.

Naslovna strana vršačkog lista „Novi srednjoškolac“ (Muzej Vojvodine)

72

Na srednjoškolsku omladinu, na primer, SKOJ je uticao posredstvom školskih literarnih sekcija, državnih i autonomnih đačkih klubova i udruženja, časopisa i listova. Posebno je zanimljiv u tom pogledu slučaj vršačkog škol-skog lista „Novi srednjoškolac“, u čijoj redakciji su delovali skojevci. „Novi srednjoškolac“ osnovan je 1937. godine i već tada je uživao podršku „Našeg života“ i OMPOK-a, a pojedini članovi redakcije sarađivali su i sa beogradskom studentskom levicom. Zahvaljujući visokom kvalitetu i sadržajnosti, ovaj list probio je lokalne okvire i stekao po-pularnost u čitavoj državi, dostigavši neverovatan tiraž za ovakav tip publikacije od 20.000 primeraka. Skojevski akti-visti u srednjim školama uglavnom su se bavili propagira-njem levičarske i socijalne literature, pokretanjem đačkih štrajkova, organizovanjem manifestacija i protesta protiv konzervativnih i desničarskih profesora. Kao primer skojev-skog rada u školama može da posluži novosadska Srednja tehnička škola. Međusobno povezani preko ilegalnih ćelija, skojevci su unutar škole delovali preko legalno osnovanog udruženja „Tehničar“. U „Tehničaru“ su postojale literarna, sportska i šahovska sekcija, a izdavane su i „zidne novine“, redovna forma iskazivanja kreativnosti, političkih i kultur-nih preferencija u srednjim školama ‚30-ih godina. Kada je školska uprava odlučila da zabrani udruženje „Tehničar“, rukovodilac skojevskih ćelija u školi, Boško Palkovljević Pin-ki, pokrenuo je, 10. decembra 1941, štrajk povodom bor-be protiv fašizacije nastave, uplitanja policije i ljotićevaca u rad škole, i protiv zabrane „Tehničara“ i školske menze. Skojevci prisutni u drugim omladinskim organizacijama u gradu, uspeli su da pridobiju i đake iz ostalih škola da pru-že podršku školskom štrajku. Digla se velika tenzija o ko-joj su izveštavale i gradske novine, da bi se, nakon nedelju dana, štrajk završio ispunjavanjem većine đačkih zahteva. Prilikom ovakvih aktivnosti, skojevci su uvek rizikovali mo-gućnost da budu otkriveni i zbog svog antidržavnog delo-vanja otpušteni iz škole (to se uskoro i desilo Pinkiju, kada je svoju skojevsku organizaciju uključio u sindikalni štrajk tekstilnih radnika). Dokle su vlasti bile spremne da idu u svom strahu od revolucionarne omladine, svedoči sudbi-na Kamenka Gagrčina, skojevca iz Sombora, koji je izbačen iz škole zbog jednog kritički intoniranog školskog sastava. Represalije i izbacivanja iz škole uticajnih i često najboljih

đaka samo zbog njihovog izgrađenog političkog stava, do-datno je kompromitovala vlasti i privlačila mlade u tabor opozicije.

Grupa skojevaca i skojevki na logorovanju na Testeri, 1940. (Muzej Vojvodine)

Novu generaciju skojevaca karakterisao je izraziti aktivizam, koji se ogledao u njihovom intezivnom, svakod-nevnom radu unutar svih mogućih organizacija u kojima se okupljala omladina, bili to čitalački kružoci i biblioteke, sportska društva, „Sokoli“, sindikalne organizacije ili šah klubovi. Mnogi skojevci su istovremeno učestvovali u radu dve, tri, pa i više organizacija, uspevajući pri tom da se bave i ilegalnim radom i teorijskim usavršavanjem. Nakon što bi se izborili za vodeće pozicije u određenoj organizaciji, pos-tepeno bi je transformisali u regrutnu bazu za nove omla-dince, koje bi mogli da uključe u ilegalne revolucionarne tokove. Predvorje SKOJ-a bile su polulegalne vaspitne grupe, u koje su uključivani potencijalni budući članovi. U vaspitnim grupama je sa početnicima čitana i analizirana legalna politička i ekonomska literatura i socijalna književ-nost, da bi u sledećoj fazi proverenima davana i ilegalna partijska štampa, brošure i knjige iz marksističke teorije.

Jedan od omiljenih vidova druženja skojevaca bili su izleti u prirodi, gde su se pod izgovorom rekreacije mo-gle nesmetano organizovati i pripremati buduće aktivnos-ti. Ova praksa postojala je i ranije, ali je tek krajem tridese-

73

tih dignuta na viši nivo, pogotovo od kada je (krajem 1938) na čelo Omladinske sekcije Planinarskog društva „Fruška gora“ došao član KPJ, Branko Bajić. Od tog trenutka se sko-jevci iz cele Vojvodine uključuju u lokalne podružnice ovog društva, koje je postalo legalna platforma za povezivanje skojevaca i koordinisanje njihovog rada na regionalnom nivou. Tokom 1939. i 1940, Omladinska sekcija Planinar-skog društva „Fruška gora“ organizovalo je dva tzv. omla-dinska logorovanja (Beočin, avgust 1939. i Testera, jul-av-gust 1940), koja su zapravo bili kampovi za teorijsku obuku skojevaca, ali i prilika za njihovo međusobno upoznavanje i zbližavanje.

Naslovna strana glasila Planinarskog društva „Fruška gora“, koje je bilo pod kontrolom skojevaca (Muzej Vojvodine)

Raznovrsni vidovi rada sa mladima, slojevitost u pristupima različitim omladinskim grupama i mobilizacija preko legalnih organizacija dali su velike rezultate u krat-kom vremenskom periodu. Sudeći po konstatacijama sa V pokrajinske konferencije održane avgusta 1940, od malih, raštrkanih ćelija, SKOJ je prerastao u masovnu ilegalnu or-ganizaciju, koja je za samo godinu i po dana okupila preko

2.000 članova i kontrolisala preko 60 legalnih omladinskih udruženja.

Do ulaska u Drugi svetski rat, na prostoru Vojvodine i čitave Kraljevine Jugoslavije, došlo je do jasne polarizacije omladinskih političkih pokreta i organizacija na profašistič-ku i šovinističku desnicu i prokomunističku, revolucionarnu levicu. Generacije stasale u omladinskim pokretima tokom tridesetih, umesto u akademskim debatama i političkim borbama, svoje stavove braniće oružjem i golim životima. Vreme će pokazati koliko je period političkog sazrevanja bio značajan za formiranje nepokolebljivih i jasnih stavova omladine, kao iza konačni rezultat njihove borbe.

75

JUGOSLOVENSKA NAPREDNA NACIONALISTIČKA OMLADINA /JNNO/ - ORGANIZACIJA JUGOSLOVENSKIH NACIONALISTA /ORJUNA/

Ideja o jednoj, jugoslovenskoj naciji i ujedinjenju južnoslovenskih naroda (Srba, Hrvata, Slovenaca, u nekim razradama i Bugara) u zajedničku državu bila je prisutna u velikom broju omladinskih grupa i pokreta i pre nastanka Kraljevine SHS. Krajem prve decenije XX veka, ovi pokre-ti dobijaju najveći zamah i jasnije ideološke obrise. Dobar deo omladine okupljene oko hrvatskih, slovenačkih i srp-skih nacionalnih organizacija, u ideji jedinstvenog jugos-lovenskog naroda vidi put ka prosperitetnijoj, pre svega slobodnoj budućnosti, sa novim vrednostima i drugačijim poretkom. Srednjoškolci i studenti aktivno se uključuju u politički život – omladina je ta koja je, kako piše jedan od direktnih učesnika, „stvarala ‚štimung‘, izazivala namerno incidente, organizirala demonstracije, palila austrougarske državne zastave, dizala javno mišljenje...“.50 Angažovana štampa izdaje se u svim krajevima buduće države (Vojvo-dina – u Somboru „Novi Srbin“, koji uređuje Vasa Stajić), a veoma intenzivno i u univerzitetskim centrima u inostrans-tvu. Pred Prvi svetski rat sve su brojnije inicijative za ujedi-njenje jugoslovenske nacionalističke, kao i sveukupne ju-goslovenske omladine (Rijeka, septembar 1912; Split, mart 1913; Beč, 28. jun 1914.), ali i oštre reakcije režima na akcije koje se sprovode. Početak rata veliki broj politički aktivnih omladinaca i starijih intelektualaca, koji su podržavali i po-magali omladinu i delovali protiv carevine, dočekao je u zatvorima, logorima ili emigraciji.

Iako je stvaranje Kraljevine SHS većini stanovniš-tva na novoj teritoriji donelo oslobođenje od tuđinske vlas-ti, nisu svi bili zadovoljni. Napadana sa brojnih strana, drža-va je pokušala da podršku dobije i od jugoslovenski orijen-tisane omladine koja je vrlo brzo nakon rata uvidela da rad na potpunom ostvarenju ideje integralnog jugoslovenstva nije završen. Uz podršku vlasti, Jugoslovenska ujedinjena omladina, formirana u Beču 1914, započela je pripreme za kongres sve jugoslovenske omladine i osnivanje jedins-50 Bartulović Niko (1925), „Od revolucionarne omladine do Orjune (Bartulović)

76

tvene omladinske organizacije. Međutim, različiti uticaji, a najviše odjeci Oktobarske revolucije i promene nastale u većini država nakon rata, ionako nehomogenu grupu razje-dinili su još više. Zakazan za oktobar 1919. godine u Zagre-bu, Kongres ujedinjenja otkazan je u poslednjem trenutku. Komunistički orijentisane grupe održale su zasebnu konfe-renciju, na kojoj su udareni temelji osnivanju SKOJ-a, dok su predstavnici omladinskih organizacija, koje su želele da se stave u službu novog režima, izdale svoju rezolucija, koja je bila idejno polazište osnivačima Orjune.

Prvi sastanak Jugoslovenske napredne nacional-ne omladine (JNNO) održan je u Splitu 23. marta 1921. go-dine, u vreme kada se pojavljuju i brojne od strane vlasti inicirane „narodne garde“, čiji je cilj bio zaštita od „komu-nističke opasnosti“51 i razbuktavanja različitih separatistič-kih nacionalističkih ideja. Na osnivačkom skupu doneta je Rezolucija, a već u maju i Manifest, kao poziv omladini na akciju; na Vidovdan, 28. juna, izašao je prvi broj lista „Pobe-da“ – kao urednik potpisan je Marko Nani, ujedno i pred-sednik organizacije. U Dalmaciji je vrlo brzo formirano oko 30 odbora JNNO, a splitska organizacija došla je do broja od preko sto članova. Do kraja leta 1921. godine, održana je Skupština i izabran prvi Centralni odbor, na čelu sa dr Ivom Petkovićem; tokom septembra izrađen je logo, a 15. oktobra objavljen je u „Pobedi“ „Program Jugoslovenske Napredno-nacionalne Omladine“. 8. februara 1922, Kralj Aleksandar pozvao je na audijenciju predstavnike JNNO; na terenu su do tada formirane već 84 organizacije.

Brzom širenju pokreta po celoj zemlji nesumnjivo su doprineli i splitski studenti, članovi JNNO, koji su studi-rali u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani, ali u tome glavnu ulo-gu ipak ima centralistički beogradski režim i buržoazija na vlasti predvođena Demokratskom strankom. Oslanjajući se na specifičnosti lokalnih sredina i mobilišući nezadovolj-ne, ostrašćene, ambiciozne, ali, kako izvori navode, često i samo one besposlene, organizacija uspeva za kratko vreme da konstituiše odbore i u unutrašnjosti Hrvatske, u Bosni, Sloveniji, u manjem broju i u Srbiji, Crnoj Gori, Kosovu i Makedoniji. Kad je u pitanju Vojvodina, nacionalno šaroli-ka, sa socijalno-ekonomskom strukturom koja je tek bila u procesu promene, idejni okvir JNNO našao je brojne pris-

51 Decembra 1920. Obznanom je KPJ zabranjen rad.

talice. Prva organizacija osnovana je u martu 1922. godine u Subotici, u junu i u Novom Sadu, a do polovine avgusta formirani su odbori u Staroj Palanci, Pančevu, Vršcu, Velikoj Kikindi, Vrbasu, Somboru, Starom Bečeju.

Na sastanku Centralnog odbora JNNO, održanom u maju 1922. godine, donet je novi Statut, u skladu sa ve-likim rastom članstva i širenjem pokreta, usvojen je nov način organizovanja, a promenjen je i naziv organizacije u „Organizacija jugoslovenskih nacionalista (ORJUNA)“. U aprilu 1923. godine, Orjuna sklapa formalni savez sa Udru-ženjem četnika, a u avgustu i sa „Narodnom odbranom“. Prvi Kongres svih Orjuna održan je 1. decembra 1923. go-dine u Splitu; za predsednika je izabran dr Ljubo Leontić. U narednom periodu političke prilike u zemlji se menjaju, a sa novim koalicijama menja se i „pogled“ na doskorašnje glavne neprijatelje režima. Orjuna polako gubi podršku vlasti; predstavnici nacionalnih ekonomskih elita već su pokrenuli svoje organizacije koje su u stanju da se istim metodama odupru Orjuni (Hanao, Srnao, Slonao, Munao, Orbuna, Orkan). Sa glavnim zadatkom da učvrsti organiza-ciju i pronađe najprihvatljivije načine daljeg rada, održan je II Kongres u Beogradu, u maju 1925. godine. Iako je 10.000 uparađenih orjunaša prošetalo beogradskim ulicama, to je malo koga uspelo da fascinira; organizaciji je vek trajanja polako isticao.

Pozivnica Orjune na kongres u Beograd, 1925.

Nakon rascepa u najvišem rukovodstvu, posle II Kongresa aktivnosti su gotovo nevidljive. Vođa orjuna-

77

ša u Vojvodini Dobroslav Jevđević 1927. godine napušta pokret, a preostali odbori se gase; organizacija još kratko vreme uspeva da se održi u Dalmaciji, Srbiji i delimično u Makedoniji. U aprilu 1927. održan je III Kongres, u oktobru iste godine i IV, na sastanku Centralnog odbora održanom u Ljubljani, u junu 1928, donet je novi Statut, međutim, po-vratka više nije bilo. Uz diktaturu, 13. januara 1929, došla je i odluka o zabrani rada organizacija koje se bave politikom, a među kojima je bila i Orjuna.

Ciljevi organizacije Još u prvoj Rezoluciji, donetoj na osnivačkom sas-

tanku, JNNO je kao svoju „najpreču dužnost“ istakla dalji rad na „nacionalizaciji našeg društva“ – stvaranju jugoslovenske nacije i „jedinstvene, celokupne, snažne i napredne Jugos-lavije“. U Statutu, objašnjena je i svrha organizacije: „da po-moću svih moralnih, intelektualnih, a do potrebe i fizičkih snaga svojih članova, bude odbrana političkih, kulturnih i ekonomskih tekovina, koje je jugoslovenski narod postigao svojim ujedinjenjem.“ Iako ovi ciljevi deluju kao jasna vizi-ja, JNNO/ Orjuna nije tokom svog postojanja imala do kraja osmišljen i razrađen ideološki program.

Naglašavanje Jugoslovena kao rasnog i savre-menog tipa čoveka, veličanje države, kojoj nije potrebna demokratija već „čvrsta i čestita vanstranačka diktatura“, neskrivena mržnja i netrpeljivost prema svemu drugom i drugačijem, kao i vojno ustrojstvo i odlučnost da se upo-trebe sva sredstva u ostvarenju postavljenih ciljeva, Orjunu približavaju fašističkim organizacijama. O. Keršovani 1925. godine piše: „Orjuna počinje da organizira i čete za fizičke napade. To je uskoro karakteriše u javnosti kao pokret ju-goslovenskog fašizma.”

Orjunaško „rasno jugoslovenstvo“ isključivalo je i negiralo svaki nacionalni identitet i upravo je to bila ideolo-ška odrednica koja je omogućila da se odgovarajući nepri-jatelji pronađu i u Vojvodini. U Dalmaciji, gde je pokret nas-tao, akcije su bile usmerene na zagovornike Hrvatske kao posebne nacionalne države, dok su u Vojvodini, još uvek ekonomski jaki i nacionalno organizovani Mađari, Nemci i pomađareni Jevreji proglašeni „tuđinskim elementima“.

Najveći ideološki protivnici i politički neistomišlje-nici za Orjunu bili su komunisti. Iako je radnička klasa pre-

poznata i viđena kao „prijatelj i saradnik“, zauzevši mesto i u Statutu kroz mogućnost organizovanja radničkih sekcija, najžešće i najbrutalnije akcije sprovedene su upravo protiv komunista. Zbog njihovog stavljanja internacionalizma i klasne borbe iznad države i nacije, kao svoj važan cilj Orju-na je imala borbu protiv organizovanih radnika – „Nećemo se zadovoljiti da im se razbije nekoliko glava, samo mrtvi će okajati zločin cepanja državne zastave“.52

Članstvo i struktura Rukovodstvo i članstvo Orjune u prvim dalma-

tinskim odborima činili su najvećim delom predstavnici predratnih nacionalističkih omladinskih organizacija, stu-denti, srednjoškolci i istaknuti građani različitih profesija. Omasovljenjem, pokretu se pridružuju i druge socijalne grupe, čiji motivi nisu uvek na prvo mesto stavljali ideolo-giju – bilo je onih koji su članstvom u organizaciji želeli da očuvaju ili unaprede svoj društveni i imovni status („U Voj-vodini su, na primer, bili poznati tzv. kuferaši, ljudi iz redova kolonista, došlih sa raznih strana, koji su se u novoj sredini dobro snašli, brzo obogatili i stekli unosne položaje. Njima je orjunaška značka bila samo sredstvo za sticanje još unos-nijih ekonomskih i političikih položaja“.53), da se zaštite od maltretiranja i progona orjunaških akcionih četa na terenu ili samo nađu lak način da steknu priznato „zanimanje“ (i u Dalmaciji i u Vojvodini, među aktivnim članstvom Orjune bilo je kriminalaca, lopova, robijaša). Istraživači navode i podatke da su vodeće pozicije u lokalnim organizacijama uglavnom činili pripadnici četnika, dobrovoljaca, rezervnih oficira, sokola.

