D.Əzimli. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV...

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU

DİLAVƏR ƏZİMLİ

AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ

TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ

(XV əsrin II yarısı – XVII əsrin I yarısı)

BAKI – 2014

AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.

Layihənin rəhbəri, elmi redaktor və ön sözün müəllifi:

Əməkdar Elm xadimi, AMEA‐nın müxbir üzvü, Dövlət Mükafatı laureatı,

professor Yaqub Mahmudov

Rəyçilər: Tofiq Nəcəfli

tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Xeyirbəy Qasımov tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Əzimli Dilavər. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı). Bakı: Turxan NPB, 2014. -292 səh.

Monoqrafiyada XV əsrin II yarısından XVII əsrin I yarısına qədərki dövrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və bu ticarət əlaqələri baxımından Osmanlı imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətləri araşdırıl-mışdır. Əsərdə Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə iqtisadi əla-qələrinə də geniş yer verilmişdir. Müəllifin əsas diqqət yetirdiyi məsələlələr sırasına orta əsrlərdə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə iqtisadi-siyasi əhə-miyyəti, tranzit ticarətindəki rolu, o cümlədən Şərq-Qərb ticarət həcminin müəyyənləşdirilməsi, ticarətin Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində oynadığı rol daxildir.

Monoqrafiya tədqiqatçılar, müəllim və tələbələr, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

(TNP)2014

0140502000000−

© AMEA Tarix İnstitutu, 2014

© Turxan NPB, 201

Ə

4

3

AZƏRBAYCANIN AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ TARİXİNƏ DAİR DƏYƏRLİ TƏDQİQAT

Dilavər Əzimlinin “Azярбaycaнын

Qяrbi Avropa юlkяlяri ilя ticarяt яlaqяlяri vя Tцrkiyя (ХВ ясрин ЫЫ йарысы – ХВЫЫ ясрин Ы йарысы)» monoqrafiyasına

ЮN SЮZ

Азярбайъанын орта ясрляр тарихинин щяртяряфли юйрянилмяси даим актуал олараг галыр. Юlkяmiz mцstяqillik яldя etdikdяn sonra bu mяsяlя xцsusilя юnяm daшыyыr. Чцnki orta яsrlяr dюvrц Azяrbaycanыn mцstяqillik tarixinin qыzыl dюvrцdцr. Hяmin dюvrlяrdя Azяrbaycan яrazilяrindя bir sыra iri imperi-yalar mюvcud olmuшdur. Onlarыn iчяrisindя Azяrbaycan Aь-qoyunlu vя Azяrbaycan Sяfяvi imperiyalarы xцsusi юnяm daшыyыr. Bu imperiyalarыn tarixlяrinin hal-hazыrda araшdыrыl-masы mцstяqil dюvlяtчilik baxыmыndan daha vacibdir. Bu sahяdя bir sыra tяdqiqat яsяrlяri iшыq цzц gюrmцшdцr. Тарихчи-ляримизин бу yюndя апардыьы тядгiгат ишляри эениш елми базайа ясасланса да, проблем игтисади baxыmdan щяля дя ayrыъа шякил-дя тядгиг олунмамышдыр. Язимли Дилавяр Мирзякиши оьлунун тяqdim etdiyi “Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри вя Тцркийя (ХВ ясрин ЫЫ йарысы - ХВЫЫ ясрин Ы йарысы)” мювзусунда olan monoqrafiya иши бу мянада диггяти ъялб едир. Mцяllif Азярбайъан тарихшцнаслыьында илк дяфя олараг ХВ ясрин ЫЫ йарысы - ХВЫЫ ясрин Ы йарысында Азярбайъанын бей-нялхалг игтисади ялагяляриндяки ролуну мцяййянляшдирмяйя чалышмыш, Тцркийя - Гярби Авропа мцнасибятляриндя Азярбай-ъанын ойнадыьы игтисaди ролу ишыгландырмаьа сяй эюстярмишдир. Бу мювзуну ишляйяркян Д.М.Язимли онларла мцхтялиф дилли мянбя вя елми ядябиййаты тядгигата ъялб етмиш, гаршысына гой-дуьу мягсядя чатмаг цчцн ялиндян эяляни ясирэямямишдир.

Əzimli Dilavər

4

Щаггында бящс едилян monoqrafiya иши эириш, dюrd фясил, нятиъя вя истифадя олунмуш мянбя вя ядябиййат сийащысындан ибарятдир. Monoqrafiya iшinin “Эириш” щиссясиндя мювзунун актуаллыьы, тядгигатын мягсяд вя вязифяляри, елми йенилийи, нязяри вя практик ящямиййяти мясяляляриндян бящс олунмуш-дур. Monoqrafiya ишинин биринъи фясли “Mюvzunun mяnbяlяri vя tяdqiq olunma tarixi” adlanыr. Bu fяsildя orta яsrlяrя dair mяnbяlяr vя mюvzu ilя baьlы geniш яdяbiyyat tяhlil olunmuш-dur. Иkinci fяsil ”ХВ ясрин ЫЫ йарысында Azяrbaycanыn Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри вя Османлы дювляти” адланыр вя цч параграфдан ибарятдир. Бu фяслин бир вя икинъи параграфларында бящс олунан дюврдя Азярбайъанын игтисади щяйаты барядя мялумат верилмишдир. Гейд олунур ки, бу дюврдя бейнялхалг игтисади мцнасибятлярдя стратежи ямтяяляр сийащысына дахил олан малларын яксяриййяти Азярбайъанда истещсал олунурду. Бу параграфларда “Бюйцк ъоьрафи кяшфляр”я гядяр Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяля-риня вя юлкямизин бейнялхалг мцнасибятлярдя ойнадыьы рола хцсуси диггят йетирилмишдир. Бу фяслин цчцнъц параграфында ися Azərbaycan Аьгойунлу имперiйасынын Гярби Авропа юлкяляри ilя тиъарят ялагяляри арашдырылыр. Османлы империйасы иля зиддий-йятлярдя игтисади амилин башлыъа рол ойнадыьы ясасландырылыр. Тясвир олунан фясилдя щям дя Османлы империйасынын Гярби Авропа иля тиъарят ялагяляриня тохунулмуш вя Султан Мящям-мяд Фатещин узагэюрян сийасяти тясвир едилмишдир. Османлы империйасынын верэилярдян ялдя етдийи эялирляр дя рягямлярля бу фясилдя юз яксини тапмышдыр.

Ики параграфдан ибарят олан цчцncц фясилдя “Бюйцк ъоьрафи кяшфляр“ин бейнялхалг тиъарят мцнасибятляриня тясири вя бу тясирин Азярбайъанын щяйатында ойнадыьы рола тохунулур, юлкямизин бейнялхалг алямля тиъарят ялагяляри эениш шякилдя ишыгландырылыр. Бу фясилдя Азярбайъан Сяфяви империйасынын цзляшдийи аьыр игтисади дурум тясвир едилир вя Сяфяви – Османлы - Авропа юлкяляринин гаршылыглы игтисади ялагяляри елми ядябий-йатлар ясасында шярщ едилир. Османлы Султаны Ы Сялимин сяфявиляря

Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə

5

гаршы щяйата кечирдийи «ипяк йасаьы»на эениш шякилдя тохунулур вя тятбиг олунан бу йасаьын Османлы игтисадиййатына мянфи нятиъяляри рягямлярля тягдим едилир. Ейни заманда Османлы империйасынын дяниз империйасына чеврилмяк истяйи дя бу фясилдя яксини тапмышдыр. Бу фясилдя Османлы империйасынын Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляриня дя эениш тохунулмуш вя онлара верилян тиъарят эцзяштляриндян сющбят ачылмышдыр.

Monoqrafiyanыn dюrdцncц фясли “ХВЫ ясрин ЫЫ йарысында вя ХВЫЫ ясрин Ы йарысында Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля тиъарят ялагяляри вя Тцркийя” адланыр. Бу фясилдя щямин дювр щадисяляри няинки тясвир едилир, ейни заманда мцнасибят билдирилир. Дювлятчилийин тящлцкя алтына дцшдцйц бу дюврдя Сяфяви тахтына Шащ Ы Аббас эятирилир. Онун гятиййяти вя дюйцшкянлийи сайясиндя гыса заманда империйанын ярази бц-тювлцйц тямин едилир. Мцяллиф мянбя вя ядябиййатлар ясасында щямин дюврц лазыми сявиййядя ишыгландырмаьа наил олмушдур. Бундан ялавя, йени ядябиййатлар ясасында Шащ Ы Аббасын узагэюрян сийасятини там шякилдя тясвир едя билмишдир. Сяфяви империйасыны аьыр игтисади вя сийаси дурумдан чыхармаг цчцн Шащ Ы Аббас Гярби Авропада йаранан йени сийаси дурумдан мящарятля истифадя едир вя франсыз–щолланд-инэилис рягабятин-дян бящряляняряк Сяфяви империйасынын Иран кюрфязиня чыхышыны тямин едир. Бцтцн бунлара наил олмаг цчцн ися о, илк нювбядя эцълц игтисади ислащатлар щяйата кечирир. Ипяк, нефт вя дуз тиъаряти бирбаша шащын нязаряти алтына кечир. Ипяйин Иран кюрфязи васитяси иля Гярби Авропа юлкяляриня чыхышы тямин едилир. Нятиъя тезликля юзцнц эюстярир. Сяфяви империйасынын игтисади гцдряти артыр. Мцяллиф бу фясилдя ялдя етдийи йени ядябиййатлар ясасында Азярбайъанын игтисади вязиййятинин неъя дирчялдийини тясвир едя билмишдир. Бунунла ялагядар олараг хейли сайда рягямляр эюс-тярилмиш вя Азярбайъанда истещсал олuнан ипяйин ХВЫЫ ясрдя щяъми мцяййянляшдирилмишдир. Щямин дюврлярдя Азярбайъан Сяфяви империйасынын пайтахтына сяйащят етмиш сяййащ вя дипломатлар империйанын гцдрятиндян сющбят ачыр вя йенилмяз-лийини гейд едирляр. Бцтцн бу мясяляляр тядгигат ясяриндя дол-

Əzimli Dilavər

6

ьунлуьу иля диггятя чатдырылыр. Гаршымызда Шащ Ы Аббасын гя-тиййятли образы ъанланыр. Бюйцк ирадя, язм, гятиййят сащиби олан бу инсанын щесабына Сяфяви империйасында узун мцддятя ямин-аманлыг бярпа олунур. Онун вахтында империйа яразиляриндя толерантлыг щюкм сцрцр. Етник вя дини айры сечкилийя йол верил-мир. Буну Сяфяви империйасы яразиляриндя олан дипломат, сяй-йащ вя дин хадимляри дя тясдигляйирляр. Мцяллиф диссертасийа ишин-дя бу сащяни дя йахшы шякилдя тясвир етмяйя наил ола билмишдир.

Monoqrafiyaнıн “Нятиъя” щиссясиндя мювзу цзяриндя апарылмыш арашдырмалара йекун вурулмушдур. Бу щиссядя Гярби Авропа вя Азярбайъан -Тцркийя игтисади системи мцга-йися едилир вя эюстярилир ки, мцстямлякячилийя ясасланан Гярби Авропа игтисадиййатынын сцрятля инкишафы Авропада мцщцм дяйишикликлярин ясасыны гойду. Авропада йени дцзян башлады ки, нятиъядя капитализмин илкин яламятляри юзцнц эюстярди. Бундан фяргли олараг ися Азярбайъанда вя Тцркийядя кющня систем щяля дя щюкм сцрцр вя инкишафа манеяляр йарадырды. Бу ися сон нятиъядя щямин империйаларын сцгутунда рол ойнады. Ейни заманда Сяфяви - Османлы ziddiyyяtlяri дя игтисадиййа-тын инфраструктурунуn даьылмасында ъидди рол ойнады вя нятiъя щяр ики империйа цчцн аъынаъаглы олду. Мцяллиф сонда эюстярир ки, тарихин дярсляри щямишя бизя нцмуня олмалыдыр.

Hesab edirяm ki, Dilavяr Яzimlinin hazыrkı monoqrafi-yasы oxucularыn diqqяtini чяkяcяk vя istяr Azяrbaycanыn Qяr-bi Avropa ökələri ilя ticarяt яlaqяlяrinin, istяrsя dя Osmanlы imperiyasы ilя qarшыlыqlы яlaqяlяrinin юyrяnilmяsindя bюyцk elmi dяyяr kяsb edяcяkdir.

Й.М.Мащмудов,

АМЕА-нын мцхбир цзвц, pрофессор


7

GİRİŞ

Orta əsrlərdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə tica-

rət əlaqələrinin öyrənilməsi həmişə aktual olaraq qalır. Həmin vaxtlarda ticarət əlaqələrinin beynəlxalq miqyasda baş vermiş dəyişikliklər fonunda inkişaf etməsi və dövlətlərarası münasibət-lərdə Azərbaycanın böyük əhəmiyyətə malik olması bu aktuallı-ğın başlıca səbəblərindəndir. Həmin əlaqələrin öyrənilməsi ümumdünya tarixinin tədqiqi baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, həmin dəyişikliklər fonunda yeni dünya niza-mının, beynəlxalq bazar sisteminin təşəkkülü prosesləri baş vermiş və tədricən geniş vüsət almışdı. Bu proseslərə Azərbay-can tarix elmində müəyyən qədər toxunulmuş, lakin ona ayrıca tədqiqat mövzusu kimi yanaşılmamışdır. Həmin tarixi dövr bir sıra məqamlar baxımından da diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bu mə-qamlardan ən mühümü isə baş vermiş dəyişikliklərin və Şərq-Qərb ticarətinin Avropa ölkələrinin tərəqqisində böyük sıçrayış-lar əmələ gətirməsi idi. Həmin sıçrayışların nəticəsində bəşəriy-yət tarixində ilk dəfə olaraq Yer kürəsinin müxtəlif ərazilərinin iqtisadi və siyasi inkişafında müvazinət yarandı və Qərb müəy-yən müddətdən sonra öz inkişafında Şərqi geridə qoydu. Özünü büruzə vermiş bu ayrılmalar sonradan Qərbin və Şərqin həyat tərzinə də təsir göstərdi. Təbiidir ki, Qərbin bu cür sıçrayışında onun malik olduğu coğrafi mövqe də müəyyən rol oynadı. Hə-min tarixi dövrdə Qərb iqtisadi ehtiyatlar baxımından çox kasıb idi və onun iqtisadi varlığı əslində, Şərqdən asılı idi. Qeyd edək ki, Şərqdən daxil olan məhsullar Qərbdə istehsal mədəniyyətinin inkişafına geniş zəmin yaradırdı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, həmin dövrdə Qərb ölkələrinin əksəriyyətinin iqtisadi sistemi təsərrüfat maraqlarına, Şərq ölkələrinin iqtisadi həyatı isə əsasən hərbi, dini, köçəri əyanların maraqlarına xidmət edir və ticarət kapitalına əsaslanırdı. Bu mənada istehsal mədəniyyətinin inki-şafı Qərbi Şərqdən irəli çıxaran başlıca amilə çevrildi. Bu isə

Əzimli Dilavər

8

Qərbin Şərqə qarşı yeni planlar həyata keçirməsinə imkan ya-ratdı, zəngin sərvətlərə malik olan Şərq ölkələrinin Qərbin müs-təmləkələrinə çevilməsinə, onların nəzarət altına alınmasına şə-rait yaratdı. XV-XVII əsrlərdə dünyanın Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları Avropa dövlətlərinin siyasi və iqtisadi sis-temində mühüm rol oynayırdılar. Nəzərdən keçirilən dövrdə Av-ropa ölkələri «Osmanlı təhlükəsi» qarşısında qalmış, Qərbin iq-tisadi və siyasi maraqları üçün böyük əngəllər yaranmışdı. Bu baxımdan həmin dövrdə Ağqoyunlu-Osmanlı-Avropa, Səfəvi-Osmanlı-Avropa iqtisadi və siyasi əlaqələrinin araşdırılması hə-mişə aktual olaraq qalır. Orta əsrlərdə Osmanlı imperiyasının iq-tisadi sistemi, onun Avropa, Afrika və Şərq ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinə dair geniş tədqiqat işləri aparılmış, sanballı əsərlər yazılmış, nəşr olunmuşdur. Həmin əsərlərdən bir neçəsinə mo-noqrafiyada toxunulmuşdur. Lakin Azərbaycanın Avropa ilə ticarət əlaqələrinə, bu əlaqələrə Osmanlı imperiyasının təsirinə, Azərbaycan dövlətləri və Osmanlı imperiyası arasında baş ver-miş ziddiyyətlərdə daha çox iqtisadi amilin qabarıq roluna indi-yədək xüsusi tədqiqat əsəri həsr olunmamışdır. Nəşr olunmuş elmi əsərlərdə iqtisadi münasibətlər ya diplomatik əlaqələr kon-tekstində, ya Azərbaycanda şəhər həyatının tarixi baxımından işlənilmiş, ya da siyasi tarix məsələlərinə toxunularkən iqtisadi tarix problemlərinə də müəyyən qədər diqqət yetirilmişdir. Bu baxımdan tədqiq olunan "Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısı)" adlı monoqrafiya işi tarixşünaslığımızda mövcud olan həmin problemin həlli zərurətinin nəticəsidir. Bu dövrün öyrə-nilməsi Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin, onun iqtisadi siste-minin və bunun nəticəsi kimi yaranmış diplomatik münasibətləri öyrənmək baxımından da aktualdır. Orta əsrlərdə istər Avropa ölkələrinin, istərsə də Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatına Azərbaycanın təsir dərəcəsi yüksək idi. Buna görə də həmin dövrdə Azərbaycan-Avropa ticarət əlaqələri ümumilikdə Qərb-Şərq iqtisadi münasibətlərinin əsasını təşkil edirdi. Təqdim


9

olunan monoqrafiya həmin məsələlərin araşdırılması sahəsində ilk təcrübələrdən biri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hal-hazırda dünyada baş verən proseslər Azərbaycanı ye-nidən ön sıraya çıxarmışdır. Azərbaycan Cənubi Qafqazda həm strateji, həm də iqtisadi cəhətdən mühüm rola malikdir. Sanki orta çağlarda yaşanmış hadisələr yenidən «təkrarlanır». Yəni, həmin dövrdə Azərbaycan bəzi dövlətlər üçün siyasi, bəzi döv-lətlər üçün isə iqtisadi cəhətdən əhəmiyyət kəsb edirdi. Müasir dünya dövlətləri Azərbaycanla əlaqələr qurarkən onun enerji ehtiyaclarına öz diplomatiyalarında xüsusi diqqət yetirirlər. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası özünün iqtisadi potensialına görə beynəlxalq miqyasda tanınır və dünya ölkələrinin əksəriy-yəti ilə geniş ticarət əlaqələrinə malikdir. Azərbaycan Respubli-kası öz tarixinin elə bir mərhələsindədir ki, tarixi gerçəkliklərin, xüsusilə orta əsrlər tarixinin ayrı-ayrı problemlərinin tədqiqi Vətənin dövlətçilik təməllərinin möhkəmləndirilməsi baxımın-dan labüd və zəruridir.

Yuxarıda göstərilənlər siyasi müstəqilliyini bərpa etmiş dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan Respublikası üçün elmi cə-hətdən işlənib hazırlanmış sabit iqtisadi sistemin yaradılmasını və möhkəmləndirilməsini şərtləndirir. Bu mənada Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrlə, xüsusilə Qərbi Avropa dövlət-ləri ilə ticarət əlaqələri tarixinin öyrənilməsi aktuallıq kəsb edir. Bu cür əlaqələrin perspektivini isə yalnız tarixə nəzər salmaqla müəyyənləşdirmək mümkündür. Ticarət əlaqələri tarixinin öyrə-nilməsi həm də Azərbaycanın diplomatik münasibətlər tarixinin daha dərindən araşdırılmasına əlverişli zəmin yapadır. Bu isə bölgədə həlledici məntəqə rolunu oynayan Azərbaycan Respub-likası üçün xüsusilə vacibdir.

Monoqrafiyann xronoloji çərçivəsində əsas diqqət tarixi proseslərin ardıcıllığını izləmək baxımından XV əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri və Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqələrin

Əzimli Dilavər

10

Azərbaycan və Osmanlı imperiyası münasibətlərində oynadığıı rolun öyrənilməsinə yönəldilmişdir.

Tədqiqatın başlıca məqsədi XV əsrin ikinci yarısı–XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Ağqoyunlu və Səfəvi imperi-yalarının Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrini və onların Qərbi Avropanın iqtisadi və siyasi həyatında oynadıqları rolu, eyni za-manda həmin imperiyaların Osmanlı imperiyası ilə münasibət-lərində başlıca amilə çevrilmiş iqtisadi münasibətləri, bu müna-sibətlərin Osmanlı-Qərbi Avropa iqtisadi əlaqələrinə həmin im-periyaların təsirini müəyyən etməkdir.

Buna görə də araşdırılan problemlə bağlı olan mənbələr və elmi ədəbiyyat təhlil olunmaqla qarşıya aşağıdakı konkret vəzi-fələr qoyulmuşdur:

– İlkin kapital yığımı dövründə Qərbi Avropanın Şərqlə iq-tisadi münasibətlərini nəzərdən keçirmək;

– Nəzərdən keçirilən dövrdə Azərbaycanın dünyanın iqti-sadi əlaqələrindəki rolunu müəyyən etmək;..,

– Osmanlılar Konstantinopolu fəth etdikdən (1453) sonra Qərbi Avropa dövlətlərinin bir-birinə əks olan düşərgələrə bö-lünməsində Azərbaycan amilinin rolunu göstərmək;

– Okean ticarətinə çıxışı olmayan Qərbi Avropa dövlət-lərinin iqtisadi və siyasi, ticari münasibətlərində Azərbaycan amilini nəzərə çatdırmaq;

– Dünya tranzit ticarətində Azərbaycan ərazilərinin rolunu göstərmək;

– Orta əsrlərdə dünya ticarətinin başlıca məntəqələri olmuş Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələrində, Volqa-Xəzər marşru-tunda Azərbaycan tacirlərinin rolunu göstərmək;

– Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa bazarları və Levant ölkələrinin ticarət mərkəzlərində oynadığı roluna nəzər yetirmək;

– Qərbi Avropanın həm siyasi, həm də iqtisadi həyatında Azərbaycanın tarixi rolunu diqqətə çatdırmaq;


11

– Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasətinin tarixini və bu baxımdan onların Azərbaycana münasibətini, bu siyasətin inkişaf xəttini, nəticələrini izləmək.

Monoqrafiya işi yazılarkən qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün tipoloji yanaşma metoduna üstünlük verilmişdir. Ti-carət əlaqələrinin təşəkkülündə əsas istiqamətlərin müəyyən edilməsi üçün problemə dair müxtəlif dillərdə yazılmış mənbə-lər, mövcud elmi ədəbiyyat araşdırılmış, müqayisə edilmiş, təh-lillər aparılmış və elmi nəticələr irəli sürülmüşdür.

Tədqiq olunan mövzunun elmi yeniliyi aşağıdakı məsələlə-rin həlli ilə müəyyənləşir:

– XV əsrin II yarısı – XVII əsrin I yarısında beynəlxalq tica-rətdə Azərbaycanın özünəməxsus rolunun müəyyənləşdirilməsi;

– Tədqiq olunan dövrdə ipəyin, neftin və duzun dünya ti-carətində başlıca əmtəələr olduğunun və bu əmtəələrin Azərbay-canda hasil və istehsal edildiyinin yeni faktlarla sübut edilməsi;

– Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində Trab-zon və Bursa şəhərlərinin ticari əhəmiyyətinin yeni məlumatlar əsasında təsdiq olunması;

– Azərbaycanın «Böyük coğrafi kəşflər»ə qədər tranzit ti-carətində önəmli rola malik olduğunun yeni faktlar əsasında müəyyənləşdirilməsi və Osmanlı-Səfəvi siyasi və ideoloji müna-sibətlərində iqtisadi maraqların başlıca amil kəsb etməsinin əsaslandırılması;

– XV əsrin sonunda – XVI əsrin əvvəllərində baş vermiş «Böyük coğrafi kəşflər»in ardınca Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik ekspansiyası nəticəsində tarixin ümumdünya miqyası almasının, bu prosesdə Azərbaycanın fəal iştirakının ye-ni materiallar əsasında təsviri;

– «Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra Qərbi Avropanın ticarət həyatında Azərbaycanın rolu və Avropa ticarətindən gə-lən gəlirlərinin mühüm hissəsini itirən Osmanlı imperiyasının Səfəvi dövlətinə qarşı yeritdiyi iqtisadi siyasətin yeni faktlarla əsaslandırılması;

Əzimli Dilavər

12

– XV əsrin II yarısında - XVI əsrdə Avrasiyada baş vermiş iqtisadi - ticari proseslərin müqayisəli şəkildə təhlil edilməsi;

– Okean ticarətindən kənarda qalmış Qərbi Avropa dövlət-ləri ilə Azərbaycan arasındakı ticarət əlaqələrinin xarakterinin müəyyənləşdirilməsi;

– Xəzər dənizi vasitəsi ilə ticarətin Osmanlı-Səfəvi ziddiy-yətlərində xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi və Osmanlı imperiya-sının Qafqaz bölgəsinə münasibətdə iqtisadi siyasəti;

– Sultanların Osmanlı dövlətini ticarət imperiyasına çevir-mək istəyinin və həyata keçirdikləri fəthlərin təsviri;

– Osmanlı imperiyasının Aralıq dənizi, Qara dəniz və Hind okeanı hövzələrində dəniz ticarətini ələ keçirmək cəhdinin təsviri;

– Ağqoyunlu-Osmanlı, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində Şərqi Anadolunun iqtisadi əhəmiyyətinin yeni materiallar əsa-sında nəzərə çatdırılması;

– Osmanlı imperiyasının iqtisadi sahədə güzəşt diplomati-yasının dövlətin həyatına təsirinin müəyyən edilməsi;

– Sultan I Səlimin Səfəvi dövlətinə qarşı tətbiq etdiyi iqti-sadi qadağaların Osmalı imperiyasının iqtisadi vəziyyətinə mən-fi təsirinin rəqəmlərlə əks etdirilməsi;

– Okean ticarətinə çıxış əldə etmək uğrunda Səfəvilər im-periyasının Qərbi Avropa dövlətlərinin maraqlarından istifadə etməsinin yeni elmi ədəbiyyat əsasında tarixşünaslıqda mövcud olan konsepsiyanın dərinləşdirilməsi, Şah I Abbasın dövründə Səfəvi-Qərbi Avropa ticarətinə dair yeni faktların üzə çıxarıl-ması, Osmanlı imperiyasına qarşı yürüdülən iqtisadi qadağaların təsviri və dövlətin paytaxtının İsfahana köçürulməsində iqtisadi amillərin önə çıxmasının əsaslandırılması;

– Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət və siyasi maraqlar nami-nə Şah I Abbasın dövründə imperiya ərazisində etnik və dini münasibətlərdə tolerantlığın rəsmi dövlət siyasətinə çevrilməsi.

Monoqrafiva işi mənbə və ədəbiyyat əsasında Azərbaycan tarixinin nəzərdən keçirilən dövrünün tədqiqinə müəyyən elmi yenilik gətirməsi baxımından nəzəri əhəmiyyətə malikdir. Mo-


13

noqrafiyada təqdim olunan faktiki mənbələrdən və ədəbiyyat-dan, sənədlərdən, bu materiallardan alınmış nəticə və ümumiləş-dirilmələrdən dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin tərtibində, həmçi-nin Vətən tarixi, Qafqazşünaslıq ixtisasları üzrə bakalavr və ma-gistratura kurslarının tədrisində istifadə oluna bilər. Monoqrafi-yadakı faktiki materiallardan dövlətçiliyin təbligi istiqamətində də istifadə etmək mümkündür. Tədqiqat əsərində ticarət əlaqələ-rinin təşəkkülü və inkişafında əsas istiqamətlərin müəyyən olun-ması üçün problemlə bağlı olan, müxtəlif dillərdə yazılmış mən-bələr, mövcud elmi ədəbiyyat araşdırılmış, müqayisə edilmiş və məntiqi nəticələr izhar edilmişdir. Əldə olunmuş məlumatlar Azərbaycanın ərazi məsələlərinə aydınlıq gətirir, geniş iqtisadi, siyasi əlaqə və münasibətlərə malik olmuş Böyük Azərbaycan impreiyası haqqında aydın təsəvvür yaradır. Buna görə də Vətən tarixinin öyrənilməsi, Azərbaycan gəncliyində milli iftixar hissi-nin möhkəmləndirilməsi, milli dövlətçiliyin inkişaf etdirilməsi, tarixin acı gerçəkliklərinin təkrar olunmaması baxımından da təqdim olunan monoqrafiya işi müsbət rol oynaya bilər.

Monoqrafiya giriş, dörd fəsil, nəticə, istifadə olunmuş mənbə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Girişdə mövzunun aktuallığı, onun elmi əhəmiyyəti, tədqi-qatın məqsəd və vəzifələri, həmçinin tədqiqat işinin əməli əhə-miyyəti öz əksinin tapmışdır.

Birinci fəsil – “Mövzunun mənbələri və tədqiq olunma tarixi” adlanır. Burada mövzu ilə bilavasitə bağlı olan mənbələr haqqında mümkün qədər ətraflı məlumat verilmiş, Azərbaycan tarix elmində və xarici ölkələrin tarixşünaslığında mövzu ilə bu və ya digər şəkildə bağlı olan fikirlər nəzərdən keçirilmişdir.

İkinci fəsil – “XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Osmanlı dövləti” adlanır. Bu fəsildə XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatına toxunulmuş, Qərbi Avropa ölkələrinin Azərbaycanla ticarət əla-qələrinin xarakteri müəyyənləşdirilmiş və Azərbaycanın Os-

Əzimli Dilavər

14

manlı dövləti ilə münasibətlərində ticarətin rolunun əhəmiyyəti əksini tapmışdır.

Üçüncü fəsil – “XVI əsrin I yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Osmanlı imperiyası” adlanır. Bu fəsildə əsas diqqət XVI əsrin I yarısında Azərbay-canın iqtisadi baxımdan düşdüyü çətin duruma, Azərbaycan-Qərbi Avropa ticarət əlaqələrinə və Azərbaycan-Osmanlı ziddiy-yətlərində iqtisadi amilin roluna yönəldilmişdir.

Dördüncü fəsil – “XVI əsrin II yarısında və XVII əsrin I ya-rısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə” adlanır. Bu fəsildə XVI əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısında Azərbaycanda yaranan iqtisadi-siyasi durum, Şah I Abbasın hakimiyyətə gəlməsi, Azərbaycanın qüdrətinin bərpa olunması, ticarət əlaqələrinin özündən əvvəlki dövrlərə nisbətən daha da inkişaf etməsi və Osmanlı Türkiyəsi ilə münasibətlər əksini tapmışdır.

Monoqrafiyanın sonunda tədqiqat zamanı əldə edilmiş nə-ticələrin xülasəsi verilmişdir.

Monoqrafiyanın yazılması və çapa hazırlanmasında AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor O.Ə.Əfəndiyev başda olmaqla, “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsinin əmək-daşlarının bir sıra qeyd və təklifləri nəzərə alınmışdır. Müəllif onla-ra, habelə dəyərli məsləhətləri ilə hər zaman ona yardım etmiş AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Y.M.Mahmudluya, onun rəhbərliyi altında olan Bakı Dövlət Uni-versitetinin Tarix fakültəsinin “Qədim Dünya və Orta əsrlər tarixi” kafedrasının əməkdaşlarına öz dərin minnətdarlığını bildirir.

Й.М.Мащмудов,

Əməkdar elm xadimi , АМЕА-нын мцхбир цзвц,

Tarix elmləri doktoru, pрофессор


15

I FƏSİL

MÖVZUNUN MƏNBƏLƏRİ VƏ TƏDQİQ OLUNMA TARİXİ

1.1.Mövzunun mənbələri

XV əsrin ikinci yarısı-XVII əsrin birinci yarısında Azər-baycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri və onun bu əlaqələr kontekstində Osmanlı imperiyası ilə iqtisadi münasibətlərinə dair etibarlı elmi mənbələrin sayı çox azdır. Azərbaycan ərazi-lərində mövcud olmuş imperiyaların süqutundan sonra həmin imperiyaların arxivlərinin müəyyən səbəblərdən saxlanılmaması onların iqtisadi həyatının öyrənilməsi istiqamətində tarixçilər qarşısında xeyli çətinliklər yaradır. Buna görə də Azərbaycan və İran tarixçiləri həmin dövrlə bağlı olan az saylı ciddi faktlara istinad edir. Bu faktların əksəriyyəti müxtəlif məqsədlərlə, müx-təlif zamanlarda Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının əraziləri-nə gəlmiş avropalı «səyyahların» qeydlərindən, gündəliklərin-dən, əsərlərindən əxz olunmuşdur. Onların Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ictimai, iqtisadi həyatına dair məlumatlarında təhriflərə də yol verilmiş, subyektiv fikirlər irəli sürülmüşdür. Çünki Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi, ticari po-tensialı onlarin iqtisadi, siyasi həyatında həyati və strateji bir məsələ idi. Buna görə də Avropa arxivlərində Ağqoyunlu və Sə-fəvi imperiyalarının iqtisadiyyatı ilə bağlı olan hesabatlar öz əksini tapmışdır. Bu cür materiallar Osmanlı arxivlərində də var-dır. Lakin bizə məlum olan materiallar əsasında da ciddi elmi nəticələrə gəlmək mümkündür. Yəni, həmin dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ərazilərindən Avropaya doğru istiqa-mətlənmiş ticarət karvanalarının bir ildə etdikləri səfərlər, apar-dıqları yüklər barədə məlumat əldə etməklə müəyyən rəqəmlər

Əzimli Dilavər

16

ortaya qoymaq olar. Azərbaycan tarix elmindən fərqli olaraq Türkiyə tarixşünaslığı orta əsrlərin bu dövrü ilə bağlı daha ciddi mənbələrə istinad edir. Çünki Osmanlı arxivləri qorunub saxla-nılmışdır. Həmin dövrlə bağlı olan Osmanlı sənədlərində iqtisa-di məlumatlar özünün geniş əksini tapmışdır. Bunlar arxiv mate-rialları, rəsmi məktublar və s. sənədlərdir. Onların da əksəriyyəti XVI və XVII əsrlərə aiddir. Adı çəkilən sənədlərdə Osmanlı-Sə-fəvi münasibətlərinə toxunulmuş, bəzilərində isə iqtisadi müna-sibətlər də qismən öz əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, bu tipli sə-nəd və materiallar Avropa arxivlərində də mövcuddur. Bizim bütün bu sənəd və materialları nəzərdən keçirmək imkanmız məhduddur. Ona görə də bizdən öncə Ağqoyunlu və Səfəvi im-periyalarının tarixinin bu dövrünü araşdırmış tarixçilərin əsərlə-rindəki faktik materiallara və ölkəmizə gəlmiş səyyahların məlu-matlarına istinad etdik. Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası-nın kitabxanalarında həmin dövrlə bağlı olan iqtisadi həyatı əks etdirən mənbələri, elmi ədəbiyyatı diqqətlə nəzərdən keçirdik. Marko Polonun (227; 273; 274), İ.Şiltbergerin (322 a), İ.Barba-ronun və A.Kontarinin (170), Afanasi Nikitinin (255), Əbdürrə-şid əl-Bakuvinin (6), Y.Streysin (299), F.Kotovun (232), Adam Olearinin (257; 258), J.Taverniyenin (129a), J.Şardenin (370a) qeydlərini, Venesiya səyyahlarının Səfəvi dövləti ərazisinə et-dikləri altı «səfəri» əks etdirən əsəri (380), İskəndər bəy Münşi-nin (386) fəaliyyətini bizə çatdıran mənbələri bunlara misal gös-tərmək olar. Mənbələr içərisində ingilis səyyah-diplomatlarının «Moskva» şirkətinin Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə əlaqə-lərini əks etdirən (155), «Don Juan» adı ilə Avropada məşhur-laşmış Oruc bəy Bayatın məlumatlarını (228), italyan tarixçisi Q.Berşenin çox çətin və bir o qədər də faydalı əməyini əks etdirən, mənbə səciyyəsi daşıyan əsərini xüsusi qeyd etmək la-zımdır. Q.Berşenin əsərində (372) Venesiyanın Şərqlə ticarətinə dair məlumatlar da əksini tapmışdır. N.İ.Veselovskinin rəhbərli-yi altında Rusiya arxiv sənədləri əsasında nəşr olunmuş üç cild-lik (185; 186; 187), Azərbaycanın orta əsrlər üzrə görkəmli


17

tarixçisi sayılan E.M.Şahmalıyevin rəhbərliyi altında çapdan çıxmış, orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş xarici səyyahların mə-lumatlarını bizə çatdıran mənbə (279) də bu qəbildəndir. Bu baxımdan ən dəyərli mənbələrdən biri də V.Minorskinin rəhbər-liyi altında nəşr olunmuş, səfəvilərin idarəçilik sistemini əks et-dirən əsərdir (361). Nəzərdən keçirilən dövrə aid mənbələr sıra-sında M.A.Polievktovun (272), S.B.Aşurbəylinin (163) mənbə-şünaslığa dair elmi məcmuələrdə nəşr olunmuş məqalələri də diqqəti cəlb edir. Bu məcmuələrdə Səfəvi dövlətinin iqtisadi hə-yatına aid olan, dövlətin xarici ticarətini rəqəmlərlə əks etdirə bilən çox vacib məlumatlar vardır. Bir sıra dəyərli mənbələr də vardır ki, orada Azərbaycanın iqtisadi həyatına dair məlumatlar da yetərincədir. Evliya Çələbinin (5), Davit Pyerin (32) və b. məlumatlarını əks etdirən mənbələr bu sıraya daxildir.

1.2. Tədqiqat əsərləri

Ümumdünya tarixinin orta çağlarında mühüm rol oynamış Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları nəinki bölgənin icti-mai-iqtisadi, siyasi, mədəni həyatının, həm də beynəlxalq alə-min mühüm subyektləri olmuşlar. Həmin dövrdə bu imperiya-ların bilavasitə iştirakından, təsirindən kənarda heç bir beynəl-xalq məsələ həll oluna bilməzdi. Buna görə də həmin imperiya-ların tarixinin öyrənilməsinə tədqiqatçılar həmişə səy göstərmiş-lər və bu istiqamətdə araşdırmalar hal-hazırda da davam edir. XV əsrin ikinci yarısından XVII əsrin birinci yarısına qədərki tarixi gerçəkliklər həm xarici, həm də Azərbaycan tədqiqatçıları-nın əlaqələrində müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir. Bu imperiya-lar haqqında bir sıra sanballı monoqrafiyalar yazılmış, məqalələr işıq üzü görmüş və ümumiləşdirilmiş əsərlərdə məlumatlar veril-mişdir. Həmin əsərlərdə əsas diqqət bu imperiyaların bir-biri ilə və Qərbi Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə yönəlmişdir. Orta əsrlərdə Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri Türkiyə tarixşünaslığında lazımi səviyyədə

Əzimli Dilavər

18

öyrənilmişdir. Vətən tarix elmində isə Azərbaycanın orta əsrlər-də iqtisadi əlaqələrinə dair xüsusi tədqiqat əsəri mövcud deyil-dir. Bu halın bir sıra səbəbləri vardır. Nəzərdən keçirilən dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi əlaqələri barədə lazımi qədər faktların olmaması həmin sahədə araşdırmaların aparılmasında böyük çətinliklər yaradır. Məlumdur ki, Ağqo-yunlu sülaləsinin və Səfəvi şahlarının Azərbaycan və İran ərazi-lərində hakimiyyətləri möhkəm iqtisadi və siyasi təmələ əsasla-nırdı. Məhz bunun nəticəsində yalnız Səfəvi imperiyası 230 ildən artıq bir müddət ərzində (1501-1736) fəaliyyət göstərə bil-di. Lakin səfəvilərin hakimiyyətindən sonra həmin imperiyanın ərazilərində baş vermiş çoxsaylı müharibələr, siyasi çəkişmələr, döyüşlər bir çox arxivlərin dağıdılmasına səbəb olmuş və yaxud arxivlər davam edən müharibələrdə qalib gəlmiş dövlətlər tərə-findən mənimsənilmişdir. Buna görə də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin iqtisadi həyatından bəhs edərkən, başlıca olaraq həmin imperiyaların ərazilərində olmuş Avropa, rus səyyahları-nın, diplomatlarının məlumatlarına istinadlanmalı oluruq. Bu məlumatların həqiqəti nə dərəcədə əks etdirdiyini dəqiq söyləyə bilmərik. Buna görə də onların məlumatları Ağqoyunlu və Səfə-vi imperiyalarının ictimai-iqtisadi həyatını bütünlüklə əks etdirə bilməz. Vaxtilə həm Qərb dünyasının, həm də Osmanlı imperi-yasının varlığında mühüm rol oynamış bu imperiyaların ictimai-iqtisadi həyatı çox zəngin olmuşdur. Bu baxımdan Osmanlı im-periya arxivinin qorunub saxlanması Ağqoyunlu və Səfəvi impe-riyalarının ictimai-iqtisadi həyatını öyrənmək üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də tədqiqat işində imkan daxi-lində Azərbaycan tarixçilərinn Ağqoyunlu və Səfəvi imperiya-larının iqtisadi və siyasi həyatından bəhs edən elmi məqalələrin-dən, monoqrafiyalarından, Qərbdə və Türkiyədə, İranda nəşr olunmuş tədqiqat əsərlərindən istifadə etmiş, həmin imperiyala-rın iqtisadi həyatı haqqında aydın təsəvvür yaratmağa çalışmı-şıq. Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi həyatında isə əsas yeri xarici ticarətin tutduğunu nəzərə alsaq, Qərb arxivlə-


19

rində həmin imperiyaların iqtisadi həyatı ilə bağlı olan sənədlə-rin mövcudluğu şübhəsizdir.

