Tehlikeli Madde Taşimacılığında Risk Değerlendirmesi İçin Bir İndeks Geliştirilmesi

III.Ulusal Lojistik ve Tedarik Zinciri Kongresi, 15-17 Mayıs 2014, Trabzon672

TEHLİKELİ MADDE TAŞIMACILIĞINDA RİSK DEĞERLENDİRMESİ İÇİN BİR İNDEKS GELİŞTİRİLMESİ

Özkan BALİ1 Kerim GÖZTEPE2

1 Yrd.Doç.Dr., Tedarik ve Lojistik Yönetimi Anabilim Dalı Başkanlığı, Savunma Bilimleri Enstitüsü, Kara Harp Okulu2 Dr., Harekat/İstihbarat Ana Bilim Dalı, Kara Harp Akademisi, Harp Akademileri Komutanlığı.

ÖZETTehlikelimaddeüretimivetaşımacılığınınhergeçengüngerekTürkiyevegereksedünyadaartışgöstermesiinsanhayatıveçevre

içintehlikearzetmektedir.Dolayısıylatehlikelimaddetaşımacılığında(TEHMAT)risklerinazaltılarakgüvenlitaşımacılığınsağlanmasıbüyükbirönemesahiptir.Buamaçla,çalışmanınbirinciaşamasındaTEHMATriskdeğerlendirmesindedikkatealınmasıgerekenfaktörlerinbelirlenmesiiçintehlikelimaddetaşımacılığıyapanşirketlerdeçalışanuzmangörüşlerialınmış,ikinciaşamada,faktörleringruplamasıvehiyerarşikyapısıortayakonmuştur.ÜçüncüaşamadaiseyineuzmangörüşleridoğrultusundaAnalitikHiyerarşiProses(AHP)tekniğindenyararlanılarakfaktörlerağırlıklandırılmıştır.Çalışmasonucundatehlikelimaddetaşımacılığındariskdeğerlendirmesiimkânısağlayanbirindeksgeliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Analitik Hiyerarşi Proses (AHP), Risk Değerlendirme, Tehlikeli Madde Taşımacılığı (TEHMAT).

ABSTRACT

DEVELOPING A RISK ASSESMENT INDEX FOR HAZARDOUS MATERIAL TRANSPORTATION

Risingproductionand transportationofhazardousmaterialsboth inTurkeyand in theworlddaybyday comes intoquestionbecauseofdangerforhumanlifeandenvironment.Therefore,toensuresafetransportreducingrisksinhazardousmaterialstransportation(HAZMAT)hasagreatimportance.Forthispurpose,inthefirstphaseofthestudyexperts’opinionswhoworkinthefirmsgettingactiveinHAZMATistakentodeterminefactorstobeconsideredforriskassessmentinHAZMAT.Inthesecondphasethedeterminedfactorsarecategorizedandputforwardthehierarchicalstructureofthem.Inthethirdstage,thefactorsareweightedusingAnalyticHierarchyProcess(AHP)accordingtoexperts’opinions.Inconclusion,inthisstudyariskassessmentindexforHAZMATisdeveloped.

Keywords: Analytic Hierarchy Process (AHP), Hazardous Material Transportation (HAZMAT), Risk Assessment.

1. GİRİŞ

Tehlikeli maddeler; üretimi, kullanımı, elleçlenmesi, depolanması veya taşınması esnasında dikkatsizlik/kazalar sonucunda çevre ve insan güvenliğini tehlikeye düşürebilen yada zarar verebilen katı, sıvı veya gaz halinde bulunan maddelerdir (Oggero vd., 2006). Bu maddelere sadece üretim ve lojistikte değil günlük hayatımızda da rastlanmaktadır. Son yıllarda, hem Türkiye’de hem de dünyada tehlikeli madde üretimi artmıştır. Tehlikeli maddeleri lojistik açısından önemli kılan taşınması ile ilgili risklerdir. Tehlikeli madde taşımacılığı (TEHMAT) canlılara ve doğaya karşı potansiyel zararları sebebiyle dikkate alınması gereken bir konudur (Chakraborty, 2001).

TEHMAT karayolu, demiryolu, deniz yolu, hava yolu ve boru hatları olmak üzere beş farklı taşıma modu ile değerlendirilir. Türkiye’de yük veya mal taşımacılığının büyük bir kısmı karayolu ile gerçekleştirilmektedir ve dolayısıyla TEHMAT’nın da büyük bir bölümü karayolu ile yapılmaktadır. TEHMAT’ın büyüklüğü beraberinde kaza potansiyelini arttırmaktadır. Türkiye’de 2011 yılı istatistiklerine göre yük taşımacılığının %87,4’si karayolu ile, %6,9’u denizyolu ile, %5’i demiryolu ile yapılırken %0,7’si havayolu ile yapılmaktadır (URL1). TEHMAT’da oldukça büyük hacme sahip Amerika’da ise tehlikeli maddelerin çoğunluğu karayolu ve demiryolu ile taşınmaktadır. Amerika Bileşik Devletleri (ABD) Ulaştırma Bakanlığına göre ülkede yılda taşınan tehlikeli madde miktarı 3,2 milyon tondan daha fazladır ve bakanlık her yıl bu miktarın %2 artacağını öngörmektedir (David ve William, 2007). Amerika’da tehlikeli maddelerin %94’ü karayolu vasıtasıyla kamyonlarla taşınırken, bu oran toplam TEHMAT’ın %43’ünü oluşturmaktadır. Toplam TEHMAT’nın %53’ü ise demiryolu, denizyolu ve boru hatları ile taşınırken, Amerika’da bu vasıtalar kullanılarak yapılan taşıma %1’lik bir oran oluşturmaktadır (Erkut ve Glickman, 2007).