Mada je nastala iz grupe predratnih omladinskih aktivista, od prvih dana JNNO težila je da u svoje redove privuče sve nacionaliste, bez obzira na godine. Promenom imena, čak se i iz naziva briše ova odrednica, ali pokret u svojim redovima do samoga kraja zadržava veliki broj mla-dih. Najviše omladinaca angažovano je u akcionim četama, koje predstavljaju operativnu i borbenu snagu Orjune.

52 Iz časopisa “Vidovdan”, u: Popov, Dušan (1983), „Srpska štampa u Vojvodini 1918-1941“

53 Gligorijević, Branislav (1963), „Organizacija jugoslovenskih nacionalista (Orjuna)”

78

Statutom iz 1924. precizirano je da je pravo člana, „ako je ispunio 18 godina“, da bude biran u upravna tela organi-zacije, kao i da glasa na mesnim skupštinama. Istim doku-mentom uređeno je i formiranje nekoliko klubova i sekcija koje upućuju na to da se radu sa mladima poklanjala paž-nja – studenti su mogli da se organizuju u „Akademske klu-bove Orjune“, dok su agitacione sekcije mesnih odbora od ponuđenih podsekcija mogle da formiraju „akademičku“ i „srednjoškolsku“. Interesantno je da je sačinjen i dodatak Pravilima Akademskog kluba, koji u članu 5 kaže da „klub mora da ima“ kulturnu, agitacionu i srednjoškolsku sekciju.

Orjunaši i orjunašice iz Sarajeva, 1923.

„Članom Orjune može postati svaki, u smislu pro-grama, ispravan Jugosloven ili Jugoslovenka“; nažalost, u dostupnoj građi ženskih imena gotovo da nema. Pomenuti Statut iz 1924. godine predviđa mogućnost organizovanja „Ženskih sekcija“, koje imaju za cilj „da deluju popunjajući rad Mesnog odbora kod ženskog dela naroda“. „Svaka mes-na organizacija ima i Žensku sekciju. Predsednica Ženske sekcije je po svom položaju članica Mesnog Upravnog Od-bora“, a pravo glasa ima „kad se radi o pitanju ženskog po-kreta“. Detaljno razrađena polja delovanja, izbor u članstvo, struktura, organi, čak i finansiranje, ukazuju da se ženskom pitanju nije pristupilo „radi reda“; ova tema može biti za-nimljiva nekim budućim istraživačima.

Organizaciona struktura Orjune projektovana je centralistički, ali je, u cilju hitne i brze reakcije, ostavljala rukovodstvu na terenu prilično široka ovlašćenja. „Vrhov-

no vodstvo pokreta je Glavni odbor“, a njegov izvršni or-gan Direktorijum; predsednik Glavnog odbora ujedno je i predsednik Direktorijuma i on predstavlja organizaciju u javnosti i kod vlasti. Niži organizacioni oblici bili su: oblas-ni odbor, mesni odbor (u mestima sa najmanje 20 upisa-nih članova) i povereništvo (u mestima sa manje od 20 upisanih članova). Statut je predviđao i Revizione odbore (mesni, oblasni i glavni, sa ciljem nadzora nad blagajnom i finansijama organizacije), Velikog čelnika (Komandant svih Akcionih četa) i Časni sud (pri svakom Mesnom odboru, sa zadatkom da rešava razmirice među članovima). Organiza-cije na terenu imale su mogućnost organizovanja i nekoli-ko klubova i sekcija: već pomenuti Akademski klub „Orju-na“, Žensku sekciju, Radničku, Kulturnu i Mesnu agitacionu sekciju. Redovni kongresi i skupštine sazivani su jednom godišnje; godinu dana bio je i mandat izabranog rukovod-stva. Zanimljivo je da su izvršni organi oblasnih i mesnih organizacija imali obavezu da se sastaju najmanje jednom nedeljno, kao i da je Orjuna imala angažovane činovnike i službenike – „lica koja primaju platu za svoj rad“.

U praksi, nagli porast članstva i potreba za prila-gođavanjem lokalnim specifičnostima, uz nedovoljno ja-san ideološki program, rezultirali su „autonomnim životom i delovanjem“ pojedinih organizacija. Glavni odbor nije bio suštinski centar iz koga se rukovodilo – svaka oblast imala je svoje centre i svoje „vođe“ (najeksponiraniji i najželjniji vlasti, bez obzira na cenu, u Vojvodini je bio orjunaški prvak Dobroslav Jevđević). To je sigurno i razlog zašto ne postoje zabeleženi precizni podaci o broju organizacija i pristalica Orjune – izveštaji sa I Kogresa iz 1923. godine pominju cifru od 100.000 ljudi i više od 200 odbora, a već 1925. broj se strmoglavo spušta na svega 2.000 aktivnih članova, u ma-nje od 100 lokalnih organizacija.

Forme delovanja Kako u Vojvodini, tako i u drugim delovima zemlje,

Orjuna je ostala upamćena kao „krajnje agresivna organi-zacija, prema protivnicima netrpeljiva do brutalnosti, koja je kombinovala najgrublje vređanje i klevetanje u štampi sa terorom, često i oružanim, u delovanju“. 54 Verujući da je 54 Bajić, Predrag „Delatnost Orjune i Srnao-a u Vojvodini kroz prizmu njihove štampe”

79

sila i potrebno i opravdano sredstvo političke borbe, sva-ka Mesna organizacija Orjune morala je imati tzv. Akcionu sekciju. Ove sekcije bilo su potpuno vojnički ustrojene; na čelu je bio Glavar, a vrhovni komandant svih akcionih sek-cija – Veliki čelnik (funkciju Velikog čelnika jedno vreme obavljao je i četnički vojvoda Ilija Trifunović Birčanin). U Vojvodini, ove formacije, veoma često, u okviru svojih ak-cija, podizale su u vazduh redakcije listova na mađarskom i nemačkom jeziku.

Veliku pažnju Orjuna je poklanjala delovanju pu-tem štampe – iako se zvanična glasila nisu mogla pohva-liti uljudnim rečnikom i ozbiljnim tekstovima, u promociji ideje i agitaciji masa ona su odigrala značajnu ulogu; jedna od dužnosti pristalica bila je i širenje nacionalističke štam-pe. Svaka mesna Organizacija ili Povereništvo morali su da oforme agitacionu sekciju, „kojoj je cilj da propagira ide-ologiju Orjune svim raspoloživim sredstvima i tako da širi pokret“. Kroz rad ovih grupa, članstvo se obučavalo za prak-tično delovanje – svaki član agitacione sekcije bio je „dužan da prođe pripremnu školu, koja se sastoji u tom, da član održi barem jedno predavanje u sekciji ili u širem krugu or-ganizacije, da pokaže svoje propagandističke sposobnosti i spretnost u debati.“

Svaki član Orjune bio je dužan da nosi jedinstve-nu značku i da sa sobom ima člansku kartu; nacionalističku uniformu bio je dužan da poseduje „svaki član kojemu eko-nomski položaj omogućuje da istu nabavi“.

Finansiranje Sredstva za rad organizacije obezbeđivana su

putem redovne i obavezne članarine, prihoda od prodaje propagandnog materijala (značke, blokovi i drugo), orga-nizovanjem zabava, dobrovoljnim prilozima i dotacijama, prihodima od zadruga i preduzeća. Glavni odbor određi-vao je u kom procentu će se prikupljena sredstva u lokal-nim organizacijama slati oblasnom odboru, odnosno cen-trali organizacije. Novcem su upravljale blagajne, na čelu sa blagajnikom (mesni, oblasni, glavni). Mada istoričari nisu pronašli neposredne dokaze, sasvim je izvesno da se Orju-na delom finansirala i iz državnih fondova (Fonda za podu-piranje nacionalne svesti i Fonda za Istru), kao i donacijama bogatih jugoslovenskih iseljenika iz Južne Amerike.

Štampa Prvi organ ORJUNE bio je list „Pobeda“, koji je počeo da izlazi u Splitu već juna meseca 1921. godine.

Zaglavlje orjunaškog lista „Princip“ iz Subotice

U Vojvodini su izlazila tri orjunaška lista: novosad-ski „Vidovdan“ (od jula 1922. do oktobra 1929; ukupno je izašlo 539 brojeva; direktor i odgovorni urednik bio je Do-broslav Jevđević), subotički „Princip“ (od septembra 1922. do maja 1923; urednik je bio Rude Štagljar-Majevčanin) i vršačka „Predstraža“ (od septembra 1922. do januara 1923; urednik je bio Miša Barbulov).

80

SRPSKA NACIONALNA OMLADINA (SRNAO)

Jedna od grupa koja u novoj državi nije videla pot-puno zadovoljenje sopstveih interesa bila je i srpska buržo-azija. Nosilac ideje o Velikoj Srbiji u tom periodu je Radikal-na stranka koja, koristeći najrazličitije metode i sredstva u političkoj utakmici, 1922. izvodi na teren organizaciju pod nazivom Srpska nacionalna omladina.

Sastanak koji se vodi kao osnivački, i od kada je Sr-nao počela sa radom, održan je 13. decembra u Beogradu. Iako je inicijativa, prema literaturi, potekla od studenata Beogradskog univerziteta, pre svega kao reakcija na rad i delovanje Orjune, zvanični osnivač bio je glavni i odgo-vorni urednik lista „Balkan” i jedan od vođa ultranaciona-lističke „Srpske stranke” Svetolik Savić. Savić 1923. prelazi u Radikalnu stranku, koja te godine beleži dobar rezultat na parlamentarnim izborima i sa pozicije vlasti podržava dalji razvoj organizacije. Mada je zvanični prvi Kongres održan tek početkom oktobra 1924. godine, upravo 1923. godine Srnao najintenzivije deluje i u velikoj meri opravdava jedan od zadataka zbog kojih je i napravljena – slabljenje (u ne-kim krajevima i potpuno eliminisanje) Orjune i podizanje borbene gotovosti simpatizera Radikalne stranke.

Već tokom 1925, dolazi do rascepa u vrhu organi-zacije, pre svega zbog aktuelnih političkih dešavanja koja iziskuju mnogo kompromisa i neprincipijelnih saveza, a u koje ova kruta ideološka grupacija nije mogla da se uklo-pi. Lični sukobi iza kojih su stajali ne baš „primerni” poslovi dvojice najaktivnijih članova Glavnog odbora, bez obzira na pomirenje upriličeno na drugom Kongresu oktobra mese-ca, podelili su odbore na terenu i ubrzali njihovo gašenje. Tokom 1926. i 1927, Srnao je tek sporadično prisutna, a pos-lednji veliki zadatak bio je „priprema terena” za diktaturu kralja Aleksandra. 20. juna 1928. burna rasprava u Skupštini Kraljevine SHS prekinuta je pucnjavom – poslanik vladajuće Radikalne stranke Puniša Račić (između ostalog i član prve vrhovne uprave Srnao) ubio je ukupno 3, a ranio dva pri-padnika Hrvatske seljačke stranke; ustalasanu nacionalistič-ku krizu kralj Aleksandar rešio je šestojanuarskom dikatu-rom. 13. januara 1929. zabranjuje se rad organizacija koje se „bave politikom”, tako da je i Srnao konačno raspuštena.

81

Ciljevi organizacije Ako bi se oslonili samo na zvanična „Pravila”, Srp-

ska nacionalna omladina „...kao organizacija ne pripada ni jednoj političkoj stranci, niti sme voditi stranačku politiku.” Glavni joj je cilj da u narodu razvija nacionalnu svest i oču-va istinski nacionalizam, kao temelj otadžbine, te da čuva čast i poštovanje Kralja i dinastije. „Organizacija će se služiti svim kulturnim pomoćnim sredstvima i legalnom borbom”, ali će i „dozvoliti punu akciju” ka onima koji rade protiv in-teresa otadžbine i zdravog nacionalizma.

Naravno, i po načinu kako je nastala, i kroz anali-zu delovanja i aktivnosti, jasno je da je Srnao bila politička organizacija u službi režima i velikosrpske buržoazije. Is-toričari je osnovano svrstavaju u terorističke organizacije, jer su upravo ove metode korišćene u ostvarenju politič-kih ciljeva – kako protiv zagovornika ideje jugoslovenstva (Demokratske stranke i Orjune), radničkog pokreta i ko-munista, tako i protiv različitih „tuđinskih” nacionalističkih grupacija i pojedinaca, pre svega imućnih Nemaca, Jevreja i Mađara, koje je trabalo ukloniti sa vodećih ekonomskih pozicija. Vezana uz Radikalnu stranku, Srpska nacionalna omladina, u periodu kada je oformljena, imala je vrlo jasan cilj za koji je bilo dozvoljeno uraditi sve – Veliku Srbiju.

Članstvo i struktura Da li je i u kojoj meri Srnao zaista bila omladinska

organizacija istraživao je B. Gligorijević, koji je došao do podataka da organizacija niti je bila isključivo okrenuta omladini, niti je okupljala i oslanjala se samo na mlade. Po njegovom mišljenju, naziv „omladina” vešto je iskorišćen da bi se zamaskirali politički ciljevi i lakše prišlo najširim masa-ma, ali i finansijerima. Zvanična „Pravila” usvojena na prvom Kongresu 1924. dopunjena su i u delu ciljeva, gde se ističe da organizacija treba da „pripremi i potpomogne omladinu u njenom duhovnom i moralnom razvoju”. Iz današnje per-spektive, već prostim uvidom u strukturu glavnih organa jasno je da su organizaciju vodili visoki državni činovnici, narodni poslanici, vlasnici listova, velikoposednici, trgovci, i da se ona nikako ne bi mogla svrstati u „organizacije mla-dih”. Nesporno je da je ideja bila, kako je već i napomenuto, oživljavanje i podmlađivanje radikalskih redova, ali uz čvr-

stu hijerarhiju i velikaše na najvišim mestima. Analizirajući sastav lokalnih odbora, Gligorijević je

utvrdio da su većinu članstva činili državni činovnici i pred-stavnici vlasti – oni na pozicijama jer je organizacija radila na očuvanju njihovih interesa, a oni na nižim lestvicama jer su kroz angažovanje i podršku Srnao imali priliku za napre-dovanje u službi. U organizacijama je bilo i predstavnika srednjeg staleža (zanatlije, ugostitelji, inteligencija), kao i ljudi bez zanimanja koji najčešće nisu imali nikakvih ide-oloških pobuda, već isključivo materijalni interes.

Kada je u pitanju polna struktura, kao što se može i očekivati, u organima se ne pojavljuju žene, ali se u zva-ničnim „Pravilima” kaže da „redovnim članom Srpske na-cionalne omladine može postati svaki ispravan građanin i građanka, na jemstvo dva člana organizacije ili jednog člana Uprave, a koji potpiše izjavu, da će se bezuslovno po-koravati disciplini i naredbama organizacije i u svemu se pridržavati ovih pravila.”55

Sama organizacija, pre formalnog osnivanja 1924. kao najviši organ imala je Glavni odbor, a na terenu mrežu oblasnih, sreskih i mesnih odbora. Na prvom Kongresu Glav-ni odbor preimenovan je u Vrhovnu upravu. Sedište Srnao bilo je u Beogradu, iz koga je organizacija i vođena i koji je imao zagarantovane predstavnike u Vrhovnoj upravi. „Užu Vrhovnu upravu sačinjavaju samo 20 izabranih članova iz Beograda i predgrađa mu Zemuna, a Širu Vrhovnu upravu i ostali delegati okružnih (oblasnih) odbora.” Mesni odbor mogao se obrazovati u svakoj opštini u kojoj je bilo upisano 15 članova, ali su dostupni podaci o ukupnom broju formi-ranih odbora toliko nepodudarni, da je teško odrediti koliko je zaista organizacija bila razgranata i brojčano jaka.

Prateći kroz štampu informacije o akcijama koje su pripadnici Srpske nacionalne omladine sprovodili, organi-zacija je bila najmasovnija i najaktivnija na teritoriji Vojvo-dine i Bosne i Hercegovine, dok su se u Makedoniji, Hrvat-skoj i Crnoj Gori odbori pojavili samo u nekoliko opština, uglavnom sa većinskim srpskim stanovništvom. U izveštaju sa prvog Kongresa, navodi se da je Srnao, u oktobru 1924. godine, u Vojvodini imala oko 136 organizacija, a 130 u svim ostalim krajevima zajedno. Kako je moguće za svega dve-tri

55 „Pravila i poslovnik Srpske nacionalne omladine”, Štamparija „Balkan”

82

godine doći do tako brojne i razgranate organizacije, posta-je jasnije kada se uzmu u obzir i dve važne činjenice – prvo: da je Vojvodina do 1918. bila deo Austrougarske i da je sr-pskim nacionalistima na ovim prostorima trebalo polje na koje će isterati svoje potiskivane ideje o slobodnoj, velikoj Srbiji, drugo: da se politički neprijatelj – Orjuna i Demokrat-ska stranka – pokazao mnogo slabiji, pa se dešavalo da su kompletni odbori doskorašnjih jugoslovenskih nacionalista samo „promenili značke” i prešli u Srnao.

