RUDARSTVO XV do XVII U BOSNI stoljece Adern Handzic Izvori

R U D A R S T V O X V do X V I I

U BOSNI stoljece

Adern Handzic

I zvor i : O rudarsko j p r i v r e d i u Bosni u pıva t r i stoljeca tu r ske v last i poznato j e vise znaca jn i j i h izvora. T u r s k i i zvor i su raznovrsni i u odnosu n a d ruge izvore (domaöe i zapad-ne) na jsadrza jn i j i su i n a j b r o j n i j i . l ako postoje t a k v i i zvor i rudars t vo u navedenom pe r i odu n i je cjelovit i je obradj ivano. M e d j u t i m i zvor ima t r eba n a p r v o m mjes tu i s t a k n u t i neko-l i k o k a n u n a za r u d n i k e : Srebrenicu, Sase, Crnc*u. Kresevo, Fo jn i cu , Dzevicu, D u s i n u i Olovo. 2 a Srebrenicu i Sase pozna to je neko l iko k a n u n a . D v a su nasta la k r a t k o poslije potpadanja t og podruc j a pod t u r s k u vlast, t j . nes*to poslije 1460. godine 1 . D r u g a t r i k a n u n a za r u d n i k e : Srebrenicu, Sase

i Crncu , pojedinac'no, pot jecu iz 1488. godine 2 . Z a t i m , za Srebrenicu i Sase pos t i j i k a n u n iz 1548. godine, sadrzan u k a n u n - n a m i za z v o r n i c k i sandîak 3. Iz iste godine poznat je i .

1 R. Anhegger-H. înalctk, Kanun-name- i sultan) ber mucebl örfi osmanî, Ankara 1956; F . Babinger, Sultan Ische Urkunden zur Geshichte der osmanischen Wirtschaft und Stantsvervaitung am Ausgang der Herschaft Mehmeds I I . , des Eroberers, München 1956; N; Beldiceanu, Les actes des premlèrs sultans conserves dans le manuscrits turca de la Bibliothèque Nationale à Paris, t. I (Actes de Mehmed I I et de Bayezid U du ms. fonds turc auc. 39), Paris - L a Haye 1960.

2 N. Beldiceanu, nav. d., tom n 210-215, 376-377. 3 N. Fillpovic, K a n u n - n a m a zvoralïkog sandSaka tz 1548. go

dine, Kanunt i kanun-name, Sarajevo, 1957, str. 93-121.

321

k a n u n o t u z l a n s k i m so lanama 4 . O rudn i c ima srebra u sredn-jo j Bosni poznata su dva k a n u n a iz 1489. godine, jedan o Kresevu, a d r u g i o F o j n i c i i dva njena pomocna r u d n i k a : Dezevici i DüsinF. Os im t i h k a n u n a za rudnike , b i l i su god inu dana ran i j e (1488) doneseni i k a n u n i o badzu (tırznoj car in i ) za t rgove Fo jn i cu , K re l e vo i . Olovo 6.

Opce rudarske zakone, clija je kodi f ikac i ja izvrsena za vr i jeme su l t ana Su l e jmana (1536), sadrzajno t r eba u b r a . j a t i takodjer m e d j u na j r an i j e zakone. To su c*etiri zakona k o j i u prevodu glase : a) "Ruda r sk i kanun i uredbe" , b) " K a n u n i r u d a r s k i n a z i v i " , c) "Carsk i kanun i uredjenje u r u d n i c i m a " i , d ) " S t a r i saski zakon i l j udak i ob ica j i rudars k i " 7 . Vec .iz t i h naslova jasno je da oni r e g u l i f u stare rudarske obicaje, poslove u r u d n i k u , odnose drzave i ruda ra i d rugo . D i j e lov i t i h k a n u n s k i h tekstova nastal i . su k o j u god inu i pr i j e d e f i n i t i v n o g potpadanja Despotovine pod t u r s k u v last (1455), a odnos i l i su se na rudn ike n a j u g u Despotovine (Kra tovo , Novo Brdo, Janjevo, Trepca, Zezna, Belasica, Zaplana, R u d n i k ) , a v r i j ed i l i su jedno vr i j eme i za srebrenicko rudarsko podruc'je. Navedenim zakon ima t reba doda t i jos j edan znaSajan tekst o rodarskim poslovima (Ahvâl-i .me ' ad in ) , sadrzan u jednom m a n u s k r i p t u iz 1752 godine*. Taj tekst , podi je l jen u 6 poglavlja, po svom sadrzaju predstav l ja a n a l i z u i l i Cak objasnjenje i dopunu navedena c e t i r i k a n u n a .

Pored t i h p u b l i k o v a n i h , sacuvano je i neko l iko d r u g i h ne i zda t ih znaca jn ih izvora k o j i sadrze specific*ne podatke o rudarstvu. - To su : t imarsko-spah i j sk i defter i , m u k a t a ' a deft e r i i mühimme de f t e r i .

4 A. Handzic. Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, P O F V I I I - I X 1958-59.

5 N. Filipovlc' u Kanun i 1 kanun-name, 6 Beldiceanu, n.d., t. I I , p. 214-215, 378. 7 F . Spatio, Turskl rudarski zakoni, GZM XXV, 1913, 133-194. 8 VI . Skaric, Stari turskl rukopis o rudarsklm poslovima 1 ter-

mlnologlji, Spomenik S K A L X X X I X , 2, 62, Beograd 1935.

322

T imarsko-spah i j sk i defter i , ops i rn i i s u m a r n i , popis ivani po sandîacima, sadrze konkretne podatke o v i s in i pr ihoda u p o j e d i n i m r u d n i c i m a . Ops i rn i kao i vec ina s u m a r n i h deftera sadr i e i demografske podatke, pa tako. saznajemo i o OpÎem znaca ju po jed in ih rudn ika . Za bosanski sandzak postoj i v i l e t a k v i h de f tera 9 . Za zvorn ick i sandz'ak je poznato takod-jer , neko l iko de f tera 1 0 . Za hercegovacki sandzak poznata su t r i ops i rna de f te ra 1 1 kao sto su poznata t r i opSirna deftera i za k l i s k i sandzak. 1 2

M u k a t a - de f ter i su speci f icni pop is t i . Sadrze l ic i tac i je , odnosno zakupe sv ih znaca jn i j ih izvora drîavnih pr ihoda, u k o j i m a n a p r vom mjes tu dolaze r u d n i c i i solane, ko j i su p r e m a vec* usta l jenom i najc'es'c'em nac*inu eksploatacije, d a v a n i p r i v a t n i m poduzetnic ima u zakup (muka ta ) n a t r i godine. O n i sadrze podatke o v i s in i zakupa, o c je lokupnoj m a n i p u l a c i j i zakupîjivanja, o z akupn i c ima i n j i h o v i m j a m -c ima , te n a ta j nac in pruza ju konkre tne podatke o rudars-

9 Najraniji je Sumarni timarsko-spahijski popis bosanskog sandzaka iz 1468/9. godine, koji obuhvata i jedan dio Hercegovine (istanbul, Belediye kütüphanesi. Muallim Cevdet yazmaları No 0-76); zatim : Sumarni popis tog sandzaka iz 1485 (istanbul, Başbakanlık Arşivi (BBA), Tapu defter (TD) No 18); Opsirni popis iz 1489 (BBA, T D No 24); Sumarni popis iz 1516 (BBA, T D No 56); Opsirni popis iz 1528-30 (BBA, T D No 157); Opsirni popis iz ¿540-42 (BBA, T D No 211); Oplirni popis, oko 1570 (BBA, T D No 379 (I dio) i No 415 ( I I dio); Opsirni popis iz 1604 (Ankara, Tapu Ve Kadastro ( T K ) T D No 477.(dio I ) , No 478 (dio I I ) 1 No 479 (dio I I I ) .

10 Sumarni popis zvornickog sandzaka, oko 1519 (BBA, T D No 171); Sumarni popis iz 1533 (BBA, T D No 173); Sumarni popis iz 1548 (BBA, T D No 259); Opsirni popis iz 1548 (BBA, T D No 260); OpSirni popis iz 1604 (BBA, TD, No 743); Sumarni popis iz 1604 (BBA, T D No 346).

11 Opsirni popis iz 1477 (BBA, T D No 5 ) ; Opsirni popis (ne-potpun) iz 1515 (BBA, Maliye No 22997); OpSirni popis iz 1585 (BBA, T D No).

12 Opsirni popis İz 1550 (BBA, T D No 284); Opsirni popis iz 1574 (BBA, T D No 533) i Oplirni popis iz 1604 (Ankara, T K , TD No 475).

323

ko j proizvodnji i znaJfaju pojedinih rudnika. O n i se teritori-jalno ne ogranicavaju na pojedirıe sandzake nego obuhvata j u vise sandzaka, odnosno cijeli evropski d io carevine ( R u meli j u ) i l i jo5 i Anado l i ju . Do sada su pronadjena t r i t a k v a de f t e ra . 1 3

Mühimme defteri. Sadrze vaîne odredbe centra lne vlade u I s t a n b u l u , obuhvata ju vr i jeme od sredine X V I do pocetka X X stoljeca (1553-1805), a odnose se n a c i je lu ca-r e v i n u . U n j i m a nalaz imo mnoge naredbe sandzak-bezima, k a d i j a m a i d r u g i m organima v las t i u Bosni o r a z n i m mje-rama u vezi organizaci je proizvodnje u pojedinim r u d n i c i -m a . M

Poznato je da je rudarstvo u nas im zeml jama (Srb i j a i Bosna) s r ed inom X V st. bilo dost ig lo na jv is i n ivo . Osvoje-njem n a l i h zemalja T u r c i su, kao nomadsk i i r a t n i c k i na rod sa o s k u d n i m znan j ima o rudars t vu , t r eba l i da nauce i ov-l ada ju zateceni naîin rudarske proizvodnje. Z n a se da su r u d n i c i n a B a l k a n u po svojoj pro izvodnj i p reds tav l j a l i na junosn i j e r u d n i k e u Osmanskoj carev in i . Na p r v o m m j e s tu b i l i su to r u d n i c i kratovskog, novobrdskog i kopao-niîkog podruc*ja, a z a t im su do laz i l i . r u d n i c i u Bosni . U Bosn i je rudars t vo u to j m j e r i predstavl ja lo znaca jnu eko-n o m s k u osnovu da su se zatecena varoska naselja razv i la u g l a v n o m n a bazi rudarske privrede.

K a o i drugdje na Ba lkanu , T u r c i su u Bosni nas t a v i l i eksp loa tac i ju rudnog blaga sa zatecenim s t r u c n i m snagama i i s t om tehno log i j om. Znacajno j e da je u S rb i j i cijelo pola Stoljeéa p r i j e tu rskog osvojenja postojao i p isan i zakon o

13 Opsiral popis mukata u Eumelİji i Anadoioji, period 1468¬1479 (BBA, Maliye (MMV) No 176). Od naSih zemalja obuhvata sandzake : Bosnu, Hercegovinu, Zvornik, Smederevo, KruSevac i Vucltrn. Sadrzi podatke o najranljim zakupima u nekollko rudnika u lstocnoj Bosni : za Srebrenlçu, Sase, Olovo ı Cajniîe ; Op&rai popis mukata u Rumeli j i iz 1552. godine (BBA, MMV No 656). Kao i defter br. 176 medju drugim sandfacima, obuhvata sve gore nabro-Jene sandzake ; Opsirni popis mukata u Rumeliji iz 1568. godine (BBA, MMV No 654). Kao İ gornja dva deftera, obuhvata u nasim zemljama sve gore navedene sandzake.

14 BBA, Mühimme defteri.

32<

rudars t vu , poznat i zakon Stevana Lazarevi¿*a, nastao nesto poslije 1402. N e k i podaci govore da su T u r c i i u Bosn i zatekl i pisane zakonske propise. Tako u k a n u n u o r u d n i k u Fo jn i c i iz 1489. spominje se r a n i j i k ra l j ev zakon, a u k a n u n u r u d -n i k a Srebrenice iz 1488. navod i se zakon vojvode Kovac*evic*a. Regulisuéi odnose u rudarsko j proizvodnj i T u r c i se drze zate fenih zakona, doslovno i h prevode i l i i h sadrzajno uk l apa ju u svoje kanune . Rudarsk i zakon Stevana Lazare-vica T u r c i su preve l i vec u drugo j polovini 1455. Ta j tekst sadrzan je u tzv. Saskom zakonu, kod i f i c i ranom za vri jeme Sule jmana (1536).

Opci pregled Buduéí da t u r s k i popisi n a l i h zemalja k ra tko poslije promjene v las t i u Bosni poc in ju da r e g i s t ru ju stanje c je lokupne pr i v rede i stanovnilstva, oni> n a m da ju autent iene podatke o r u d n i c i m a . Iz n j i h saznajemo : koje su akt i vne r u d n i k e T u r c i zatekl i , kakva je r u d a u kojem r u d n i k u proizvodena i kakav je bio p r i v r edn i zna£aj pojedi-n i h r u d n i k a . Kao i u- v r i j eme bosanske drzave, svi. r u d n i c i , solane i s l i cn i i z vor i posebnih dohodaka t u r s k i m osvojenjem poslali su v ladarske regal i je , p r i p a l i su carskom hasu. Ujed-no je u carsk i has bi lo ukljuc*eno i odredjeno pod rue* je oko r u d n i k a , nasel ja zajedno sa stanovnistvom, koje je vrsi lo pomocne sluzbe u rudarsko j pro izvodnj i .

Zate^ena r u d a r s k a proizvodnja, kao i kasn i j a sve do sredine X V I I stoljeéa, i m a l a je tgziste na p l e m e n i t i m meta¬l ima : srebru, z l a tu , o lovu i b a k i u . Najznacajni ja je u tome per iodu b i la pro i zvodn ja srebra i olova. Zeljezo je u pocetku bilo znacajno j ed ino u c a j n i c k i m rudn i c ima , m e d j u t i m , kasnije se pro i zvodn ja povecava. Vec u drugo j po l ov in i X V I .stpljeca n e k i mánji r u d n i c i u srednjoj Bosni, dot le r u d n i c i srebra posta ju zeljezni r u d n i c i .

Srebro je b i l o na j t r a z en i j i me ta l u r an i j em per iodu osmanske v las t i . Po u k u p n o j vr i jednost i rudarske proiz-vodnje u Bosn i srebro je u tome per iodu dolazi lo na prvo mjesto. Fo jn i cko srebro b i lo je osobito kva l i t e tno i nesto skupl je od srebra os ta l ih r u d n i k a . Sredinom X V I st. najvecu pro izvodnju, srebra i m a l i su r u d n i c i o v i m redom : Kresevo, Fojnica, Srebrenica i Sase.