Demir yolu ile TEHMAT’nda taşınan miktar fazla olduğundan vereceği zarar fazla görünse de karayollarının özellikle de gelişmekte olan ülkelerde nüfusun fazla olduğu bölgelerden geçtiği düşünüldüğünde, tehlikeli maddelerin karayolu ile


taşınmasında çevreye ve insanlara vereceği zarar daha fazla olmaktadır (Fabiano vd., 2005). Bu durumda TEHMAT’nda en fazla kaza riski potansiyelinin karayolu taşımacılığında olduğu söylenebilir. TEHMAT kazalarının ciddiliği dikkate alındığında TEHMAT risk değerlendirmesine ve yönetimine özen gösterilmesi gerekmektedir.

Tehlikeli maddelerin uluslararası taşımacılığına ilişkin yasal düzenleme getirebilmek maksadıyla Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun gözetimi altında, Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi (kısaca Fransızcasının baş harflerinden oluşan ADR denmektedir) 1957 yılında Cenevre’de yapılmış ve 1968 yılında yürürlüğe girmiştir (URL2). ADR’ ye göre dokuz temel tehlikeli madde sınıfı mevcuttur. Bunlar; Sınıf 1: Patlayıcı maddeler ve nesneler, Sınıf 2: Gazlar: sıkıştırılmış, sıvılaştırılmış veya basınç altında çözünmüş, Sınıf 3: Tutuşucu sıvılar, Sınıf 4.1: Tutuşucu katılar, kendiliğinden reaktif maddeler ve katı duyarsızlaştırılmış patlayıcılar, Sınıf 4.2: Kendiliğinden yanmaya yatkın maddeler, Sınıf 4.3: Su ile temas ettiğinde tutuşucu gazlar çıkartan maddeler, Sınıf 5.1: Yükseltgen maddeler, Sınıf 5.2: Organik peroksitler, Sınıf 6.1: Zehirleyici maddeler, Sınıf 6.2: Radyoaktif maddeler, Sınıf 7: Bulaştırıcı maddeler, Sınıf 8: Aşındırıcı maddeler (asidik ve bazik), Sınıf 9: Çeşitli tehlikeli maddeler ve nesnelerdir (tehlikeli atıklar).

Bu sınıf tehlikeli maddeler içerisinde Sınıf 3: Tutuşucu sıvılar % 48.44 oranla ve Sınıf 8: Aşındırıcı maddeler (asidik ve bazik) ise % 25 oranla kaza/olay risklerinde en büyük paya sahiptir. Ayrıca beyaz/siyah yakıt ürünleri de tehlikeli maddelerin bu sınıfına dâhildir (URL3). Diğer yandan yanıcı ve parlayıcı sıvı tipindeki yakıtlar tehlikeli maddeler içerisinde en büyük miktara sahiptir. Bu yüzden akaryakıtların taşınması oldukça önemlidir.

TEHMAT’nın insanlara ve çevreye karşı olan zararlarının azaltılması büyük öneme sahiptir. Bu noktada, TEHMAT için risk analizinin yapılması ve risk değerlendirmesine bağlı olarak yapılacak taşımacılığın risk sınıfının belirlenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Böylece risk derecesinin yüksek olduğu tespit edilen taşımacılıklar için iptal kararı alınabilir veya riskin azaltılmasına yönelik ilave tedbirler alınarak olası kazalarda meydana gelebilecek zararların azaltılması sağlanabilir. Bu kapsamda, 1980’lerde araştırmacılar bir kısım risk değerlendirme modelleri ve yol seçim metotları ortaya koydular. ABD Ulaştırma Bakanlığı TEHMAT risk değerlendirmesi için bir dizi rehber hazırladı (Barber ve Hildebrand, 1980). 1990’larda Bonvicini vd. (1998) ve Leonelli vd. (1999) TEHMAT’ta kişisel ve sosyal risk modelleri araştırdı. Bonvicini vd. (1998) çalışmasında belirsizlik içeren risk faktörlerini değerlendirmek için bulanık matematik kullandı. Fabiano vd. (2002) risk faktörlerini üçe ayırdı: yolun karakteristik özellikleri, hava şartları ve trafik durumu. Ayrıca kazalar için kaza risk değerlendirme ve karar verme sistemi önerdi. Liu vd. (2006) çok seviyeli bulanık birleşik değerlendirme ile TEHMAT’ı optimize ederken etki faktörlerini yol/çevre, nüfus yoğunluğu ve trafik şartları olmak üzere üç gruba ayırdı. Chen vd. (2007) TEHMAT risk faktörlerini analiz ettiği çalışmasında, kazaların azaltılması ve TEHMAT güvenliğinin korunması için bulanık model kurdu. Chen (2007) TEHMAT’ın yeni risk değerlendirme modelini kurabilmek için tahmin algoritmalarından yararlandı. Shang vd. (2008) TEHMAT risk değerlendirmesi için faktörleri insan, malzeme ve çevre olarak gruplayarak üç boyutlu bir model ortaya koydu. Ayrıca bulanık AHP tekniğini kullandı.