Forme delovanja

Kao i svaka organizacija, u osnovnom aktu i Srpska nacionalna omladina nabrojala je sredstva koja će koristiti u ostvarenju definisanih ciljeva – na prvom mestu su „sva kulturna sredstva i legalna borba”, agitacija putem prodaje značaka i obeležja, zatim izdavanje listova, brošura i slič-nog štampanog materijala, organizovanje zabava, izleta, predavanja, oganizovanje čitaonica. U praksi, to je izgleda-lo potpuno drugačije. Zastrašivanje i teror nad političkim protivnicima bili su prepoznatljiv alat i Srnao kao i Orjune. Oštra i napadna agitacija, omalovažavanje, pretnje i teške reči, u predizbornim kampanjama prerastale su u fizičke obračune, a u nekim slučajevima i ubistva.

Osnovne „radne” jedinice organizacije bile su akci-one čete, naoružani i obučeni izvršni organi mesnih odbo-ra. Tokom 1924. izdaje se naredba da se ove formacije pre-imenuju u četničke odrede, a Vrhovna uprava 1925. donosi i posebnu Uredbu koja precizira da „u svakoj organizaciji Srpske Nacionalne Omladine postoji, pored ostalih sekcija i sekcija pod nazivom Četnički Odred Srpske Nacionalne Omladine.” Članovi ovih četa prolazili su vojničku obuku i prihvatali strogu disciplinu; isticano je da treba da budu „uzoran primer” i vidljiva demonstracija sile i moći, pa ne čudi da je jedna od kazni za učinjen prestup bila zabrana nošenja uniforme od jednog do tri meseca.

Čelni ljudi Srnao vodili su računa i o onome što da-nas nazivamo „brendiranjem”, a što je sigurno doprinelo br-zom i uspešnom širenju organizacije. Svaki odbor imao je svoju zastavu, crveno-plavo-belu, sa propisanim mestom grba, slike i pratećih natpisa, obavezno je bilo proslavlja-nje slave organizacije – Svetog Save, a pripadnici četničkih odreda na svečanostima, vežbama, skupovima i „ostalim

prilikama kada se naredi” nosili su propisanu uniformu.

Zaglavlje „Srbadije“, glasila Srpske nacionalne omladine

U doba bez interneta i televizije, veoma značajno sredstvo promocije ideja i ciljeva bile su novine – glavno glasilo organizacije mogla je izdavati samo Vrhovna upra-va, a listovi u odborima rađeni su po uputstvima i u spo-razumu sa centralom. „Sve organizacije i imućniji pojedini članovi dužni su se pretplatiti na glavni organ organizacije, i vršiti propagandu da se list što više raširi i uđe u sve sloje-ve društva”.

Finansiranje Materijalna sredstva velikim delom obezbeđivala

su se putem obavezne članarine, sa propisanim iznosima koje određene kategorije članstva (redovni, pomažući, član-dobrotvor i počasni član) mesečno ili godišnje treba da uplate, ali i dobrovoljnim prilozima, dotacijama i lega-tima prijatelja organizacije. Upravo kroz ovu formu bile su vidljive snage koje stoje iza organizacije i u ime čijih intere-sa ona i deluje. Zabeleženo je da je 1923. i sam predsednik vlade Nikola Pašić, sa većinom radikalskih ministara, upla-ćivao visoke novčane priloge za rad organizacije.

Sredstva obezbeđena organizovanjem igranki, zabava i drugih programa, u iznosu od dve trećine ostaju matičnoj organizaciji, a jedna trećina šalje se u beogradsku centralu.

Odbori i štampa Prvi odbori Srpske nacionalne omladine u Vojvo-

dini formirani su tokom leta 1923. godine – prvo u Zemu-nu, zatim Novom Sadu, Subotici, Velikom Bečkereku i Veli-koj Kikindi. Novosadski odbor nosio je ime „Karađorđe”.

Zvanični organ Srnao u Novom Sadu bio je list „Sr-

83

badija” – prvi broj izašao je iz štampe 30. juna 1923. godine, a kao direktor potpisan je Đorđe Ćeremov. U duhu neskri-vene nacionalne mržnje, netrpeljivosti i netolerancije, čak i ne priznavajući Vojvodinu kao samosvojnu zajednicu, list se održao do diktatre. Poslednji broj izašao je 13. januara 1929. godine.

Kada je u rukovodstvu došlo do raskola, pojavila se u Novom Sadu i „Severna Srbija”, čiji je glavni i odgovorni urednik bio Đorđe Ilić. „Bez psovanja i sa manje agresivnos-ti”, nastojeći da se bavi i pitanjima specifičnim za Vojvodinu, list je izlazio manje od godinu dana. Prvi broj pojavio se 16. avgusta 1925, a poslednji je izašao 7. marta 1926. godine.

84

HRVATSKA NACIONALNA OMLADINA (HANAO)

Nakon donošenja Vidovdanskog ustava, kojim je utvrđeno centralističko uređenje nove Kraljevine, hrvatske stranke se 1921. okupljaju u opozicioni Hrvatski blok, u na-meri da zajedničkim snagama odbrane i očuvaju hrvatski nacionalni identitet i primoraju vlast na reviziju Ustava. Dr-žava se opredeljuje za politiku „čvrste ruke“, oslanjajući se velikim delom na nezadovoljnu omladinu okupljenu oko JNNO/Orjune. Kao reakcija na nasilje koje, uz podršku vla-dajuće Demokratske stranke, ova omladinska organizacija primenuje u svojoj političkoj agitaciji, srpska omladina for-mira Srpsku nacionalnu omladinu (Srnao), a hrvatska mla-dež Hrvatsku nacionalnu omladinu (Hanao).

Prva organizacija Hanao osnovana je 15. avgus-ta 1922. godine u Vukovaru, uz podršku Hrvatskog bloka. Osnivači su bili studenti Zagrebačkog univerziteta. Pokretu je odmah pristupilo 200 vukovarskih mladića, a ubrzo je izašao i prvi broj lista „Gvozd“ kao zvaničnog glasila orga-nizacije. Vukovar je u to doba bio sedište Sremske oblasti, kojoj su pripadali i gradovi Zemun, Petrovaradin, Sremski Karlovci, Sremska Mitrovica i Vinkovci. Jak pritisak na ne-srpsko stanovništvo doveo je do oštre političke podele na federaliste i centraliste i vidljive netrpeljivosti između Srba i Hrvata. Hanao je od samog početka bila deo mreže orga-nizacija Radićeve Hrvatske republikanske seljačke stranke (vodeće u Hrvatskom bloku), sa ciljem da poveže hrvatsku omladinu i partiji omogući kontrolu nad ovim delom sta-novništva. Tokom 1922. podružnice organizacije osnovane su širom Hrvatske, Bosne i Hercegovine i današnje Vojvodi-ne. U novembru mesecu sedište je iz Vukovara prebačeno u Zagreb.

Nove organizacije u velikom broju slučajeva nas-tajale su prilično stihijski, bez pravila i jasnog cilja, te je vr-hovno rukovodstvo Hanao odlučilo da uvede izvestan red i organizuje prvi sabor Hanao. Sabor je održan 5. i 6. januara 1923. u Sarajevu, gde je samostalno delovala jaka i uticajna organizacija Hrvatska nacionalna omladina. Delegati iz svih hrvatskih zemalja usvojili su jedinstven program, odlučeno je da „Hrvatski borac“ bude zvanično glasilo, a dogovore-

no je i sjedinjenje Hanao i sarajevske Hrvatske nacionalne omladine.

No, već sredinom 1923. u redovima Hanao dola-zi do prvih kritika politike HRSS-a, koja se optužuje da je previše miroljubiva, da se oslanja samo na seljaštvo i da se pokazala kao nedelotvorna. Usledio je rascep u vođstvu organizacije, a radikalniji deo pribižava se Hrvatskoj stran-ci prava, koja se zalaže za rušenje Kraljevine i samostalnu Hrvatsku državu. Raspada se i Hrvatski blok, pa za Hanao, kao organizaciju mladih svih opozicionih stranaka, kao tak-voj više nema mesta. HRSS izdaje proglas u kom se odriče organizacije koju je stvorila i uskraćuje joj svaku finansijsku podršku. Do kraja 1925. godine, članstvo se rasulo, neke podružnice nastavile su da deluju pod okriljem Hrvatske stranke prava, a Hanao potpuno nestaje.

Ciljevi organizacije Da bi u Kraljevini SHS neka organizacija formal-

no počela sa radom, bilo je neophodno da državne vlasti odobre njen statut i pravila. Kada su ciljevi okupljanja bili u suprotnosti sa zvaničnom politikom, što je bio slučaj sa pravim ciljevima osnivanja Hanao, pravili su se „prihvatljivi“ statuti ili je organizacija radila u ilegali. Tako, dostupna „Pra-vila organizacije Hrvatske (nacionalne) omladine – Hana-oa“, kao svrhu delovanja organizacije između ostalog navo-de: „Okupljanje Hrvatske Omladine sviju staleža i oba spola u cilju jačanja Hrvatske narodne svijesti na bazi popularizi-ranja Hrvatske tradicije i prosvjete“, upućivanje mladih u etička načela, borbu protiv svake vrste poroka, ublažavanje socijalnih i staleških razlika, razvijanje ideje prijateljstva... U praksi, zaista je bilo podružnica koje su sa mladima kroz organizovanje različitih kulturnih aktivnosti radile na polju prosvete i negovanja tradicije, ali to nikako nisu bili stvarni ciljevi zbog kojih je Hanao formirana.

Iako jasna linija delovanja organizacije i konkre-tan program za sve vreme njenog delovanja nisu doneti, svakako i zbog toga što ju je inicirala koalicija više stranaka sličnog ali ne istog političkog opredeljenja, ideologija na koju se oslanjala Hanao nije nikada bila upitna – bio je to radikalni hrvatski nacionalizam. Isticanje borbe i hrvatstva kao cilja, lako su privukli mlade i zadovoljili njihovu po-trebu za pripadnošću nečemu velikom i važnom, u ovom

85

slučaju pokretu kome je cilj „vjekovna hrvatska borba za slobodom“. Hanao nije priznavao Vidovdanski ustav; u Kra-ljevini SHS hrvatski narod bio je „zarobljen, i potlačen, pri-jevarom“. Ideološki koreni nađeni su u predratnoj „Mladoj Hrvatskoj“, koja je propagirala „čisto hrvatstvo“ i smatrala jugoslovensku ideju pogubnom. Važan temelj program-skog opredeljenja Hanao bila je i Katolička crkva, koja je čuvala hrvatski nacionalni identitet „pod terorom beograd-skog režima“. Slična ideologiji Orjune, i ideologija Hanao imala je brojna fašistička obeležja: već naglašeno isticanje nacije kao osnovne vrednosti, militarizam, žrtvovanje, ali i antisemitizam (Židovi „koji kradu novac hrvatskog naro-da“); na antisemitskoj osnovi čak je dolazilo i do primirja između Orjune i Hanaoa.

Deo ciljeva Hrvatske nacionalne omladine zala-zio je i u polje socijalnih prava, zalažući se za sjedinjavanje svih hrvatskih staleža, zajedničko upravljanje nacionalnim dobrima, prava radnika i seljaka. U prvim danima svoga delovanja Hanao se nije sukobljavala sa komunistima i Sa-vezom radničke omladine, čak su zabeležene i neke zajed-ničke akcije. No, već sredinom 1922, KPJ proglašava Hanao fašističkom organizacijom i upozorava radnike da ne stu-paju u njene redove. Prema Ž. Karauli, Hrvatska nacionalna omladina veoma retko pominjala je KPJ i nije se posebno bavila napadima na komuniste.

Članstvo i struktura Hrvatska nacionalna omladina do kraja svog pos-

tojanja ostala je poluilegalna, a ponegde i tajna organiza-cija, tako da tačnih podataka i o članstvu i o strukturi orga-nizacije nema. Na osnovu informacija iz štampe, policijskih i partijskih izveštaja, Hanao je okupljala najvećim delom omladinu iz siromašnog i srednjeg građanskog sloja – „sve-učilišni đaci, te inteligentniji obrtnički i trgovački pomoćni-ci“, a kasnije i seljačku omladinu. Kao i u većini organizacija toga vremena, rukovodeće položaje zauzimale su uvek već priznate i istaknute ličnosti.

Članstvo je bilo podeljeno u kategorije: zbor čla-nova pripravnika (nisu imali ni aktivno ni pasivno pravo glasa), zbor članova radnika i zbor članova pokrovitelja i začasnih. Podataka o ženama koje su bile aktivne članice Hanao nema, iako u Pravilima stoji da „članom pripravni-

kom može biti svaki Hrvat i Hrvatica“. Na vrhu Hanao nalazilo se Veliko vijeće, kome

predsedava i na čijem je čelu predsednik. Veliko vijeće je najviše administrativno telo i za svoj rad je odgovorno godišnjem saboru. Organizacija je bila podeljena u župe (družbe); svaka župa imala je svoje ime, najčešće po nekoj istorijskoj ličnosti. Zbog već pomenutog poluilegalnog de-lovanja organizacije, sastanci vođstva Hanao bili su tajni. U vreme najveće aktivnosti, tokom 1923. godine, zabeleženo je oko 200 aktivnih Hanao župa i nekoliko hiljada članova.

Forme delovanja U prvom proglasu koji je Hanao objavila u Vu-

kovaru, vrlo se nedvosmisleno kaže da će se organizacija posvetiti uzvišenom zadatku odbrane hrvatstva svim sred-stvima. Služeći se istim terorističkim metodama kao i Orju-na i Srnao, na meti hrvatskih omladinaca bile su redakcije neprijateljskih listova, a „olovnim palicama i revolverima“ napadani su orjunaši, srnaovci, vladini službenici, ali i pri-padnici žandarmerije i kraljevske vojske. U krajevima gde je pritisak režima bio jači i okrutniji, i delovanje Hanao bilo je radikalnije i sa više nasilja.

Oružanih borbenih grupa zvanično nije bilo, ali kako navodi Ž. Karaula, „u nekim župama Hanaoa postojala (je) određena uniformiranost članstva. Time se nastojalo od hrvatske mladeži stvoriti neku vrstu poluvojnih postoj-bi, iako se do oružja teško dolazilo, tek ilegalnim kanalima. Po nalogu iz središnjice u Zagrebu, poluvojne postojbe HA-NAO-e trebale su nositi plavu boju kao svoj znak.“ Postoja-nje naoružanih grupa potvrđuje i list novosadskih orjunaša „Vidovdan“, skrećući pažnju da Hrvati u Petrovaradinu pri-kupljaju novčanu pomoć za nabavku oružja

Hanao je ideje za koje se zalagala plasirala i preko brojnih listova, objavljivanjem proglasa i javnim istupima svojih članova.

Finansiranje Imovinu organizacije činili su prihodi od redovne

članarine, koju su svi bili u obavezi da plaćaju na meseč-nom nivou, i dobrovoljnih doprinosa, priloga i legata čla-nova protektora i prijatelja organizacije. Zabeležene su ve-like donacije koje je Hanao primila od hrvatskih preduzeća,

zadruga, štedionica i banaka, na čijem čelu su se nalazili ljudi bliski nekoj od stanaka Hrvatskog bloka. Pojedine or-ganizacije u manjim mestima direktno je pomagao HRSS, nabavljajući opremu za njihov rad. Organizovane su i do-brotvorne zabave na kojima je prikupljan novac, a postoje i podaci da su donacije stizale i iz inostranstva.

Odbori i štampa Organizacije Hanao bile su aktivne u gotovo svim

delovima Hrvatske, kao i nekim krajevima Bosne i Herce-govine; u Zagrebu je delovalo 13 družbi, a jake podružnice pominju se i u Sisku, Krlovcu, Šibeniku, Sarajevu i Osijeku.

„Hrvatski borac“, glasilo Hrvatske nacionalne omladine

Na teritoriji današnje Vojvodine, Hanao je imala organizacije u Sremskoj Mitrovici (predsednik je bio Ivan Matijašević, činovnik 1. Hrvatske štedionice; 13. jula 1923. godine održana je velika svečanost posvećenja zastave, or-ganizovana je povorka kroz grad, sa konjanicima i brojnim gostima), Zemunu i Petrovaradinu.

Zvanično glasilo Hanao bio je „Hrvatski borac“; izlazio je u Zagrebu a kao urednik potpisan je Joe Matošić. Prvi list organizacije izašao je u Vukovaru 1922. godine, od-mah nakon osnivanja – bio je to „Gvozd“, „nezavisni list za kulturnu i narodnu afirmaciju Hrvatstva“. Tokom 1922, izaš-lo je 6 brojeva, a tokom 1923. ukupno 9. Sredinom oktobra 1923. godine, kada su vlasti raspustile Vukovarski Hanao, zabranjeno je i štampanje „Gvozda“. Urednik je bio Franjo Gruber.

Od značajnijih listova izlazili su i „Hrvatski samo-bran“ i „Hrvatska omladina“, ali o njima ne postoje dostupni podaci.

