SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im

SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie R o k 2 0 0 8 , n r 6

*MARIA MOLICKA*

TERAPEUTYCZNE FUNKCJE LITERATURY

THERAPEUTIC FUNCTIONS OF LITERATURE

Są większe przestępstwa niż palenie książek. Jednym z nich jest nieczytanie ich

Joseph Brodsky

There are worse crimes than burning of books One of them is not reading

Joseph Brodsky

Słowa kluczowe: biblioterapia, funkcje literatury, czytelnictwo

Key words: bibliotherapy, the functions of literature, reading

Streszczenie: W artykule omówiono funkcje literatury oraz zanalizowano spadek czytelnic-twa we współczesnych społeczeństwach i spowodowane tym konsekwencje. W części prezentującej funkcję leczniczą literatury (biblioterapię) przedstawiono badania (angielskie i amerykańskie) dotyczące jej skuteczności. Rezultaty leczenia tą metodą nie są jednoznaczne, co uwarunkowane jest wieloma przyczynami, m.in. nieprecyzyjnym zdefiniowaniem pojęcia biblioterapii. Autorka proponuje zdefiniowanie biblioterapii w aspekcie psychologii poznaw-czo-behawioralnej, formułuje zadania i obszary oddziaływań, co umożliwi precyzyjniejsze określenie przedmiotu badań.

Abstract: In the article, the functions of literature are described and lowering level of reading habits in contemporary societies are analyzed, as well as the consequences of this situation. In the part of the article where the therapeutic function of literature (bibliotherapy) is

* Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. J. A. Komeńskiego w Lesznie, Instytut Nauk Eduka-cyjnych.

M. MOLICKA Terapeuteryczne funkcje literatury 28

described, British and American research concerning its effectiveness are presented. The results of therapy using this method are not so straightforward, what depends on many factors i.e.: imprecise definition of bibliotherapy itself. The author proposes the definition of bibliotherapy in the aspect of cognitive and behavioral psychology, formulates the tasks and spheres of its impact what enables to define the subject of research more precisely.

FUNKCJE SPOŁECZNE LITERATURY

SOCIAL FUNCTIONS OF LITERATURE

Czytelnictwo jest zjawiskiem społecznym, zachodzi w zbiorowości, jest formą komunikowania się. Odgrywa ono, o czym powszechnie wiadomo, ważną rolę w kształceniu, a w samokształceniu jego rola jest fundamentalna. Autorzy, nadawcy komunikatów, mogą oddziaływać na swoich odbiorców, na ich procesy poznawcze, emocjonalno-motywacyjne, a nawet na ich zachowania społeczne. Z kolei odbiorcy – poprzez preferencje czytelnicze – sygnalizują życzenia, potrzeby, oczekiwania...

Literatura, jako przedmiot zainteresowania czytelników, była wielokrotnie definiowana. Już jej najbardziej rozpowszechnione encyklopedyczne określenie wprowadza w istotę zagadnienia – to „ogół wypowiedzi utrwalonych na piśmie, związanych funkcjonalnie z różnymi zakresami życia zbiorowego” [Nowa 1998, t. 3, 764]. Tak szeroko rozumianą literaturę dzielimy na piękną „dział piśmien-nictwa obejmujący wypowiedzi o dominującej funkcji estetycznej, w opozycji do typów wypowiedzi informacyjnych, dydaktycznych, naukowych, publi-cystycznych itp.” [Nowa 1998, t. 3, 764] i teksty nieliterackie.

Literatura jest też szeroko rozpowszechnionym komunikatorem i w tej roli pełni określone funkcje społeczne. W tym kontekście badacze zjawiska wska- zują na „ogólne zadania i cele, dla których literatura jest wytwarzana, rozpowszechniana i odbierana przez społeczeństwo – oraz rzeczywiste skutki społeczne odbioru literatury, zarówno uświadamiane, jak i te nieuświadamiane” [Wojciechowski 2000, 98]. Mówiąc o funkcjach społecznych głównie koncen-trujemy się na motywach czytania literatury, czy – jak pisze J. Wojciechowski – na czytelniczych nastawieniach wobec literatury. Istnieje wiele wyodrębnionych motywów czytania. Opierają się one na schemacie potrzeb człowieka i analizie specyfiki literatury. Za S. Siekierskim przyjąć można następujące funkcje społeczne literatury [Wojciechowski 2000, 98]:

filozoficzno-społeczną, estetyczną, wychowawczą, poznawczą,

emocjonalną, werystyczną, rozrywkową, substytutywną.

• Funkcja filozoficzna dotyczy konfrontacji obrazu świata wykreowanego w dziele literackim ze światopoglądem odbiorcy.

• Funkcja estetyczna odwołuje się do potrzeb estetycznych czytelnika, dotyczy sposobu przekazu jej treści, formy.

SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA NR 6 29

• Wychowawcza rola, to oddziaływanie oparte o idee, moralne, kształtowa-nie wrażliwości oraz umiejętności wartościowania, także stymulowanie myślenia twórczego.

• Funkcja poznawcza polega na wszechstronnym i twórczym wzbogacaniu świadomości w ogólnym wyniku procesu lektury.

• Emocjonalna, jak sama nazwa mówi, polega na wzbudzaniu emocji. • Werystyczna to kopiowanie, odzwierciedlanie w literaturze rzeczywistości.

W antyku uważano, że zadaniem literatury jest naśladowanie rzeczywistości. • W opozycji do tego zadania pozostaje współczesna koncepcja literatury

implikująca fikcję literacką, jej symbolikę, metaforykę, refleksję. Istotną funkcją literatury jest rozrywka, rekreacja, szeroko rozumiany ludyzm. Jej celem jest dostarczenie rozrywki, dobrego nastroju.

