Antkowi

Przyjaciele Agnieszki

monumenta archaeologica barbaricaseries gemina

tomus III

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICAINsTyTUT ARCHEOLOGII UNIwERsyTETU wARszAwskIEGO

In medIo polonIae barbarIcae

aGnIeSZKa UrbanIaK In memorIam

wARszAwA 2014

Redakcja tomuJacek Andrzejowski

Recenzent tomudr hab. Bartosz kontny

Opracowanie graficzneRadosław Prochowicz

Tłumaczenia streszczeńJan schuster

Skład i łamanieRadosław Prochowicz, Jacek Andrzejowski

KorektaAutorzy

Radosław Prochowicz

OkładkaEmaliowana zapinka brązowa z Babiego Dołu-Borcza,

z badań Magdaleny Maczyńskiej i Agnieszki Urbaniak w 2005 roku(fot. Miron Bogacki)

© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica© Instytut Archeologii Uniwersytetu warszawskiego

© Autorzy

IssN 1644-8774IsBN 978-83-927585-7-0 (FMAB)IsBN 978-83-61376-22-4 (IAUw)

Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 warszawa

Od redakcji / Vorwort der Redaktion 9

Bibliografia prac Agnieszki Urbaniak 11

Magdalena MączyńskaDr Agnieszka Urbaniak (1974–2013) 15

* * *

Jacek Andrzejowskize studiów nad związkami przeworsko-wielbarskimi na wschodnim Mazowszu – cmentarzysko w wyszkowie nad Bugiem 19 studien zum Verhältnis von Przeworsk- und wielbark-kultur in Ostmasowien – das Gräberfeld von wyszków am Bug 42

Adam Cieślińskisystem informacji geograficznej (GIs) dla cmentarzyska kultury wielbarskiejw Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 45 Die Anwendung des Geografischen Informationsssystems (GIs) im Falle des wielbark-Gräberfeldes von Babi Dół-Borcz, kr. kartuzy 63

katarzyna CzarneckaPochwa z ażurową okładziną z witaszewic – szczególny import ze środkowej Polski 65 Eine schwertscheide mit durchbrochen gearbeiteter Auflage von witaszewice – ein besonderes Importstück aus zentralpolen 77

Grzegorz DomańskiCmentarzysko w Nowym Raduszcu 79 Das Gräberfeld von Nowy Raduszec 89

Przemysław HarasimRzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej 91 seltene Formen ritueller Beschädigung von Militaria der Oksywie-kultur 98

Ireneusz Jakubczykwokół zapinki typu A.158 ze złotej, pow. sandomierski 99 zu einer Fibel A.158 von złota, kr. sandomierz 108

Andrzej kokowskiNieznane stanowisko kultury wielbarskiej ze strużnicy, pow. złotowski 109 Ein unbekannter Fundplatz der wielbark-kultur bei strużnica, kr. złotów 114

spis treści

Henryk Machajewskizagroda na osadzie ludności kultury przeworskiej w miejscowości konotopa, pow. warszawski-zachodni 115 Ein Gehöft in einer siedlung der Przeworsk-kultur von konotopa, kr. warszawa-zachód 124

Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna zagórska-TelegaEkscentryczna dama znad Liswarty. O pewnych aspektach zróżnicowania stroju kobiecego w środowisku kultury przeworskiej 125 Eine exzentrische Dame von der Liswarta. zu einigen Aspekten der Unterschiede in der Frauentracht im Przeworsk-Milieu 134

Magdalena Natuniewicz-sekułazniszczone cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w szpondowie, pow. płoński, woj. mazowieckie 135 Ein zerstörtes Gräberfeld der vorrömischen Eisenzeit und der römischen kaiserzeit von szpondowo, kr. Płońsk 150

Barbara Niezabitowska-wiśniewskaMiniaturowe naczynka wykonane na kole z cmentarzysk kultury wielbarskiej w Ulowie na Roztoczu 163 Ein scheibengedrehtes Miniaturgefäß vom wielbark-Gräberfeld von Ulów im Roztocze-Höhenzug 173

wojciech Nowakowskizagadkowe cmentarzysko kurhanowe w Gorle, na wschodnich Mazurach 175Ein rätselhaftes Hügelgräberfeld von Gorło in Ostmasuren 188

Radosław ProchowiczNaprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w szelkowie Nowym, pow. makowski 191 Reparierte Rollenkappenfibeln des wielbark-Gräberfeldes von szelków Nowy, kr. Maków Mazowiecki 196