87

SOKOLSKI POKRET Važnu tačku u razvoju i profilisanju političke svesti

mladih u periodu između dva svetska rata činila su sokol-ska društva. Nastao u Češkoj 1862. godine, sokolski pokret objedinio je, često i međusobno raznorodne, tada aktuelne ideje i stremljenja koja su imala za krajnji cilj uspostavlja-nje nacionalnog jedinstva. Među slovenskim narodima koji su živeli u okvirima Austrougarske monarhije, novi pokret veoma brzo je prihvaćen, i to prvo u redovima studentske populacije i inteligencije. Osmišljene i precizno isplanirane aktivnosti u oblastima sporta i kulturno-prosvetnog rada, koje skladno razvijaju i duh i telo i grade zdravog, svesnog i slobodnog pojedinca, viđene su kao mogućnost za jača-nje nacionalnog identiteta i potencijal za buduće nacional-no oslobođenje. Prvi „Južni Sokol“ počeo je sa radom već 1863. u Ljubljani, 1874. formiran je prvi „Hrvatski Sokol“ u Zagrebu; nakon nekoliko neuspešnih pokušaja, „Prvo Srp-sko Sokolsko društvo“ na teritoriji današnje Vojvodine os-novano je 1904. u Sremskim Karlovcima. Godine 1914. u Zagrebu se formuliše programska deklaracija za ujedinje-nje svih južnoslovenskih sokolskih udruženja, ali austro-ugarske vlasti planirani zajednički slet zabranjuju, kao i rad svih sokolskih društava.56

Po završetku rata, sokolske organizacije počinju da obnavljaju svoju delatnost, učestvujući u odbrani no-vostvorene Kraljevine od ostataka monarhističke vojske, ali i grupacija koje su zagovarale nacionalističke i revoluci-onarne ideje. Sa jasnim opredeljenjem za jedinstvo i jugos-lovenstvo - „Jedna država, jedan narod, jedno Sokolstvo“57, na Prvom Sokolskom saboru, organizovanom na Vidovdan 1919. godine u Novom Sadu, proglašeno je ujedinjenje srpskog, hrvatskog i slovenačkog sokolskog saveza u „So-kolski Savez Srba, Hrvata i Slovenaca“. Na prvoj skupštini u Mariboru 1920, Savez menja ime u „Jugoslovenski Sokolski Savez“.

56 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 1657 Brozović, A., „Soko Kraljevine Jugoslavije”, str. 32

Mlađi članovi novosadskog „Sokola“ iz 20-ih (Muzej Vojvodine)

Drugi Sokolski sabor, održan u Zagrebu 1924. godi-ne, donosi Sokolski ustav, sa definisanim pravilima rada i organizacionom strukturom. Iako ne bez trzavica i koleba-nja, najčešće uzrokovanih političkim preokretima i stavovi-ma vladajućih garnitura po pitanju jugoslovenstva, pokret se postepeno razvija i raste – broj od 24.360 registrovanih članova i članica prilikom osnivanja ujedinjenog sokolskog saveza58, za samo dve godine, 1921. penje se na 38.095, u 361 društvu, da bi 1929. JSS brojao 44.848. članova i čla-nica, aktivnih u 443 društva59. Kako Ministarstvo prosvete Kraljevine SHS, već 1919. godine, izdaje naredbu srednjim i učiteljskim školama da se „telesna nastava po svim ško-lama vrši po sokolskom sistemu.“60, u ovom periodu malo veća pažnja bila je posvećena fizičkom vaspitanju, svakako i zbog toga što su generacije tek izašle iz rata kroz sopstve-no iskustvo mogle da uvide prednosti jakog, uvežbanog i zdravog tela.

Nezadovoljan kontinuiranim političkim i nacional-nim trvenjima i slabljenjem vere stanovništva u jedinstvenu državu kao garanta prosperiteta i razvitka, kralj Aleksandar

58 Atanacković, Petar „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 1959 „Jugoslovenski sokolski kalendar”60 Žutić, Nikola, „Sokoli – Ideologija u fizičkoj kulturi Kraljevine Jugoslavije 1929–1941“, str. 59

88

6. januara 1929. godine, uvodi diktaturu. Zabranjen je rad svim političkim partijama, raspuštena Narodna skupština, stavljen van snage Vidovdanski ustav, a kralj je lično pre-uzeo zakonodavnu i izvršnu vlast u zemlji. 3. oktobra drža-va je dobila drugačiju administrativno-teritorijalnu podelu (na banovine) i novo ime – Kraljevina Jugoslavija. Kao naj-doslednije zagovornike ideje jugoslovenstva, Aleksandar je u sokolskoj organizaciji video snažan oslonac za praktično sprovođenje državnog i društvenog preobražaja. Donevši „Zakon o osnivanju Sokola Kraljevine Jugoslavije“ (5. de-cembar 1929.), ukinuo je sve dotadašnje sokolske saveze, a novoformiranoj organizaciji, kao državnoj instituciji, obez-bedio finansijsku i logističku pomoć za rad na narodnom vaspitanju u duhu integralnog jugoslovenstva. Na osnovu ovog Zakona, u februaru 1930, država propisuje „Statut o organizaciji i poslovanju SKJ“, na čelna mesta postavljaju se visoki državni službenici, a Ustavom Kraljevine Jugoslavije donetim 1931. zabranjuje se, između ostalog, svako drugo udruživanje građana „u svrhe fizičkog vaspitanja“61. U ne-koliko narednih godina, oblast fizičke kulture potpuno je centralizovana i podržavljena – u decembru 1931. formira-no je Ministarstvo za fizičko vaspitanje naroda, a februara 1934. objavljen je „Zakon o obaveznom telesnom vaspi-tanju“, koje je obuhvatalo svu decu i omladinu od 11 do 20 godina. U samim sokolskim društvima, u ovom periodu intenziviran je kulturno-prosvetni rad, rad na razvoju ka-drova – uglavnom su to bili učitelji i učiteljice, a nastavljena je i planska gradnja sokolskih domova, u kojima je bilo mo-guće osim sportskih aktivnosti realizovati i pozorišne i lut-karske predstave, predavanja, diskusije, igranke i zabave. Kroz saradnju sokolskih organizacija i škole, država sprovo-di ideju prosvećivanja sela i pokušava da zaostalo i u veli-kom procentu nepismeno stanovništvo „otrgne od uticaja crkve i nacionalnih i verskih stranaka... i preko integralnog jugoslovenstva izvrši nacionalnu integraciju“62. Uticaj dr-žave možda najslikovitije ilustruje rast članstva – dostupni izvori navode da je 1933. godine na teritoriji Kraljevine bilo 175 sokolskih domova, 25 sokolskih župa sa 2.064 društva

61 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 2362 Dimić, Lj., „Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941 I“, str. 460

i ukupno 200.218 pripadnika63. U odnosu na 443 društva 1929. to je 1.621 novo društvo za svega 4 godine.

Nakon ubistva kralja Aleksandra, u oktobru 1934, parlamentarni izbori održani u maju 1935. potvrdili su ve-lika međunacionalna neslaganja. Završetkom pregovora i jednim neuspešnim pokušajem izbora, u junu mesecu na čelo vlade Kraljevine Jugoslavije dolazi Milan Stojadino-vić. Sa idejom da smiri i stiša zaoštrenu političku situaciju i kao prioritetni cilj postavi ekonomski razvoj, „Stojadino-vićeva vlada definitivno je napustila koncept integralnog jugoslovenstva, zamenivši ga novom koncepcijom realnog jugoslovenstva, koje je nastojalo da ‚nadraste‘ etničke par-tikularizme bez njihovog nasilnog negiranja.“64. Soko Kra-ljevine Jugoslavije državi više nije bio potreban, a ostavši dosledan svom viđenju Jugoslavije i jugoslovenske nacije, u narednim godinama postepeno je prešao u opoziciju. Organizacija je izgubila i materijalnu podršku vlade koja je počela da finansira razna srpska, hrvatska i slovenačka sportska udruženja. U napetoj atmosferi približavanja Dru-gog svetskog rata, SKJ se suočio i sa medijskim optužbama i „čistkama“ unutar svojih redova i do 1941. godine praktič-no je prestao sa radom.

Ciljevi organizacije Ideološku osnovu sokolskog pokreta činio je čitav

skup ideja koje su, u doba njegovog nastanka, bile viđe-ne kao mogući pokretači promena i novog poretka – li-beralizam, panslavizam, darvinizam, kult tela i, iza svega, nacionalizam. U društvima zarobljenim u staleške podele, politička emancipacija koju je i sokolski pokret propagirao nalazila je brojne pristalice – svaki pojedinac bio je jednako vredan, bez obzira na poreklo, pol, veru ili uzrast. Sokoli su imali cilj viši od ovih „drugorazrednih društvenih razlika“ 65: nacionalno jedinstvo, odnosno stvaranje slobodne, naci-onalne države. „Nacionalni identitet i nacionalna svest, kao tada novi i drugačiji tipovi kolektivne identifikacije, mogli su se izgraditi tek ublažavanjem, otklanjanjem ili potiskiva-njem u drugi plan svih ostalih (verskih, regionalnih, stale-ških itd.) podela i identiteta, koje su praktično predstavljale 63 „Jugoslovenski sokolski kalendar”, 1936.64 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 2565 Isto

89

prepreku njihovoj realizaciji.“66 Za širenje pokreta među slovenskim narodima koji su živeli uglavnom pod stranom vlašću, važno je bilo i naglašavanje slovenske solidarnosti, borba protiv uticaja i nametanja germanske kulture i ve-rovanje u specifičan zadatak koji je Slovenima dodeljen u svetskoj istoriji. „Pa snažno verujuć, da će pobeda narod-ne misli, istine i pravde doneti obilne plodove sreće i mira, duboko je osvedočeno, da će Slavenstvo biti ona kulturna i etična sila, što će, u času smrti starih, na svojim plećima preneti i spasiti čovečju dušu.“67

U periodu između dva svetska rata, sokolske orga-nizacije sa teritorije Vojvodine, kao članice Jugoslovenskog sokolskog saveza, odnosno Sokola Kraljevine Jugoslavije, osnovnu svrhu svoga delovanja nalazile su u jačanju ide-je jugoslovenstva i „čuvanju tekovina oslobođenja i ujedi-njenja“68 Jugoslovenski nacionalizam sokolskog pokreta temeljio se na stavu da su Srbi, Hrvati i Slovenci tri pleme-na jedne, jugoslovenske nacije; glavni zadatak nakon uje-dinjenja bio je nacionalno-vaspitni rad na stvaranju „višeg kulturnog tipa jugoslovenskog čoveka“69 i to kroz i fizičko, i moralno, i duhovno snaženje prvo omladine, a onda i širo-kih slojeva stanovništva. Idealan prototip novog Jugoslo-vena posedovao je vrline i karakteristike koje su najvećim delom bile pozitivna suprotnost tadašnjoj realnosti: on/ona je bio pismen i obrazovan, osvešćen, umeren, čestit, disciplinovan, vredan, nije pio, nije robovao štetnim obi-čajima, zabludama i ukorenjenim navikama70. Njegova je dužnost bila da bude zdrav i snažan; „snažni i zdravi poje-dinci temelj su snage i zdravlja porodice; zdrave i snažne porodice pak temelj su zdravoga i snažnoga naroda“71. Pre-dani rad sa svakom novom, mladom generacijom za „Soko-le“ je bio jedan od sigurnih načina za ostvarenje još jednog važnog cilja – jačanja svoje rase i izgradnje rasne kulture.

Otelotvorenje ideje jugoslovenskog nacionaliz-ma, koji je propagirao sokolski pokret, bio je kralj Aleksan-dar – kralj ujedinitelj. Uvođenje dikature prihvaćeno je kao jedino rešenje za narušeno narodno jedinstvo i očuvanje 66 Isto, str. 3167 „Sokolski glasnik” 68 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 4669 Isto, str. 4870 Isto, str. 6371 Isto, str. 71

zajednice, a podržavljenje organizacije viđeno je kao po-drška i osiguran put ostvarenju postavljenih ciljeva. „Lik i delo kralja, a posebno njegove reči upućene sokolstvu, bile su za pripadnike pokreta vrlo važan ideološki resurs, nešto najznačajnije čime su raspolagali u svom radu.“72

Ciljevi formulisani u zvaničnim dokumentima kratki su i jasni – prva „Pravila Sokolskog saveza Srba, Hrva-ta i Slovenaca“ ističu da je savezu cilj da neguje i širi teles-no vežbanje i podiže fizičke i moralne snage ujedinjenog naroda SHS73; Statut o organizaciji i poslovanju Sokola kra-ljevine Jugoslavije iz 1930. godine samo precizira da „Soko kraljevine Jugoslavije ima za cilj da podiže telesno zdrave, moralno jake i nacionalno svesne državljane kraljevine Ju-goslavije. Ovaj cilj postiže se uporednim vaspitanjem tela i duše po Tiršovom sokolskom sistemu, udomaćenom u na-šem narodu.“74

Članstvo i struktura Sokolska društva u svoje redove prihvatala su sva-

kog Slavena „koji je navršio 18 godina, a ženske i sa 16 go-dina, ko je neporočan, i koga odbor u članstvo primi”. Uz „privolu roditelja ili skrbnika”, sokolskom podmlatku mogli su pristupiti momci uzrasta od 14 do 18 godina, i devoj-ke od 12 do 16 godina; u društva su mogla da se uključe i deca – dečaci do 14 i devojčice do 12 godina starosti. Pri-mera radi, 1921. godine, u 361 društvu bilo je registrovano ukupno 59.196 osoba, i to, kao što smo već naveli: 38.095 članova (muških 29.837, ženskih 8.248), od čega vežbača 9.572 (muških 6.420, ženskih 3.152), naraštaja 7.621 (4.427 momaka, 3.193 devojaka) i 13.581 dece (dečaka 7.784, de-vojčica 5.797).

Članovi su bili razvrstani u tri kategorije: osnivači – oni koji su uplatili 1.000 kruna ili više prilikom učlanjenja, pomagači – koji unapred plaćaju članarinu, ali ne učestvuju u radu, i izvršujući – aktivni vežbači i aktivni članovi različi-tih sokolskih odbora. Kandidati za izvršujuće članove pri-mani su uslovno, na mesec dana, u kom periodu je trebalo da dokažu da su valjani i sposobni; „imena prijavljenih čla-nova imaju se za vrijeme uvjetnog članstva izvjesiti na plo-72 Isto, str. 6773 „Sokolski glasnik” str. 47374 Brozović, A., „Soko Kraljevine Jugoslavije”, str. 14

90

či u društvenim prostorijama, da može svako podnijeti od-boru kakove prigovore protiv koga od prijavljenih članova”. Nakon podržavljenja 1929, uslovi za prijem nisu značajnije promenjeni (starosna granica je izjednačena i za momke i za devojke – od 6. do 12. godine deca, od 12. do 18. nara-štaji, a od 18. „pravi” članovi; ukinute su kategorije članstva, kao i uslovni prijem), ali su motivi zbog kojih se ulazilo u or-ganizaciju postali bitno drugačiji. Dok su izvorna sokolska društva okupljala istomišljenike, koji su delovali po sops-tvenoj sokolskoj svesti, sokolskoj časti i sokolskom oseća-nju družnosti, mnogima su sada vlasti preporučivale učla-njenje, a za pojedine kategorije stanovništva (pre svega prosvetni kadar) postojala je i „dobrovoljna obaveznost“.75

Novosadske članice Sokolskog društva (Muzej Vojvodine)

Prateći ključne ideološke postavke, sokolski pokret je svoje delovanje usmerio na tri ciljne grupe: omladinu, seosku populaciju i žene. U pravilno vaspitanim novim ge-neracijama viđena je bolja budućnost celokupne nacije, pa se oblikovanju duha i tela mladih prisupalo sistematski i planski, metodama koje su dokazale svoju uspešnost, a oslanjale su se na krutu disciplinu i centralizovano rukovo-đenje. Iako je skoro dve trećine sokolskog članstva činila omladina, tek po koji student učestvovao je u upravnim telima i odlučivanju – od „novog jugoslovenskog omladin-ca“, koji je dočekavši odrastanje u zajedničkoj, slobodnoj državi već bio u privilegovanom položaju i „uživao plodove

75 Dimić, Lj., „Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941 I“, str. 435

narodnih snova“76, očekivalo se da „sve svoje sile, znanje i umenje mora položiti u službu svome narodu, ako želi biti dostojan svojih otaca“. 77 I kada je u pitanju uključivanje i učešće ženske populacije u sokolskim organizacijama, par-čići ukradenih demokratskih ideja čvrsto i sigurno bili su ugrađeni u nacionalni projekat. Deklarativno, u svim so-kolskim dokumentima, „Sokolice“ i „Sokoli“ bili su potpu-no ravnopravni78, a u organima uprave načelnice ženskih odseka i sekcija imale su pravilima i statutom zagaranto-vano mesto. Razvoj sokolskog pokreta na ovim prostorima neosporno je odigrao značajnu ulogu u emancipaciji i nisu retki sokolski prvaci koji su shvatali i ukazivali na nepravič-nost tadašnjeg društva, ali su ipak, ženama, kao i omladini, mesto i uloga bili jasno određeni – zdrava i snažna majka i učiteljica, osposobljena i pripravna za rađanje nove jugos-lovenske nacije. Treća okosnica celovitog društvenog pre-obražaja bilo je selo – mesto gde se vodio pravi narodni život, čuvale izvorne vrednosti, običaji i moral79, tako da je prosvećivanju ove grupacije stanovništva posvećivana izu-zetna pažnja kreiranjem posebnih programa prilagođenih njihovom životu i potrebama.

Članovi i članice međusobno su se oslovljavali sa „brate“ i „sestro“ i pozdravljali se pozdravom „Zdravo!“, tako „da najpre pozdravljaju mlađi starije“80. Za sve kategorije bila su propisana vežbačka i svečana odela, dok su se na svakodnevnu odeću kačile posebne sokolske značke. Svaki član i članica bio je dužan da nosi svoju legitimaciju, sa sli-kom i brojem.

Organizaciona struktura tokom perioda koji po-smatramo nije se menjala – osnovne sokolske jedinice bile su: sokolsko društvo (u svakom mestu), sokolska župa (koja udružuje više sokolskih društava na određenoj teritoriji) i sokolski savez (koji udružuje sve sokolske župe i kome je sedište u Beogradu). Sokolskim savezom upravljala je sa-vezna uprava, odgovorna za celokupan rad organizacije. Donošenjem Zakona o osnivanju SKJ, upravu su imenovali 76 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 7577 Isto78 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 8279 Isto, str. 7880 Statut, član 9.