Chen vd. (2007) TEHMAT risk faktörlerini beş ana gruba ayırdı. Bunlar; tehlikeli maddeler, araçlar, personel, yol ve çevre, güvenlik izleme ve acil kurtarmadır. Liu vd. (2005) ise bu faktörleri dört grupta topladı. Bunlar; yönetimsel nedenler, araçlardan kaynaklanan nedenler, paketleme ve ekipman, trafik şartları ve çevre, insanların illegal veya yanlış hareketleridir. Ren ve Wu (2007) bu faktörleri taşıma hatları, araç durumu, personel kalitesi ve güvenlik yönetimi olarak kategorize etti.

Çalışmanın amacı, TEHMAT için risk değerlendirme imkanı sağlayan bir indeks geliştirmektir. Bu amaçla, öncelikle ilk aşamada, TEHMAT yapan şirketlerde bulunan uzmanların görüşleri alınarak risk değerlendirmesinde dikkat edilmesi gereken faktörler belirlenmiştir. Belirlenen bu faktörler kategorize edilerek hiyerarşik yapının kurulması ikinci aşamada yapılmıştır. Üçüncü aşamada ise tekrar uzmanların görüşleri alınarak faktörlerin önem derecelerini ve ağırlıklarını bulmak maksadıyla Analitik Hiyerarşi Proses (AHP) tekniğinden yararlanılmıştır. Böylece bir risk değerlendirme indeksi oluşturulmuştur. Elde edilen indeks kullanılarak TEHMAT öncesi bir risk değerlendirmesi yapılarak risk düzeyi tespit edilebilecek ve olası kazaların azaltılması sağlanabilecektir.

Çalışmanın ikinci bölümünde, AHP tekniğinden bahsedilmektedir. Üçüncü bölümse, risk değerlendirme indeksinin oluşturulması için yöntem ve uygulama yer almaktadır. Son bölümde ise sonuç ve gelecek çalışmalara yer verilmektedir.

2. AHP

Thomas Saaty tarafından geliştirilen AHP (Saaty, 1980; Saaty, 1990), çok kriterli karar verme problemlerinde kriter veya alternatif kümelerinin göreli önemlerini derecelendirmek ve sıralamak için kullanılmaktadır. Bu teknik, somut nicel kriterlerin yanında soyut nitel kriterleri de değerlendirmelere dahil etme imkanı sağlamaktadır (Badri, 2001). AHP yöntemi, modelin yapılandırılması, alternatif ve kriterlerin karşılaştırmalı değerlendirmesi ve tercihlerin sentezi olmak üzere üç önemli ilkeden oluşmaktadır.


İlk adımda karmaşık karar problemi bir hiyerarşi olarak yapılandırılır. AHP başlangıçta birbiriyle ilişkili karar elemanlarının hiyerarşisi içinde karmaşık bir çok kriterli karar verme problemine ayrılır. İkinci adımda alternatifler ve kriterlerin karşılaştırılması yapılır (Forman ve Peniwati, 1998). Problem ayrıştırıldıktan (decompose) ve hiyerarşi kurulduktan sonra, her bir seviyedeki kriterlerin önemlerini belirlemek için önceliklendirme prosedürü başlar. İkili değerlendirme ikinci seviyede yapılır ve en düşük seviyede sonlanır (Albayrak ve Erensal, 2004). AHP tekniğinde ikili karşılaştırmalar yapılırken Çizelge 1’de sunulan standardize edilmiş dokuz seviyeli karşılaştırma ölçeği kullanılır (Saaty, 1994; Bhutta ve Huq, 2002)

Çizelge 1: Önem skala değerleri ve açıklamaları

Tanım Önem skala değeri

Eşit önemli 1

Biraz önemli 3

Kuvvetli derecede önemli 5

Çok kuvvetli derecede önemli 7

Kesin önemli 9

Ara değerler 2,4,6,8

Kriter sayısı m olan ikili karşılaştırmanın sonucu (m´m) boyutlu bir A değerlendirme matrisinde özetlenebilir. Bu matrisin her bir elemanı aij (i,j=1,2,…,m) Eşitlik 1’de gösterilen kriter ağırlıklarıdır.