Jan schusterkolejne elementy mozaiki – nieznane zabytki z cmentarzyska z późnej starożytności w skowarczu (d. Schönwarling) 197weitere Mosaiksteine – bislang unbekannte Funde von der frühgeschichtlichen Nekropole von skowarcz (ehem. Schönwarling) 208

kalina skóraBransolety i dzieci. kilka spostrzeżeń o ozdobach, dzieciństwie i obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej 211 Armringe und kinder. Einige Beobachtungen zu schmuck, kindheit und Bestattungssitten in der wielbark-kultur 221

Anna strobinPochówek w kłodzie z zapinkami oczkowatymi serii pruskiej na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Brzynie, pow. pucki 223 Eine Baumsargbestattung mit Augenfibeln der preußischen Nebenserie auf dem Gräberfeld der wielbark-kultur von Brzyno, kr. Puck 232

* * *

Claus von Carnap-Bornheim, wojciech NowakowskiMonumenta Archaeologica Barbarica – die Idee einer wissenschaftlichen Aufgabeund ihre Verwirklichung 233

In medIo polonIae barbarIcae MonuMenta archaeologica BarBarica, SerieS geMina, toMuS iii

Warszawa 2014

w młodszym okresie przedrzymskim, pod wpływem oddziaływań kultury lateńskiej, wśród lokalnych grup ludności południowego wybrzeża Morza Bałtyckie-go upowszechnia się zwyczaj funeralny polegający na deponowaniu w grobach militariów, uprzednio prze-palonych i rytualnie zniszczonych. Tego typu prak-tykom podlegało nie tylko uzbrojenie – rytualnemu niszczeniu przed włożeniem do grobu poddawano również narzędzia, niekiedy ozdoby i elementy stroju oraz ceramikę. Powszechnie przyjmuje się, iż zwyczaj ten pojawił się na Pomorzu jako następstwo wpływów silnie zlatenizowanej kultury przeworskiej (U. Mar-gos, M. stąporek 2002, 90; T. Dąbrowska, z. woźniak 2005, 93–94). Należy także zaznaczyć, że deponowanie w grobach rytualnie zniszczonych militariów stało się charakterystyczną cechą obrządku pogrzebowego lud-ności kultury oksywskiej (por. R. wołągiewicz 1981, 139; T. Dąbrowska 2003, 46, 48–49).

Rytualne niszczenie oręża na Pomorzu w młod-szym okresie przedrzymskim omawiane było dotych-czas okazjonalnie. Przekonanie o istotnym udziale oddziaływań kultury lateńskiej w rozpowszechnianiu tego obrzędu już pod koniec XIX wieku wyrazili In-gvald Undset (1882, 339) i Hugo schumann (1898, 27), a kilkanaście lat później zbliżony pogląd zaprezento-wali Martin Jahn (1916, 16–21) i Józef kostrzewski (1919, 106–107, 222–223). Jahn i kostrzewski odrzu-cili powszechne w tamtym czasie poglądy o praktycz-nych powodach kryjących się za niszczeniem milita-riów i opowiedzieli się za powiązaniem tych rytuałów

ze sferą wierzeń eschatologicznych. Takie stanowisko zaprezentował także władysław Łęga (1938, 61–62) w  monografii cmentarzyska w Chełmnie, pow. loco. sformułowane w ten sposób poglądy nie uległy znacz-nym modyfikacjom i są akceptowane także obecnie (por. np.: R. wołągiewicz 1981, 139; z. woźniak 1982, 454; U. Margos, M. stąporek 2002, 90; E. Bokiniec 2008, 243). Interesującą ocenę zwyczaju rytualnej de-strukcji militariów przedstawił kazimierz Godłowski (1977, 114), który uznał, iż zasięg upowszechniania się zjawiska niszczenia i deponowania w grobach milita-riów wyznacza w znacznej mierze strefę intensywnej latenizacji lokalnych kultur środkowej i północnej Eu-ropy. Ciekawe są również uwagi Henryka Machajew-skiego (1990, 132–133; 1999, 240–242), który przyjęcie deponowania rytualnie zniszczonych militariów przez lokalne społeczności dorzecza Parsęty dopiero na prze-łomie fazy A2 i A3, tłumaczył utrzymującym się w re-gułach obrządku pogrzebowego „nurtem jastorfskim”.