Azərbaycan tarix elmindən bəhs edərkən Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları tarixinin, xüsusilə onların ictimai-iqtisadi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılmasına İ.P.Petruşevski-nin böyük təsirini qeyd etmək lazımdır. Onun Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tarixinə həsr olunmuş əsərləri Vətən ta-rixşünaslığında bu sahə ilə maraqlananlar üçün ciddi faktlar mənbəyi olmuşdur. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan tarixşü-naslığında Ağqoyunlu və Səfəvi tarixi ilə bağlı olan elmi məqa-lələrin və monoqrafiyaların meydana çıxmasına şərait yarat-mışdır. Həmin müəlliflər də bu tarixi dövrü araşdıran zaman Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ticarət əlaqələrinə müəy-yən dərəcədə diqqət yetirmişlər. Bu baxımdan Azərbaycan tarix-şünaslığında C.M.İbrahimovun (12; 211; 212), O.Ə.Əfəndiyevin (7; 325; 326) araşdırmaları diqqəti cəlb edir. O.Ə.Əfəndiyevin araşdırmalarının mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, o, elmi axtarışlarında Şərq mənbələri ilə yanaşı, Qərb mənbələrinə də geniş yer vermiş və bu istiqamətdə sanballı elmi əsərlər nəşr etdirmişdir. Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinə xeyli yer ayırmış O.Ə.Əfəndiyev Azərbaycan tarix elminə, bu imperiyalar ara-sındakı ticarət əlaqələrinə, xüsusilə Səfəvi-Qərb ticarətinə dair yeni, qiymətli mənbə məlumatları əlavə etmişdir. Problemin öyrənilməsinə yardım edən elmi araşdırmalar arasında digər Azərbaycan tarixçiləri Ə.Ə.Rəhmaninin (281; 282; 283) və M.Heydərovun (192; 193; 194) əsərlərini xüsusi olaraq qiymət-ləndirmək lazımdır. M.Heydərov Azərbaycanın nəzərdən ke-çirilən dövrdəki iqtisadi və ictimai həyatına həsr etdiyi əsər-lərində ölkənin bölgədəki və beynəlxalq aləmdəki iqtisadi möv-qeyinə aydınlıq gətirmişdir. Onun Azərbaycanın orta əsrlər şəhər həyatına dair əsərləri dünyanın orta əsr şəhərlərinin iqti-sadi həyatına həsr olunmuş araşdırmalar arasında müstəsna yer tutur. Orta əsrlərdə Azərbaycanın ticarət həyatının araşdırılması sahəsində Y.M.Mahmudovun da xüsusi əməyi vardır.

Əzimli Dilavər

20

Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının qarşılıqlı əlaqələrini mən-bələr, yerli və xarici ədəbiyyat əsasında araşdırmış Y.M.Mah-mudov bu iki imperiyanın Qərb ölkələri və Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələrinə də geniş yer vermiş, Azərbaycanın Osman-lı imperiyasının və Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi həyatına mühüm təsir göstərdiyini sübut etmişdir. Y.M.Mahmudovun bu dövrlə bağlı olan bir çox əsərləri Azərbaycan tarix elmini xeyli zənginləşdirmişdir (17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 25; 26; 243; 244; 245). Y.Mahmudovun Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair xeyli məqaləsi də vardır. O, həmin məqalələrdə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə geniş toxun-muş, ipəyin ticarət əlaqələrində əvəzsiz rol oynadığını göstər-mişdir. Ölkəmizin səfəvişünas alimlərinin müəllimi sayılan Ə.M.Şahmalıyevin (320; 321; 322) də Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı ticarət əlaqələri barədə qiymətli əsərləri vardır. Bu cəhətdən B.A.Əhmədovun Azərbaycanın İn-giltərə ilə ticarət əlaqələri barədə əsərlərini də xüsusi qeyd et-mək lazımdır (8; 9; 158; 159; 160). Nəzərdən keçirilən dövrü mənbələr əsasında araşdırmış müəllif İngiltərənin Ost-Hind şir-kətinin Şərq ticarətini ələ keçirmək üçün həyata keçirdiyi niy-yətləri aşkara çıxarmış və bu şirkətin İran körfəzində işğalçılıq məqsədi güddüyünü göstərmişdir.

O.Ə.Əfəndiyev, M.X.Heydərov və Y.M.Mahmudov tərə-findən zənginləşdirimiş Azərbaycan medievistikasının mühüm məsələləri XX əsrin 70-ci illərindən Vətən tədqiqatçılarının diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan S.M.Onullahinin əməyi xü-susilə diqqətəlayiqdir. Onun "Təbriz şəhərinin tarixi" (31) mo-noqrafiyasında Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri çoxsaylı mənbələr əsasında araşdırılmışdır. S.B.Aşurbəylinin (1; 162; 163; 164; 165; 166; 167), Ş.F.Fərzəliyevin (11), A.M.Fərzəliye-vin (308), S.Ə.Vəzirovun, A.S.İsayevin (39), Ş.K.Məmmədova-nın (27), S.A.Məmmədovun (242) əsərlərində də Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə dair məlumatlar az deyildir. Azərbay-canın xarici ticarət əlaqələrinə dair məlumatlar D.Həsənzadənin


21

(190; 190а), Y.Gözəlovanın (11a), R.Muğanlinckinin (252a), Z.Həsənəliyevin (11b), Ç.Qurbanovanın (238; 239), Ş.M.Musta-fayevin (253), E.Mirzəyevanın (28; 248a) və digərlərinin məqalə və monoqrafiyalarında da vardır.

Ağqoyunlu və Səfəfi imperiyaları tarixinin ayrı-ayrı məsə-lələri daim xarici ölkə tarixçilərinin diqqət mərkəzindədir. Yal-nız onu qeyd etmək kifayətdir ki, ötən bir neçə ildə ABŞ-da, Avropa ölkələrində, Rusiyada, İranda və Türkiyədə orta əsrlərlə bağlı olan xeyli ədəbiyyat işıq üzü görmüşdür. Azərbaycanın hü-dudlarından kənarda nəşr olunmuş həmin əsərlərdə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tarixinə də geniş yer verilmişdir. Bu isə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının orta əsrlərdə beynəl-xalq aləmdə baş vermiş proseslərdə ciddi rol oynadıqları faktı ilə bağlıdır. Dünya dövlətlərinin bir qismi bu impreiyalarla əlaqə-lərdə siyasi, digər hissəsi isə iqtisadi maraqlar güdürdü. Buna görə də xarici ölkə tarixçiləri orta əsrlər tarixini araşdırarkən hə-min imperiyalara münasibətdə də özəl yanaşma tərzini nümayiş etdirirlər. Təbiidir ki, xarici tədqiqatçılar obyektivliyə tam əməl etmirlər, lakin onların əsərlərində Vətən tarixi üçün qiymətli olan materiallar vardır. Bu müəlliflərin əlimiz yetməyən mənbə və sənədlərdəki məlumatlara əsaslanan əsərləri faktiki material baxımından bizə yardımçı olur. Xarici ölkələrin tarixşünaslığın-da da Avropa ölkələrinin Azərbaycanla ticarət əlaqələri xüsusi tədqiqat obyekti olmamış və həmin problemə qarşılıqlı münasi-bətlər çərçivəsində toxunulmuşdur. Həmin əsərlərdə başlıca olaraq dünya bazar sisteminin yaradılması prosesi diqqət mərkə-zində olmuş, "Avropa və Dünya iqtisadiyyatı"ının təşəkkülündə Şərqin rolu xüsusilə qeyd olunmuşdur. Şərq dünyasında isə Azərbaycanın rolu danılmazdır. Bu cür yanaşma İ.P.Petruşevski-nin (267; 268), M.A.Abidovanın (151), V.A.Zarinin (203) əsər-lərində öz əksini tapmışdır. Onlar nəzərdən keçirilən dövrdə Qərb və Şərq iqtisadi həyatında baş vermiş uyğunsuzluğun səbəblərini araşdırmağa çalışmışlar. Həmin problemlər fransız alimi F.Brodelin "Maddi sivilizasiya" əsərində daha geniş təhlil

Əzimli Dilavər

22

edilmişdir. O, bir çox tarixi mərhələlərdə baş vermiş proseslərdə sıx bağlılıq görmüş (180) və bunun nəticəsində dünya bazar sisteminin təşəkkülünü izah etmişdir. Qərb-Şərq münasibətlərinə F.Brodelin sonrakı əsərlərində də (56; 181 ) geniş yer verilmiş-dir. O, həmin əsərlərdə dünya iqtisadiyyatının inkişafında bey-nəlxalq bazarın yaranma prosesinə toxunmuş, bu bazarın yaran-masında bir sıra əmtəələrin həlledici rol oynadığını göstərmişdir. Məlum olur ki, nəzərdən keçirilən dövrdə dünya iqtisadiyyatın-da həlledici rol oynamış başlıca əmtəələr ədviyyat, ipək, duz və neft olmuşdur. Qeyd edək ki, bu sərvətlərin hamısı Azərbaycan-da vardı və xarici ölkələrin bazarlarına çıxarılırdı. F.Brodel Avropa-Şərq münasibətlərində Osmanlı imperiyasının roluna xüsusi yanaşmış, Konstantinopolun (İstanbul) osmanlılar tərə-findən fəthindən (1453-cü ildə) sonra dünya iqtisadi sistemində baş vermiş əsaslı dəyişiklikləri göstərmişdir. O, qeyd etmişdir ki, həmin dövrdə Osmanlı imperiyası Qərbin Şərqlə ticarətində bir maneəyə çevrilmiş və Qərb ölkələrinin əlləri Hindistanla quru yolla davam edən ticarətdən üzülmüşdü. F.Brodel belə bir qənaətə də gəlmişdir ki, məhz Konstantinopolun osmanlılar tərəfindən fəthi bəzi Avropa dövlətlərini Hindistana çıxış üçün yeni yollar axtarmağa vadar etmiş və nəticədə "Böyük coğrafi kəşflər" baş vermişdi. O, Levant ticarətinə toxunaraq qeyd et-mişdir ki, bu ticarət özünün ənənəvi, üstün əhəmiyyətini "Böyük coğrafi kəşflər"dən sonra bir qədər itirdi, lakin tarixi əhəmiyyə-tini bir neçə əsr ərzində qoruyub saxladı və Avropanın okean ticarətinə çıxışı olmayan dövlətləri üçün başlıca ticarət, sərvət mənbəyinə çevrildi. Qeyd edək ki, əsrlər boyu Levant ticarəti Azərbaycandan geçən karvan yollarının hesabına da fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə, F.Brodel Konstantinopolun fəthi ilə dünya iqtisadi istemində baş vermiş dəyişiklikləri əks etdirmiş və avro-padaxili münasibətlərdə bunun mühüm rol oynadığını qeyd etmişdir. Bu baxımdan A.M.Svanidzenin (286), M.X. Svanidze-nin (287) Osmanlı imperiyasının iqtisadiyyatına həsr etdikləri əsərləri xüsusilə diqqtəlayiqdir. A.M.Petrovun (264) və A.A.Pet-


23

rovun (263) Avropa ilə Asiya arasındakı ticarət balansına dair dəyərli əsərləri vardır. Müstəmləkəçilik dövründə Qərb dövlət-lərinin iqtisadi həyatı və bu dövlətlərin beynəlxalq ticarəti İ.M.Kulişerin əsərlərində (236; 237) öz əksini tapmışdır. Mə-lumdur ki, Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatında İran körfəzinin müstəsna əhəmiyyəti var idi. XVI əsrin əvvəllərində yaranmış geosiyasi vəziyyətdən istifadə edən qüdrətli dəniz dövləti Portuqaliya bu körfəzdə möhkəmləndi və təqribən 100 il orada ağalıq etdi. Bu məsələlər A.M.Xazanovun (312), V.L.Bodyans-kinin (179) N.N.Tumanoviçin (303) əsərlərində özünün geniş əksini tapmışdır. Y.S.Zevakinin (205; 206) əsərlərində Səfəvi-Avropa və Səfəvi-Osmanlı iqtisadi münasibətlərinə geniş toxu-nulmuş və müəllif həmin dövrdə Levant ticarətinin beynəlxalq aləm üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini açıqlamışdır. Mə-lumdur ki, orta əsrlərdə müasir İtaliya ərazisində mövcud olmuş dövlətlər Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla sıx iqtisadi əlaqələrə malik idilər. Azərbaycandan keçən ticarət karvanlarının əksəriy-yəti İtaliya ərazisindəki dövlətlərə doğru istiqamətlənirdi. Həmin dövlətlərin iqtisadi və siyasi həyatını Azərbaycandan kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkün idi. Bu baxımdan C.Luççatto (241)-nun və N.P.Sokolovun (298) əsərləri ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Orta əsrlərdə dünya ticarət bazarının təşəkkülündə müstəm-ləkəçilik mühüm rol oynamışdır. Buna görə də müstəmləkəçi-liyin tarixi mərhələlərinin öyrənilməsi Qərb və Şərq iqtisadi sisteminin inkişaf xüsusiyyətlərinin də nəzərdən keçirilməsini labüd edir. Bu baxımdan M.O.Mnatsakanyanın (250), S.N.Sı-romyatnikovun (300), M.Tomaranın (303), Q.İ.Çıpurinanın (315; 316), V.P.Oltarjevskinin, T.E.Beydinin, Q.A.Voronkovun (259), L.A.Semyonovanın (290) əsərləri də az əhəmiyyət kəsb etmir. Orta əsrlərdə Azərbaycan-Moskva ticarət əlaqələri ölkə-nin Avropa ilə münasibətlərində müstəsna rol oynayırdı. Baş ticarət yollarının bir xətti də Volqa-Xəzər yolu idi. Hələ qədim zamanlardan müasir Rusiya ərazilərində olan dövlətlərlə Azər-baycan arasındakı ticarət orta əsrlərdə daha da intensivləşdi.

Əzimli Dilavər

24

Azərbaycanla - Moskva knyazlığı arasında böyük ticarət dövriy-yəsi var idi. Azərbaycandan bu ölkəyə xam neft, duz, ipək və digər mallar ixrac olunurdu. Bu məsələlər K.V.Kostrinin (231), M.A.Polievktovun (272), M.V.Fexnerin (309), N.Q.Kukanova-nın (235), N.İ.Kostomarovun (230) əsərlərində öz əksini tapmış-dır. Osmanlı-Avropa və Osmanlı-Səfəvi iqtisadi əlaqələrinə dair məlumatlara N.A.İvanovun (213), M.S.Meyerin (246) əsərlərin-də də rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan S.F.Oreşkovanın redaktəsi və digər müəlliflərin iştirakı ilə nəşr olunmuş tədqiqat əsərləri (260) də aktuallıq təşkil edir. Lakin bu istiqamətdə Tür-kiyə tarixçiləri müstəsna mövqeyə malikdirlər. Onlar Türkiyənin həmin dövrünün iqtisadi həyatını ayrıca tədqiqat obyekti kimi araşdırmışlar. Bu elmi əsərlərdə Osmanlı-Səfəvi-Avropa ticarət əlaqələrinə də geniş yer verilmişdir. Bu baxımdan İ.H.Uzunçar-şılının əsərləri xüsusilə fərqlənir. Onun əsərlərində (137; 138; 139; 140) Osmanlı-Səfəvi, Osmanlı-Avropa iqtisadi münasibət-lərinə də diqqət yetirilmişdir. Osmanlı-Avropa münasibətlərində Osmanlı sultanlarının iqtisadi sahədə həyata keçirdiyi güzəşt siyasəti Avropa dövlətlərinin bu imperiyaya qarşı birləşməsinə başlıca əngəl olmuşdur. Həmin məsələlər Cahit Doğanın (65) əsərlərində daha incə şəkildə işıqlandırılmışdır. Bu problemlər Ahmet Akgündüzün, Said Öztürkün (40), Sabahaddin Zaimin (150), Halil İnalcıkın (83; 84; 85; 86; 87; 88; 89; 90; 91; 215), Fahri Dalsarın (63), Şerafettin Turanın (133; 134), İsmayil Soysalın (124), Halil Yınanç Mükrimin (111), Neşet Çağatayın (61), Hakı Aydının (78), Mehmet Bulutun (58), Salih Özbaranın (114), Ahmet Tabakoğlunun (129), Zekeriye Kitapçının (101), Öztüna Yılmazın (115; 116; 117; 118), Fahrettin Kırzıoğlunun (100), Orhan Burianın (59), Abdullah Gündoğdunun (76), İm-manuel Vallerştein-Faruk Tabakın (142), Bekir Kütükoğlunun (106), Atasoy Nurlanın (45), Göknur Gögebakanın (73), Sennur Şenelin (128), İlhan Ekinçinin (68) əsərlərində öz əksini tapmışdır.


25

Osmanlı-Avropa, Osmanlı-Səfəvi iqtisadi münasibətlərinə dair xeyli material xaricdə nəşr olunmuş digər əsərlərdə də var-dır. Bu materialların tədqiqi həm Osmanlı, həm də Səfəvi impe-riyalarının iqtisadi qüdrəti barədə nəticələri aşkara çıxarır. Təqdim olunan tədqiqat işində həmin əsərlərdən istifadə etməklə bu nəticələr barədə aydınlaşdırmalar aparmağa cəhd etdik. Bu əsərlər ingilis, fransız, italyan, fars dillərindədir və dissertasiya-nın sonunda - ədəbiyyat siyahısında təqdim olunmuşdur (328-368; 369-373; 374-386).

Əzimli Dilavər

26

II FƏSİL

XV ƏSRİN II YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ

OSMANLI DÖVLƏTİ

2.1. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatı və Azərbaycan-Qərbi Avropa münasibətlərində iqtisadi amilin

rolu.

Azərbaycan qədim zamanlardan Şərq-Qərb istiqamətində təşəkkül tapmış, inkişaf edən ticarət sisteminin tərkib hissəsi sayılırdı. Qədim dövrdə və orta əsrlərdə Şərq ölkələri ilə Avropa arasında ticarət əlaqələri başlıca olaraq Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərindəki ticarət mərkəzləri vasitəsilə həyata keçiri-lirdi (22 , 24). Dünyanın ən məşhur ticarət yolları, Çindən Aralıq dənizi sahillərinə yönəlmiş "Böyük ipək yolu" Azərbaycan əra-zisindən keçirdi (25, 53-57; 22, 24). Tarixdə mühüm rol oyna-mış "Böyük ipək yolu" Avropa ilə Asiya arasında ticari, iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafına əsaslı təkan vermiş, həmin ərazi-lərdə yerləşən dövlətlərin başlıca gəlir mənbəyinə çevrilmişdi. Bizim e.ə. təxminən, ikinci əsrdə yaranmış bu əlaqələr "Böyük coğrafi kəşflər"in başlanması, dünya ticarətinin dəniz yolları vasitəsilə həyata keçməsi nəticəsində öz əhəmiyyətini bir qədər itirdi. Təsadüfi deyildir ki, müasir dövrdə "Böyük ipək yolu" yeni əsaslarda bərpa edilir. Enerji ehtiyatları ilə zəngin olan, Şərq və Qərb aləminin diqqət mərkəzində qalan bu yola Qərb dövlətləri həm də Şərq dövlətləri ilə hərtərəfli əlaqələrin davam etdirilməsinin mühüm bir vasitəsi kimi yanaşırlar. Qlobal siya-sətin həyata keçməsində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, əsrlərin sınağından çıxmış bu yol həmin ərazilərdə yerləşən Şərq dövlət-lərinin də bir-biri ilə yaxınlaşmasında həlledici rol oynaya bilər.


27

Bu dövlətlərin qovuşma nöqtəsi isə Xəzər dənizidir. Azərbaycan Avropa və Asiya arasında daim qovuşma məntəqəsi olmuş və bu mövqeyini hal-hazırda da qorumaqdadır.

Şərqlə Qərb arasında ticarət əlaqələrinin tarixi çox qədim-dir, lakin mənbələrdə bu əlaqələrin əks olunması intensivliyi b.e.ə. ikinci əsrə təsadüf edir. Bu isə qədim Roma ədəbiyyatında məhz həmin dövrdə ticarət əlaqələrində əsas gəlir mənbəyi he-sab edilmiş ipəyin adının çəkilməsi ilə bağlıdır. Tədqiqatçılar güman edirlər ki, burada adı çəkilmiş ipək parçalar Çin mənşəli-dir. Buna qədər isə Şərqdə toxuculuq sənəti özünün intensiv in-kişaf dövrünü keçirirdi. Hələ bizim eradan bir neçə min il əvvəl Şərqin qədim xalqları (türklər, misirlilər, hindlilər, çinlilər) nəin-ki incə ipək, kağız, yun sapların alınmasında xeyli uğurlar qa-zanmış, habelə boyanmasında və toxunmuş parçalar üzərində müxtəlif rəsmlərin təsvirlənməsi sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmişdilər. Toxuculuq məhsulları tədricən məhz bu əra-zilərdən bütün dünyaya yalılmağa başlamışdı (274, 3-5; 300, 3).

Orta əsrlərə aid olan elmi ədəbiyyat və mənbələr sübut edir ki, Şərqlə Qərb arasında Pamir dağları və Amur çayı ətrafından keçən Böyük Transasiya ticarət yolunda (207, 112), Avropa-Çin əlaqələrində Orta və Ön Asiyanın tacirləri kimi, Azərbaycan ta-cirləri də əsrlər boyu əvəzsiz rol oynamışlar. Təbiidir ki, bu cür əlaqələr Azərbaycanı qədim və orta əsrlərdə beynəlxalq əlaqələ-rin və ticarət yollarının kəsişdiyi bölgəyə çevirmişdi (288, c.1, 6). Elə buna görə də Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri dərin iqtisadi köklərə malikdir (245, 33). Azərbaycan ticarət əlaqələrinin həyata keçməsində ən əlverişli məntəqə sayılırdı. Çünki Asiyaya daxil olmaq üçün Qafqaz dağ-larından keçən ən faydalı yol Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Qədim zamanlardan dünya ticarət əlaqələrində özünəməxsus yer tutmuş Azərbaycana maraq böyük idi. Bu maraq, orta əsrlərdə dünyada baş vermiş dəyişikliklər Azərbaycana gələn səyyahların sayını da artırmışdı. Həmin səyyahlar isə öz qeydlərində Azər-

Əzimli Dilavər

28

baycanın qədim iqtisadi əlaqələri haqqında qiymətli məlumatlar vermişlər.

XV əsrin II yarısında Azərbaycan Ağqoyunlu imperiyası-nın güclənməsi elə bir zamana təsadüf etmişdi ki, bu tarixi mə-qamda Şərqdən mənimsənilmiş bilgilər və təcrübələr hesabına Avropa ölkələrində sürətli dəyişikliklər baş verir, dənizçilik elmi inkişaf edirdi. Avropada tərəqqi elə həddə çatmışdı ki, kompas avropalılar üçün «kəşf» olunmuşdu. Tədqiqatçılar Avropada sü-rətli dəyişikliklərin baş verməsinin bir sıra amillərlə bağlı oldu-ğunu qeyd edirlər. Onların bir qismi belə hesab edir ki, Avropa-da istehsal vasitələrinin inkişafı və Qərbi Avropa dövlətlərinin yaşayış tərzinin yüksəlişi həmin sürətli tərəqqinin səbəbləri idi. Araşdırıcıların bir qismi isə Xaç yürüşlərini (1096-1270) bu yüksəlişin səbəbi hesab edir (264, 180-181). Lakin bəzi tədqi-qatçıların (məsələn, İ.Herderin) fikrincə, avropalılar hələ Xaç yürüşlərinə qədər ərəblərlə ticarət etmişlər. İ.Herderin fikrincə, XII-XIII əsrlərdə Avropa tacirlərinin Levant ticarətində geniş əməliyyatlar aparmasının səbəbi həmin dövrdə Avropada latın dövlətlərinin dünya iqtisadi və siyasi səhnəsinə çıxması olmuş-dur. Bu isə inkişafa güclü təkan vermiş və Avropa həmin əsrlər-də böyük iqtisadi uğurlar qazanmışdı (195, 592-595). Bu yüksəliş, inkişaf prosesi XV əsrə qədər davam etdi. XV əsrin ikinci yarısında isə osmanlıların Şərqi Aralıq dənizində üstünlü-yə tam yiyələnmələri Qərbi Avropanın yeni inkişaf istiqamət-lərinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynadı. Yəni, XV əsrdə baş vermiş həmin dəyişikliklər nəticəsində avropalılar Afrikanı dövr etməklə Hindistana gedib çıxdılar. Azərbaycan tarixində də məhz bu məqamdan etibarən xüsusi bir dövr başlandı. Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələri müntəzəm hala çevrildi.

Orta əsrlərdə Azərbaycan-Avropa qarşılıqlı əlaqələri xeyli intensivləşdi. Bu, bir tərəfdən Avropada baş vermiş dəyişiklik-lərlə bağlı idisə, digər tərəfdən Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, dünya ticarətində xüsusi tələbata çevrilmiş əmtəələrin (məhsul-ların) ölkədə qədim zamanlardan hasilatı, istehsalı ilə bağlı idi.


29

Belə bir vəziyyətin yaranmasında Azərbaycanın hələ XV əsrə qədər müəyyən dərəcədə vahid siyasi sistem hüdudlarında olma-sı mühüm rol oynadı. XI-XII yüzilliklərdə Azərbaycanın da da-xil olduğu böyük bir ərazi Səlcuqların (1038-1157) hakimiyyəti altında olmuşdur. Səlcuqlar dövründə daxili və beynəlxalq tica-rətə ciddi əhəmiyyət verilirdi. Pambıq, yun, ipək və digər yerli məhsullar dünyanın əksər ölkələrində başlıca tələbata çevrilmiş-di. Bu məhsulların içərisində isə ipək XIII yüzillikdən XVIII yü-zilliyə qədər Avropada dövlətlərarası dəyişikliklərinin və zən-ginliklərinin başlıca qaynağı olmuşdur. Xam ipək və ipək parça-lar beynəlxalq ticarətdə ən nüfuzlu bir mövqe tuturdu. Məlum-dur ki, səlib (xaç) yürüşləri nəticəsində Qərblə Şərqi birləşdirən ticarət yolları Suriya, Fələstin və Misir ərazilərindən keçirdi. La-kin XIII əsrin II yarısında səlibçilərin Şərqi Aralıq dənizi hövzə-sində öz mövqelərini itirməsi ilə ticarət yolları hissə-hissə Azov dənizinə və Qara dənizə keçməyə başladı (152, 154-155; 88, c.1, 269). Amma buna baxmayaraq, Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqə-ləri hələ lazımi səviyyədə deyildi. Həmin əlaqələr müasir Rusiya ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin ərazilərinin də qatıldığı Çingiz xan imperiyası dövründə geniş vüsət aldı (288, c.1, 13). Bu dövrdə Ön Asiya ilə Çin arasında karvan ticarəti özünün inkişafında elə bir mərhələyə çatdı ki, nə bundan öncə, nə də sonra belə bir inkişaf səviyyəsi olmamışdır (174, c.6, 189-191).

Monqolların hərbi–siyasi fəallığı dövrünə qədər isə Qərbi Avropa rəsmi dairələri Uzaq Şərqlə o qədər də maraqlanmırdı-lar. Monqollar tarix səhnəsinə meydana çıxdıqdan sonra avropa-lı səyyahlar və tacirlər Şərqi Avropanı və Qızıl Orda imperiyası-nın ərazisini keçərək Çinə gedirdilər (4, 77). Bu dövrdə avropa-lıların dünyanın böyük ərazilərinə sahib olmuş monqol hökm-darları ilə yaxınlaşmasında digər bir amilin rolu vardı: Avropalı-lar Misirin müsəlman sultanlarına düşmən münasibət bəsləyirdi-lər. Həmin dövrün karvan ticarətində Misirin mühüm rolu var idi. Bu bölgə güclü müsəlman sultanlarının nəzarəti altında ol-duğuna görə, ona sahib olmaq müşkül məsələ idi. Bu maneə ara-

Əzimli Dilavər

30

dan qaldırılardısa Avropa tacirləri və missionerləri yalnız Orta (Mərkəzi) Asiyadan keçən karvan yolundan deyil, İran ərazilə-rindəki limanlardan istifadə etməklə dəniz yolu ilə Hindistana və Çinə çıxa bilərdilər. Həmin dövrdə Avropa ölkələri sürətli inki-şaf yoluna çıxmışdılar, lakin mədəni üstünlük hələ müsəlman dünyasına məxsus idi (174, c.6, 191).

Monqolların hökmranlığı dövründə karvan ticarətinin yük-sək inkişaf mərhələsində olduğunu məşhur siyasi xadim və ta-rixçi Fəzlullah Rəşidəddin (1247-1318) də təsdiq edir (307, 5-360). Elə bunun nəticəsi idi ki, İran və Azərbaycan şəhərlərində ictimai münasibətlər monqol hakimiyyəti dövründə ciddi dəyi-şikliklərə məruz qaldı, fasiləsizlik şəhər həyatının yüksəlişində başlıca təmayülə çevrildi, bu isə istehsalda və ticarət həyatında özünü göstərdi, şəhər əhalisinin, xüsusilə sənətkarların təşkilat-lanmasında ciddi rol oynadı (175, 121). Vahid monqol imperiya-sı dağıldıqdan sonra İran və Azərbaycan ərazilərinin də daxil olduğu Hülakülər (Elxanilər) dövründə də ictimai-iqtisadi həyat-da bu proseslər davam edirdi (153, 55–56). Elxanilər dövründə ticarətin inkişafına təkan vermiş amillərdən biri də hökmdar nəzarəti altında olan ərazilərdə dövlət sərmayəsinə əsaslanan Ortaq ticarət şirkətlərinin dövlətin hər tərəfində eyni əsaslara və eyni qanunlara tabe olması şərtilə təsis edilməsi idi. Dövlət xəzinəsindən kredit alan Ortaqlar bütün dörd Ulusda hakim olan, ciddi ticarət müəssisələri idilər (130, 309).

Orta əsrlərdə intensivləşmiş karvan ticarəti dənizçiliyin in-kişafına da təsir göstərirdi. Tarixi məlumatlara görə, həmin dövrdə Qara dənizdə gəmiləri olan genuyalılar bir müddətdən sonra Xəzər dənizində də göründülər. Onlar burada müəyyən müddət ərzində ticarətlə məşğul oldular. Genuya tacirlərinin ən çox alıb-satdıqları əmtəə isə əsrlər boyu beynəlxalq ticarətdə əsas yeri tutan Gilan ipəyi idi. Ümumiyyətlə, İran və Azərbay-can ipəyi XIII yüzilliyin ortalarına qədər genuyalılar tərəfindən İtaliyaya daşınırdı. 1300-cü ildən etibarən isə italyan dövlət-lərinin ipəktoxuma sənətində işlənən xam ipəyin çoxu artıq


31

İranın və Azərbaycanın Xəzər boyu əyalətlərindən aparılırdı. 1400-cü ilə qədər tərtib olunmuş səyahətnamələrdə Gilan, Şa-maxı və Qarabağ Şimali Azərbaycanın ən önəmli ipəkçilik mər-kəzləri kimi xatırlanır. Bir qədər də qədimə gedərək göstərmək olar ki, məşhur ərəb tarixçisi əl-İstəxri hələ X yüzillikdə Gilanda olan Lahican məntəqəsindən xam ipəktoxuma mərkəzi kimi bəhs etmişdir (4, 85; 88, c.1, 270). Orta əsrlərdə gəmilərdə daşı-nan məhsullar arasında neft və duz da üstünlük təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hasil, istehsal olunmuş, daxili və xarici bazarlara çıxarılmış məhsullar müxtəlif çeşiddə olmuşdur. Bu sərvətlərin içərisində qızıl, gümüş və mis də azlıq təşkil et-mirdi. Bunlar Azərbaycanda qədim zamanlardan emal olunurdu. Azərbaycanın Naxçıvan ərazisində metal mədənlərinin olması barədə Məhəmməd Naxçıvani (XIV əsr) məlumatlar vermişdir (153, 29).

Müasir dövrdə ticari və siyasi əlaqələrdə mühüm amilə çevrilən xam neftin rolunu həmin dövrdə xam ipək və ədviyyat oynayırdı. Azərbaycanın müxtəlif adda olan zərif ipəyə və ipək məmulatlarına Avropada xüsusi tələbat vardı. Bu baxımdan orta əsrlərin məşhur səyyah və diplomatlarının, o cümlədən Marko Polonun Azərbaycanın iqtisadi həyatına dair məlumatları çox qiymətlidir. Azərbaycanda Marko Polonun diqqətini daha çox cəlb edən gerçəklik ipəyin və ipək məmulatlarının bolluğu ol-muşdur. Onun Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafına dair qiymətli məlumatları ölkəmizin ipəkçiliyin ən qədim ocaqlarından, vətənlərindən biri olduğunu sübut edir (274, 19, 20).

Azərbaycanda ipəkçiliyin dərin tarixi köklərə malik oldu-ğunu Alban tarixçisi Musa Kalankatuklu da "Albaniya tarixi" əsərində qeyd etmişdir (13, 16-17). Bunu sübut edən faktlardan biri də bir sıra Azərbaycan şəhərlərinin ipək istehsalında ixtisas-laşması idi. Təbiidir ki, həmin şəhərlərdə ipəkçilik qədim, ənə-nəvi sənət sahəsi olmasaydı, orta əsrlərdə bu sahədə nəzərəçar-pacaq yüksəliş olmazdı. Orta əsrlər boyunca Avropa səyyahları-nın və diplomatlarının Azərbaycanda ipəkçilik haqqında maraqlı

Əzimli Dilavər

32

qeydlərini izlədikcə, xam ipəyin və ipək parçaların Avropa döv-lətlərinin daimi diqqət mərkəzində olduğunu görürük. Belə bir münasibət qiymətli Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək arzusundan irəli gəlirdi. Orta əsrlərdə Azərbaycanın bütün iri şəhərlərində ipək parçalar istehsal olunurdu. Xam ipək isə əsasən Gilanda, Şirvanda, Qarabağda, Mazandaranda və Azərbaycanın cənub vi-layətlərində hasil və emal edilirdi. «Şərbafi», «xalvari», «lejim» adlanan ipək növləri Avropa ölkələrində də şöhrət qazanmışdı (31, 102–104).

Monqol hücumları ipəkçiliyə ciddi ziyan vurdu, lakin onlar Azərbaycanda hakimiyyətdə mönkəmləndikdən sonra bu sahə sürətlə inkişaf etməyə başladı. Hələ X-XIII əsrlərin coğrafiyaşü-nasları və tarixçiləri toxuculuq sənayesinə nəzər yetirərkən Azərbaycanda şəhərlərin inkişafından bəhs etmiş, burada isteh-sal olunan müxtəlif növ ipək parçaları və qiymətli sapları qeyd etmişlər (153, 49). Orta əsrlərdə "kənar" adlı Qarabağ ipəyi daha məşhur idi. Bu dövrdə Şamaxıdan, Gəncədən və Tiflisdən Təbri-zə iki növ ipək gətirilirdi. Onların bir növü zərif idi, «şərbafi» adlandırılırdı, digəri isə Ərəş mahalının adı ilə "ərvəş ipəyi" kimi tanınmışdı (31, 102, 104). Çox əlverişli coğrafi mövqedə-karvan yolları qovuşuğunda yerləşən Təbriz şəhəri Şərqi və Qər-bi Avropa ölkələrinin bir sıra sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Təbrizdən Kiçik Asiyanın müxtə-lif şəhərlərinə və Aralıq dənizi limanlarına al rəngli ipək parça-lar ixrac olunurdu.

Azərbaycan və Osmanlı tacirləri Avropa ölkələrindən Təbrizə yun parçalar, mahud və s. gətirirdilər. Təbrizin bazar-larında Şirvan və Gilan ipəyi satılırdı. Xam ipək və ipəkdən ha-zırlanmış zərif parçalar İsveçə, Polşaya, Danimarkaya ixrac edilirdi. Təbrizdə bir neçə iri bazar var idi. Həmin bazarlar ipək məhsulları ilə zəngin idi. Onlardan ən məşhuru Ağqoyunlu hökmdarı Həsən padişahın inşa etdirdiyi «Qeysəriyyə» bazarı olmuşdur (27, 35).


33

Azərbaycanda istehsal olunan müxtəlif növ ipək parçalar arasında "ərvəş" ipəyi çox qalın olurdu. İstehsal olunan ipək növləri qiymət baxımından bir-birindən fərqlənirdi. Mənbə mə-lumatlarına görə, "şərbafi" növ ipək 18, "ərvəş" isə 10 eküyə idi (31, 102-104). Azərbaycanda ipək istehsalının ildən-ilə artması-nın nətcəsində bir qədər sonra (yəni, XVII əsrin 30-cu illərində), artıq Şirvanda ildə 3, Qarabağda 2, Gilanda 8, Mazandaranda 2 min bağlama ipək istehsal edilirdi (192, 142). Ümumilikdə Azərbaycanda ipəyin istehsalını və satışını izləmək üçün məşhur alman səyyahı və diplomatı Adam Olearinin məlumatlarını nə-zərdən keçirmək kifayətdir. Adam Olearinin məlumatına görə, hər bir ipək bağlamasında 216 funt ipək olurdu. Təbriz daşı ilə bir batman 16 funta bərabər sayılırdı. Bu hesabla hər il Şirvan-dan 108 min, Qarabağdan 12 min, Gilandan 288 min, Mazanda-randan isə 12 min batman ipək əldə edilirdi (257, 791).

Azərbaycanda ipəkçilik üzrə geniş tədqiqatlar aparmış mütəxəssislərdən sayılan M.X.Heydərov ölkədə göstərilən rə-qəmlərdən daha çox ipək istehsal olunduğunu və satışa çıxarıl-dığını qeyd etmişdir. O, Adam Olearinin qeyd etdiyi rəqəmlərlə digər məxəzlərdəki rəqəmləri müqayisə edərək bunu sübut etmə-yə çalışmışdır (192, 48). Bu məlumatları bir daha təsdiq etmək üçün həmin dövrün ilk tədqiqatçılarından olan O.Ə.Əfəndiyevin gəldiyi qənaəti göstərmək xüsusilə əhəmiyyətlilir. O, qeyd edir ki, məlumatlara görə ən iri ipəkçilik mərkəzlərindən biri olmuş Şamaxıda hər il 20 min xərvara yaxın ipək satılırdı. Məhz buna görə də şəhər ipəkçilik mərkəzinə çevrilmişdi. Şamaxı şəhəri bu dövrdə xarici ölkə bazarlarını xam ipək, parça və hazır paltar-larla təmin edirdi. Şirvan Səfəvi imperiyasının tərkibində olar-kən beynəlxalq ticarətin mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilmiş Şamaxı Şirvan bəylərbəyliyinin baş şəhəri idi. Əcnəbi tacirlər xam ipək almaq üçün Şamaxıya gəlirdilər. Şamaxı ipəyi və mə-mulatı yüksək keyfiyyəti ilə fərqlənirdi. Bu şəhərdə İngiltərənin "Moskva kompaniyası"nın daimi nümayəndəsi var idi. Həmin nümayəndəyə Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclu xüsusi

Əzimli Dilavər

34

himayə göstərirdi. Azərbaycanda şəhərətrafı kəndlərdə də ipək istehsalı xeyli inkişaf etmişdi. Ölkənin Təbriz, Şamaxı, Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Naxçıvan, Marağa və s. kimi şəhərlərinin ətraf kəndləri əmtəə münasibətlərinə cəlb edilmişdi. Bu, ölkənin xarici bazara xam ipək göndərən kənd mahallarına da aid edilə bilər (7, 183; 27, 35).

Göstərilən faktlardan məlum olur ki, Azərbaycan həmin dövrdə Yaxın Şərqin ən iri ipəkçilik mərkəzlərindən biri idi (192, 144) və Avropa dövlətlərinin Şərq siyasətində özünəməx-sus yer tuturdu. Bu dövlətlər arasında Azərbaycan ipəyinə yiyə-lənmək uğrunda başlanmış rəqabət tədricən güclənirdi. Orta əsr-lərdə Avropada iri dövlətlərin meydana çıxması və zəngin Şərq ölkələrinin iqtisadi bazarını ələ keçirmək uğrunda mübarizə bu rəqabətin səbəbləri idi.

Nəzərdən keçirilən dövrdə Osmanlı sultanları da Asiyadan Qara dənizə və Aralıq dənizi sahillərinə gələn karvan yollarını tamamilə öz nəzarətləri altına almaq, Avropa–Asiya ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirmək üçün ipəkçiliyin ocaqlarından sayılan Azərbaycanı, habelə Cənubi Qafqazı, İran ərazisini Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatmaq niyyətində idilər (3, c.3, 103).