3

İlk admda karmaşk karar problemi bir hiyerarşi olarak yaplandrlr. AHP başlangçta birbiriyle ilişkili karar elemanlarnn hiyerarşisi içinde karmaşk bir çok kriterli karar verme problemine ayrlr. İkinci admda alternatifler ve kriterlerin karşlaştrlmas yaplr (Forman ve Peniwati, 1998). Problem ayrştrldktan (decompose) ve hiyerarşi kurulduktan sonra, her bir seviyedeki kriterlerin önemlerini belirlemek için önceliklendirme prosedürü başlar. İkili değerlendirme ikinci seviyede yaplr ve en düşük seviyede sonlanr (Albayrak ve Erensal, 2004). AHP tekniğinde ikili karşlaştrmalar yaplrken Çizelge 1'de sunulan standardize edilmiş dokuz seviyeli karşlaştrma ölçeği kullanlr (Saaty, 1994; Bhutta ve Huq, 2002)

Çizelge 1: Önem skala değerleri ve açklamalar Tanm Önem skala

değeri Eşit önemli 1 Biraz önemli 3 Kuvvetli derecede önemli 5 Çok kuvvetli derecede önemli 7 Kesin önemli 9 Ara değerler 2,4,6,8

Kriter says m olan ikili karşlaştrmann sonucu (mm) boyutlu bir A değerlendirme matrisinde özetlenebilir. Bu

matrisin her bir eleman aij (i,j=1,2,…,m) Eşitlik 1'de gösterilen kriter ağrlklardr.

mmmm

m

m

aaa

aaaaaa

A

21

22221

11211

, aii=1, aji = 1/aij , aij 0

Son admda matematiksel proses, normalize etmek ve her bir matrisin göreli ağrlklarn bulmak için çalştrlr. Göreli ağrlklar en büyük özdeğere (max) karşlk gelen sağ özvektör (w) ile verilir.

Aw = maxw

Eğer ikili karşlaştrmalar tamamyla tutarl ise A matrisi 1 derecesine sahiptir ve max=m olur. Bu durumda ağrlklar A'nn satr veya sütunlarnn normalizasyonu ile elde edilir (Albayrak ve Erensal, 2004). AHP tekniğinin çkt kalitesi ikili karşlaştrma değerlendirmelerinin tutarllğ ile sk bir ilişki içerisindedir. Tutarllk A: aijajk = aik girişlerinin arasndaki ilişki ile tanmlanr. Tutarllk indeksi (CI) Eşitlik 3'teki gibi hesaplanr:

CI = (max - m)/(m - 1)

Nihai tutarllk oran (CR), CI'nn rastsal indekse (RI) oran olarak Eşitlik 4'teki gibi hesaplanr:

CR=CI/RI

Eğer CR 0,1'den küçük eşitse değerlendirmelerin tutarllğ kabul edilebilir seviyededir. Ancak CR 0,1'den büyükse tutarllğn geliştirilmesi için değerlendirmelerin tekrar yaplmas gerekmektedir. Tutarllğn ölçümü tüm hiyerarşinin tutarllğ kadar karar vericilerin tutarllğn değerlendirmek için de kullanlmaktadr. 3. YÖNTEM VE UYGULAMA Bu bölümde TEHMAT risk değerlendirme indeksi oluşturulmas için izlenen aşamalara ve sonuçlara yer verilmektedir. Bu kapsamda üç aşamal bir süreç izlenmiştir.

Birinci aşama: ilk olarak risk değerlendirme faktörlerini belirleyebilmek için özel ve kamu sektöründe TEHMAT yapan firmalar araştrlmştr. Araştrmalar sonucunda TEHMAT yapan dört özel ve üç kamu organizasyonunda çalşan 13 uzman ile irtibata geçilmiştir. Literatür taramas sonucunda elde edilen risk değerlendirme faktörlerinin tümünün yer aldğ bir soru formu e-posta yoluyla uzmanlarn görüşüne sunulmuştur ve onlara "Sizce TEHMAT açsndan risk değerlendirilmesi yaplrken önemli gördüğünüz faktörler hangileridir?" sorusu yönlendirilmiştir.

(Eşitlik 1)

(Eşitlik 2)

(Eşitlik 3)

(Eşitlik 4)

Son adımda matematiksel proses, normalize etmek ve her bir matrisin göreli ağırlıklarını bulmak için çalıştırılır. Göreli ağırlıklar en büyük özdeğere (lmax) karşılık gelen sağ özvektör (w) ile verilir.