• Wreszcie funkcja substytutywna podkreśla rolę kompensacyjną, którą pełnią postacie książkowe w relacji z odbiorcą. Literatura pełni rolę zastępczą, kompensacyjną, często obronną wobec zagrożenia frustracją, stymuluje marzenia na jawie, pozwala odroczyć gratyfikacje poprzez utożsamianie się z wybranym bohaterem. Funkcję substytutywną można także zaobserwować w snobistycznym dodawaniu sobie prestiżu przez fakt posiadania książek, a nie czytania ich.

Korzystanie z takich mediów jak telewizja, film, komputer jest egalitarne w przeciwieństwie do czytania literatury, która coraz bardziej staje się elitarnym hobby.

Funkcja lecznicza literatury, przez wiele lat, była przedmiotem dyskusji z uwagi na brak jednoznacznych wyników badań naukowych, co do rezultatów jej stosowania. Dlatego wielu badaczy, jak wspomniany wyżej S. Siekierski, pomijało tę funkcję w swoich rozważaniach.

Czytanie sprzyja refleksji, pogłębianiu introspekcji, wglądu we własne prze-życia psychiczne. Stymuluje do odkrywania metafor i symboli. Daje wiedzę o sobie i świecie, niesie nowe informacje, pobudza i intensyfikuje wyobraźnię, fantazję. Literatura umożliwia poprzez narrację zrozumienie sensu życia, pozna-nie wartości etycznych. Pełni, zatem ważną rolę w kształtowaniu i rozwoju osobowości. Umożliwia zastępcze doświadczenie, jakie buduje czytelnik w kontakcie z bohaterami literackimi. Zastępuje kontakty społeczne, jest ich substytutem, ale jednocześnie pokazuje, jak ważne są relacje z innymi, a poprzez identyfikację utrwala lub kreuje nowe wzory reagowania.

Czytanie umożliwia wejście w estetykę języka, odkrycie piękna słowa, jego rytmu i głębi.

Literatura wyzwala emocje, pomaga w nazywaniu ich i radzeniu sobie z nimi poprzez włączenie myślenia w procesy emocjonalne, rozszerza świadomość, co do przyczyn ich powstawania, stymuluje empatię. Może powodować przyjemne podniecenie lub wywoływać odprężenie. Pogodny nastrój wywołany lekturą książki sprzyja budowaniu dobrego samopoczucia. Równie istotne są wzbudzone przez czytanie silne, negatywne emocje, jak strach, gniew, nienawiść. Z uwagi na intensywność oddziaływania jako postulat należy zgłaszać oczekiwanie ograniczeń publikowania książek zawierających treści zachęcające do przemocy.


Walory literatury układają się w długą listę wskazującą doniosłość czytelnic-twa w rozwoju psychicznym dzieci, budowania świadomości dorosłych oraz kształtowaniu kultury całych społeczeństw. Z tego powodu tak ważną jest refleksja nad aktualnym stanem czytelnictwa i rolą literatury w życiu współcze-snego człowieka.

CZYTELNICTWO WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE

READING IN THE CONTEMPORARY SOCIETY

Badając czytelnictwo możemy odpowiedzieć na wiele pytań, które dotyczą współczesnego społeczeństwa. Spośród zagadnień z obszaru czytelnictwa, między innymi, dowiedzieć się można, kim są czytelnicy literatury, jakie są ich czytelnicze motywacje, jakie teksty ich interesują, o jakiej treści, co decyduje o zainteresowaniu daną pozycją książkową, jakie są rezultaty czytania... Pojęcie czytelnictwa jest szersze od pojęcia czytelnictwa utworów literackich. Czytelnic-two w latach 70 w Polsce określano na poziomie 34,7% populacji dorosłej; oczywiście czytelnictwo literatury było znacznie mniejsze – stwierdza J. Woj-ciechowski [2000, 101].

Frank Furedi, profesor socjologii na Uniwersytecie w Kent, w artykule Gubimy zwyczaj czytania książek pisze, że z dekady na dekadę spada czytelnictwo w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, przy czym ten trend szczególnie dotyczy literatury pięknej [Furedi 2004]. Na rynku księgarskim wzrasta sprzedaż książek, co przeczy takim stwierdzeniom, jednak przy bliższej analizie okazuje się, że głównie spada sprzedaż literatury pięknej, za to obser- wuje się wzrost zainteresowania wszelkimi poradnikami, których jeszcze pięć-dziesiąt lat temu prawie nie było. Czytelnicy poszukują książek, a właściwie poradników o wychowaniu dzieci, o zdrowym odżywianiu się. Wysoko oceniane są i znajdują wielu odbiorców przede wszystkim publikacje psychologiczne. Czytelnicy poszukują wiedzy służącej poprawie jakości życia poprzez zmianę siebie, rozszerzanie własnych umiejętności, nabywanie nowych kompetencji np. kreatywnego myślenia, asertywności, radzenia sobie ze stresem itp. Dobrze sprzedają się również reklamowane pozycje. Dobrym przykładem są książki o Harrym Potterze, wzrasta popyt na te książki, przy jednoczesnym spadku sprzedaży innych. Mitem okazało się przeświadczenie, że dzieci najpierw będą czytały wspomniany bestseller, a potem sięgną po inne książki, bo nie sięgają [Furedi 2004].