Powszechną metodą rytualnej destrukcji militariów kultury oksywskiej było zginanie. Tę formę niszczenia na ogół stosowano do destrukcji grotów broni drzew-cowej – najliczniejszej kategorii uzbrojenia na Pomo-rzu – jak i również mieczy jedno- i obosiecznych; w wy-padku tych ostatnich, niejednokrotnie klingę miecza gięto razem z metalową pochwą1. Tylko incydentalnie

1 Jedyny znany mi wypadek zdeponowania w grobie miecza obo-siecznego i metalowej pochwy, uprzednio osobno poddanych rytualnej destrukcji, pochodzi z grobu 61 z Różyn, pow. gdański.

Przemysław Harasim

rzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej

92

Przemysław Harasim

w ten sam sposób niszczono umba (kryzy lub kolce), w których wypadku zwykle zgniatano kalotę. Podob-nie jak w odniesieniu do militariów kultury przewor-skiej (k. Czarnecka 2007, 102), w kulturze oksywskiej panowała dowolność przy stosowaniu tego rodzaju niszczenia. zdarza się, iż liście grotów lub klingi mie-czy zgięte są tylko w jednym miejscu, częściej jednak zginano je wielokrotnie2, czego efektem może być np. kilkukrotnie ściśle złożona głownia miecza. Głownie niektórych mieczy obosiecznych są wręcz ściśle zwinię-te. Niejednokrotnie zgniatano też tulejki grotów, dość często niszczone były także czubki liści grotów3 – cza-sami zatępienie lub zagięcie czubka jest jedynym prze-jawem rytualnej destrukcji przedmiotu4.

wyjątkowo rzadko stosowaną metodą niszczenia oręża kultury oksywskiej było intencjonalne podgię-cie krawędzi ostrzy, nawet dwukrotne, na kilka mili-metrów5. Taki rodzaj niszczenia zaobserwowałem na dwóch, dotychczas niepublikowanych grotach z Różyn, pow. gdański (Ryc. 1:1.2)6, jednym grocie z Pruszcza Gdańskiego, stan. 10, pow. gdański, oraz, być może, na grocie z wygody, pow. białogardzki.

Pierwszy grot z Różyn (Ryc. 1:1) cechuje się następu-jącymi wymiarami i parametrami: długość ok. 49,5 cm, w tym długość tulejki 8,5 cm, wskaźnik długości grotu do długości liścia wynosi 1,2; maksymalna szerokość przypada w dolnej partii liścia i wynosi ok. 6,5 cm, nato-miast wskaźnik szerokości do długości liścia 0,15. Liść, o przekroju daszkowatym z wydatnym żeberkiem, nie-znacznie wyodrębnia się od tulejki. Na liściu widoczne są kilkumilimetrowe wygięcia krawędzi liścia (jedno na odcinku 8,4 cm, drugie – 9,2 cm), w przeciwne strony. Cechy formalno-morfologiczne pozwalają na umiesz-czenie tego egzemplarza w obrębie typu Ł.A/37, ew. typu Bo.1 w klasyfikacji grotów kultury przeworskiej. Grot należy do inwentarza popielnicowego grobu 13,

2 zaznaczyć należy, iż w wielu przypadkach próba zgięcia głow-ni miecza lub liścia grotu prowadziła do ich złamania; uwaga ta dotyczy również kolców umb.3 Na temat tego typu uszkodzeń powstałych podczas walki wy-powiedzieli się k. Czarnecka i B. kontny (2009, 36).4 Jak dotąd nie zaobserwowałem zatępień sztychów mieczy kul-tury oksywskiej.5 zdaniem k. Czarneckiej (2005, 69) niezbyt częste rejestrowa-nie tego typu destrukcji ostrzy grotów może wynikać ze złego stanu zachowania tych zabytków. 6 Rysunki wykonano przed konserwacją grotów.7 w tekście zastosowano określenie typologiczne zabytków wedle klasyfikacji: J. kostrzewskiego (1919) dla zapinek, T. Bochnaka (2005) i P. Łuczkiewicza (2006) dla uzbrojenia, w tym klasyfi-kacji umb D. Bohnsacka (1938).

datowanego na fazę A28 na podstawie fibuli typu k oraz

zapinki o konstrukcji późnolateńskiej, załamanym ka-błąku i dolnej cięciwie; forma ta nie znajduje ścisłego odpowiednika w dotychczasowych klasyfikacjach za-pinek z młodszego okresu przedrzymskiego.