Azərbaycanın Şərq ölkələri içərisində mühüm rol oynama-sının başlıca səbəbi xarici bazar üçün qiymətli olan məhsulların əksəriyyətinin burada cəmlənməsi, istehsal olunması idi. İpək-dən başqa əhəmiyyətli məhsullar, mallar sırasına neft və duz da-xil idi. Ədviyyat, ipək, neft və duz həmin dövrün beynəlxaq iqti-sadiyyatının ticarətinin əsasını təşkil edirdi. Neftdən əsasən hər-bi yürüşlərdə, təbabətdə və sarayların işıqlandırılmasında istifa-də olunurdu. Məhz buna görə də orta əsrlərdə neft dövlətin mü-hüm gəlir mənbələrindən birinə çevrildi. (39, 13-15). Bu dövrdə artıq neftdən istifadə dairəsi genişlənirdi. Neftdən məişət və tə-sərrüfat ehtiyaclarının ödənilməsində istifadə edilir, ondan müx-təlif dərmanlar hazırlanırdı. Təbiidir ki, neft daha çox hərbi məqsədlərin həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrilmişdi. Neftdən hərbi sahədə istifadə üsulları ən çox yunanlara, farslara, ərəblə-


35

rə, səlcuqlara, monqollara və digər xalqlara məlum idi. Neftdən qalaların mühasirəsi və onların müdafiəsi zamanı istifadə olu-nurdu. Mənbələrdən məlum olur ki, həmin dövrdə hərbi əməliy-yatlarda yanar nefti atmaq vəzifəsini yerinə yetirən xüsusi şəxs-lər də iştirak edirdilər (153, 29).

Bakı neftinin əhəmiyyətini təsdiq etdən onlarla orta əsr mənbələrini göstərmək mümkündür. M.Kalankatuklu "Albaniya tarixi" əsərində neftdən də bəhs etmişdir (13, 16-17). Onun mə-lumatlarından bəlli olur ki, Abşeronda neftin və duzun hasilatı-nın qədim tarixi vardır (167, 64). Neftin və duzun çıxarılması, onun uzaq ölkələrə daşınması haqqında orta əsr müəlliflərinin və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində dəyərli məlumatlar vardır (169, 20; 248, 49). Məlumatlar onu da bir daha sübut edir ki, Bakı nefti Azərbaycan sərhədlərindən xeyli uzaqlarda tanınırdı. Neftin hasilatı elə həddə çatmışdı ki, onu arabalarla nəinki ölkə-nin ayrı-ayrı bölgələrinə, habelə xarici ölkələrə aparırdılar (25, 44). Ağ neft ən qiymətli hesab olunurdu. Bu barədə ən dəqiq məlumatı ərəb coğrafiyaşünası əl-İstəxri 930-cu ildə vermiş, Bakıda ağ və tünd-sarı neftin çıxarıldığını qeyd etmişdir (167, 107-108). Orta əsr müəllifləri Bakıdakı neft mənbələrindən, quyularından da dəqiq məlumatlar vermişlər (165, 105,106; 25, 44; 188, 36; 38, 136).

XIII əsrdən etibarən Bakıda Qərbi Avropa səyyahları görünməyə başladılar. Həmin səyyahlar neft haqqında qiymətli məlumatlar verirlər. Bu barədə məşhur venesiyalı səyyah Marko Polonun məlumatları xüsusilə diqqətəlayiqdir. 1271-95-ci illərdə Orta (Mərkəzi) Asiya vasitəsilə Çinə səyahəti zamanı Bakı nefti haqqında qeydlər etmiş bu səyyah neftin əhəmiyyətini və xaricə daşınmasını göstərir (227, 56,57; 274, 18). Neft haqqında ma-raqlı məlumatları Venesiya səyyahları, o cümlədən İosafato Bar-baro və Ambrozio Kontarini (XV əsrin II yarısı) də vermişlər (167, 18).

Neft Azərbaycan-Moskva əlaqələrində də başlıca ixrac məhsulu kimi mühüm yer tuturdu. Mənbələrdə Moskva knyazlı-

Əzimli Dilavər

36

ğına xeyli miqdarda neftin daşındığından bəhs olunur (231, 116–117). İpək və neft Moskva tacirləri vasitəsilə Qərbi Avropa ölkə-lərinə aparılırdı. Gilan tacirləri Bakı neftini dənizlə Manqışlaq məntəqəsinə çatdırır, oradan isə neft karvan yolu ilə Xivəyə və Buxaraya, habelə Orta (Mərkəzi) Asiyanın digər şəhərlərinə gön-dərilirdi (7, 216). Bu barədə ən dəiqiq məlumatı «üç dəniz ara-xasına» səyahət etmiş məşhur Tver səyyahı Afanasi Nikitin vermişdir (3, c.3, 101). A.Nikitinin səyahətnaməsindən məlum olur ki, onun, habelə onunla olan digər tacirlərin əmtəələri qarət olunmuş, ruslar geri qayıtmaq istəmişdi. Lakin Moskva knyazlığı-na qayıtmaq üçün onların əllərində heç bir vəsait qalmamışdı. Səyyahın məlumatına görə, ruslar pərən-pərən düşmüşdülər. Bə-ziləri vətənə qayıtmış, borclu olanlar səfil hala düşmüş, digərləri isə Bakıya - işləməyə yollanmışdı. A.Nikitinin səyahətnaməsində deyilir: «Mən isə Dərbəndə, oradan da sönməz alovlar yurduna - Bakıya getdim. XIII əsrə kimi Bakı çox da böyük olmayan şəhər idi. XIII–XV əsrlərdə isə o Xəzər dənizində başlıca liman şəhəri-nə çevrildi. Bakı yaxınlığında hər gün 200 xərvar neft çıxarılırdı. Çıxarılan neft isə gəmi vasitəsi ilə Bakıdan daşınırdı» (314, 190–246). (Bəzi məlumatlara görə, bir xərvar 25 puda (yəni, 400 ki-loqrama bərabərdir (Ərəb–fars sözləri lüğəti. Bakı: 1985, s. 693), digər məlumatlara görə isə bir xərvar 300 kq.–dır. (Персидско–русский словарь. М.: 1960, с.192)). (Qeyd etmək lazımdır ki, bir xərvar–bir eşşək yükünə bərabər də götürülür-D.Ə.). Bu zaman Bakı şəhəri Xəzər dənizində əsas ticarət limanı idi. Afanasi Niki-tin hələ Dərbənddə olarkən eşitmişdi ki, Bakıda yerdən «yağ» çıxarırlar, bu yağ uzaqlara – gürcülərin məskunlaşdığı ərazilərə, Osmanlı Türkiyəsinə, İrana, Buxaraya və başqa yerlərə aparılır. Həmin yağı çıxarmaq üçün xeyli insan tələb olunur və yoxsul insanlar hər yerdən Bakıya - pul qazanmağa gəlirlər. Ruslar da o zaman Bakını liman şəhəri kimi tanıyırdılar. A.Nikitin «Xürrəm» adlı bir nəfərin köməyi ilə Suraxanıda işə qəbul edilmiş və neft quyularında işləməli olmuşdu. XV əsrdə Bakıda müxtəlif peşə sa-hələrinin tərəqqisi və qonşu ölkələrlə aparılan ticarətlə bağlı ola-


37

raq gəmiçilik də əvvəlki dövrlərə nisbətən müəyyən inkişaf dövrü keçirirdi. Gəmiçiliyin bu cür inkişafı Bakının liman şəhəri kimi əhəmiyyətini artırırdı (2, c.1, 387; 12, 21).

Həmin dövrdə Bakıda neft hasilatı xeyli inkişaf etmişdi. Suraxanıda, Binəqədidə böyük neft mədənləri fəaliyyət göstə-rirdi. Hər bir mədəndə isə xeyli sayda işçi çalışırdı. A.Nikitin də həmin mədənlərdə çalışaraq pul qazanmış və bu pul hesabına vətəninə qayıtmışdı.

Bakı nefti, onun şöhrəti haqqında ən dəyərli məlumatları Şamaxıda doğulmuş, XIV əsrin sonunda - XV əsrin əvvəllərində Bakıda yaşamış məşhur Azərbaycan coğrafiyaşünası və böyük sufi (irfan) din alimi Əbdürrəşid əl–Bakuvi vermişdir. O, qeyd etmişdir ki, «burada qətran (qır) yataqları var və hər gün iki yüz dəvə yükündən çox neft hasil olunur» (6, 117; 1, 337). Bu barə-də xeyli sonralar qeydlər aparmış alman səyyahı Adam Oleari göstərir ki, «orta əsrlərdə Bakının iqtisadi həyatı neftlə sıx bağlı idi» (258, 477). 1572–ci ildə ingilis ticarət şirkətinin Bakıya gəlmiş nümayəndələri də Bakı neftinə böyük maraq göstərmiş-lər. Bu nümayəndələrdən biri-Ceffri Deket özünün qeydlərində Bakı yaxınlığında külli miqdarda neft hasil olunduğunu göstərir. Deket qeyd edir ki, çıxarılan neft ölkə sərhədlərindən xeyli uzaqlara daşınır. Səyyah daha sonra əlavə edir ki, «çıxarılan qara neftin yaxınlığında xüsusi bir yağ da çıxarılır ki, «ağ neft» adlandırılır. Bu yağ həddindən artıq qiymətlidir, qara neftin xü-susiyyətlərinə malikdir və bizdə «petroleum «(«dağ yağı») adlanır» (155, 219–238).

XVII əsrin I yarısında (1601-ci ildə) Bakıda olmuş Əhməd ər–Razi neft haqqında daha dolğun məlumat verərək qeyd etmiş-dir ki, Bakı ətrafında (yəni, Abşeronda) bu zaman 500–ə yaxın neft quyusu var idi və bu quyulardan ağ və qara neft çıxarılırdı. 1618-ci ildə Bakıda olmuş digər italyan səyyahı - Petro della Valle də Bakının yaxınlığında hasil olunan qara neftdən bəhs et-miş və göstərmişdir ki, çıxarılan qara neft çox ucuz satılır və şah xəzinəsinə hər il böyük gəlir gətirir. Bu dövrdə Bakıda ağ neftin

Əzimli Dilavər

38

hasil olunması barədə Osmanlı müəllifi Dal Məhmət Asəf–paşa da qiymətli məlumatlar vermişdir. Bu müəllif göstərir ki, min-lərlə yük həcmində çıxarılan bu neftdən əldə olunan gəlir ildə on yük agça edirdi. Məlumdur ki, bir Osmanlı yükü 100000 agçaya bərabər idi. On yük gümüş pul 60000 manat və ya 6000 tümən edirdi (167, 224–225).

Neft haqqında ən qiymətli məlumatları 1647–ci ildə Bakı-da olmuş Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi özünün «Səyahətna-mə» əsərində vermişdir. Bu müəllif qeyd etmişdir ki, «neft döv-lətin əsas gəlir mənbəyidir. Şaha ildə 7000 tümən ağca (gəlir) gətirir. Neft istehsalı ilə məşğul olan adamlar gündüz nefti nov-danların içinə axıdaraq, oradan nefti yığıb keçi tuluqlarına dol-dururlar. Sonra tacirlər nefti alıb, diyar–diyar aparıb satırlar. Neft səkkiz rəngdə olur. Lakin ən yaxşısı sarı neftdir. Qara neft şahın xüsusi malı hesab olunur. Bu nefti Əcəm diyarı, Özbə-kistan, Hindistan, İraq, gürcülərin və kürdlərin məskunlaşdığı ərazilər, həmçinin Dağıstan və Osmanlı ölkəsi sərhədlərində yerləşmiş qalalara aparıb ondan işıq kimi istifadə edirlər. İstan-bulda sarayda yanan məşəllərin hamısı Bakı nefti ilə yanır. Nef-tin gecə–gündüz gözətçiləri vardır. Çünki neftə od dəyərsə, sona qədər yanıb sönmək bilməz. Şəhərin yaxınlığında yeddi yerdə neft mədənləri vardır ki, qara və sair rəngdə neft çıxır. Moskva-lılar daim Bakıya gəlib duz, neft, zəfəran, ipək alıb Moskvaya aparırlar» (5, 68–70; 163, 1-3). XVI əsrdə və bundan əvvəlki dövrdə çıxarılan neftin miqdarına dair rəqəmlər təqribidir, lakin XVII - XVIII əsrlərdə səyyah və diplomatların quyuların sayı, bu quyulardan hasil olunmuş gündəlik neft və gəlir barədə ver-dikləri məlumatlar əsasında dəqiq rəqəmlər əldə etmək müm-kündür. Neft şah xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi və buna görə də o dövlətin əsas strateji sərvəti sayılırdı. Neft quyularının ək-səriyyəti şah xəzinəsinə məxsus idi. Bəzi neft quyuları vəqf kimi dini mərkəzlərə verilmişdi. Məsələn, Bibi–Heybət türbəsinə ve-rilmiş quyunun gəliri xəzinəyə daxil olmurdu (267, 172, 174). Bəzi neft quyuları xüsusi şəxslərin ixtiyarında idi. Neft hasilatı,


39

emalı, istehsalı tarixinin tədqiqi təsdiq edir ki, orta əsrlərdə bu sahənin yüksələn xətlə inkişafı XV–XVI əsrlərə təsadüf etmiş-dir. XV əsrdə yüksələn xətlə inkişaf etmiş neft sahəsinə artıq XVI əsrin əvvəllərində daha qayğı ilə, maraqla yanaşılırdı. Döv-lət neft istehsalının artırılmasına səy göstərirdi. Bu isə səfəvilər dövründə neftə xüsusi münasibət ilə bağlı idi. Həmin dövrdə illik neft hasilatı 25,3 min t. təşkil edirdi. XVI əsrdə İsveçrənin Bazel şəhərindəki ticarət mərkəzinin güclənməsi Bakı neftinin, əsasən onun distillatıının böyük həcmdə satışı sayəsində müm-kün olmuşdu. Bakı ticarət mərkəzi ilə Bazel ticarət mərkəzi ara-sında əlaqələrin intensivləşməsi Bazel Universitetinin təbiət elmləri şöbəsində Bakı nefti haqqında mühazirələrin oxunması-na gətirib çıxarmışdı. XVI əsrdə İsveçrə geoloqları və coğrafiya-şünasları Abşeron yarımadasında olur, neft yataqlarının geologi-yasına dair topladıqları məlumatlarla geologiya mühazirələrini zənginləşdirirdilər. Təbiidir ki, bu dövrdə Abşeron neft yataqla-rının geologiyası o qədər də dəqiq deyildi, lakin həmin bilgilər o dövr üçün məqbul idi və kitablarda cəmləşdirilərək yayılırdı. Bazel kredit–sələm əməliyyatı iştirakçılarından Bakı neftinə ma-raq göstərənlərin sayı artırdı. Əsrin sonunda neftə həsr olunmuş yazılı mənbələr yaradıldı. Neft artıq 30–40 m dərinlikdən çıxarı-lırdı. Neftin illik hasilatı 56,7 min tona qədər artmışdı. Bakı neft hasilatı tarixində XVII əsr neftin elm sahələrinə nüfuz etməsi ilə səciyyəvidir (39, 13–15).

Orta əsrlərdə beynəlxalq iqtisadi sistemdə əsas alqı–satqı vasitələrindən biri də duz idi. Azərbaycanda duz hasilatının, ema-lının qədim tarixi vardır. Hal-hazırda da duzun Xəzər dənizindən bəsit üsullarla yığılması bunu subut edir. Duz hasilatı əsasən kiçik sahibkarların əlində cəmləşmişdi (180, c.2, 322). Onun daşınması və satışı isə tacirlərin əlində idi. Moskva dövlətinə və Avropaya gedən ticarət karvanlarında duz məhsulları xüsusilə üstünlük təşkil edirdi. Mənbə məlumatlarına görə, Moskva dövlətində duza ehtiyac daha yüksək idi. Bakıdan duzla yüklənmiş karvanlar də-niz yolu ilə Həştərxana çatdırılır, oradan isə Moskvaya aparılırdı.

Əzimli Dilavər

40

Duz İrana və digər ölkələrə də daşınırdı (5, 69). Dünyanın bir çox ticarət mərkəzlərində Bakıdan gətirilmiş duza rast gəlmək mümkün idi. Həmin mərkəzlərdə Bakını həm liman, həm də yaxşı, mənfəətlə satıla bilən məhsulların olduğu şəhər kimi tanı-yırdılar. Bunu bütün orta əsr müəlliflərinin məlumatları təsdiq edir. Həmin müəlliflərin neftlə bağlı olan bütün məlumatlarında Abşeronda duz müəssisələri haqqında da məlumatlar verilir, du-zun Xəzər dənizi vasitəsi ilə xaricə daşınması göstərilir. Bu mə-sələyə xüsusi əhəmiyyət vermiş ingilis səyyahı və diplomatı Artur Eduards Xəzər dənizi, onun sərvətləri haqqında məlumat verərkən qeyd edir: «Hər yay Volqa ilə üzüaşağı Yuxarı Volqa boyundakı bütün yerlərdən 500 iri və xırda gəmi üzür. Onların bəzilərinin su basımı 500 tona bərabərdir. Bu gəmilər duz və nərə balığı gətirmək üçün gedirlər» (155, 235–236). Bu məlumat Xəzərin beynəlxalq ticarət üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Bu səyyahın nərə balığı haqqında məlumatı xüsusilə diqqətəlayiqdir. Həmin məlumat Qərb səyyahlarının Xəzərin zəngin balıq ehtiyatlarına malik olması barədə XIII əsrdən müşahidə edilən məlumatlarını təsdiqləyir və orta əsrlərdə Volqa (İdil) çayının Xəzər hövzəsi ölkələri arasında ticarət əlaqələrinin yaradılmasındakı rolunu nəzərə çatdırır (153, 26). Nəzərdən keçirilən dövrdə üzümçülük xüsusilə inkişaf etmişdi. Azərbay-canda mis mədənlərinin istismarı silah istehsalı üçün geniş im-kanlar yaradırdı. Bu istehsal sahəsi nəinki daxili, eləcə də xarici bazar üçün fəaliyyət göstərirdi (153, 47). Azərbaycanda təsər-rüfat əhəmiyyətli və xarici bazar üçün nəzərdə tutulan məh-sullardan biri də zəfəran idi. Ölkənin təsərrüfat sistemində xü-susi rolu olan bu məhsulun becərilməsinin, emalının və satışının qədim tarixi vardır (153, 39–40).


41

2.2. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Ağqoyunlu-Osmanlı

münasibətlərində ticarət amili.

Orta əsrlərdə Qərbi Avropanın ticarət, sənaye sahələrində və şəhər həyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Adriatik və Aralıq dənizlərinin sahillərində meydana gəlmiş zəngin itaylan ticarət respublikaları əzəmətli dövrünə qədəm qoydular. Bu yük-səliş nəticəsində Şimali İtaliya şəhərlərində əmtəə–pul münasi-bətləri inkişaf etməyə başladı. Bu proses həmin dövrdə beynəl-xalq aləmdə öz nüfuzları ilə daha çox seçilən Venesiya və Genu-ya arasında ticari, siyasi rəqabətə gətirib çıxardı. Həmin rəqabət o zaman Azərbaycan üçün də aktual idi və buna görə də bu mə-sələyə daim diqqət yetirməli olacağıq. Həmin dövlətlərin xarici ticarətdən gələn hədsiz artıq qazanca yiyələnmək uğrunda apar-dıqları mübarizə Qafqazda, Xəzər dənizi hövzəsində və Yaxın Şərqdə italyan tacir–missionerlərinin və dəniz quldurlarının peyda olması ilə nəticələndi (288, c.1, 16; 300, 6-7).

Şərqdə baş verən dəyişikliklər isə özünəməxsus cəhətləri ilə Avropadakı proseslərdən fərqlənirdi. Orta əsr Şərqinin bən-zərsiz xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarət idi ki, Şərqdə yara-nan müstəqil dövlətlərdən hər biri fatehlik vəzifəsini öz üzərinə götürür, böyük bir ərazidə hökmranlığa can atırdı. Budaq Qəzvi-ni "Cəvahir əl-Əxbar" əsərində bu barədə haqlı olaraq qeyd edir-di ki, əgər padişah dünyaya sahib olmaq istəyirdisə, o, Şərqdən Qərbə qədər bütün əraziləri ələ keçirməli idi ki, hər hansı bir şəxsin ona qarşı çıxması mümkün olmasın (265, 114). Bu baxı-mdan Şərqin əzəmətli hökmdarları ticarət yollarının kəsişdiyi Konstantinopola qədər olan ərazilərə sahib olmaq niyyətini güdürdülər. XIII–XIV əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqdə baş verən siyasi hadisələr buna güclü təkan verdi. Azərbaycanın ictimai-si-yasi, iqtisadi potensialı əsasında meydana çıxmış Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri də həmin obyektiv prosesin nəticəsi idi (268, c.1, 153-210).

Əzimli Dilavər

42

XV əsrin II yarısında Şərqdə Ağqoyunlu dövlətinin güc-lənməsi bəzi Qərbi Avropa dövlətlərinin diqqətini özünə cəlb etdi. Bu diqqətin başlıca səbəbi Osmanlı sultanlarının Avropaya doğru genişlənmək planları olmuşdur. «Osmanlı təhlükəsi» Av-ropa hökmdarlarını daim narahat edirdi. Venesiya rəsmiləri, Habsburq imperatorları, İspaniya və Portuqaliya kralları üçün «Osmanlı təhlükəsi» daha aktual idi. Məhz buna görə də həmin dövrdə Ağqoyunlu sarayı həmin dövlətlərin səfirlərinin ən çox pənah gətirdikləri ümid məkanı idi. Dəniz ticarətindən kənarda qalmış bəzi Avropa dövlətləri isə osmanlılarla normal münasi-bətlərin tərəfdarı idilər. Onlar bu mövqeyi ilə həm Avropanın dəniz ticarətində hökmranlıq edən Venesiyanı zəzərsizləşdirmə-yə can atır, həm də Osmanlı ərazilərindən Avropaya yönəlmiş tranzit ticarətinə sahib olmağa çalışırdılar. Biz orta əsrlər boyun-ca bu mübarizənin şahidi oluruq. Bu baxımdan Ağqoyunlu sara-yında olmuş avropalı səyyah-diplomatların gündəlikləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Öz hökmdarlarının tapşırıqlarını yerinə yetirən bu səyyah-diplomatlar Ağqoyunlu imperiyasının iqtisadi potensialı, rolu barədə də məlumatlar toplayırdılar. Ağqoyunlu sarayında uzun müddət məskən salmış bu avropalı diplomatlar (A.Kontarini, K.Zeno, Ramuzio, İ.Barbaro və s.) Ağqoyunlu hökmdarlarını Osmanlı imperiyasına qarşı çıxmağa təhrik edir, qeydlərində Azərbaycan, onun iqtisadi həyatı haqqında qiymətli məlumatlar verirdilər (288, c.1, 18).

Həmin dövrdə beynəlxalq aləmdə baş verən dəyişikliklər Şərqə də öz təsirini göstərirdi. Məlumdur ki, bu dövrdə Qərbdə feodalizmin süqutu prosesi gücləndi, manufaktura istehsalı daha da inkişaf etdi, nəticədə Avropanın iqtisadi və siyasi vəziyyətinə uyğun olaraq Qərb dövlətlərinin xarici siyasətində müstəmləkə-çilik, ekspansiya xətti qalib gəldi, kapitalizmin ilkin əlamətləri meydana çıxdı. Okean ticarətinin yaranması isə Qərbi Avropa-nın inkişafı üçün yeni təkan idi. Okean ticarətinə çıxışı olmayan Avropa dövlətləri ilə bu ticarətə nəzarət edən dövlətlər arasında Şərqə münasibət məsələsində ziddiyyətlər yarandı. Okean ticarə-


43

tinə nəzarət edən dövlətlər üçün başlıca məqsəd həmin dövrdə tədricən güclənən və hərbi əməliyyatları ilə bütün Avropanı sar-sıdan Osmanlı imperiyasının Avropaya doğru irəliləməsinin qar-şısını almaq, onu zəiflədib sıradan çıxarmaq idi. Okean ticarətin-dən kənarda qalmış Avropa dövlətlərinin başlıca məqsədi isə Şərqlə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək, özlərinin zəruri ehti-yaclarını ödəmək, gücləndikdən sonra qarşıya qoyulmuş digər strateji planlarını həyata keçirmək idi. Bu baxımdan hər iki dü-şərgəyə daxil olan Avropa dövlətləri Şərqdə yaranmış dövlət-lərlə qarşılıqlı əlaqələrin davam etdirilməsində çox maraqlı idi-lər. Bir tərəf bu məsələdə əsasən siyasi, digər tərəf isə iqtisadi-siyasi maraqları önə çəkirdi.

Orta əsrlərdə Avropa dövlətləri içərisində beynəlxalq tica-rətdə öncə apracı mövqe Genuyaya və Venesiyaya məxsus idi. Beynəlxalq ticarətin mərkəzləri hələ XIII–XV əsrlərdən bu döv-lətlərin əlində cəmləşmişdi. IV Xaç yürüşündən sonra isə Vene-siya Adriatik və Egey dənizlərində mühüm məntəqələri ələ ke-çirdi. Venesiya gəmiləri Aralıq dənizinə, Atlantik okeanına çı-xır, Qara dənizə və yenidən Aralıq dənizinə daxil olurdular (225, 3). Həmin dövrdə Venesiyanın təsərrüfatını xarici ticarət-siz təsəvvür etmək mümkün deyildi. Onun həyatında ticarətin rolu Lorenzo da Mokarinin xatirələrində çox gözəl əks etdiril-mişdir: «Burada otlaqlar, çəmənliklər, üzümlüklər, əkin üçün tarlalar yoxdur, bunların əvəzində isə gəmilər şəxsi məqsədlərə xidmət edir, burada hər bir şey, hətta içməli su da pulla alınır» (298, 144–162). İtalyan şəhərlərində başlıca sənətkarlıq sahəsi toxuculuq idi. Bu sahə orta əsrlərdə İtaliyanın kiçik və iri şəhər-lərinin iqtisadi inkişafında əvəzsiz rol oynayırdı (241, 333–334). Venesiyalılar çox qədimlərdən müsəlman ölkələri ilə ticarət edirdilər (298, 157). Özünün toxuculuq sənətini İtaliya vilayətlə-rində az miqdarda bitən pambıqla təmin edə bilməyən Venesiya bu məhsulun ən böyük idxalçısı idi. Öncə pambıq Kipr və Suri-ya vasitəsi ilə əldə edilirdi. XIV əsrin sonlarında isə bu məhsula tələbat artmağa başladı. Venesiya artıq bu dövrdə Şərqən pam-

Əzimli Dilavər

44

bıq gətirmək üçün hər il tutumu iri tonnajlarla ölçülən, çoxsaylı gəmilərdən ibarət olan karvanlar göndərməyə başladı. Buna «pambıq karvan»ı da («Muda dei cotoni») deyirdilər. Hələ XIII əsrdə ipək parçalar istehsalı İtaliyanın başlıca şəhərlərində inki-şaf etməyə başlamışdı. Ölkədə yun istehsalı artırdı (241, 295–320). XIII–XIV əsrlərdə italyan tacir və səyyahlarına Mərkəzi İngiltərədən Qahirəyə qədər, Lissabondan Qafqaza kimi böyük bir ərazidə rast gəlmək mümkün idi. Bu zaman daha təcrübəli ta-cirlər Uzaq Şərqə, Mərakeşin qərb sahillərinə qədər gedib çıxır-dılar (241, 333–334). Bütün bu səyahətlər və əlaqələr isə Avropa cəmiyyətində coğrafi bilgiləri dərinləşdirir, Qərbi Avropada Asi-yanın, Şərqin öyrənilməsinin əsasını qoyurdu. Bu səyahətlərin əksəriyyəti ya Şimali Qafqazdan, ya da onun cənubundan keçir-di (272, 170–171). Buna görə də həmin səyyahların bəziləri Azərbaycan ərazilərində olur, onun iqtisadi həyatı haqqında mə-lumatlar verirdilər.

Hər bir dövrün münasibətlərinə toxunarkən həmin müna-sibətlərdə xüsusi yer tutan sahəyə daha çox diqqət yetirmək la-zımdır. Çünki ticarətdə mühüm rol oynayan bu sahə həm də qar-şılıqlı əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Yəni, alqı–satqı əla-qələrində əsas rol oynayan ticarət obyekti ictimai–iqtisadi əlaqə-lərdə ticarətin digər sahələrinin də inkişafına təsir edən şərait yaradırdı (225, 6; 176, 23; 285, 22–23). Həmin dövrdə də Qərbi Avropada daha çox ehtiyac duyulan, tələbat olunan məhsul ipək parçalar və xam ipək idi. Burada mühüm məsələlərdən biri də alqı–satqı əməliyyatlarında kimin satıcı, kimin kontragent (müqavilə üzrə müəyyən təəhhüd götürən şəxs və ya idarə) ro-lunda çıxış etməsi, ölkənin iqtisadi və ictimai vəziyyəti və tica-rət sahəsində peşəkarlıq səviyyəsi önəmli rol oynayır (225, 6). Orta əsrlərdə bu sistem öncə italyan və Azərbaycan tacirləri arasındakı münasibətlərdə özünü biruzə vermişdir. Qara dəniz hövzəsinin ölkələri ilə ticarəti öz inhisarında saxlayan Genuya tacirləri bu dənizdən Azov dənizinə, oradan isə Don çayı ilə hə-rəkət edib Volqa çayına keçmiş və beləliklə, Xəzərsahili ticarət


45

mərkəzlərində Genuya gəmiləri görünməyə başlamışdı. Bu maraqlı tarixi faktı Marko Polonun səyahətnaməsi də təsdiq edir. Onun məlumatları təsdiq edir ki, genuyalıların Xəzərsahili tica-rət mərkəzlərindən alıb apardıqları məhsullar əsasən xam ipək və müxtəlif ipək məmulatı idi (17, 6–11). Orta əsr mənbələri sü-but edir ki, Azərbaycan şəhərləri içərisində Təbriz şəhəri Yaxın Şərqdə XIII əsrin sonlarından XIV əsrin 40–cı illərinə qədər ital-yan ticarətinin başlıca mərkəzi olmuşdur. Təbriz şəhəri bu dövr-də bütün Yaxın Şərqdə bir çox əmtəələrin təyinatı üzrə mərkəz sayılırdı (225, 94-95). Təbrizdə sənətkarlığın xeyli inkişaf etmə-si bu öncüllüyün başlıca səbəbi idi. Həmin dövrdə Təbrizdə is-tehsal olunmuş məhsullar yalnız Azərbaycanda və İranda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə, Orta (Mərkəzi) Asiyada və Avropa ölkə-lərində şöhrət qazanmışdı (31, 50). Marko Polo Hülakülər döv-ləti kimi əzəmətli bir imperiyanın paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri haqqında yazmışdır: «Təbriz böyük şəhərdir… Başqa şəhərlər və qalalar da çoxdur… Təbriz əhalisi ticarət və sənətkarlıqla məşğul olur, burada çox bahalı zərxara və ipək parçalar toxu-nur… Təbriz yaxşı yerdədir; buraya Hindistandan, Bağdaddan, Mosuldan… və bir çox başqa yerlərdən əmtəə gətirirlər; buraya Şərq əmtəələri almaq üçün avropalı tacirlər, xüsusilə genuyalılar gəlirlər… Buradan qiymətli daş–qaş da alınır. Daş–qaş burada boldur. Buraya gələn tacirlər çox böyük qazanc əldə edirlər… Şəhər çoxlu dadlı meyvəsi olan gözəl bağlarla əhatə olunmuş-dur» (274, 25–26; 227, 60). Marko Polonun səyahətnaməsindən məlum olur ki, Azərbaycanda bağçılığın qədim tarixi vardır. İtalyan tacirinin bu məlumatını başqa mənbələr də təsdiq edir. Marko Polo orta əsrlərdə Azərbaycanda ənənəvi təsərrüfat sahə-si olmuş atçılıqdan və atların xarici bazara çıxarılmasından bəhs etmişdir (274, 27). O, Təbrizdən çıxan karvan yolları və bu yolların təhlükəsizliyinin təminatı haqqında da məlumatlar ver-mişdir: «Üzük kimi dövrələnən köçəri yolları iri karvan yolları ilə kəsişir; həmin yollar Avropaya məlum olmayan uzaq ölkələ-rə gedir. Qoşunlar müharibə günlərində də karvan yollarını qo-

Əzimli Dilavər

46

ruyurlar. Tacirlər müharibə edən ölkələrdən keçib gedirlər» (35, 11). Marko Polo venesiyalıların ipək ticarətindəki rolu barədə də qiymətli məlumatlar vermişdir: «Keçmişdə Romaya ipək roma-lıların tanımadıqları, «serlər»» adlandırılan xalqlardan və Hin-distandan gətirilirdi. Bir girvənkə ipək bir girvənkə qızıla satılır-dı. Ticarəti get–gedə venesiyalılar öz əllərinə alırdılar» (35, 14).

Venesiyalılar Azərbaycandan qayıdarkən burada istehsal olunmuş parça, qılınc və xəncər tiyələrini də alır, Volqaboyu ərazilərdə satırdılar (35, 34). XIV əsrin 20–30–cu illərində Təb-rizdə olmuş avropalıların məlumatları da Təbrizin və ümumiy-yətlə, Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə tutduğu mövqeyi müəyyən etmək üçün əhəmiyyətlidir. 1321–ci ildə İtaliyanın Perdenon şəhərindən Təbrizə gəlmiş Odorikin (1286-1331) mə-lumatları da bu sıradandır. O, göstərir ki, "Təbrizdə yaşayan xristianlar mənə dedilər ki, şahın bu şəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa kralının Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çoxdur» (31, 62). 1332–ci ildə Təbrizdə olmuş ingilis səyyahı Mondevilson da Təbrizi «dünyanın ən böyük və əzəmətli şəhəri» adlandırmış, Təbrizdə yalnız ticarətdən əldə edilən gəlirin «ən zəngin bir xris-tian kralının bütün ölkəsindən aldığı gəlirdən çox olduğunu» bil-dirmişdir (31, 62).

Orta əsrlərdə beynəlxalq ticarət sistemində ciddi dəyişik-liklər baş verdi. Bu isə nəhəng monqol imperiyasının və Hülakü-lər dövlətinin yaranması ilə bağlı idi. Beynəlxalq ticarətdə aparı-cı mövqe Hindistan–Misir və Hindistan–Bağdad yolundan Hin-distan–İran–Azərbaycan–Kiçik Asiya yoluna keçdi. Məhz buna görə də Təbriz XIII əsrin sonlarından - XIV əsrin əvvəllərindən karvan yollarının kəsişdiyi həlledici məntəqəyə çevrildi. Misir Məmlük sultanlarının ağır gömrük siyasəti, Avropa və Asiya arasındakı ticarət əlaqələrində Misir şəhərlərinin vasitəçi mövqe tutması italyanları yeni ticarət yolları axtarmağa vadar edirdi. İtalyanların «kəşf» etdikləri bu yol Təbrizdən keçir, Kiçik Asiya limanlarına (Təbriz–Bursa-Kostantinopol) çıxırdı. Bu yol ilə Asiya məhsulları Avropanın müxtəlif şəhərlərinə daşınırdı. Buna


47

görə də XIII əsrin ikinci yarısından avropalıların Azərbaycana və ona qonşu olan dövlətlərə maraqları ciddi şəkildə artdı. Təb-rizin ümümdunya ticarətində başlıca mərkəzə çevrilməsində məşhur fateh Əmir Teymurun (1336-1405) hərbi-siyasi fəaliyyə-tinin həlledici rolu olmuşdur. Bu baxımdan onun 1395-ci ildə Həştərxan, Saray və Azov kimi ticarət mərkəzlərini darmadağın etdirməsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Mənbə məlumatlarından bəlli olur ki, Əmir Teymur Şirvanda Şamaxı, Gilanda Lahican və Rəştdən dəniz yolu ilə Həştərxana nəql edilən xam ipək mənbə-lərini təkrarən Təbrizə yönəltmək məqsədini güdürdü. Əmir Teymurun Təbrizi təkrarən xam ipək və ipəktoxuma ticarətinin mərkəzinə çevirmək uğrunda fəaliyyəti nəticədə əski Təbriz-Kiçik Asiya yolunun canlanmasına rəvac verdi və Kiçik Asiya da bu fatehin nəzarəti altına düşdü (192, 5–17; 88, c.1, 274) .

Təbiidir ki, XIII əsrdən etibarən baş verən dəyişikliklər Venesiya və Genuya tacirlərinin Azərbaycanda möhkəmlənməsi üçün şərait yaratdı. Həmin əsrin 60–cı illərindən isə Aralıq dəni-zini Təbrizlə əlaqələndirən ticarət yolunda qızğın ticarətdə üstün mövqe əsasən venesiyalılara məxsus idi. Təbrizdə venesiyalıla-rın karvansaraları vardı. Ticarət faktoriyasını konsul iki müşaviri ilə birgə idarə edirdi və onlar toxunulmazlıq hüququna malik idilər. Venesiyalılardan başqa Təbrizdə Genuya, Piza tacirlərinin və digər italyan şəhərlərinin də faktoriyaları var idi (225, 95–96). XIV əsrin sonlarında Venesiyanın beynəlxalq aləmdə üs-tünlüyü şübhə doğurmurdu. Venesiya qısa müddət ərzində tica-rət imperiyasına çevrildi. Geniş ərazilərə malik olan bu imperiya strateji mövqeyə malik idi, Levant yolu istiqamətində yerləşirdi və mühüm ticarət əhəmiyyəti kəsb edirdi. Venesiya çoxlu yük gəmilərinə, qalerlərə (çoxavarlı gəmilərə), ticarət qalerləri siste-minə malik idi. Şərqdə Venesiyanın şərhədləri Polşa və Maca-rıstana çatmışdı, Balkanlardan keçib Konstantinopola çıxırdı. Şi-mal istiqamətində bu imperiyanın sərhədləri Adrianopola (Ədir-nə) qədər uzanırdı. Bütün Avropa Venesiyadan asılı vəziyyətdə idi. Çünki Venesiya Aralıq dənizi hövzəsini, Konstantinopol da

Əzimli Dilavər

48

daxil olmaqla (1453–ə qədər) Qara dəniz hövzəsi ölkələrini illər boyu Qərbin xeyrinə istismar edirdi. Venesiyalıar Afrikaya, Qır-mızı dənizə və İran körfəzinə gedən ticarət yollarını öz əllərində saxlayırdılar. Ədviyyatla, dava–dərmanla, ipəklə dolu karvanlar Levant limanlarına yönəlirdi: Qərb tacirləri həmin əmtəələri ora-da gözləməli olurdular. Bu sahədə vasitəçilik yalnız venesiyalı-lara məxsus idi (181, c.3, 116–121). Venesiyanın ticarət imperi-yası olduğunu sübut edən faktlardan biri də onun ədviyyat baza-rında olan çəkisi idi. Ədviyyat isə Avropada qızıldan qiymətli sayılırdı. Ədviyyat məhsulları içərisində istiot və zəncəfil xüsusi yer tuturdu. Məsələn, "Böyük coğrafi kəşflər"ə qədər orta əsrlər-də Qərbi Avropaya ixrac olunmuş ədviyyatın içərisində 83 %-dən 87%-ə qədərini istiot və zəncəfil təşkil edirdi. Buna görə də XIV-XV əsrlərdə istiot və zəncəfilin həcmi və qiyməti daim artırdı. Məsələn, 1382-ci ildən 1408-ci ilə qədər Qərbi Avropada istiotun qiyməti 25%, 1497-ci ildən 1503-ə qədər 41% qalxmış-dı. Yalnız İsgəndəriyyədən (Misirdəki Aleksandriya şəhərindən-D.Ə.) istiotun 1382-ci ildə daşınmasının həcmi 153 tona, 1497-ci ildə isə 450 tona qalxmışdı. Bu illər ərzində zəncəfilin həcmi də 21 tondan 279 tona qalxaraq 12 dəfə artmışdı. Bu məhsulların hamısını isə Qərbi Avropaya Venesiya tacirləri daşıyırdılar. E.Aştorun məlumatlarına görə, XV əsrdə Venesiyanın Levant-dan idxal etdiyi məhsulların ümumi məbləği hər il 500-600 min dukat təşkil edirdi. Venesiya Levanta böyük həcmdə ixrac da edirdi. XV əsrdə bu ixracın məbləği hər il təqribən 200-300 min dukata çatırdı. İxrac olunan məhsullar içərisində əsas yeri mis, qurğuşun, civə, dəmir, meşə materialları, yun saplar və digər sə-nətkarlıq məmulatı tuturdu. Venesiyadan ən çox mis ixrac olu-nurdu. Misin illik ixracı 40-70 min dukat məbləğində idi (1496-cı ildə 74,8 min dukat). Bu isə Venesiyadan ixrac olunan əmtəələrin 20-35%-ni təşkil edirdi. İxrac olünan ərzaq məhsulla-rı içərisində isə mühüm yeri zeytun yağı tuturdu -13-20% (40 min dukat). Venesiya həm də Levanta qızıl pulların ən böyük ixracatçısı idi. Avropa ilə Asiya arasında ticarət dövriyyəsi art-


49

dıqca əlvan metalların Asiya ölkələrinə axını da artırdı (264, 183-184). Qərbi Avropa tacirləri Levantda baş verən ticarət əməliyyatlarında əsasən nağd pulla hesablaşırdılar (238, 237; 251, 33). Bu, onunla izah olunur ki, Şərq tacirləri əmtəə mübadi-ləsində daha çox nagd pula üstünlük verirdilər. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, XV əsrin əvvəllərindən 1498-1500-cü illərə-dək Venesiyanın Levanta çıxardığı nağd pul hər il 300 min du-kata çatırdı. İxracat 1500-cü ildən sonra xeyli azaldı. Bu isə por-tuqallar tərəfindən okean ticarəti yolunun açılması ilə bağlı idi (264, 185). Azərbaycan tacirlərinin də əsas beynəlxalq ticarət mərkəzi Levant idi. Onların Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrin-dəki vasitəçiliyi də venesiyalılara məxsus idi. Şərqdə, o cümlə-dən Egey dənizi hövzəsində və Konstantinopolda çoxsaylı tica-rət məntəqələrinə sahib olan Venesiya Respublikası müstəmlə-kəçi imperiyaya çevrilmişdi (298).