Ceną obniżania się poziomu czytelnictwa, w opinii cytowanego badacza, jest spadek poziomu wykształcenia studentów, w czym mają swój udział wykładow-cy akademiccy i nauczyciele. Nie oczekują oni, że studenci czy uczniowie prze-czytają całe książki, zlecają czytanie fragmentów, rozdziałów. Dlatego na wielu uczelniach czytanie tylko niektórych wybranych rozdziałów książek nazywa się „najlepszą praktyką” i nie mobilizuje się studentów, by czytali „od deski do deski”. Książka traktowana jest instrumentalnie w zależności od tematu seminarium, przy czym nie dotyczy to tylko książek naukowych. Również na


wydziałach humanistycznych w podobny sposób przerabia się klasykę. Nauczy-ciele z kolei wykorzystują literaturę, by na jej podstawie uczyć gramatyki czy przygotowywać uczniów do egzaminów testowych. Praktyki te nie są naganne same w sobie, jednak utrwalają traktowanie literatury jako narzędzia potrzebnego do wykonania określonej pracy, co ilustruje zmianę podejścia do czytania literatury pięknej [Furedi 2004]. Ten „nowy” sposób myślenia o literaturze, bardzo pragmatyczny, by nie rzec utylitarny, zaczyna dominować w podejściu do czytania. Skutkiem zaniku czytelnictwa jest katastrofalny stan edukacji; połowa studentów wymaga pomocy w wypowiadaniu się pisemnym, ustnym, także w matematyce [Henry 2006]. Dzieje się tak, gdyż młodzież nie czyta dla przyjemności, lecz dla celów edukacyjnych [Lau 2004; Cassidy 2005].

W latach 1982 i 1992 w USA przebadano 17 tysięcy dorosłych (była to próba reprezentatywna) w aspekcie czytelnictwa i porównano uzyskane wyniki. Zaobserwowano spadek czytelnictwa we wszystkich, szczególnie w młodszych, grupach wiekowych. W ciągu ostatnich dwudziestu lat w grupie wiekowej 18–24 lat zanotowano spadek czytelnictwa aż o 28%. Dawniej osoby właśnie w tym przedziale wiekowym szczególnie interesowały się literaturą, teraz najrzadziej sięgają po powieść. Od 1982 roku stwierdzono ogólne obniżenie się czytelnictwa o 10%. Interesujące jest to, że dawniej po książkę najczęściej sięgała grupa najbardziej wykształcona, teraz czyni to najrzadziej. Spadek czy-telnictwa w tej grupie był najwyższy i wyniósł 15,4%.

W innym badaniu porównano rodzaj wybieranych książek przez młodego czytelnika w 1971 roku i obecnie. Dawniej czytano klasykę młodzieżową, obec-nie Harry’ego Pottera, horrory, literaturę fantasy [The books 2008]. Harry Potter zdominował, zmonopolizował rynek. Tak dawniej, jak i dzisiaj, dziewczynki wybierają tematykę dotyczącą przyjaźni i romansów, a chłopcy cenią sobie wartką akcję i przygody [Hill 2002].

By zachęcić do czytelnictwa biblioteki podejmują różne strategie. Jest to zadanie bardzo trudne ze względu na hegemonię mediów wizualnych, które zapewniają szybką satysfakcję i nie wymagają wysiłku intelektualnego. Dzieci za sprawą rodziców i nauczycieli czytają do około 12 roku życia, potem książka traci dla nich znaczenie [The books 2008].

Podobne zjawisko spadku czytelnictwa występuje również Polsce. Nie znaczy to, że dzisiaj ludzie czytają mniej. Na rynku wydawniczym permanentnie pojawiają się nowe pozycje książkowe, coraz więcej sprzedaje się różnych czasopism. Nie czyta się mniej, czyta się inaczej, fragmentarycznie. Czytelnicy z różnych powodów sięgają po inne książki.

Szukając wyjaśnień zjawiska spadku czytelnictwa literatury pięknej najczę-ściej wskazuje się na mass media – telewizję, internet. Dzieci rosną w kulturze obrazu. Jak podaje „BBC News”, w Wielkiej Brytanii 42% dzieci w wieku poniżej 5 lat ma w swoim pokoju odbiornik telewizyjny, a 50% odtwarzacz CD. Zmiany cywilizacyjne, które dokonują się głównie za sprawą nowych technolo-gii, mają wpływ również na rolę, jaką pełni książka. Informację zapewnia internet, a wiedzę o innych, o sobie odnajduje się w poradnikach, czasopismach, a nie na kartach utworu literackiego.


Epoka informacyjna, którą opisał T. Hylland Eriksen w Tyranny of the Moment. Fast and Slow Time in the Information Age [2001] czy N. Postman w Technopol. Triumf techniki nad kulturą [2004], niesie ze sobą niespotykane dotąd w historii tempo zmian.

W tym świecie szczególne miejsce zajmuje poszukiwanie szybkiej nagrody, przed czym ostrzegał Aldous Huxley [1932]. Telewizja zapewnia natychmiast-ową gratyfikację, ale niesie ze sobą nudę i frustrację, bo zabawa na ekranie umożliwia tylko bierne uczestnictwo, kształtuje bierność. Tempo życia, jego przyspieszenie wyrażające się m.in. w nadmiarze informacji, wymusza zmiany w funkcjonowaniu, prowadzi do pośpiechu, niepokoju, chaosu, rozdrażnienia. Nadmiar negatywnych informacji (epatowanie grozą, strachem) powoduje, że wrażliwość emocjonalna znacznie się obniża. W to miejsce pojawia się obojętność, znieczulica, tym samym wzrasta zapotrzebowanie na coraz silniejsze bodźce. Nadmiar informacji również utrudnia podejmowanie decyzji, przyczynia się do powstawania kolejnych lęków i frustracji związanych z możliwością popełniania błędów, powoduje kształtowanie się poczucia zagubienia i nie-kompetencji. Wielka ilość docierających do odbiorcy wiadomości także, paradoksalnie, zwiększa podatność na manipulację. Ludzie po prostu gubią się w często sprzecznych informacjach, nie mają możliwości ich sprawdzenia. To jest przyczyną ich odczuć: bezradności i manipulowania, czego efektem są zachowania skrajne: bierność lub agresja.