3






mmmm

m

m

aaa

aaaaaa

A

21

22221

11211



Aw = maxw


CI = (max - m)/(m - 1)


CR=CI/RI



(Eşitlik 1)

(Eşitlik 2)

(Eşitlik 3)

(Eşitlik 4)

Eğer ikili karşılaştırmalar tamamıyla tutarlı ise A matrisi 1 derecesine sahiptir ve lmax=m olur. Bu durumda ağırlıklar A’nın satır veya sütunlarının normalizasyonu ile elde edilir (Albayrak ve Erensal, 2004). AHP tekniğinin çıktı kalitesi ikili karşılaştırma değerlendirmelerinin tutarlılığı ile sıkı bir ilişki içerisindedir. Tutarlılık A: aij´ajk = aik girişlerinin arasındaki ilişki ile tanımlanır. Tutarlılık indeksi (CI) Eşitlik 3’teki gibi hesaplanır:

3






mmmm

m

m

aaa

aaaaaa

A

21

22221

11211



Aw = maxw


CI = (max - m)/(m - 1)


CR=CI/RI



(Eşitlik 1)

(Eşitlik 2)

(Eşitlik 3)

(Eşitlik 4)Nihai tutarlılık oranı (CR), CI’nın rastsal indekse (RI) oranı olarak Eşitlik 4’teki gibi hesaplanır:

3






mmmm

m

m

aaa

aaaaaa

A

21

22221

11211



Aw = maxw


CI = (max - m)/(m - 1)


CR=CI/RI



(Eşitlik 1)

(Eşitlik 2)

(Eşitlik 3)

(Eşitlik 4)

Eğer CR 0,1’den küçük eşitse değerlendirmelerin tutarlılığı kabul edilebilir seviyededir. Ancak CR 0,1’den büyükse tutarlılığın geliştirilmesi için değerlendirmelerin tekrar yapılması gerekmektedir. Tutarlılığın ölçümü tüm hiyerarşinin tutarlılığı kadar karar vericilerin tutarlılığını değerlendirmek için de kullanılmaktadır.

3. YÖNTEM VE UYGULAMA

Bu bölümde TEHMAT risk değerlendirme indeksi oluşturulması için izlenen aşamalara ve sonuçlara yer verilmektedir. Bu kapsamda üç aşamalı bir süreç izlenmiştir.


Birinci aşama: ilk olarak risk değerlendirme faktörlerini belirleyebilmek için özel ve kamu sektöründe TEHMAT yapan firmalar araştırılmıştır. Araştırmalar sonucunda TEHMAT yapan dört özel ve üç kamu organizasyonunda çalışan 13 uzman ile irtibata geçilmiştir. Literatür taraması sonucunda elde edilen risk değerlendirme faktörlerinin tümünün yer aldığı bir soru formu e-posta yoluyla uzmanların görüşüne sunulmuştur ve onlara “Sizce TEHMAT açısından risk değerlendirilmesi yapılırken önemli gördüğünüz faktörler hangileridir?” sorusu yönlendirilmiştir.

İkinci aşama: Birinci aşamada alınan uzman görüşleri doğrultusunda uzmanların TEHMAT risk değerlendirmesi için önemli gördüğü faktörler Çizelge 2’de sunulmuştur. Sonrasında incelenebilirliğini sağlamak ve faktörlerin önem derecelerini ve ağırlıklarını bulabilmek maksadıyla faktörler kategorize edilmiştir. Buna göre, risk değerlendirme faktörleri beş ana gruba ayrılmıştır. Bunlar; insan faktörleri, firmaya bağlı faktörler, malzeme ve paketleme faktörleri, taşıyıcı araçlara bağlı faktörler ve çevre ve trafik faktörleridir. Böylece, TEHMAT risk değerlendirme faktörlerinin hiyerarşik yapısı Çizelge 2’de görüldüğü üzere oluşturulmuştur.

Çizelge 2: TEHMAT risk değerlendirme faktörleri

İnsan Faktörleri (0,480)

Eğitim (0,27)Personelin duygusal veya psikolojik durumu (0,19)Tecrübe (0,10)Kurallara riayet (0,17)İletişim ve koordinasyon becerisi (0,11)Yaş (0,07)Fiziksel durum (0,09)

Firmaya bağlı faktörler (0,079)

Tehlikeli madde güvenlik danışmanı (0,14)Mevzuata riayet (0,24)Dokümantasyon ve raporlama sistemi (0,10)Acil durum planı (0,17)Güvenlik ve kalite değerlendirme sistemi (0,16)Teknoloji kullanımı (0,20)

Malzeme ve paketleme (0,152)

Tehlikeli maddenin miktarı (0,15)Maddenin tehlike önceliği (0,26)Konteynır ve paketleme (0,21)Önleyici veya sonrasında müdahale ekipmanı (0,15)İşaretleme ve etiketleme (0,13)Ekipmanların teknik donanımı ve kalibrasyonu (0,10)

Araçların durumu (0,234)

Bilgi akışı ve GPS ile takip (0,12)Araçların bakımı (fren, lastik vs.) (0,20)Araçların yaşı (0,13)Aracın kapasitesi (0,08)Aracın yerleştirilmesi (0,17)Araçtaki acil durum donanımı (0,10)Aracın yükleme ve boşaltılması (0,20)

Çevre ve trafik (0,055)