Drugi grot (Ryc. 1:2) z Różyn jest zachowany frag-mentarycznie; w licznych miejscach ostrza są ukruszo-ne. Grot ma długość ok. 52,3 cm, w tym długość tulejki 11,7 cm, natomiast wskaźnik długości całkowitej grotu do długości liścia wynosi 1,28; największa szerokość przypada w dolnej partii liścia i obecnie wynosi ok. 3,7 cm (pierwotnie zapewne ok. 4,5–5 cm). Liść wy-odrębniony jest od tulejki długim, łagodnym łukiem. Jedna krawędź ostrza jest dość wydatnie podgięta na długości około 4 cm. Choć stan zachowania zabytku jest nienajlepszy, to z dużym prawdopodobieństwem łączyć można go z typem Ł.L/1. Omawiany zabytek wchodził w skład inwentarza grobu popielnicowego 34, datowany zapinką typu M na fazę A3.

Grot typu Ł.A/4 z grobu 248 z Pruszcza Gdańskiego, stan. 10 (M. Pietrzak 1997, 41, tabl. LXXXVI/248:3) ma krawędź ostrza podgiętą na odcinku 7 cm. w zbliżo-ny sposób zniszczony został być może grot typu Ł.L/4 z wygody, grób 77 (H. Machajewski 2001, 21, tabl. XIX/77:6). Na rysunku zabytku czytelne jest podgię-cie jednej z krawędzi ostrzy, czego jednak nie widać na przekroju liścia w tym miejscu – stan zachowania za-bytku uniemożliwia zweryfikowanie tych obserwacji.

Nie potrafię wskazać analogicznie zniszczonych gro-tów wśród materiałów kultury przeworskiej z młodsze-go okresu przedrzymskiego, takie destrukcje zaobser-wowano natomiast na militariach kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich (k. Czarnecka 2005, 69––70, tam dalsza literatura).

wydaje się, iż w znacznej części wypadków obrzędo-we niszczenie grotów odbywało się po spaleniu broni drzewcowej wraz ze zmarłym na stosie. Przesłankami dla tej hipotezy są zgniecione tulejki grotów oraz nie-jednokrotnie obserwowane ubytki tzw. patyny ogniowej w miejscach zagięć bądź zatępień. Przepalenie przed-miotów wpływało na strukturę i właściwości metalu, powodując jego rozhartowanie, co znacznie ułatwiało późniejszą destrukcję (por. k. Czarnecka, B. kontny 2009, 29). Podgięcie krawędzi ostrzy musiało nastąpić przed zgięciem liści grotów. k. Czarnecka (2005, 69) przypuszcza, że ten sposób niszczenia krawędzi ostrzy był trudniejszy i bardziej pracochłonny od powszechnie stosowanego zginania całego przedmiotu. Moim zda-niem tego typu uszkodzenia liści grotów można było

8 Używam tu systemu periodyzacji przyjętego przez R. wołągie-wicza (1981, 136; 1997, 17).

93

Rzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej

Ryc. 1. Żelazne groty z grobó 13 (1) i 34 (2) z Różyn, pow. gdański. Rys. P. Harasim

94

Przemysław Harasim

wykonać posługując się np. młotkiem – po uprzednim rozgrzaniu metalu i oparciu go na kowadle-kształtow-niku, może nawet odpowiednim kamieniu. Te czyn-ności nie wykraczają poza podstawowe techniki kucia, nie wymagają również wyspecjalizowanych narzędzi. Natomiast zgięcie (nierzadko kilkukrotne) masywnych mieczy czy grotów wzmocnionych żeberkiem na pew-no wymagało większego nakładu pracy.

Niezmiernie trudno jest rozstrzygnąć, czy ślady uderzeń grotów broni drzewcowej (najprawdopodob-niej włóczni), jakie zaobserwowałem na kalotach umb z Żukczyna, pow. gdański, i Rogowa, pow. białogardz-ki (Ryc. 2:1.2), to rzadkie formy rytualnego niszczenia militariów, czy może ślady po uderzeniach podczas walki. w odniesieniu do uzbrojenia z okresu wpływów rzymskich niejednokrotnie zwracano uwagę na prob-lem z odróżnieniem deformacji militariów powstałych w wyniku walki od tych, które są rezultatem rytualnej destrukcji (N. zieling 1989, 321–326; B. kontny 2001, 118–120; k. Czarnecka, B. kontny 2009). Istotną prze-słanką dla identyfikacji uszkodzeń powstałych w walce są pozostałości późniejszych reperacji oraz odmienność śladów takich zniszczeń od destrukcji będących efek-tem rytualnego niszczenia militariów.