Z powyższego wynika, że dostęp do informacji nie przekłada się wprost na lepsze rozumienie świata. W technokratycznym świecie wszystko jest na sprze-daż, z wolna ludzie zaczynają postrzegać siebie przedmiotowo. Doskonale ilustruje to słownictwo. Potoczne stwierdzenia typu „muszę w siebie zainwesto-wać” lub „jestem wizerunkiem firmy” można zinterpretować – jestem jakby dodatkiem, opakowaniem do produktu. Nawet tradycyjne wartości, jak przyjaźń czy małżeństwo, postrzega się jako sumę zysków i strat lub inwestycję w przy-szłość [Aronson, Wilson i Akert 1997]. Relatywizm w nauce, sztuce również przyczynia się do poczucia zagubienia, utrudnia zrozumienie sensu własnego życia. Mity, religia już nie dają jednoznacznego obrazu świata, każdy indywidu-alnie musi zmagać się z wszelkimi wątpliwościami i pytaniami. Nie znaczy to, że dawniej było lepiej. Było inaczej.

FUNKCJA LECZNICZA LITERATURY – BIBLIOTERAPIA

THERAPEUTIC FUNCTION OF LITERATURE

Możliwości adaptacyjne jednostki są tym większe, im większa jest świado-mość zagrożeń. Może dlatego coraz częściej mówi się i pisze o biblioterapii. Zatem należy do wyżej wskazanych funkcji społecznych dodać terapeutyczną rolę literatury. Przez całą historię naznaczoną jej obecnością spełnia wiele niezwykłych zadań wobec jednostki. Dostarcza różnych treści, pomaga w budo-waniu reprezentacji poznawczej świata i siebie. Każdy tworzy historię swojego życia, tworzy siebie, w czym wielki udział ma nie tylko osobiste doświadczenie,


ale i doświadczenie innych. Aldous Huxley jako pierwszy podkreślał znaczenie indywidualnego rozumienia zdarzeń dla kształtowania się obrazu siebie i świata. Pisał, że ważne jest nie tyle samo wydarzenie, ile jego interpretacja [Lobovits, Epston i Freeman].

Literatura, tak jak osoby znaczące, ma wpływ na postawy, system wartości, dokonywane wybory. Jej wpływ jest istotny przede wszystkim dlatego, że litera-tura jest wyjątkowym rodzajem sztuki. Jej walory estetyczne, etyczne czy filozo-ficzne potęgują siłę wpływu, przemawia do wyobraźni, wyzwala emocje i wpływa na sposób myślenia. Dlatego koncepcja leczenia książką ma długą historię. Biblioterapię stosowali już starożytni Grecy i Rzymianie [Konieczna 2004], a w XX wieku doczekała się wielu opracowań i jest metodą adresowaną do dorosłych i dzieci [Molicka 2002; Leah (red.)].

Pojęcie biblioterapii było różnie definiowane – jako metoda wspierająca roces terapeutyczny, służąca pomocą w rozwiązywaniu problemów osobistych, innym razem jako relacja lecznicza między biblioterapeutą a pacjentem poprzez literaturę, którą poprzedza diagnoza i opracowanie bardzo zindywidualizowanej pracy z książką [Cwynar 1972; Kozakiewicz 1977; Kratochvil 1984, 383; Borecka 1997, 121; Pardeck i Pardeck 2002]. Aktualnie najczęściej określa się biblioterapię jako metodę terapeutyczną uruchamiającą „dynamiczny proces interakcji między literaturą a osobowością czytelnika, literatura umożliwia zaspokojenie potrzeb psychicznych, łagodzi stres i stymuluje rozwój osobowo-ści” [Coi]. Proces dynamicznej interakcji może oddziaływać progresywnie poprzez stymulację rozwoju samooceny, poprawiać wgląd w sytuację. Uogólnia-jąc można stwierdzić, że pomaga rozwiązywać problemy czytelnika [Coi].

Gail Byrne pisze, że biblioterapia oddziałuje na trzech poziomach: identyfi-kacji, katharsis, wglądu we własne uczucia i myśli [Byrne]. Literatura przydatna jest w poradnictwie jako pomoc w radzeniu sobie z wyzwaniami, które niesie życie lub w celu interwencji terapeutycznej.

Joseph Gold pisze o literaturze, jako podstawie dla psychoterapii [1990]. Utwory literackie – epickie czy poetyckie – są najlepszym materiałem do terapii, ponieważ są fikcją, produktem zewnętrznym, ale i kluczem do świata wewnętrz-nego, bo zawierają w sobie uniwersalne problemy ludzkiej egzystencji. Tym samym dotyczą problemów emocjonalnych czytelnika. Literatura zastosowana w biblioterapii, w opinii J. Golda, powoduje:

• wzrost kompetencji językowych; język, jak pisze, idealnie łączy myśli i uczucia, poza tym opowiadanie najlepiej rozwija pamięć językową (semantyczną, fonetyczną gramatyczną),

• łatwość zapamiętywania ważnych życiowo informacji, • możliwość identyfikacji z bohaterem, która daje satysfakcję, bezpie-

czeństwo, a także możliwość grania innej roli w wyobraźni, co pozwala na ćwiczenie w wyborach, ocenach (lubię, nie lubię, pasuje do mnie, nie pasuje). Identyfikacja wyzwala emocje, uczucia. W tym sensie ludzie zawsze czytają o sobie, w bohaterach literackich rozpoznają siebie. Pozwala na oczyszczenie emocjonalne. Katharsis „odkryli” Grecy, temu


celowi służyły tragedie. Uznawali oni dramę jako skuteczną metodę pomagającą widzom oczyścić się z zalegających uczuć,

• modelowanie rozumiane jako naśladowanie, ale tylko jako uczenie się wg wzoru na bazie tego, co już posiadamy. Naśladownictwo rozwija repertuar ról, strategii radzenia sobie, również może nieść zagrożenie, związane z przyjmowaniem negatywnych wzorów zachowań.