Nüfus yoğunluğu (0,20)Sıcaklık (0,08)Nem (0,05)Rüzgar (0,07) Işık (0,06)Yol şartları (0,14)Kaza oranı (0,17)Ekolojik yapı (0,05)Trafik yoğunluğu (0,18)

Üçüncü aşama: Bu aşamada hiyerarşik yapısı kurulan risk değerlendirme faktörlerinin önem derecelerini ve ağırlıklarını


belirlemek üzere Çizelge 3’te bir örneği sunulan ikili karşılaştırmalar ihtiva eden bir soru formu aynı uzmanlara yönlendirilmiştir. Bu soru formunda uzmanların, ana faktörleri ve alt faktörleri Çizelge 1’de verilen ölçeği kullanarak değerlendirmeleri istenmiştir. Değerlendirmelerin ardından alınan ikili karşılaştırma sonuçlarının geometrik ortalaması alınmıştır. Çizelge 4’te ana faktörlere ait geometrik ortalaması alınmış ikili karşılaştırma matrisi görülmektedir. Daha sonra AHP hesaplama adımları (Eşitlik 1-4) kullanılarak ana faktör ağırlıkları hesaplanmıştır. Eşitlik 4 ile CR=0,09 olarak hesaplanmıştır. Buna göre uzman değerlendirmelerinin tutarlı olduğu söylenebilir. Daha sonra tüm ana faktörlere ait alt faktörler için Eşitlik 1-4 uygulanarak tüm alt faktör ağırlık değerleri Çizelge 2’de parantez içinde belirtildiği üzere hesaplanmıştır.

Çizelge 3: Ana faktörlerin değerlendirme soru formu

İnsan Faktörleri 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Firmaya bağlı faktörlerİnsan Faktörleri 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Malzeme ve paketlemeİnsan Faktörleri 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Araçların durumuİnsan Faktörleri 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çevre ve trafik

Firmaya bağlı faktörler 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Malzeme ve paketlemeFirmaya bağlı faktörler 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Araçların durumuFirmaya bağlı faktörler 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çevre ve trafikMalzeme ve paketleme 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Araçların durumuMalzeme ve paketleme 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çevre ve trafik

Araçların durumu 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çevre ve trafik

Çizelge 4: Ana faktörlerin ikili karşılaştırmaları

1c 2c ,3c 4c 5c wj

1c 1,00 5,30 4,20 3,40 6,20 0,480

2c 0,19 1,00 0,24 0,21 2,50 0,079

,3c 0,24 4,10 1,00 0,36 2,90 0,152

4c 0,29 4,70 2,80 1,00 3,10 0,234

5c 0,16 0,40 0,34 0,32 1,00 0,055

TEHMAT risk değerlendirme faktörleri belirlendikten ve bu faktörlerin ağırlıkları hesaplandıktan sonra oluşturulan indeksin işleyişini göstermek amacıyla aşağıdaki gibi bir örneğe yer verilmektedir. Bu örnekte, TEHMAT yapan bir firma için risk değerlendirmesi yapılmaktadır. Öncelikle ana faktör ve alt faktörlerin ağırlıkları çarpılarak genel ağırlıklar hesaplanmaktadır. Sonra her bir faktöre göre 100 üzerinden bir değerlendirme yapılmakta ve elde edilen sonuç değerlendirme notu hanesine yazılmaktadır. Son olarak genel ağırlık ve değerlendirme notu çarpılarak puanlar bulunmaktadır. Tüm puanların toplamı risk değerlendirmesi için dikkate alınmaktadır. Risk değerlendirmesi çizelge 6’da görülen risk durumlarına göre yapılır. Buna göre risk durumları dört kategoriye ayrılmaktadır. Bunlar; normal durum (mavi), az riskli durum (sarı), riskli durum (turuncu) ve çok riskli durumdur (kırmızı). Çizelge 5’te örnek olarak sunulan risk değerlendirmesi sonucunda toplam puan 58,963 olarak hesaplanmıştır. Buna göre risk durumu az riskli (sarı) kategorisindedir.


Çizelge 5: Örnek değerlendirme

Ana Faktör Alt Faktör GenelAğırlığı

DeğerlendirmeNotu

Puan

İnsan Faktörleri (0,480)

Eğitim (0,27) 0,130 45 5,832Personelin duygusal veya psikolojik durumu (0,19) 0,091 60 5,472Tecrübe (0,10) 0,048 50 2,400Kurallara riayet (0,17) 0,082 60 4,896İletişim ve koordinasyon becerisi (0,11) 0,053 50 2,640Yaş (0,07) 0,034 70 2,352Fiziksel durum (0,09) 0,043 75 3,240

Firmaya bağlı faktörler (0,079)

Tehlikeli madde güvenlik danışmanı (0,14) 0,011 80 0,885Mevzuata riayet (0,24) 0,019 70 1,327Dokümantasyon ve raporlama sistemi (0,10) 0,008 40 0,316Acil durum planı (0,17) 0,013 50 0,672Güvenlik ve kalite değerlendirme sistemi (0,16) 0,013 65 0,822Teknoloji kullanımı (0,20) 0,016 70 1,106