Venesiyanın ticarətdə hökmran mövqeyi ona böyük üstün-lüklər verdi, bu dövləti müəyyən dərəcədə gələcək böhranlardan da qorudu. Məsələn, XVI əsrin I yarısında baş vermiş qlobal də-yişikliklər İtaliya dövlətləri üçün də böhran səciyyəsi daşıyırdı. Tədqiqatçıların fikrincə, Hindistana dəniz yolunun açılması, Aralıq dənizində Osmanlı hərbi-siyasi qüdrətinin artması, Avro-panın digər dövlətləri ilə rəqabət, Avropanın mərkəzləşdirilmiş dövlətlərinin ölkələrin daxili istehsalına, ticarətinə himayəçilik sisteminə əsaslanan siyasəti, italyan bazarlarının kasadlığı İtali-yadakı dövlətlərə mənfi təsirini göstərdi. İtalyan dövlətlərində iqtisadi vəziyyətin ağırlaşmasında İtaliya müharibələri (1494-1559) də az rol oynamadı (284, 32). Məhz həmin dövrdə davam edən «İtaliya müharibələri» Fransanın xarici siyasətinin başlıca probleminə çevrilmişdi. Bu müharibələr Fransanın daxili həya-tına da mənfi təsir göstərirdi. Məhz bu tarixi hadisə Avropada rəqabət səhnəsini genişləndirdi və baş vermiş rəqabət Fransa ilə Habsburqlar imperiyası arasında Böyük Fransa inqilabına (1789) qədər davam etdi (292, 141). Təbiidir ki, həmin rəqabət ümumavropa ziddiyyətlərin dərinləşməsində ciddi amilə çevril-

Əzimli Dilavər

50

di. Bu ziddiyyətlər İtaliyanın iqtisadi həyatında ağır izlər qoydu, lakin iqtisadiyyatda yaranmış müşkül vəziyyət İtaliya üçün sü-quta çevrilmədi. Bu hal işbazları yaranmış iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün yeni yollar axtarmağa vadar etdi. Çıxış yollarından biri siyasət, diplomatiya sahəsində idi. Venesiya Respublikası beynəlxalq ticarət məntəqələrində əski rolunu qoruyub saxlamaq üçün «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı Avropada və Asiyada müttə-fiqlər axtarmağa başladı. Ağır vəziyyətdən çıxışın digər bir yolu isə iqtisadi sahədə idi. Venesiya iqtisadi sahədə müəyyən üstün-lükləri hələ də əlində saxlayırdı. Hətta XVI əsrdə də Venesiya Aralıq dənizində ən böyük ticarət imperiyası idi və bu hövzədə Portuqaliyanın ədviyyat üzərində inhisarının qarşısını alırdı. Venesiya Aralıq dənizinə yönəlmiş portuqal ədviyyat axınına da sahiblik edirdi (284, 32). Konstantinopolun və Qara dəniz sahil-lərinin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması, Misirdə Məmlük sultanlarının hökmranlığı Avropa ticarəti üçün «İtaliya yolunu» bağlamışdı. Doğrudur, ticarət davam edirdi və təbiidir ki, bey-nəlxalq həyatı ticarətsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkün idi. La-kin Venesiyanın və digər italyan dövlətlərinin ticarətdəki əski sərbəstliyi artıq yox idi. İtaliya şəhərlərindən yalnız Genuya Le-vant limanları ilə birbaşa əlaqələrə malik idi. Müəyyən dərəcədə Venesiyanın beynəlxalq ticarətdən əldə etdiyi gəlirə də şərik idi. Lakin Avropa dövlətlərinin başçıları anlayırdılar ki, velə vəziy-yət uzun müddət davam edə bilməz. Bu isə Konstantinopolun süqutundan sonra onların Hndistana dəniz yolu axtarmasına tə-kan vermiş ciddi amillərdən biri idi (199, 216). Yeni dəniz yol-larının açılması qiymətli Şərq məhsullarının ticarət istiqamətini dəyişmişdi, lakin Suriya və Misir hələ də Qərbi Levant əmtəələri ilə təmin edirdi. Çünki Qərbin bir sıra dövlətləri üçün Levant ti-carəti daha məqbul, mənfəətli idi (205, 129). Məhz buna görə də Portuqaliya tacirləri Hindistandan gətirdikləri ədviyyatın bir qis-mini Levanta ötürürdülər. Levantda isə ticarətə nəzarət Venesi-yanın əlində idi (329, 26-41). Beləliklə, beynəlxalq siyasi müna-


51

sibətlərdə baş vermiş dəyişikliklər Venesiya üçün mühüm idi. Avropadaxili hadisələr də onun taleyinə ciddi təsir göstərirdi.

«Böyük coğrafi kəşflər» nəticəsində Avropanın ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni həyatında böyük dəyişikliklər baş verdi. Avropa dövlətləri yeni güc mənbələri əldə etməyə başladılar. Lakin həmin dövrdən yüksəlişə başlayan dövlətlər arasında Ve-nesiya üçün ən təhlükəlisi Osmanlı imperiyası idi. Venesiya rəh-bərləri bu təhlükəni əvvəllər lazımınca qiymətləndirmirdilər. Çünki onlar Osmanlı imperiyasını təhlükəli hesab etmirdilər. Bu isə onunla bağlı idi ki, bu dövlət quruda mühüm ticarət yollarına malik olsa da, dənizlərdə Venesiya üçün təhlükə təşkil etmirdi. Lakin tezliklə Levant dənizlərində Osmanlı gəmiləri göründü. Osmanlı imperiyası quru ərazilərini ələ keçirdi, dənizləri əhatə etdi, əvvəlcədən həmin ərazilərdə öz hakimiyyətinin möhkəmli-yini təmin etdi. 1453-cü ildə Konstantinopolun osmanlılar tərə-findən ələ keçirilməsi isə Avropa cəmiyyəti üçün «ildırım zərbə-sinə» bənzədi. Dəniz yollarının kəsişdiyi mühüm məntəqə os-manlıların əlinə keçdi. Həmin tarixi məqamda Venesiya onun üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Konstantinopolun Osmanlı türkləri tərəfindən ələ keçirilməsinə mane ola bilərdimi? Tarixi gerçəklik sübut edir ki, Venesiya bu yöndə ciddi tədbirlər gör-mək istəmişdi, lakin artıq gec idi. Venesiya rəhbərləri tezliklə mövcud vəziyyətə alışdılar, osmanlılarla razılığa gəlməyi qərara aldılar. Çünki başqa çıxış yolu yox idi. Razılığın başlıca səbəbi isə Venesiyanın beynəlxalq ticarətdə vasitəçiliyi yenə də öz əlində saxlamaq istəyi idi (181, c.3, 134–135). 1454–cü ilin 15 yanvarında Osmanlı sarayına göndərilmiş Venesiya səfiri Barto-lomeo Marçelloya Venesiya doju (orta əsrlərdə Venesiyada və Genuyada respublika başçısı) belə söyləmişdi: «Ən böyük arzu-muz Osmanlı imperatoru ilə sülhə və dostluğa nail olmaqdır» (181, c.3, 134–135). Təbiidir ki, təminatlı sülh gələcək fəaliyyət üçün başlıca amildir. Venesiya doju da hesab edirdi ki, Osmanlı sultanı Avropa ilə öz imperiyası üçün böyük əhəmiyyət daşıyan mübadiləni qaydaya salmaq istəyirsə, Venesiya özünün vasitəçi-

Əzimli Dilavər

52

lik missiyası təklifini təqdim edə bilər. Maddi maraq Venesiyanı belə bir vəziyyətlə razılaşmağa məcbur edirdi. Həmin illərdə isə Osmanlı sultanı imperiyanın ərazilərini Avropaya doğru geniş-ləndirirdi. 1475–ci ildə Krımda Kəfənın osmanlılar tərəfindən tutulması Qara dənizi Genuya və Venesiya ticarətinin üzünə bağladı. 1516-cı və 1517–ci illərdə Suriya və Misirin Osmanlı sultanı tərəfindən fəthi isə Levant ticarətinin qapılarının Avropa-nın üzünə tamamilə bağlaması demək idi. Osmanlı türklərinin fəthləri Venesiyanı böyük gəlir əldə etdiyi tranzit ticarətindən məhrum etdi. Məhz bu hadisələr nəticəsində bölgədə hökm sü-rən sabitlik pozuldu və birinci böyük Venesiya–Osmanlı müha-ribəsi (1463–1479–cu illər) başlandı (181, c.3, 134–135). İqti-sadi maraqlar uğrunda başlanmış həmin müharibədə qələbə əldə etmək üçün Venesiya rəhbərləri Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaqın yaradılmasına cəhd etdilər. Bu müharibə Venesiya üçün ciddi əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki bu müharibədə bir ticarət imperiyası kimi onun taleyi həll olunurdu. Venesiya tacirləri Şərqdən aldıqları əmtəələrin yalnız cüzi bir hissəsini İtaliyaya aparırdılar. Onlar Avropanın hər yerinə səpələnərək nadir Şərq məhsullarını bir neçə qat baha qiymətə satıb külli miqdarda mənfəət əldə edirdilər. Şimali Afrika və Cənubi Avropa sahillə-rindən tutmuş İngiltərəyə, Şimali Almaniyaya və Flandriyaya qədər böyük bir məkanda Venesiya gəmilərinə, Venesiya tacir-lərinə rast gəlmək olardı (305, 9; 278, 193). Avropanın təqribən bütün dənizsahili şəhərlərində Venesiyanın ticarət məntəqələri fəaliyyət göstərirdi (289, 110). Venesiya əhalisinin təqribən dörddə bir hissəsi ticarətlə məşğul olurdu. O zaman Venesiya «XIX əsrin əvvəllərindən 70–ci illərinədək Londonun Avropa-nın həyatında oynadığı rola» malik idi (301, 9). Venesiya Res-publikası digər İtaliya şəhərlərinin də xarici ticarətində vasitəçi-lik edirdi. İtaliya toxuculuq manufakturalarının kəskin ehtiyac hiss etdiyi İspaniya və İngiltərə yununu ölkəyə məhz venesiyalı-lar gətirirdilər. İtalyan mahudunu, o cümlədən məşhur «Kremo-na parçalarını» da xarici ölkələrə Venesiya ixrac edirdi. Venesi-


53

ya təqribən bütün İtaliyanı taxılla və duzla təmin edir, bu xarici ticarət məhsullarının satışını öz inhisarında saxlayırdı. İtaliyada (ümumiyyətlə Avropada) kəskin ehtiyac duyulan və baha satılan həmin məhsulları Venesiya Qara dəniz ticarətindən əldə edirdi. Duz ticarətinə nəzarət məqsədilə «Came ra dell Sale» («Duz ticarəti») adlı xüsusi orqan yaradılmışdı. Konstantinopolun «sü-qutuna» qədər Venesiya yalnız duz ticarətindən ildə 165.000 du-kat gəlir əldə edirdi (241, 392–393; 26, 50–51). Beləliklə, Os-manlı türklərinin Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzəsində möh-kəmlənməsi Venesiyanın iqtisadi və siaysi hakimiyyətinə sarsı-dıcı zərbə idi (341, 18-19). Osmanlı imperiyasının yaranma, tə-şəkkül və inkişaf tarixinə toxunmuş F.Brodel göstərmişdi ki, bu imperiya XV əsrdə Avropada «xristian dünyasına» qarşı əks qütb kimi dayanmışdı. Beynəlxalq aləmin ən böyük ticarət yol-larının mərkəzində yerləşən bu imperiya ciddi gəlir mənbələrinə malik idi (181, c.3, 480-481). 1453–cü ildə Konstantinopolu ələ keçirmiş osmanlılar tezliklə bütün Qara dəniz hövzəsində möh-kəmləndilər. 1461–ci ildə onlar Trabzon dövlətinin varlığına son qoydular. Qeyd edək ki, Trabzon Qara dəniz sahili şəhərlər içə-risində özünün coğrafi mövqeyinə görə xüsusilə fərqlənirdi. Bu şəhər Qara dənizin cənub sahillərində əsas ticarət məntəqəsi sa-yılırdı. 1204–cü ildə Trabzon dövləti yaradıldıqdan sonra şəhər Kiçik Asiyada, Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada beynəlxalq ti-carətin mərkəzinə çevrilmişdi. Trabzondan başlanan quru karvan yolu Ərzurumdan Azərbaycana, İrana və Orta (Mərkəzi) Asi-yaya, oradan isə Hindistana və Çinə uzanırdı. Digər quru yollar və dəniz yolları da öz əhəmiyyətini itirməmişdi. Buna görə də XIII əsrin ikinci yarısından genuyalılar və venesiyalılar Qara dəniz hövzəsinin şəhərlərində, o cümlədən Trabzonda özlərinin ticarət faktoriyalarını yaratdılar. Ticarətin inkişafı sürətləndi (286, 203). Trabzon kimi mühüm məntəqənin fəthi planları uzun müddət Osmanlı sultanlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu planlar elə bir dövrə təsadüf edirdi ki, Osmanlı imperiyasının genişlənən ərazisi və yaranmış beyənlxalq şərait yeni qələbələrin

Əzimli Dilavər

54

qazanılmasına zəmin yaratmışdı. Bu mənada coğrafi mühit icti-mai qüvvənin yaşamasına və fəallaşmasına şərait yaradır (157, 235). XV-XVI əsrlər müsəlman hərb sənətinin əzəmətli dönəm-lərindən biri olmuşdur. Eyni zamanda bu dövr islam dünyası üçün həm də faciəvi hesab oluna bilər. İslam dövlətləri arasında-kı ziddiyyətlər tezliklə Ön Asiyanın təqribən minillik mədəni üs-tünlüyünə son qoydu və Qərbi Avropanın mədəni yüksəlişi layi-həsi başlandı (174, c.6, 6). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, «XIV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropa öz inkişaf sürətinə görə Şərqi üstələ-yirdi, lakin bu üstünlük o qədər də hiss olunmurdu» (348, 4). Bu fikirlərin müəllifi məşhur ABŞ tədqiqatçısı Paul Kennedidir. O, Fernan Brodeldən fərqli olaraq göstərir ki, 1500-cü ilə qədər dünyanın heç bir yerində Avropanın mədəni üstünlüyü nəzərə çarpmırdı. Hər iki müəllifin fikirlərinə hörmətlə yanaşaraq qeyd etmək istəyirik ki, əslində XIV-XV əsrlərdə Qərblə Şərq arasın-da pozulan müvazinət məhz XVI əsrdən başlayaraq Avropanın xeyrinə dəyişdi. Çünki Avropa həyatı üçün mühüm olan "Böyük coğrafi kəşflər" baş verdi. Daha sonra isə Avropa iqtisadi və siyasi sistemində dəyşikliklər məhz bu əsrdən etibarən üstünlük qazandı, həmin dəyişikliklər isə Avropanın Şərqdən fərqli inki-şaf yolunu müəyyənləşdirdi. Nəticədə qitənin bir guşəsində - Qərbi Avropada inkişaf etmiş cəmiyyətlər təşəkkül tapdı. XV əsrin sonlarına doğru Osmanlı imperiyası isə özünün ən güclü dönəmini yaşayırdı. 1475–ci ildə onlar Krıma, sonra isə Azova və onun ətrafındakı ərazilərə sahib oldular. 1484–cü ildə özləri-nin fəthlərini genişləndirərək Qara dənizi «Osmanlı gölünə» çe-virdilər. Osmanlılar bütün körfəzlərdə ciddi nəzarət qurdular, xarici gəmilərin Qara dənizə maneəsiz gəlmələrinin qarşısını al-dılar, əcnəbi tacirlərin fəaliyyətinə məhdudiyyətlər tətbiq etdilər. Beləliklə, Şərq və Qərb qlobal qarşıdurmasında yeni bir mərhələ başlandı. Bu mənada Osmanlı türkləri müsəlman Şərqinin ön-dərləri rolunu öz üzərlərinə götürdülər (344, 57; 203, 67). XV əsr boyunca Osmanlı imperiyasının böyük hərbi, siyasi uğurla-rını labüdləşdirən amil yeni siyasi nizam altında baş verən ticari,


55

iqtisadi həyat və buna müvafiq olaraq artan dövlət gəlirləri idi (90, c.1, 90).

Osmanlı imperiyasında ticarətə ciddi dövlət nəzarəti var idi. Hələ Sultan II Məhəmməd Fatehin dövründə duz, sabun, şam mumu ticarəti dövlət inhisarına alındı. Geniş tələbat məh-sullarının qiymətləri isə qanunnamə əsasında nizamlandı. Os-manlı imperiyasında hazırlanan qanunnamələr Ağqoyunlu impe-riyasının qanunnamələri əsasında hazırlanmışdı. Uzun Həsən nəinki özünün misilsiz hərbi qələbələri, habelə mütərəqqi daxili siyasəti və islahatçılığı ilə də seçilirdi. Onun həyata keçirdiyi is-lahatlar Ağqoyunlu imperiyasının ərazilərində yaşayan xalqların həyatında dərin və silinməz izlər qoymuşdur. Ağqoyunlu sultan-ları tərəfindən xeyli qanun işlənib hazırlanmışdı. Bir çox ərəb-dilli və farsdilli mənbələrdə bununla bağlı qeyd olunur ki, Ağqo-yunlu imperiyasının məşhur rəhbəri Uzun Həsən «Qanunlar külliyyatı»nı hazırlamışdı. Bu qanunlar vasitəsi ilə torpaq vergi-ləri, köçəri heyvandarlıq, sənətkarlıq və imperiyanın ayrı–ayrı vilayətlərində ticarət məsələləri nizama salınırdı. Lakin həmin külliyyatın mətni hələ də aşkar olunmamışdır. Toplanan vergilər bu külliyyat əsasında müəyyən olunurdu. Ağqoynlu imperi- yasınının tərkibində olan Şərqi Anadoluda əhalidən alınan vergi-lərin növünü, tranzit və daxili ticarətdən alınan vergilərin həcmi-ni müəyyən edən qanunnamə də bu külliyyat əsasında hazırlan-mışdı. Həmin qanunlar müsəlman Şərqində «Həsən padişahın qanunları» və ya «Dəstur–Həsən padişah» adlanırdı. Bu qanun-larla tənzim olunan vergilərin normaları sonrakı dövlətlərin za-manında da həyata keçirilirdi. Məsələn, XVI əsrin əvvəlində Ağqoynlu sülaləsini əvəz etmiş səfəvilər Ağqoyunlu qanunlarını qoruyub saxladılar. Şərəf xan Bidlisi bununla bağlı XVI əsrin sonlarında qeyd edirdi ki, «O, (Uzun Həsən–D.Ə.) vergi sahə-sində elə üsullar tətbiq etmişdi ki, ondan İraqın, Farsın və Azərbaycanın hakimləri hal-hazırda da istifadə edirlər» (286, 203; 261, 149-185; 252, 8-12). Tədqiqatçılar belə bir fikirdə həmrəydirlər ki, hətta XVIII əsrin əvvəllərində İsfahanda səfəvi-

Əzimli Dilavər

56

lərin xəzinəsinə daxil olan vergilərin müəyyən edilməsi əski sis-temlə - Uzun Həsənin təyin etdiyi qanunlarla həyata keçirilirdi. Məlumdur ki, XV əsrin 50-ci illərindən sonra Təbrizdən Diyar-bəkrə qədər Anadolunun şərq qisminə Ağqoyunlu sultanları nə-zarət etmişlər. Sultan Məhəmməd Fatehin Uzun Həsənlə Otluq-belidəki döyüşlərindən sonra osmanlıların əlinə keçmiş yerlərdə adətləri və rəsmi işləri anlamaq üçün İstanbuldan heyətlər gön-dərilmişdi. Bu heyətlər hər şəhərin adətlərini və ağqoyunlular zamanında orada tətbiq edilmiş qanunların mahiyyətini, xalqın fikirlərini, dünyagörüşünü öyrənərək nəticələr çıxarmışlar. Di-yarbəkr, Urfa, Mardin, Ərzincan və Ərzurum kimi böyük şəhər-lər üçün tətbiq olunmuş qanunlarda şərqdən gətirilən bütün ipək-lərdən alınan vergilərdən, qərbdən gətirilən atlas parçalardan alı-nan rüsumlardan bəhs olunur. Bu qanunlarda ipək və atlasdan hazırlanmış parçaların tranzit əmtəə kimi daşındığına da işarə olunmuşdur. Ağqoyunlular zamanında tətbiq olunmuş qanunlara görə, ipəyin daşındığı hər şəhərdə bir rüsum alınmış, beləcə on-ların qərb ölkələrinə aparılmasına icazə verilmişdir. Keçirilən hər şəhərdə ipəyin hər kiloqramından iki ağça alınır, qərbə doğ-ru bu məhsulun qiymətləri tədricən artırdı. Uzun Həsənin Qa-nunnaməsinə görə, ipəklərdən rüsum pulla alınırdı. Ağçanın ye-rinə ipək alınması üçün tacirlərin yükləri açılmırdı. 1514–16-cı illərdə isə Şərqi Anadolu Osmanlı imperyası ərazilərinə qatıldı. Osmanlı imperiyası da özünün vergi sistemində Şərqi Anadolu vilayətlərində bu qanunlardan istifadə etməyə başladı. Ümumiy-yətlə, Şərqi Anadoluda ictimai-iqtisadi, ticari münasibətləri hə-min qanunlardan kənar idarə etmək mümkün deyildi. Məsələn, Uzun Həsənin Türkiyə Respublikasının Başvəkalət arxivində saxlanılan Qanunnaməsi əsasında hazırlanmış Şərqi Anadolu vi-layətləri Qanunnaməsində Mardin sancağı ilə bağlı olaraq birba-şa göstərilir ki, bu sancaqda vergilər Həsən padişahın qanunları əsasında müəyyən olunmuşdur. Sultan Süleyman Qanuninin dövründə (1520-1566) Ərzurum vilayətinə dair verilən qanunna-mədən (1540) də aydın olur ki, Bayburt və Ərzurum sancaqla-


57

rında bu zamana qədər Həsən padişah dövründə müəyyənləşdi-rilmiş Qanunnamədən istifadə olunurdu. Sultan Süleyman Qanu-ni tərəfindən verilmiş bu qanunnamədən aydın olur ki, Ərzurum vilayətinin sakinləri onlardan alınan vergilərin həcminə etiraz edərək həmin ərazini tərk etmişdilər. Buna görə də onlardan alınan vergilərdə sadələşdirmələr edilirdi. Bu qanunnamədə tica-rətin bütün sahələri əhatə olunur, müxtəlif məhsullar üzrə dəqiq gömrük rüsumları müəyyən edilir, yerli və xarici tacirlər arasın-da fərqlər qoyulurdu. Qanunnamə Şərqi Anadolunun bütün vila-yətləri üzrə alınan vergiləri müəyyən edir və yerli xüsusiyyətləri nəzərə alırdı. Osmanlı sultanları da bu qanunnamələrdən istifadə edir, dövlətin iqtisadi həyatını təkmilləşdirirdilər. Aparılmış isla-hatlar nəticəsində ayrı–ayrı ticarət məhsullarının gətirilməsi işi də nizama salındı, ticarət sahəsində, vergilərdə güzəştlər tətbiq edildi. Qazı və onun köməkçiləri ərzağın və əhalinin geniş tələ-batı sırasında olan məhsulların qiymətlərini müəyyən edirdilər. Bu zaman mövsüm, nəqliyyat xərcləri və tacirlərin gəlirləri nə-zərə alınırdı. Tacirlərin gəlirləri 10%-i keçməməli idi. Ölçü, tə-rəzi qaydalarını, ərzaq məhsullarının qiymətlərini pozmuş tacir-lər öz dükanlarının qapısına qulağından mıxlanır və yaxud digər cəzalara məruz qalırdılar (286, 203; 261, 149–185; 252, 8–12; 165; 253, 135; 361, 96; 191, 52; 49, 91-106; 50, 184-197; 44, 321; 10, 118; 63, 126-127; 210, 100-110). Osmanlı sultanları «Ticarət və iqtisadiyyat» adı altında həyata keçirdikləri islahat-larla həm avropalıların siyasi hakimiyyətinə son qoymaq, həm də onların iqtisadi üstünlüklərini heçə endirmək istəyirdilər. Bu-na görə də Bizans (Trabzon) süqut edəndə (1461) venesiyalıların və genuyalıların malik olduqları güzəştli gömrük rüsumları dərhal ləğv edildi. Gömrük tariflərində dəyişikliklər edildi (145, 84). Fateh II Məhəmmədin (1451-1481) iqtisadi və siyasi sahə-lərdə hücum siyasəti Qərb hökmdarlarını həm Asiya, həm də Avropa qitəsində eyni dərəcədə narahat edirdi. Bu siyasətin ən böyük zərbəsi isə Venesiyaya dəydi. Venesiya həm Aralıq dənizi hövzəsindəki əraziləri, həm də beynəlxalq ticarətdəki hökmran

Əzimli Dilavər

58

rolunu itirdi (150, 48). Osmanlı imperiyasında müsəlman və xristian tacirlərə münasibətdə fərqlər tətbiq edildi. Sultanın mü-səlman təbəələri apardıqları ticarət əməliyyatları zamanı sahib ol-duqları əmtəənin 3%-i, müsəlman olmayanlar 4%-i, əcnəbilər isə 5%-i həcmində (83, 158) vergi verməli idilər. Müsəlmana və qeyri-müsəlmana mənsub olmasından asılı olmayaraq «quru yolla gətirilmiş, Trabzonda satılması nəzərdə tutulan əmtəənin hər yüz ağçasından 3 ağça tutulurdu. Əgər əmtəə Trabzonda satılmayıb dənizlə başqa yerə aparılırdısa, hər yüz ağçadan 4 ağça alınırdı. Trabzon limanlarına yüklə daxil olan gəmi yoxlanıldıqdan sonra hər yüz ağçadan 4 ağça ödənilməli idi» (224, 30,31; 74, 298). Qanunnamədə habelə göstərilirdi ki, «əgər gəmi dənizdə baş verən qasırğa zamanı Trabzon limanlarının birinə yaxınlaşırsa və bu zaman gəmi boşaldırılmırsa, qasırğadan sonra yoluna davam edirsə, həmin gəmidən vergi tutulmurdu. Məhsul gəmidən boşal-dılırdısa, həmin gəmidən vergi tutulurdu» (224, 30,31; 74, 298). Beləliklə, dəniz vasitəsilə ticarət edənlər əmtəənin dəyərinin 4%-ni, quru yolla ticarət edənlər isə 3%-ni vergi şəklində ödəyirdilər. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, bu, onunla izah olunur ki, quru ticarətlə əsasən müsəlman tacirlər, dəniz ticarəti ilə isə xristianlar məşğul idilər. Dəniz və ya quru yollarından istifadə etməsindən asılı olmayaraq əcnəbi tacirlər hər yüz ağça üçün 5 ağça ödəməli idilər. Maraqlıdır ki, I Süleyman Qanuninin dövründə Azovda müsəlman və qeyri-müsəlman tacirlər üçün vergi rüsumu eyni idi. 4,2% məbləğ də müəyyən edilmişdi. Bununla da həmin bölgə Osmanlı imperiyasının digər əyalətlərindən fərqlənirdi. Trabzon üçün səciyyəvi xüsusiyyət isə ondan ibarət idi ki, dəniz yolu ilə əmtəə gətirən Osmanlı imperiyası təbəələri quru yola nisbətən 1% artıq gömrük rüsumu ödəyirdilər. Bu dövrdə idxalda və ixracda başlıca yer xam ipəyə məxsus idi. Onu İrandan və Azərbaycandan indiki Gürcüstan yolu ilə gətirir, Azova çatdırırdılar. İpək ticarəti 1258–ci ildə Bağdadın və Suriyanın bir sıra şəhərlərinin monqol-lar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Trabzonda xüsusilə artdı. Trabzon beynəlxalq ipək ticarətində aparıcı mövqeyə çıxdı.


59

Gətirilən xam ipəyin bir hissəsi emal olunur, böyük qismi isə dənizlə Avropaya aparılırdı (224, 30,31; 74, 298). Trabzonun os-manlılar tərəfindən fəthi Avropa ipək ticarətinə ciddi zərbə vurdu. Beynəlxalq ipək ticarətinin səviyyəsi aşağı düşdü (286, 205; 87, c.1, 77–79). Osmanlı sultanlarının siyasəti o zaman Levant bazar-ları hesabına zənginləşmiş avropalı tacirlər tərəfindən fəlakət kimi qarşılandı.

Xarici və daxili ticarətə mühüm əhəmiyyət verən Osmanlı sultanları bu sahədə mühüm tədbirlər görməyə başladılar. Fateh Sultan Məhəmməd böyük dağıntılara məruz qalmış İstanbul şə-hərində ciddi bərpa işlərinə başlamış, imperiyanın ticarət həyatı-nı inkişaf etdirmək üçün şəhərə bir sıra xalqlara mənsub olan tacirləri cəlb etmişdi. Sultan bu tacirləri şəhərin ayrı-ayrı yerlə-rində məskunlaşdırmışdı. Şəhərin əski zamanlardan Avropa ilə ticarətin mərkəzi mövqeyində olan Qalata qismi Osmanlı fəthin-dən sonra daha da inkişaf etdi, zəngin bir ticarət bölgəsinə çev-rildi. Bu həm də ondan irəli gəlirdi ki, Osmanlı imperiyasının rəsmi dairələri çalışırdılar ki, dövlətin ərazisində ərzaq və ticarət məhsullarının bolluğu təmin olunsun, imperiyanın gəlirləri artı-mı təmin edilsin. Ticarət Osmanlı imperiyası üçün də böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Osmanlı dövləti yarandığı zamandan etibarən bölgənin ticari həyatında mühüm mövqe qazanmışdı. Xüsusilə böyük ticarət yolları üzərində yerləşməsi Osmanlı dövlətinin bu üstünlüyünün başlıca səbəblərindən idi (313, 150; 128, c.10, 736; 54, c.10, 764-770). Osmanlı rəsmi dairələri tica-rətin bütün sahələrinə ciddi nəzarət edirdilər. Məsələn, həmin dövrdə ipək ticarəti ilə bağlı olan xüsusi Qanunnamə buraxıldı. Xam ipək üzərinə böyük həcmdə vergi qoyuldu. Satıcı və alıcı-dan hər yükün kütləsinə görə 65 ağça haqq alınırdı. Yalnız Trab-zonda ipəkdən əldə olunan illik gəlir 47712 ağça idi və sultanın xassəsi sayılırdı. Osmanlı dövlətinin xarici və daxili ticarətə cid-di əhəmiyyət verməsinin əyani sübutu fəthdən sonra İstanbula diqqət və qayğının artırılması idi. İstanbul yalnız ticarət yolları-nın kəsişdiyi şəhər kimi deyil, həm də iqtisadi, mədəni mərkəz,

Əzimli Dilavər

60

mühüm ticarət məhsullarının emal olunduğu məkan kimi ta-nınmağa başlandı (110, c.1, 242). Türk, müsəlman, rumlu (yunan), yəhudi tacirləri bölgələrarası ticarətdə italyanların yeri-ni tutmağa başladılar. Qeyd edək ki, hələ Fateh Məhəmməd (Mehmet) dövründə Qərbi Anadoluda inkişaf etmiş pambıq emalı, Ankarada və Tosyada yun emalı, Bursada və İstanbulda ipək emalı sahəsində mühüm uğurlar əldə olunmuşdu. İstanbul-da və Selanikdə hazırlanan çuxalar, Ədirnədə emal olunan dəri məmulatı və digər dəri əşyalar, ayaqqabılar xarici bazara çıxarı-lırdı. 1479–cu ilə doğru Bursa gömrüyünün il ərzində ipəkdən əldə etdiyi gəlir 15 min dukata yüksəlmişdi. Bu dövrdə ağac, taxta və dəmir ixracında da böyük irəliləyişlər baş verdi (148, 84-85; 65, 5). Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatında baş ve-rən sürətli inkişafının səbəbi onun şərq və qərb iqtisadiyyatını bir–birinə bağlayan ipək və ədviyyat yollarının Aralıq dənizinə çıxdığı ərazilərə hakim olması idi. Qızılın və gümüşün, o cümlə-dən bəzi strateji məhsulların Osmanlı imperiyası ərazilərindən çıxarılması qadağan edilmişdi. Avropa hökmdarları Osmanlı güdrətini dənizlərdə də hiss edirdilər. Mərmərə dənizi, Qırmızı dəniz və Qara dəniz osmanlıların əlində idi. Osmanlı dövləti Aralıq dənizində, Hind okeanında və Bəsrə körfəzində əhəmiy-yətli hakimiyyət əldə etmişdi. Bu dövrdə Osmanlı sultanları Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə, Qara dənizi Xəzər dənizi ilə birləşdirmək sahəsində bəzi tədbirlər gördülər. Əcnəbi tacirlər, o cümlədən italyan tacirləri dənizlərdə osmanlı iradəsinə uyğun ticarət etməyə məcbur oldular. Qeyd edək ki, osmanlılardan əv-vəl Qara dənizdə Sinop, Aralıq dənizində isə Antalya və Alanya limanlarına sahib olmuş Səlcuqlar imperiyası dəniz imperiyası mövqeyini qazana bilməmişdi. Lakin Aydınoğulları və Məntəşə-oğulları bəyliklərinin dənizçilik təcrübəsinin varisi olan Osmanlı imperiyası XVI yüzillikdə dəniz imperiyası mövqeyini qazana bildi. Ona görə də Anadolunun böyük ticari əhəmiyyəti var idi. Əslində, Anadolunun qədim çağlardan etibarən tranzit ticarət


61

bölgəsi olması burada dəniz ticarətinin əhəmiyyətini artırırdı (129, c.3, 17–19; 138, c.2, 199–201).

Osmanlı sultanları Anadolunun məhz tranzit ticarət bölgəsi olmasına böyük önəm verdiklərinə görə gömrük vergilərini 3%-5% məbləğində etmişdilər. Bununla da Osmanlı rəsmi dairələri ticarətin inkişafına təhlükə törədən gömrük rüsumlarının enmə-sinə təsir edə biləcək bəzi dövlətlər arasında diplomatik vasitə-lərlə ziddiyyətlər yaradır, onları bir–biri ilə toqquşdurmağa cəhd göstərirdilər. Təbiidir ki, bu tədbirlər Osmanlı imperiyasının ticarət maraqlarından irəli gəlirdi (129, c.3, 20; 105, 12). Bütün bu məsələlər qərb müəlliflərindən birinin qeydlərində öz əksini belə tapmışdı: «Ticarət baxımından Avropanı ən çox narahat edən və əhəmiyyət daşıyan o idi ki, «Ədviyyat yolu» Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Asiyanın ipək parçaları və digər dəyərli məmulatı ədviyyat qədər əhəmiyyətli deyildi. Buna görə də ədviyyatın qiyməti ağlasığmaz dərəcədə yüksəlmişdi. İstan-bulun, İsgəndəriyyənin və Venesiyanın zənginliyi bu şəhərlərin ədviyyat ticarəti mərkəzləri olmasında idi. Orta əsr Avropasında ədviyyatın çox mühüm bir mövqeyi vardı» (66, c.2, 143-144). Venesiyalılar XIV-XV əsrlər boyunca ədviyyat bazarını əllərin-də saxlamış, Avropanı bu məhsulla bütünlüklə təmin etmişdilər. Onlar ədviyyatı əsasən Misirdən alırdılar. Misir həmin dövrdə Məmlük sultanlarının hakimiyyəti altında idi. Məmlüklərlə Os-manlı türkləri arasında islam aləmində birincilik ucbatından so-yuq münasibətlər hökm süsürdü. Venesiyalılarla osmanlılar ara-sında islam dünyasında ticarətə üstünlük uğrunda çəkişmələr ol-duğundan qarşılıqlı münasibətlər çox kəskin idi. Bu isə ona gətirib çıxarmışdı ki, venesiyalılar bu zidiyyətlərdən istifadə edir, ədviyyatı öz inhisarlarında saxlayırdılar. Həmin dövrdə baş vermiş çoxsaylı müharibələrin başlıca səbəbi ədviyyat bazarla-rına nəzarət etmək istəyi olmuşdur. Ədviyyat ticarətinin Avropa üçün əhəmiyyətini nəzərə çatdırmaq üçün bir misal göstərək: «Venesiyada ticarətlə məşğul olan almaniyalı tacirlər 1540-cı ildə ədviyyat əldə etmək üçün Venesiya Respublikasına 18 min

Əzimli Dilavər

62

altun (altun–qızıl pul) dukat, 1561–1562–ci illərdə isə 40 min altun dukat ödəmişdilər» (295, 408; 66, c.2, 143-144). Ədviyya-tın beynəlxalq ticarətdəki mövqeyini bir daha təsəvvür etmək üçün onun müəyyən ərazilər üzrə qiymət fərqinə fikir vermək kifayətdir. Məsələn, Malakka adalarında iki dukata alınan bir kiloqram mixəyin dəyəri Malakkada 14, Kəlküttədə 50, London-da 213 dukata yüksəlirdi (295, 408; 66, c.2, 143-144). Venesiya Respublikasına ədviyyatla bağlı dəymiş iqtisadi ziyan barədə 1501–ci ildə Cirolamo Priuli özünün gündəlik dəftərinə bunları yazmışdı: «Əziz Marko Polonun şəhəri üçün ədviyyat ticarətinin süqutu yeni doğulmuş bir uşağın bəslənəcək süddən məhrum olması deməkdir» (47, 643 (3). Ədviyyatdan bütün sənətkarlıq sahələrində istifadə olunurdu: silah hazırlanması işindən əczaçı-lığa və ayaqqabı istehsalına qədər. Buna görə də XV əsr boyun-ca Qərbi Avropanın aldığı əsas məhsullar ədviyyat və müalicəvi vasitələr (daha doğrusu əczaçılıq məhsulları) olmuşdur. İstiot, zəncəfil, mixək, cövüz boyası, cövüz, darçın, hil və digər ədviy-yatlardan Avropada müalicəvi dərmanlar, qızıdırıcı və yeyinti məhsullarını uzun müddət saxlama vasitələri kimi istifadə olu-nurdu. Orta əsrlərdə istiot ədviyyat məhsulları içərisində ən mü-hüm yeri tuturdu. Ümumiyyətlə, istiot torpaq alqı-satqılarında, əmtəə mübadiləsində pul (ödəniş vasitəsi, ekvivalent) rolunu oynayırdı. Bu sahəyə nəzarət də birbaşa Osmanlı imperiyasının əlində idi. Xüsusilə Hindistandan və Cənubi Asiyadan daşınan ədviyyat Orta (Mərkəzi) Asiyadan keçir, Anadoludan Avropaya yönəlirdi. Bu, hal-hazırda "ipək yolu" adlandırdığımız ticarət yolu idi (144, 145; 264, 181). Ədviyyat Avropaya bütün ticarət yollarına nəzarət edən osmanlıların icazə verdikləri miqdarda daşınırdı. Bu, tam mənada Avropa iqtisadiyyatına nəzarət demək idi. Hal-hazırda dünya neft bazarında ağalıq edən beynəlxalq şirkətlər dünya ölkələrinin iqtisadi həyatına necə nəzarət edir-lərsə, həmin dövrdə beynəlxalq ticarət yollarını ələ keçirmiş Osmanlı türkləri də ədviyyat bazarını ələ keçirməklə Avropa dövlətlərinin iqtisadi həyatına istədikləri məqamda müdaxilə edə


63

bilirdilər. Ədviyyat karvanları Osmanlı türklərinin nəzarət etdik-ləri limanlara daxil olur və bu limanlardan yeni qiymətlərlə Avropa bazarlarına üz tuturdular. Bununla bağlı olaraq Avropa-da əmtəələrin qiymətləri artır və buna müvafiq şəkildə pul dəyərdən düşürdü (66, c.2, 140–142). Digər tərəfdən, Osmanlı sultanlarının Avropa ölkələrinə qarşı «xarici ticarət siyasəti» də Avropa ölkələrinin vəziyyətini çətinləşdirirdi. Avropada ədviy-yat satışına nəzarət edən Venesiya ilə digər Avropa dövlətləri arasında kəskin ziddiyyətlər yaranmışdı. Bütün bunlar Avropa dövlətlərini vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa vadar etdi. Av-ropada öncə portuqallar daha çevik tədbirlərə əl atdılar. XV əsr boyunca onlar ədviyyat bazarına daxil olmaq üçün yeni dəniz yolu tapmağa çalışırdılar (295, 408). Həmin çıxış yollarının tapılması isə Avropada ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu, müstəm-ləkəçiliyin yeni formada inkişafına rəvac verdi. Venesiyanın iqtisadi, siyasi, ticari süqutu labüdləşdi. Bəzi tədqiqatçılar Os-manlı imperiyasının artan qüdrətini Venesiyanın süqutunda həl-ledici amiil kimi qiymətləndirirlər. Lakin bu məsələyə daha geniş toxunmuş F.Brodel göstərirdi ki, XVI əsrin əvvəllərində Venesiyanın süqutu onun Osmanlı imperiyası ilə ixtilafları ilə bağlı deyildi. Məsələn, 1500–cü ildən başlayaraq dünyanın mü-hüm ticarət mərkəzi məntəqəsi rolunu artıq Antverpen şəhəri alırdı. Venesiyada şəhər iqtisadiyyatını təşkil edən qədim və ha-kim təşkilat və təsisatlar hələ dağılmamışdı, lakin o, Avropa sər-vətlərinin mərkəzi rolunu artıq itirməkdə idi. Bu is tarixdə «Böyük coğrafi kəşflər» adı altında təqdim olunan yeni ticarət yollarının açılması, Atlantik okeanı boyu ticarətin inkişafı və Portuqaliyanın gözlənilməz uğurları ilə bağlı idi (181, c.3, 135–136). Hindistana dəniz yolunun portuqalların əlinə keçməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. 1504–cü ildə Portuqaliya kralı I Manuel ədviyyatın onun inhisarında olduğunu elan etdi, yeni qiymətlər tətbiq olunduqdan sonra Venesiya gəmiləri daim yan aldıqları İsgəndəriyyə və Beyrut limanlarında ədviyyat ala bil-mədən geri qayıdırdılar. Sonralar Portuqaliya-Osmanlı münasi-

Əzimli Dilavər

64

bətlərinin kəskinləşməsində məhz beynəlxalq ədviyyat bazarın-da baş vermiş dəyişikliklər əsas rol oynadı. Orta və Uzaq Şərq ticarətinə nəzarəti ələ keçirmək istəyən portuqallarla osmanlı-ların döyüşləri labüd idi (47, 643 (3)).