• poznawczą zmianę, spojrzenie z innego punktu widzenia, co umożliwia zmianę,

• rozwiązanie problemu. J. Gold daje przykład sesji terapii wg Eriksona i pokazuje, że praca z książką może skrócić relację terapeutyczną, szyb-ciej zajdzie wgląd, rozwiązanie problemu i zmiana, bo książka stanowi szablon,

• pełni rolę profilaktyczną, przygotowuje do zagrożeń, frustracji, strat..., • umożliwia rozpoznanie negatywnych emocji u siebie, które też są

potrzebne, służą adaptacji. Literatura pozwala na wgląd w emocje, • wspiera emocjonalnie, zaspokojona jest zastępczo potrzeba bycia akcep-

towanym, zrozumianym, • zastępcze doświadczenia bycia z innymi i łączenia się z nimi. Doll zastanawia się, co można uzyskać po zastosowaniu biblioterapii

i wyodrębnia siedem oczekiwanych skutków: • rozwój osobowości, • zrozumienie siebie, • oczyszczenie – katharsis, • rozwiązanie problemów dnia codziennego, • zmiany relacji z innymi na bardziej satysfakcjonujące, • źródło informacji, • relaks, zadowolenie. Pardeck dodaje jeszcze jeden rezultat, a mianowicie stymulację do dyskusji

o problemie i rozumienie innego punktu widzenia tej samej sprawy [Literature]. Specjaliści z zakresu biblioterapii podkreślają, że samo czytanie książek nie

wystarcza, by można było mówić o biblioterapii oraz oczekiwać pozytywnych i trwałych rezultatów. Terapeuta pomaga pacjentowi w zakresie:

• identyfikacji jego problemów, • dokonaniu selekcji, to znaczy odpowiedniego doboru literatury, która

będzie najlepiej służyła pacjentowi, • prezentacji, która ma umożliwić zainteresowanie lekturą, zaangażowanie, • sprawdzania, które jest rozstrzygające, czy proces pomocy zaszedł, czy

było to tylko czytanie [Literature]. Biblioterapeuci w pracy z dziećmi wskazują na potrzebę stosowania także

i innych metod wspomagających czytanie. Do głównych celów w biblioterapii dzieci należy:

• nazywanie i nadawanie wartości uczuciom, • pokazanie poprzez książkę, że inne dzieci miały podobne problemy, • pobudzanie do dyskusji, • rozwijanie myślenia i samoświadomości,


• odkrywanie strategii radzenia sobie, • zachęcanie do działania. Metodyka stosowania biblioterapii w pracy z dziećmi podkreśla umiejętność

zidentyfikowania jego potrzeb. Zaleca się wybieranie literatury realistycznej, mającej odniesienie do rzeczywistości i takiej, w której problem jest rozwiązany. Kiedy literatura nie jest skuteczna, należy ją wzmocnić filmem ucząc dzieci radzenia sobie. Czytanie powinno odbywać się w małych grupach lub indywidu-alnie. Efektywność oddziaływania należy sprawdzać poprzez otwarte pytania, opowiadania przez dzieci historyjki, które im czytano, odgrywania ról, czasem użycie kukiełek, pisanie o wrażeniach po zapoznaniu się z książką, nagrywanie myśli po przeczytaniu i wiele innych metod wspierających. Niekiedy należy włączyć rodziców [Leah (red.)].

Biblioterapię stosuje się, chociaż nie udało się empirycznie jednoznacznie określić jej skuteczności. Zapisywanie książki „na receptę” staje się coraz bar-dziej popularne w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Poszerzająca się praktyka z jednej strony jest skutkiem prowadzonych obserwacji i analiz, a z drugiej ciągle inicjuje nowe poszukiwania.

W opublikowanym raporcie jednego z najnowszych badań przeprowadzo-nych w okresie od sierpnia 2004 do marca 2005 w Wielkiej Brytanii odnajdujemy znamienne informacje dotyczące opinii pacjentów i lekarzy, terapeutów o leczeniu w oparciu o ściśle wybraną lekturę. Zalecane do celów terapeutycz-nych książki napisali znakomici specjaliści lub pacjenci www.neth]. Opisali oni, poparte doświadczeniem, skuteczne metody pomocy sobie. Opracowania te dotyczą szeregu problemów psychicznych i mówią o sposobach radzenia sobie z emocjami – ze złością, lękiem, stratą, smutkiem, przeżytymi traumami (wyko-rzystanie seksualne), a także z takimi zaburzeniami jak: fobia społeczna, zespół paniki, anoreksja, obsesje i kompulsje, uzależnienie od hazardu, depresja, aż po psychozy (zespół maniakalno-depresyjny). W spisie znajdowały się książki rozwijające asertywność, poczucie własnej wartości, kształtujące kompetencje osobiste. Po sześciu miesiącach przeprowadzono badania metodą sondażu diagnostycznego. Wysłano 86 ankiet do pacjentów, wróciło tylko 26%. Ankiety wypełniali także lekarze rodzinni oraz pracownicy medyczni, psychiatrzy, terapeuci, pracownicy socjalni, którzy ordynowali książki jako lek. Ogółem ankiety wysłano do 72 lekarzy ogólnych oraz personelu trzech ośrodków zdrowia psychicznego, zwrotnie otrzymano 34 ankiety, czyli 45% formularzy. Najczęściej książki jako lek zapisywali lekarze rodzinni (78,%). Interesująca była ocena korzyści czerpanych z książek (w skali 0–10) przez pacjentów: aż 82% oceniło wysoko ich przydatność (na pięć punktów lub więcej). Żadnych negatywnych opinii dotyczących czytanych książek nie miało 61% pacjentów, aż 81% widzi dalszą potrzebę korzystania z nich, 95% polecałoby innym, 37% uważa, że po leczeniu książką aktualnie nie potrzebują dalszej pomocy. Interesu-jące były wypowiedzi lekarzy, terapeutów (w tej grupie spośród udzielających odpowiedzi 76,5% stosowało metody biblioterapeutyczne). Wykorzystujący książkę w procesie leczenia zwrócili uwagę (65%) na to, że korzyści polegają na przejęciu przez pacjenta odpowiedzialności za swój stan, umiejętności kontro-


lowania swego stanu, na zmianie motywacji do leczenia, większej nadziei na poprawę, lepszego wglądu we własne problemy. Lekarze włączając leczenie książką, często łączą biblioterapię z farmakoterapią.