325

Zlato. U t u r s k i m n a j r a n i j i m i z vo r ima o bosanskim r u d -n i c ima zlato se .obicno spomin je n a p r v o m mjestu (z lato i srebro) . M e d j u t i m , ono j e samo u Fo jn i c i povremeno bi lo na p r vom mjes tu . P rema pop isu iz 1528. z lato je u Fo jn i c i bi lo ev identno kao p r i m a r a n , a u d rugo j po lov in i tog stoljeca, s'tavise, kao j e d i n i r u d a r s k i pro izvod. Ipak , t u je 1540. bio zabiljezen carski p r i h o d (1/5) od z lata za j ednu t r e c i n u m a n j i od srebra. Buduó"i se u F o j n i c i proizvodiio naporedo i ziato i srebro c i n i se d a se i z lato, j e d n i m di je lom, dobivalo ta l j en jem iste rude. M e d u t i m , s i gurno je da se zlato u fo jn i5-k o m podruc ju dobivalo, ug l a vnom, i sp i ran j em pijeska (rîze-i zer) u r jec ic i F o j n i c i i d r u g i m potoc ima. Ñesto zlata je pro-izvodjeno i u r u d n i c i m a srebra Hrancí i Bohor in i s desne strane Dr ine (od 1521. do sredine X V I st,) te u O lovu je (zlato i srebro) b i lo ev identno u pe tom deceni ju X V I st. P r ihod od "nepreciscenog z l a t a " (zer-i piç) spominje se nesto kasni je (1575. i 1604) i u podruc ' ju Kreseva, u selu Bo tun i c i ( B o t u n j a x ) .

Olovo. U r a n o m pe r i odu olovo je proizvodjeno j ed ino u oîovskom podruc' ju, u O l o vu i t r i susjedna sela. B i o je v r lp -t razen proizvod, a p r ome t n j i m n i j e bio ogranicavan. Proiz-D

vodnja olova u poce tku b i l a je znacajna ; na jv is i n i v o dos-t i g l a je k ra j em X V stol jeca. Tako je 1489. carski d io od te proizvodnje (1/10) novcano iznosio 65. 844 akçe, kada je desetina od proizvodnje srebra u Fo jn i c i i Kresevu zajedno iznosi la svega 38.130 akc i . Te" godine je, üjedno, pro izvodnja olova b i l a veca od pro i zvodnje b i lo kojeg r u d n i k a u Bosni . Od k r a j a X V st. p ro i z vodn ja olova b i l a je u s ta lnom opa-dan ju . B Pres tankom pro izvodnje srebra (oko. sred. X V I I ) u r a n i j i m srebrenim r u d n i c i m a jos neko vr i jeme se proizvodi io olovo.

Zeljezo. Najbogat i je podruc je Seljezom bilo je ía jnice i okol ina. M e d u t i m , ze l jeznih r u d n i k a je b i lo u sv ima r u d a r -s k i m reg ion ima : u fo jn icko-kresevskom, oîovskom i sreb-ren ickom podruc ju .

Bakar. U r a n i j e m pe r i odu bakar je proizvoden j ed ino u Fo j in i c i i Kresevu. U F o j n i c i je t a proizvodnja t r a j a l a do sredine X V I st., a kasn i j e (1575, 1604) bakar je u m a l i m ko l i c inama proizvoden samo u KreSevu. 326

L a z u r (pía v i karnen) . Malene kol ic ine lazura proizvo-dene su takod je r jed ino u r u d n i c i m a Fo jn i c i i Kresevu. V

F o j n i c i t a pro izvodnja prestaje s red inom X V I st. (kao i bak a r ) , dok se u Kres*evu m i n i m a l n a koücina lazura spominje i poce tkom X V I I st.

Opcu predodzbu k re tan ju rudarske pr ivrede u rasponu od druge polovine X V do sredine X V I I stoljeca dobicemo ako, n a osnovu navedenih popisa, prat i rno kretanje pr ihoda kod po j ed in ih r u d n i k a . U tome per iodu zapaSamo t r i etape. U p rvo j , od pocetka turske v l as t i (1463) do vlade Sule jmana Zakonodavca (1520), ev identan je polagan uspon pr ihoda k o d s v ih r u d n i k a u Bosni. D r u g a etapa bi la b i v ladav ina s u l t a n a Su le jmana (1520-1566). U tome vremenu naroc i ta b r i g a drzave b i l a je posvecena podizanju p roduk t i vnos t i r u d n i k a sto je c injeno zakonskim, a d m i n i s t r a t i v n i m i d r u -g i m m j e r ama . To je vr i jeme posebnog porasta pr ihoda i s tabi l i zac i je u ovoj g ran i pr ivrede. U trecoj etapi , vr i jeme posli je Su le jmana sve do u p r v u po lov inu X V I I st., uocl j ivo j e opadanje i konac*ne propadanje klasicnog rudars tva u Bosn i baz iranog pretezno n a pro i zvodnj i p l emen i t ih meta la .

P r v i podav i (1468) biljeze r e la t i vno niske pr ihode pojed i n i h r u d n i k a . Tako je drzavn i p r ihod , t j . dio ko j i je p r ipa -dao carskom hasu, od sv ih t adasn j i h r u d n i k a u srednjo-bosanskom ruda r skom r ev i ru zajedno s o lovskim podruc*jem (KreSevo, Fo jn ica , Dezevica, Dus ina, Ostruznica, SebeSic, Vares*, Borovica, Öajnice i Olovo) , izuzimajuc*i samo srebre-n i c k o podruîje, iznosio u k u p n o oko 130.000 akc i godisnje. StaviSe u tonı iznosu sadrSani su i d r u g i s i t n i j i p r ihod i u poj e d i n i m r u d a r s k i m t r gov ima i naseljimá, tako da se m o l e rec*i d a je t a d a u k u p n a carska desetina od rudars tva iznosi la oko 100.000 akîi, a to znac*i da je vr i jednost c je lokupne ruda r ske proizvodnje u navedenim r u d n i c i m a ci jenjena n a oko 1,000.000 akc"i. OSito je da je promjena v las t i izazvala v e l i k i poremecaj u proizvodnj i r u d a i d a saniranje p r i l i k a n i j e islo brzo. O tome n a m dosta kazuje p r v i ugovor o da-v a n j u u zakup n e k i h r u d n i k a u Bosni , zakl jucen pos l jednj ih god ina v ladav ine Mehmeda I I Ösvpjac*a. T i m ugovorom date su u zakup Dubrovîaninu A n d r i j i , s inu Marto l j i ce "one

327

rudarske j a m e zlata, srebra i o lova u bivsoj Kra l j evo j zeml j i i bivSoj Z e m l j i Pavlovi6a koje su od v remena bosanskog k r a l j a ostale napus*tene'\ s p ra vom da o t va ra i nove jame gdje postoje i zg ledi t i h ruda , u t r a j a n j u od 3 godine, pofevSi od 16. j u l a 1478., za svotu od 9.108 f r a n c u s k i h duka ta (ukljuc*ujuc*i i admin i s t r a t i vne troSkove od 108 duka ta , t j . 1,2 % ) . U ugovo ru se naglaSava izuzetak t a d a n j i h i a k t i v n i h r u d n i k a . I z toga s l i jed i d a je u p r v i m deceni jama osmánske v l a s t i nas tav l j ena pro izvodnja sa zatecenim s t r u c n i m sna-gama p r e m a zatecenim p r a v n i m prop i s ima i obiíSajima, t j . sami r u d a r i o rgan izovani u svoj im. samoupravama nastav i l i su p ro i z vodn ju , a drzava je s vo j im admin i s t r a t i vno - f i nan -s i j sk im i sudsk im o r gan ima pomagala i kont ro l i sa la t u proi zvodn ju . Oc i t o je, dakle, da je pro i zvodn ja p rvob i tno bi la nastav l j ena samo u n a j p r o d u k t i v n i j i m r u d n i c i m a , dok je izv jestan bro j s t a r i h r u d n i k a ostajao napuSten. I u p rvom spah i j skom pop isu (1468) izric*ito se navode n e k i napu&teni r u d n i c i zeljeza u srednjoj Bosni . § to se navedenog iznosa t ice (9.108 z l a t n i k a ) , t o je tada iznosilo 409.860 akc*i (1 d u k a t = 45 ak í i ) , t j . godi5nje je otpadao po 136.620 akíi, dakle, vi5e negó je 10 gódina ran i j e iznosi la carska desetina od sv ih gore nabro j en ih a k t i v n i h r u d n i k a u god in i .

Za v ladav ine Bajezida I I (1480-1512) poklonjena je ve-Uka paznja p r i v r e d n o m r a z v i t k u , a posebno ruda r s t vu . Do-neseno je neko l iko zakona i za bosanske rudn ike , i to¡ za Srebrenicu, Sase i Crnc*u (1488), te za Kre§evo, Fo jn icu, Dezevicu r D u s i n u (1489). U tome per iodu rudarska proizvodnja b i l a j e znatn i j e porasla, Uto se v i d i po iznosima carske deset ine u po j ed in im r u d n i c i m a . Dok je 1468. sul¬t a n s k i p r i h o d u deset ran i j e n a b r o j e n i h r u d n i k a iznosio oko 130.000 akíi , d va decenija kasni je (1489) u k u p n i carski p r i h o d u n a b r o j e n i m r u d n i c i m a iznosio je oko 247.185 akSi. NajviSe j e b i l a porasla pro izvodnja olova (Olovo) , zeljeza u c*ajnic*kom r e v i r u te srebra i z la ta u Fo jn i c i .

Poce tkom X V I st. pócelo se osjec*ati zaostajanje rudarske tehno log i j e u odnosu n a zapadne zemlje, a b i lo je i d r u g i h razloga k o j i s u dove l i do usporavan ja r a z v i t ka ove pr ivredne grane pa i nazadovanja. V ladav ine Su l e jmana Zakonodavca

328

(1520-1566), i spun jena je, zbog toga, posebnim napo r ima za saniranje p r i l i k a u ruda r s t vu , koje vr i j eme predstav l ja d r u g u e t apu u sag ledavanju opc"eg k r e t an j a ove grane. U tome per i odu ucmjene su znacVjne admin i s t r a t i vne , za-konske i d ruge m je re u cüju pobolj&anja rudarske proiz-vodnje n a B a l k a n u . T i napo r i mani festova l i su se u sljedeéim v idov ima :

a) Vec p r v i h god ina Sulejmanove v ladav ine u & n j e n a je reviz i ja uslova . pro izvodnje kod sv ih r u d n i k a . Otvarane su nove rudarske j ame i l i su i inace pros l r i van i t e r i t o r i j a l n i o k v i r i carskog hasa, t j . uk l jug i vana su nova nasel ja u s luzbu r u d n i k a , te s tvarane nove t e r i t o r i j a lno - ekonomske jedinice pod naz i vom : " n o v i ca r sk i has " odredjenog r u d n i k a . Tako se vefi od sredine 1521. godine u popisu bosanskih m u k a t a spomin ju " n o v i ca rsk i has r u d n i k a Fo jn ice" , káo i " n o v i carski has r u d n i k a KreSeva", a takve nove haske jedinice spomin ju se dal je kod s v ih r u d n i k a .

b) NeSto pr i j e 1528. b i l i su promi jen jen i odnosi u podjel i p r ihoda i zmed ju k o r i s n i k a r u d n i k a i carskog regala. Kada se, na ime, rad i l o o pro i zvodn j i • p l emen i t ih me ta l a : z lata srebra i olova, carskom hasü je od tada umjesto jedne dese-t i n e pr ipada la od f i n a l n i h proizvoda 1/4 i l i 1/5, odnosno 1/8, zavisno od uslova proizvodnje i r en tab ik i os t i . T u prom-j e n u odnosa mora l a je sadrz~avati neka zakonska odredba, ko ja za Bosnu n i j e pronadjena, m e d j u t i m , n j u reüektuju popisni d e f t e r i iz v remena su l t ana Sule jmana. K a r a k t e r i -t i ^no je da t a odredba n i j e b i la jedinstvena za sve rudn ike u Bosni . Prema- de f t e r ima , ona je p r i m j e n j i v a n a samo u r u d n i c i m a srednjobosanskog rev i ra i to carsk i d io je eviden-t a n prvo kao 1/5, a kasni je 1/8. Konkre tno , u naveden im pop is ima od Sistog z la ta i srebra u Fo jn ic i , od í istog srebra u KreSevu, Dezevici, D u s i n i i Borov ic i , te od olova u OIovu ca ru je bi l jezena 1/5. Od os ta l ih ruda i u o v i m r u d n i c i m a (bakar, lazur, nepreCis'ceno zlato i zeljezo) ca ru je i dalje p r ipada la deset ina. M e d u t i m , u r u d n i c i m a srebra u Podr in -j u (Srebrenica, Sase, Bohor ina , ZajaSa i d r u g i ) , kao i u sv ima Xeljeznim r u d n i c i m a sta lno je carski d io bio eviden-t a n kao deset ina. ZaSto takve razl ike te u srednjo j Bosni

329

veéa opterecenost proizvodjaca ( rudara ) tesko je zna t i . c) Bi le su zrıatno pooStrene mjere naplate d r z a v n i h p r i -

hoda od z akupn ika . To je naroc*ito uoîljivo u kra tovskom, kosovskom i kopaoniSkonı podruîju gdje su iznosi zakupa redovito p r eds tav l j a l i ve l ike iznose. Od 1521. do 1550. m n o g i zakupnic i , zbog nemogucnos t i pravovremenog i pun javan ja svoj ih p l a t n i h obaveza, dugo su tamnova l i po i s t a n b u l s k i m zatvor ima gdje i h je dobar bro j i pomro. Brojne takve b i l -jeSke na laz imo u navedenom m u k a t a def teru (No 656) iz prve polovine X V I stoljeca.

d) ZnaHajan p r a v n i dopr inos u obiasti rudars t va pred-stavl ja la je spomenuta kod i f i kac i j a vazeéih zakonsk ih . od-redaba i zakona, provedena 1536. godine. Iako n i j e b i l a sveobuhvatna i s i s tematska ona je d o b r i m di je lom objedi -n i l a razne rudarske propise. Od pocetka t a t emat ika b i l a je n o r m i r a n a pojedinaîfno za svak i r u d n i k , obicno u f o r m i su l t ansk ih f e rmana . T i prop is i sadrzajno b i l i su ug l a vnom baz i ran i na na§em srednjov jekovnom rudarskom p ravu , koje je u osnovi, opet, predstav l ja lo sasko rudarsko pravo. Sta-vi§e ono je m j e s t im i cno p r i l i c n o nepromijenjeno us*lo u prve turske rudarske kanune , o éemu svjedoc'i s t rucna t e rm ino l og ía u n j i m a , veélnom njemac*kog, a d je l imicno i srpskog por i jekla. Ovom k o d i f i k a c i j o m b i l i su objedinjeni vazecl opci r u d a r s k i p rop i s i p r e m d a su i kasn i j i za pojedine r u d n i -ke i zdavani posebni zakon i (za Srebrenicu i Sase, te za solane G. i D. T u z l u iz 1548).