91

i razrešavali ministar prosvete i ministar vojske i mornarice, uz saglasnost Predsednika Ministarskog saveta, dok se na njenom čelu, kao Starešina saveza, nalazio naslednik pres-tola kraljevine Jugoslavije Petar Karađorđević. Od samog osnivanja, župe i društva nisu bile samostalne jedinice, „već su posve podvrgnute Savezu i njegovoj kontroli, pa imaju provoditi sve zaključke savezne uprave i saveznog predsedništva“81. Savezna uprava imala je svoj Izvršni od-bor (zadužen za tekuće poslove), Načelništvo (zaduženo za tehnički i vaspitni rad, pri čemu su se pod tehničkim ra-dom podrazumevale gimnastičke aktivnosti), Prosvetni od-bor (zadužen da organizuje, vodi i nadzire prosvetni rad), zdravstveni odsek, statistički odsek, ozledni fond i drugo, prema potrebi. Svako od ovih tela radilo je po detaljno sas-tavljenim pravilnicima i poslovnicima, sa precizno defini-sanim zadacima, obavezama i odgovornostima. Istu orga-nizacionu strukturu imale su i sve župe i sokolska društva. Glavna skupština i drugi predstavnički organi (Starešinstvo, odnosno odbor delegata župa i odbor načelnika župa), od 1929. godine imali su samo ulogu savetodavnih organa uprave Saveza.

Forme delovanja Stavivši si u zadatak podizanje i jačanje „tjelesne i

duševne sile narodne”82, sokolski pokret je svoje aktivnos-ti usmerio na dva kjučna koloseka: 1. gimnastiku i fizičko vežbanje i 2. vaspitno-prosvetni rad. Krajem 18. i početkom 19. veka, gimnastiku su „ponovo pronašli” nemački peda-gozi, u nastojanju da osim obrazovanja, osposobe mlade i za vojne aktivnosti. Vrlo brzo gimnastičke organizacije pos-taju centri nacionalističkih pokreta širom srednje Evrope. Na tom talasu, češki profesor filozofije i estetike Miroslav Tirš prevešće tehničke gimnastičke termine na lokalni je-zik, osnovati češko gimnastičko društvo „Sokol” i ustanoviti poseban sistem vežbi koji će se proširiti među slovenskim narodima sa širenjem sokolskog pokreta. Metodička uput-stva podrazumevala su, osim isticanja važnosti pripreme za svaki čas i planskog rasporeda vežbi, i konkretne savete kako razviti bratski duh, uneti dobro raspoloženje i lepotu u vežbanje i biti dobar primer. „Trudi se da budeš uzor svo-jim vežbačima, ne samo izvežbanošću i odvažnošću, već i 81 „Sokolski glasnik”, str. 9882 Pravila, član 2

svojom moralnom vrednošću, tj ispunjavaj uzorno svoje sokolske i građanske dužnosti i živi besprekorno. Tek ćeš tada moći imati uticaja među svojim vežbačima. Discipli-na će se lakše postići, jer će te slušati iz učtivosti i ljubavi, i onda rad sa vežbačima ide lakše i ranije ćeš videti uspeh, koji će te obradovati.”83 Sokolska društva organizovala su rad po kategorijama članstva – muškarci, žene, naraštaji i deca, u dostupnim sportskim dvoranama, a sa težnjom da se izgradi što veći broj specijalizovanih sokolskih domova (Sokolsko društvo u Novom Sadu prvo je vežbalo u maloj dvorani „Tri krune”, zatim u gimnastičkoj sali Muške gimna-zije, 1919. prelazi u „Sokolanu” u zgradi Matice Srpske, gde je sve do 1936, kada je završena izgradnja novosadskog Sokolskog doma). Najvažnija prezentacija fizičke sprem-nosti sokolskih pripadnika i pripadnica, ali i „najkomplek-sniji segment sokolske propagande”84 bili su periodično priređivani sokolski sletovi. Manifestacije su počinjale ve-likim javnim defileom učesnika u svečanim odelima, naj-češće kroz glavne gradske ulice, a zatim su organizovane revijalne priredbe, uglavnom na stadionima, na kojima su izvođene prigodne igre i vežbe, kao i takmičarski deo, gde su se učesnici i učesnice nadmetali u sportskim disciplina-ma (pored gimnastike, bila je zastupljena i atletika, konjički sport, ponegde plivanje i dr.). Osim demonstracije fizičke uvežbanosti, sokolski sletovi imali su zadatak da kroz ma-sovne zajedničke aktivnosti podstaknu i razbude emocije i nacionalna osećanja, a kroz prateći program zainteresuju i privuku nove članove, pre svega mlade.

Za vaspitno-prosvetni rad bio je zadužen Savezni prosvetni odbor, koji je kroz posebne sektore – knjižničar-ski, sokolska štampa, narodno prosvećivanje, trezvenost, štednja, taborovanje, izleti, vaspitanje sokolskog naraštaja, muzika i autorsko pravo, propagandu putem radija, kultur-na i socijalna pitanja, statistiku, pozorište, pozorište lutaka, higijenu, tehnička pitanja85 – nastojao da obuhvati sve zna-čajne teme i segmente društvenog života, i u njih utka os-novne ideološke niti sokolskog pokreta. Shvatajući važnost obučenog i stručnog nastavnog kadra, čiji broj nije mogao

83 „Tiršov sokolski sistem”84 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 10685 Dimić, Lj., „Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941 I“, str. 441/2

92

da prati razvoj i širenje pokreta, 1932. formira se Savezna prosvetna škola, a zatim i škole za edukaciju prosvetara po župama.

Najzastupljenija forma koja se primenjivala bila su predavanja i predavanja pred vrstom; statistički podaci pokazuju da je, u ukupno 925 sokolskih društava Kraljevi-ne Jugoslavije, u 1933. godini održano 16.142 predavanja pred 941.781 slušaocem. Više od polovine činila su idejna i istorijska predavanja, ali je bilo i ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih, a u seoskim područjima i predavanja iz po-ljoprivrede, stočarstva, voćarstva, pčelarstva i higijene86. U cilju širenja sokolskih ideja i okupljanja novog članstva, priređivane su igranke, koncerti, izložbe, priredbe i pozo-rišne predstave, koje su uvek imale izraženu nacionalnu sadržinu; obeležavani su i svi značajni praznici i godišnjice. U nacionalno mešovitim župama u Vojvodini, zabeleženo je u pojedinim godinama i po nekoliko sokolskih priredbi dnevno (Veliki Bečkerek).87 Vaspitno-prosvetni rad obav-ljao se i putem izdavanja listova, časopisa i stručnih knjiga, formiranjem brojnih knjižnica i čitaonica, kao i korišćenjem novih propagandnih sredstava – radija i filma.

Finansiranje Već na prvim sastancima Sokolskog saveza SHS

moralo se razmišljalo o pribavljanju sredstava za obnovu sokolstva i rad ujedinjene organizacije. Predloženo je os-nivanje tzv. finansijskih odbora u svakom društvu, župi i savezu, „oporezivanje svih članova”, obilazak svih prijatelja sokolstva, ustanova i društava, kao i organizovanje javnih vežbi, predavanja, zabava i sličnih manifestacija. „I nikada ne treba da zaboravimo na vrhovno načelo: sokolska je stvar, pa su sokoli u prvom redu dužni da nešto žrtvuju”.

Postavši državna organizacija, Soko Kraljevine Ju-

goslavije dobio je redovnu finansijsku podršku – Statu-tom je bilo uređeno da će sokolske župe dobijati potporu iz budžeta banovina, dok će se Savezna uprava finansirati direktno iz državnog budžeta. Godine 1932. formirano je Ministarstvo za fizičko vaspitanje naroda, preko koga se opredeljivao novac za rad „Sokola“, i to čak u iznosu od 68%

86 Isto, str. 44987 Isto, str. 450

ukupnog budžeta ovog državnog organa.88 I pored toga, sredstva koja je organizacija iz različitih izvora uspela da obezbedi nisu bila dovoljna za sve ambiciozne planove, te se i u godinama najveće ekspanzije moralo pristupiti šted-nji i pažljivom trošenju novca. Finansijskim sredstvima SKJ upravljala je Savezna uprava.

Odbori i štampa

Prema zvaničnim statističkim podacima za 1923/4. godinu89, sokolska društva sa teritorije današnje Vojvodine delovala su u okviru tri od ukupno 25 sokolskih župa Jugoslovenskog sokolskog saveza (Bačka, Banatska i Beogradska). Pre ujedinjenja, već su bila formirana društva u: Molu (1913), Novom Sadu (1911), Petrovaradinu (1912), Sremskim Karlovcima (1904), Srbobranu (1911), Starom Futogu (1907), Velikoj Kikindi (1912), Velikom Bečkereku (1913), Vršcu (1912) i Zemunu (1905). Sokolska župa Novi Sad (Bačka župa, osnovana 1919) brojala je ukupno 2.837 članova i članica (2.469 muških, 368 ženskih), naraštaja – 794 muških, 401 ženskih, dece – 934 muške, 668 ženske, prednjaka – 106 muških, 30 ženskih; Sokolska župa Veliki Bečkerek (Banatska župa, osnovana 1919) brojala je ukup-no 1.727 članova i članica (1.347 muških, 380 ženskih), na-raštaja – 267 muških, 114 ženskih, dece – 621 muške, 518 ženske, prednjaka – 57 muških, 29 ženskih.

Ukupan broj sokolskih društava u kasnijim peri-odima već je naveden, a primera radi, Kalendar za 1935. popisuje u kojim sve mestima Župe Novi Sad postoji neki oblik sokolske organizacije: Crvenka, Despot sv. Ivan, Ku-cura, Kula, Pivnice, Ruski Krstur, Vrbas, Kosančić, Beška, Irig, Kać, Kovilj, Mošorin, Novi Sad, Petrovaradin, Sirig, Sremski Karlovci, Šajkaški sv. Ivan, Titel, Gardinovci, Stepanovićevo, Bačka Palanka, Bački Petrovac, Beočin, Beočin Selo, Čerević, Ilok, Kisač, Kulpin, Obrovac, Pašićevo, Rumenka, Stari Futog, Tovariševo, Silbaš, Apatin, Bački Brestovac, Odžaci, Sombor, Stanišić, Stapar, Stari Sivac, Aleksa Šantić, Bački Monoštor, Deronje, Rastina, Svetozar Miletić, Sonta, Ada, Bačko Gradi-šte, Čurug, Bačko Petrovo Selo, Đurđevo, Gospođinci, Mol, Srbobran, Stari Bečej, Turija, Žabalj, Kolonija Mileševo, Baj-mok, Bajša, Bačka Topola, Horgoš, Martonoš, Pačir, Senta, 88 Atanacković, Petar, „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934“, str. 8989 Jugoslovenski sokolski kalendar

93

Stara Kanjiža, Subotica, Bikovo, Čavolj, Dobrovoljačko Selo, Gornja Rogatica, Hajdukovo, Karađorđevo, Kolonija Njego-ševo, Ljutovo, Mali Bajmok, Mali Beograd, Sokolac, Tavan-kut I, Tavnkut II, Tavankut III, Tavankut IV, Tomislavci, Velebit, Žednik.

Službeno glasilo Sokolskog saveza SHS, odnosno Sokola Kraljevine Jugoslavije bio je „Sokolski glasnik“, Pro-svetni odbor izdavao je „Sokolsku prosvetu“, a izlazili su i specijalizovani listovi za prednjake – „Soko“, naraštaje – „So-kolić“ i decu – „Naša radost“. Pretplatnik „Sokolskog glasni-ka“ morala je biti, prema Zakonu, svaka župa i svako druš-tvo, jer su se preko njega oglašavale sve službene objave, naređenja i propisi za članstvo i jedinice.

94

OMLADINSKI KULTURNO-PRIVREDNI POKRET (OMPOK)

U drugoj polovini tridesetih godina, rat se već mogao naslutiti – ojačali fašistički režimi u Evropi počeli su jasno da pokazuju svoja stremljenja i prave ciljeve, a od-nose između država na međunarodnom nivou karakterisali su stalni sukobi i pregrupisavanja. Komunistička internaci-onala, u avgustu mesecu 1935, donosi antifašističku plat-formu, koja poziva na okupljanje u cilju odbrane mira ne samo kumunističke partije i radničku klasu, već sve zdrave društvene snage koje bi se povezale u snažan narodni po-kret i suprotstavile naraslom fašizmu.

Upravo oko ideje zaustavljanja društvenih proce-sa koji lako mogu dovesti do novog svetskog rata, došlo je do okupljanja i ujedinjenja i omladinskih organizacija – 1932. godine održana je u Amsterdamu Međunarodna omladinska antiratna konferencija, 1933. u Parizu Svetski omladinski kongres protiv rata i fašizma, a 1934. u Brise-lu Svetski kongres studenata protiv rata i fašizma. Januara 1936. nekoliko međunarodnih pacifističkih organizacija pod parolom „Omladini je potreban mir – miru je potrebna omladina”, upućuje apel mladima širom sveta da pošalju svoje predstavnike na Međunarodnu omladinsku konfe-renciju za mir, zakazanu za februar mesec u Briselu. Na kon-ferenciji su dogovoreni konkretni zadaci omladine u borbi za očuvanje mira, osuđen svaki oblik agresije kao sredstva za rešavanje problema i dogovoreno organizovanje Prvog svetskog omladinskog kongresa za mir u avgustu u Ženevi. Jugoslovenska studentska omladina uzela je aktivno učeš-će u pripremi kongresa, i sprovela širom zemlje niz organi-zovanih okupljanja i akcija sa ciljem da mlade uputi u aktu-elnu situaciju u svetu i ukaže im na potrebu i važnost zajed-ničkog delovanja. Prvi svetski omladinski kongres okupio je oko 450 delegata iz 35 zemalja i u literaturi se navodi kao jedan od najznačajnijih skupova omladine između dva svetska rata. „Njegov najveći značaj je u tome što je i pored heterogenosti sastava i različitih ideologija delegata bio u stanju da usvoji zajednički program, koji se bazirao na prin-cipima međunarodnih ugovora, kolektivne bezbednosti i nedeljivosti mira i jedinstven stav miroljubive omladine

celog sveta prema osnovnim problemima toga vremena i formuliše zahteve za koje je omladina bila spremna da se bori da bi osigurala čovečanstvu bolju budućnost”.90

Časopis „Glas mira“, 1936. („LOLO“ monografija)

Zadatak da sprovedu zaključke kongresa u svojim zemljama preuzeli su lokalni omladinski mirovni pokre-ti, pa su tako i u Jugoslaviji organizovane mnogobrojne konferencije, mirovne manifestacije, izdavana je štampa, bilteni, rađene ankete, deljeni leci. Centar aktivnosti bili su univezitetiti, a koordinaciju su vodili angažovani i politički zainteresovani studenti.

Inicijativu za organizovanje omladine u Vojvodi-ni, u pokret koji bi se borio za mir, slobodu, demokratiju i poboljšanje položaja mladih, pokrenuli su u leto 1936. u Novom Sadu studenti koji su se školovali u Beogradu i Za-grebu. Aktivne omladinske organizacije već su postojale: na Beogradskom univerzitetu – „Vojvođanska akademska trpeza”, Zagrebačkom sveučilištu – Kulturno-akademski omladinski klub „Mihajlo Polit Desančić”, na Pravnom fakul-tetu u Subotici – „Akademski Sever” i „Svetlost”, ali i u mno-gim mestima u Vojvodini – Bečeju, Petrovgradu, Kikindi, Vršcu, Beloj Crkvi, Pančevu, Novom Sadu, gde je posebno bila značajna studentska sekcija Matice srpske – Student-ska matica. Dogovoreno je da povod za okupljanje mladih iz cele Vojvodine bude organizovanje proslava 70-godiš-njice Ujedinjene omladine srpske; 12. septembra održane su komemoracije na grobovima Svetozara Miletića i Jova-90 Miroljub Vasić, Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929–1941, Beograd, 1977, str. 428

95

na Jovanovića Zmaja, a 13. septembra svečana akademija, u prisustvu 800 mladih iz skoro svih vojvođankih mesta. Usvojena je jedinstvena platforma, koja je oštro osudila rat i fašizam, i istakla rešenost omladine u Vojvodini da uloži napore i organizuje aktivan rad sa najširim grupama na po-boljšanju statusa mladih u oblastima ekonomije, kulture i zdravstva.

Članovi levičarske uprave Vojvođanske akademske trpeze - VAT (Muzej Vojvodine)

Nakon akademije, 13. septembra, održan je u Sremskoj Kamenici zatvoreni sastanak omladinaca koji su ili bili članovi ili imali stavove bliske politici Komunističke partije Jugoslavije. Nakon diskusije, usvojen je predlog da se formira politički i organizaciono samostalna, nova omladinska organizacija koja bi okupila i intelektualnu, i radničku, i seljačku omladinu, najšire idejno orijentisanu, izuzimajući jedino fašistički opredeljene grupe i pojedin-ce. Izabran je Akcioni odbor, koji je i pored nesuglasica sa nacionalističkim organizacijama mladih, uspeo da za sve-ga dve nedelje sastavi pravila rada i organizuje osnivačku skupštinu. Omladinski kulturno-privredni pokret (OMPOK) formalno je osnovan 27. septembra 1936. godine u Novom Sadu.

Iako se, prema tada važećim propisima, moralo sa-čekati sa zvaničnim početkom rada dok nadležno Ministar-stvo ne usvoji pravila organizacije, već u oktobru počele su pripreme za pokretanje omladinskog glasila za Vojvodinu.

List je dobio naziv „Naš život”, a kako je odlučeno da novine ne budu formalno vezane za pokret i tako pod stalnim pri-tiskom cenzure, prvi broj je izašao već 20 novembra.