Zaprezentowane badania nie dają odpowiedzi na wiele pytań, a mianowicie: jakie zaburzenia psychiczne najlepiej wspomagać leczeniem książką, jaka jest zależność między głębokością zaburzeń a możliwością pomocy poprzez książkę itp. Tym niemniej raport ten wskazuje na możliwość wspierania poprzez odpo-wiednio dobraną literaturę.

Szczególnie zaleca się stosowanie tej metody w depresji egzystencjalnej [Byrne]. Porównywano wyniki leczenia farmaceutykami, psychoterapią i biblioterapią pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi i stwierdzono, że szyb-ciej powracali do zdrowia przy leczeniu starannie dobraną literaturą niż przy konwencjonalnych terapiach; również dłuższy był okres remisji. W rozwiązy-waniu problemów pacjentów biblioterapia okazała się niezmiernie pomocna [Myracle; Kortner].

W innych badaniach porównano rezultaty kognitywnej indywidualnej psy-choterapii i biblioterapii stosowanej u 31 osób z zaburzeniami depresyjnymi, w wieku powyżej 60 lat, którzy byli mieszkańcami (rezydentami) wspólnoty. Jedna grupa uczestniczyła w 16 sesjach indywidualnych psychoterapii kogni-tywnej, druga grupa czytała książkę „Feeling Good”. Grupy kontrolne stanowili pensjonariusze wspólnoty, u których te dwie metody zastosowano z opóźnie-niem (tzn. jedna otrzymała indywidualną psychoterapię kognitywną, a druga czytała wymienioną książkę). Bezpośrednio po zastosowaniu indywidualnej psychoterapii u badanych była lepsza komunikacja, wiedza dotycząca świado-mości własnych odczuć, ale po trzech miesiącach brak było różnic w grupach. W konkluzji stwierdzono, że terapia kognitywna, jak i biblioterapia, są skutecz-ne w leczeniu depresji ludzi starszych [Floyd].

Di Sturco mierzyła poprawę funkcjonowania hospitalizowanych dzieci w wieku 11–12 lat po zastosowaniu biblioterapii testami samooceny i nie uzy-skała znaczących statystycznie wyników. Pisze ona, że należy zachować dużą ostrożność w interpretowaniu rezultatów. Inni badacze znajdowali pozytywne korelacje użycia biblioterapii i wzrostu samooceny badanych, ale również i ich wyniki pokazywały niewielki wpływ lektur.

Najlepiej udokumentowane są badania nad lękiem i jego redukcją w wyniku zastosowania tej metody. Stosowano też biblioterapię w stosunku do poparzo-nych dzieci w celu nazywania i ekspresji emocji, rozwoju potrzeb, motywacji. Otrzymano niejednoznaczne wyniki [Literature].

W szpitalach powszechnie stosuje się biblioterapię w celu poprawy komuni-kacji, przygotowania dziecka do procedury leczącej, radzenia sobie z emocjami, głównie ze złością i frustracją i dla innych terapeutycznych celów, aczkolwiek nie ma jednoznacznych wyników badań empirycznych mówiących o skuteczności tej metody.

Uwarunkowane to jest wieloma przyczynami: nieprecyzyjnym definiowa-niem pojęcia biblioterapii, stosuje się bardzo różny materiał tekstowy, oczekuje się dużych zmian na wielu obszarach, które mogą być nieuchwytne przy


natychmiastowej ocenie, ponieważ działają z tzw. opóźnieniem. Osoby poddane oddziaływaniom biblioterapii mają różne zaburzenia, różna też jest ich głębo-kość, a grupy powinny być w miarę jednorodne, by móc określić zachodzące zmiany w aspekcie ilościowym i jakościowym.

Przeprowadzono także badania, przy zastosowaniu wybranych poradników, z pacjentami cierpiącymi na depresję, napady paniki i otyłość. Zmierzono symp-tomy opierając się na testach diagnostycznych i zbudowaną odpowiednią grupę kontrolną, która nie różniła się symptomami (jakością i głębokością zaburzeń) i nie została poddana terapii w ostatnich 4 do 12 tygodni. Otrzymane wyniki wskazują, że poradniki spowodowały mentalną poprawę, słabszą jednak od korzyści wyniesionych z indywidualnej psychoterapii. Pozytywne oddziaływa-nie tej formy terapii szczególnie wyraźnie ujawniło się, gdy porównano rezultaty jej stosowania w stosunku do grupy, która nie została objęta żadną formą lecze-nia [Arkowitz i Lilienfeld 2006].

Zdefiniowanie biblioterapii w koncepcji poznawczo-behawioralnej, w opinii piszącej te słowa, pozwoli na zrozumienie roli i precyzyjne sformułowanie zadań, jakie pełni w profilaktyce i terapii. Proponuję zdefiniować biblioterapię jako:

metodę psychoterapeutyczną – oddziałującą przez literaturę na procesy poznawcze jednostki; na kształtowanie się lub przekształcanie schema-tów: „obrazu siebie” i „obrazu świata” – której zadaniem jest: a) budowanie zasobów osobistych, b) wspieranie w sytuacjach trudnych, c) oddziaływanie terapeutycznie.