Usljed naveden ih m j e r a p r i h o d i od rudarstva u Bosn i dostîgli su b i l i na j v i s i ñivo oko sredine X V I stoljeéa. C je lokupan ca rsk i p r i h o d (1/10, vrednosno 1/5) je i zmed ju 1489. i 1540. od r an i j e naveden ih 10 r u d n i k a bio porastao za viÜe od jedne t r ec ine , dok je za pojedine rudn ike ta j porast bio i znatno vecl. Tako je i zmed ju 1528. i 1540. p r ihod od fo jn ickog r u d n i k a sa t r g o m bio vis*e nego udvostrucen, od 55.943 porastao je bio n a 133.774 akçe, Cime je bio zabüjezen i najveci porast j ednog r u d n i k a u tome medjuvremenu.

Poslije v ladav ine s u l t a n a Sule jmana (1566) rudars t vo u Bosni opada, s*to preds tav l j a t r e c u etapu u ovom procesu. U tome per iodu p r i h o d i od ruda r s t va su opadali brze nego

330

su ras l i u prvo j e tapi . Kao p r i m j e r i mogu se i s t a k n u t i dva na jznaca jn i ja r u d n i k a u srednjoj Bosni : Kresevo i Fojníca. Dok je u Kres'evu carsk i p r i hod od rudars t va (1/5 od srebra i 1/10 od zeljeza, bakra i l a zura ) , zajedno sa t r gon i , u 1540. iznosio 118.736 akíi, do 1575. bio je opao na svega 29.145 akc i . A u Fo jn i c i je spomenut i p r ihod od 133.774 akce u is-t o m med juvremenu bio opao na 46.947 akc*i. Dakle u KreSe-v u je p r i hod bio opao n a j e d n u c e t v r t i nu , a u Fo jn i c i na j e d n u treCinu. NeSto pr i j e 1575. godine u Fo jn i c i je, stavis*e, b i la sasv im préstala pro izvodnja srebra, a ostala nesto u -man jena proizvodnja z lata. Treba i s t a k n u t i da je ovdje carsk i p r ihod od z lata te godine bio iskazan kao 1/8, a ne kaú : l/5, v jerovatno zbog toga sto se u procesu opadanja rudars t va bi lo p r inud jeno sman j i v a t i su l tansk i dio.

O da l jn j em procesu opadanja pr ihoda u t i m r u d n i c i m a govore i sljedeCi podaci. I zmed ju 1575. i 1604. u Kre"£evu, kao i u Fo jn i c i , u i z vo r ima je ev identna stagnaci ja, t j . zabi l -jezeni su nepromi j en jen i u k u p n i novSani carski p r i h o d i (Kresevo : 29.145, Fo jn ica : 46.947 akSi ) . Da t akva s i tuac i ja govor i o znatno u m a n j e n i m p r i h o d i m a v id l j i vo je iz zabi l-jeíenih kolic*ina. Naime, srebra je manje proizvedeno, a r a n i j i novcani iznosi mog l i su os ta t i nepromi j en jen i j e r se od k r a j a X V I stoljeca od jednog d i r h e m a poíelo kova t i 4,5 akc i umjesto rani je 3 akce.

U prvoj po lov in i X V I I stoljeca bi la je gotovo sasvim préstala pro izvodnja p l e m e n i t i h meta la u bosanskim r u d n i c ima. TJ Fo jn i c i i Kresevu t a pro izvodnja je b i la j ako opala, c i n i se, ved u ce t v r tom deceni ju X V I I stol jefa. Na»to u k a -zuje c in jenica sto su ran i j e navedeni novc'ani iznosi u t i m r u d n i c i m a (iz 1604) znatno opal i , i to u Fo jn i c i na 15.000, a u Kres'evu na 10.000 akc*i. Ako su, dakle, do cetvr tog de-ceni ja X V I I st. b i l i opal i u k u p n i p r i h o d i u Fo jn i c i i KreSevu n a j e d n u t r e c i n u r a n i j i h p r ihoda onda na pr ihode od r u dars tva je ostajalo v r l o ma lo j e r je u Fo jn i c i (1604) samo n a razne pr istojbe na t r g u , os im rudars tva , otpadalo 8.715, a u Kres'evu 7.094 akce.

U Pod r in ju je proces opadanja klasiShog rudars t va u drugo j po lov in i X V I st. bio, i s t ina , nesto po lagani j i negó u

331

srednjo j Bosni , a l i je zato bio r a p i d a n pocetkom X V Í I st. U Srebréhici je, napr., 1604. b i lo ev identno koliCinsko opadanje proizvodnje srebra za viSe od jedne ce tvr t ine u odnosu n a stanje iz sredine X V I st. T u je 1548. carska de-se t ina srebra iznosi la 20.000 d i r h e m a sto je vr i j ed i lo 60.000 akc*i, a 1604. iznosila je samo 14.102 d i rhema. Novcani iznos, i s t i na , pokazivao se is t i , j e r je, kako je spomenuto, k ra j em tog st. akc°a znatni je deva lv i ra la . Medu t im , ev identno je b i lo kolic*insko opadanje proizvodnje. Kasni je je, oSito, s l i -j ed i lo brzo opandanje i konacno prestanak proizvodnje srebra . Doyo l jno je ako se i s takne da je Hadz*i Ka l f a u svom geogra fskom d je lu (1650) zabil jezio da je ... " u Srebrenic i nekada bi lo srebrenih r u d n i k a " , a slicno je zabiljezio i E v l i -j a Celebi ja (1664), Dakle, proizvodnja srebra u Srebrenic i f a k t i c k i je b i l a préstala pr i j e sredine X V I I stoljeía.

Pro i zvodnja u bosanskim r u d n i c i m a sredinom X V I I st. n i j e t i m e n i k a k o préstala. I ako se n i t p l emen i t i h meta la b i l a opéenito v r l o o tan j i l a , zeljezo je sve vise dobivalo n a znacaju. U n e k i m dotadasn j im srebrenim r u d n i c i m a , gdje je b i l o i neíto Zeljeza, pomelo je preov ladavat i Zeljezo (okol i -n a Kreseva, Da l tansko , Dezevica) , a u a k t i v n i m îeljeznim r u d n i c i m a vec od sredine X V I st. p r ihod i su poceli da r a s t u (Vares, Sebeslé, Ostruînica). Z a t i m , pred k ra j tog stoljeca sapocela je eksploataci ja zeljezne rude u sjeverozapadnoj Bosni . U pori jeSju Same n a neko l iko mjesta otvoreni su r u d n i c i Seljeza i proradüi b r o j n i samokovi . Na ta j nac in je sve vece opadanje proizvodnje p l emen i t i h meta la i sve izra-z i t i je jac"anje proizvodnje zeljeza b i la g lavna ka rak t e r i s t i ka rudarske proizvodnje u Bosni u X V I I stol jecu.

Uprav l j an j e rudn i c ima . R u d n i c i i soiane sa odred jen im o k o l n i m podruSjem redovito su spadali u sul tanov regal (has) i kao t a k v i pr ipada l i su ka tegor i j i s lobodnih (serbest) posjeda. To znac"i su l t anu je pr ipadalo pravo uprav l j an ja , hasom, u b i r a n j a rente s tog podruîja i vrsenje upravno-po-l i ca jne v l as t i nad nasel jenim stanovnis 'tvom. Pravo sudjen-j a , m e d j u t i m , pr ipadalo je j ed ino drzavi , s*to je vrSio kad i j a kao drSavni sudski organ. § to se tiCe r u d n i k a nadlez*ni kad i j a je os im sudjenja imao pravo i duznost da vrSi k o n t rolü poslovanja u r u d n i k u . 332

Proizvodnja u r u d n i c i m a bila je organ izovana uglavnom n a dva nab ina :

1. U neposrednoj organizac i j i drzave. U ovom sluCaju r u d a r i su sami , drÍeéi se svoje samouprave, nasl i jedjene jo's* iz srednjovjekovnog prava, b i l i g l a v n i sub j ek t i proizvodnje. 0 pos to jan ju rudarske samouprave govore spomeni n j en ih o rgana (sabor, knez, tekiié) u o s m a n s k i m r u d a r s k i m zako-n i m a . Ispred drzave u svakom r u d n i k u postojao je carski u p r a v n i pov jerenik ( em in ) , k o j i je raspolagao sa odredje-n i m f i nans i j sk im sredstv ima za invest ic i je i n a b a v k u opre-me i kao osnovno b r inuo se o u b i r a n j u ca r sk ih p r ihoda od te proizvodnje. E m i n je obicno imao j ednog pisara, a po pot-reb i jos kojeg sluíbenika. Su l t an je, dakle , u ovom s lucaju sve poslove r u d n i k a i njegove oko l ine u o k v i r u hasa povje-ravao svome em inu . Zbog toga je ovakav nac*in uprávljanja r u d n i c i m a naz ivan : uprav l jan je p u t e m emaneta .

2) Davanje u zakup. Osmanska drzava je v r l o rano, u g l a v n o m iz f inans i j sk ih razloga, poCela da daje u k r a t -ko r o cn i z akup sve izvore posebnih dohodaka, n a p r vom m j e s tu r u d n i k e . Zakup je obic*no t r a j a o t r i godine, a skla-pan je n a p r i n c i p u vec*e ponude ( l i c i t a c i j o m ) . Po n a c i n u real izaci je odsjekom (mak tu 1 ) ovakav zakup poznat je pod t e r m i n o m mukata (davanje pod m u k a t u ) . U torn sluíaju su gotovo sva prava uprávljanja r u d n i k o m (ub i ran j e rente 1 vrsenje upravno - policajne v last i ) pre laz i la na zakupn ika m u k a t a .

Real izaci ja drîavnih p r ihoda p u t e m zakupa preslo je b i lo u p r a v i s istem. Tako su sve ob las t i iz t og aspekta bi le podi je l jene n a t e r i t o r i j a lno - f inans i jske jed in ice , zvane na-zare t i , po f inans i j skom kontrolörü ( n a z i r u ) . Za svaku t a k v u oblast , pored naz ira , postojao j e i visi i s t ra^no - p r a v n i org an (müfettiş*), a sjedi&ta su im obi5no b i l a u r a z l i c i t i m mjes t ima . U p rvo j po lov in i X V I sto l jeca obi îno su se naza-r e t i t e r i t o r i j a l n o podudara l i sa sandîacima, dok su u drugoj po l o v in i t og stoljeca granice naza re t a bi le zna tno Sire. U prvo j po l ov in i X V I stoljeia s l u f b u naz i ra u r u d n i c i m a bosanskog sandSaka v r l i o je sarajevski kad i j a ( m u l l a ) , dok je s l u l b u m u f e t t i s a vríio novopazarski kad i j a .

333

K a k o se kod zakup l j i van ja r u d n i k a c*esto rad i l o o vel i-k i m iznosima, nadlezn i kad i ja je redovi to provjeravao i m o v i n s k u i m o r a l n u podobnost kand ida ta , kao i n j egov ih jamaca, i zavodio u sudski registar. I pak r e zu l t a t i su îesto izöstajali. Za v ladav ine su l tana Sule jmana m n o g i su Zakup-n i c i i n j i h o v i j a m c i s t rada l i zbog nemoguCnosti p lacanja. Uz imanje u zakup t a k v i h poslova bilo je skopïano s v e l i k im r i z i k o m pa drzava cesto n i j e mogla da nadje zakupnike . Ta Sinjenica je upravo odrazavala k r i z u u ko jo j se osmansko rudars tvo s ta lno nalâzilo.

R u d a r i . StanovniStvo koje se bavilo pos lov ima rudars t -va d i j e l i l o se n a dv i j e kategori je : a) p r a v i r u d a r i , k o j i sus se b a v i l i vadenjem r u d a ; b) stanovniei o k o l n i h nasel ja u o k v i r u carskog hasa k o j i su obavl ja l i pomocne poslove vezane za r u d n i k e .

P r a v n i poloz*aj p r a v i h ruda ra se mi jen jao . B i l i su to d je lomicno i povremeno povla5tena raja, najvise krScanska, a l i i mus l imanska . U r a z l i c i t i m r u d n i c i m a n j ihov se polo*âaj pones'to raz l ikovao. Tako, npr. , prema zakonu r u d n i k a KreSeva iz 1489. r u d a r i su umjesto osnovnih novîîanih po-reza : drz*avnog haraba (u vr i jednost i j ednog d u k a t a ) i feu-dalne ispendz*e (oko pola dukata ) p lacal i godisnje od kuc*e po j e d n u f i l u r i j u ( d u k a t ) . B i l i su joïs oslobodjeni od sv ih v a n r e d n i h n a m e t a i ob ica jn ih tereta, z a t im od n e k i h feudal-n i h p r i s t o j b i (na ml inove i ovce), dok su druge pr isto jbe p laca l i (na pcel inje kosnice, povrce, i sv in je ) . N j ihove glav-ne pr ihode predstav l ja la je proizvedena ruda , t j . od iskopane rudaíe d a v a l i su c a r u deset inu, kao i od f ina lnog proizvoda opet deset inu. Os ta l i proizvod je bio n j ihov , s t i m s*to je p romet z l a t om i s rebrom bio ograniSen, m o r a l i su ga p reda t i k o v n i c i novca po odredjenoj drzavnoj c i j en i . Z a t i m , r u d a r i su m o g l i i m a t i p r ihode sa zemlje (Sito) n a sto su, kao porez dava l i c a ru deset inu.

P r ema zakonu iz iste godine, za susjedni r u d n i k F o j n i c u vec je poloz*aj t i h r u d a r a bio neSto drugac*ij i . T u je prvo opisano t o k o m vremena mi jen jan je n j ihovog polozaja - prvo obicna r a j a (dava l i haraç", ispendz\ı i sve feudalne p r i s t o j be ) , z a t i m n a osnovu z*albe bio i m je p r i zna t poloîaj f i l u r i d -

334

2ij a ( t j . poloSaj i s t i kao u Kreşevu), a l i t i m i s t i m zakonom (1489) b i la i m je u k i n u t a f i l u r i j a i ponovo naredjen haraç, ispendza i feudalne pr is to jbe . Jedino su ostal i oslobodjeni od van r edn ih nameta i ob i ca jn ih tereta.

is te godine (1489) i o l ovsk im r u d a r i m a b i la su d o k i n u -te dotadasnje povlastice filuridzıja i v racen i u polozaj obicne raje. Zakon o O lovu n i j e pronad jen , a l i t u odredbu ref iek-t u j u popisni de f ter i . Dot le su r u d a r i Olova umjesto haraSa dava l i fiiüriju, a f euda lnu ispendzu p laca l i naturaîno olov-n o m rudom, umjesto u k u p n e ispendze dava l i su 650 u n c i olovne rude. Buduc i je unca vrijedüa 6 akc i to je iznosi lo 3.900, a to je tacno odgovaralo b ro ju s tanovn ika zadu^enih ispendzom u 1468. godine. K a k o se stanovnis*tvo do 1489, bilo p r i l i cno povecalo, t o je t akvo globalno, naturaîno pla-canje ispendSe predstav l ja lo pov last icu.