Osmanlı imperiyasının qüdrətinə baxmayaraq, iqtisadi si-yasət sahəsində yol verilmiş bəzi nöqsanlar imperiyanın gələcək inkişafında əngəllər yaratdı. Ərazicə genişlənən imperiyaların yenicə fəth olunmuş torpaqlarda məcburən özlərinin əski idarə üsulunu tətbiq etməsi həmin uğursuzluqların səbəblərindən biri idi. Tədqiqatçıların fikrincə, Osmanlı imperiyasının zəifləməsin-də və süqutunda məhz bu amil müəyyən rol oynamışdır (143, 152; 366, 221–237). Baş vermiş siyasi dəyişikliklər Osmanlı sultanları qarşısında şərq və qərb arasındakı ticarəti xüsusi ola-raq dəyərləndirməyə vadar edirdi. Yeni şəraitdə gerçəkliklərə uyğun gələn «Xarici ticarət siyasətinə» ehtiyac var idi. Məhz buna görə də Osmanlı sultanları «kapitulyasiyanı (təslimetməni, zəbtetməni, razılaşmanı, əhdnaməni)» xarici siyasətin başlıca xəttinə çevirdilər. Tarixi hüquqi mənada «kapitulyasiya» bir dövlət təbəəsinin digər bir dövlət torpaqlarında əldə etdyi hü-quqlar deməkdir. X.İnalcıkın fikrincə, Osmanlı sultanları kapi-tulyasiyalarla ticari və siyasi məqsədlər güdmüşlər. Birincisi, Osmanlı torpaqlarından tranzit olaraq keçən və ölkədən ixrac olunan əmtəələrdən vergi almaq… Bu, Osmanlı imperiyasının iqtisadi mənfəətinə xidmət edirdi. Sultanların ikinci niyyəti isə Osmanlı imperiyasında sabitliyi və xarici ticarətin təhlükəsizli-yini təmin etmək məqsədilə qərb dövlətlərindən bəzilərinə imti-yazlar vermək və bu yola onları bir-birinə qarşı qoymaq olmuş-dur. Məsələn, Osmanlı sultanları venesiyalılara qarşı genuyalı-lara və fransızlara, fransızlara qarşı isə ingilislərə kapitulyasiya-lar vermişdilər. Kapitulyasiyaların verildiyi ilk dövrdə əcnəbilər osmanlılar üçün təhlükəli deyildilər. Digər tərəfdən, əcnəbilər yerli əhalidən ayrı - kiçik koloniyalar halında yaşayırdılar. Əc-nəbilər yerli əhali ilə yalnız ticari əlaqələr zamanı görüşürdülər. 1352–ci ildə genuyalılara ilk ticari imtiyaz hüququnu vermiş


65

osmanlılar sonralar bu cür imtiyazları digər Avropa dövlətlərinə də vermişdilər. Məsələn, Fransaya (1536), İngiltərəyə (1580), Hollandiyaya (1612), iki Siciliya krallığına (1737), Danimar-kaya (1756), Prussiyaya (1761), İspaniyaya (1738) verilmiş tica-rət imtiyazları Osmanlı sultanlarının ticarətə verdikləri əhəmiy-yətin göstəricilərindən idi və ticari-iqtisadi gəlirlər Osmanlı maliyyəsinin gücünün artmasında, dövlətin qüdrətinin yüksəl-məsində mühüm rol oynamışdı (62, 156-159; 96, 75). Bu məsələ çox geniş əraziyə malik olan Osmanlı imperiyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlı iqtisadiyyatı əsasən tranzit tica-rətindən əldə edilən gəlirlərə istinadlanırdı. 1512–ci ildə yalnız Bursada ipək ticarətindən əldə edilmiş və mərkəzi xəzinəyə keçirilmiş gömrük gəliri 43.000, 1562–ci ildə Şama gətirilmiş ədviyyatdan əldə olunan gömrük haqqı isə 110.000 altun idi. 1527–ci ildə Osmanlı dövlətinin büdcəsi 277 milyon ağça miq-darında idi. Bu məbləğin 7,5 milyon ağçasını Bursadan və Şam-dan daxil olmuş gömrük vergiləri təşkil edirdi, bu isə büdcə gəlirlərinin 2,7%-i idi. Həmin göstəricilər tranzit ticarətinin osmanlı maliyyə sistemindəki çəkisini əyani şəkildə əks etdirir. Osmanlı hökmdarlarının ticarətə göstərdikləri qayğının göstəri-cilərindən biri də onların müxtəlif şəhərlərdə ticarət şəbəkələrinə sərmayə (kapital) qoymaları və həmin şəbəkələri inkişaf etdir-mələri idi. Orxan Qazi Bursanı fəth etdiyi zaman gördüyü ilk tədbirlərdən biri böyük, örtülü bazar inşa etdirməsi oldu. Fateh Sultan Məhəmməd İstanbulu fəth etdikdən sonra 118 böyük dükandan və ətrafındakı 984 ticarətxanadan ibarət olan «Kapalı-çarşını» inşa etdirdi. Bu əzəmətli bazar hal-hazırda da qalmaq-dadır. Balkan yarımadasında Filibe, Saraybosna, Üskür və Sela-nik kimi Osmanlı şəhərlərinin hamısında böyük, örtülü bazarlar var idi. Övliya Çələbi Sivasdan bəhs edərkən burada 1000 dü-kanlı, böyük bir örtülü bazarın olduğunu qeyd etmişdir. O, Kon-yada 1900 dükanın, Kayseridə iki böyük örtülü bazarın olduğu-nu bildirmişdir. Osmanlı sultanlarının ölkədə ticarəti inkişaf et-dirmək üçün gördüyü digər tədbirlərdən biri də tacir və sənətkar

Əzimli Dilavər

66

təbəqəsini başda İstanbul olmaqla böyük Osmanlı şəhərlərində cəm-ləşdirməsi olmuşdur. İstanbulun fəthindən sonra varlı tacirlərin Bur-sadan gəlib İstanbulda yerləşməsi təmin edildi. 1477–ci ildə Kəfədən 267 zəngin tacir ailəsi İstanbula gətirilmişdi (41, 453–454).

Osmanlı qüdrətinin artmasında xarici ticarətdən əldə olun-muş gəlirlərin rolu danılmazdır. Qərb müəlliflərindən olmuş Ne-vageronun hesablamalarına görə, 1553–cü ildə 7.04.6000 dukat altunu olan bu imperiyanın gəlirlərinin 1.200.000 dukatı gömrük rüsumlarından və ticarətdən əldə edilmişdi. Və bu məbləğ ümu-mi gəlirlərin 18-%-ni təşkil edirdi. 1362–ci ildən etibarən Os-manlı dövlətinin əhəmiyyətli sayda hərbi qüvvə toplaması və döyüşdən başqa bir işi olmayan «peşəkar ordu»nu saxlaya bil-məsi məhz bu zənginlik sayəsində mümkün olmuşdur. Şanlı fəthlərin nəticəsi olan Osmanlı imperiyasının hərbi və iqtisadi qüdrətinin təməlində böyük bir siyasət dururdu. İstanbulun fəthi, Bosfor və Dardanel boğazlarının osmanlı xanədanına daxil ol-ması ilə mühüm ticarət yollarından məhrum olmuş Avropa döv-lətləri isə varlıqlarını qorumaq üçün ehtimal olunan iki yoldan birini seçmək zərurəti qarşısında qalmışdılar:

1) Hərbi yolla osmanlıları Avropadan və hətta Anadoludan çıxararaq, dənizlərdə osmanlı hakimiyyətinə son qoymaq, bey-nəlxalq ticarət yollarını Avropa dövlətləri qarşısında açmaq;

2) İqtisadi yolla Avropa hüdudlarından xaricə çıxmaq və Osmanlı imperiyasının iqtisadi nəzarətindən qurtulmaq. Avropa dövlətləri birinci istiqamətdə bəzi cəhdlər etdilər, lakin uğurlu nə-ticə hasil olunmadı. Avropa dövlətləri önündə yalnız bir yol qal-mışdı: Amerika qitəsinin varlığına güvənmək və Afrikanın cənub istiqamətində «türklərin gözlərinə görünmədən Hindistana yönəl-mək». İkinci yolun seçilməsi Avropa dövlətləri üçün labüd, məc-buri və həyati bir qərar idi. İqtisadi cəhətdən kasıb olan Avropa bu addımı atmağa məcbur və məhkum idi (96, 142–143).

Aparılmış iqtisadi və siyasi islahatlar nəticəsində XVI əs-rin sonunda Osmanlı imperiyası dünyanın ən böyük güc mərkə-zinə çevrildi. Osmanlı imperiyası XVI yüzillikdə Qara dəniz


67

hövzəsinə, Aralıq dənizinin böyük bir qisminə və Orta Avropaya qədər geniş bir əraziyə hökm edən əzəmətli imperiya idi, eyni zamanda mühüm quru və dəniz yollarına nəzarət edirdi. Bu im-periya üç qitəni əhatə edirdi (150, c.3, 32–33; 55, 732). Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatına toxunarkən Anadoluda ipəkçili-yin inkişafı məsələlərinə nəzər yetirməmək mümkün deyildir. Anadolu qədim çağlardan ipəyin bol olduğu bölgə kimi tanın-mışdır. XIII yüzillikdə (yəni böyük Monqol imperiyası dövrün-də) Anadolu Şərq-Qərb ticarətində əsas yola çevrildi. Bu zaman Ərzurum, Ərzincan, Sivas yolu ilə Təbrizi Konyaya bağlayan əsas yol aparıcı idi. Sivasla Konya arasında XIII əsrdən indiyə-dək üç karvansaranın mövcud olması bunu sübut edən əlamət-lərdəndir. Bu dövrdə Şərq-Qərb ticarətində başlıca alqı-satqı məmulatları əsasən kübar təbəqənin geyindiyi fransız və italyan parçaları, Çin, İran və Azərbaycan ipəkləri idi. XIII əsrdə Ana-dolu Avropanı yalnız Şərqə bağlamamış, Şərqi Avropadakı Qızıl Orda ilə Ərəb ölkələri arasındakı şimal-cənub ticarətində də mərkəz rolunu oynamışdır. Anadoluda Cənubun cürbəcür parça-ları, ədviyyatı və şəkəri Şimalın kürkü və kölələri ilə mübadilə edilirdi. İtalyan tacirlərinin dəniz yolu ilə daşıdıqları bu məhsul-ları müsəlman tacirlər quru yolu ilə Antalyadan Konyaya və Sivasa, Hələbdən Kayseriyə, Sivasa, Sinopa və Samsuna daşı-yırdılar. Həmin dövrdə Sivas, Aksaray, Konya, Amasya və An-kara kimi Orta Anadolu şəhərləri başlıca ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdi. XIV əsrdə əsasən İran və Azərbaycan ərazilərini öz hüdudlarında birləşdirmiş Elxanilər imperiyasının süqutu (1335) və Qərbi Anadoluda osmanlıların siyasi səhnəyə çıxması ilə (1300-1360) siyasətin və ticarətin ağırlıq mərkəzi Qərbi Ana-doluya keçdi və bu ticarət yollarının nizamında da dəyişikliklərə səbəb oldu. XIV əsrin sonunda Osmanlı dövlətinin həm siyasi, həm də ticari mərkəzi olmuş Bursa Anadolunun ən mühüm ticarət mərkəzi və Şərq-Qərb ticarəti üçün vacib bir anbara çev-rilmişdi. Bursanın beynəlxalq bir bazar mövqeyinə yüksəlməsi XIV yüzilliyin ortalarına təsadüf edir. 1352-ci ildə genuyalılara

Əzimli Dilavər

68

verilmiş ticarət güzəştləri, 1354-cü ildə Ankaranın osmanlılar tərəfindən fəthi bu yöndə mühüm hərbi, siyasi uğurlar idi. Sultan I Bəyazid öz hakimiyyətini Amasya və Toqat yolu ilə şərqdə Ər-zincana qədər genişləndirdi, bu karvan yolunun gəlirinə də sahib oldu. Osmanlıların şərqə doğru uzanan ipək yolunun başlıca mərkəzlərini - Ankaranı (1354, 1362), Osmancıkı (1392), Amas-yanı (1392) və Ərzincanı (1401) ələ keçirmələri bu istiqamətdə qazanılmış ən böyük uğurlardan idi. İrandan və Azərbaycandan daxil olan ipək karvanları artıq Trabzondan keçən dəniz yoluna deyil, quru yolla Bursaya yönəlməyə üstünlük verirdilər. Os-manlı sultanı I Bəyazidlə Əmir Teymuru üzü-üzə qoymuş Anka-ra döyüşü (1402) də Təbrizə gedən ipək yolu üzərindəki nəzarəti ələ keçirmək istəyinin nəticəsi idi. Bu yol üzərindəki Amasya və Toqat şəhərləri XIV əsrdə Bursadan sonra Anadolunun ən önəmli iqtisadi və mədəni mərkəzləri idilər. Bitlis-Diyarbəkr-Mardin xətti ilə Azərbaycandan və İrandan gələn karvanların boşaldığı Hələb şəhəri ipək ticarətində Bursa ilə rəqabət apara biləcək ticarət mərkəzi idi. I Bəyazid 1399-cü ildə Hindistan və Ərəbistan məhsullarının Cənubi Anadoluda cəmləşdiyi başlıca limanlar olan Antalyanı və Alanyanı ələ keçirdi. Bu ticarət Ada-na və Konya yolu ilə Hələbdən Konstantinopola gedən qədim quru yolu vasitəsilə aparılırdı. Osmanlılar Bursanı cənubla bağ-layan həmin yolun tam gəlirinə 1468-ci ildə Qaraman bəyliyi fəth edildikdən sonra sahib olmuşdular. Müsəlman tacirlər artıq Ərəbistandan, İrandan və Azərbaycandan Osmanlı dövlətinin ərazilərinə keçərək Bursaya rahatca gedirdilər. Bursa Şərqi Ara-lıq dənizi ticarətinin ən önəmli mərkəzi olan Konstantinopolda və Qalatada yerləşmiş Venesiya, Genuya, Florensiya tacirləri üçün şərq əmtəələrini satın almaq, Avropa parçalarını satmaq üçün ən yaxın bazar idi. Bu bazar Azərbaycan və İran tacirləri üçün də əlverişli idi. Onlar Bursada əldə etdikləri nağd pul hesabına körfəzdən gətirilmiş inciləri, Misirdən və Kiprdən gətirilmiş şəkəri, hətta Hindistan ədviyyatını da satın alırdılar. Beləliklə, Anadolu bölgəsi hərbi və siyasi cəhətdən Osmanlı


69

imperiyasının həyat uğrunda mübarizəsində önəmli yer tuturdu, bir çox sənətlər sahəsində də dövlətin ehtiyaclarına tam şəkildə cavab vermək iqtidarında idi. Həmin dövrdə isə sənətkarlıq sa-hələrindən olan toxuculuq Anadoluda yüksəliş dövrünü keçirir-di. XV–XVII əsrlərdə Anadolunun ipəkçilik üzrə ən böyük mər-kəzi rolunu Bursa şəhəri oynayırdı. Bursada ipəkçiliyin qədim ənənələri vardı. XV yüzilliyin başlanğıcında alman səyyahı İ.Şiltberger də buna dair qeydlər etmişdir. R.G. de Klavixo da Bursada ipəkçiliyin inkişafı barədə bəhs etmiş, həmin məntəqəni ipək ticarəti və ipək parçaları üzrə «dünya mərkəzlərindən biri» kimi qiymətləndirmişdi (322 а, 33-41; 89, 127-130; 141, c.10, 771; 75, c.3, 86-94; 346, 21–57). Tanınmış Türkiyə tədqiqatçısı X.İnalcık da bu məsələyə geniş toxunmuşdur. O, qeyd edir ki, XVI əsrin başlanğıcında Bursada ipəktoxuma dəzgahları vardı. 1501–ci ildə Florensiya tacirlərinin təmsilçisi Bursada ipəktoxu-ma sahəsinin gündəlik 310 kq həcmində xam ipək tələb etdyini göstərir. Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi də ipəkçilikdə Bursanın əhəmiyyətindən bəhs etmiş və burada müxtəlif növ tut ağacları-nın yetişdirildiyini göstərmişdir. Türkiyə tarixçisi F.Dalsarın əsərlərində XV–XVII yüzilliklərdə Bursada ipəkçilyin inkişafı barədə məlumatlar daha genişdir. F.Dalsarın araşdırmalarına görə, XVI–XVII yüzilliklərdə bursada 28 cür ipək parça toxu-nurdu (89, 127-130; 141, c.10, 771; 75, c.3, 86-94; 346, 21–57). X.İnalcık isə yazır ki, XIV yüzillikdə Bursa İrandan və Azər-baycandan Avropaya ixrac edilən dəyərli Astrabad ipəyi hesabı-na beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Bursaya hər il 5–6 ipək karvanı gəlirdi. Hər karvan isə orta hesabla 200 yük ipək gətirirdi. Hesablamalar nəticəsində bəlli olur ki, həmin dövrdə Florensiyada bu ticarət sayəsində hər yükdən 70–80 dukat qızıl pul qazanılırdı. Bursa gömrüyündə 1479–cu ilə doğru ipəkdən ildə 15 min dukat qızıl pul əldə edilirdi. Xarici mənbələrdə Bursanın 1487-1638-ci illərdə əldə etdiyi gəlirlər barədə verilən məlumatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu həm Osmanlı im-periyasının həyatında Bursanın rolunu, həm də Səfəvilər impe-

Əzimli Dilavər

70

riyasından ixrac olunan ipəyin həcmini əks etdirir. Rəqəmlərdən bəlli olur ki, bu gəlirlər 1487-1512-ci illərdə ən yüksək həddə olmuşdur: 1487-ci ildə-6 milyon ağça, 1508-ci ildə-5.45, 1512-ci ildə-7.35, 1513-cü ildə -7.30, 1521-ci ildə-2.10, 1523-cü ildə -3.00, 1531-ci ildə-3.10, 1540-cı ildə-2.90, 1542-ci ildə-3.80, 1557-ci ildə-4.20, 1558-ci ildə-4.10, 1577-ci ildə-2.38, 1598-ci ildə-4.55, 1606-cı ildə-5.20, 1638-ci ildə isə 3 milyon ağça olmuşdur. Təbiidir ki, 1512-ci ildən sonra gəlirlərin azalmasında Osmanlı-Səfəvi müharibələri və Sultan I Səlimin (1512-1520) səfəvilərə qarşı tətbiq etdiyi ticarət qadağası mənfi rol oynamış-dır. Beləliklə, XV əsrin II yarısında Bursa Ərəbistan və Hindis-tan məhsullarının satıldığı beynəlxalq mərkəzə çevrilmişdi. Məsələn, florensiyalılar Bursada ədviyyatı gümüşlə dəyişməyi, Misirdə və Suriyada onu qızıl pulla almaqdan daha əlverişli hesab edirdilər (87, c.1, 77; 88, c.1, 274-278). Osmanlı imperi-yasının digər şəhərlərində də ipəktoxuma çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Bu şəhərlərdən biri də Osmanlı imperiyasının paytaxtı İstanbul idi. İstanbul Bursadan sonra Anadolunun ən böyük ipəktoxuma mərkəzi kimi dövlət xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi (75, c.3, 86-94). Bu barədə Övliya Çələbi də məlumat vermişdir. 1478–ci ilin rəsmi məlumatlarına görə, İstanbulda 3667, Qala-tada 260 dükan vardı (87, c.1, 79). Həmin dövrdə Ədirnədə, Ma-nisada, Ərzurumda, Urfada, Mərəşdə, Alaşəhərdə, İzmirdə də ipək parçalar toxunurdu (75, c.3, 86-94). Adı çəkilən şəhərlər içərisində İzmir xüsusilə seçilirdi. Bu şəhər tutduğu mövqeyə görə Anadolunun hər tərəfi ilə münasibətlər qura bilirdi. Səfəvi ipək ticarətinin mərkəzi olan İsfahandan başlayan yol Kaşandan, Qumdan, Tehrandan, Rumdan, Tokatdan, Ankaradan və Afyon-dan keçərək İzmirə qədər uzanırdı. Sənədlərdən bu yolla irəlilə-yən karvanlarda bəzən 2000 tay ipək aparıldığı məlum olur. Hətta bir sənəddə göstərilir ki, 1670-ci ildə İzmirdən digər yerlərə yalnız 380.000 kq Səfəvi ipəyi ixrac edilmişdir. İzmirin qonşuluğunda yerləşən Çeşmə və Quş adası da dövlətin ticari həyatında mühüm rol oynayırdı. İpək ticarətinin əsas mərkəzlə-


71

rindən biri də Hələb şəhəri idi. Buradakı ticari həyat avropalı-ların Ümid Burnuna səyahətlərindən sonra da tənəzzülə uğrama-mış, Avropa daxilində baş verən proseslərə uyğun öz mövqeyini qoruyub saxlamışdı (51, 93-96).

Anadolu yalnız karvan yollarının kəsişdiyi ərazi deyildi. O, həm ipəkçilyin mərkəzlərindən biri, həm də Avropa bazarla-rına çıxış üçün ən münasib strateji ərazi idi. Məhz bu amillər Ağqoyunlu–Osmanlı, Səfəvi–Osmanlı ziddiyyətlərində başlıca rol oynamışdır (104, c.1, 269).

Okean ticarəti inkişaf etdikcə Anadolunun əhəmiyyəti daha da artırdı. Çünki Levant bazarına yönələn münasib yol buradan keçirdi. Hörmüzün portuqalların əlinə keçməsi səfəvilər üçün dənizə çıxışı bağlamışdı. Suriyaya və Aralıq dənizinə çıxı-şın yolu isə Anadolu (Kiçik Asiya) yarımadasından keçirdi. Anadolunun Osmanıl imperiyası üçün ciddi əhəmiyyət kəsb et-diyini bilən sultanlar yarımadanı bütünlüklə dövlətin ərazilərinə qatmağı başlıca vəzifə hesab edirdilər. Bu baxımdan Çaldıran (1514) döyüşü Anadolu tarixində bir dönüş məqamıdır. Qazanıl-mış zəfər nəticəsində Şərqi Anadolu bütünlüklə Osmanlı dövlə-tinin əlinə keçdi (87, c.1, 90). Həmin dövrdə Osmanlı sultanı I Səlim Yavuzun planı əsasında Anadolunun hal-hazırda Türkiyə Respublikasına aid olan 217.000 kv.km.-lik böyük bir qismi Os-manlı imperiyasına qatıldı (135, c.28, 344-345). Orta əsrlərdə Anadoluya sahib olmaq həm Azərbaycan dövlətləri, həm də Os-manlı dövləti üçün bir neçə problemin eyni zamanda həlli de-mək idi. Buna görə də Anadolu məsələsi Azərbaycan dövlətləri-nin və Osmanlı dövlətinin dövlətçilik məsələlərində ən öndə olanı, ümdəsi idi. Bu məsələyə toxunmuş Türkiyə tarixçisi Faruk Sümer qeyd edir ki, "Ərdəbil şeyxləri şeyxlikdən şahlığa yüksəlmək üçün maddi və mənəvi gücü İranda deyil (Türkiyə tarixçiləri Azərbaycanın tarixi ərazilərini də «İran» adı altında təqdim edirlər. Əslində, Şərqi Anadolu da qədim Azərbaycan ərazisi sayılır-D.Ə.), Anadoluda əldə etmişdilər. Şah İsmayıl sanki bir Anadolu türkü kimi 907 h/t (1501-1502 miladi)-ci illər-

Əzimli Dilavər

72

də Ərzincanda Anadolu türk kənd və şəhərlərindəki tərəfdarla-rını toplamış, İrana daxil olaraq öz dövlətini qurmuşdu"(125, 86). Anadolunun böyük strateji və ticari əhəmiyyətini təsəvvür etmək üçün onu göstərmək kifayətdir ki, 1514-cü ildəki Çaldıran döyüşündən sonra Təbrizə daxil olmuş Sultan I Səlim Anadolu-nun fəthi başa çatmadığına görə Təbrizi tərk edərkən Azərbay-canda hərbi qüvvə saxlamamışdı (135, c.28, 344-345). Şərq və Cənub siyasətinin tərkib hissəsi kimi Şərqi Anadolu şəhərlərinin alınması ilə osmanlıların bölgədəki nüfuzu artmış, zülqədərlilər Osmanlı hakimiyyətinə tabe edilmiş, dağlıq ərazilərdəki keçidlər ələ keçirilmiş və beləliklə, Misir məmlüklərinin ərazilərinə ge-dən yol açılmışdı. Şərqi Anadolunun fəthi osmanlılara Anadolu-dan Qafqaza, Suriyaya, İrana açılan önəmli strateji keçidləri əllərində saxlamaq, həmin ölkələrə hərbi yürüşlər təşkil edərək həyata keçirmək imkanları vermiş, bununla da Azərbaycan və İraq yolunda dayanacaq məntəqəsi yaradılmışdır. Şərqi Anado-ludan keçən Təbriz-Hələb və Təbriz-Bursa ipək yolu Osmanlı nəzarəti altına düşmüş, Misir Məmlük torpaqlarının alınması ilə Süveyşə qədər beynəlxalq ticarət yolları Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Beləliklə, bu iki yol üzərində zəngin ticarət və sənətkarlıq şəhərlərinin, xüsusilə o zaman Mesopotamiya ilə İran, Anadolu ilə Hələb arasındakı ticarət yollarının birləşdiyi Diyarbəkrin fəthi Osmanlı xəzinəsinə böyük bir gəlir qaynağı bəxş etdi. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, Diyarbəkr əyalətinin gəliri 1528-ci ildə 25 milyon ağça ilə bütün Balkan ölkələrindən alınan gəlirin səkkizdə birinə qədər yüksəlmişdi (73, c.9, 467; 87, c.1, 91). Bu mənada həmin dövrün tədqiqatçısı Cahit Doğanın qeydlərini xatırlamaq zəruridir. Tədqiqatçı göstə-rir ki, əldə olunmuş gəlirlər hesabına "imperatorluq o dönəm-lərdə o dərəcədə qüvvətli idi ki, osmanlılar xarici dövlətlərlə andlaşmaları təktərəfli olaraq yazır və qarşı tərəfə tərcüməsini oxumaq imkanı vermədən imza etdirirdilər" (66, c.2, 130). Yəni, qarşı tərəf hansı sənədi imzaladığını və üzərinə hansı öhdəliklər götürdüyünü yalnız sənəd imzalandıqdan sonra öyrənə bilərdi.


73

XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı imperiyası Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin həyata keç-məsində ən təhlükəli maneəyə çevrildi. XV əsrin sonlarına doğ-ru isə Osmanlı imperiyası qədim zamanlardan Avropaya Şərq məhsullarının keçdiyi Asiya sahəsini tam nəzarət altına aldı. Bu tarixi «İpək Yolu» və «Ədviyyat yolu» idi. Hələ qədim zaman-lardan ticarət yollarına nəzarətdən əldə olunan gəlir və yığılan gömrük rüsumları Asiya hökmdarlarının xəzinəsinin mühüm ənənəvi maliyyə qaynaqları sayılırdı. Bu baxımdan Osmanlı sul-tanlarının, xüsusilə Sultan II Məhəmmədin ağır gömrük siyasəti Ağqoyunlu imperiyasının başlıca gəlir mənbələrindən təcrid edilməsinə gətirib çıxara bilərdi. Bu, problemin bir tərəfi idi. Problemin digər tərəfi isə konkret şəkildə Ağqoyunlu və Osman-lı imperiyaları arasında ticarət ziddiyyətlərinin mövcudluğu ilə bağlıdır. Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin gərginləşməsin-də ticarət mənafelərinin toqquşmasının mühüm rolu olmuşdur. XV əsrin II yarısında beynəlxalq əhəmiyyətli karvan yolları Ağqoyunlu imperiyasının ərazilərindən keçirdi (30, 119). Bu yollar isə Osmanlı imperiyasının ərazilərindən Aralıq dənizi sahillərinə yönəlirdi. Əgər Təbriz şəhərinə gətirilmiş ipəyin və digər Şərq məhsullarının bir qismi karvanlarla Trabzona və Hələbə göndərilirdisə, digər qismi isə Osmanlı imperiyasının ve-nesiyalı və digər avropalı tacirlərin qızğın ticarət etdikləri toxu-culuq və ticarət mərkəzlərinə çatdırılırdı. Azərbaycan, xüsusilə Gilan ipəyi Osmanlı imperiyasının toxuculuq mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında həlledici rol oynayırdı. Yalnız Təbrizdən Osmanlı imperiyasına doğru iki vacib karvan yolu yönəlirdi: Təbriz-Diyarbəkr-Mardin-Mərəş-Qeysəriyyə-Ankara-Əskişəhr-Bursa və Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqat-Amasiya-Ankara-Bursa. Toqatdan, Təbriz-Bursa istiqamətindən, Şirvan-dan, Gəncədən, indiki «Ermənistan» və indiki Gürcüstan ərazilə-rindən gələn ipək karvanları qovuşur və Bursaya yönəlirdi. Bursaya yönələn hər bir ipək karvanında həmin dövrdə 300-400-ə yaxın yük heyvanı olurdu (216, c.3, 87; 23, 10-14). Məhz buna

Əzimli Dilavər

74

görə də X.İnalcık göstərir ki, XV əsrin II yarısında Bursa şəhəri Hələb şəhəri kimi Aralıq dənizi hövzəsində ipək ticarətinin həyata keçirilməsində əsas ticarət mərkəzi rolunu oynayırdı. Təbriz ilə Bursa arasındakı ipək yolunun nəzarəti uğrunda gedən mübarizə osmanlılarla ağqoyunlular və osmanlılarla səfəvilər arasında XV-XVI əsrlər boyunca davam etdi. 1472-ci ildə Həsən padişah Osmanlı sultanı II Məhəmmədin himayə etdiyi qeyri-qanuni ticarətə xidmət edən, yeni gömrükxananın təsis edildiyi Toqat şəhərini yerlə yeksan etdi. Bununla belə ipək ixracatı ildən-ilə artırdı. Şərqdə sülhü pozmamaq siyasəti yeritmiş II Bə-yazidin dövründə isə Osmanlı imperiyasına ipək idxalı ən yük-sək səviyyəyə çatdı. XV-XVI əsrlərdə Ağqoyunlu, sonra isə Sə-fəvi imperiyaları ərazilərindən Bursaya ipək gətirmiş tacirlərin əksəriyyəti Azərbaycan türkləri və farslar idilər. Həmin tacirlər əsasən Təbriz, Şamaxı, Çuxur-Səəd, Gilan, Qəzvin, Yəzd, Şiraz, İsfahan, Kaşan və Səbzivar şəhərlərindən gəlmişdilər, bəziləri Bursada məskən salır, orada qalırdı. Təbriz kimi Bursa şəhəri də Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi tacir və sərraflarının qərargahına çevrilmişdi (85, 51; 362, 209; 88, c.1, 279, 281). Bursada Azər-baycan ipəyinin əsas alıcıları Avropa tacirləri idilər. Burada Şimali İtaliya şəhərlərinin, xüsusilə Venesiyanın və Florensi-yanın ticarət şəbəkələri qızğın fəaliyyət göstərir, ipəyi alır və Avropaya göndərirdilər. Əsasən Azərbaycanın Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə şəhərlərindən gətirilən ipək Bursanın bazarlarında avropalı tacirlər arasında rəqabət yaradırdı. İtalyanlar Astrabad ipəyinə xüsusi maraq göstərir və onu "Sette Strava" adlandırır-dılar. X.İnalcığın fikrincə, təkcə Təbrizdən Bursaya hərəkət edən hər bir karvanda orta hesabla 200 yük heyvanı olurdu (85, 53). Azərbaycan şəhərləri arasında Şamaxı Bursa ilə daha geniş ticarət əlaqələri ilə fərqlənirdi. Ümumiyyətlə, Şamaxı şəhərinin Azərbaycanın iqtisadi həyatında çox böyük əhəmiyyəti vardı. Bu isə XV əsrin II yarısından etibarən Xəzər dənizinin beynəl-xalq ticarətdə rolunun artması ilə bağlı idi. Vəziyyətin bu cür dəyişməsi Bakını Xəzər dənizi hövzəsinin əsas liman şəhərinə


75

çevirdi (Dərbənd bir liman şəhəri kimi bu dövrdə artıq öz əhə-miyyətini itirmişdi). Venesiyalı səyyah Donato da Leze bununla bağlı öz qeydlərində göstərir ki, Bakı şəhəri ticarət əməliyyatla-rında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Səyyah qeyd edir ki, ədviy-yat Hindistandan böyük şəhər olan Şamaxıya daxil olur, buradan isə dörd günlük məsafədə Xəzərin sahillərində yerləşən Bakı şəhərinə doğru yönəlir. Ədviyyat Bakıda gəmilərə yüklənir və Volqa (İtil) çayının sahillərində yerləşən «tatar» şəhəri Həştər-xana çatdırılır. Ümumiyytlə, Şirvan XV əsr boyunca iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünü yaşamışdır. Şirvanda irəkçilik sahəsi əsasən beynəlxalq ticarətə ünvanlanmışdı. Xam ipək ticarəti Şir-vanı Moskva knyazlığı, Osmanlı imperiyası və Qərbi Avropa ilə qarşılıqlı əlaqələrə cəlb etmişdi. Genuya və Venesiya tacirlərinin də Şirvan ipəyinə marağı artdı. Məhz bu amil onların öz gəmilə-rini Xəzər dənizinə keçirməsində, orada öz faktoriyalarını qur-malarında ciddi rol oynadı. Şirvan ipəyi Dəməşqə, Kaşana və di-gər şəhərlərə aparılır və həmin sənətkarlıq mərkəzlərində Şirvan ipəyindən qiymətli parçalar toxunurdu. Bu ipəkdən Venesiyada və Lukkada «əla növ məxmər» hazırlayırdılar. Bu barədə Y.Şiltberger ətraflı məlumat vermişdi. Onun məlumatlarından həm də aydın olur ki, Şirvandan başqa Astarada və Şəkidə də xeyli ipək istehsal olunurdu (164, 33; 154, c.1, 155–162; 21, 14; 196, 81–82). Bu zaman Moskva knyazlığı artıq Volqaboyunda fəallaşmışdı. Xam ipəyə ehtiyacı olan Moskva knyazlığı Şirvan baraması ilə maraqlanmaya bilməzdi. Buna görə də Şirvanın sər-vətləri Moskva knayazlarını özünə daha çox cəlb edirdi. Həmin dövrdə Şamaxı baraması dünya bazarlarında əhəmiyyətli rol oy-nayırdı. Moskva knyazları ilə Şirvan arasındakı ticarətdə Həştər-xan tacirləri vasitəçi rolunu oynayırdılar. XV əsrdə Şirvanda əsas ticarət mərkəzləri Dərbənd, Bakı və Şamaxı şəhərləri idi. Beləliklə, XV əsrdə Şamaxı Azərbaycanın iqtisadi həyatında müstəsna rol oynayır, Cənubi Qafqazda əsas ticarət mərkəzi he-sab edilirdi. Buraya Avropa və Şərq ölkələrinin ticarət sərmayə-sinin nümayəndələri gəlirdilər. Şamaxı bazarı cürbəcür məhsul-

Əzimli Dilavər

76

larla zəngin idi. Burada həm yerli əmtəələrə, həm də qonşu ölkə-lərdən gətirilmiş xarici məhsullara rast gəlmək mümkün idi. Şirvanın ticarət əlaqələrində Moskva knyazlığının xüsusi yeri vardı. Yazılı mənbə məlumatlarına görə, Şirvan Moskva knyaz-lığı ilə ticarət əlaqələrini XV əsrin II yarısından, yəni Şirvanşah Fərrux Yəssarın hakimiyyəti dövründən (1462–1500) daha da gücləndirməyə başlamışdır. Bu barədə qısa, lakin çox mühüm məlumata XV əsrdə Hindistana qədər gedib çıxmış Tver taciri və səyyahı Afanasi Nikitinin yol xatirələrində rast gəlirik. Bu məlumatlardan ən maraqlısı Moskva knyazlığının səfiri olmuş Marko Rufun İtaliya səfiri A.Kontarini ilə Şamaxıdan keçdikləri zaman etdikləri yol qeydlərində A.Kontarinin məlumatıdır. A.Kontarinin məlumatına görə, onlar Həştərxana daxil olan kimi 300 tacir tərəfindən təşkil olunmuş karvana qoşuldular. Onlar Moskva bazarına at ilxıları və Şərq məhsulları aparırdılar. Bu məhsulların içərisində ən qiymətli Şirvan ipəyi, ipək parçalar, düyü və cürbəcür ədviyyat olmuşdur. Həmin məhsulların hamı-sını Moskva bazarlarında mübadilə etməyə aparırdılar. Şirvan-dan aparılan mallar sırasına neft, duz, düyü, bez, qumaş, çit, tu-mac (dəri növü), dəri, ədviyyat (zəfəran, mixək, zəncəfil, müşk), cürbəcür quru meyvələr, qiymətli daş–qaşlar və sairə daxil idi. Şirvan əmtəələrini başqa məhsullarla dəyişdirilməsi məsələsinə toxunmuş M.Çulkov göstərir ki, «1475–ci ildə venesiyalı səfir A.Kontarini Ağqoyunlu dövlətindən qayıdarkən onunla bir yer-də Xəzər dənizi vasitəsi ilə Həştərxana qayıdan tacirlər aşağıda-kı məhsulları aparırdılar: düyü, ipək və ipək pərdələr. Onlar hə-min məhsulları Moskva və Həştərxan tacirlərinə satmağa və ya onların əmtəələri ilə dəyişməyə aparırdılar. Həmin vaxtlarda Həştərxanda böyük bir yarmarka var idi. Bu yarmarka sonralar öz ticarət əlaqələrini Şirvana qədər genişləndirə bilmişdi» (164, 33; 154, c.1, 155–162; 21, 14; 196, 81–82). Beləliklə, XV əsr boyunca Şirvanda yüksəliş davamlı olmuşdur. Buna görə də Şamaxıda istehsal olunmuş ipəyin Avropa və Şərq ölkələrinə ix-racı sürətlə artırdı. X.İnalcıkın əsərində göstərilir ki, yalnız «Xoca


77

Əbdürrəhim» adlı Şamaxı taciri 1467-ci ildə Bursaya qiyməti 220 min ağça (və ya 5.000 dukat) dəyərində olan 4400 ipək tayı gətirmişdi (29, 103–106; 200, 93; 85, 53; 211, 88). XV əsrin ortalarına doğru Bursada və Osmanlı imperiyasının digər şəhərlə-rində xam ipəyə (xamnaya) tələbat sürətlə artdı. Bu, bir tərəfdən Şimali İtaliyada ilkin kapitalist münasibətlərinin meydana çıx-ması, digər tərəfdən isə Bursada və digər şəhərlərdə toxuculuq sa-həsinin yüksək sürətlə inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Sultan II Mə-həmmədin siyasəti Şərqdən gətirilən xam ipəyin Osmanlı ərazilə-rində emal olunmasına, imperiyanın Avropaya hazır məhsul ixrac edən tərəfə çevrilməsinə səbəb oldu. Bursadan Avropa tacirləri vasitəsilə çıxarılan ipəyə görə yüksək gömrük vergisi alınırdı. Azərbaycan tacirləri Osmanlı imperiyası ərazisində ipək məmula-tını Osmanlı tacirlərinə əlverişsiz şərtlərlə satmağa məcbur edi-lirdilər. Qərb ölkələri ilə bilavasitə əlaqə yarada bilməyən Azər-baycan tacirləri Osmanlı imperiyasında olan bazarlara üz tutur və burada iki qat gömrük rüsumları ödəyirdilər. Həmin rüsumu To-qatda ödəyən azərbaycanlı tacirlər Bursada da yüksək gömrük rüsumuna məruz qalırdılar (85, 52). II Məhəmməd Fatehin tətbiq etdiyi qanunlara görə, xam ipəkdən və ipək parçalardan hər 100 ağçaya 2 ağça hesabı ilə gömrük rüsumu alınırdı (158, 79-80). Beləliklə, bu rüsum həmin məhsulun 4 % - ni təşkil edirdi. Ümu-miyyətlə, Bursada ticarət gömrüyündən əldə edilən 3 mln. ağ-çadan 2 mln. ağçası ipəkdən əldə edilirdi (85, 57). Osmanlı impe-riyasının Bursa gömrüyündən əldə etdiyi mənfəəti aşağıdakı rəqəmlər daha aydın göstərir: 1460-cı ildə 180.000 ağça, 1492-ci ildə 661.000 ağça, 1494-cü ildə isə 5500.000 ağça. Bu rəqəmlər Trabzonun süqutundan sonra Qara dəniz ticarətindən məhrum olmuş Ağqoyunlu tacirlərinin Bursaya daha çox axışdığını da sübut edir (23, 14). Digər tərəfdən, bu sənədlərdən Azərbaycan ipəyinin Bursa şəhərinin ticarət həyatında oynadığı böyük rol da əyani şəkildə məlum olur (245, 50). Osmanlı imperiyasının sərt gömrük siyasətini sübut edən dəlillərdən biri də dövlət tərəfindən gömrük rüsumlarının yığılmasının ayrı-ayrı şəxslərə baha qiymətə

Əzimli Dilavər

78

satılması idi. Bu isə ipək ticarəti sahəsində böyük çətinliklər yaradırdı. Məsələn, 1492-ci ilə aid olan bir sənəddə göstərilir ki, Bursada gömrük yığılması hüququ 3 il müddətinə «İsgəndər San-dıqçıoğlu» adlı bir şəxsə 661 min ağçaya satılmışdı. Bu isə gözlə-nilən illik gəlirdən 500 ağça baha idi (245, 50).