ad a) Jeśli przyjmiemy, że rozwój jest procesem przekształcania się pod wpływem nowych doświadczeń, to budowanie zasobów poprzez literaturę polega na nabywaniu lub przekształcaniu się schematów poznawczych odnoszą-cych się do obrazu siebie i świata. Budowanie obrazu siebie poprzez literaturę wspomaga kreację siebie, a równolegle rozwija empatię, optymizm, humor, ułatwia poszukiwanie wartości, sensu życia i nadaniu mu wymiaru transcen-dentnego. Odpowiednio dobrana lektura umożliwia odkrywanie siebie, własnych walorów i swoich słabych stron; to pomoc w rozwijaniu introspekcji, zwiększa-niu kontroli nad emocjami i zachowaniem. Skuteczna biblioterapia usprawnia kontakty z otoczeniem i środowiskiem zewnętrznym – pozwala na lepsze zrozumienie innych, kształtuje bogatszy, bardziej zróżnicowany obraz świata. Zasoby osobiste kształtowane w oparciu o literaturę oswajają z różnymi wydarzeniami, dają wzory sposobów myślenia, odczuwania, zachowania, które sprzyjają zwiększaniu poczucia kontroli nad sobą i nad sytuacją, facylitują tym samym wypracowanie efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem. Stres, według R. Lazarusa i S. Folkmana, to „określona relacja między osobą a otocze-niem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” [Henszen-Niejodek i Ratajczak 2000, 14].

W procesie indywidualnego szacowania sytuacji trudnej do możliwości sprostania jej wymogom jednostka dokonuje tzw. oceny pierwotnej, czy będzie


to strata, zagrożenie lub wyzwanie. Następnie ocenia własne możliwości poradzenia sobie, co R. Lazarus i S. Folkman nazywają oceną wtórną. Zasoby osobiste wpływają na ocenę pierwotną pełniąc rolę buforową, obniżają stres [Henszen-Niejodek i Ratajczak 2000, 14].

ad b) Wspieranie przy pomocy literatury stanowi pomoc w podtrzymywaniu pozytywnego obrazu siebie i świata, poprzez dostarczenie jednostce korzystnego, zastępczego doświadczenia służącego wypracowaniu efektywnych strategii radzenia sobie, a w rezultacie redukcji negatywnego napięcia emocjonalnego. Wsparcie społeczne H. Sęk i R. Cieślak określają jako „rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej...” [Sęk i Cieślak (red.) 2004, 18]. Literatura zapewnia zastępcze doświadczenie poprzez opis, dialog, refleksję dotyczącą wydarzeń, tym samym umożliwia wsparcie: emocjonalne, informa-cyjne, instrumentalne, a także duchowe. Wsparcie emocjonalne poprzez literaturę stwarza możliwość porównania siebie z innymi, co może podtrzymywać pozytywny obraz siebie, głównie samoocenę. Teoria porównań społecznych opracowana przez Leona Festingera mówi, że „...poznajemy swoje własne zdolności i postawy poprzez porównywanie się z innymi ludźmi” [Aronson, Wilson i Akert 1997, 252]. L. Festinger wymienia różne rodzaje porównań, które służą różnym celom. Wskazuje między innymi na porównania społeczne w dół, czyli takie, kiedy porównujemy się z kimś, kto jest w trudniejszej sytuacji. Odkrycie takiej analogii służy podtrzymaniu pozytywnej samooceny.

Wsparcie emocjonalne pozwala zastępczo doświadczyć akceptacji, zrozu-mienia, buduje więzi z bohaterami. Umożliwia również wyrzucenie z siebie nagromadzonych negatywnych emocji, czy kreowanie pozytywnych.

Wspieranie informacyjne to „...dzielenie się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne trudności. Wsparcie takie odpowiada także za potrzebę zrozumienia sensu stresowych wydarzeń i ich przyczyn oraz atrybucję ich sprawstwa” [Sęk i Cieślak (red.) 2004].

Wsparcie instrumentalne to przekazywanie informacji o skutecznych sposo-bach postępowania, strategiach radzenia sobie. Taką właśnie rolę pełnią różnego rodzaju poradniki, biografie itp.

Wsparcie duchowe jest szczególnie przydatne w sytuacjach krytycznych, w sytuacjach „cierpienia i bólu duchowego związanego z sensem życia i śmierci...” [Sęk i Cieślak (red.) 2004, 20].

W procesie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami w literaturze odnaleźć można odpowiedzi na dręczące pytania dotyczące aktualnie przeżywanych problemów. Dzięki wsparciu osoby inaczej oceniają siebie, poznają inne sposoby radzenia sobie. Wsparcie poprzez literaturę, w koncepcji Lazarusa, wpływa na ocenę wtórną, co wyjaśnia jej wpływ na redukcję napięcia [Sęk i Cieślak (red.) 2004, 20].

ad c) Istotą terapii w koncepcji poznawczej jest rekonstrukcja osobowości, redukcja dysfunkcjonalnych schematów poznawczych, tym samym kształtowa-nie korzystnych zmian w psychice [Grzesiuk (red.) 1994; Seligman, Walker


i Rosenhan 2001; Sęk 2003]. Rola literatury w terapii polega na odbudowaniu czy zrekonstruowaniu pozytywnego obrazu siebie i obrazu świata.

Tak jak w terapii kognitywnej terapeuta uczy nowego sposobu myślenia o sobie i innych, tak literatura może pomóc w zmianie percepcji siebie i świata.

Terapia poprzez literaturę polega na: • dokonaniu wglądu odnoszącego się do świadomych struktur osobowości

i poszerzeniu udziału świadomości, • przeżyciu emocjonalnym pozwalającym na odreagowanie i uświadomie-

nie własnego problemu. W rezultacie może zachodzić rekonstrukcja osobowości i tym samym reduk-

cja dysfunkcjonalnych struktur poznawczych. Na ile oddziaływania terapeutyczne będą efektywne i trwałe, uzależnione jest

od wielu czynników. Najczęściej metoda ta w terapii wymaga stosowania i innych terapeutycznych metod.