Prva redovna skupština OMPOK-a održana je 3. ja-nuara 1937, u prostorijama Matice srpske u Novom Sadu; prisustvovalo joj je oko 200 omladinaca. Skupština je po-tvrdila opredeljenje da OMPOK „neće, niti želi biti organi-zacija jedne političke formacije”91 već najširi omladinski pokret, otvoren za sve koji hoće aktivno da se uključe u rešavanje svojih problema i zajednički nađu put za izlazak iz neizdržive ekonomske i socijalne situacije. Donet je plan kulturno-prosvetnog i privrednog rada OMPOK-a za 1937. godinu; glavne aktivnosti bile su formiranje mesnih orga-nizaciju u svakom mestu gde je to moguće i rad na terenu. Prva mesna organizacija OMPOK-a obrazovana je 17. janu-ara u Novom Sadu, a već u aprilu bilo je potrebno organi-zovati Oblasni odbor za Banat, zbog velikog broja aktivnih grupa. I u Bačkoj se, organizovanjem različitih aktivnosti, uspešno radilo na širenju pokreta, dok je jedino Srem os-tao na svega tri mesna odbora. U junu mesecu izabran je i mesni odbor OMPOK-a za Beograd, koji je u septembru, kada su se studenti vratili iz svojih mesta na studije, postao i pravi centar iz koga je vođena organizacija.

Dopis  Ministarstva prosvete o odobravanju osnivanja OMPOK-a Drugu redovnu skupštinu OMPOK, sada već orga-

nizacija sa 24 mesna odbora i 2.000 članova, održao je u

91 Isto, str. 444

96

Novom Sadu 12. septembra 1937. Izabrano je novo ru-kovodstvo i donet plan rada za naredni period, sa nagla-skom na formiranju novih odbora i jačem povezivanju već postojećih. Međutim, Kraljevska banska uprava Dunavske banovine, iako bez konkretnog povoda, 28. oktobra do-nosi odluku o raspuštanju OMPOK-a jer „ne radi u smislu svojih pravila, već među svojim članovima širi ideje, koje su protivne postojećem društvenom poretku.“92 Prilikom uručenja ove odluke, 10. novembra, zaplanjena je arhiva organizacije. Upućena je žalba nadležnom ministarstvu i organizovani su protesti članstva, ali su vlasti odluku Ban-ske uprave prihvatile kao konačnu.

Omladinski pokret u Vojvodini nije ovim i ugašen; studenti, kao njegovi glavni nosioci, pronalazili su nove for-me delovanja i nastavljali sa akcijama i aktivnostima koje su ciljale na obrazovanje i podizanje svesti mladih iz svih društvenih slojeva i sredina i njihovo osposobljavanje da se odupru rastućem fašizmu.

Ciljevi organizacije93 Organizovanje Omladinskog kulturno-privrednog

pokreta imalo je vrlo jasan i konkretan cilj – napraviti široki narodni front ujedinjenjem svih raspoloživih omladinskih snaga spremnih da se aktiviraju u odbrani demokratije i mira i bore za poboljšanje položaja mladih.

U dostupnoj literaturi različito se naglašava uloga KPJ u pokretanju i rukovođenju OMPOK-om. Rezolucije Ko-minterne, Komunističke omladinske internacionale, a kas-nije i KPJ, delovanje levo orijentisanih političkih grupacija u drugoj polovini tridesetih godina usmerile su u pravcu proširivanja rada i uključivanja u jedinstven pokret naj-različitijih društvenih grupa. Najmanji zajednički imenitelj bila je borba protiv fašizma, koji je već dovoljno jasno po-kazivao svoj stav prema slobodi, jednakosti i demokratiji. Upravo zbog toga, teško je proceniti koliko su omladin-ske inicijative na liniji antifašizma bile autonomne, a koliko podstaknute organizovanim delovanjem KPJ.

U formalnim pravilima OMPOK-a, kako navodi Mi-92 Isto, str. 45593 Kao što je već navedeno, prilikom zabrane rada organizacije zaplenjena je celokupna arhiva, pa je analiza u odeljcima koji slede rađena samo na osnovu dostupne literature

lisavac, „kao osnovni zadatak organizacije postavljeno je okupljanje seljačke, radničke, zanatlijske, trgovačke i inte-lektualne omladine u cilju poboljšanja njihovog ekonom-skog položaja i kulturnog podizanja.“94

Cerović, međutim, piše da je na zatvorenom inici-jalnom sastanku u Sremskoj Kamenici, 13. septembra 1936, koncipirano okupljanje omladine na platformi KPJ i da su utvrđeni „osnovni ciljevi organizovane borbe progresivno orijentisane vojvođanske omladine: za autonomiju Vojvo-dine u federativnoj Jugoslaviji, za nacionalnu ravnoprav-nost i socijalnu pravdu, političke slobode, mir i napredak mlade generacije i njeno mesto u društvu“.95

Ono što nije sporno, jeste da je OMPOK uhvatio pra-vi trenutak i, za kratko vreme svog formalnog postojanja, kroz rad sa mladima u oblastima koje je odabrao kao priori-tetne uspeo dugoročno da motiviše i aktivira omladinske grupe i pojedince širom Vojvodine.

Članstvo i struktura Nažalost, kako ne postoje sačuvana zvanična Pra-

vila organizacije, nije moguće ući u trag kako je formalno bilo definisano članstvo Omladinskog kulturno-privred-nog pokreta, te da li su postojala neka ograničenja kada su u upitanju godine starosti, pol ili neki drugi poseban uslov koji su pripadnici morali da ispunjavaju. Analizirajući kroz štampu i literaturu sastav rukovodećih organa, uočavamo poštovanje glavnih principa na kojima je pokret počivao – tu je bilo, osim studenata i studentkinja, i advokatskih pripravnika, krojačkih radnika, zidara, inženjera, učiteljica, činovnika i činovnica, zanatlija, domaćica... Iako nigde ne postoje konkretni podaci, može se zaključiti da je pokret okupljao i bio usmeren isključivo na rad sa mladima, ali po-krivajući sve kategorije ove populacije – omladinu na selu koja se bavila zemljoradnjom, zaposlene mlade, i u privredi i u državnoj službi, mlade zanatlije, mlade roditelje i doma-ćice, omladinu koja je još na školovanju.

Takođe na osnovu dostupnih podataka iz štampe, žene i devojke su u OMPOK-u imale ravnopravan status, učestvovale u pripremi i realizaciji aktivnosti, pisanju za ča-94 Milisavac Živan, „Omladinski kulturno-privredni pokret u Vojvodini”, Novi Sad, 1988, str. 91.95 Lj. Cerović, Uvod u: Milisavac Živan, „Omladinski kulturno-privredni pokret u Vojvodini”, Novi Sad, 1988

97

sopis, javna obraćanja i edukacije i bile birane u rukovode-će organe pokreta.

Omladinski kulturno-privredni pokret imao je uobičajene organe upravljanja – Glavni, Izvršni i Nadzorni odbor. Glavni odbor određivao je liniju delovanja Pokreta, a u njega su birani delegati iz svakog većeg mesta u Vojvo-dini. Izvršni odbor imao je pet članova, isto kao i Nadzorni, i rukovodio Pokretom u ime Glavnog odbora. Na terenu, rad se odvijao kroz Mesne odbore koji su imali svoju upra-vu, a između prve i druge Skupštine javila se potreba za ustanovljavanjem i Oblasnog odbora, čiji zadatak je bio da koordinira i rukovodi radom mesnih odbora na svojoj teri-toriji (Oblasni odbor za Banat).

U tekstovima koji se bave Drugom skupštinom pokreta, navodi se podatak da je on „za nepunih devet meseci rada osnovao 24 mesne organizacije sa preko dve hiljade članova”. (mili 106)

Forme delovanja

Koje aktivnosti i na koji način će OMPOK sprovodi-ti precizirano je u Planu rada, usvojenom na Prvoj glavnoj skupštini u januaru 1937. godine. Delovanje je imalo dva osnovna pravca: kulturno-prosvetni i privredni.

„U kulturno-prosvetnom planu predviđalo se os-nivanje čitaonica i knjižnica u mestima u kojima ih nije bilo, održavanje predavanja i priredaba, osnivanje sportskih, pozorišnih, muzičkih i drugih sekcija, održavanje analfa-betskih tečajeva, zatim tečajeva poljoprivrede, stočarstva, raznih zanatskih struka itd., koordiniranje i oživljavanje rada kulturnih društava u mestima gde ona već postoje i, najzad, priređivanje zabava, igranki, izleta i sl.”96 Na osno-vu informacija o radu mesnih odbora na terenu, može se zaključiti da su ove aktivnosti intenzivno sprovođene i da su bile vodeći oblik rada OMPOK-a. Učinjeni su i prvi kora-ci na formiranju Omladinskog univerziteta, koji je trebalo da bude mesto „saradnje, upoznavanja i zbližavanja” svih omladinskih udruženja, ali nakon zabrane pokreta, ova ide-ja više nije imala širu podršku.

U oblasti privrede plan je bio mnogo ambiciozniji i uključivao obrazovanje različitih ekonomskih ustanova, preko kojih bi se omogućila pomoć za siromašne studente 96 Milisavac Živan, Omladinski kulturno-privredni pokret u Vojvodini, Novi Sad, 1988. str. 95

i omladince. Predviđalo se pokretanje đačkih menzi, kolek-tivno nabavljanje namirnica direktno iz fabrika, čime bi se smanjila njihova cena, osnivanje kupoprodajnih i proizvod-nih zadruga, zajednička letovanja i drugo. Bilo je u planu i osnivanje Instituta za proučavanje ekonomskog položaja omladine. U avgustu mesecu 1937, oformljena je Ekonom-ska zajednica vojvođanskih studentskih udruženja, koja je trebalo da se bavi rešavanjem ekonomskih problema stu-denata: da ih materijalno pomaže, obezbedi zdravstvenu zaštitu i lečenje, omogući praksu studentima koji su diplo-mirali, kao i da organizuje razmene studenata sa drugim, prijateljskim zemljama. Nažalost, nema dostupnih infor-macija o radu i dužini postojanja ove zajednice.

Izlet „ompokovaca “ na Stražilovo (Muzej Vojvodine)

Važan deo, i dopuna rada na terenu, bilo je izdava-nje časopisa „Naš život” i periodične publikacije za prosve-ćivanje sela „Naša knjižica”. Mada nije bio zvanično glasilo pokreta, „Naš život – List vojvođanske omladine” bavio se svim temema koje su bile u programu organizacije, što naj-bolje ilustruju rubrike kroz koje je u jednom periodu časo-pis bio uređivan: Omladinski pokret, Problem sela, Politička tribina, Dopis, Kroz škole, Radnička strana, Sport, Knjićevna strana, Ljudi i događaji. „Naša knjižica”, usmerena na seosku omladinu, objavljivala je kratka praktična uputstva za ga-jenje poljoprivrednih kultura, odbranu od raznih bolesti, članke iz istorije, tekstove o naučnim i tehničkim dostig-nućima, informacije o stranim zemljama, ali i progresivnim pokretima u svetu, omladinskom pokretu, kao i književne

98

priloge seljaka-književnika. I nakon raspuštanja pokreta, aktivni omladinci

nastavili su da deluju. U jesen 1938. i tokom 1939, studenti koji su se školovali u Beogradu organizovali su odlazak u sela iz kojih dolaze, i tamo vodili razgovore sa stanovniš-tvom. Ovi izleti bili su odlično prihvaćeni i nakon Banata počeli da se praktikuju i u selima po Bačkoj. Značajne uspe-he imale su i aktivnosti rađene u saradnji sa planinarskim društvom „Fruška gora” – organizovanje logora i svojevrs-nih omladinskih škola tokom 1939. i 1940. godine. O logo-rovanju na Testeri u avgustu 1940. snimljen je i film.

Finansiranje Glavni izvori sredstava za rad Omladinskog kul-

turno-privrednog pokreta bile su članarine i prihodi od pretplate na časopise „Naš život” i „Naša knjižica”. Postoji podatak da je od Banske uprave za organizovanje godiš-njice Ujedinjene omladine srpske Studetska matica dobila 4.000 dinara i da je taj novac sačuvan i iskorišćen kasnije za pokretanje časopisa.

Uobičajeno za to vreme, deo novca za rad prikup-ljao se organizovanjem igranki i sličnih kulturno-zabavnih dešavanja za mlade. Studenske menze, u okviru privredne aktivnosti OMPOK-a, sredstva su pribavljale i prikupljanjem pomoći od građana.

Odbori i štampa Prvi mesni odbori formirani su u Novom Sadu i Pe-

trovgradu (Zrenjaninu) 17. januara 1937. godine, a ubrzo zatim i u Melencima, Kumanima, Novom Bečeju i Perlezu. Tokom januara osnovani su odbori u Starom Bečeju i Srem-skoj Mitrovici, u februaru u Subotici i Irigu, u aprilu u Titelu, u julu u Somboru, Gornjem Kovilju, Martincima i Kikindi, u avgustu u Staparu, Starom Vrbasu, Starom Sivcu i Srem-skim Karlovcima, a u oktobru u Srbobranu, što je bio i pos-lednji formirani odbor OMPOK-a. U julu mesecu obrazovan je i odbor u Beogradu.

Naslovna strana OMPOK-ovog lista „Naš život“ (Muzej Vojvodine)

„Naš život – List vojvođanske omladine“ bio je najvažnija publikacija OMPOK-a, iako, kako je već rečeno, on nije bio formalno vezan za pokret kao zvanično glasi-lo. Prvi broj izašao je 20. novembra 1936. godine. List nije imao formalnog vlasnika, ali se u ovom svojstvu potpisivao Živan Milisavac, koji je bio izabran i za glavnog i odgovor-nog urednika. Nakon zabrane Pokreta, od 16. broja (1. mart 1938. godine), kao vlasnik i odgovorni urednik navodi se Branko Bajić. Ukupno je izašlo 23 broja „Našeg života“, dok ga vlasti ipak nisu zabranile. Tiraž je bio 2.500 komada, a prema proceni savremenika, odštampano je i rastureno 35.000 primeraka.

„Naša knjižica“ izašla je 1. februara 1937. godine i njen formalni izdavač bio je OMPOK. Kao urednik potpi-sivao se Sava Vlalukin, iako je iza celog projekta stajao Če-domir Minderović, koji je kompletan posao obavljao u Be-ogradu. Nakon godinu dana, policija je zabranila i izlaženje „Naše knjižice“.

99

SAVEZ KOMUNISTIČKE OMLADINE JUGOSLAVIJE /SKOJ

Pitanja ekonomske i socijalne ravnopravnosti, uki-danja klasnih odnosa, drugačijeg vrednovanja rada, kao i mogućnosti radikalne transformacije postojećih odnosa sa ciljem dosezanja društvene jednakosti, takođe su bili platforma za političko okupljanje omladine nakon Prvog svetskog rata. U populaciji mladih, za ove ideje najvećim delom zalagali su se studenti, i to prvenstveno grupe koje su na različite načine imale prilike da dođu u dodir sa slič-nim pokretima i inicijativama u Evropi. Uspeh Oktobarske revolucije i jasno definisani planovi za delovanje, koje su doneli novoformirani međunarodni politički savezi, ubrzali su širenje komunističkih ideja i sve veći broj pristalica i u tek osnovanoj Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca.

Na inicijativu Jugoslovenske ujedinjene omladine, formirane u Beču 1914, a u duhu ideja koje je zagovarala vlast nove Kraljevine, za oktobar 1919. godine zakazan je kongres na kome je trebalo da se ujedine sva omladinska udruženja i aktivno pomognu oporavku i izgradnji drža-ve. Svoje delegate poslale su i komunističke organizacije mladih, što je, u nemogućnosti da procene njihovu snagu i brojnost, izazvalo strah kod članova Priređivačkog odbo-ra i dovelo do otkazivanja skupa dan pre samog datuma održavanja. Našavši se već u Zagrebu, na jednom mestu, studenti komunisti odlučili su da sa okupljenim predstav-nicima omladinskih grupa istog opredeljnja i ciljeva, ofor-me Savez komunističke omladine Jugoslavije. 10. oktobar 1919. zvanično se vodi kao datum osnivačke koferencije, na kojoj je izabran Centralni odbor, sa zadatkom da vodi aktivnosti do prvog Kongresa, i doneti zaključci u kojima je precizirano na čemu će se prioritetno raditi. Dogovoreno je da se u svakom gradu i mestu osnuje udruženje i intelektu-alne i „fizičke” komunističke omladine, da se na univerzite-tima, gde još uvek ne postoje, naprave klubovi studenata komunista, kao i da se što pre započne izdavanje lista i pri-kupljanje priloga za njegovu štampu.

100Naslovna strana glasila SKOJ-a „Crvena zastava“

Prvi broj „Crvene zastave“, glasila Saveza komunis-tičke omladine Jugoslavije, izašao je 1. decembra u Zagre-bu i uz privremena Pravila i Statut, doprineo da se animira i uključi u rad organizacije veliki broj mladih na teritoriji cele države. Prvi redovni Kongres SKOJ-a održan je od 10. do 14. juna 1920. godine u Beogradu. Savez je brojao već 8.000 članova, a svoje delegate poslale su mesne organizacije iz Slovenije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slavonije, Vojvo-dine i Srbije. Izabrano je rukovodstvo, usvojeni su Statut, Pravila i veći broj programskih rezolucija, osnovan je „Le-njinov fond“, koji bi prikupljao sredstva za revolucionarne akcije, i doneta odluka da se pristupi Komunističkoj omla-dinskoj internacionali. Legalan rad trajao je kratko – nakon dobrog rezultata KPJ na izborima i velike podrške koju je dobijala na lokalu, a u strahu od zahuktalih štrajkova i or-ganizovanja nezadovoljnih grupa, vlada 29. decembra do-nosi Obznanu, kojom naređuje da se „do donošenja Ustava

raspuste komunističke organizacije, zabrane komunistički listovi i drugi spisi“.97 Prvu godinu rada obeležio je revolu-cionarni polet, ali i niz propusta koji su uticali na dalji rad u ilegali. Od samog početka, odnos SKOJ-a i KPJ nije bio na pravi način uređen, pre svega zbog različitog tumačenja pravila i preporuka Komunističke internacionale i samih stavova pripadnika obe organizacije o mestu i ulozi mla-dih. Takođe, rukovodstvo SKOJ-a nije bilo dovoljno politič-ki izgrađeno, pa je kao nosioce klasne borbe proletarijata videlo već ideološki svesne omladince, zaboravljajući da je jedan od zadataka podizati svest i raditi sa mladim radnici-ma i pomoći im da se politički angažuju.