kalota bardzo dobrze zachowanego umba typu B.4 z Żukczyna, grób 99, nosi ślady trzech uderzeń włócz-nią (Ryc. 2:1)9, przy czym można przypuszczać, iż dwa mniejsze otwory, o bardzo zbliżonych rozmiarach i  kształcie, powstały poprzez uderzenie tym samym grotem. Poza wspomnianymi otworami umbo, które w  grobie

pełniło funkcję popielnicy, nie ma innych

uszkodzeń.kolejne umbo – typu B.7 z grobu 19 z cmentarzyska

w Rogowie (H.  Machajewski, A. sikorski 1985, tabl. 324; H. Machajewski 2014, 178, ryc. 3:3) – ma kalotę uszkodzoną silnym uderzeniem grotu broni drzewco-wej, a ponadto dwa owalne wgniecenia: w pierwszym, dużym, znajduje się wspomniany otwór, drugie, znacz-nie mniejsze, umieszczone jest po przeciwnej stronie kaloty. Brzeg umba jest zgięty, zapewne w wyniku od-rywania go od desek tarczy (Ryc. 2:2).

Tarcze, jako podstawowy element uzbrojenia ochron-nego, były bardzo narażone na zniszczenie w trakcie walki. zdaniem niektórych badaczy (B. kontny 1998, 396) technika parowania ciosów metalowym umbem jest naturalna i zapewne była powszechnie stosowana.

9 Rysunek umba z Żukczyna został opublikowany w znacz-nym pomniejszeniu (P. Łuczkiewicz 2006, ryc. 24:3), przez co te ślady nie są dobrze czytelne, dlatego zamieszczam tu własny rysunek tego zabytku. za zgodę na jego publikację serdecznie dziękuję mgr. Mirosławowi Pietrzakowi z Muzeum Archeolo-gicznego w Gdańsku.

Ślady uderzeń włóczni zarejestrowałem dotychczas tylko na kalotach dwóch umb kultury oksywskiej. Od-kształcenia kaloty umba z Rogowa mogły powstać pod-czas starcia militarnego. większą ostrożność wykazać należy w stosunku do umba z Żukczyna. wątpliwości wzbudza przede wszystkim symetryczne rozmiesz-czenie dwóch mniejszych i bardzo zbliżonych do sie-bie otworów. Mało przekonująco jawi się założenie, że podczas starcia tak operowano bronią (zarówno włócz-nią, jak i tarczą), że zadane uderzenia uszkodziły kalotę dwukrotnie w niemal identyczny sposób. Najprawdo-podobniej otwory te są efektem zniszczenia rytualne-go, wykonanego w sposób nieznajdujący na Pomorzu żadnych analogii.

w badaniach uzbrojenia kultury oksywskiej nie za-obserwowałem dotychczas intencjonalnego nacinania krawędzi ostrzy, bądź też zacięć lub szczerb. Tego ty-pu deformacje często występują na militariach pocho-dzących z duńskich stanowisk bagiennych z późnego okresu wpływów rzymskich10 (por. J. Ilkjær 1990, tabl. 74:NCy, 77:QLH). Rzadko rejestrowane są też celo-we złamania głowni mieczy, liści grotów bądź kolców umb: znane mi przykłady pochodzą z obiektu 364/09 z Czarnówka, pow. lęborski (grot; A. kasprzak, A. krzy-siak 2011, 160, ryc. 12), i z grobu II z Żukczyna, pow. gdański (kolec umba; J. kostrzewski, kartoteka, teka 13, karta 581), oraz być może z grobu 1 ze skowarcza, pow. gdański (kolec umba; J. kostrzewski, kartoteka, teka 13, karta 508).

Rytuały obrządku pogrzebowego są zależne od religii oraz wierzeń eschatologicznych, jak i czynników o cha-rakterze społecznym (k. Czarnecka 1990, 83; J. Brandt 2001, 214–215). Jak już wspomniałem, rozpowszechnie-nie na Pomorzu praktyk deponowania w grobach mi-litariów, uprzednio przepalonych i rytualnie zniszczo-nych, należy tłumaczyć wpływami kultury lateńskiej, przekazywanymi pośrednio przez kulturę przeworską. Umyślna destrukcja uzbrojenia w kulturze oksywskiej jest elementem szerszego zjawiska rytualnego niszcze-nia różnej kategorii przedmiotów. Najczęstszą propo-zycją interpretacji tego obrzędu jest tzw. uśmiercenie przedmiotu, które miało na celu umożliwienie zmarłe-mu jego użytkowanie w zaświatach (por. k. Czarnecka 2005, 69; 2007, 102; M. Traschel 2005, 78–79; T. kura-siński 2011, 222; D. Măndescu 2012, 347).