Beləliklə, XV əsrin ortalarından etibarən ağqoyunlularla osmanlılar arasında dərin ticarət ziddiyyətləri yarandı. Osmanlı sultanlarının iqtisadi siyasəti Ağqoyunlu imperiyasının suqutuna səbəb ola bilərdi. Ağqoyunlu imperiyasının Qərb ölkələri ilə, o cümlədən Venesiya ilə diplomatik əlaqələrinin əsasında dayanan başlıca səbəblərdən biri də bu təhlükə idi. Uzun Həsənin 1472-ci ildə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlaması da əsasən bu təhlükə ilə izah olunmalıdır (23, 14).

Qısa müddətdə bütün Balkan yarımadasına sahib olmuş Osmanlı türkləri üç qitədə-Avropada, Asiyada, Afrikada nəhəng bir imperiya yaratdılar. 1526-cı ildə Osmanlı türkləri macarları məğlubiyyətə uğradaraq, onların ərazilərinin böyük bir qismini ələ keçirdilər. Qeyd edək ki, Osmanlı həmlələrinə qədərki dövr-də macar hökmdarları daim Balkan yarımadasına iddia edir və həmin yarımadada katolik dinini yayırdılar. Balkan yarımadası-nın türklər tərəfindən fəthi bu bölgə xalqlarının əvvəlki dini inanclarının yaşamasında da müstəsna dərəcədə rol oynadı. 1529-cu ildə Sultan Süleymanın qoşunları Vyana şəhərini müha-sirəyə aldılar. Osmanlı türklərinin Vyana ətrafında Avropanın birləşmiş hərbi qüvvələri tərəfindən məğlubiyyətə uğramasına baxmayaraq, «Osmanlı təhlükəsi» Mərkəzi Avropanın üzərində təqribən 150 il də aktual olaraq qaldı (202, 104-105). XV əsrin II yarısından etibarən Avropanın hərbi, siyasi, xarici iqtisadi əlaqələrinin təhlükəsizliyi Qərb hökmdarları üçün ciddi bir prob-lemə çevrilmişdi (214, 68-84). Şimali Serbiyanın (1459), Bosni-ya və Herseqovinanın (1463-1466), Çernoqoriyanın və Albani-yanın (1470) Osmanlı fəthindən sonra Papa II Piy bildirmişdi: "Mən üfüqdə yaxşı bir şey görmürəm" (203, 116). Avropa qitə-sinin Şərq qismində-Moskva dövlətində təqribən 250 il davam


79

etmiş monqol hakimiyyətinə son qoyuldu (1480), İspaniya vilayətləri siyasi cəhətdən birləşərək Pireney yarımadasında-Qrenadada sonuncu ərəb məntəqəsini sıradan çıxardı (1492). Lakin «Osmanlı təhlükəsi» aradan qalxmamışdı. Bunu dəfələrlə ərəb, bərbər həmlələrinə məruz qalmış İspaniyada və Portuqali-yada çox gözəl anlayırdılar.

Tarix elmində belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, tarixə Av-ropa dövlətlərinin "Böyük coğrafi kəşflər"i kimi düşmüş Şərqə doğru yönəlmənin, Qərbi Avropanın ticarət müdaxiləsinin və müstəmləkəçilik ekspansiyasının başlıca səbəbi Hindistana ge-dən ticarət yollarının Osmanlı türkləri tərəfindən blokadaya alın-ması olmuşdur. Əslində isə, «Böyük coğrafi kəşflər»in baş ver-məsində əsas, aparıcı yeri orta əsrlərin son mərhələsində Avropa ölkələrinin inkişafda olan iqtisadi həyatı, qərb hökmdarlarının bu tələbatı ödəmək üçün şərq ticarətinə yiyələnmək istəkləri tu-turdu. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bu məsələdə Avropa ölkələ-rinin iqtisadi inkişafı başlıca amil idi. Bu inkişaf isə Qərbi Avro-pada XV əsrin sonlarında «Böyük coğrafi kəşflər»in başvermə zərurətini doğurdu. Bu kəşflər nə üçün məhz həmin zamanda həyati tələbata çevrildi? Qeyd edək ki, Qərbi Avropa ilə Ön Asiya, Hindistan, Çin və digər Asiya ölkələri arasındakı ticarətin təqribən 1500 illik tarixi vardır. Bu ticarət əlaqələri gah artır, gah da azalırdı. Həmin ticarət Xaç yürüşləri zamanı daha böyük həcmə malik oldu. Həmin dövrdə Avropa xalqları Ön Asiyanın maddi mədəniyyəti və müxtəlif Asiya məhsullarıının istehsalı ilə birbaşa tanış oldular. XIV–XV əsrlərdə şərq məhsulları Avropa ticarət əlaqələrində mühüm yer tuturdu. Bu isə həmin məhsul-ların tərkibi ilə izah olunur. 1453–cü ildə Konstantinopolun və Balkan yarımadasının bir hissəsinin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması Qərbi Avropanın bu ərazilərdə ticarətini, həmin ərazi-lərdən keçən tranzit ticarətini iflic vəziyyətinə saldı. Qərbi Avropanın Asiya ilə ticarəti üçün yalnız bir istiqamət qalmışdı. Bu yol isə Qırmızı dənizdən və Süveyş körfəzindən keçirdi. Hə-min ərazidə isə ərəblər hökmran idilər. Ərəblər yaranmış uğurlu

Əzimli Dilavər

80

vəziyyətdən istifadə edərək gətirdikləri Asiya məhsullarının qiymətlərini artırırdılar. Həmin dövrdə bu cür vəziyyət yalnız Venesiyaya və Genuyaya sərf edirdi. Bu Şimali İtaliya dövlətlə-rinin Aralıq dənizinin şərq sahillərində müstəmləkəçilik ekspan-siyaları onların şərq ölkələri ilə ticarətini hədsiz dərəcədə geniş-ləndirdi. Bu da italyanlara bütün Qərbi Avropada Asiya ticarəti üzərində inhisar mövqeyini qoruyub saxlamaq imkanı verirdi. XV əsrdə bu ticarətdə Florensiyanın da rolu çox yüksək idi. Bu vəziyyətdə İtaliya tacirləri baha qiymətə aldıqları Asiya məhsul-larını sərfəli qiymətə sata bilirdilər. Lakin Avropanın digər döv-lətlərinin tacirləri isə bu ticarətdə maneələrlə üzləşir və qiymət-ləri qaldırmaqda çətinliklər çəkirdilər. Buna görə də Asiya tica-rəti onlar üçün əvvəlki səmərəliliyini itirirdi. Bu isə onları Asi-yaya daxil olmaq üçün yeni yollar axarmağa vadar edirdi. Hə-min məsələ isə beynəlxalq aləmdə baş vermiş əsaslı dəyişiklik-lərlə həll olundu: Amerikanın «kəşfi» və Asiyaya yeni ticarət yolunun açılması beynəlxalq ticarət münasibətlərinin, əlaqələ-rinin həcmini də dəyişdirdi. Dünya ticarəti təşəkkül tapmağa başladı. Bu dövrdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən məqamlardan biri də «Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra ticarət yollarının Ara-lıq dənizindən Atlantik okeanına keçməsi idi. Artıq şərq məhsul-ları Hindistandan birbaşa Aralıq dənizinə deyil, Hind okeanı vasitəsi ilə Qərbi Avropanın Atlantik okeanı sahillərinə gətiri-lirdi. Bundan sonra Genuyanın və Venesiyanın, bütün Şimali İtaliyanın süqutu layihəsi başlandı. «Böyük coğrafi kəşflər» nəticəsində İtaliya və Almaniya ərazilərini iqtisadi böhran bürü-dü. Tədqiqatçıların irəli sürdükləri bu fikir tarixi həqiqətə uy-ğundur, lakin həqiqəti tam əks etdirmir. Çünki «Böyük coğrafi kəşf»lərdən sonra da qitələrarası ticarət yollarının keçdiyi Misir ərazisi 1517-ci ildə Osmanlı türkləri tərəfindən tutuldu (203, 116; 251, 7-8; 252, 32-34). Okean ticarətindən kənarda qalmış bəzi Avropa dövlətləri üçün Levant ticarəti mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu ticarətdə inhisarçılıq isə Venesiyaya məxsus idi. «Böyük coğrafi kəşflər»ə təkan vermiş amillər arasında bu inhi-


81

sarçılıq və Avropada Portuqaliya kimi dəniz dövlətinin qəflətən güclənməsi idi. Bu amillər ona gətirib çıxardı ki, təxminən 1530–cu ilə doğru Asiya ədviyyatı portuqalların nəzarəti altına keçdi, Lissabon qısa müddətdə dünya ticarətinin mühüm mərkəzinə çevrildi. Nəticədə Portuqaliya təxminən, 100 il ərzində Ost-Hind ticarətini öz nəzarətində saxladı (240, 20; 295, 328). Buna qədər isə Avropanı ədviyyatla təmin edən yeganə ticari qüvvə Venesiya idi. Doğrudur, Konstantinopolun fəthi (145, c.1, 110) (1453) Venesiyanı ağır vəziyyətlə üzləşdirdi, yaranmış vəziyyət onu gerçəkliklə barışmağa vadar etdi (180, c.2, 134). Osmanlı sultan-ları da bu dövrdə Avropa dövlətlərini bir–birinə qarşı qoymaq, onlar arasındakı iqtisadi ixtilafları gücləndirmək, bununla da Osmanlı dövləti əleyhinə ittifaqı parçalamaqdan ötəri Venesiya ilə müqavilə imzalayaraq qarşı tərəfə ticarət sahəsində xeyli güzəştlər vermək xəttini yeridirdilər. Belə ki, 1454-cü il aprelin 18-də Osmanlı imperiyası ilə Venesiya arasında müqavilə imza-landı (245, 66). Sultanın verdiyi imtiyaz fərmanında Venesiya Bizans imperiyası dövründə malik olduğu güzəştlərdən istifadə edir, Osmanlı bazarlarında azad ticarət imkanlarını saxlayır, imperiyanın ərazilərindən sərbəst giriş və çıxış kimi istifadə edə bilərdi. Bunun müqabilində hər iki istiqamətdə daşınan əmtəələrin dəyərinin 2%-i vergi qismində ödənilirdi. Venesiya hökuməti İstanbulda öz konsulluğunu da aça bilərdi. Sultan verdiyi bu fərmanla yaranmaqda olan Osmanlı əleyhinə ittifaqı parçalamış və Qərbə qarşı gələcək planlarını həyata keçirmək üçün əlverişli bir şərait hazırlamışdı. Əvvəlki güzəştlərini bərpa etmiş Venesiya Respublikası müvəqqəti olaraq Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi plandan əl çəkmiş, Avropa hökmdarlarının Osmanlı dövləti əleyhinə danışıqlarına qatılmamışdı. Beləliklə, dövrün ən güclü dəniz dövləti zərərsizləşdirilmiş, malik olduğu mənfəətləri itirmək istəməyən Venesiya, hətta Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperi-yasına qarşı planları barədə qarşı tərəfi xəbərdar etmək öhdəliyini də götürmüşdü (66, c.2, 139-140). Mənbə məlumatlarına görə verilən bu imtiyaz fərmanı Osmanlı imperiyası ilə Venesiya Res-

Əzimli Dilavər

82

publikası arasında ilk fərman deyildi. İki dövlət arasında qarşılıqlı əsaslara söykənən ticarət sərbəstliyi hələ 1416–1418-ci illərin Osmanlı–Venesiya müharibəsindən sonra yoluna qoyulmuşdu. 1419–cu ilin 6 noyabr fərmanına əsasən isə Venesiya tacirlərinə verilmiş ticarət sərbəstlyi Osmanlı tacirlərinə və təəbələrinə də şamil edilmişdi (133, 247–254). 1454-cü il aprelin 18-də Venesi-ya Respublikasına verilən imtiyaz fərmanı da əvvəlki fərmanların davamı idi. Bu dövrdə sülh müqaviləsi Osmanlı imperiyası üçün digər bir tərəfdən də əhəmiyyətli idi: XV əsrin ortalarında Os-manlı hərbi dəniz qüvvələri Venesiyanın donanmasından geri qa-lırdı, osmanlılar dənizdə venesiyalılarla döyüşə hazır deyildilər. Buna görə də Sultan II Məhəmməd Egey dənizi və Aralıq dənizi hövzələrindəki gələcək fəthlərində Venesiya dəniz qüvvələrindən istifadə etmək niyyətində idi (244, 66).

Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycanla ticarət əlaqələri-nin inkişaf etməsində maraqlı olan Venesiya Respublikası, XV əsrin 60–cı illərinədək nəinki Qərb dövlətlərinin çağırışlarına cavab vermədi, əksinə Osmanlı imperiyası ilə bağladığı 1454–cü il müqaviləsini 1460–cı ildə yenilətdi (26, 77; 234, c,1, 155). Lakin bu müvəqqəti sabitlik dövrü, Osmanlı sultanının həyata keçirmək istədiyi strateji planın bir hissəsi idi. Sultan II Məhəm-məd Venesiya Respublikasını Asiya–Avropa ticarətində vasitə-çilikdən məhrum etmək, hətta Venesiya da daxil olmaqla bütün İtaliyanı fəth etmək niyyətlərini güdürdü (48, 53, 59). Osmanlı imperiyasının qüdrəti artdıqca Qərb dövlətləri arasında Osmanlı imperiyası əleyhinə blokun yaradılması barədə danışıqlarda fəallıq artır, osmanlılara qarşı birgə mübarizə cəbhəsinə yeni dövlətlər qoşulurdu.

XV əsrin 60–cı illərinin əvvəllərində Osmanlı imperiyası-nın Balkan yarımadası və Egey hövzəsində möhkəmlənməsi ilə Osmanlı–Venesiya ziddiyyətləri son həddə çatdı. Venesiyanın Balkan yarımadasındakı mülkləri osmanlıların əlinə keçdi. Os-manlı qoşunları Venesiya Respublikasını Moreyanın sahil mən-təqələrindən, ümumiyyətlə, Egey hövzəsindən də sıxışdırıb çı-


83

xarmaqda idi. Beləliklə, şərq ticarətində vasitəçilikdən əli üzülən Venesiya Respublikası vaxtı ilə Aralıq dənizi və Egey dənizi hövzələrində ələ keçirdiyi mühüm hərbi–strateji məntəqələri də itirməyə başladı. Bu isə 1463–cü il iyulun 28–də 16 ilə qədər davam etmiş (1463-1479) Venesiya–Osmanlı müharibəsinin başlanması ilə nəticələndi. Venesiya Respublikasının Osmanlı imperiyası əleyhinə müharibəyə başlaması Qərbdə düşmən ittifaqın yaradılmasına yönəlmiş danışıqlarda müəyyən canlan-ma əmələ gətirdi. Lakin Osmanlı imperiyası əleyhinə yönəlmiş ittifaqda Venesiya həlledici dövlətə çevrilə bilmədi. Bu bir tərəfdən onun şərq ticarətində öz inhisarını qoruyub saxlamaq üçün danışıqlara üstünlük verməsi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən osmanlıların yeritdiyi xarici siyasətin başlıca prinsipi olan, Avropa dövlətlərini parçalamağa yönələn «güzəşt və təcridet-mə» xətti ilə bağlı idi. Buna görə də həmin dövrdə Osmanlı im-periyası əleyhinə hərbi–siyasi ittifaqın təşkilatçısı kimi Venesiya Respublikası deyil, Roma papaları çıxış etməyə başladılar. Bu isə təsadüfi deyildi. Osmanlıların qərbə doğru irəliləməsi, Bal-kan yarımadasındakı fəthlər Roma papalarının da mənafeyinə toxunurdu (26, 77, 78-79). Qeyd edək ki, həmin dövrdə italyan dövlətləri içərisində Papalıq özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Pa-palıq öz hüdudlarında Latsiumu, Markanı və Romanyanı bir-ləşdirirdi. Papalar əsasən tanınmış italyan nəsillərinə mənsub olan şəxslər arasından seçilir və nəcabətlərindən öz hakimiyyət-lərinin genişlənməsində istifadə edirdilər (292, 158).

Beləliklə, XV əsrin II yarısında Qərbi Avropa «ikinci Roma» adlandırılan, əski Bizansın və ya «Şərqi Romanın» əra-zisində meydana gəlmiş Osimanlı imperiyası ilə üzbəüz qalmış-dı. Bu isə Qərb ölkələrində «Roma imperiyasını dirçəltmək» ideyasını doğurmuşdu. Bu ideyanın tərəfdarları bütün Qərbi Avropanı vahid bir ərazidə birləşdirərək, «universal dövlət», «müqəddəs ümumixristian Roma imperiyasını» yaradıb onu Osmanlı imperiyasına qarşı qoymaq istəyirdilər. Həmin ittifaqın əsasını isə Habsburq (Avstriya) imperiyası təşkil etməli idi. Bu

Əzimli Dilavər

84

plana əsasən Habsburqlar sülaləsinin hökmdarları Avropanın ka-tolik imperatorlarına çevrilməli idilər (277, 407). Buna görə də katolik kilsəsinin başçıları (papalar) «həyəcanlı» çağırışları ilə Avropa dövlətlərini, o cümlədən Balkan xalqlarını «artmaqda olan təhlükəyə» qarşı vahid cəbhədə «səlib yürüşü»nə çağı-rırdılar (201, 9, 10, 23).

Hələ 1439–cu ildə Florensiyada Şərq və Qərb xristian kil-sələri arasında bir müqavilə imzalandı. Papa xristian hökmdar-larını Bizansa yardıma dəvət etdi: «Hamınız xristianlığın Şərq qalasını müdafiə etməyə borclusunuz» (271, 122). Konstantino-polun fəthindən dərhal sonra - 1453–cü il sentyabrın 30–da Ro-ma papası xüsusi fərmanla (bulla) ilə bütün Avropa xalqlarını «kafirlər»ə (türklərə) qarşı «səlib yürüşü»nə çağırdı (271, 122; 140, c.2, 5; 26, 77; 97, 89). Lakin papaların bütün səyləri XV əsrin 50–ci və 60–cı illərinin əvvəlində Avropada osmanlılar əleyhinə ittifaqın yaradılması ilə nəticələnmədi (245, 68). Bu uğursuzluğun bir neçə səbəbi vardı. Əvvəla, Qərb dövlətləri arasında dərin ixtilaflar var idi. I Maksimilianın dövründə «mü-qəddəs Roma imperiyası» yaratmaq adı altında həyata keçiril-məsi nəzərdə tutulan planın baş tutmaması da bununla bağlı idi. Bu plan Qərbi Avropanın siyasi inkişaf meyllərinə zidd idi. Hə-min plan Avropanın ictimai iqtisadi inkişafının qarşısını almaq-la, kapitalizmin yaranmasına maneçilik törədə bilərdi. Buna görə də milli mütləqiyyət quruluşuna qədəm qoyan Qərbi Avropa dövlətləri bu planın həyata keçirilməsində ciddi maneəyə çevril-dilər. Bundan sonra isə bütün Qərbi Avropanı parçalayan, qitəni barışmaz düşərgələrə bölən və həmin ideyanın qarşısını alan Reformasiya (XVI əsrdə Qərbi Avropada katolik kilsəsinə və Papa hakimiyyətinə qarşı dini mübarizə şəklində cərəyan etmiş feodalizmə qarşı yönəlmiş ictimai–siyasi hərəkat) baş verdi. Məhz 30 illik müharibə (1618-1648) bu hərəkatın son mərhələsi idi. Həmin mərhələni «birinci ümumavropa müharibəsi» adlan-dırırlar. Təbiidir ki, Habsburqların rəqibləri (daha doğrusu, Av-ropanın Habsburq–katolik imperiyası şəklində birləşdirilməsinin


85

əleyhdarları) belə bir vəziyyətdə Osmanlı imperiyası və onun cənub–şərqi Avropadakı vassalları ilə əlaqə yaratmaq üçün für-sətdən istifadə etdilər (277, 407–408). Yaranmış şəraitdən usta-lıqla istifadə edən Osmanlı sultanı da düşmən ittifaqını parçala-maq üçün xeyli iş gördü. Osmanlılar əleyhinə ittifaqın baş tut-mamasının digər səbəbi Osmanlı fəthlərinə məruz qalmış Balkan slavyanları, yunanlar arasında katolik məzhəbinə olan dərin nif-rət hissi idi. Bu uğursuzluğun daha bir səbəbi XV əsrdə Roma papalarının artıq əski nüfuzlarını itirməsində idi (245, 68; 229, 143). Qərbi Avropa dövlətlərinin vahid cəbhədə birləşməsi üçün tarixi zəmin artıq mövcud deyildi. Bu problemlə geniş məşğul olmuş tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Qərbi Avropada baş vermiş dəyişikliklər də ümumdünya proseslərinə əks təsir göstərdi. Bu isə adi məsələ deyildi. Həmin dövrdə avropalıların dənizdə hökmranlıq uğrunda rəqabət aparmasına baxmayaraq, Asiyanın müəyyən qədər inkişaf etmiş dövlətləri qeyri fəallığa məhkum idilər. Bu məsələyə xüsusi olaraq toxunmuş V.Bartold göstərirdi ki, dənizdə avropalıların hökmranlığına qarşı müsəlmanların at-dığı addımların iflasa uğraması həmin dövrdə müsəlman dünya-sının Avropa ilə müqayisədə geri qalmalarının göstəricisi idi. Bu isə özünü gələcək siyasi mübarizədə əyani şəkildə büruzə verdi (203, 118; 171, 26). Nəticədə şərq ölkələri beynəlxalq ticarət mərkəzlərindən avropalılar tərəfindən sıxışdırılıb çıxarıldılar. Onlar Avropa hökmdarlarının hücumlarına qarşı yalnız vahid cəbhədən müqavimət göstərə bilərdilər. Beynəlxalq ticarət yolla-rında avropalıların hökmranlıq istəyinə yeni yaranan kapitalist təmayüllərinin boğulması, Qərbi Avropada Habsburq–katolik imperiyasının yaranması son qoya bilərdi. Təbiidir ki, bürokratik kilsə hakimiyyəti dünya bazarının təşəkkülünün qarşısını alaraq, Avropa dövlətləri arasında hərbi texnika, dəniz qüvvələri sahə-sində yaranmış rəqabətə son qoya bilərdi. Bu halda dünya tarixi ayrı bir istiqamətdə inkişaf edəcəkdi. Tədqiqatçıların fikrincə, həmin təmayülün həyata keçməməsinin səbəbi yalnız Böyük Britaniyada və Hollandiyada kapitalist münasibətlərinin sürətli

Əzimli Dilavər

86

inkişafı deyil, həm də Avropada baş vermiş milli parçalanma ilə bağlı idi. XVI əsrdə dini parçalanma bu prosesi tamamladı. Milli, iqtisadi və ideoloji amillər Habsburqların imperiya iddia-larının qarşısını aldı. Çində mövcud olmuş imperiya forması buna görə Avropada təşəkkül tapa bilməzdi. Bu mənada «birlik deyil, məhz parçalanma və daimi daxili müharibələr avropalıla-rın Asiyadakı uğurlarına və Osmanlı imperiyasının üzərindəki qələbələrinə şərait yaratdı» (203, 118–119) fikri özünü doğrul-dur. Lakin buna baxmayaraq Venesiya Respublikasının Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaq yaratmaq çağırışına səs verənlər oldu. Macarıstan bu çağırışa səs vermiş dövlətlərdən biri idi (83, 345). XV-XVI əsrlərdə Avropada baş vermiş hadisələr çəkişən tərəflə-rin diqqətini Macarıstana da yönəltdi. Macarıstanın qazandığı bir neçə hərbi zəfər Avropa dövlətlərində osmanlı türklərinə qar-şı ondan istifadə etmək arzusunu gücləndirdi. Bu zamana qədər Avropa hökmdarları macarları «Avropaya yad» sayır, Macarıs-tana düşmən münasibət bəsləyirdilər. Təbiidir ki, bunun başlıca səbəblərindən biri avropadaxili ziddiyyətlər və onların «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı birləşə bilməmələri idi. Bununla bağlı macar alimi Benda Kalman özünün «Xristian birliyi və XV əsrdə Osmanlı imperiyası-Macarıstan münasibətləri» adlı məqaləsində həmin dövrə aid olan bir sənədə istinad edərək göstərir ki, Diyet məclisinin üzvü Aenas Silvius bunları yazmışdır: «İngilislərlə fransızları kim toqquşdurub, Araqoniya və Genuya arasında an-laşmanı kim təmin edə biləcək, çexlərlə macarlara qarşı Almani-ya hiddətini kim qaydasına qoya biləcək? Venesiya sadəcə ola-raq yardım vəd edir, ingilislər və fransızlar bir–birlərindən qor-xurlar və onlardan heç biri öz məmləkətini sərbəst tərk etmir, Almaniyanı daxili ixtilaflar bürüməkdədir. Avstriya İsveçə düş-məndir, İskoçya (Şotlandiya-D.Ə.), Danimarka, İsveç, Norveç çox uzaqdadırlar və yerlərindən belə tərpənmək istəmirlər. Çexi-ya kralı Burqundiya hökmdarı ilə müharibə vəziyyətindədir. Macarıstanda və Polşada da vəziyyət ürəkaçan səviyyədə deyil-dir». B.Kalman daha sonra naməlum bir müəllifin yazdıqlarına


87

istinad edir: «İstanbulun süqutunun ikinci ili tamam oldu. İnti-qam yerinə ağlımıza ehtimalmı, yoxsa korluqmu və yaxud dəli-likmi gəlir?» (97, 95, 105). Belə bir vəziyyətə baxmayaraq 1463–cü il sentyabrın 12–də Venesiya ilə Macarıstan arasında osmanlılara qarşı ittifaq bağlandı (26, 79; 140, c.2, 111-112). Bu ittifaq Balkan ölkələrindən Serbiyanı, o cümlədən Bolqarıstanı daha çox qane edirdi. Çünki hələ XIV əsrin əvvəllərində osman-lı türkləri qərbdən və şimaldan Bizans imperiyasını hədələdikləri bir məqamda Serbiya və Bolqarıstan hökmdarları yaranmış və-ziyyətdən istifadə edərək Bizans əraziləri hesabına öz sərhədləri-ni genişləndirmək xəyalında idilər (42, 283–284).

1463–cü il dekabrın 9–da Osmanlı imperiyasına qarşı Ve-nesiya Respublikası, Papalıq və Burqundiya hersoqluğu arasında ittifaq bağlandı (48, 69; 84, c.7, 522). Venesiya Respublikası 1463–cü ildə Albaniya ilə də müqavilə imzaladı. Yaxın və Orta Şərqin siyasi həyatında baş vermiş dəyişiklikləri də izləyən Ve-nesiya Senatı həmin il dekabrın 2–də Osmanlı imperiyasına qar-şı Asiyada Qaraman bəyliyi ilə ittifaq yaratmağı qərara aldı (26, 79 (102, 104)). Venesiya Respublikası və Qaraman bəyliyi ara-sında hələ 1453–cü ildə bir müqavilə bağlanmışdı. Konstantino-polun fəthindən sonra Bosfor və Dardanel boğazlarının Osmanlı imperiyasının əlinə keçməsi ilə Qara dəniz ticarətindən sıxışdı-rılmış Venesiya həmin müqaviləyə əsasən Qaraman bəyliyinin ərazisi vasitəsilə şərqlə geniş ticarət imtiyazları əldə etmişdi. Y.Mahmudlu Osmanlı imperiyasından narazı olan hər iki dövlət arasında bağlanmış bu müqavilənin siyasi səciyyə daşıdığını göstərir (26, 80). Türkiyə tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı və S.Tansel də Venesiya diplomatı Covanni Moçeniqo və Qaraman əmiri İbrahim bəyin imzaladıqları 1453–cü il müqaviləsini yalnız zahirən ticarət müqaviləsi, əslində isə osmanlılara qarşı bir itti-faq kimi qiymətləndirirlər (137, 124; 121, 283). İtalyan mənbə-ləri bu müqaviləni yalnız ticari sənəd kimi dəyərləndirirlər (26, 80, 104). Təbiidir ki, bu yaxınlaşmada tərəflərin iqtisadi mənafe-ləri uzlaşdırılırdı, lakin həmin sənədi osmanlılara qarşı ittifaqın

Əzimli Dilavər

88

yaradılması istiqamətindəki tədbir kimi də qiymətləndirmək mümkündür. Səlib yürüşləri iflasa uğradıqdan sonra (XIV əsr-dən etibarən) osmanı türklərinin Balkan yarımadası, Qara dəniz və Aralıq dənizi istiqamətində irəliləyişləri Venesiyanı daha çox narahat edirdi və bu dövlət Osmanlı imperiyasına qarşı yönəlmiş bütün planlarda həvəslə iştirak edirdi. Osmanlı irəliləyişinə qarşı Bizans imperatorları, Balkan ölkələrinin və Macarıstanın xris-tian hökmdarları, Qərbdən yeni xaç yürüşlərinin təşkil olunması xəyalına düşdülər. Papalıq bu xəyalı ciddi şəkildə müdafiə etdi. Lakin əvvəlki xaç yürüşlərinin acı xatirələri, papaların nüfuzu-nun aşağı düşməsi, həmin dövrdə Fransanın İngiltərə ilə yüz illik müharibəyə (1337-1453) girişməsi, Fransanın və Hollandi-yanın digər Avropa dövlətləri ilə ziddiyyətləri, Şərqdən gələn bu təhlükəyə qarşı vahid bir cəbhənin yaradılmasına mane olmuş və ittifaq alınmamışdı. Konstantinopolun fəthindən sonra Qərbdə bu ideya yenidən aktuallaşmış və yeni bir layihə meydana çıx-mışdı. 1457–ci ildə meydana çıxmış bu layihəyə görə Avropa hərbi qüvvələri dənizdən boğazlara hücum etməli, İstanbulu zəbt etməli idilər. Papa II Piy də bu təşəbbüsü müdafiə edirdi (124, 1–2). Bu şəraitdə həmin dövrdə Venesiyanın Qaraman bəyliyi ilə hərbi ittifaq yaratmaq istəyi təbii idi. Amma Venesiya həmin dövrdə osmanlılara qarşı hərbi cəhətdən açıq çıxış etmirdi. Lakin bu o demək deyildi ki, onun belə bir arzusu yox idi. Vene-siya rəhbərləri başa düşürdülər ki, Osmanlı imperiyasına qarşı çıxmaq üçün ələ düşən məqamı əldən vermişlər (181, c.3, 134). Benda Kalman da göstərir ki, Venesiya öncə müharibə etməyə qərar vermiş, lakin sonra sülhü daha faydalı hesab etmişdi. Buna görə də Venesiya rəsmiləri heç bir Türk əleyhdarı ilə ittifaqa gir-məyəcəklərini bəyan etdilər və Osmanlı dövləti əleyhinə çıxan-lara yardım da etmədilər (97, 104). Bu həm də onunla izah oluna bilər ki, hər iki dövlət arasında razılaşmaya əsasən ticarət sər-bəstliyi hüquqları 1416–1418-ci illərin Osmanlı–Venesiya mü-haribəsindən sonra nizama salınmışdı (133, 249). Lakin bu razı-laşma müvəqqəti səciyyə daşıyırdı. Venesiya rəhbərləri başa dü-


89

şürdülər ki, Qara dəniz və Aralıq dənizi boyu hücuma keçmiş Osmanlı imperiyası ilə tezliklə qarşıdurma baş verəcəkdir.

Osmanlı dövləti əleyhinə Avropa və Asiya dövlətlərinin ittifaq yaratmalarına Ağqoyunlu hökmdarları da fəal surətdə can atırdılar. Çünki Osmanlı imperiyası Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin xarici siyasətində mühüm yer tuturdu. Qaraqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra Şərq bölgəsində Ağqoyunlular üçün ən böyük rəqib olan Osmanlı imperiyasının fəthləri Uzun Həsəni ciddi narahat edirdi (268, c.1, 172). Beynəlxalq ticarət yolları üzərində Osmanlı nəzarəti gücləndikcə ağqoyunluların Avropa ilə ticarət əlaqələri çətinləşirdi. Məhz bu amil onların Avropa dövlətləri ilə osmanlılara qarşı birləşməsində aparıcı rol oynayırdı. Uzun Həsən Osmanlı torpaqlarını da öz ərazilərinə qatmaqla beynəlxalq ticarət yollarına nəzarəti əlinə keçirmək istəyirdi. Osmanlı imperiyası ilə mübarizədə Uzun Həsən digər dövlətlərin də imkanlarından istifadə etməyə çalışırdı (151, 48). İberiya üzərinə uğurlu hərbi yürüşlər etmiş, məhəlli bəyliklərin çoxunun varlığına son qoymuş Uzun Həsən 1467–ci ildə Qara-qoyunlu Cahanşahı, 1468–ci ildə Cahanşahın oğlu Həsənəlini, 1469–cu ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səidi məğlub etdi, Xorasa-na hərbi qüvvə göndərdi, qısa bir zamanda imperiya qurdu. Uzun Həsənin bu yürüşlərindən sonra Ağqoyunlu imperiyasının hüdudları Sivasdan başlamaqla Bəsrəyə və Qafqaza qədər uzanırdı (36, 17, 201, 209; 43, 296 (40)-303 (47); 126, 23–24). Uzun Həsən Misir və Osmanlı ərazilərini də fəth etmək, Şərqdə yenilməz bir imperiya qurmaq arzusunda idi. O, osmanlıları siyasi səhnədən uzaqlaşdırdıqdan sonra imperiyanın ərazilərini daha da genişləndirəcəyini, Balkan yarımadasını da avropalı-lardan ala biləcəyini düşünürdü. Dərin tarixi düşüncəyə sahib olan Uzun Həsən hələ Şərqi Anadolu siyasətini həyata keçi-rərkən yaxşı bilirdi ki, bu əraziyə sahib olmadan bütün Anadolu yarımadasına hakim olmaq mümkün deyildir. Onun ən böyük arzusu Türk Cahan Hakimiyyətini gerçəkləşdirmək idi. Onun yazdığı məktub da bunu sübut edir. O, məktubunda «Azərbayca-

Əzimli Dilavər

90

nı, Əcəmi və Ərəb İraqını, Farsı, Kirmanı, Luristanı, Sistanı və Xorasanı ələ keçirdiyini, bundan sonra Allahın izni ilə qərbə qayıtmaq qərarını verdiyini» bildirmişdi (131, 400). Bununla da dünya ticarətinin bütün məntəqələri onun əlinə keçə bilərdi. Be-ləliklə, Şərqdə baş vermiş hadisələr iki Türk hökmdarını qarşı-qarşıya gətirmişdi. Uzun Həsənin Avropa ilə əlaqələri dərin bir strateji plana əsaslanırdı. Bu məsələyə münasibət bildirən Sey-fettin Erşahin göstərir ki, Uzun Həsən bəyin xristianlar ilə olan əlaqələri həm siyasi, həm də iqtisadi əsaslara istinadlanırdı (131, 400; 70, 259). O, hərbi-siyasi məqsədlərini də həyata keçirmək, odlu silahlar tədarük etmək üçün Avropa dövlətləri ilə siyasi münasibətlər qurmuşdu (111, 32). Avropa hökmdarları da Ağqo-yunlu imperiyası ilə münasibətlərdə maraqlı idilər. Çünki «Os-manlı təhlükəsi» və rəqibi əzmək ümidi bir çox Avropa dövlət-lərinin Azərbaycanla münasibətlər qurmasında xüsusi rol oyna-mışdır (72, c.6, 899). Avropalılarla Ağqoyunlu imperiyası ara-sında vasitəçi rolunu Trabzon dövləti oynayırdı. Tezliklə Os-manlı təhlükəsi ilə üzləşəcəyini yəqin etmiş Trabzon Rum impe-ratoru 1457-ci ildə Osmanlı dövlətinə qarşı müttəfiq aramaq üçün Diyarbəkrə, Uzun Həsənin yanına elçi göndərdi. Qeyd edək ki, bu iki dövlət arasında əlaqələr əvvəldən də yaxşı idi. Uzun Həsən bu dəniz sahili dövləti vasitəsilə Venesiya, Genuya və Roma ilə əlaqələr saxlayırdı. Ağqoyunlu hökmdarları Trab-zon Rum imperatorunun ailəsindən qız almış, bu ailə ilə qohum olmuşdular (61, 44-45). Qeyd edək ki, ağqoyunlular Qərb ölkə-ləri ilə hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən xeyli öncə əlaqə yaratmışdılar. Bu məsələyə xüsusi diqqət ayıran tarixçi Y.Mahmudlu Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrini iki dövrə bölür: Birinci dövrə ilk diplomatik əlaqələr dövrü aiddir. Bu vaxtlarda Ağqoyunlular hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən öncə Qərb dövlətləri ilə diplomatik əlaqələr saxlayırdılar. 2) İkinci dövrə isə Ağqoyunlu hakimiyyətinin Avropa ölkələri ilə geniş diplomatik əlaqələri dövrü daxildir. Uzun Həsənin Qaraqoyunlu Cahan Şah (1467) və Teymuri hökmdarı Əbu Səid (1469) üzə-


91

rindəki qələbələrindən sonra Qərb dövlətləri ilə müntəzəm əla-qələri bu dövrün gerçəkliklərindəndir. Trabzon imperatorları həm osmanlılara qarşı Qərb ölkələri ilə geniş əlaqələr saxlayır, həm də sülalə qohumları olan ağqoyunluların da Avropa dövlət-ləri ilə əlaqələrində vasitəçilik rolunu oynayırdılar (26, 80-81). Ağqoyunlu-Trabzon münasibətlərində mühüm amillərdən biri də Trabzon imperiyasının tutduğu coğrafi mövqe, bu dövlətin bey-nəlxalq ticarətdə mühüm mərkəzlərdən biri olması idi. İmperiya-nın paytaxtında (Trabzonda) beynəlxalq ticarətdən əldə olunan zəngin sərvət toplanmışdı. Trabzonun meydanlarında hər zaman Avropaya Şərq məhsulları daşıyan karvanlara, Avropa əmtəələri ilə Azərbaycana, İrana, Orta (Mərkəzi) Asiyaya, Uzaq Şərqə yö-nələn karvanlara rast gəlmək mümkün idi (306, 4). Beləliklə, həmin dövrdə ən iri tranzit ticarəti Avropa ilə Asiya arasında körpü rolunu oynayan Trabzona toplanmışdı (223, 1). O zaman-kı Trabzonun ticari həyatını alman tarixçisi Fallmerayer belə təsvir edir: "İranın, hətta İraqın qumlu çöllərini aşaraq buraya doğru karvanlar gəlir, bütün dünya üçün vacib olan məhsullar Trabzonda təmərküzləşirdi. Trabzon imperiyası tranzit mərkəz, baş qərargah və dünya ticarətinin mərkəzi nöqtəsi idi" (95, 120-121(117-126)). Şərqdə ağqoyunluların güclənməsi "Osmanlı təhlükə"sindən qorunmağa çalışan Trabzon imperiyası üçün ümidverici gerçəklik idi. Trabzon imperatorlarının ağqoyunlu-larla ittifaqa can atması məhz bununla izah olunmalıdır. Trabzon ilə ittifaq qurulmasında Uzun Həsənin də marağı var idi. Şübhə yoxdur ki, Uzun Həsənin güddüyü əsas məqsədlərdən biri böyü-yən Ağqoyunlu imperiyasının cənubdan və şimaldan təhlükəsiz-liyni təmin etmək idi. Qara dənizdə mühüm bir məntəqə olan Trabzon dövlətinin görünüşü «qurulmuş və çəkilmiş yaya» bənzəyirdi ki, onun girişi Qara dəniz, arxası isə uca dağlar idi. Təhlükəsizlik baxımından bu dövlətin girişi və çıxışı çox əhə-miyyətli idi. Uzun Həsən çox gözəl anlayırdı ki, Osmanlı impe-riyası Trabzon kimi zəif bir imperiyanın üzərinə gec-tez hücuma keçəcək. Qarşılıqlı mənfəətlər Trabzon imperatorunu və Uzun

Əzimli Dilavər

92

Həsəni bir-birlərinə daha da yaxınlaşdırmış, Kalo İoannes siyasi mənfəət naminə qızı Katerinanı (Dəspinə xatunu) Ağqoyunlu hökmdarına ərə vermək qərarına gəlmişdi. Beləliklə, Sultan II Məhəmmədin iqtidara gəlişindən sonra yaranmış vəziyyətdə ilk dəfə olaraq Trabzon-Ağqoyunlu ittifaqı yaranmış, sonra bu ittifaq osmanlı təhlükəsinə qarşı Qərb-Xristian dünyası ilə əlaqə qurmuşdu (136, 127; 149, 130-136).