Malzeme ve paketleme (0,152)

Tehlikeli maddenin miktarı (0,15) 0,023 80 1,824Maddenin tehlike önceliği (0,26) 0,040 35 1,383Konteynır ve paketleme (0,21) 0,032 50 1,596Önleyici veya sonrasında müdahale ekipmanı (0,15) 0,023 35 0,798İşaretleme ve etiketleme (0,13) 0,020 75 1,482Ekipmanların teknik donanımı ve kalibrasyonu (0,10) 0,015 60 0,912

Araçların durumu (0,234)

Bilgi akışı ve GPS ile takip (0,12) 0,028 75 2,106Araçların bakımı (fren, lastik vs.) (0,20) 0,047 70 3,276Araçların yaşı (0,13) 0,030 80 2,434Aracın kapasitesi (0,08) 0,019 50 0,936Aracın yerleştirilmesi (0,17) 0,040 80 3,182Araçtaki acil durum donanımı (0,10) 0,023 40 0,936Aracın yükleme ve boşaltılması (0,20) 0,047 60 2,808

Çevre ve trafik (0,055)

Nüfus yoğunluğu (0,20) 0,011 75 0,825Sıcaklık (0,08) 0,004 85 0,374Nem (0,05) 0,003 75 0,206Rüzgar (0,07) 0,004 65 0,250Işık (0,06) 0,003 70 0,231Yol şartları (0,14) 0,008 50 0,385Kaza oranı (0,17) 0,009 45 0,421Ekolojik yapı (0,05) 0,003 70 0,193Trafik yoğunluğu (0,18) 0,010 45 0,446

TOPLAM PUAN 58,963


Çizelge 6: Risk Durumları

Risk Durumu Puan Aralığı Renk

Normal Durum 76-100 Mavi

Az Riskli Durum 51-75 Sarı

Riskli Durum 26-50 Turuncu

Çok Riskli Durum 01-25 Kırmızı

4. SONUÇ

Tehlikeli maddelerin üretimi ve taşımacılığında sürekli bir artış yaşanması, tehlikeli maddelerin insanlara ve çevreye olası zararları sebebiyle bu konuya verilen önemde son yıllarda bir artış yaşanmaktadır. Tehlikeli madde taşımacılığı başta tehlikeli maddeleri gönderenler olmak üzere, tehlikeli maddeleri dolduran, yükleyen, boşaltan ve paketleyen çalışanları önemli ölçüde etkilemektedir. Bununla birlikte, bu maddelerin alıcılarını, takip ettikleri güzergâhta yaşayan insanları, idari ve mülki amirleri de yakından ilgilendirmektedir. Günlük hayatı sürdürmek veya fabrikalarda üretim için kullanılan tehlikeli maddelerin haricinde, şehirlerde ve endüstriyel tesislerde ortaya çıkan atıkların yeniden değerlendirilmek, imha edilmek veya depolanmak üzere taşınması, TEHMAT’ın önemini arttırmıştır. Bu nedenle çalışmada TEHMAT risk değerlendirmesi için indeks geliştirilmiştir.

Tehlikeli maddeler farklı taşıma modlarıyla taşınmasına rağmen çoğunlukla ülkemizde de karayolu ile taşınmaktadır. Dolayısıyla en fazla riskin karayolu taşımacılığında olduğu görülmektedir. Çalışmada ortaya konan TEHMAT risk değerlendirme indeksinde üç aşamalı bir süreç izlenmiştir. Birinci aşamada, risk değerlendirmeye etki eden faktörlerin belirlenmesi için yedi organizasyondan 13 uzmanın görüşleri alınmıştır. İkinci aşamada, bu faktörler kategorize edilerek hiyerarşik yapıya kavuşturulmuştur. Son aşamada ise AHP tekniği kullanılarak faktörlerin ağırlıkları hesaplanmıştır. Bu indeksin kullanımıyla TEHMAT risk değerlendirmesi yapılarak risk kategorisi belirlenebilmektedir.

Gelecek çalışmalarda TEHMAT risk değerlendirme indeksi için belirlenen faktörlerin önem derecelerinin belirlenmesi için diğer “Çok Kriterli Karar Verme” tekniklerinden yararlanılabilir. İndekse göre değerlendirmede ise değerlendiricilere dilsel ifadeleri kullanma imkanı sağlayan bir yapı oluşturulabilir. Risk değerlendirme ve risk durumunun belirlenmesinde karşılaşılan belirsizlikler nedeniyle bulanık küme teorisi kullanılabilir.

KAYNAKLARAlbayrak, E. ve Erensal, Y.C., “Using analytic hierarchy process (AHP) to improve human performance, An application of multiple

criteria decision making problem”, Journal of Intelligent Manufacturing 15 (2004) 491–503.