Nakon zabrane rada i hapšenja većine najaktiv-nijih članova, SKOJ je u teškim uslovima počeo da planira rad u ilegali, ali je država nastavila akcije razbijanja revo-lucionarnog pokreta i, u avgustu 1921, donela i Zakon o zaštiti države, kojim je komunističkim poslanicima oduzet mandat i van zakona stavljene sve komunističke aktivnosti. Na ilegalnom skupu u Ljubljani, 22. avgusta 1922, donosi se odluka da se rad SKOJ-a proširi i na legalne oblike de-lovanja, te predlaže formiranje Saveza radničke omladine Jugoslavije (SROJ); SROJ je osnovan 23. avgusta u Beogra-du. Deo članstva, koji nije bio saglasan za izabranim putem, odlučuje se za metode individualnog terora i deluje u okvi-ru tajne grupe „Crvena pravda“.

Drugi Kongres SKOJ-a održan je ilegalno u Slove-niji, od 24. do 26. juna 1923. godine. Donet je novi Statut i potvrđen stav da savez treba da deluje kroz legalne orga-nizacije, što je imalo pozitivnih efekata na širenje ideje, ali je potpuno skrajnulo rad na održavanju i razvoju ilegalnih oblika rada i, nakon zabrane SROJ-a, u julu 1924, dovelo do ponovnog prekida veza unutar same organizacije. U ovom periodu, naročito u Vojvodini, komunistički opredeljeni omladinci i njihove aktivnosti na udaru su nacionalistič-kih omladinskih organizacija, koje iza sebe imaju podršku partija i države – Orjune, Srnaoa i Hanaoa. SKOJ se odlu-čuje za nove forme ilegalnog rada, bazirane na pravljenju čvrstih, malih grupa – ćelija, koje se okupljaju unutar sindi-kata, zadruga, drugih organizacija, ali i raznih nepolitičkih udruženja i grupa. Akcije se sprovode, ali su nepovezane i slabo vidljive; 1926. godine organizacije SKOJ-a u Vojvodini 97 Cvetković, Slavoljub (1966), “Napredni omladinski pokret u Jugoslaviji 1919–1928.”, str. 114

101

postoje samo u Subotici, Velikom Bečkereku (Zrenjaninu) i Novom Sadu. Treći Kongres održan je takođe u Sloveniji, u junu 1926, i uglavnom je potvrdio ranije odluke o novim načinima ilegalnog rada i fokusu delovanja u teškim us-lovima usled stalnog progona države. SKOJ su potresale i brojne frakcijske borbe, pa je ukupna aktivnost organiza-cije bila osetno slabija i gotovo nevidljiva. U Vojvodini, u junu 1928. godine, održana je Prva pokrajinska konferen-cija SKOJ-a u Velikom Bečkereku. Uz samokritičan osvrt na pređašnji period, u kome se nije dovoljno radilo na te-orijskom obrazovanju i organizacionom osamostaljivanju mladih, dogovoreno je da se više pažnje posveti rešavanju ekonomskih pitanja, kroz rad u sindikalnim organizacijama u fabrikama i na selu. Mladi vojvođanski komunisti inten-zivnije su se uljučili u redakcije omladinskih listova i orga-nizacije Nezavisnog sindikata. Veliku ulogu u oživljavanju SKOJ-a u Vojvodini imali su članovi koji su stekli četvoro-godišnje obrazovanje na Komunističkom univerzitetu naci-onalnih manjina zapada u Moskvi, uglavnom poljoprivred-ni i industrijski mladi radnici.

U strahu od naraslog nezadovoljstva i u nemo-gućnosti da na drugi način reši duboku krizu u državi, kralj Aleksandar 6. januara 1929. godine raspušta parlament, za-branjuje rad svim političkim akterima i potpuno ukida de-mokratske slobode. SKOJ, uz KPJ, jedini u zemlji pruža otpor merama diktature organizovanjem protesta, distribucijom letaka, brojnim člancima, proglasima i uputstvima za rad u novonastalim uslovima. Vlast odgovara još žešćim pritisci-ma i mladi komunisti se u organizovanim akcijama države hapse, odvode na suđenja, muče, a vođe pokreta ciljano i ubijaju – tokom 1929. i 1930. ubijeno je, u zatvorima ili u borbama s policijom, sedmoro najviših rukovodilaca orga-nizacije (sedam sekretara SKOJ-a). Na teritoriji Vojvodine, u narednim godinama ulažu se napori da se ilegalne grupe obnove i aktiviraju, ali policija uspeva da ih otkrije i hapše-njem i torturom onemogući njihovo delovanje. U ovom pe-riodu, centri revolucionarne aktivnosti mladih opet su uni-verziteti, posebno Univerzitet u Beogradu, gde komunisti i skojevci preuzimaju čelne pozicije u strukovnim, ekonom-skim, kulturnim i drugim studentskim udruženjima. Četvr-ta zemaljska konferencija SKOJ-a održana je u Ljubljani, u jesen 1934; izabran je Centralni komitet i istaknuta važnost

borbe za životna prava i radničke, i seljačke, i studentske, i srednjoškolske omladine. Polovinom tridesetih godina, osim ekonomske krize koja je duboko zahvatila sve zemlje, osećaju se i posledice jačanja fašističkih režima i njihove ideologije. Na međunarodnom nivou počinje okupljane omladinskih organizacija i inicijativa u cilju odbrane mira, a Kominterna i Komunistička omladinska internacionala, na kongresima 1935. godine, šalju poruke svojim partijama da intenzivno krenu da stvaraju jedinstveni narodni front protiv fašizma. Savez komunističke omladine Jugoslavije još uvek nije povezan i konsolidovan, naprotiv, 1936. do-lazi čak i do njegovog raspuštanja jer rukovodstvo KPJ u pogrešnom duhu tumači odluke i smernice Kominterne. U decembru 1936, Centralni komitet KPJ, koji je zbog zabrane legalnog rada bio smešten u Beču, vraća se u zemlju i po-vezujući studentske inicijative i preživele ćelije SKOJ-a na terenu, usmerava obnovu i ponovno aktiviranje Saveza.

Na čelo Centralne komisije, još uvek formalno ras-puštenog SKOJ-a, postavlja se, od strane KPJ, Ivo Lola Ribar koji veoma uspešno uspeva omladini da prenese glavne zahteve političke borbe i animira ih da deluju u pravcu iz-gradnje jedinstvenog fronta. U Vojvodini, ovaj zadatak do-bija Radivoj Ćirpanov, koji učestvuje i pomaže u osnivanju Omladinskog kulturno-privrednog pokreta (OMPOK), i radi na povezivanju brojnih drugih inicijativa mladih (omladina okupljena oko mađarskog časopisa „Hid“, sekcije mladih pri Ujedinjenom radničkom sindikalnom savezu, grupe slovačke, rusinske i rumunske omladine, već pomenute aktivne grupe vojvođanskih studenata u univerzitetskim centrima – Beogradu, Zagrebu i na subotičkom fakulte-tu, i dr.). U avgustu 1939. godine, u Sloveniji je održana V zemaljska konferencija SKOJ-a, i ona „označuje kraj čita-vog tog perioda na udaranju temelja reorganizaciji našeg omladinskog saveza i istovremeno početak jednog novog razdoblja, u kome je SKOJ bržim tempom koraknuo napred ka svom preobražaju u masovnu revolucionarnu organiza-ciju novog tipa radničke, seljačke i druge radne omladine svih naroda Jugoslavije.”98 Konferencija bira novi Centralni komitet SKOJ-a, koji vodi Ivo Lola Ribar. Rad se nastavlja aktivnostima mladih skojevaca u najrazličitijim organizaci-jama koje su okupljale omladinu – skauti, Sokoli, kulturna

98 Ivo Lola Ribar, „Članci“

102

i pevačka društva, čitaonice, zadruge, sindikati – i intenziv-nom edukacijom članstva. Šesta zamaljska konferencija or-ganizovana je ilegalno u Zagrebu, od 8. do 10. septembra 1940. godine. Savez u to vreme broji 18.000 članova, koji u proseku imaju između 18 i 19 godina. Pokrajinska komisija SKOJ-a za Vojvodinu formirana je u septembru 1939; u no-vembru prerasta u Pokrajinski biro, koji dobija zaduženje da u februaru 1940. organizuje IV Pokrajinsku konferenciju. U avgustu mesecu iste godine održana je i V Pokrajinska konferencija, na kojoj su potvrđeni zaključci o načinima što efikasnijeg i svobuhvatnijeg rada. U tom cilju pokrenut je i list „Mladi radnik”, koji je izlazio na srpskom, mađarskom i nemačkom jeziku. Do kraja godine, na teritoriji Vojvodine bilo je ukupno 2.100 aktivnih članova i članica SKOJ-a, koji su delovali u 14 organizacija i vodili oko 60 legalnih omla-dinskih udruženja.

U novom zaletu i sa jasnim opredeljenjima, komu-nistička omladina dočekala je početak rata. „U narodnoos-lobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji omladina na čelu sa SKOJ-em predstavljala je glavni oslonac KPJ u reali-zaciji njene strategije i taktike revolucionarne borbe.”99

Ciljevi organizacije Kao savez organizacija komunistički opredeljene

omladine, SKOJ je za svoj najvažniji cilj uvek imao izvo-đenje socijalne revolucije i uspostavljanje komunističkog društvenog uređenja. Iako je svega godinu dana radio u legalnim uslovima, u arhivama je ostao sačuvan veliki broj rezolucija, proglasa, sapštenja, apela i drugog pisanog ma-terijala u kojem su različitim grupama mladih i u različitim prilikama naglašavani glavni zadaci i vrednosti za koje se pokret zalagao. Edukacijom treba pomoći omladini da shvati svoj klasni položaj, da bi se osvešćena mogla na jedi-ni pravi način uključiti u revoluciju i aktivno učestvovati u popravljanju sopstvenog položaja.

Prvi Privremeni statut SKOJ-a, važeći do Prvog re-dovnog Kongesa, navodi: „Savez komunističke omladine Jugoslavije, kao deo Socijalističke radničke partije Jugos-lavije (komunista), ima za cilj da, organizujući, obrazuje, vaspitava i obaveštava omladinu u komunističkom duhu i da na taj način pripomogne Partiji, koja klasnom borbom 99 Dr Ljubivoje Cerović, „Razvoj SKOJ-a u Vojvodini 1919–1948“, Novi Sad, 1984.

proletarijata radi na popravljanju njegova položaja u sa-dašnjosti i potpunom oslobođenju od najamnog ropstva, uništenju kapitalizma i zavođenju socijalizma.“100 Statut usvojen na Prvom kongresu, juna 1920, proširuje svrhu postojanja Saveza na tri ključna cilja: „organizovanje mla-dih telesnih i umnih radnika, ekonomsko zaštićavanje i te-oretsko i praktično vaspitanje za borbu proleterske revolu-cije i predane zidare komunističkog društva”.101

Verovatno zbog toga što je sebe opredeljivao kao deo partije, a time i deo udruženih komunističkih partija – Komunističke internacionale i Komunističke omladinske internacionale, u kasnijim statutima cilj se eksplicitno ne navodi. Satut usvojen na Drugom kongresu 1923. godine nema ga uopšte, ali se u naslovu dokumenta objašnjava da je u pitanju Statut SKOJ-a – Sekcije Komunističke omla-dinske internacionale. U literaturi se navodi da je sa Trećeg kongresa, iz juna 1926, sačuvano četiri verzije Statuta, a u onoj za koju se pretpostavlja da je i usvojena navodi se: „1) Savez komunističke omladine Jugoslavije je sekcija Komu-nističke omladinske internacionale, on usvaja program i Statut Komunističke omladinske internacionale i urpavlja svoj rad po njenim odlukama i direktivama. 2) Savez ko-munističke omladine Jugoslavije je organizacija radničke omladine grada i sela, koja se bori za ciljeve komunizma. SKOJ je jedina organizacija radničke i seljačke omladine koja zastupa i bori se za političke, ekonomske i kulturne interese radne omladine grada i sela i za njeno potpuno oslobođenje ispod jarma kapitalizma.”102

Članstvo i struktura Član Saveza komunističke omladine Jugoslavije,

1920. godine, mogla je biti svaka mlada osoba između 12 i 25 godina, koja je potpisala pristupnicu preko mesnog od-bora ili povereništva SKOJ-a. Posebnu proveru prolazili su samo intelektualci, kojima je trebala pismena garancija bar dva već aktivna člana organizacije i za koje se organizovalo posebno ispitivanje pre konačnog odobrenja prijema. Oni stariji od 18 godina, imali su obavezu da budu i članovi Par-tije „sa kojom Savez oficijelno sarađuje“. Godine 1923., pre-100 Privremeni Statut SKOJ, u: „Izvori za istoriju SKJ“101 Statut SKOJ usvojen na I redovnom Kongresu, u: „Izvori za Istoriju SKJ“102 Organizacioni Statut Saveza komunističke omladine Jugoslavije, u: „Izvori za istoriju SKJ“

103

laskom u ilegalu, granica se pomera na 16 godina. Članom SKOJ-a mogao je postati svaki mladi radnik koji u potpu-nosti prima program „Komunističke Internacionale, Omla-dinske Komunističke Internacionale i njene sekcije SKOJ-a“, ko aktivno širi komunističke ideje, učetvuje u akcijama, radi na jačanju pokreta i doprinosi rušenju kapitalističkog po-retka. Procedura se, takođe, menja i postaje znatno stroža – budući član morao je pribaviti preporuke dva aktivna člana i biti dva meseca pod kontrolom starijih članova Saveza, te radom dokazati da ispunjava sve uslove.

Treći Kongres 1926. godine posebno definiše pri-manje u Savez mladih koji žele da postanu članovi SKOJ-a a dolaze iz „neke protivničke organizacije“ – odluku o nji-hovom prijemu donosili su najviši organi; grupe kao celine nisu mogle biti primljene ako su ranije bile aktivne u udru-ženjima suprotnih ideoloških opredeljenja. Ukoliko je član menjao mesto stanovanja, to je imao obavezu da prijavi da bi se ubeležilo njegovo „novo mesto rada“. Rad u ilegali i pod stalnom prismotrom države, nalagali su oprez, pa se tako „za prelaz člana u drugu državu mora dobiti dozvola preko odgovarajućih instanci od Centralnog komiteta Sa-veza.“

Članice SKOJ-a iz Zrenjanina 1925 - Ana Binder, Ana Kunda, Jelisaveta Mi-hajlović i Boriška Marton (Muzej Vojvodine)

Savez komunističke omladine Jugoslavije, iako je naglašao i vodio borbu za ženska prava, nije imao posebne ženske sekcije niti poseban program rada za „žensko pita-nje“, jer se smatralo da se radi o sastavnom delu borbe rad-ničke klase.

Sonja Marinković, 1933, VII razred novosadske ženske gimnazije (Muzej Vojvodine)

Još 1919. godine, na teritoriji Vojvodine bila je ak-tivna mreža komunističkog ženskog pokreta, a njene čla-nice učestvovale su u radu i aktivnostima KPJ i, najviše, SKOJ-a. Na osnovu dostupnih dokumenata može se videti da su devojke – članice Saveza aktivno radile i učestvova-le u svim aktivnostima; primera radi, na čelu obnovljenog mesnog odbora SKOJ-a u Novom Sadu 1939. bila je Sonja Marinković.

Od samog osnivanja, SKOJ je bio organizacija iz-građena „na osnovu demokratskog centralizma“. Kao Savez udruženja, sačinjavale su ga mesne organizacije (u mestu gde ima najmanje 20 članova) i povereništva (u mestima gde ima manje od 20 članova) kojima je rukovodila Cen-tralna uprava. Najviše telo Saveza bio je Kongres, koji je birao Centralnu upravu, odlučivao o organizaciji Saveza i „svim pitanjima koja se tiču njegovog života“. Centralna uprava imala je 21 člana, od toga 13 iz Beograda i 8 iz dru-gih delova zemlje. Članovi uprave imali su jasno definisana zaduženja: sekretar za kontakte sa inostranstvom, sekretar za protokol i unutrašnje poslove, blagajnik, glavni urednik zvaničnog časopisa, pet članova zaduženih za finansijsku kontrolu, pet članova Izvršnog odbora, šest članova Agita-cionog odbora i jedan administrator centralnog organa.

Prelaskom u ilegalu, broj članova centralne uprave

104

smanjuje se na 11; Izvršni odbor dobija konkretnija zaduže-nja, a za osnivanje mesne organizacije ne propisuje se neo-phodan broj članova, već se one obrazuju „u svakom mestu gde zato ima uslova“. Već 1923. radi se kroz sekcije i ćeli-je po preduzećima, od kojih svaka ima od 3 do 5 članova. Statut iz 1926. precizira da je naviše telo Saveza Kongres, a između Kongresa Centralni komitet, koji vodi celokupnu politiku i organizacioni rad, imenuje redakcije organa Sa-veza, upravlja centralnom blagajnom i „raspoređuje snage“. Organizaciona struktura, od ćelije do Kongresa, izgledala je ovako: „a) za fabrike, radione, trgovine, kancelarije, ulice, poljoprivredna dobra, sela – ćelije, sastanak članova ćeli-je, sekretar – uprava ćelije; b) za teritoriju manjeg grada, mesta, većeg sela i tome slično – mesna organizacija, mes-na konferencija i mesni komitet; c) veći gradovi dele se na reone. Za teritoriju jednog gradskog reona – reonska kon-ferencija, reonski komitet; d) za teritoriju okruga – okružna konferencija, okružni komitet; e) za teritoriju jedne pokra-jine - pokrajinska konferencija, pokrajinski komitet; f ) za celu državu – Savezni kongres, Centralni komitet.“

Karakteristično je naglašavanje „gvozdene savez-ne discipline“, koja je čak i posebno obrađena kroz nekoliko članova Statuta, a koja podrazumeva da svi niži organi u Savezu imaju obavezu da primaju i sprovode odluke koje stignu sa vrha.