Konstantinopolun fəthindən sonra Trabzon imperatorları "Osmanlı təhlükəsi" qarşısında Qərb ölkələri ilə əlaqələri daha da gücləndirmişdilər. Bu məqsədlə Ağqoyunlu imperiyası da həmin münasibətlərə cəlb olunmuşdu. Bu zaman Osmanlı imperiyasına qarşı Avropada qızğın səlib yürüşü təbliğatı aparan Roma papaları III Kalikst (1455-1458), II Piy (1458-1464) və II Pavel (1464-1471) osmanlıların arxasında-Kiçik Asiyada olan bir sıra türk islam dövlətlərini də Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmağa çalışır, bunun üçün ilk növbədə ağqoyunlularla danışıqlar apa-rırdılar (26, 81). Roma papası bu zaman öz elçisi boloniyalı Lüdoviqi Trabzona göndərərək, Osmanlı imperiyasının arxasında Uzun Həsənin başçılığı altında bir ittifaq yaratmağa çalışırdı (306, 136; 146, 296). II Məhəmmədin Konstantinopolu fəthindən sonra Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri məhdudlaşmış gürcü knyazları (247, 32; 217, c.1, 263; 368, 258) da Ağqoyunlu-Papa-Trabzon ittifaqına qoşuldular (119, 263; 51, 236). Uzun Həsənin bu ittifaqa böyük əhəmiyyət verdiyini 1460-cı ildə Lüdoviklə Romaya gedən Şərq elçiləri arasına özünün «Məhəmməd» adlı bir elçisini əlavə etməsi də sübut edir. Bizans mənbələrinə görə, ya-ranmış uğurlu bir dövrdə Katerinanı qəbul etmiş Uzun Həsən imperator Davidin xahişi əsasında Osmanlı sarayına bir elçi gön-dərmişdi (1459). Həmin elçi vasitəsilə Trabzon sarayının osman-lılara ödədiyi xəracın ləğv edilməsi üçün Fateh Sultan II Məhəm-mədə təşəbbüs göstərməsi xahiş olunmuşdu. Elçi Əmir Teymurun ölümündən bəri Ağqoyunlu sarayına göndərilməyən hədiyyələrin də cəm halında verilməsini tələb etmiş, ayrıca olaraq Dəspinə xatuna cehiz olaraq verilmiş Kapadokiya (indiki Qeysəriyyə)


93

bölgəsində osmanlıların heç bir haqq iddiasında olmamasını istəmişdi. Bu tələblər Fateh Sultan II Məhəmmədi bərk qəzəb-ləndirmişdi. Osmanlı mənbələri Türkiyə tarixçilərinin yazdıqları bu hadisələrdən bəhs etmirlər, lakin həmin tarixçilər bu məqamda yalnız Ə.Tehraninin məlumatına istinad edirlər. Ə.Tehrani göstə-rir ki, Uzun Həsən İstanbul sarayına elçiləri 1459-cu ilin yazında göndərmişdi (136, 127; 69, c.4, 372; 149, 130-136).

Beləliklə, XV yüzilliyin ortalarında Osmanlı sultanı Fateh II Məhəmməd ilə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən arasında Anadoluya hakim olmaq uğrunda şiddətli rəqabət başlamış və rəqabətdə başlıca yerlərdən birini də Trabzon imperiyası tutmuş-du. İstanbul fatehinin Asiya torpaqlarında ən güclü və ən təhlü-kəli rəqibi Uzun Həsən idi. Bu məğrur hökmdar Anadolunun şərq bölgələrini, İranın qərb hissələrini, Azərbaycanı öz hökmü altına almış, geniş imperiya yaratdıqdan sonra özünü «Əmir Teymurun xələfi» hesab etmişdi və türk dünyasının ən böyük hökmdarı saylılırdı. Anadolu uğrunda iki güclü hökmdar arasın-da çarpışmalar labüd zərurətə çevrilmişdi. Şübhəsizdir ki, Uzun Həsənin başlıca arzularından biri də Qara dəniz sahillərinə qədər genişlənərək həmin əraziləri öz imperiyasının tərkibinə qatmaq idi. Yaranmış situasiyada Uzun Həsən bir tərəfdən Trabzon mə-sələsində sahib kimi çıxış edir, bu məqsədlə Osmanlı sultanını hədələyirdi. Eyni zamanda, Trabzondan tələb olunan vassallıq əlaməti kimi illik vergidən sultanın imtina etməsini istəyir, digər tərəfdən Osmanlı hökmdarından Əmir Teymur zamanında təyin olunmuş hədiyyələri tələb edir, onu «öz himayəsi altına almaq» istəyirdi (53, 145-149; 306, 136). Osmanlı tarixçisi Xoca Sadəd-din Əfəndi çoxcildlik "Tacüt-təvarix" əsərində Uzun Həsənin Osmanlı sultanına qarşı saymazyana hərəkətlərini onun II Mə-həmmədin qüvvəsini "yanlış dəyərləndirməsi ilə izah etmişdir" (81, c.3, 46). Bu tarixçinin fikrində müəyyən həqiqət vardır, lakin Uzun Həsənin sultanla kobud davranışının səbəbini onun Osmanlı imperiyasının düşmənlərinin təqribən hamısını öz tərə-finə çəkməsində, sultana qarşı böyük bir ittifaq yaratmasında

Əzimli Dilavər

94

görmək lazımdır. Uzun Həsənin həm öz gücünə, həm də müttə- fiqlərinin qüvvəsinə böyük inamı vardı (11, 69).

Bizansla hərbi-siyasi meydanda hesablaşmış Sultan II Mə-həmməd Fatehin Trabzon Rum imperiyasını nəzərdən qaçırdığı-nı düşünmək düzgün olmazdı. II Məhəmməd Osmanlı taxtına çıxdığı zaman Trabzon Rum imperatoru Kalo İoannesə «dostluq təminatı» vermişdi. Lakin baş vermiş arzuolunmaz hadisələrdən sonra o, bu «dostluq təminatını» pozdu. Məlumdur ki, Konstan-tinopolun süqutundan sonra bu şəhərin bir çox sakinləri, adlı-sanlı ailələri Trabzona sığınmışdılar. Məsələn, Paloloqos ailəsi-nin oraya pənah aparması Trabzondakı Komminos ailəsinin yu-nanlar arasındakı nüfuzunu artırdı. Trabzon imperiyasının hərbi qüvvələrinin osmanlılar üçün bir təhlükə sayılmamağına baxma-yaraq, bütün yunanların, habelə digər xristianların bu imperiya-ya ümid bağlaması Fateh Sultan II Məhəmmədi narahat edirdi (122, 243). Bu dövrdə isə osmanlıların Qara dəniz fəthləri da-vam edirdi: Amasyadan və Sinopdan sonra sırada Trabzon du-rurdu (71, 163). Osmanlı sultanının Trabzona hücum edəcəyi şübhəsiz idi. Sultan bu hücumun gerçəkləşdirilməsi üçün məqa-mın yetişməsini gözləyirdi. Tezliklə belə bir məqam yetişdi. Başda ağqoyunlular olmaqla şərqdəki dövlətlərin, gürcü hakim-lərinin, candaroğullarının, qaramanoğullarının, Trabzonla birlik-də bir sıra Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı beş-illik ittifaq müqaviləsini bağlaması Sultan II Məhəmməd Fatehi hərbi fəallıq göstərməyə tələsdirdi. Hərbi fəallığı zəruriləşdirən səbəblərdən biri də Ağqoyunlu imperiyasının tədricən güclən-məsi və zəfərlər qazanması idi. Müharibəyə ciddi hazırlaşan Uzun Həsən də belə hesab edirdi ki, Sultan II Məhəmməd Fatehi məğlub etmək iqtidarındadır. Lakin Uzun Həsən onu da yaxşı anlayırdı ki, Osmanlı imperiyası indiyədək məğlub etdiyi döv-lətlərdən müqayisə olunmaz dərəcədə güclüdür (123, 173; 95, 121). Avropa dövlətləri baş verən hadisələri ciddi şəkildə izlə-yirdilər. Xüsusilə, Venesiya və Genuya Trabzon Rum imperiyası ilə sıx əlaqələr saxlayır, bu məntəqənin osmanlıların əlinə keç-


95

məməsi üçün bütün tədbirlərə əl atmağa hazır olduqlarını nüma-yiş etdirirdilər. Ağqoyunlu dövlətinin güclü imperiyaya çevril-məsi və Ağqoyunlu-Osmanlı ziddiyyətləri planlaşdırdıqlarını hə-yata keçirmək üçün onlara şərait yaradırdı. Öz gücünə arxayın olan Uzun Həsən Sultan II Məhəmməd Fatehin yanına elçilər göndərərkən sultanın qəti etiraz edəcəyini güman etmirdi. Sul-tanın qəti etirazı və təhdidlə dolu cavabı Trabzon Rum imperato-runu sarsıtdı, lakin Avropa dövlətlərinin bu hadisədən istifadə edərək Uzun Həsəni Osmanlı imperiyasına qarşı daha da qızış-dırması üçün şərait yaratdı. Xatırladaq ki, Papanın məkrli nüma-yəndəsi Lüdovik Uzun Həsəni Avropa-Trabzon ittifaqına cəlb etmək üçün min cür dona girmişdi. Uzun Həsən Fatehdən aldığı son, qəti cavabdan sonra Avropa ilə ittifaqı məqbul hesab etmiş-di. Osmanlı tarixçilərinin yazıdığına görə, Uzun Həsən Trabzon imperatoru Davidə etibar etmirdi, qarşı tərəf də Uzun Həsənə güvənmirdi. Bu qarşılıqlı etimadsızlığın nəticəsində onların hər ikisi Avropa hökmdarlarının ardınca getməyə məcbur oldu. Os-manlı tarixçilərinin qeyd etdikləri digər bir məqam ondan ibarət-dir ki, Uzun Həsən Osmanlı imperiyası ilə təkbaşına mübarizə etmək istəmirdi. Çünki Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı imperiya-sının qüdrətini görürdü. Trabzon imperiyasının hərbi qüvvələrin-dən bu yöndə istifadə olunması müsbət nəticə verə bilməzdi. Qaraman bəyliyinin və İsfəndiyaroğullarının hərbi yardımı kifa-yət deyildi. Uzun Həsən bütün bunları təhlil etdikdən sonra Av-ropa dövlətləri ilə ittifaqı öz mənfəətinə daha uyğun hesab etdi. Ağqoyunlu hökmdarı belə hesab edirdi ki, onlarla ittifaq qurub Osmanlı sultanını devirəcək, sonra isə Trabzon ərazisini ələ ke-çirəcək. Roma xalqını heyrətə salmış mühüm cəhət Uzun Həsə-nin Trabzon imperiyasından və gürcü knyazlarından başqa «mü-qəddəs» xristian mərkəzinə - Romaya da elçi göndərməsi idi (71, 164-166). Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin kəskinləş-məsində "Qoyluhisar hadisələri" xüsusi yer tutur. Mühüm strate-ji mövqeyə malik olan bu qala İstanbuldan Toqata, Ərzuruma və Trabzona yönələn əsas yol üzərində yerləşirdi və nə osmanlılara,

Əzimli Dilavər

96

nə də ağqoyunlulara tabe deyildi, kiçik bir əmirliyin mərkəzi idi. Həm osmanlılar, həm də ağqoyunlular mühüm strateji məntəqə-də yerləşən bu qalanı ələ keçirmək istəyirdilər (53, 150-151). Əslində bu qala «Trabzonun açarı» sayılırdı. Sinopdan sonra Trabzonu ələ keçirməyi qarşısına məqsəd qoymuş Osmanlı sul-tanı bununla Qara dənizi özünün "daxili dənizi"nə çevirmək, onun bütün qapılarını Avropa ölkələrinin üzünə bağlamaq istə-yirdi. Bu məqamda osmanlı tarixçilərinin belə bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, Fateh II Məhəmməd ağqoyunlularla döyüş-məyi qarşısına məqsəd qoymamışdı. Sultan sadəcə olaraq Trab-zonun Osmanlı imperiyası tərkibinə qatılması üçün əlverişli mə-qamın yetişdiyini hiss etmişdi. O, bilirdi ki, bu məqamda Uzun Həsən ona qarşı çıxış etməyəcək. Lakin Osmanlı sultanı yenə də ehtiyat edirdi. Buna görə də o, Trabzona hərbi yürüşü boyunca Uzun Həsənin arxadan ona hücum edə biləcəyini güman etdiyin-dən Uzun Həsənin Osmanlı sarayına elçi kimi gəlmiş anası Sa-ray xatunu özü ilə aparmışdı. Əslində bu plan da sultan tərəfin-dən əvvəlcədən qurulmuşdu. Bu mənada Əbubəkr Tehraninin verdiyi məlumat çox əhəmiyyətlidir. Ə.Tehrani göstərir ki, Sultan II Məhəmməd "sülh üçün Saray xatun gələrsə, Trabzon-dan vaz keçərəm" demişdi. Bu şərtlə Saray xatunu öz sarayına cəlb etmiş Sultan II Məhəmməd Uzun Həsənə dirsək göstərmiş-di (146, 311). Uzun Həsən yaranmış vəziyyətdə Fatehə qarşı çı-xış edə bilməmiş və nəticədə Trabzon imperiyasının itkisi ilə ba-rışmalı olmuşdu. Uzun Həsəni bu addımı atmağa vadar etmiş di-gər bir səbəb də vardı: O, həm də düşmənləri olan Qaraqoyunlu Cahanşahın və Teymuri hökmdarı Əbu Səidin ona arxadan hü-cum edə biləcəklərindən ehtiyat edirdi. Həmin vəziyyətdən yeganə çıxış yolu kimi Şərqin görkəmli şəxsiyyətlərindən və diplomatlarından sayılan Saray xatun Fatehin sarayına göndəril-mişdi ki, o, sultanı bu hərbi yürüşdən çəkindirsin. Fateh Saray xatunu yüksək səviyyədə qarşıladı və onlar bir-birlərinə "ana və oğul" deyə müraciət etdilər, lakin bu diplomatik səfər müsbət nəticə vermədi. Uzun Həsənin tədbirləri siyasi və hərbi məğlu-


97

biyyətə uğradı. Osmanlılar Trabzon imperiyasına hücum etdilər, imperator David Komneni taxtdan saldılar, mühüm ərazini tut-dular. Beləliklə, Trabzon şəhəri 1461-ci il oktyabrın 26-da süqut etdi (268, c.1, 172; 306, 137-138; 40, 98; 327, 98-107). Fateh Trabzonu süquta uğratdıqdan sonra imperatorla yaxın qohum olan Ağqoyunlu hökmdarının «könlünü ələ almaq» məqsədi ilə Trabzon xəzinəsində olan sərvətin bir qismini ona verdi (11, 71). Lakin Uzun Həsən Anadoluya hakim olmaq istəyindən və Os-manlı sultanı ilə rəqabət aparmaq fikrindən əl çəkmədi. Osmanlı sultanı Anadolunun şərqinə doğru irəliləmək siyasətini davam etdirdi. Qaramanla bağlı baş vermiş hadisələr bunu sübut edir. Trabzonun süqutu nəticəsində ağqoyunlular yalnız müttəfiqlərini və qohumlarını deyil, həmçinin Qara dənizə yeganə çıxış yolunu da itirmişdilər. Qaraman bəyliyinin ərazisi Anadoluda son dərə-cə önəmli bir bölgə idi. Fateh Sultan II Məhəmməd və Uzun Həsən orada baş verənlərə biganə qala bilmirdilər. Qaramanoğ-lular Uzun Həsənin köhnə müttəfiqi idilər. Ağqoyunluların cə-nub qonşuları olan Misir məmlükləri də Qaraman ilə yaxın əlaqədə olmuşlar (52, 264). Beləliklə, XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu - Osmanlı toqquşması labüd zərurətə çevrildi. Sultan II Məhəmmədin Avropada və Asiyada həyata keçirdiyi bir sıra hərbi tədbirlər Ağqoyunlu imperiyasını Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yollarından məhrum etmiş, Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırmış, Avropa-Şərq ticarətini xeyli çətinləşdirmişdi. Qərb ölkələri ilə ipək ticarətinin zəifləməsi Ağqoyunlu imperiyasına ağır iqtisadi zərbə vururdu. Ağqoyunlu-Osmanlı toqquşmasında Türkiyə, Azərbaycan, İran və Avropa tarixçilərinin mövqeləri fərqlidir. Tarixçilərin bir qismi bu qarşıdurmada əsas səbəkar kimi Fatehi, digər qismi isə Uzun Həsəni göstərirlər. Təbiidir ki, qarşıdurmanın gedişində hər iki səbəb özünü büruzə verir və buna görə də bu cür fikirlər meydana çıxır və bəzən də bunun nəticəsində birtərəfli müddəa-lar irəli sürülür. Trabzonu fəth etmiş Fateh Qara dənizi "daxili dənizə" çevirməklə Ağqoyunlular tərəfindən Osmanlı dövlətinin

Əzimli Dilavər

98

təhlükəsizliyini təmin etdi. Fatehin Avropaya, xüsusilə italyan dövlətlərinə qarşı xüsusi planları var idi. Ona görə də bu mə-qamda Osmanlı sultanının ağqoyunlularla açıq qarşıdurmaya girmək istəyi inandırıcı deyildir. Məhz Ağqoyunlu-Osmanlı toq-quşması italyan dövlətlərini Fatehin hücumundan xilas etdi. 1481-ci ilin aprel ayından başlayaraq «İtaliya səfərinə» hazırla-şan Fateh bu planı həyata keçirə bilmədi (117, 16-17).

Sultan II Məhəmməd dövründə yaranmış vəziyyət Ağqo-yunlu hökmdarlarını daha çox Osmanlı imperiyasına qarşı dö-yüşməyə vadar edirdi. Uzun Həsən Osmanlı sultanı ilə labüd toqquşmaya hazırlaşmağa başlamışdı (268, c.1, 172; 26, 93). Təbiidir ki, Osmanlı və Ağqoyunlu imperiyalarının toqquşma-sında mühüm rol oynamış səbəblərdən başlıcası «Anadolu məsə-ləsi» idi. Anadolunun əldən çıxması Ağqoyunlu imperiyasının dənizlərə çıxışını bağladı, böyük bir ticarət şəbəkəsinə malik olan ərazi itirildi. Dünya okean ticarəti mövcud olmadığından Anadoluya sahib olmaq «beynəlxalq aləmə təsir mexanizmlərini öz əlində saxlamaq» demək idi. Yəni, Anadoluya sahib olmaq «Dünyaya sahib olmaq» demək idi. XV əsrdə, xüsusilə həmin əsrin II yarısında Anadolu ticarət baxımından dünyanın mühüm ərazisi sayılırdı. Tacirlər Anadoluda, Azərbaycanda və Rumeli-də emal edilən müxtəlif çeşidli yunu, ipəyi və pambıq parçaları, xüsusilə İstanbul, Selanik və Bosna çuxalarını, Ankara və Kasta-mon yunlarını, Bursa, Gilan, Şirvan, Qarabağ, Təbriz yun və ipək parçalarını, Qərb və Anadolu pambıq parçalarını Balkan öl-kələrinə və Anadoluya aparırdılar. Anadolunun şərq hissəsinə bütünlüklə nəzarət edən ağqoyunlular bu yarımadanın əhəmiy-yətini çox gözəl anlayırdılar. Ağqoyunlular bu ərazilərdə baş ve-rən ticarətdən hədsiz gəlir əldə edirdilər. Ağqoynlu imperiyasın-da qüvvədə olan vergi tarifləri və ona uyğun hazırlanan Qanun-namələr ipək ticarətindən əldə olunan gəlirlərə hesablanmışdı (78, 29,30; 261, 149-185). Həmin dövrdə Avropadan da Anado-luya xeyli əmtəə daşınırdı və bu əmtəələr Anadolu ərazilərinə yayılırdı. Həmin məhsullar buradan müxtəlif ölkələrə aparılırdı.


99

Beləliklə, XV əsrdə - XVI əsrin əvvəllərində Anadolu Dünya ti-carətinin mərkəzinə çevrilmişdi. Ona görə də Anadolunun tama-milə itirilməsi Ağqoyunlu imperiyası üçün sarsıdıcı bir zərbə ola bilərdi. Uzun Həsənin Osmanlı imperiyasına qarşı geniş mühari-bə hazırlığına başlamasında bu amil ciddi rol oynadı. Təbrizdə-Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında Osmanlı imperi-yasının Kiçik Asiyanın siyasi səhnəsindən çıxarılması planı ha-zırlandı (26, 92). Uzun Həsən Osmanlı imperiyasının iştirakı ol-madan Avropa ilə birbaşa ticarət əlaqələrinin möhkəmləndiril-məsində maraqlı idi. Bəllidir ki, Osmanlı sultanlarının fəthləri və gömrük siyasəti Avropa dövlətləri içərisində daha çox Vene-siyanın maraqlarına toxunurdu. Venesiya Respublikası 16 il ər-zində (1463-1479) osmanlılarla müharibə etmişdir. Venesiya ilə Uzun Həsənin əlaqələri osmanlılarla düşmən münasibətdə olan iki qonşu müsəlman dövləti - Qaraman əmirliyi və xristian kral-lığı olan Kipr vasitəsilə həyata keçirilirdi. Uzun Həsənin Venesi-ya və Roma papası ilə münasibətləri tədricən ardıcıl səciyyə al-mağa başladı. Nəticədə XV əsrin 70-ci illərində Roma papası IV Sikst (1471-1484) Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaq yarada bildi. Onun tərkibinə Papalıq, Venesiya Respublikası, Neapol krallığı, Macarıstan, Ağqoyunlu imperiyası, Kipr krallığı və Qa-raman bəyliyi daxil idi. Qaraman bəyliyinin ərazisi tezliklə os-manlılar tərəfindən işğal olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrin II yarısında müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərinin Os-manlı imperiyasının əleyhinə ittifaqda birləşməsinə dair elmi ədəbiyyatda bir sıra fikirlər mövcuddur. İ.P.Petruşevski XV əs-rin 70-ci illərində Roma papası IV Sikst (1471-1484) başda ol-maqla «Güclü liqa» yaradıldığını qeyd etmişdir (268, c.1, 173). Ondan fərqli olaraq C.İbrahimov osmanlılara qarşı ittifaq yarat-maq planının ümumiyyətlə baş tutmadığını göstərmişdir. O, bu-nu "Osmanlı təhlükəsi"nə qarşı mübarizə aparmış dövlətlər ara-sında kəskin ziddiyyətlərin olması ilə izah etmişdir. (212, 43). Bu problemə daha dərindən toxunmuş Y.M. Mahmudlu həmin dövrü ciddi şəkildə tədqiq edərək qeyd etmişdir ki, XV əsrin

Əzimli Dilavər

100

II yarısında Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya və Avropa dövlət-lərinin vahid hərbi-siyasi ittifaqının yaranması tarixi faktdır. La-kin o, qeyd edir ki, bu ittifaq "güclü liqa" deyildi. Bu tarixçilərin elmi nəticələrinə hörmətlə yanaşaraq qeyd edək ki, "Osmanlı təhlükəsi"nə qarşı ittifaqın baş tutmamasının başlıca səbəblərin-dən biri də Osmanlı sultanı II Məhəmməd Fatehin uğurlu xarici siyasəti idi. Məhz bu xarici siyasət nəticəsində həmin ittifaq "güclü liqa"ya çevrilə bilmədi. Sultan II Məhəmməd Fateh Av-ropa dövlətləri arasındakı ziddiyyətlərdən isti fadə edərək, onla-rın bəzilərinə güzəştlər verərək yarana biləcək ittifaqı parçaladı.

Sultan II Məhəmməd Fateh artıq bütün diqqətini ağqoyun-lulara qarşı çevirmişdi. Belə şəraitdə Uzun Həsən Avropa ölkə-ləri ilə əlaqələrini daha da genişləndirdi. Onun başlıca məqsədi isə qüdrətli Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq və Avropadan odlu silahlar almaq idi (26, 94). Uzun Həsən bu tədbirləri həyata keirmək məcburiyyəti qarşısında qal-mışdı (113, 307). Ağqoyunlu hökmdarı belə bir mühüm hərbi-si-yasi vəzifəni yerinə yetirmək məqsədi ilə Venesiya hökuməti, Roma papası və başqa Qərb hakimləri ilə danışıqlar aparmaqdan ötəri həmin dövrdə Təbrizdə olan Venesiya səfiri Lazaro Kviri-nonu öz elçisi Murad bəylə birlikdə Avropaya yola saldı. 1471-ci ilin fevralında Venesiyaya çatmış Murad bəy Uzun Həsənin məktubunu Venesiya hökumətinə təqdim etdi. Venesiya höku-məti Ağqoyunlu diplomatını yaxşı qarşıladı, lakin ona dərhal ca-vab vermədi. Çünki bu zaman Osmanlı imperiyasının bütün hər-bi qüvvələrini ağqoyunlulara qarşı çevirmək qərarına gəlmiş Sultan II Məhəmməd Fateh Venesiyanı bitərəfləşdirmək üçün ona qarşı hərbi əməliyyatları müvəqqəti dayandırmış, Venesiya hökumətini sulh danışıqlarına dəvət etmişdi. Venesiya hökuməti də bu danışıqlarda maraqlı idi. Buna görə də birinci elçinin fəaliyyəti ilə kifayətlənməyən Uzun Həsən ikinci elçini də Avro-paya göndərdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ağqoyunlu-Venesiya danışıqları yalnız Venesiya Respublikası ilə Osmanlı imperiyası arasında İstanbulda aparılan sülh müzakirələri pozul-


101

duqda konkret nəticə verdi (26, 94-95, 96). Venesiya daha çox Uzun Həsənin hərbi qüvvələrinə ümid edirdi. Hələ Ağrıboz ada-sının süqutundan sonra Venesiya rəsmiləri ağqoyunluları canfə-şanlıqla hərəkətə gətirməyə çalışmış, lakin buna nail ola bilmə-mişdilər. Lakin 1472-ci ilə doğru ağqoyunlularla müttəfiqlər arasındakı hərbi-siyasi birlik gerçəkləşdi. Ağqoyunlu hərbi qüv-vələri Yusufça Mirzənin rəhbərliyi altında qaramanoğullarına yardım etmək məqsədilə məhz bu məqamda Qaraman bəyliyinin torpaqlarına daxil oldular. Müttəfiq xristian donanması osmanlı-lar əleyhinə hərəkət etmək üçün hazırlanmağa başlandı. Bütün bunlara baxmayaraq, Fateh Sultan II Məhəmməd ağqoyunlulara dair planlarından əl çəkmədi. Çünki artıq aşkar idi ki, Ağqoyun-lular qarşıdakı müharibədə təşəbbüskar mövqedə olacaqlar. Ona görə də bu məqamadək ağqoyunlulara münasibətdə müdafiə mövqeyində olmuş Fateh Sultan II Məhəmməd birdən-birə hü-cum etmək qərarına gəldi. Onun əsas məqsədi düşmənlər içəri-sində ən güclüsü sayılan ağqoyunlulara əsaslı zərbə vurmaq, bundan sonra isə digər düşmənlərını sıradan çıxarmaq idi (102, 290). Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin daha da kəskinləş-məsində venesiyalı diplomat Katerino Zenonun xüsusi «xidmət-ləri» olmuşdu. Məlumdur ki, Venesiya hökuməti Osmanlı impe-riyası ilə münasibətlərini müəyyənləşdirmədiyinə görə, Ağqo-yunlu diplomatına dərhal cavab verməmişdi. Lakin bu münasi-bətlər müəyyənləşdikdən sonra Venesiya hökuməti Ağqoyunlu diplomatı Murad bəyə qəti cavab verməyə məcbur oldu. Bunun-la əlaqədar Venesiya Senatının xüsusi yığıncağı keçirildi (359, 140-141). Senat Murad bəylə birlikdə Ağqoyunlu sarayında xidmətə görə 1000 dukat məvacib vermək şərtilə bir nəfər səfir göndərmək barədə məxfi qərar qəbul etdi (26, 96 (6)). Lakin Ağqoyunlu sarayına gediş-gəliş yolları son dərəcə təhlükəli idi. Buna görə də osmanlıların əlinə keçməkdən qorxan diplomatlar-dan heç biri (Françesko Mikell və Cayomo Medi) Təbrizə yola düşməyə razı olmadı. Nəhayət, Venesiya hökuməti bu diploma-tik vəzifəni Katerino Zenoya həvalə etdi. Katerino Zenonun

Əzimli Dilavər

102

Azərbaycana səfir göndərilməsi təsadüfi deyildi. Şərq aləmi ilə yaxından tanış olan Katerino Zeno həm də Ağqoyunlu sarayı ilə qohum idi (134, 204-205; 26, 96). Bu cəhət Venesiya diplomatı-na tapşırılmış hərbi-siyasi vəzifənin yerinə yetirilməsinə müsbət təsir göstərə bilərdi. Venesiya hökuməti bu məqsədlə Katerino Zenoya iki yazılı təlimat vermişdi. Göstərilən təlimatlardan birincisi hələ 1471-ci ilin mayın 18-də Senatda müzakirə və təs-diq olunmuşdu (26, 96 (108-111)). Lakin o zaman Venesiya hö-kuməti Senat üzvü Aloizi Donatonun təklifi ilə öz müttəfiqinin (Ağqoyunlu sarayının) xəbəri olmadan İstanbuldan dəqiq xəbər alınana qədər Katerino Zenonun Azərbaycana göndərilməsini tə-xirə salmışdı. Məhz bu məqamda Osmanlı türkləri ilə müharibə-də Venesiyanın vəziyyəti xeyli ağırlaşdı. 1470-ci ilin yayında Osmanlı türkləri 264 ildən bəri Venesiyanın işğalı altında olan Ağrıboz (Eubel) adasındakı Nerroponta sahib oldular və İtaliya-ya gedən yol onların qarşısında açıldı. Venesiya hökuməti Os-manlı qüdrətini sarsıtmaq üçün mühasirə (blokada) üsuluna uyğun əzəmətli bir hərbi plan hazırlamağa başladı. Həmin plana görə, İstanbul mərkəzdə olmaqla bütün Osmanlı əraziləri ələ keçirilməli idi. Şərqdən Ağqoyunlular, şimaldan Böyük Orda, dənizdən Venesiya donanması hücum etməli idi. Bu plana görə, Ağqoyunlu padişahı Uzun Həsənlə danışıqlar aparmaq Venesi-yanın ən təcrübəli senyorları-Katerino Zenoya və İosafato Bar-baroya tapşırılmışdı (170, 75-76; 380, 115, 139-140). Venesiya hökumətinin 18 may 1471-ci il tarixli məxfi təlimatında Uzun Həsənlə hərbi-siyasi ittifaq bağlamaq və onu tezliklə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün səfir Katerino Zenonun Ağqoyunlu sarayında atacağı təqribən hər bir addım öncədən müəyyən olunurdu. Venesiya diplomatı arzuolunan məqsədlərə nail olmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməli idi. Katerino Zeno hətta Uzun Həsənin həyat yoldaşı-keçmiş Trabzon imperatoru IV İoannın qızı Dəspinə xatunla (Teodora və ya Feodora ilə) sıx əlaqə yaratmalı, Ağqoyunlu imperiyasını osmanlılara qarşı müharibəyə qaldırmaqda onun köməyindən is-


103

tifadə etməli idi (26, 97; 57 233; 373, 492-493). Ağqoyunlu im-periyasının qüdrətli hökmdarının sarayında işə başlamış təcrübə-li venesiyalı diplomat İosafato Barbaronun da fəaliyyətində bu prinsiplərə əməl olunmalı idi. Qeyd edək ki, bu dövrdə beynəl-xalq aləmdə mürəkkəb siyasi vəziyyət hökm sürürdü. Həm Av-ropada, həm də Ön Asiyada beynəlxalq münasibətlər dəyişkən idi. Bu münasibətlər Osmanlı türklərinin siyasi, hərbi fəallığın-dan asılı idi. II Məhəmmədin rəqiblərinin düşərgəsinin daxilində ziddiyyətlər artmaqda idi. Avropanın bir sıra dövlətlərinin Os-manlı türklərinə qarşı öz hərbi qüvvələrini göndərmək istəmə-məsi məhz bu halın göstəricisi idi. Müttəfiqlərin bir qismi hesab edirdi ki, Osmanlı türkləri üzərində qələbə Venesiyaya qeyri-adi uğurlar gətirə bilər, çünki Venesiyanın Uzun Həsən kimi güclü bir müttəfiqi var idi (170, 76).

Osmanlı imperiyasına qarşı təşəkkül tapmış "hərbi liqa"nın uğursuzluğa düçar olacağı labüd idi. Bunu Venesiya rəhbərləri də başa düşürdülər. Onlar müharibənin bütün ağırlığını ağqo-yunluların üzərinə salmaq istəyirdilər. Osmanlı və Ağqoyunlu imperiyaları arasındakı toqquşmanı sürətləndirmək Ağqoyunlu sarayına göndərilmiş bütün diplomatlara verilmiş başlıca tapşı-rıq idi. Məhz bunun nəticəsində osmanlıları ağqoyunluların gücü ilə məğlub etmək siyasəti yeridən Venesiya Respublikası başçı-ları Avropadakı digər müttəfiqlərlə əldə olunmuş razılığın əksi-nə olaraq osmanlılara qarşı ağqoyunlularla eyni zamanda hərbi əməliyyatlara başlamadılar. Sultan II Məhəmməd Fateh isə bun-dan məharətlə istifadə etdi. O, Ağqoyunlu qoşunlarının Venesi-yanın, digər Avropa dövlətlərinin hərbi qüvvələri ilə birləşə bilə-cəyi və Uzun Həsənin qərbdən göndərilən odlu silahları ələ keçirəcəyəi yeganə hərbi-strateji məntəqə olan Qaramanın fəthi-ni başa çatdırdı (82, 298-316). Beləliklə, Ağqoyunlu imperiya-sının Aralıq dənizi sahilində Avropadakı müttəfiqləri ilə birləş-mək, odlu silahlar ələ keçirmək imkanı aradan qaldırıldı. Məhz bu məqamdə osmanlılara qarşı gələcək müharibədə qələbə qa-zanmaq imkanı da əldən çıxdı. Hadisələrin sonrakı inkişafı gös-

Əzimli Dilavər

104

tərdi ki, aparılan danışıqlara baxmayaraq, Ağqoyunlu imperiyası Osmanlı türkləri ilə müharibədə yalqız qaldı. Uzun Həsənin bəzi gümanları özünü doğrultdu. Çünki o, Avropa dövlətlərinin ver-dikləri vədlərə şübhə ilə yanaşırdı. Venesiya səfiri Katerino Ze-nonun Ağqoyunlu hökmdarının Ərzincandakı hərbi düşərgəsin-dən İtaliyaya göndərdiyi 27 iyul 1473-cü il tarixli məktubu da bunu sübut edir. Məktubdan aydın olur ki, Uzun Həsən qarşıdakı hərbi əməliyyatlar zamanı Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiya-sına qarşı Avropadan vahid cəbhədə hücuma keçəcəklərinə hələ də arxayın deyildi (372, sən: 11, 131). Lakin buna baxmayaraq Uzun Həsən müttəfiqlik öhdəliklərinə sadiq qaldı. Osmanlıları Qaramandan çıxarmış Ağqoyunlu qoşunları Aralıq dənizi sahil-nə çıxdılar. Avropadakı müttəfiqlərlə birləşmək, Qərbdən odlu silahlar, habelə artilleriya mütəxəssisləri-topçular gətirmək üçün əlverişli imkan yarandı. Lakin Uzun Həsənin qərbdəki müttəfiq-ləri əldə olunmuş razılığın əksinə olaraq Aralıq dənizi sahilinə hərbi qüvvə və odlu silah göndərmədilər. İkiüzlü siyasət yeridən və ağqoyunluların hərbi uğurlarından istifadə edib dinc yolla os-manlılaradan ticarət imtiyazları qoparmaq ümidində olan Vene-siya Respublikası müşahidəçi mövqeyində qaldı. Beləliklə, Və-təndən uzaq düşmüş, sayca az olan Ağqoyunlu hərbi qüvvələri müttəfiqlərin xəyanəti nəticəsində ağır vəziyyətə düşdülər. Ağqoyunlular qısa müddət ərzində əldə etdikləri böyük uğurlar-dan bəhrələnə bilmədilər. Qaraman ərazisi yenidən osmanlıların əlinə keçdi (26, 102-103). Təbiidir ki, Ağqounlu imperiyasının Aralıq dənizi sahilində müttəfiqləri ilə birləşmək planı Fatehi də dərindən narahat edirdi. Buna görə də o, Azərbaycana qoşun yeritmək qərarına gəldi. Avropa dövlətlərinin məkrli diplomatik siyasəti nəticəsində iki türk imperiyası müharibəyə ciddi hazırla-şırdı. Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı imperiyasını sıxışdırıb bü-tün Anadoludan çıxarmaq, dənizlərə çıxış əldə etmək istəyirdi. Fateh isə özünün arxasında olan güclü Ağqoyunlu imperiyasını sarsıtmaq, yenidən Avropaya hücum etmək qərarında israrlı idi. Ağqoyunlu padişahı öz niyyətini gerçəkləşdirmək üçün səfirlə-


105

rini yenidən Avropa dövlətlərinin saraylarına göndərməyə başla-dı. Avropa dövlətləri, o cümlədən Venesiya Respublikası təcrü-bəli diplomatları vasitəsilə hər iki türk imperiyası arasında olan ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi. Bu diplomatik səylər öz nəticəsini verdi. 1473-cü il avqustun 1-də Malatya yaxınlığında, Fərat çayı sahilində ağqoyunlularla osmanlılar arasında qanlı döyüş baş verdi və ağqoyunlular parlaq qələbə əldə etdilər. La-kin Malatya döyüşündən 10 gün keçdikdən sonra, 1473-cü ilin avqustun 11-də Ərzincanla Ərzurum arasında - Üçağızlı dərəsin-də, Tərcan düzündə (bəzən bu döyüşü «Tərcan döyüşü» də adlandırırlar), Otluqbeli adlanan yerdə qeyri-bərabər döyüş baş verdi və səkkiz saat davam etmiş həmin döyüşdə ağqoyunlular məğlubiyyətə uğradılar. Bu döyüşdə Osmanlı qoşunları da xeyli tələfat verdilər. Beləliklə, Otluqbeli döyüşü ilə Ağqoyunlu-Os-manlı müharibəsi (1472-1473) sona yetdi. Sultan II Məhəmməd ən təhlükəli rəqibi üzərində gözlənilmədən əldə etdiyi həlledici qələbədən sonra müharibəni davam etdirmədi. O, ağqoyunlular- la sülh bağlayaraq İstanbula qayıtdı (82, 368; 26, 111-113). İki türk imreriyaları arasında baş vermiş müharibələr onların həyatı-na ağır təsir göstərdi. Bu müharibələrdən sonra özünə gələ bi-lməyən Ağqoyunlu imperiyasını Uzun Həsənin ölümündən son-ra daxili münaqişələr bürüdü. Bu da Ağqqoyunlu imperiyasının süqutunda mühüm rol oynadı (331, 135-136). Canlı qüvvə və hərbi sursat cəhətdən ciddi itkilərlə üzləmiş Osmanlı imperiyası-nın isə Avropa ölkələri ilə bağlı olan hərbi planlarının həyata keçirilməsi yolunda əngəllər yarandı. Sultan II Məhəmməd Fate-hin «İtaliya səfəri» baş tutmadı. Beləliklə, italyan dövlətləri Os-manlı hücumundan xilas oldular. Osmanlı-Ağqoyunlu mühari-bələrində ən çox qazanan Avropa dövlətləri oldular. Baş verən qarşıdurmasının nəticələri sonralar bir çox Şərq xalqlarının hə-yatına özünün mənfi təsirini göstərdi.