U r u d n i c i m a p l e m e n i t i h meta la u Pod r in ju (Srebreni¬ca, Sase i d rug i ) stanje se raz l ikova lo u to l i ko sto su t u r u d a r i sta lno ostal i f i l u r id z l j e , s t i m %to i m je f i l u r i j a zam-jen j i va la samo hara?. U ca jn iSkam zel jeznim r u d n i c i m a r u d a r i su od samog poSetka (1468) p laca l i i haraç i ispendzu, sto znac*i posebnih povlast ica n i j e n i bi lo.

Moze se opcenito rec i da su r u d a r i m a u bazenu srednje Bosne, zajedno sa o lovsk im podruüjem, poreske olakslce b i le dok inu te 1489. godine. KreSevo je, prema navedenom zako-n u , predstavl ja lo jos* i zuzetak sa vesim povlast icama, a l i ni je poznato kako dugo je to t ra ja lo . T ime su r u d a r i sv ih r u d n i k a u Bosni po svom p r a v n o m polocaju postal i j e dnak i , obicna raja. Svi su p l a i a l i haraç*, kao i sve feudalne poreze ( ispendzu, usrove i p r i s to jbe ) . Jedino je u srebrenickom podruÇju f i l u r i j a zamjen j i va la haraç*, a to u s t va r i i n i j e predstavl ja lo k a k v u pov las t i cu . R u d a r i m u s l i m a n i b i l i su u povo l jn i j em polozaju u t o l i k o s*to n i su dava l i haraç* i Sto su t r e t i r a n i kao gradsko zanat l i j sko stanovnis°tvo, pa n i su podl i jegal i , osnovnom r a j i n s k o m porezu, tzv. resm-i c i f t u (22 ak£e), k o j i je odgovarao krScanskoj ispendzi, a dava l i su usrove od z l tar ica u k o l i k o su obrad j i va l i zeml ju, kao i razne s i tne pristojbe. S l i can polozaj i m a l i su solarski r ad -n i c i . Prema zakonu ûtuzlanskim solanama (1548) so la r ima

335

je p r ipadao d i o proizvedene soli , t j . i zv jestan broj daña u g o d i n i d a proizvode za svoj r acun , z a t i m b i l i su, kao i r u d a r i , os lobodjeni od i z vanredn ih n a m e t a i obic*ajnih tereta. Jedi-n a pov last ica s v ih r u d a r a sastojala se, dakle, u oslobodjen-j u od i z v an r edn ih d r zavn ih name ta i ob i ca jn ih tereta. Tak-vo je s tanje ostalo kroz cijelo v r i j eme klas icnog rudarstva .

Osnovn i p r i h o d rudara opcenito predstav l ja la je proiz-v odn j a f i n a l n i h r u d a r s k i h proizvoda, nakon Sto bi d a l i ca r sk i d io (1/10, a od 1520. u Fo jn i c i i Kresevu 1/5, odnosno 1/8). Gub l j en je poreskih povlast ica (1489) n i j e mnogo pogodi io ruda r e gdje je proizvodnja b i l a r en tab i lna , med ju -t i m os jetni je se to odrazi lo kod n e k i h r u d n i k a , naroc*ito 2el-j e z n i h . Tako je iz VareSa te godine pobjeglo 14, iz Borovice 2, a iz r u d n i k a olova u Don jem Podgradu 9 rudara .

Treba jos spomenut i da je b i lo i n a j a m n i h rudara , k o j i su r a d i l i za dnevn i cu kod nekog z a k u p n i k a i l i drz*ave. P r i l i -k o m spomenutog davanja u zakup bosanskih r u d n i k a 1478., godine z a k u p n i k u Dubrovcan inu bi lo je preporuSeno da upos l i 200 n a j a m n i h radn ika .

Sto se t ice visine takve dnevnice mo*ze se i s t a k n u t i kao p r i m j e r d a j e 1570. placa na jamnog ruda ra u zeljeznom r u d n i k u Badz* u smederevskom sandzaku iznosi la 15 akc*i sedmicno, kada je j edan kon j sk i tovar drvenog ug l ja pro-d a v a n po 3 ak2e.

Oko lno seosko stanovni&tvo u o k v i r u carskog hasa koje je v r s l l o pomocne sluz*be i Sivjelo od pol jopr ivrede davalo je ca rskom e m i n u u l rove i ra j inske pr isto jbe, a za sluz*be u r u d a r s k o j p r i v r e d i bilo, kao i r u d a r i , oslobodjeno od vanred-n i h drz 'avn ih name ta i obiCajnih tereta . Te sluSbe bile su : pa l jen je i p r ibav l j an j e drvenog ug l j a , sje£a i pr ibav l jan je d rvene gradjé, ta lenje ruda , no len je f ina lnog proizvoda (srebra) u k o v n i c u novca i sliSno.

Sluzba u g l j a r a b i la je osobito vagna j e r je samo d rven i uga l j upo t r eb l j a van za ta lenje r u d a . Zato su u r u d a r s k i m i s u m a m a boga t im podru^ j ima rad i l e bro jne peéi za proiz-v o d n j u ug l ja . Najvise t a k v i h peci s red inom X V I stoljeca b i lo j e e v i den tno u srebreniSkom r u d a r s k o m podruCju. Tako se mogló u t v r d i t i da je godine 1548. u n a h i j i Srebrenic i rad i lo

336

267 t a k v i h pec\ u B u d i m i r u 303, u S u b i n u 1341 i u n a h i j i KuS l a tu 441 pe6, dak le , u c e t i r i navedene nah i j e u k u p n o 2352 pe£i. D r z a v n a taksa od t i h peéi ( resm-i ocaği kömür), k o j u su u g l j u r i p l a f a l i carskom e m i n u iznosi la je po 2 akc*e od pec*i godisnje. U g l j a r i su jo5 platfali badî n a uga l j n a m j e s tu prodaje. V i s i na t og badza n a r u d a r s k i m t r gov ima , k o j i je b io znatta jan i k o j i je redovito i skaz ivan kao posebna poreska s tavka , govor io je o ve l ikom p r o m e t u d r v e n i m ug l j em . .

U pomocne rudarske sluîbe sma t r an je i r ad oko peci za ta l j en j e îeljeza koje su gorjele oko t a k v i h r u d n i k a . D r zavna p r i s t o jba od jedne pec*i mjes t imicno se neîto raz l i -kovala, u C a j n i c u je iznosila 8, a u K r u p n j u 6 ak£i, zavisno od us lova rada i k v a l i t e t a zeljeza.

U t a k v e pomocne sluSbe spadao je i r a d oko samokova, kovaSnica n a vodeni pogon koje su rad i l e u podruSj ima zel-j e z n i h r u d n i k a . Pro izvodna vr i jednost t i h samokova b i l a je znaca jna sto se moîtie zakl juCit i iz v isine drîavnih p r i s t o jb i . U ĞajniSkom p o d r u f j u se (1477) v is ina te pr isto jbe k r e t a l a od 100 do 150 akîîi od jednog samokova godisnje.

U n e k i m r u d a r s k i m sel ima u srednjoj Bosn i (Mi lodraz , Sebesic) p r i s t o j ba n a samokove iznosi la je u prvo j po lov in i X V I st. (1530 - 40) i dup lo vi5e negó u Cajnic'u Sto je ukaz i va lo n a v e l i k u akt i vnos t t i h kovacnica. V n e k i m sel ima U n a h i j i Go*s*canici, s desne strane Dr ine , opet, p r i s to jba na samokove iznos i la je (1548) i zmedu 40 i 80 akéi. M e d u t i m , poce tkom X V I I st. zapa2a se da je t a p r i s to jba gotovo opceni to i znos i la 30 akc i po j ednom samokovu godfsnje.„

N e k i s tanovn i c i , opet, i m a l i su posebnu sluSbu da nose srebro iz bosansk ih r u d n i k a u kovn i cu novca u Srebrenic i . TJ p r vo j p o l o v i n i X V I st. t akva se navode t r i sela i zmedju Olova i VareSa : Brgu le , Ravne i Bla^a, od k o j i h su 23 do-ma6 ins tva , vo jnuc l ta i ak indz i jska (kr^can i i m u s l i m a n i ) i m a l a t u s luzbu i b i l a oslobodjena od i z van r edn ih d r z a v n i h n a m e t a i o b i f a j n i h tereta.

K a d a je rijec* o po jed in im r u d n i c i m a , u Bosni se zapa-îaju t r i osnovne rudarske oblast i , p rema p r o s t i r a n j u rudars -k i h s i n k l i n a l a : a) Srednja Bosna, t j . oblast bivse "Kra l j e ve

337

zemlje" sa s rebren im i ze l jeznim rudnic i raa . Na n j u se nadovezuje podrucje Olová, sa o l o vn im rudn i c ima , koje jé rani je pr ipadalo " Z e m l j i Pavlov icV ' . Ta oblast je dak le obuhvata la porijéíja Bosne, Zeleznice, Stavnje i K r i va j e , b) Podrinje , bosansko (bivsa " Z em l j a Kovacevica" ) i d i j e l om srbi jansko (istoÜna polov ina zvornickog sandlzaka). I u Pod r in ju se r a z l i k u j u dva podruc'ja, sjevernije î i j i se sre-d i sn j i dio protezao r i j ekom D r i n o m izmedu Srebrenice i Z vo rn ika sa srebrenim r u d n i c i m a i juzn i j e koje se nadovezuje n a prvo, a proteze se i zmed ju ÖajniEa i ViSegrada, obuhvata ju6 i i Prac*u sa oko l inom. Ovaj júzniji dio Podr in ja obuhvatao je, dakle, di jelove ran i j e "Hercegove zeml je " i "Zeml je PavloviSa". T u je postojalo neko l iko zel jeznih r u d -nika. c) Sjeverozapadna Bosna. st. p o n j e c e Sane i n j e n i h p r i t oka , gdje u drugoj po l ov in i X V I st. u neko l iko r u d n i k a zapoclnje kopanje zeljezne rude i proizvodnja "zeljeza. d ) Poseban t r e t m a n i m a pro izvodnja soli u t u z l anskom podruc ju .

A) S R E D N J A BOSNA. Rijec je ug lavnom o visoSkoj n a h i j i u k o j u su spadal i sv i r u d n i c i u centra lno j Bosni , od Fojnice i Kreseva sve do Vares*a.

Med ju s i t n i m t r g o v ima u Bosni T u r c i su zatekli r u d n i k srebra Fojnicu, kao najznacajnije varoSko naselje. P rema p r v o m popisu (1468) Fo jn i ca je ima l a 329 kuc*a poreskih obveznika. Ako b i se dal je c i jenio op6i znácaj tog naselja i pr ivrede prema k r e t a n j u s t a n o v n i l t v a zakl jucak b i bio : kons tan tno opadanje. l a k o j e od d rugog decenija X V I st., kada je rudars tvo uznapredovalo, b i l o t u i znatn i jeg dos-el-javanja, opSenito je broj s t anovn ika bio, ipak, u opadanju . Tako je Fo jn ica 1604., p r ema sluSbenim podacima, bro j i la samo 146 domac'instava, od Sega j e n a m u s l i m a n s k i d z emat otpadalo 36 ku£a, a ostalo je b i l o katoliSko stanovniStvo. Medjutim, k re tan je njene privrede, ug lavnom rudars tva , i m a l o je drugaciji tok. Od poSetka (1468) do sredüıe X V I st. rudars t vo je ima lo uzla?nır*liniju. Znac*anije su se poveca-val i ti prihodi od treée' decenije, ja- posebno u sredilnjem periodu vladavine su l taca Sutejmana (izmedu 1528. i 1540). Ü tome medjuvremenu ukupni carski p r i h o d i od tog mjesta /

338

b i l i su z n a t n o poras l i (od 55.943 n a 133.774 akCe), a posebno rudarske s tavke (od 41.917 n a 111.761 akçe) . Rudarske proizvode (154Ö) saSinjaval i su na j v i f e srebro (62.691), z a t i m z lato (37.868), bakar (7.497) i n e l t o m a l o p l av i karnen (400) . U rudarske pr ihode spadala je i t r z n a pr is to jba na tovare .drvenog ug l j a , ko ja je s ta lno b i l a znaîajna. Vek i l i iznos t r zne car ine uopíe (15.560) ukaz ivao je n a znaCajnij i p rome t n a fojnic*kom t r g u . K a k o je i s t a k n u t o , carsk i d io od p l e m e n i t i h me ta l a bio je u vr i j eme Su l e jmana povecan sa 1/10 n a 1/5 od f i na lnog proizvoda, ovdje konkre tno od srebra i z la ta . Y pared s v ih s tab i i i zac ion ih m jera , rudarstvo je mora l o poîeti os jetni je da opada jos* za Sulejmanove v ladav ine . Prema, s luzben im popis ima, p r i j e 1575. b i la je préstala pro i zvodn ja srebra, bakra i p lavog kamena ( lazur ) , a samo su b i l i e v i d en tn i p r i h o d i od z lata , i t o znatno u m a n -j e n i u odnosu n a ran i j e stanje . O v u s i t a u c i j u najbölje i lus t -ru j e poda tak d a je carsk i d io p r ihoda od t o g mjesta izmedu 1540. i 1575. bio opao z a t r i p u t a (od 133.774 ná 46.947 a k & ) . Opee opadanje proizvodnje oc*ito je bio raz log s*to je oko sredine X V I st. ca r sk i d o i od p l e m e n i t i h me ta la bio sman-jen , t j . od 1/5 n a 1/8 f i na lnog pro izvoda. I z ev ident i ran ja (1604) carske osmine od z la ta "1/8 od zlatnoş p i j eska" (sümün-i r ize- i zer) moze se r a z u m j e t i . d a je z l a t o s ug lavnom dobivano i s p i r i v a n j e m zlatonosnog p i j eska u rjeSici Fo jn i c i i d r u g i m potoc ima,

I d a l j i t o k je bio opadanje rudarske proizvodnje. P r i v i d -n a s tagnac i ja pokazuje se k r a j e m X V I i poCetkom X V I I st., t j . e v i d en tn i su i s tov j e tn i u k u p n i novîani iznosi carskog p r i h o d a i 1604., kao i 1575 (46.947). M e d j u t i m , obz i rom na deva lvac i ju akíe k r a j e m X V I st. od kada se od jednog d i r -hema srebra pócele k o v a t i 4,5 akc*i, umjes to ran i je 3 akçe, t o j e govor i lo o znacan i j em opadan ju kol iBinske proizvodnje. i s t i k u r s j e i m a l a fojnic*ká p r i v r eda i kasni je , Sto dokazuje popis iz 1604. TJ t ome i z vo ru je, na ime , u kasn i j em perjodu, na j v j e rova tn i j e p r i j e sredine X V I I st. , naveden i novîani iznos carskog p r i h o d a bio k o r i g i r a n n a svega 15.000 akc% I t o je znac*ilo opadanje proizvodnje n a svega 1/3 u odnosu n a r an i j e s tan je . U t ome sluüaju n a rudarsku pro i zvodnju

339

mogao je o tpadat i ma l i iznos,. jer je (1604) na .same t r zne pr isto jbe (osim rudarstva ) o tpadalo 9057 akc*i.