Forme delovanja Radeći prema direktivama već razvijenih među-

narodnih organizacija koje su se sistemski bavile koordi-niranjem delovanja komunističkih partija i grupa – KI i KOI – SKOJ je imao na raspolaganju detaljna uputstva i smerni-ce za svaku aktivnost koju je sprovodio. Akcioni program u periodu legalnog rada isticao je neophodnost delovanja na oba fronta: iako su pretežna sredstva borbe za rušenje kapi-talističkog poretka generalni štrajkovi, ulične demonstraci-je, akcije masa i neposredni oružani sukobi, mora se velika pažnja posvetiti vaspitanju i obrazovanju omladine jer „ona mora dati iz svoje sredine što više naučnika, tehničara, orga-nizatora, koji će u danom momentu biti sposobni i kadri da pristupe izgradnji novog komunističkog društva“.103

103 Rezolucija o akcionom programu SKOJ usvojena na I redovnom Kongresu, u: „Izvori za istoriju SKJ“

Već 1922. godine, na Zemaljskoj konferenciji u Ljubljani, izdate su smernice za rad u dva pravca: legalni i ilegalni, kroz rad u organizacijama, putem legalnih i ile-galnih glasila, kao i u vaspitnim akcijama. Na primeru Rezolucije o štampi može se sagledati koliko su konkret-no i detaljno razrađene sve forme rada. „Zadatak ilegalne štampe bio bi ovaj: 1. da obaveštava svoje članove o ce-lokupnom internacionalnom komunističkom pokretu a prvenstveno omladinskom, 2. da piše o političkoj situaciji u zemlji i neposrednim zadacima koje treba da preduzme komunistička omladina, 3. da piše o svim drugim pitanjima koja interesuju komunističku omladinu a koja se ne mogu javno tretirati.“104 No, kako SKOJ ilegalnu štampu ne može da plasira javno, a ima za cilj uticaj na što veći krug mladih, sugeriše se izdavanje i legalnih listova „gde bi se moralo pi-sati što popularnije da bi na taj način bila pristupačna što širim redovima proleterske omladine“. Naročito u drugoj polovini tridesetih godina, kada počinje sa obnavljanjem SKOJ-a, glavne aktivnosti bile su usmerene na rad kroz le-galna udruženja i grupe, da bi se zagovaranje za mir i anti-fašističke ideje približile što većem broju mladih.

Ilegalno delovanje kroz ćelije, kao najmanje orga-nizacione jedinice Saveza, takođe je bilo do detalja razrađe-no; ćelije su se osnivale u svakoj fabrici, rudniku, radionici, trgovini, kancelariji, imanju i drugo, gde su bila zaposlena najmanje tri člana. Uz zadatke da neprekidno vodi političku agitaciju i propagandu, pridobija nove članove, sprovodi kulturni i prosvetni rad, širi štampu i literaturu, prati položaj mladih, ćelija je bila u obavezi da se bar jednom nedeljno sastaje i rasporedi rad, tako da svaki član dobije određeni posao i zadatke.

Finansiranje Plaćanje mesečne članarine bila je obaveza sva-

kog člana SKOJ-a, a o njenoj visini odlučivao je Centralni komitet; nezaposleni članovi bili su oslobođeni plaćanja za vreme dok su bez posla. U Statutu iz 1926. godine kao izvori finansiranja navode se i dobrovoljni prilozi, ali i po-sebno oporezivanje članstva. Prihodi su ostvarivani i od prodaje i ilegalne i legalne štampe, ali su se oni uglavnom usmerevali u nastavak izdavanja časopisa.104 Referat i rezolucija o štampi Zemaljske konferencije SKOJ, u: „Izvori za istoriju SKJ“

105

Za razliku od legalnih organizacija, koje su značajne prihode ostvarivale organizovanjem zabava, igranki ili kon-cerata, SKOJ formalno ovu mogućnost nije imao.

I raspodela sredstava bila je centralizovana, pa je najveći deo prikupljenog novca od redovnih članarina išao centralnim organima; procenat koji je ostajao mesnim or-ganizacijama na lokalu menjao se tokom posmatranog pe-rioda, ali ga je uvek određivalo rukovodstvo Saveza.

Štampa Prvi zvanični organ SKOJ-a bio je list „Crvena zas-

tava“ koji je počeo da izlazi 1919. godine i imao tiraž od 5.000 primeraka. Nakon prelaska na ilegalni rad, Savez do rata više nije bio u prilici da izdaje slično javno glasilo. To-kom postojanja SROJ-a, izdavan je čitav niz relativno rašire-nih listova koji su se bavili pitanjima proleterske omladine, kao što su to bili „Glas omladine“ i „Iskra“. Za dvadeset go-dina konspirativnog rada SKOJ je pokretao mnogobrojne ilegalnih publikacija, malih tiraža i kratkog trajanja, često umnožavanih ručno, preko indiga ili geštetnera. Ovi listovi i bilteni su prvenstveno bili namenjeni skojevskim kružoci-ma i služili su za prenošenje zvaničnih stavova rukovode-ćih organa Saveza, KPJ i izdavanje direktiva za dalji rad. Od sredine 30-ih godina, za širenje i popularisanje ideja SKOJ koristi legalnu omladinsku i studentsku štampu, u čijim re-dakcijama rade mladi komunisti.

Omladinski logor u Beočinu, 1939. (Muzej Vojvodine)

106

LITERATURA:

ₒ Bartulović Niko (1925), „Od revolucionarne omladine do Orjune“; Split: Izdanja Direktorijuma Orjune

ₒ Beljanski, Milenko (1968), „Hronika o radničkom pokretu i KPJ u Somboru i okolini (1918–1941)“; Sombor

ₒ Bešlin, Branko (2001), „Vesnik tragedije: Nemačka štampa u Vojvodini (1933–1941)“, Novi Sad: Platoneum, Sremski Karlovci: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića

ₒ „Beogradski univerzitet u predratnom periodu, narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji“ (1986), urednik: Dobrica Vulović (saopštenja i prilozi sa Simpozijuma održanog u Beogradu 16–18. decembra 1985); Beograd: Centar za marksizam Univerziteta (Beograd: Beogradski grafičko-izdavački zavod)

ₒ Biljnja, Vladimir (1987), „Rusini u Vojvodini“; Novi Sad

ₒ Bošković, Ivan J. (2006) „Orjuna – ideologija i književnost“; Zagreb: Hrvatska sveučilišna naklada

ₒ Brozović, Ante (1930), „Soko Kraljevine Jugoslavije”; Beograd: Biblioteka „Venac“

ₒ Cerović, Ljubivoje (1948), „Razvoj SKOJ-a u Vojvodini 1919–1948“, Novi Sad

ₒ Cerović, Ljubivoje (1981), „Društvena organizovanost i politička angažovanost studenata Vojvodine od 1918. do 1935. godine“; Novi Sad

ₒ Cerović, Ljubivoje (1984), „Hronika Melenaca 1751–1941: napredni i revolucionarni pokret“; Zrenjanin: Budućnost

ₒ Cerović, Ljubivoje (1972), „Napredni pokret vojvođanskih studenata 1918–1941“, Novi Sad

ₒ Cvetković, Slavoljub (1966), “Napredni omladinski pokret u Jugoslaviji 1919–1928.”, Beograd: Institut društvenih nauka

ₒ „Četrdeset godina: Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta“, I-IV (1960); Beograd: Kultura

ₒ Čolaković, Rodoljub (1964), „Kazivanje o jednom pokoljenju“; Zagreb

ₒ Damjanović, Milica (1966), „Napredni pokret studenata Beogradskog univerziteta“; Beograd

ₒ Dimić, Ljubodrag (1996), „Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918–1941“ (I–III), Beograd: Stubovi kulture

ₒ Dubajić, M., Klarski, J., Milošev L. K., (1980), „Cvet slobode“; Subotica: RU “Veljko Vlahović”,

107

Opštinska konferencija SSOV

ₒ Gillis, John R. (1981), „Youth and history – tradition and change in europian age relations“; London

ₒ “Izvori za istoriju SKJ – Kongresi, konferencije i sednice centralnih organa SKOJ-a 1919–1924”, (1984), urednik: Slavoljub Cvetković, Beograd: Izdavački centar „Komunist“

ₒ “Izvori za istoriju SKJ – Kongresi, konferencije i sednice centralnih organa SKOJ-a 1925–1941”, (1983), urednici: Slavoljub Cvetković i Miroljub Vasić, Beograd, Izdavački centar Komunist

ₒ “Jugoslovenski sokolski kalendar” (1925), urednik: Miroslav Ambrožić; Ljubljana: Izdanje Jugoslovenskog Sokolskog saveza

ₒ “Jugoslovenski sokolski kalendar – 1928.“ (1928), uredio: Verij Svajgar; Ljubljana: Naklada Jugoslovenskog sokolskog saveza

ₒ “Jugoslovenski sokolski kalendar – 1936.” (1935), uredio: Verij Švajgar; Ljubljana: Naklada Jugoslovenske sokolske matice, Ljubljana

ₒ „Jungslawen – Omladinski pokret 1903–1914“; iz knjige: Ekmečić, Milorad „Stvaranje Jugoslavije“ II

ₒ Karaula, Željko (2011) „HANAO (Hrvatska nacionalna omladina): Teroristička organizacija mladih u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca 1921–1925“; Zagreb: Naklada „Breza“

ₒ Kecić, Danilo (1977), „Revolucionarni radnički pokret u Zrenjaninu 1918–1941“ (I–IV), Zrenjanin: Skupština opštine, Bečej: Proleter

ₒ Kecić, Danilo (1972), „Revolucionarni radnički pokret u Vojvodini: 1917–1921“, Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine (Novi Sad: Prosveta)

ₒ Kljaić, Leposava (1989), „Sećanje na Kamenka Gagrčina“, Novi Sad, Sombor

ₒ Kljaić, Leposava (2008), “Sokolsko društvo Novi Sad 1905–1941”, Novi Sad

ₒ „Komunistička partija i SKOJ na Beogradskom univerzitetu 1929–1941“, (1970), spomen-album, Beograd

ₒ Lebl, Arpad (1963), „Politički lik Vase Stajića“, Novi Sad

ₒ Lebl, Arpad (1975), „Lutanja i saznanja“, Novi Sad

ₒ Mesaroš, Šandor (1989), „Mađari u Vojvodini 1929–1941“; Novi Sad

ₒ Mesaroš, Šandor (1981), „Položaj Mađara u Vojvodini 1918–1929“; Novi Sad

ₒ Milin, Ljubomir (1959), „Beli Teror“; Novi Sad

108

ₒ Milisavac, Živan (1988), „Omladinski kulturno-privredni pokret u Vojvodini“; Novi Sad, Muzej socijalističke revolucije Vojvodine

ₒ „Omladinski pokret Jugoslavije 1919–1969“, (1969), Beograd

ₒ „Omladina Vojvodine u ratu i revoluciji 1941–1945“ (1981), priredio: Danilo Kecić; Novi Sad: Institut za istoriju, Bečej: Proleter

ₒ “Omladina u antifašističkom pokretu Jugoslavije 1936–1945“ (1969): zbornik radova naučnog skupa, Bihać, 25–26. 9. 1969. / [organizatori] Predsjedništvo SOJ, Beograd, Muzej Prvog zasjedanja AVNOJ-a i Regionalni muzej, Bihać

ₒ “Organizacija Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije”, Naklada Jugoslovenske Sokolske Matice, Ljubljana, 1930.

ₒ Petričević, Jozo (1986), “LOLO” ilustrirana monografija, Delo, Ljubljana

ₒ Popi, Gligor (1976), „Rumuni u jugoslovenskom Banatu između dva rata“; Novi Sad

ₒ Popov, Dušan (1983), „Srpska štampa u Vojvodini 1918-1941“, Novi Sad: Matica srpska

ₒ “Pravila i poslovnik Srpske nacionalne omladine”, Beograd: Štamparija „Balkan”

ₒ “Pravila Srpske nacionalne omladine – prerađena, dopunjena i usvojena na I Kongresu održanom 5. i 6. oktobra 1924. god. i Vanrednom Kongresu održanom 29. marta 1925. godine” (1925), Novi Sad: Štamparija “Zastava”

ₒ „Sećanja učesnika radničkog pokreta i NOR-a Subotice 1920–1944“ (1985), Subotica: Minerva

ₒ „Sokolski glasnik”: zvaničan organ Sokolskog Saveza Srba, Hrvata i Slovenaca (1919); Zagreb

ₒ Stakić, Radivoj (1987), „Bečej u ratu i revoluciji 1941–1945“, Bečej

ₒ Stanković, Đorđe (2000), „Studenti i Univerzitet 1914–1954“; Beograd

ₒ Stefanović, Mladen (1984), „Zbor Dimitrija Ljotića 1934-1945“, Beograd

ₒ Tabački, Ljubomir (1982), „Kikinda u narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji“, Novi Sad

ₒ „Tiršov sokolski sistem” – predavanje na tečaju za prednjake, (1922) Beograd, Tehnički odbor Sokolske župe

ₒ Vasić, Miroljub (1977), „Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929–1941“, Beograd

ₒ Žutić, Nikola (1991), „Sokoli: Ideologija u fizičkoj kulturi Kraljevine Jugolsavije 1929–1941“, Beograd: Angrotrade

109

ČLANCI:

ₒ Atanacković, Petar (2011) „Ideologija i propaganda sokolskog pokreta u Kraljevini Jugoslaviji 1929–1934”; Novi Sad (neobjavljeni master rad: Filozofski fakultet u Novom sad, Odsek za istoriju)

ₒ Bajić, Predrag „Delatnost Orjune i Srnao-a u Vojvodini kroz prizmu njihove štampe”, neobjavljeni seminarski rad

ₒ Bojović, Jovan (1964), „Napredni jugoslovenski studentski pokret u Pragu 1929-1935. godine“, Jugoslovenski istorijski časopis, 4

ₒ Bošković, Ivan J. (2007), „Splitski orjunaški list ’Pobeda’ i Stjepan Radić, ’Časopis za suvremenu povijest’, Vol: 39-1

ₒ Đurašković, Stevo (2011), „Ideologija Organizacije jugoslovenskih nacionalista (Orjuna)“, Časopis za suvremenu povijest, Vol: 43–1

ₒ Gligorijević, Branislav (1963), „Organizacija jugoslovenskih nacionalista (Orjuna)”, u: „Istorija XX veka”: zbornik radova V; Beograd: Institut društvenih nauka

ₒ Gligorijević, Branislav (1964), „Srpska nacionalna omladina (SRNAO)”; Istorijski glasnik, 2–3

ₒ Gligorijević, Branislav (1965), „Politički pokreti i grupe sa nacionalsocijalističkom ideologijom i njihova fuzija u Ljotićevom Zboru”, Istorijski glasnik, 4

ₒ Gross, Mirjana (1968/1969), „Nacionalne ideje studentske omladine u Hrvatskoj uoči I svjetskog rata”, Historijski zbornik, 21–22

ₒ Harvey, Elizabeth (2006), „The cult of youth, A companion to Europe 1900–1945“; Oxford

ₒ Karaula, Željko (2008), „Gvozd” – list Hrvatske nacionalne omladine iz Vukovara, Scrinia Slavonica, 8

ₒ Karaula, Željko (2008), „Hrvatska nacionalna omladina (HANAO): prilog proučavanju djelovanja i rada hrvatskih omladinskih organizacija u Kraljevini SHS”, Historijski zbornik, Vol: 62–2

ₒ Keršovani, Otokar (1925), „Nove generacije i njihovi pokreti“, iz Zbornika: Generacija pred stvaranjem; Beograd : Grupa za socijalnu i kulturnu akciju (Beograd : „Jadran”)

ₒ Militar, Triva (1960), „Napredni društveni pokreti u Novosadskoj gimnaziji”, Novosadska gimnazija 1810–1960, Novi Sad

ₒ Palić, Milenko (1964), „Pregled administrativno-teritorijalnih promena u Vojvodini 1918–1941”, u: „Zbornik za društvene nauke“, broj 38; Novi Sad: Matica Srpska

110

SADRŽAJ

UVOD .................................................................................................................................................................................3

GODINE NESTABILNOSTI (1919–1921) ...........................................................................................................................14

U ARENI PARLAMENTARIZMA (1921–1929) ....................................................................................................................22

POD ČVRSTOM RUKOM UJEDINITELJA (1929–1934) ......................................................................................................36

PRED VAŽNIM IZBORIMA .................................................................................................................................................54

JUGOSLOVENSKA NAPREDNA NACIONALISTIČKA OMLADINA /JNNO/- ORGANIZACIJA JUGOSLOVENSKIH NACIONALISTA /ORJUNA/ .....................................................................................75

Srpska nacionalna omladina (SRNAO) ......................................................................................................................80

Hrvatska nacionalna omladina (HANAO) .................................................................................................................84

Omladinski kulturno-privredni pokret (OMPOK) .....................................................................................................94

Savez komunističke omladine Jugoslavije /SKOJ .....................................................................................................99

LITERATURA: ..................................................................................................................................................................110

111