Barber, E. ve Hildebrand, L., “Guidelines for applying criterion to designate routes for transporting hazardous materials,” FHWA IP 1980-15, US DOT, Washington D. C.

Badri, M.A. “A combined AHP-GP model for quality control systems”, International Journal of Production Economics, 2001, 72,pp. 27-40.

Bhutta, K. S., ve Huq, F. “Supplier selection problem: a comparison of the total cost of ownership and analytic hierarchy process approaches”, Supply Chain Management: An International Journal, 2002, 7(3), 126-135.

Bonvicini,S., Leonelli, P. ve Spadoni, G., “Risk analysis of hazardous materials transportation: Evaluating uncertainty by means of fuzzy logic”, Journal of Hazardous Materials, 1998, vo1.62, pp. 59-74

Chakraborty, J., “Acute exposure to extremely hazardous substances: an analysis of environmental equity”, Risk Analysis, 2001, 21(5), 883-883.

Chen, K.C., “A Comprehensive Risk Evaluation Model for Hazmat Transportation,” Logistics Technology, 2007, vo1.26, pp. 68-70, 76.

Chen, Z., Chen, Z. G. ve Tian, H., “Assessment on Road Transportation System for Dangerous Goods,” Industrial Safety and Environmental Protection, 2007, vo1.33, pp. 51-53.

David F. B. ve William E. D., “Application of a Quantitative Risk Assessment Method to Emergency Response Planning,” Computers & Operations Research, 2007, vo1.34, pp. 1243-1265.

Erkut, E. ve Glickman, T.S., “Assessment of hazardous material risks for rail yard safety”, Safety Science, Vol. 45 (7), pp. 813-822, 2007.


Fabiano,B., Curro, F., Palazzi, E. ve Pastorino, R., “A framework for risk assessment and decision-making strategies in dangerous good transportation”, Journal of Hazardous Materials, 2002, vo1.93, pp. 1-15.

Fabiano, B., Curro, F., Reverberi, A. P. ve Pastorino, R., “Dangerous Good Transportation By Road: From Risk Analysis To Emergency Planning” Journal of Loss Prevention in The Process Industries, Vol. 18, 403-4134, 2005.

Forman, E., Peniwati, K., “Aggregating individual judgments and priorities with the analytic hierarchy process”, European Journal of Operational Research, 1998, 108(1), pp.165-169.

Leonelli, P., Bonvicini, S., ve Spadoni, G., “New detailed numerical procedures for calculating risk measures in hazardous materials transportation”, Journal of Loss Prevention in the Process Industries, 1999, vo1.12, pp. 507-515.

Liu, J. J., Xu, X. H. ve Xu, K., “Discussion and analysis of dangerous cargo’s road transport,” Journal of Safety Science and Technology, 2005, vo1.1, pp. 74-77.

Liu, H. X., Zhou, X. ve Yang, J.R., “Fuzzy synthetic evaluation model of transportation routes of dangerous goods,” Journal of Traffic and Transportation Engineering. 2006, vo1.6, pp. 80-82.

Oggero, A., Darbra, R. M., Munoz, M., Planas, E., ve Casal, J., “A survey of accidents occurring during the transport of hazardous substances by road and rail”, Journal of Hazardous Materials, 2006, 133(1), 1-7.

Ren, C. X. ve Wu, Z. Z., “Progress of risk assessment and optical routing for hazardous materials transportation by road,” Journal of Safety and Environment, 2007, vo1.7, pp. 127-131.

Saaty, T. L. “The analytic hierarchy process”, New York: Mac Graw-Hill (1980).

Saaty, T. L., “How to make a decision: the analytic hierarchy process”, European Journal of Operational Research, 1990, 48(1), pp.9-26.

Saaty, T. L., “Highlights and critical points in the theory and application of the analytic hierarchy process”, European Journal of Operational Research, 1994, 74(3), pp.426-447.

Shang, H., Dong, D., Wang, X., Wu, X., “The Risk Evaluation for Hazardous Materials Transportation”, Service Operations and Logistics, and Informatics, 2008 pp. 1553 – 1558.

URL1, Karayolları Genel Müdürlüğü, Karayolları Ulaşım Raporu-2011, http://www.kgm.gov.tr/ SiteCollectionDocuments/KGMdocuments/Yayinlar/YayinPdf/KarayoluUlasimIstatistikleri2011.pdf, 15.01.2014.

URL2, Avrupa için Birleşmiş Milletler Ekonomik Komisyonu (UNECE), http://www.unece.org/trans/danger /publi/adr/adr_e.html, 20.06.2013

URL3, Amerika Birleşik Devletleri Taşımacılık Departmanı, http://www.dot.gov, 15.05.2013.

Tehlikeli Madde Taşimacılığında Risk Değerlendirmesi İçin Bir İndeks Geliştirilmesi

Documents

Transcript of Tehlikeli Madde Taşimacılığında Risk Değerlendirmesi İçin Bir İndeks Geliştirilmesi