Takvo stanje fojnic*kog ruda r s t va po t ra ja lo je do vel ikog r a t a k ra j em X V I I st., kada je dosao gotovo p o t p u n i k ra j fciasıc'nöm rudaren ju .

Kres*evo. U vr i jeme promjene v l a s t i KreSevo je preds-tav l ja lo d r u g u po ve l ic lni varbs* u Bosn i i a k t i v i n i r u d n i k srebra. Pocetno stanje (1468) b i lo je 299 kuCa poreskih obveznika. I t u je kretanje stanovnis*tva i pr ivrede, kroz ci jelo vr i jeme, ima lo i s t i t ok kao i u Fo jn i c i . Premda je u t recem i îetvrtom deceniju X V I st. b i lo i izvjesnog dosel-j a van ja rudarskog stanovniStva, opc*i t o k je bio kons tantno opadanje. U Kres'evu je tako pocetkom X V I I st . (1604) bilo ev identno svega 114 kuca poresk ih obveznika, od ko j i h 69 krs*canskih i 45 mus l imansk ih .

Kresevski r u d n i k imao je nes*to m a n j i znacaj nego r u d n i k u Fo jn i c i . Proizvodjeno je najvise srebro, z a t i m nesto b a k r a i lazura . Na jve ia k o n j u k t u r a rudarske proizvodnje pada la je i ovdje u 3. i 4. decenij , kada su u k u p n i carsk i p r i h o d i , u odnosu na stanje iz 1489., b i l i u t r o s t rucen i . Tako je 1528. carska pe t ina od srebra iznosi la 94.350 ( u k u p a n carsk i p r i hod Kreseva : 110.247), a 1540. godine 99.139 akc i ( u k u p a n p r i h o d : 118.736). Os ta l i carsk i p r i hod i , os im o

srebra, odnosi l i su se na t r z n u c a r i n u , p r i s t o j bu na tovare drvenog ug la i p r i s to jbu na tovare uve"zenög v ina .

U samora Kres'evu zlato se ne spominje , a l i je bi lo izvjesne proizvodnje u blizoj oko l i n i . Godine 1524. bio je o tvoren : " r u d n i k Zrtenica u selu B o t u n i c a kod Kreseva" gdje je do pred k r a j X V I st. proizvodeno zlâto u v r i j ednos t i od oko 20:000 akc i godisnje. Tako se u m u k a t a de f t e ru (No 656) izric*ito navod i ta j r u d n i k . Na jv j e rovatn i j e se r ad i o danasn jem selu B o t u n j i , istocno od Kreseva. Pro izvodnja t o g r u d n i k a je 31.X 1532. da ta u t r ogod i sn j i zakup dvo j i c i z a k u p n i k a za 59.058 ak&, T o l i k a v r i j ednost proizvodnje z la ta spominje se i 1575. Kada je carska "deset ina nepre-c*is*cenog z l a t a " u tome r u d n i k u iznosi la 2.600 godisnje. Pr i j e 1604., m e d u t i m , proizvodnja je b i l a prestala, kada se. t a j r u d n i k . takod jer spominjg (ösr-ü zer-i pic* karye - i B o t u n i ca hâl î ) , a l i bez pr ihoda. 340

Od sredine X V I st. p r i h o d i u Kres'evu, is to kao i u Fo j n i c i , poEin ju r ap i dno da opadaju. Pr i je 1575. u k u p n i cárski p r i h o d i u Kres'evu b i l i su opal i na j e d n u Ee t v r t i nu (na 29.145 a k î i ) , a p r i h o d od samog srebra (1/8) bio je opao, StavISe, n a jedanaest i d io od ran i j e proizvodnje (od 99.189 na 8.847 akS i ) . K r a j e m X V I i pocetkom X V I I st. os im srebra proizvodjeno je t u jos* -nes*to bakra i l a zura .

I kasni je je r u d a r s k a pro izvodnja b i la u opadanju . Ğin-jénica da je navedeni novSani iznos u k u p n i h kresevskih p r ihoda (29.145) bio k o r i g i r a n na svega 10.000 akc*i najvjero-va tn i j e u p rvo j po l ov in i X V I I st., govori da je t i m e gotovo doSao k r a j k las icne rudarske proizvodnje u Kres'evu.

U kresevskom podruc ' ju posto ja la su joS dva r u d n i k a srebra, u sel i m a Dezevici i Dus in i . U r u d a r s k o m z a k u n u za Fo jn i cu i u jedno za Deíevicu i D u s i n u iz 1489.Hi r u d n i c i su navedeni kao depandansi fojnic*kog r u d n i k a , dok se, opet, u popisu iz iste godine navode da pri jpadeju kresevskom r u d -n i k u .

DéXevica je (1468) zatecena kao srednje naseljeno selo (48 ku£a), dok se kasni je bro j s tanovn ika smanju je , t ako da je 1604. t o selo i m a l o svega 16 kuca, od k o j i h 5 m u s l i -m a n s k i h . § to se ukupníh carsk ih pr ihoda t ice, o n i su - kao 5to je opceni to konsta tovano kod sv ih r u d n i k a - i m a l i uzlaz-h u i s i l a znu l i n i j u , najveĞi su p r i h o d i zabi l jezeni u t recem i c e t v r t om deceni ju ( i zmedju 3.000 i 4.500 a k í i ) . Osim srebra, t u je 1489. b i l a pronad jeha i zeljezna r u d a , k o j u je o t k r i o j edan r u d a r iz Olova. Najveci p r i hod od srebra b io je ev identan 1540. kada je carska pe t ina od brstog srebra iznos i la 2.700 ak5i. Kasn i j e je. rudars tvo rap idno ppadalo t ako da poce tkom X V I I st . (1604) n i j e t u vise b i lo spomena o rudarsko j d j e l a tnos t i .

Dusina je zatecena (1468) kao man je selo (15 k u c a ) . ü vr i j eme ruda r ske k o n j u k t u r e stanovnis 'tvo se i proveíavalo, t j . u 3. i 4. decen i ju X V I st. bro j i l o je i zmed ju 30 i 35 do-maíinstava. O d sredine t o g st. opada, kada i ma l ena proizvodnja srebra sasv im presta je. Vec* godine 1575. n i j e vise b i lo spomena o r u d a r s t v u . Pocetkom X V I I st. (1604) ima lo , je u k u p n o 21 ku£u, od k o j i h samo 2 krlcfanske, a ostale mus-l imanske .

341

od rudnika iznosio je obifno oko trecme ukupnih carskih prihoda tog naselja, dok je ostalo otpadalo na prihode od poljoprivrede. Godine 1575. prihod od rudnika iznosio je 4.800 akci (desetina od "zeljeza 4.400 i pristojba na 12 samo-kova po 30 akc*i), a ukupan prihod neselja 13.327 akc*i. Po-fcetkom X V I I st. SebéSic pokazuje neke elemente trga, t j . bila je evidentna carina na promet izvjesne robe, posebno n a promet v ina i rakije, c*ija je potrosnja bila karakteristika sv ih rudarskih mjesta. '

Podruííje Sebesica bilo je, ofiito, bogato zeljeznom ru -dom>ff*u se pocetkom X V I I st. pojavljuju i drugi rudnici. Novi je rudnik zeljeza bio otvoren u takozvanom selu Radostovu, danasnje selo Rostovo, kod Sebeliea, izmedju Hasa i Rata , koje je tada prestavljalo znacajnije naselje (103 kude, od kojih 1 krScanska, ostale muslimanske). Te godine posto ja la su tu 2 samokova i bio je evidentan malen iznos desetine od zeljeza (400 ak*Ci), dok ' je ukupan cárski prihod od tog naselja iznosio 8.063 akce.

NeSto malo proizvodnje *zeljeza bilo je i u blizoj okolini srebrenih rudnika KréSeva i Fojnice, Sto se mole, zakljuSiti po samokovima, stalnün pratiocima leljezne rude. Od kraja X V do pdcetka X V I I st. mole se u izvorima pratiti rad sa-mokava u selima : Crna R ika , Rag ale i HotigóSta (dañas OtigdSce),

Pri je 1604. bila je poKela proizvodnja zeljeza i, u selu Rakova Noga (15 muslimanskih kuca ) , sjeverno od Kreseva. Proizvodnja je tada bila u samom pocetku jer je carski pr i hod od ¡íeljeza (zajedno sa pristojbom od samokova) iznosio samo 300 akci.

BusovaEa je zateCena (1468) kao sióusno naselje od svega 5 doma6 insta va i kao aktivni rudnik zeljeza. Kasni je se stanovnistvo konstantno pe veía va, tako da je naselje do pocetka X V I I st. (1604)'* izraslo u kasabicu, sa 43 doma-cinstva. Prihodi od zeljeza n isu bili évidentni, ali je neke proizvodnje, ipak, bilo, n a I to ukazuje stalno spominjanje emina rudnika (1528, 1540, 1604). To je jasno i iz jedne na -redbe Porte iz 1528. da oni "koj i se ovamo doseljavaju ne smi ju da diraju zemlje rudara u Busovafi" .

344

Vares" je p r vob i tno (1468) b i lo srednje naseljeno selo (35 k u c a ) i a k t i v n i r u d n i k zeljeza, sa u k u p n i m ca rsk im p r i h o d o m od 5.400, akîfi. Kasni je se stanovnistvo, kao i p r i -hod i , s t a lno poveéavali tako da je 1604, Vares* predstavl jao t og sa u k u p n o 159 kuca (10 mus l imansk ih , ostalo krs*cani) i u k u p n i m p r i h o d o m od 53.227 akc*i, od cega je n a rudars tvo o tpada lo 37.840 (desetina od zeljeza 36.940 i pr is to jba od 30 samokova = 900). Takav ñivo proizvodnje Vares" je mogao da zaáríi do pred k ra j X V I I stoljeéa.

U o k o l i n i Vares'a k ra j em X V I st. zapoc*ela je proizvod-n j a zeljeza jos* u dva sela : Brgu le i Mircez i .

Selo B r g u l e (nazivano rani je jos i Ja vor i ) je 1604. pred-s tav l ja lo srednje naselje, sa 77 kuca (12 krs*c*anskih i 65 musl i m a n s k i h ) i u k u p n i m carskim p r ihodom od 4.193 akce. T u su r a d i l a 2 samokova, a p r ihod od rudars tva (desetina od Zeljeza), zajedno sa pr isto jbom na samokove, iznosio je 800 akc*i. Os ta tak se odnosio na pol jopr ivredne proizvode.

S t anovn i c i t og sela su jos od rah i j e v r s i l i slu^be u o k v i r u rudarske proizvodnje. Vec je spomenuto kako je u 3. i 4. decen i ju X V I st. iz sela Brgu la b i lo 12 domaíinstava : voj-n u k a , akindz*i ja i . d r u g i h (krscani i mus l iman i ) ko j i su, zaj edno sa jos* 11 t a k v i h domac*instava iz susjedna 2 sela (Ravne i Biaza) sacmjaval i ka ravan ponosnika srebra iz bosansk ih r u d n i k a u kovn icu u Srebrenic i i b i l i oslobodjeni od i z v a n r e d n i h dr*zavnih nameta i obic"ajnih tereta.

Seio Mircez i , v jerovatno odgovara danasnjem selu M i r , s desne s t rane rjeSice Stavne. Pocetkom X V I I st. (1604) to j e m a n j e selo (31 kuca ) , a pro izvodnja zeljeza bi la je u po-cetno j faz i . Tada je t u radio jedan samokov, a spominje se i j e dna napus*tena pee za talenje. Desetina od zeljeza b i l a je m i n i m a l n a , svega 50 akc i .

Da l j e , u o lovskom podruc*ju (nah i j a Olovo) proizvod-jeno je u neko l i ko r u d n i k a olovo, a nés*to i zeljezo.

Olovo. T u r c i su zat ek l i Olovo (1468) kao ma i enu varos, sa 126 k u c a i kao na jenaca jn i j i r u d n i k olova. Kasni j e se s tanovn i s t vo , kao i proizvodnja, rap idno poveffavaju. Najve-fia k o n j u k t u r a proizvodnje olova pada rani je negó u d r u g i m r u d n i c i m a , u v r i j eme su l tana Bajezida I I . Do 1489. stanov-

345

nistvo je b i lo poraslo n a 182 kuce, a carsk i p r i h o d i su te go-d ine b i l i dos t i g l i najvecl n ivo , u k u p n o 80.941 f od samog olo-va (desetina) 65.844. akc~e. To je b i lo vise negó s*to su te go-d ine i znos i l i u k u p n i p r i h o d i i Fojnice i Kres*eva zajedno.

God ina 1489, m e d j u t i m , b i la je pre lomna. Popisom iz te godirie bile su dok inu t e poreske povlastice ruda ra u Olo-vu . O n i su dotle ispend^u dava l i n a t u r a l n o , globalno 650 u n c i o lovne rude po 6 akc*i i umjesto hara îa . f i i u r i ju . T i m popisom b i l i su izjednac*eni sa osta lom ra j om ; mora l i su p laca t i ispendzu i haracf (vr i jednost d u k a t a ) , te deset inu od e v e n t u a l n i h po l j op r i v r edn ih proizvoda. Davanje ispendze n a t u r a l n o pogodovalo je r u d a r i m a i zbog toga sto je n a t u -r a l n i g lobal iznosio manje nego u k u p n a novîfana ispendza (po mus*kim odras l im c lanov ima 25 ak? i ) , a akumu l i r an j e olova n a j ednom mjes tu , u d r zavnom magac inu , opet odak-fava lo je promet olovom sa s t r a n i m k u p c i m a (Dubrovcani -m a ) . N i j e jasno k a k v i su jos* f a k t o r i negat i vno ut j eca l i da je pro izvodnja olova vec poSetkom X V I st. b i l a jako opala, te se n i j e poprav i la n i za vr i j eme Sule jmana. Dok je 1489. carska desetina olova iznosi la 186 m i l a r a i 3.728 unc i olovne rude, dot le je 1528. pe t ina od olova iznosi la svega 55 m i la ra , a 1540. godine 76 m i l a r a . <

K u r s öpâdanja p r i h o d a i s tanovn i^ tva p r i m j e t a n je. i kasnı je. Pocetkom X V I I st. (1604) u O lovu je b i lo evidentno 138 k u c a (16 m u s l i m a n i , ostalo krscani ) n a u k u p n i m car-s k i m p r i h o d o m od 12.980, od cega je n a p e t i n u od olova otpadalo samo 1.520 akc*i. Takav n i vo proizvodnje mogao je da potra je sve do ve l ikog ra ta , kada je bio i k r a j kiasicnog nadaren ja .