Budowanie zasobów poprzez biblioterapię to oddziaływanie profilaktyczne, które szczególnie ważne jest w okresie dzieciństwa i dorastania. Wspieranie i terapia dotyczą szeroko rozumianej pomocy psychoterapeutycznej polegającej na gromadzeniu wiedzy dotyczącej sytuacji trudnych, ułatwiających wypraco-wanie własnych sposobów redukcji napięcia; to proces zmian, jakie mogą zostać wywołane przez asymilację określonych treści prowadząc do kształtowania się skuteczniejszych sposobów radzenia sobie czy nawet rekonstrukcji osobowości.

Uczenie się poprzez literaturę zachodzi w oparciu o mechanizmy naśladow-nictwa i identyfikacji oraz uczenia się ze zrozumieniem – recepcji wiedzy narra-cyjnej.

Coraz powszechniejsze odkrywanie literatury dla celów terapeutycznych obrazuje zmiany zachodzące w świadomości ludzi, którzy tym częściej w sobie poszukują potencjalnych możliwości w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych emocjonalnie. Odkrywają również rolę sztuki, w tym literatury, jako remedium na problemy egzystencjalne.

LITERATURA

BIBLIOGRAPHY

ARKOWITZ H., LILIENFELD S. O., 2006, Do Self-Help Books Help, Scientific Amerikan Mind, “Thought, Ideas, Brain Science”, October, November.

ARONSON E., WILSON T. D., AKERT R. M., 1997, Psychologia społeczna, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań.

THE BOOKS, 2008, The books children are reading, “BBC News. Education”, (dostęp: 31.08.2008) http://news.bbc.co.uk/1/hi/education/293337.stm

BORECKA I., 1997, Biblioterapeuta w poszukiwaniu tożsamości zawodowej, „Bibliotera-pia”, R. 1997.

BYRNE G. R., An Introduction to Bibliotherapy, www.tased.edu.au/tasonline/tag/ aaegt7/ byrne.htm (dostęp: 31.08.2008).

CASSIDY S., 2005, Tests blamed for decline of reading for pleasure, “The Independent”, 05.10.2005.


COI PH., What is bibliotherapy? http://plaza.ufl.edu/ekchoi71/biblotherapy.htm. CWYNAR S., 1972, Biblioterapia, „Szpitalnictwo Polskie”, R. 16. DAVIES L., Using bibliotherapy with children, http://www.Kellybear.Articles/

TeacherTip34.html (dostęp: 31.08.2008). ERIKSEN T. H., 2001, Tyranny of the Moment. Fast and Slow Time in the Information

Age, London. FLOYD M., A Comparison of Individual Psychotherapy and Bibliotherapy for Depressed

Older Adults (dostęp: 31.08.2008) http://bmo.sagepub.com/cgi/content/abstract/28/ 2297?maxtoshow=&HITS=10&hits=...

FUREDI F., 2004, (dostęp: 31.08.2008), www.telegrah.co.uk/education/ main.jhtml? xml=/education/2004/08/12/tefread

GOLD J., 1990, Read For Your Life. Literature as a Life Support System, Fitzhenry & Whiteside.

GRZESIUK L., (red.), 1994, Psychoterapia, PWN, Warszawa. HENRY J., 2006, Half all universities have to to teach remedial maths and English,

“Education.Telegraf”, 17.01.2006. HENSZEN-NIEJODEK I., RATAJCZAK Z., 2000, Człowiek w sytuacji stresu, Wyd. 2, Uni-

wersytet Śląski, Katowice. HILL A., 2002, Harry Potter magic fails to inspire young to read more, “Guardian”,

05.05.2002. HUXLEY A., 1932, Brave New World. KONIECZNA E. J., Arteterapia w teorii i praktyce, Wyd. Impuls, Kraków 2004. KORTNER N. A., Bibliotherapy, (dostęp: 31.08.2008).

http://www.Idonline.org/Id_store/bibliotherapy/eric_digest82.html. KOZAKIEWICZ W., 1977, Biblioterapia w teorii i praktyce, „Przegląd biblioteczny” 1977,

R. 45, nr 1. KRATOCHVIL S., 1984, Psychoterapia, PWN, Warszawa 1984. LAU D., 2004, Respond to Decline in Reading, “A service of School Library Journal”,

09.01.2004. LEAH D. M., (red.), Using Bibliotherapy with Children, (dostęp: 31.08.2008),

http://www.kellybear.com/TeacherArticles/TeacherTip34.html. LITERATURE Review http://home.earthlink.net/~esmejake/litrev.htm. LOBOVITS D., EPSTON D., FREEMAN J., About Narrative Therapy, (dostęp: 31.08.2008),

http://www.narrativeapproaches.com//narrative%20 papers%20 folder/narrative_ therapy.htm.

MOLICKA M., 2002, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań.

MYRACLE L., Molding the minds of the young: the history of bibliotherapy as applied to children and adolescents, http://scholar,lib.vt.edu/ejournals/ ALAN/winter95/ Myracle.html, (dostęp: 31.08.2008).

NOWA 1998, Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa, t. 3. PARDECK J. T., PARDECK J. A., 2002, [za:] Kortner N. A., „Biblioterapia”, 2002,

nr 4(20). POSTMAN N., 2004, Technopol. Triumf techniki nad kulturą, Warszawa. SELIGMAN M. E. P., WALKER E. F., ROSENHAN D. L., 2001, Psychopatologia, Wyd. Zysk

i S-ka, Poznań. SĘK H., 2003, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Scholar, Warszawa. SĘK H., CIEŚLAK R., (red.) 2004, Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa. WOJCIECHOWSKI J., 2000, Czytelnictwo, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

www.neath-porttalbot.gov.uk/meddwl/bibliotherapy.cfm/ (dostęp: 31.08.2008).

SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im

Documents

Transcript of SCRIPTA COMENIANA LESNENSIA PWSZ im