10 Należy nadmienić, iż oprócz rozbieżności chronologicznej mamy tu także do czynienia z odmiennym rytuałem, jako że broń oraz liczne przedmioty osobistego użytku pochodzące z  tych stanowisk to zapewne łupy wojenne złożone w formie daru (J. Jensen 2013, 783).

95

Rzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej

Ryc. 2. Żelazne umba ze śladami uderzeń grotów broni drzewcowej, z grobu 77 z Żukczyna, pow. gdański (1), i z grobu 19 z Rogowa, pow. białogardzki (2). Rys. P. Harasim (1), wg H. Machajewskiego 2014 (2)

96

Przemysław Harasim

podziękowaniaza udostępnienie i zgodę na publikację wybranych ma-teriałów z cmentarzyska w Różynach, stan. 18, jak też za liczne i cenne dyskusje na temat kultury oksywskiej, ogromne podziękowania i wdzięczność winien jestem mgr Małgorzacie Tuszyńskiej z Muzeum Archeologicz-nego w Gdańsku.

Przemysław HarasimInstytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiegoul. Stanisława Moniuszki 10PL 35­015 Rzeszówprzemek.harasim@gmail.com

archiwaliakartoteka Józefa kostrzewskiego w wojewódzkiej i Miejs kiej

Bibliotece im. Cypriana kamila Norwida w zie lo-nej Górze.

bibliografiabochnak, T.2005 Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młod­

szym okresie przedrzymskim, Rzeszów.

bohnsack, d.1938 Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen wäh­

rend des letzten Jahrhunderts v. Chr., Quellenschrif-ten zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 4, Leipzig.

bokiniec, e.2008 Kultura oksywska na Ziemi Chełmińskiej w świetle

materiałów sepulkralnych, Toruń.

brandt, J.2001 Jastorf und Latène. Kultureller Austausch und seine

Auswirkungen auf soziopolitische Entwicklungen in der vorrömischen Eisenzeit, Internationale Archäo-logie 66, Rahden/westf.

czarnecka, K.1990 Struktura społeczna ludności kultury przeworskiej.

Próba rekonstrukcji na podstawie źródeł archeolo­gicznych i analizy danych antropologicznych z cmen­tarzysk, warszawa.

2005 Nieznane materiały z cmentarzyska kultury przewor­skiej w Wólce Domaniowskiej, w pow. radomskim, „wiadomości Archeologiczne” LVII, 67–72.

2007 Obrządek pogrzebowy ludności kultury przewor­skiej, (w:) J. Andrzejowski, A. kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie – strażnicy bursztynowego szla­ku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warsza­wie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, Lublin-warszawa, 97–106.

czarnecka, K., Kontny, b.2009 Traces of Combat or Traces of Ritual Destruction?

The Damage of Weapons in the Przeworsk Culture, (w:) H.-J. schalles, A. w. Busch (red.), Waffen in Ak­tion. Akten des 16. Internationalen Roman Military

Equipment Conference (ROMEC), Xanten, 13.–16. Juni 2007, „Xantener Berichte” XVI, 29–40.

dąbrowska, T.2003 Oksywie­Kultur, (w:) Reallexikon der Germanischen

Altertumskunde, tom 22, Berlin-New york, 45–54.

dąbrowska, T., Woźniak, Z.2005 Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej,

(w:) P. kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeo­logia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, kraków, 87–101.

Godłowski, K.1977 Okres lateński w Europie, Archeologia pierwotna

i wczesnośredniowieczna IV, kraków.

Ilkjær, J.1990 Illerup Ådal 2. Die Lanzen und Speere. Tafelband, Jut-

land Archaeological society Publications XXV:12, Moesgård.

Jahn, m.1916 Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisen­

zeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus--Bibliothek 16, würzburg.

Jensen, J.2013 The Prehistory of Denmark. From the Stone Age to

the Vikings, København.

Kaczanowski, p.1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury prze­

worskiej z okresu rzymskiego, klasyfikacje zabytków archeologicznych I, kraków.