Carsk i has olovskog podruc*ja obuhvatao je, os im Olova, jos 6 sela, od k o j i h su t i l sela b i l i e v i d e n t i r a n i kao r u d n i c i olova, depandansi samog Olova, i to sela : SiSal , KruMeva i Donje Podgradje.

U p r v i m t u r s k i m pop is ima (1468, 1485, 1489) sela Cical (25 kuca ) Krusevo (30 kuca ) i Donje Podgradje (30 kuca) navode se kao " r u d n i c i o lova" , m e d j u t i m , p r i h o d i od olova n i kod j ednog od t i h sela n i s u konk r e tno iskazani , kao tto nema t r a g a o p ro i zvodn j i olova n i u k a s n i j i m izvor ima.

346

Obzi rom n a malene u k u p n e pr ihode od t i h sela je da su t a naselja zatecena kao r u d n i c i , a l i je pro izvodnja olova od-m a h u poce tku préstala.

U o lovskom podruc*ju b i lo je i proizvodnje Zeljeza. Ú r a -ninı i zvor ima (1455) spominje se znac'ajnije selo Va rc i (85 kuc"a) kao r u d n i k zeljeza (danasnje V r u c i , kod Cev l janov i -6a i l i V r u d c i , istoHno od Olova) . U kasn i j im i zvor ima, med-j u t i m , nema spomena o zeljezu, pa je oc*ito da je to naselje zateceno kao r u d n i k , a l i je proizvodnja rano préstala.

t e rav i ce . Zateceno (1468) kao "bazar Z rnovn i c e " (38 kuéa). Odgovara, v jerovatno, danasnjem selU t e rav i c e (na StupSanici ) gdje je od pocetka X V I st. zapocela pro izvodnja ¥eljeza. U v r i j eme Sule jmana (3. i 4. deceni j ) , kada opceni-to raste k o n j u k t u r a u ruda rs t vu , i ovdje se s tanovnis tvo i p r i h o d i povecavaju, Pr i je 1528. ovamo se doselilo iz Ca jn ica 6 doma i i n s t a va (1 mus l imansko ) , o&to ruda r sk ih porodica, nas t an i l i se u selu Dr inovo? i svi se upos l i l i kao r u d a r i u r u d n i k u Zeravice. U t o vr i j eme je oko polovine u k u p n i h p r ihoda naselja otpadaio je n a zeljezo, ostalo na razne pol--j opr i v redne kültüre. Tako je 1540. od 9.963 akc*i u k u p n i h pr ihoda , 4.900 otpadalo n a rudars tvo (desetina od zeljeza), ra&ınajuci t u i p r i s t o j bu od 4 samokova (400). Vec t ada je 2eravice predstavl ja lo naselje od 74 kuce, od k o j i h 41 mus-l imanska . Poc*etkom X V I I st . (1604), m e d j u t i m , proizvodn j a zeljeza, kao i s tanovnistvo, opadaju. Carsk i p r i h o d od zeljeza zajedno sa pristojböm n a samokove, n i j e iznosio n i po l ov inu od p r ihoda iz 1540. god. Isto t ako je bi lo ópalo i s tanovnistvo n a 64 kuce (44 mus l imanske ) . K a r a k t e r hazar a u tome nase l ju odrazavala je s ta lna stavka badza na

..prodato v ino.

B) PODRINJE . Ova rudarska oblast u sredisnjem dije-l u obuhva ta srebrenicko - zvornic'ko podrucje s l i jeve i s des-ne strane Dr ine sa s rebreh im rudn i c ima , i ü go rn j em d i j e lu podruc'je i zmed ju Visegrada, Ğajnic'a i Prace sa zel jeznim rudn i c ima . U srebrenicko - zvorñic'kom podru<*"ju b i l i su na j znaca jn i j i r u d n i c i : Srebrenica i Sase.

Srebrenieu je osmanska v last zatekla kao d r u g u po na -seljenosti varos* (Fo jnica, Srebrenica) , a po p r i h o d i m a od

347

srebra ona je predstav l ja la na jznaca jn i j i r u d n i k u Bosn i . Osobit i znacaj i m a l a je po tome s*to je t u od pocetka i s ta lno kasni je rad i l a j ed ina kovn i ca novca u Bosni .

Za vr i jenie Su le jmana stanovnis'tvo se t u poveéava, kre ta lo se i zmed ju 260 i 300 kuéa (1533, 1548), kada o n o ' u g l a v n i m r u d n i c i m a (Fojnica, Kresevo) upravo opada. B i l o je k las i f i c i rano n a povias'tene zanat l i je (mus l imansk i dze-m a t ) , ob icnu r a j u (krscan i u varoSi) i filuridíije ( r u d a r i k r scan i ) . I dobar bro j m u s l i m a n a akt i vno je ucestvovao u rudarsko j pro i zvodn j i pa su b i l i oslobodjeni od i z van r edn ih d r ^ a v n i h n a m e t a i ob i ca jn ih tereta. Godine 1604. bi lo je t u ev identno u k u p n o 334 kuée, od cega 182 mus l imanske i 152 krs'canske od k o j i h 49 kuc*a f i lur idz i j e . Vec je i s t a k n u t o da su u r u d n i c i m a srebra u P o d r i n j u r u d a r i zadrzal i s ta tus f i lu r id z i j a , t j . u zamjenu za hara^ plaéali su godisnje od domacmstva j e d n u f i l u r i j u . Dzemat l i lur idEi ja u X V I i po-ce tkom X V I I st . (1604) kretao se. brojno i zmed ju 45 i 49 ku6a. Is t icanje posebno u sv ima popísima (od 1533. i dal je ) ovog dzemata íiluridz'ija i n j ihovog statusa ukazuje da su to b i l i profesionálni r u d a r i .

Pro izvodnja srebra, t j . carsk i dio (1/10) od te pro izvod-nje, iznosio je oko dvi je t recme od u k u p k i h pr ihoda u Sreb-ren ic i . T i p r i h o d i u samóme m j e s tu u X V I st. (1533, 1548) i znos i l i su oko 100.000, od cega je desetina od srebra (20.000 d i rhema ) v r i j ed i l a 60.000 akc i . To dalje znaft da je cje!o 7

k u p n a godis'nja pro izvodnja srebra ci jenjena n a 200.000 d i rhema. Veé pred k r a j X V I st. pro izvodnja priliíno opada, a i akc"a znatno deva lv i ra , t ako d a je 1604. carska deset ina od srebra iznosi la svegal 14.102 d i rhema. \

Kovn ica . Poznato je d a je u Srebrenici postojalak kovn ica i pr i j e T u r a k a . K a d a je p rorad i l a u tu rsko j v l a s t i ne mdze se taSnije u t v r d i t i . Oko 1519. p r v i pu ta se navode drz*avni p r i h o d i od kovnice (od kovanja bijele monete ) , k o j i su iznosi l i 400.000 akc l . I s t i tcd ik i p r ihod i ev identn i su kroz cijelo X V I st. M e d j u t i m , t a j iznos n i je s ta lno imao i u s t i faktíínu vr i jednost , j e r je obuhvatao vr i jeme i cVrste v a l u -te, kao i v e l i k u deva lvac i ju akíe. Prema zakonu za Srebre-n i c u iz 1548. kovano j e od 100 d i r h e m a srebra 420 akc l , od

348

c*ega je 120 pr ipadalo kovn i c i , a 300 akc*i v l asn iku srebra. K r a j e m tog stoljeca, m e d j u t i m , znatno je b i la uman jena tezma i vr i jednost akçe, t ako da je p rema zakonu iz 1604. od 100 d i r h e m a kovan d u p l i iznos, 840 akîi, od cega je kovn i c i pr jpadalo 240, a v l asn ika 600 akc i . I pak u popisu iz iste godine b io je ev identan j edan sredn j i kurs , kada je, na ime , v iasn ik za 1 d i rhem srebra dobivao 4,5 akçe, t j . tako je te godine obracunavana carska deset ina od srebra (14.102 d i r h e m a = 63.459 akc i ) .

Na osnovu navedenih zakonsk ih odredaba i k o n k r e t n i h ev ident i ran ja " u popísima moguce je za pojedine periode u t v r d i t i i kapaci tet te kovnice. Moglo se, naime, u t v r d i t i da je carsk i d io u sv ima r u d n i c i m a srebra u Bosni (1/15 u Fo jn i c i i Kresevu i 1/10 u sv ima os ta l im rudn ic ima ) u pe-t o m deceni ju (1540, 1548) iznosio u k u p n o 100.424 d i rhema. I sk i van j em tog srebra u akçe k o v n i c i je ostajalo 120.000, a v iasn ik je dobivao 300.000 akc i . B u d u c i je tada godisnj i p r i h o d kovnice iznosio 400.000 znac*i da je kroz kovn i cu t reba la proCi skoro c e t i r i p u t a t o l i k a kolic~ina srebra da b i kov-n i c a ostvar i la navedeni god isn j i p r i hod . To d r u g i m rijecfima zna*5i da je kroz kovn i cu prolazi lo ug lavnon i ostalo proiz-vedeno srebro u Bosni, íto je i logi^no je r je promet srebrom sta lno bio ograniCen, mora l o se p r eda t i kovn ic i po utvd je -n o m k u r s u ,

Z a t i m , konk r e tn i p r i h o d i kovnice iz kasnijeg vremena jasno govore o ve l ikom opadan ju proizvodnje srebra. Naime, p r i h o d kovnice je i 1604. ostao nepromijenjen, . 400.000 akci , a budu6i je tada kovana akça tez i la upo la manje nego rani je , znac i da se do te godino b i l a upo la smanj i la proizvodnja srebra u Sosni.

T r eb ra jos* spomenut i da t a kovn ica u X V I st., a vjero-va tno i kasni je , n i je davana u zakup. U m u k a t a de f te r ima iz X V I st. ev identni su zakup i sv ih r u d n i k a u Bosni, a l i "ne i kovnice u Srebrenici . Napro t i v , kovn ica u .Novom B r d u u tome per iodu stalno je b i l a predmet zakupa, k o j i se u t r i godine kre tao i preko 6.000.000 a k & .

Sase. Dana ln j e selo sjeveroistoîno od Srebrenice T u r c i su za tek l i kao znaSajni j i r u d n i k srebra.

349

Godine 1533. Sase je ruda r sko naselje sa t ggom sa u k u p n o 132 kuée, od k o j i h 24 mus l imanske . M e d j u krscan i -ma, bilo je 17 kuca f i lur idz ' i ja , a l i su upravo te godine b i l i i z gub i l i f i luridz' i jaske povlastice i u p i s a n i na hara?:. Kasni je se stanovnis*tvo povec*ava tako da je 1604. b i l o t u 188 kuca, od k o j i h 59 mus l imansk ih . F i lur idz ' i j a j e t ada b i lo samo 7 dom adinsta va.

Na p r v o b i t n i znaíaj Sasa ukazu je Z lnjenica filo je 1488. bio donesen poseban k a n u n za t a j r u d n i k . K r e t an j e bro ja f i lur idz ' i ja u n j emu oznac*avalo je upravo stanje rudarstva . Na j ran i je stanje moglo se u t v r d i t i iz 1519. kada je Sase bü-j e z i l o vel ike godisnje pr ihode od 220. 698 aKíi. Istodobno bi lo je ev identno 28 f i l u r i d z i j s k i h domaíinstava. U sljedeéih 14 godina, godina, m e d j u t i m , p r i v r eda je b i l a j ako opala, t ako da su do 1533. u k u p n i ca r sk i p r i h o d i b i l i opal i na 103.201 akc*a, manje, dakle, negó po lov ina r a n i j i h pr ihoda. I t o l i k i p r i h o d i bilí su znacajni , veci negó p r i h o d i u Srebre-n i c i iz te godine. Ce t i r i pet ine od toga iznosa odnosio se na pro i zvodn ju srebra, naime, carska deset ina iznosi la je 27.760 d i rhema , t j . 83.579 ak<5i. Is todobno je i b ro j f i lur idz ' i ja bio opao n a 17 domaclnstava. Kasn i j e rudars t vo opada tako da su 1604. U k u p n i p r ihod i u Sasama i znos i l i 86.165 akc l . I bro j füurdzija, kako je receno, bio je opao n a svega 7 domacins-tava.

Sasko rudars tvo je kasni je d i j e l i l o s u d b i n u rudars tva susjedne Srebrenice, t j . ugasi lo se p r i j e sredine X V I I sto l-jeéa.

U ovom podruc ju postojalo je jos* neko l iko m a n j i h r u d -n i k a , k o j i su rano, k ra j em X V i l i poce tkom X V I st., presta l i sa pro izvodnjom. To su : Djevanje , B u d i m i r i L jubod in je .

Djevanje, danasnje selo n a zapadnoj oba l i novog Zvor-nic*kog jezera. To je zateceni r u d n i k srebra i olova. Neznatni p r i h o d i od rudars t va spomin ju .se Ho 1519. k a d a j e t u b i l o -ev identno 14 filuridiâja. F i l u r i j a j e t i m r u d a r i m a zamjenj iva-l a sve poreze (harac, ispendzu i usVove). M e d j u t i m , naselje se nes*to kasni je (1533) pojavl juje sa u k u p n o 29 domacinstava, kada se r u d a r s k a dje latnost vise ne spominje .

B u d i m i r , ime nekadasnje nah i j e , sjeverozapadno od

350

http://spominju.se

Sretjrenice, a l i i konkre tno is to imeno rudarsko naselje kao centar te nah i j e . Danas neutvrd jeno . K a o r u d n i k spomini je se samo u n a j r a n i j i m ugovorirna o z akupu . (od 1468. do 1479).

Ljubodinje. Takodjer u n a h i j i B u d i m i r , spominje se kao r u d n i k samo u n a j r a n i j i m ugovor i rna o z a k u p u (od 1468. do 1479).

U i s t om t o m podruc' ju ( nah i j a B u d i m i r ) navode se 1519. jos* dva nas l ja sa nasel jenim filuridzıjama : Hratinci ( istocno od Nove Kasabe) sa 8 filuridzıjskih kuía i Hlapovici (danas nepoznato) sa 10 fllurdîijskih kuc*a, tto b i moglo znacıti d a je i u t i m nasel j ima bi lo rudarske proizvodnje.

U r a n o m per iodu (do kra ja X V st.) postojao je u sreb-renic*kom podruc ' ju i j edan r u d n i k zeljeza, za r a z l i k u od na-vedenih s rebren ih r u d n i k a . To je DaljegoSta, u zavoju Dr ine , jugoistoc'ho od Srebrenice (danas V. i M . Daljegos'ta). T u r c i su ga za t ek l i (1468) kao a k t i v a n m a n j i r u d n i k Seljeza. U k a s n i j i m i zvor ima , m e d j u t i m , vise se ne spominje kao r u d n ik ,

U zvornic*ko - srebreniíkom podruc ' ju , n a desnoj s t r a n i Dr ine , t u r s k a v last je zatekla neko l iko a k t i v n i h r u d n i k a ko j i se obicno povezival i sa Srebren icom i Sasama, kao g l a v n i m r u d n i c i m a u F o d r i n j u :

Crnífa (danaânje selo na D r i n i ) dobrö je poznat srebreni r u d n i k iz do tu rskog perioda, gdje je nekada b i l a nastan jena i ko l on i j a Dubrovcana . O nekadasnjem z n a i a j u t og r u d n i k a govori i îinjenica sto je 1488. bio donesen poseban k a n u n za ta j r u d n i k . Spominje se u n a j r a n i j i m ugovor i rna o z akup ima r u d n i k a ovog podruc ja (1468 - 1479). Pro izvodnja je, medj u t i m , m o r a l a p res ta t i k ra j em X V st. j e r se u k a s n i j i m izvo r ima vise ne spominje .

Bohorina (danas Bor ina ) je bio centar is to imene nah i j e . Kao r u d n i k srebra spominje se u n a j r a n i j i m ugovor i rna o zakupu (1468 - 1479). ;TJ kasni j i z i z vor ima , m e d j u t i m , nema spomena o rudarskoj d je la tnost i . Godine 1533., i kasni je , evidentna su dva istoimena naselja : G. B o h o r i n a (40 kuca, od k o j i h 13 m u s l i m a n s k i h ) i D . B o h o r i n a (74 kuée, med ju k p j i m a 7 mus l imanskih ) .

Zaja£a (sjeveroistocno od Bohor ine ) takodjer je u r a -

351

nom per iodu bio akt ivni r u d n i k srebra. Godine 1533. to je raanje selo (13 kuca ) u kome je b i lo jos nes'to rudarske pro -izvodnje. M e d j u t i m , pr i j e sredine X V I st. p ro i zvodn ja je préstala.

Uz Srebrenicu i Sase, kao g lavne rudn ike , u n a j r a n i j e m per iodu (1468 - 1479) povez ivani su u j ednu ekonomsko - za -k u p n u c je l inu ( m u k a t a ) ne samo r u d n i c i b l i s k i Srebren ic i , s lijeve i s desne s trane D r i n e (Sase, Djevanje , B u d i m i r , L jubodin je , Crnca , Boho r ina , . Zajaca) , negó i d a l j i r u d n i c i u o k v i r u prostrane brvenicke nah i j e ko ja se s tera la sve do Raske. I ako su a d m i n i s t r a t i v n o p r ipada l i Z v o r h i k u , na l a z i l i su se daleko n a jugo i s t oku , pa Éemo i h samo poimenice na -vesti. Veíina i h je préstala sa pro izvodnjom jos pr i j e sredine X V I st. Os im s p o m e n u t i h r u d n i k a , u o k v i r u jed instvene muka t e u tome r a n o m per i odu navedeni su jos r u d n i c i : K a r a m a n , Jagodina G lava i Pop (büze n e u t v r d j e n i ) . Sv i t i r u d n i c i (11) b i l i su u per iodu o d . 1468. do 1475. l i c i t i r a n i u t r i godine za 960.000, odnosno (od 1472. do 1475) za 1,225.000 ak2i . Z a t i m , u popísima iz prve polovine X V I st. (1519, 1533 i 1548) s desne s t rane D r i n e , u o k v i r u zvornickog sandSaka, zabilje'zeni su jo? r u d n i c i : r u d n i k n a Cer planini, "neda leko od Sabaíke t v r d j a v e " (blize neoznac*en), v jerovatno zeljezo; K r u p a n j , r u d n i k zeljeza ; Go l6an ica (nah i j a G. i zmed ju rjecice L jubov id je i gorn jeg t oka Jadra ) , r u d n i k zeljeza ; Listje (?) i Belo Brdo , u podruîju Kozije Gîave (büze ne-u t v rd j eno ) , r u d n i c i srebra. Godine 1519. r u d n i c i u Koz i jo j G iav i (L ist je i Belo Brdo ) d a t i su u t rogod isn j i z akup za 90.000 akc i , a r u d n i k Goscanica za 51.000 ak£i. Jos i 1548. Gos*canica je bio a k t i v a n r u d n i k , kada je carska deset ina od zeljeza iznosi la 1.000 ak<?i godi?nje.

U j u zn i j em d i j e l u bosanskog Podr inja , u p o d r u c j u izmed ju Viségrada i Cajni^a, t u r s k a vlast je zatekla neko l i ko a k t i v n i h z*eljeznih r u d n i k a . To su b i la vecmom ma l ena n a -selja u k o j i m a r u d a r s k a pro i zvodnja ubrzo prestaje.

Pocevsi od Vi°áegrada p rema j u g u prvo je selo Sase. K a o r u d n i k zeljeza Sase se navod i u n a j r a n i j i m izvorima* (1468, 1485, 1489). To je selo srednje naseljenosti, k r e ta l o se od 19 (1485) do 24 kuce (1489) od k o j i h 5 m u s l i m a n s k i h .

352

Rudarska pro izvodnja je b i la , m e d j u t i m , préstala pr i j e 1477. kada je popisivac" V i l d a n zabiljez*io da je " r u d n i k napus'ten, v i t l o v i mü. pokvaren i , a stanovnis 'tvo zapisano kao obicna ra j a " . >

TJ pod ruc ju Prace (Cataldza) i s tarog Borc*a bi lo. je nekol iko m a n j i h r u d n i k a . Jedan od n j i h je Hladiİo ( V r h Praca) . TJ n a j r a n i j i m popísima (1468 - 1489) zabiîjezen je raz l ic l to (Hladinovic*i, Hladiİo, K l ad i l o , K l a d n i k İH V r h Praca) iz cega je jasno da se na laz io u izvor isnom podruíju Prace. Kre tao se u t ome v r emenu od 16 do 18 küífá, od k o j i h t r e i i n a m u s l i m a n s k i h . Pro i zvodnja je b i l a malena. Med ju p r i h o d i m a je (1489) sarae 80 ak? i otpadalo na rudars tvo (60 od jednog samokova i 20 ak*c"i na ime carske desetine od zeljeza), t ako da je pro i zvodnja ubrzo préstala.

Selopek, sicusno naselje, t akod j e r u izvorisnom podruc*-j u Pratfe, r u d n i k zeljeza. Prema p r v i m i zvor ima (1485, 1489) p r i h o d i su b i l i v r l o m a l e n i ; ubrzo je napusten.

Grabovica, r u d n i k Seljeza, u i s t om podruc ju . Maleno naselje (1489 - 4 kuce) ; ubrzo pro izvodnja préstala.

Busovac (Busevac?) , u p o d r u c j u Borca ; maleno naselje (1489 - 13 k u c a ) , r u d n i k zeljeza. Ubrzo napus'ten.

U ovom r e v i r u z*eljeznih r u d n i k a najbogati je je bilo cajniüko podrucje, gdje je u p rvo vr i j eme bilo a k t i v n a pet r u d n i k a , med ju k o j i m a najznaca jn i je samo Cajnice. Zateíe-no je (1468) kao t r g s fednje razv i j enost i (190) kuc*a) i kao znacajan r u d n i k k o j i je od pocetka davan u zakup. Godine 1477. cVjni&u r u d n i k je bio d a t u t rogod isn j i zakup za 3.542 duka ta , *s*to je u ak l ama , iznosi lo 159.390 (godisnje 53.130). Do tada je naselje nel-İto poraslo, broja lo je ukupno 199 k u i a (medju n j i m a 5 m u s l i m a n s k i h ) .

U t o v r i j eme u Cajnic 'u se odv i ja la z iva rudarska ak t i v -nost. T u je rad i lo 415 pec i za ta len je zeljeza i bilo u pogonu 6 samokova.

U X V I st. stanovnis ' tvo nesto opada, kao i proizvodnja. Vec je i s t a k n u t o ran i j e da se u t recem deceni ju pet rudars-k i h domac*instava odavde presel i lo u zeljezni r u d n i k Zeravi -ce kod Olova. Z a t i m , m a l e n i z a k u p n i iznosi tog r a d n i k a u prvo j po lov in i stoljeóa takod je r govore o opadanju rudarske proizvodnje.

353

Godine 1585. u Ca jn icu je b i lo ev identno . u k u p n o 177 domacmstava (106 m u s l i m a n s k i h i 71 krScansko) , f t o je u adnosu n a stanje iz k r a j a X V st. znaSilo opadanje. Sve t o s tanovnis tvo b i lo je u ak t i vno j ruda rsko j sluîîbi i oslobodjeno od s v ih d r l a v n i h nameta i i z van r edn ih "tereta. Oc*ito, kao a k t i v n i & n i o c i u rudarsko j p ro i zvodn j i , 28 krs'éanskih domac' instava n i j e placíalo osnovi r a j i n s k i poréz ( ispendzu), kao tío n i mus l imanska domacmstva nisü plácala r a j i n s k i resm- i c i f t . K o l i k a . je b i l a k o n k r e t n a ruda r ska pro izvodnja u t o vr i j eme ne moze se u t v r d i t i , a l i obz i rom n a c ln j en i cu d a su dot le b i l i ugaseni oko ln i r u d n i c i u selima, depandansi c'ajnickog r u d n i k a , jasno je opee opadanje r u d a r s t v a u óvom podrue ju . Takav s i lazni t ok cajniöko rudars tvo je ima lo i u X V I I stoi jecu.

Spomenuta c°etiri r u d n i k a , depandans i centra lnog c'ajn i ckog r u d n i k a , b i l i su :

Krizevo. Odgovara v jerovatno K r i & v c i m a , danasnjem zaseoku sela Uhotiéa kod CajniÍía. P rvob i tno (1468) to je b i lo znacajno naselje, sa 88 kuca . Do 1477. b i lo je s*tavis*e, poraslo n a 115 kuc*a (1 m u s l i m a n s k a ) , jfto je, svakako, bio znak porásta rudarske proizvodnje. Te godine je n a podruí-j u Kr i z eva rad i l o 313 pec*i za te lenje i 10 samokova.

Do 1585. K r i z e vu je b i lo u o k v i r u carskog hasa i ak t i v n i r u d n i k , medjútim, te godine je postalo z i j ametsk i domen, Sto je bio znak gaSenja rudarske pro izvodnje . Stavise i stanovn is tvo je dot le b i lo ópalo n a svage 47 kuc"a (sami mus l i -m a n i ) . Premda je jos" i t ada stanovniátvo bi lo oslobodjeno od i z van r edn ih d r z a v n i h name ta i obióajnih tereta, rudarska pro izvodnja je mora l a je b i t i n a i zd isa ju . Kasn i j e se t o naselje ne spominje kao rudarsko .

Mrkovié*, salo sjeveroistoeno od Cajnica,. zateceno je (1468) kao man je naselje (18 kuca ) i a k t i v n i ; r u d n i k zelje-za. Godine 1477. t u je rad i l o 19 peéi za ta lenje . TJ X V I st. (pr i je 1585) ruda r ska pro i zvodnja j e préstala, a naselje do-di je l j eno z i jametskom domenu , k a u i krizevo.

U i s t om podruSju je i selo Gluscic i , zateceno (1468) kao s i fusno naselje (7 kuca) i a k t i v n i r u d n i k z*eljeza. I pak , ko-panje le l jezne rude potra ja lo je ovdje, Hini se, duze negó u

354

spomenuta susjedna dva sela, j e r je ono i 1585. ostalo u ok~ v i r u carskog hasa. I s t i na , d r u g i h podataka o rudarsko j pro i zvodnj i nema.

Bucje, istocno od Ğajnica, zateíeno je kao srednje selo (40 kuca ) i r u d n i k zeljeza. Godine 1477. radüa su t u 2 sa-mokova. Rudárska pro izvodnja rano je préstala j e r u X V I st. nema o h jo j spomena.

Kada je rijeS" o r u d a r s k i m pec"ima i samokov ima u caj-n i t fkom podruc*ju t reba i s t a k n u t i da je v is ina naplac*ivane pr istojbe ukaz iva la n a znacaj i promet üh radionica. Naime, pr i s to jba n a pe£i za ta lenje u X V st. iznosi la je svuda 8 akî i po pec*i, a l i pr i s to jba na samokove b i la je razl iSita. U Ca jn i -íu i M r k o v i c u 150, u B u c j u 125, a u Kr i z evu 100 akc*i po j ednom samokovu.

Na k r a j u , t reba jos' spomenut i r u d n i k Bi l i? u focanskom k r a j u . To je, na jv jerovatn i j e , danaSnji BjeliS, zaselak sela §tovic*a. Spominje se 1477. kao srednje selo (24 kuce) i kao t i m a r s k i domen, kada, dakle, }ö§ n i j e bi lo r u d n i k a . U prvo j po lov in i X V I st. Bilis* se, u popisu hercegovaİkih m u k a t a , spominje u ökviru carskog hasa kao a k t i v n i r u d n i k (vjero-va tno z*eljeza) k o j i u 3. i 4. deceni ju z a k u p l j m j u razn i zakup-n i c i , zajedno sa p r i h o d i m a njegovog haskog podruîja. Oko sredine t o g stolje6*a morao je pres ta t i sa pro izvodnjom, j e r se kasni je r u d n i k ne spominje .