Kasprzak, a., Krzysiak, a.2011 Schyłek kultury pomorskiej i początek kultury oksy­

wskiej w pradolinie Łeby­Redy na przykładzie gro­bów z wielokulturowego cmentarzyska w Czarnówku,

97

Rzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej

stan. 5, (w:) M. Fudziński, H. Paner (red.), Między kulturą pomorską a kulturą oksywską. Przemiany kulturowe w okresie lateńskim, Gdańsk, 151–165.

Kontny, b.1998 Próba odtworzenia technik walki mieczem w młod­

szym okresie przedrzymskim. Wpływ formy broni na jej zastosowanie, „Światowit” XLI, fasc. B, 1998, 388–406.

2001 Dwa nietypowe elementy uzbrojenia ze zbiorów Mu­zeum Miejskiego Wrocławia, (w:) w. Nowakowski, A. szela (red.), Officina archaeologica optima. Stu­dia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi­Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Światowit sup-plement series P: Prehistory and Middle Ages VII, warszawa, 117–125.

Kostrzewski, J.1919 Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, Man-

nus-Bibliothek 18, Leipzig-würzburg.

Kurasiński, T.2011 Łamanie, zginanie, wbijanie. O kilku nietypowych

zabiegach dotyczących uzbrojenia na wczesnośred­niowiecznych cmentarzyskach szkieletowych z ziem polskich, (w:) O. Ławrynowicz, J. Maik, P. A. Nowa-kowski (red.), Non sensistis gladios. Studia ofiaro­wane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, Łódź, 219–236.

Łęga, W.1938 Cmentarzysko lateńsko­rzymskie z Chełmna, Toruń.

Łuczkiewicz, p.2006 Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie

przedrzymskim, Archeologia Militaria II, Lublin.

machajewski, H.1990 Aus den Untersuchungen über die Kulturverbindun­

gen der Bevölkerung Mittelpommerns zu den Elbege­biet zur vorrömischen Eisenzeit, römischen Kaiser­zeit und Völkerwanderungszeit, (w:) J. k. kozłowski, s. k. kozłowski (red.), Archaeologia Interregionalis. Interregional cultural relations between Polish terri­tories and adjacent regions of Central and Eastern Europe, warszawa, 131–146.

1999 Stosunki kulturowe w dorzeczu Parsęty, (w:) J. And-rzejowski (red.), Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środ­kowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocz­nicę urodzin, warszawa, 233–245.

2001 Wygoda. Ein Gräberfeld der Oksywie­Kultur in West­pommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IX, warszawa.

2014 Uzbrojenie ludności kultury oksywskiej z cmentarzy­ska w Rogowie, pow. białogardzki, (w:) R. Madyda--Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.), Honoratis­simum assensus genus est armis laudera. Stu­dia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanow­

skiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, kraków, 171–182.

machajewski, H., Sikorski, a.1985 La Tène III, Période romaine et période des migra­

tions des peuples en Poméranie Centrale, Inventaria Archaeologica. Pologne LIII, warszawa-Łódź.

măndescu, d.2012 Killing the Weapons. An Insight on Graves with De­

stroyed Weapons in Late Iron Age Transylvania, (w:) s. Berecki (red.), Iron Age Rites and Rituals in the Carpathian Basin. Proceedings of the Internation­al Colloquium from Târgu Mureş 7–9 October 2011, Bibliotheca Mvsei Marisiensis, seria Archaeologica V, Târgu Mureș, 343–356.

margos, U., Stąporek, m.2002 Bemerkungen zur Chronologie der Gräber mit Waffen

in der Oksywie­Kultur, (w:) C. von Carnap-Born-heim et alii (red.), Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt, Akten der Internationalen Tagung in Nałęczów, 23. bis 25. September 1999, Lublin, 81–91.

pietrzak, m.1997 Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der

Oksywie­ und Wielbark­ Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IV, kraków.

Schumann, H.1898 Die Waffen und Schmucksachen Pommerns zur Zeit

des La Tene­Einflusses, ihr Charakter und ihre Her­kunft, (w:) O. koop, A. Haase (red.), Beiträge zur Geschichte und Alterthumskunde Pommerns. Fest­schrift zum fünfundzwanzigjährigen Jubiläum des Herrn Gymnasialdirector Professor H. Lemcke als Vorsitzenden der Gesellschaft für Pommersche Ge­schichte und Alterthumskunde, stettin, 25–50.