C) SJEVEROZAPADNA BOSNA. Pocetkom osmog de-ceni ja X V I st. zapocelo je iskor istavanje 2eljezne rude u po-rije5ju Sane i n j e n i h p r i t oka . Prvo je oko 1571. otvoren r u d n i k u b l i z i n i Kamengrada (selo Glogodovica? K lokotov ica? ) , a kasni je su o t va ran i i d r u g i r u d n i c i . Vise naredabá. Porte sandzak - bezima u Bosn i ( k l i skom i bosanskom) iz t i h go-d ina , sadr2anih u Mühime de f t e r ima, govore o organizac i j i te proizvodnje o angazovanju okolnog s tanovnis tva i pr ibav-I j a n j u r u d a r a i_majstora. Nastojalo se t u pro i zvod i t i topovs-ke kugle , pa je navedene godine bilo ovamo premjeSleno 5 vjeStih nıajstora iz r u d n i k a Badz* u smederevskom sandSa-k u , gdje je pro izvodnja topovske mun i c i j e b i la préstala. U vezi rudarske proizvodnje 27 sela u porijeíju Sane (u n a h i -j ama : Tr i jebava, Zmi jan j e , B a n j a Luka , Lef ía i Kameng -

355

rad) b i l o je uklopljeno u carski has, kao 2to je i 13 sela (na-hije : Nova Sana iKamengrad) bilo uklapljeno u sandlak-begov has, To podruc'je obuhvatalo je porijec*je Sane od K l j u -î a do danaSnjeg Prijedora, zatim podruc'je desno do Vrbasa, kojeg sa sjevera zatvaraju rjeîice : Gonjenica, Pri jeka i D ra -gocaj. Tome stanovnistyu stavljane su, razne slu2be u vezi rudnika uz uobicajena oslobadjanja odredjenih tereta. Medjutim, neviîîno rudars skim sTuz°bama ono se nije rado angazovalo, pa su i lokalne vlasti obrazlagale P o r t i kako je proizvodnja n a odredjenim punktovima nepovoljna, a okol-no stanovnis'tvo neiskusno i predlağaie, da se dovede raja iz rudarske okoline Novog Pazara, kao jamar i i 6umurdzıje. I ako je Po r t a tada insistirala na okolnom stanovnistvu, ipak je 1576. bilo naredjeno da se od Nbvog Pazara uputi u ovo podruc'je potreban broj" majstora i c*umurd2ija. Proizvodnja topovskih- kugli kod Kamengrada bila je organizovana, ali bije b i l a znacajnija. Spominju se kugle od po 13 i 14 oka (po 4- akçe), a govorilo se o 1100 kugli godis'nje, jer je r u d -nik radio samo odredjeno vrijeme u godini. Kasni j e se ot-vara ju i novi rudnici. Poîetkom X V I I st. bio je znacajan rüdnik zvani Nov i M a j d an . Sami taj naziv (novi) nedvojbe-no ukazuje n a postojanje nekog ranijeg, aktivnog rudnika u tome podrucju.. Ta j Nov i Ma jdan je zapravo zateceno selo Graîîanica kod kojeg je bio otvoren rudnik. Godine 1604. Gracan ica je predstavljala srednje naselje sa ukupno 46 ku -6a, od kojih 37 musl imanskih i 9 krscanskih. B u d u c i je jos ranije bila podignuta dİamija Gracan ica se ve6 te godine spominje i kao kasaba. Medjutim, rauslimansko stanovniSt-vo je jo2 neko vrijeme imalo s tatus raje, bili su füuridz'ije, placali su godins'ju filuriju od 150 ak? i po domac'instvu. KrStfani su nominalno bili hajmani (nomadi), tj. n i su dotle bili upisani nikome kao raja. On i su sada bili obavezni da placaju eminu rudnika po 30 akc i od domac'instva (vjero-vatno umjesto ispend^e), kao i po 12 akc i v a k u f u spoemnu-te dzamije, n a ime mukate za koristeno zemljiste, jer se cijelo naselje razvijalo na vakufskoj zemlji. Oni su, svakako, bili duzni jos* da da ju dr^avi haraç*.

ÖÎito je da je zbog novootyorenog rudnika . naselje

356

Gracanica vec poc*etkom X V I I st. popr im i l o novo ime, kao Novi Ma jdan , dok se 'naziv Gracan ica kasni je izgubio. Da je u t o vr i j eme «u r u d n i k u Novi M a j d a n kod sela Gra_canice" pro izvodnja b i l a znac*ajna svjedocl re la t ivno veük novcan i iznos carske desetine od zeljeza, k o j i je 1604. iznosío 9.000 akc i . "Buduc l su kasni je o t v a ran i nov i r u d n i c i u tome pod-ruííju, to je ran i j e Nov i Ma jdan postao s ta r i , te je dañas to naselje poznato kao S t a r i Ma jdan .

Jos pr i j e 1604. godine b i l i su o tvoren i i d r u g i zeljezni r u d n i c i u tome podruSju. O tome svjedocl postojanje vise a k t i v n i h samokova na t r i rjeclce, pr i toke Sane, u o k v i r u kamengradske nahi je , u c l j i m t o k o v i m a je, svakako, bi lo i vadjenja rude. T o ' s u : Domislca (Tomaslca) , Zeleznica i Sopotnica. Na Domisic i? je te godine bi lo u pogonu osam samokova, na Zeleznici j edan i na Sopotnic i dva. T i naz iv i , is¬t i n a , ne odgovaraj t i danaíínjim naz i v ima rjécica u tome podruífju, m e d j u t i m , t a k v i h pojava m i j en j an ja naziva b i lo i na d r u g i m s t ranama. Ran i j a Zeleznica odgovara, v r l o v jerovatno, danas'njoj r jec ic i Majdanska, ko ja upravo p ro t -jece kroz S t a r i Ma jdan . Moze se rec i da se to podruSje zel-

1 j e z n i h r u d n i k a protezalo i zmed ju danagn j ih naselja : Starog Majdana, Bronzanog Ma jdana i L jub i j e .

Drustveno - ekonomska s t r u k t u r a s tanovnis tva anga-Sfovanog u r u d a r s t v u tog podruc ja b i l a je vlaíska. To doka-zuje ne samo njegov opci s tatus f i lur idz ' i ja , negó tto je u i z vo r ima za dobar procenat s tanovn ika bi lo naglaseno " v l a h " . T a k v i su b i l i i v lasnic i navedenih 11 samokova ( : Radu l v l ah , Matijas', V u k , G r g u r Mat i j e , A n t u n Luke , Bogavac, Gorge, Jakov, Simún, Jusu f Abdu laha i V o j i n ) , kao i s t anovn i c i nas tan jen i oko samokova i u n j ihovo j sluz*bi. Naime, os im spomenu t ih 11 v lasnika, uz samokove je bi lo nastanjeno jos* 49 domac*instava, a n j ihov bro j je go-vor io znaíaju i p r ome tu pojedinog samokova. K o d S imuno-y o g samokova n a 2eleznici s lu2i lo je cak 11 domacinstava . Od naveden ih 49 domac ins tava za 11 je b i lo naglaseno " v l a h " . Ug l a vnom su b i l i krícani, samo je bi lo 5 m u s l i m a n a (svi n o v i ) .

Sansko rudarsko podruc'je, pored vareslcog, ostalo je

357

kroz cijelo X V I I st., pa i kasni je , na jboga t i j i i najviSe eksp-loat isan zeljezni r u d a r s k i r ev i r u Bosni .

D ) TUZLANSKE SOLANE. Proizvodnja sol i je preds-tav l ja la poseban v i d rudarske proizvodnje, po nac*inu proizvodnje i upotreb i gotovog proizvoda. l ako su Bosni u os-manskom periodu pr ipada le i c*etiri sölane n a m o r u (novska, grbal jska i dvije u Po l j i c ima kod Sp l i t a ) , ipak, one izlaze iz njenog teritorijalnóg okv i r a , pa je ovdje rijeí samo o tuz -l a sk im solanama.

Premda je tuz lansko podruc je od davn ina nosilo ime po soii, T u r c i su te slane izvore za tek l i (1463) zanemarene. . To se v i d i i po tome s*to je p r v i h godina to podrucje preds-tav l ja lo t ima r sk i domen a n e ' c a r s k i has. Tek pocetkom 1477.' bilo je pripojeno carskom hasu, sto je bio i dokaz o pocetku proizvodnje soli.

Oko s lanih izvora, g o r n j i h i d o n j i h , n a rjeSici Ja l i , n a medjusobnoj uda l jenost i od 9 k m , jóM od ran i j e b i l a su utemel jena naselja (varoSice) Donje, i Gornje Soli. Navede-ne godirie Donje Sol i j e predstav l ja lo naselje sa 74 kuée poreskih obveznika, a Gorn j e Sol i samo sa 15 t a k v i h kuca . U t a k v i m reíacijama se p r v i h god ina k r e t a l i i p r i h o d i od\^ soli. Naime, p r vob i tn i z akup Don je Soli iz 1478. iznosio je 60.000 akc i u t r i godine, od cega je polov ina otpala n a so, s*to znaCi oko 10.000 akí i godi^nje. K o l i c i n s k i je to iznosilo 833,33 s*mika, t j . < 8.333,33 oka sol i . Pr ihode su zakup i l i dvo j i -ca v o j n i h zapovjednika (reis) iz Zvo rn ika , za koje je garan-tovao zvorniííki kape tan . Carsk¿ p r i h o d od Gorni je Soli bio je mnogo man j i . Godine 1479. iznosio je u k u p n o 5.395 akc i , od cega je na samu so o tpada lo 2.304 ak?e, odnosno 192 s in ika i l i 1.920 oka godi^nje. Veó* tada ' je trebalo da bude donesena i prva zakonska odredba o to j pro izvodnj i .

U naredno pola stol jeca pro izvodnja sol i je povec*ana, posebno u Gornjo j Sol i . S lana voda, jake koncentrac i je (24 - 25 % NaCl ) , c rpana je iz bunareva i u s a m i m mjes t i -m a (G. i D. Soli) preko ci jele godine iskuhavana. U sac*su-vanom zakonu o t i m so lanama iz 1548. opisan je nac in proizvodnje i k o n k r e t i z i r a n i d r z a v n i p r i h o d i . Pro izvodnja j e mjerena i d i je l jena i zmed ju drz*ave i radnika-so lara po

358

d a n i m a . Dr*zava je zadrzavaîa' po j edan d a n u sedmici , a u sest d a n a p ro i z vod i l i su solari , plac*aju6i d r zavnom e m i n u odred j enu c i j enu (oko polovine proci jenjene pro izvodnje ) . Godine 1533. d r zavn i prihoâ u obadvije solane iznosio je 61.397 akc i (G. Sol i cca 34.000, D. Sol i 27.000). Pro izvodnja u G. Sol i b i l a je dot'le premasi la pro i zvodn ju u D. Soli, j e r su so lar i u G. Sol i za svoje dane p l a t a l i drzav i po 95 a k & , a u D. Sol i po 75.akc*i. ".

Ubrzo je pro izvodnja u o v i m solanama bila°udvostru-c*ena. Zbog oskudice sol i za r a t a sa Veneci jom (1537-1540) i zbog siabe organizaci je p r i va tne proizvodnje dr^ava se vise angazovala i preuzela 4 dana u sedmici , a p r i v a t n i c i m a os tav i la 3 dana . Ponovo je pro izvodnja u D. Soli premasüa o n u u G. Sol i . U t v rd j eno je d a pro izvodnja jednog dana u G. Sol i iznosi 280 akc i , a u D. Sol i 336 akc*i. Solar i su p laca l i d r zav i za svoje dane popola utvrd jene cijene (140, odnosnö 168 ak<5i). Tako je 1548. d r zavn i p r i h o d u obadvije söiane iznosio 129.856 a k & (G. Soli 59.632, D. Soli 70.224) Sto je predstavîjalo 4/7 c je iokupne proizvodnje. Nakon prestanka posebnih uslova dr*zava je, ipak, zadrzala u d i r e k t n o m ras-po lagan ju samo j edan dan, a ^est dana ostalo u pro i zvodnj i p r i v a t n i h solara.

I a k o je tuz l anska proizvodnja soli b i l a re ia t i vno malena, naveden i d r z a v n i p r i hod i jedne i druge, solane iznosio je priblîŞno t o l i k o köliko je iznosio najvis ' i dr* iavni p r i hod od pro izvodnje o lova u Olovu (1489), odnosno to l iko ko l iko je 1528. iznosio d r z a v n i p r ihod od rudarstVa u Kresevu i Fo j -n i c i zajedno. Tuz l ansk i s lan i izvor i , i ako p rvob i tno malog kapac i te ta , p r eds tav l j a l i su sta lno n a j j a f i ekonomski faktör u r a z v i t k u kasaba G. i 0 . Tuzla .

K a o i u r u d n i c i m a , drzava je svoje pr ihode u o v im sol a n a m a dava la u zakup p r i v a t n i m zakupn i c ima i l i i h je odred j i va la posadama po jed in ih t v r d j a v a kao plate i u druge svrhe. Z a k u p n i c i d & v n i h pr ihoda, kao i svi d r zavn i sluzbe-n i c i ( em in i , p i sar i , Safari), b i l i su redov i to d o m a i i i j u d i , iz G . i i i D. Tuzle , kao ^to su i nadzorn ic i b i l i tuz lanske kadi je . StO se tıSe zakupa, u pocetku su (do 1533) solane u G. i D. So l i sa s v o j i m n a h i j a m a predstavl jale dv i j e odvojene m u k a -

359

te (dva e m i n l u k a ) , a od 1548. obadvije solane sa n a h i j a m a clnüe su j edan e m i n l u k sa s j ed i l t em u G. Tuz l i .

P r i v a t n i so lar i bilí su, kao i r u d a r i , oslobodjeni od van-r e d n i h d r z a v n i h nameta i ob ica jn ih tereta, kao sto je na i s t i n a c i n b i l a oslobodjena i r a j a . u o k o l n i m sel ima ko ja je za solane dóvozila d rva . .So la r i su na odredjen n a c m (za zasluge i s l i cno ) ved rano poíeli s t i ca t i i vlasnic'ko pravo u to j p r o i z vodn j i , t e su mogíi svoje dañe i zavjestati , pa su p r i v a t n i d i j e l ov i u t o j pro izvodnj i t okom vremena pres l i u v lasn is tvo po j ed in ih vakufa u Gornjoj i Donjo j Tuz l i , kao píate s lu^ben ika .

Navédeni ñivo proizvodnje iz 1548. ostao je ug l avnom i s t i i u k a s n i j e m per iodu, kakav je bio ev identan pocetkom X V I I , s t . (1604), kao i u X V I I I st. (1786). K o l i c i n s k i godis**-n j i e fekat od obadvi je solane ci jenjen je ( X I X st.) n a preko 400.000 kg. , sto je predstavi ja lo vr lo m a l i dio od potrosnje soli u Bosn i . U r a n i j e m per iodu uvozena je najvise mle tacka i dubrovac 'ka so, a kasni je preteíno so iz Austr i j e .

* **

U k o m p a r a c i j i i zmedju rudarske i solarske pr ivrede u Bosn i mo"ze se kons ta tova t i da je pro izvodnja 'so l i od po*(?etka bíla u s t a l n o m porastu , dok je rudars tvo bi lo u koñstantnom opadan ju . Na jpr i j e , v e í k r a j em X V st., znatno opada projz-vodnja olova, a do sredine X V I I st. gotovo sasvim préstaje pro i zvodn ja p l e m e n i t i h meta la . Jacala je proizvodnja u r u d n i c i m a zeljeza, tako da poslije velikog r a t a druge proizvodnje , o s im zeljeza, ni je n i b i lo .

360

RUDARSTVO XV do XVII U BOSNI stoljece Adern Handzic Izvori

Documents

Transcript of RUDARSTVO XV do XVII U BOSNI stoljece Adern Handzic Izvori