Traschel, m.2005 Schwertbeigabe und Praktiken ritueller Bannung in

Gräbern der frühen Eisenzeit, (w:) R. karl, J. Les-kovar (red.), Interprietierte Eisenzeit. Fallstudien, Methoden, Theorie. Tagungsbericht der 1. Linzer Gespräche zur interpretativen Eisenzeitarchäologie, studien zur kulturgeschichte von Oberösterreich 18, Linz, 53–82.

Undset, I.1882 Das erste Auftreten des Eisens in Nord­Europa, Ham-

burg.

Wołągiewicz, r.1981 Kultura oksywska i wielbarska. Chronologia. Syste­

matyka kulturowa, (w:) Prahistoria ziem polskich, tom V: J. wielowiejski (red.), Późny okres lateński i okres rzymski, 136–156.

98

Przemysław Harasim

1997 The Pre­Roman Iron Age in Pomerania, (w:) J. Mar-tens (red.), Chronological Problems of the Pre­Ro­man Iron Age in Northern Europe. Symposium at the Institute of Prehistoric and Classical Archaeol­ogy, University of Copenhagen, December 8 1992, Arkæologiske skifter 7, Copenhagen, 11–33.

Woźniak, Z.1982 Der Einfluß der Kelten auf die Wirtschaft und die

sozialen Verhältnisse auf polnischem Gebiet in der vorrömischen Eisenzeit, (w:) J. Herrmann, I. sellow

(red.), Produktivkräfte und Gesellschaftsformationen in vorkapitalistischer Zeit, Veröffentlichungen des zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäolo-gie der Akademie der wissenschaften der DDR 12, Berlin, 451–459.

Zieling, n.1989 Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène­

und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien I–III, B.A.R. International series 505, Oxford.

Seltene Formen ritueller beschädigung von militaria der oksywie-Kultur

Die Oksywie-kultur, die während der Vorrömischen Eisenzeit weite Teile der polnischen Ostseeküste und des weichselmündungsraumes einnahm, gehört zu je-nen kulturen, die unter La Tène-Einfluss entstanden. Entsprechend den keltischen Traditionen waren die beigegebenen waffen in der Regel branddeformiert und rituell beschädigt.

Eine häufige Art der Beschädigung von waffen in der Oksywie-kultur war das Verbiegen. so wurde in der Re-gel mit ein- und zweischneidigen schwertern sowie mit Lanzenspitzen verfahren, mitunter auch mit schild-buckeln. Letztere waren gewöhnlich aber zusammen-gedrückt, desgleichen die Länzenschäfte und die Lan-zenschuhe. Die Lanzenspitzen wurden häufig stumpf gemacht.

Eine seltene Form der rituellen Beschädigung war hingegen die intentionelle Abstumpfung von schneiden bzw. kanten. Derartiges ist im Falle von Lanzenspitzen von Różyny, kr. Gdańsk, Grab 13 und Grab 34 (Abb. 1:1.2), Pruszcz Gdański, kr. Gdańsk, Fpl. 10, Grab 248 (M. Pietrzak 1997, 41, Taf. LXXXVI/248:3) und vermut-lich von wygoda, kr. Białogard, Grab 77 (H. Macha-jewski 2001, 21, Taf. XIX/77:6) zu beobachten.

Mitunter lässt sich schwer zwischen Beschädigungs-spuren infolge ritueller Destruktion und solchen infolge eines kampfgeschehens unterscheiden. Ein Hinweis auf kampfgeschehen können unterschiedliche Arten der Beschädigung der waffe sein.

Ein schildbuckel von Żukczyn, k. Gdańsk, Grab 99 (Abb. 2:1) zeigt drei Löcher infolge von Lanzenstößen, zwei davon sind von ähnlicher Größe. Ein schildbuckel von Rogowo, kr. Białogard, Grab 19 (Abb. 2:2) zeigt ein derartiges Loch. Er war wohl während eines kampfes beschädigt worden, neben dem erwähnten Loch zeigt er zwei Dellen. Der schildbuckel von Żukczyn offen-bart hingegen eher eine seltene Praktik ritueller Be-schädigung, denn es ist nur schwer vorstellbar, dass die beiden kleineren Löcher, die noch dazu symme-trisch angeordnet sind, von einem kampfgeschehen herrühren.

Bestattungssitten hängen von eschatologischen Glau-bensgrundsätzen und den sozialstrukturen ab. Das at-traktive keltische Modell sozialer strukturen mit der priveligierten stellung des kriegers war vermutlich Anstoß zu Veränderungen der Bestattungssitten in Pommern.