Əzimli Dilavər

106

III FƏSİL

XVI ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ

OSMANLI İMPERİYASI

3.1 «Böyük coğrafi kəşflər» və onun dünya ticarət sisteminə təsiri

XVI əsrdə beynəlxalq ticarətdə böyük dəyişikliklər baş

verdi. Xristofor Kolumbun Amerikanı «kəşf» etməsindən (1492) və Vasko da Qamanın Ümid Burnuna gedib çatmasından (1498) sonra müstəmləkəçilik dövrü başlandı. Bu dövr isə sonrakı dörd əsr boyunca şərq ölkələrinə Qərbi Avropa siyasi hakimiyyətinin tədricən artan təsiri ilə səciyyəvidir. Avropalılar Hindistana yeni dəniz yolunu özləri üçün kəşf etdilər. Qərbi Avropanın ədviyyat bazarına birbaşa çıxışı təmin edildi (236, 126; 311, c.5, 63). Odlu silahlarla möhkəmləndirilmiş Portuqaliya dəniz donanması qısa zamanda Hind okeanı vasitəsilə ticarəti öz nəzarəti altına aldı. Hə-min dövrdə bu hövzədə onların qarşılarına çıxacaq ciddi bir dəniz dövləti yox idi. Beləliklə, ümumdünya miqyasında Avropa döv-lətlərinin ekspansiyasının əsası qoyuldu. XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəllərində Hindistan Portuqaliyanın müstəmləkəçiliyinin başlı-ca obyektinə çevrildi (66, 146; 189, c.5, 131; 161, 49). Kompasın tətbiqi bu dövrdə dünyada ən mühüm hadisələrdən biri oldu. Kompas italyanlara Şərqin hesabına XII əsrin sonlarından məlum idi. 1300-cü ildən sonra isə kompasdan istifadə geniş vüsət aldı (275, 112). Kompasın tətbiq edilməsi nəticəsində avropalılar tərə-findən Hindistana dəniz yolunun açılması ilə bərabər Xristofor Kolumb tərəfindən Antil adalarının, bunun ardınca Amerika ma-terikinin «kəşf» edilməsi, ingilis iqtisadçısı Adam Smit tərəfindən bütün yeni tarixin ən mühüm amilləri sayılır. Bu amillərin təsiri altında ticarətin xarakterində əsaslı dəyişikliklər baş verdi: ticarət


107

artıq Aralıq dənizinin, Şimal dənizinin və Baltik dənizinin məh-dud hüdudlarından çıxdı, okean səciyyəsi aldı, Atlantik okeanının və Hind okeanının qovuşduğu ərazidə cəmləşdi. Orta əsrlərin məşhur tacirləri sayılan hanzalılar (alman liman şəhərlərinin itti-faqına daxil olanlar), italyanlar bu ticarətdə hakim mövqeyə malik ola bilməzdilər. Atlantik okeanına yaxın olan ərazilərdə yaşayan xalqlar həmin ticarətə yiyələndilər, onun sahibinə çevrildilər. Portuqallar, ispanlar, hollandlar, ingilislər, fransızlar bu xalqlar sı-rasında idilər. Onlar 300 il ərzində beynəlxalq ticarətə nəzarət et-mək uğrunda çəkişdilər (236, 126).

Okean ticarətinin inkişafı yeni müstəmləkəçilyin yayılma-sına təkan verdi. Yeni müstəmləkəçilik XVI əsrdən başlandı, dünya bazarının təşəkkülünə səbəb oldu. Dünya ticarətinin inki-şafı, Avropa sərmayəsinin təsərrüfat ucqarlarında genişlənməsi üçün şərait yarandı. XVI əsrin sonlarına doğru Yer kürəsinin av-ropalılara məlum olan hissəsi ekvatordan yuxarı istiqamətdə 6 dəfə artdı (275, 115; 250, 81-82). Müstəmləkəçiliyin müsbət rol oynaması da qeyd olunmalıdır. Bu hadisəyə müsbət və mənfi xüsusiyyətlər məcmusundan yanaşılmalı və etiraf olunmalıdır ki, bu sistem cəmiyyətin tarixi inkişafının müəyyən mərhələsində kapitalizmin obyektiv nəticəsidir (291, 207). Bu baxımdan XVI yüzillik Qərbi Avropada «kapitalizm dövrünün ilk əsri» sayılır (284, 4). Çünki XVI əsr Qərbi Avropa həyatında yeni coğrafi kəşflər və beynəlxalq münasibətlərin təşəkkülü ilə, Avropada, Asiyada, Amerikada böyük ictimai sarsıntılarla səciyyəvi olmuş-dur. XVI əsrdə Avropa elmində, texnikasında, gəmiqayırma sə-nətində və dənizçilikdə xeyli irəliləyişlər baş verdi. XIV əsrdən başlayaraq inkişaf edən xəritəçilik bu əsrdə yeni vüsət aldı. Xə-ritələr kütləvi şəkildə hazırlanmağa başlandı. Hərbi və sürətli gə-milərlə yelkənli gəmilərin qurulmasında yaxınlaşmalar baş verdi (ensiz və uzun qalerlər). Qalerlər dairəvi şəkil aldı. Yeni okean gəmisi olan karavellalar (birgöyərtəli, hündürbortlu yelkənli gə-milər) meydana çıxdı. Karavellalar dünya tarixində ilk okean gəmiləri oldular (256, 104-105; 275, 112-115). XVI əsrdən inki-

Əzimli Dilavər

108

şaf edən diplomatik əlaqələr yeni istiqamətlərdə davam etməyə başladı. Məhz buna görə də yeni dövrün diplomatiya tarixi XVI əsrin sonlarından başlanır, Birinci Dünya müharibəsinin sonuna-Versal sülhünün (1919) bağlanmasına qədər davam edir. Həmin dövrdən başlayaraq dünya ticarət əlaqələri genişlənməyə başla-dı. Əmtəə-pul münasibətləri daha da möhkəmləndi. Dünya tica-rət yolları, mərkəzləri Aralıq dənizindən və Baltik dənizindən Atlantik okeanına keçir, bu isə italyan və alman ticarətinə dağı-dıcı zərbə endirirdi (218, c.1, 167; 221, c.7, 74). 1498-ci ildə Hindistan sahillərində görünmüş Qərbi Avropa gəmilərinin tez-liklə Uzaq Şərqə doğru irəliləməsi, onların dənizlərdə Çinə yö-nələn ticarət yollarını ələ keçirməyə başlaması məhz bu ekspan-siyasının nəticəsi idi (226, 132). Beləliklə, beynəlxalq ticarət ka-pitalizmin üzvi tərkib hissələrindən biri kimi inkişaf etməyə baş-ladı (263, 13). Müstəmləkəçilik dövrünün başlanması ilə XV-XVII əsrlərdə dəniz vasitəsilə yükdaşımalar da sabit səciyyə al-mağa başladı, bu yükdaşımaların coğrafiyası genişləndi. Bu yük-daşımalar artıq müstəmləkə ticarətinə xidmət edir, ilkin sərma-yənin yaranmasında fəal rol oynayır, müstəmləkə sisteminin tə-şəkkülü prosesinə təkan verirdi (263, 48). Qərbi Avropa ölkələ-rinin iqtisadi tarixinə baxış beynəlxalq ticarətə nəzarət mərhələ-lərinin də dövrləşdirməsinə də imkan verir: XVI-XVIII əsrlərin ticarət tarixi mərhələsində öncə hökmran mövqelər portuqallara və ispanlara məxsus idi (təxminən 1600-cı ilə qədər), sonra isə liderliyi hollandlar və ingilislər ələ keçirdilər (XVII-XVIII əsr-lər). Holland-ingilis rəqabətində İngiltərə qalib gəldi və XVIII əsrin sonunda «birinci Dünya ticarət imperiyası» adını aldı. XVI əsrdə isə Afrikanın qərb və Hindistanın Malabar, Kambay və Koromandel sahillərindəki kəşflər Qərbi Avropada ilkin olaraq portuqallara məxsus idi. Onlar Seylon, Malakka, Zond (Sumatra, Yava, Çelebes) və Moluka adalarında (bu adaları «ədviyyat ada-ları» adlandırırdılar), 1563-cü ildə isə Çində Makao adalarında möhkəmləndilər. "50 il ərzində onlara Maderadan Yaponiyaya qədər, 150 dərəcəlik en dairəsində özlərinin faktoriyalarını ya-


109

ratmaq müəssər oldu" (236, 128). Bu isə onların Avropa ekspan-siyasında liderlik mövqeyini təmin etdi. Avropa portuqal və is-pan müstəmələkəçiliyi vasitəsilə dünya iqtisadi sisteminin bir hissəsinə çevrildi. Ədviyyat və ətirli maddələrlə, şəkər və pam-bıqla ticarət portuqalların əlinə keçdi. XVI əsrdə ədviyyat ticarə-ti bütünlüklə Portuqaliyanın inhisarında elan olundu. Lissabon beynəlxalq ticarətin mərkəzinə çevrildi. Məhz bu şəhər Hindis-tan-Avropa əlaqələrinin həyata keçirilməsində vasitəçi rolunu oynamağa başladı. Lissabona daşınan Hindistan məhsulları digər ölkələrə aparılırdı. Portuqallar Hind okeanının yeganə hakimi sayılırdılar. Hind okeanında Ərəb tacirlərinin iştirakı sıradan çı-xarıldı, İran-Hindistan ticarəti isə onların istehkamlarından yan keçirdi, heç bir gəmi onların icazəsi olmadan Hind okeanında üzə bilməzdi, əks halda həmin gəmilərə «quldur gəmiləri» kimi baxılırdı. Bağlanan bütün müqavilələrdə ticarət yalnız portuqal-lara məxsus olan sahə kimi qeyd edilirdi (236, 128; 208, 369, 427; 189, c.5, 133). Portuqalların Hindistanda görünmələri və Hind okeanı hövzəsinə nəzarət etmələri Avropada, Yaxın və Or-ta Şərqdə qüvvələr müvazinətini pozdu. Sahib olduğunu qoru-mağa və Hindistan ticarətində yeganə hökmran rolunu saxlama-ğa çalışan Portuqaliya üçün bu ticarətdə öz rəqiblərinin - Misirin (1517-ci ildən sonra Osmanlı imperiyasının) və Qırmızı dəniz vasitəsilə Hindistan məhsulları üzərində inhisar mövqeyini tutan Venesiyanın ticarət fəaliyyətini blokadaya almaq vacib idi. 1520-ci ildən başlayaraq məhz bu plan əsasında Portuqaliya ilə Efiopiya (Həbəşistan) arasında əlaqələr yarandı. Afrikanın bu dövləti ilə əlaqələr quran Portuqaliya onun üzərində öz siyasi və ideoloji hökmranlığını bərqərar etməyə cəhd edir, Efiopiyanın müsəlmanlar tərəfindən fəthinə mane olmaq istəyirdi. Hindistan ticarətindən əldə olunan gəlirin və bu ticarətdə inhisar mövqeyi-nin əhəmiyyətini dərindən dərk edən portuqallar çalışırdılar ki, hazırladıqları xəritələr gizli qalsın və sahib olduqları Afrika əra-ziləri barədə məlumatlar Avropada yayılmasın. Dənizçilərə onların səyahətləri və kəşfləri barədə susmaq əmri verilmişdi. Bu

Əzimli Dilavər

110

barədə təsvirlər salnamələrdən pozulmuş və xəritələr çıxarılmışdı. Xəritələrin hazırlanması məsələsi Portuqaliya kralının səlahiyyə-tində olduğu elan edilmişdi (312, 138-139). Beləliklə, XVI əsrin ortalarına doğru portuqallar Hind okeanını qövsvari əhatə edən və bir-birindən uzaq məsafələrdə yerləşən hərbi-dəniz bazaları siste-minə istinadlanan böyük müstəmləkə imperiyasını yaratdılar. Por-tuqaliya müstəmləkəçiliyində xüsusi xidmətləri olmuş D.Albu-kerki hakimiyyətin illik gərinin bir milyon kruzado olduğunu gös-tərirdi. XVI əsrdə Portuqaliya müstəmləkəçiliyinin ən yüksək həddə çatmasını tədqiqatçılar bir neçə səbəblə izah edirlər. Əvvə-la, bu dövrdə Portuqaliya əlverişli coğrafi məkanda yerləşirdi, sər-fəli beynəlxalq siyasi şəraitlə üzləşmişdi. Portuqaliya bu əlverişli şəraitdən istifadə etməklə Atlantik okeanının sahillərində, Aralıq dənizinin ticarət yollarında, Şimali Afrikada və Levantda, Qərbi və Şimal-Qərbi Avropada möhkəmlənmişdi. İkincisi, Portuqaliya həmin dövrdə Avropanı bürümüş daxili çəkişmələrdən kənarda idi. Bu isə ona digər Avropa dövlətlərindən fərqli olaraq öz gücü-nü dəniz ekspansiyalarına döğru yönəltməyə imkan verirdi. Portu-qaliyanın qələbələrini şərtləndirən səbəblərdən biri də Asiya və Afrikanın iri dövlətlərinin daxili müharibələrdə və münaqirşələr-də çəkişməsi oldu. Həmin dövlətlər ağır siyasi vəziyyətdə idilər. Buna görə də onlar müstəmləkəçilərə qarşı birgə müharibə apara bilmədilər. Tədqiqatçıların fikrincə, Portuqaliyanın qələbələrini sürətləndirən mühüm amillərdən biri də Asiya, Afrika və Cənubi Amerika xalqlarının, dövlətlərinin daxilən möhkəm birliyə malik olmaması idi. Bu isə portuqallara üç materikdə tezliklə möhkəm-lənməyə şərait yaradan əsas səbəblərdən idi. Yaranmış əlverişli şəraitdən bəhrələnən portuqallar tayfalar, irqlər, dinlər arasındakı fərqlərdən, çəkişmələrdən məharətlə istifadə edir, onları bir-birinə qarşı qoyur və onların üzərində öz nəzarətlərini qururdular (312, 143-144). O da məlumdur ki, Hindistana ilkin ekspedisiyalarda portuqallarla birlikdə italyan və alman tacirləri də iştirak edirdisə, bir müddətdən sonra onlar bu yarımadadan, ticarət əməliyyatla-rından uzaqlaşdırıldılar. Daha sonralar isə öncə bütün portuqalla-


111

rın üzünə açıq olan ticarət tədricən Portuqaliya kralının əlində cəmləşməyə başladı, yəni inhisara alındı (istiot ticarətinin artıq birbaşa kralın inhisarında olduğu elan edilmişdi). Lakin "Portuqa-liyanın dəniz işğalları" uzun çəkmədi. Çünki Portuqaliya Avropa dövlətləri içərisində müstəmləkəçilik fəaliyyətinə lazımi səviyyə-də hazırlıqlı deyildi. Tədqiqatçılar Portuqaliyanın fəaliyyətini «dəniz quldurlarının yüksək sürət götürməsi» ilə müqayisə edir-lər. Portuqallarla bağlı hindlilər belə deyirdilər: "Tanrının insan-lara rəhmi gəlib ki, portuqallar pələnglər və şirlər kimi az olublar, əks halda onlar bütün insan nəsillərini məhv edərdilər" (236, 128).

XVI əsrdə «coğrafi kəşflər» adı altında baş verən yeni ha-disələr Avropaya qiymətli metalların axınını təmin etmiş, Qərb dövlətləri arasında Yeni Dünya sistemində nüfuz qazanmaq uğ-runda mübarizə başlanmışdı. Bu zamana qədər isə Hindistan məhsulları ərəb gəmiləri ilə Qırmızı dənizə, Bəsrə körfəzi vasi-təsi ilə Suriya limanlarına və ya İsgəndəriyyəyə gətirilir, bura-dan Venesiya gəmiləri ilə Avropaya daşınırdı (41, 457, 461). Hindistandan daşınan ədviyyat məhsullarına nəzarət edən portu-qallar Bəsrə körfəzinə də yiyələnmək üçün bir sıra tədbirlərə əl atdılar. Cahit Doğan bu hadisəyə əsaslanaraq müqayisəli təhlil aparmışdır. Həmin tədqiqatçı qeyd edir ki, Hindistandan əldə edilən ədviyyat, civit, xam ipək və s. məhsullar Hələb yolu ilə daşındığı təqdirdə 1.465.000 filori ödəmək lazım olduğu halda, bu əmtəələr Ümid Burnu yolu ilə nəql edilərkən həmin məbləğ 511 min filori olurdu. Qalan 954 min filorilik fərq isə imperiya-nın (Osmanlı-D.Ə.) gömrük və vergi qiymətləri olmuşdur. Onu da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, bu qiymətlər bir və ya bir neçə gəminin bir səfərinə aiddir. Buna görə də portuqalların Uzaq Şərq ticarətini inhisara almaqla Hindistan məhsullarını bu yolla Avropaya daşımaları qısa zamanda Aralıq dənizi ticarətinin böhrana sürüklənməsinə səbəb olmuşdu. Böhranın təsir qüd-rətini sübut etmək üçün bir faktı göstərmək kifayətdir: 1504-cü ildə İsgəndəriyyəyə və Beyruta gedən Venesiya gəmiləri ədviyyat ala bilməmişdilər. Hind okeanında Portuqaliya haki-

Əzimli Dilavər

112

miyyəti tədricən artmış və bu artıma görə də Anadolu və Suriya vasitəsilə aparılan Aralıq dənizi ticarəti də əhəmiyyətini itir-məyə, Osmanlı imperiyasının gəlirləri isə azalmağa başlamışdı (66, 146-147). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Yavuz Sultan Səli-min Misirə və Azərbaycana hərbi yürüşlərini zəruriləşdirən sə-bəblər bunlar idi. Misiri fəth etməklə Şərqi Afrika sahillərini öz əlində saxlamaq istəyən Sultan Səlim Səfəvi dövlətinin ərazi-lərinə sahib olmiaqla Hörmüzə və Bəsrəyə yiyələnmək və bu-nunla da portuqalların Hind okeanında ağalığına son qoymaq istəyirdi. Portuqallar da Misirə yiyələnməklə bu ərazilərdə ge-dən ticarəti bütünlüklə öz əllərində saxlamağa çalışırdılar. Ara-lıq dənizində mübarizə aparan osmanlılar okean ticarət yolunun əhəmiyyətini yaxşı anlayırdılar. Buna görə də hələ II Bəyazid Portuqaliyanın Qırmızı dənizdə və Hind okeanında hakimiyyə-tini sarsıtmaq üçün mübarizə edən Misir Məmlük sultanı Qan-sunu dəstəkləmiş, Süveyşdə osmanlı ustalarının nəzarəti ilə otuz qaler düzəldilməsi üçün lazımi materiallarla birgə 300 dəmir top, 150 dirək, 3000 kürək, zəruri miqdarda yelkən və s. ilə bə-rabər səkkiz gəmi yollamışdı. Bu ləvazimatların aparılmasına və gəmilərin hazırlanmasına Kamal Rəis rəhbər təyin edilmişdi (41, 458-459). 1509-cu ildə Qansu Quri (1500-1516) Qırmızı dəniz-də portuqallarla döyüşmək üçün lazımi donanma materiallarını və odlu silahı Osmanlı imperiyasından istəmişdi. Osmanlı imperiyası da 1511-ci ildə 400 top, 300 tüfəng, 30000 ox, 40000 kantar barıt və bir qədər də mis göndərməklə Misir məmlüklə-rini portuqallara qarşı mübarizədə dəstəkləmişdi. Bu yardımlarla birgə gəmi həzırlamaq üçün əsgərlər də göndərilmişdi (46, 795-798). Misirin Osmanlı sultanı tərəfindən fəthinin Osmanlı-Por-tuqaliya münasibətlərinə təsirini göstərmək üçün oraya göndə-rilmiş Salman Rəisin raportlarına diqqət yetirmək kifayətdir. Salman Rəis Misirin fəthindən sonra - 1525-ci ildə yazdığı raportda sultanın diqqətini Qırmızı dənizə və Hind okeanına çı-xışın, bu dənizlərdə portuqallarla rəqabətə girməyin, ticarət yol-larında bəhrələnməyin faydalarına yönəltmiş və bu məqsədlərə


113

nail olmaq üçün güclü bir donanma qurulmasının vacibliyini qeyd etmişdi (41, 458-459). 3.2. XVI əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər imperiya-sının Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqə-lərin Səfəvi–Osmanlı, Səfəvi-Avropa münasibətlərinə təsiri.

XVI əsrin əvvəllərində Portuqaliyanın okean ticarətini in-hisara almaq cəhdləri Osmanlı imperiyasının ticari maraqlarına zərbə endirdi, onun ticarət hökmranlığında ciddi təhlükəyə çev-rildi. Digər tərəfdən, Portuqaliyanın Hörmüzdə möhkəmlənmək istəyi XVI əsrin əvvəllərində Asiyada Ağqoyunlu imperiyasını əvəzləmiş qüdrətli Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının (1501-1736) maraqları ilə toqquşurdu. Məlumdur ki, portuqaliyalılar Hörmüzdə görünərkən həmin məntəqə Azərbaycan Səfəvilər im-periyasından vassal asılılığında idi (179, 31). Bu asılılıqdan qur-tulmağa çalışan Hörmüz şeyxi ilkin mərhələdə portuqallarla da-nışıqlara başladı. Danışıqlar yolu ilə bu məntəqəyə sahib olmaq istəyən azsaylı portuqallar Hörmüzün əzəmətli qoşunları qarşı-sında fövqəladə bir qorxu və həyəcan hissi keçirirdilər. Lakin aparılan danışıqlar bir nəticə vermədi və tərəflər arasında qanlı bir döyüş başlandı. Nəticədə Hörmüzü müdafiə edənlərin çoxu öldürüldü və bu məntəqə portuqaliyalılara təslim edildi (1507-ci ilin oktyabrında). Hörmüz qoşunları və dəniz təchizatı Albuker-kinin qüvvələrindən üstün idi, lakin Hörmüz adasının portuqa-liyalılar tərəfindən tutulması onların toplara və odlu silahlara malik olması sayəsində mümkün olmuşdu. Tərəflər arasında bağlanmış müqavilə portuqallara Hörmüzdə geniş fəaliyyət im-kanları yaratdı. Həmin müqaviləyə görə, Hörmüz şeyxi Portuqa-liya kralına xərac verməli və ona tabe olmalı idi. Hörmüz şeyxi Portuqaliya kralına 5 min əşrəfi məbləğində müharibə cəriməsi (kontribusiya) və həmçinin hər il 15 min əşrəfi məbləğində xə-rac verməyi öhdəsinə götürürdü. Hörmüzə gətirilən Portuqaliya məhsulları vergilərdən və gömrük rüsumlarından azad olunurdu-

Əzimli Dilavər

114

lar. Hörmüz gəmiləri Portuqaliya tərəfinin icazəsi olmadan tica-rət edə bilməzdilər. Hörmüz şeyxi Portuqaliya əmrlərının yaşa-yışı üçün xüsusi yer ayırmalı idi. Hörmüzdə portuqaliyalılar tə-rəfindən alınan məhsulların vergisi və dəyəri Hörmüz əhalisi və təbəələri üçün də eynilə, müəyyən edilmiş miqdarda olmalı idi. Hörmüzdən başqa yerlərə göndərilən əmtəələrdən də vergi alın-malı idi. Bunun müqabilində Portuqaliya kralı məntəqənin idarə-çilik məsələsində Hörmüz şeyxinin şərtlərini qəbul etdi, Hörmü-zün müdafiə işlərində ona yardım etməyi öhdəsinə götürdü. Hör-müz sularında gəmiçilik azad hesab edilirdi (40, 230-231; 304, 35; 367, 110-128). Hörmüzün beynəlxalq ticarətdə tutduğu möv-qeyi nəzərə alsaq, portuqalların əldə etdikləri nəticə həddən artıq uğurlu idi. Hörmüz boğazı İran körfəzində mühüm strateji möv-qeyə malik olan ərazi idi. Adətən Hörmüz haqqında danışarkən deyirdilər ki, burada "yeddi iqlimdən gələn tacirlər" vardır (304, 29-32). Hörmüzün sərvəti barədə vaxtilə venesiyalı Marko Polo (XIII əsr) (227, 211) və Tver taciri Afanasi Nikitin də bəhs et-mişlər (255, 55, 63-64). Hörmüz barədə portuqallar belə deyir-dilər: "Əgər Dünya bir üzük olsaydı, Hörmüz onun almazı ola bilərdi" (304, 32). Hindistan və Çin ticarətini Avropa ilə əlaqə-ləndirən Hörmüzün əhəmiyyəti o dərəcədə böyük idi ki, avropa-lılar bu ticarətdə vasitəçilik uğrunda daim mübarizə aparırdılar. Hələ 1306-cı ildə genuyalılar Hörmüzdə gəmilər hazırlamağa cəhd etmişdilər (304, 32). Beləliklə, mühüm bir ticarət mərkəzi portuqalların əlinə keçdi. Hörmüz portuqallırın Hindistana yönə-lən okean yolunda başlıca məntəqə rolunu oynamalı idi. Bu məntəqəyə sahib olmuş portuqallar Hindistan və səfəvilər ara-sında gedən bütün okean ticarətini ələ keçirmək və səfəviləri bu ticarətdə bütünlüklə özlərindən asılı hala salmaq istəyirdlər. Həmin ticarət öz həcminə görə çox böyük idi. O, səfəvilərə həd-siz dərəcədə gəlir gətirirdi. Başlıca əmtəə isə ədviyyat idi. Səfə-viləri Hindistan tacirləri ədviyyatla təmin edirdilər. Portuqaliya Hörmüzü ələ keçirdikdən sonra hind tacirlərinin Səfəvi dövləti ərazilərinə gətirdikləri ədviyyatın həcmi kəskin şəkildə azaldı.


115

Həmin ədviyyata sahib olan portuqallar isə bu məhsulu okean yo-lu ilə Qərbi Avropya daşıyır, baha qiymətə satırdılar. Hörmüzü ələ keçirdikdən sonra Hindistanla səfəvilər arasında gedən okean ticarətini inhisara almış portuqallar səfəvilərə özlərinin ticarət şərtlərini qəbul etdirməyə başladılar. Məhz buna görə də sə-fəvilərlə portuqallar arasında ciddi ticarət ziddiyyətləri yarandı. Bu isə tez-tez hərbi toqquşmalara gətirib çıxarırdı. Bu cür toq-quşmalar zamanı portuqallar səfəvilərin Hörmüzə çıxışını bağ-layır, bununla səfəvilərin Hindistanla okean ticarəti kəsilirdi. Bu tədbir nəticəsində Azərbaycan Səfəvi imperiyasına böyük ziyan-lar dəyirdi. Beləliklə, Portuqaliya ilə Səfəvi imperiyası arasındakı münasibətlər düşmənçilik səciyyəsi daşıyırdı (321, 117-118).

Avropadan şərqə doğru yeni dəniz yolunun açılması Misi-rin, Osmanlı imperiyasının və Venesiyanın ticarətinə xeyli təsir etdi, lakin portuqalların dəniz ticarətini, əlaqələrini lazımi səviy-yədə idarə edə bilməməsi tezliklə öz nəticələrini verdi (304, 33; 203, 134). Bunun nəticəsində Venesiyanın ədviyyat bazarındakı ticarəti portuqallar tərəfindən qısa müddət ərzində ziyan çəkdi. Ədənin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması isə portuqalların dəniz ticarətinin, əlaqələrinin zəif olduğunun aşkar göstəricisi idi. Bu hal özünü digər sahədə də göstərirdi: Həmin dövrdə bey-nəlxalq ticarətdə mühüm əmtəə sayılan istiot hər iki yolda (okean yolu ilə və quru yolla, köhnə yolla) eyni qiymətdə idi. 1550-1570-ci illər arasında Avropaya hər iki yoldan təxminən eyni həcmdə istiot və digər ədviyyat məhsulları daxil olurdu. Yalnız Osmanlı imperiyası ilə İspaniya arasında baş vermiş mü-haribələr zamanı Aralıq dənizində ədviyyat ticarəti dayandırıldı. Lakin XVI əsrin sonlarına doğru bu hövzədə ədviyyat ticarəti yenidən çiçəklənməyə başladı. XVII əsrdə Avropada ədviyyat ticarətini öz inhisarlarına almış hollandlar Venesiyanı bu bazar-dan tamamilə sıxışdırıb çıxardılar və ədviyyat bazarında Venesi-yanın üstünlüyünə son qoydular (203, 134).

Beynəlxalq aləmdə baş verən bu hadisə Azərbaycana da öz təsirini göstərdi. Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə çəkisi yeni-

Əzimli Dilavər

116

dən artdı. Konstantinopolun süqutundan sonra Azərbaycanın Avropa ilə zəifləmiş ticarət əlaqələri XVI əsrin əvvəllərində canlanaraq davamlı hal almağa başladı. Şərqə yeni dəniz yolu-nun açılmasından sonra beynəlxalq aləm iki düşərgəyə bölün-müşdü: Okean ticarəti portuqalların və ispanların əlində cəmləş-mişdi, ona görə də Avropanın digər dövlətləri Levant ticarətinə xüsüsu əhəmiyyət verir, Azərbaycanla qarşılıqlı əlaqələr yarada-raq, onun əraziləri vasitəsilə Hindistana çıxmağa çalışırdılar. Həmin dövlətlər üçün iqtisadi maraq ön sırada idi. Çünki kapita-lizmin inkişafının ilkin mərhələsində mühüm rol oynayan manu-fakturalar Azərbaycanda, İranda olan xam ipəyə möhtac idilər. Bu baxımdan XVI əsrin əvvəllərinə dair Azərbaycanın və İranın Avropa həyatına təsirini dəyərləndirməmiş V.V.Bartoldun fikir-ləri ilə razılaşmayan E.S.Zevakinin elmi nəticəsi təqdirəlayiqdir. Vaxtillə V.V.Bartold yazmışdı: "İran dünya ticarətində yalnız ikinci dərəcəli rol oynaya bilərdi. Çünki karvan ticarəti başlıca yeri tutmurdu. İranla dəniz ticarəti isə avropalılara Hindistanla ticarət əlaqələrini tamamlamaq üçün lazım idi. Bu ticarət isə o qədər də gəlirli deyildi. Avropalılar xüsusilə Şah I Abbasın döv-ründə İrana özlərinin siyasi məqsədlərini gerçəkləşdirmək üçün diqqət yetirməyə başladılar. Həmin dövrdə bəzi Avropa dövlət-ləri İrana ən təhlükəli düşmən saydıqları Osmanlı imperiyasına qarşı müttəfiq tapmaq niyyəti ilə yanaşırdılar. İqtisadi maraq bundan sonra gəlirdi ki, onlar ticarətdən istifadə etməklə bundan bəhrələnməyə çalışırdılar"(172, 112). Lakin bu müəllif digər bir kitabında bu cür müddəa irəli sürmüşdür: «Dünya ticarət yolu-nun istiqamətinin dəyişməsinə baxmayaraq, İranla ticarət bu dövrdə avropalılar üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb edirdi. Avro-palı tacirlər İrana başlıca olaraq Gilan ipəyi və qiymətli daş-qaş almaq üçün gəlirdilər» (173, 104-105; 206, 129). Göründüyü kimi, bir sıra Avropa dövlətləri üçün iqtisadi maraq daha önəmli idi və həmin dövrdə xarici bazarlarda Gilan ipəyi xüsusi qiymətə malik idi. Bəlli olur ki, V.V.Bartoldun əsərində bu sahədə prob-lem məsələyə geniş aspektdən yanaşılmamasıdır: XV əsrin son-


117

larından etibarən, beynəlxalq aləmdə baş vermiş dəyişikliklərə uyğun olaraq Azərbaycan bir sıra Avropa dövlətləri üçün həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu baxımdan E.S.Zevakinin V.V.Bartoldun «XVII əsrdə Avro-pa üçün İran və Azərbaycan ticarətinin ikinci dərəcəli olması» haqqındakı müddəalarının Şefer tərəfindən sənədlərlə tədqiq olunmasını göstərməsi maraqlıdır. Əslində, E.S.Zevakin Şeferə istinad etməklə müəyyən məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışır. Şeferin məlumatlarından aydın olur ki, nəzərdən keçirilən dövr-də Fransa, Hollandiya və İngiltərə İranla ticarətə Hindistan tica-rətini tamamlamaq vasitəsi kimi yanaşırdılar. Bununla bağlı E.S.Zevakin qeyd edir ki, V.V.Bartoldun "XVI-XVII əsrlərdə İran-Avropa əlaqələrində başlıca məqsəd Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə idi" müddəası ilə razılaşmaq qeyri-mümkündür. Bu müəllif onu da qeyd edir ki, əgər XVI əsr üçün bu müddəanı qəbul etmək mümkündürsə, XVII əsr üçün ön planda yalnız iqtisadi amil ola bilər. O, daha sonra qeyd edir ki, "doğrudur, Hindistana yeni dəniz yolunun açılmasından sonra İranın Asiya bazarlarında mərkəz rolunu oynaya bilməməsinə baxmayaraq, bu ölkə Avropa tacirləri üçün iqtisadi əhəmiyyətini itirməmişdi. Avropalı tacirlər qiymətli İran və Azərbaycan ipəyinin idxalında maraqlı idilər" (206, 129-130). XVII əsrdə Aralıq dənizi artıq beynəlxalq ticarətin mərkəzi mövqeyini itirmişdi; yeni dəniz yo-lunun açılması ilə Şərq məhsulları yeni yollarla daşınmağa baş-landı və Suriyanın, Misirin dənizsahili şəhərləri qərbi başlıca olaraq Levant əmtəələri ilə təchiz edirdilər. Bütün bunlara bax-mayaraq, bu tənəzzül qeyd edilən səviyyədə deyildi; yalnız XVII əsrin ortalarında Hindistan məhsullarının Hələbə və Qahi-rəyə axını dayandırıldı, lakin Smirna və Hələb limanları hələ də İran və Azərbaycan əmtəələri üçün başlıca bazarlar idilər. Buna görə də E.S.Zevakin Massona istinad edərək yazır ki, "XVII əsrin ortalarında Smirnada, Konstantinopolda (İstanbulda-D.Ə.) və İsgəndəriyyədə ingilis şirkətlərinin fəaliyyəti Hindistanla ti-carətdən az əhəmiyyətli deyildi. Levantdakı ticarət isə hollandlar

Əzimli Dilavər

118

üçün Hindistanla ticarətə bərabər idi" (206, 129-130). Bu isə sü-but edir ki, İranla və Azərbaycanla iqtisadi əlaqələr bəzi Avropa dövlətləri üçün ümdə məsələ idi. Bu dövlətlər sırasına İngiltərə, Hollandiya və Fransa daxil idilər. Digər Avropa dövlətləri üçün isə Azərbaycan Osmanlı imperiyasına qarşı siyasi məqsədlər baxımından daha vacib idi. Bu dövlətlərin sırasına Portuqaliya krallığı, İspaniya, Papalıq, Habsburqlar imperiyası daxil idilər.

Beləliklə, XV əsrin sonlarında-XVI əsrin əvvəllərində okean ticarətinin yaranması beynəlxalq əlaqələrdə Azərbaycanı həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən önə çıxardı. Okean ticarə-tindən kənarda qalmış Avropa dövlətləri Azərbaycanla əlaqələr hesabına özlərinin iqtisadi maraqlarını təmin etməyə, Hindistana çıxışa nail olmağa, okean ticarətində ilkin olaraq inhisarçılığı ələ keçirmiş Avropa dövlətləri isə Azərbaycanla siyasi əlaqələr qurub onunla birgə özlərinin ən güclü rəqibi olan Osmanlı im-periyasına qarşı çıxış etməyə çalışırdılırar. Azərbaycanın maraq-ları da onların maraqları ilə üst-üstə düşürdü. XVI əsrin əvvəl-lərində Portuqaliyanın Hind okeanında ekspansiyası Asiya miqyaslı ticarətin quruluşuna ciddi təsir göstərə bilmədi. Hətta XV əsrin sonlarında Afrikanı əhatə etməklə Hindistana gedən ticarət yolunun avropalılara məlum olması Osmanlı ərazilə-rindən keçməklə Levanta istiqamətlənən tranzit ticarətinin əhə-miyyətini azalda bilmədi. Hindistana dəniz yolunun avropalılar tərəfindən mənimsənilməsi az sonra müsəlman dövlətlərinin maraqlarına ciddi təsir göstərdi. Məhz həmin dövrdən etibarən özündə lazımi qüvvə olduğunu hiss edən Avropa kapitalizmi İslam dünyasını özünün fəal müsətəmləkəçilik ekspansiyasına, təşəkkül tapan kapitalist dünya sisteminin ucqarına çevirdi. Bu təhlükəni Osmanlı imperiyasının hakim dairələri hiss edirdilər. Lakin onlar həmin təhlükənin gələcəyini, müsəlman dövlətləri üçün meydana çıxaracağı tarixi nəticələri irəlicədən dərk edə bilmədilər. Sonrakı tarixi hadisələr sübut edir ki, Osmanlı sul-tanları yeni siyasi məqsədlərini məhz bu dövrdən müəyyən etməyə başladılar. Bu siyasətin mərkəzində isə cənub dənizləri-


119

nə çıxışı əldə etmək, Osmanlı imperiyasını nəinki dünya quru ticarət yollarına nəzarət edən, eyni zamanda dəniz imperiyasına çevirmək məqsədləri dayanırdı. Sultanların əsas məqsədi okean sahillərindəki bütün liamanlara sahib olmaq, həmin limanları Avropa dövlətlərinin işğallarından qorumaq və nəticədə beynəl-xalq ticarətdə dövrün mövcud vəziyyətini saxlamaq idi. Bu nəhəng planın həyata keçirilməsi yolunda Osmanlı hökmdarları-nın qarşısında iki ciddi maneə dayanmışdı: 1) İran körfəzinə çı-xışı əldə saxlayan gənc Azərbaycan Səfəvilər imperiyası; 2) Qır-mızı dənizdə və Hind okeanının ərəb sahillərindəki limanlara nəzarət edən, lakin tənəzzül etməkdə olan Misir məmlükləri dövləti. Beləliklə, orta əsrlər müsəlman dünyasının üç nəhəng imperiyasının maraqları bir–biri ilə toqquşurdu. Bu mənada Türkiyə tarixçisi X. İnalcıkın qənaəti çox obyektivdir. O, qeyd edir ki, Osmanlı fəthlərinin şərqə doğru istiqamətini məhz ticarət yolları müəyyənləşdirdi (204, 134; 253, 29; 85, 51). Belə bir şəraitdə, XVI əsrin əvvəllərində yaranmış Azərbaycan Səfəvilər imperiyası o qədər də asan bir durumla üzləşməmişdi. Azərbay-canda mərkəzləşdirilmiş imperiyanın yaradılması istiqamətində ciddi tədbirlər Şah I İsmayılın dövründə (1501-1524) görüldü. Böyük bir siyasi-ideoloji sistemin təməli üzərində yeni dövlət qurmuş Şah I İsmayıl Ağqoyunlu imperiyası hakimlərinin apar-dıqları daxili və xarici siyasətinə qarşı ümumxalq narazılığından istifadə edərək onun varlığına son qoymuş və 1499-1508-ci illər ərzində Azərbaycanı, təqribən bütün İranı, indiki «Ermənistan» və indiki «Gürcüstan» ərazilərini, Ərəb İraqını əhatə edən güclü bir imperiya yaratmışdı (26, 129-130; 268, c.1, 201-210, 225-235; 7, 39-59; 359, 158-159; 352, 1025a; 345, 179-206). Səfəvi-lər elə bir dövrdə hakimiyyətə gəlmişdilər ki, artıq beynəlxalq aləmdə ciddi, əsaslı dəyişikliklər baş vermiş, avropalılar Hindis-tana yeni yol açmaqla tarixə ümumdünya səciyyə vermiş, Yeni Dünya nizamı təşəkkül tapmağa başlamışdı. Avropada baş vermiş hadisələr həm dövlətçiliyə, həm də beynəlxalq aləmə münasibətdə bu bölgədəki dövlətləri iki fərqli düşərgəyə parçala-

Əzimli Dilavər

120

mışdı. Avropanın bir sıra dövlətlərinin şərq siyasətində XVI əsrdə ən qüdrətli dövrünə daxil olmuş Osmanlı imperiyası ciddi maneə-yə çevrilmişdi. Buna görə də Avropa dövlətləri ona qarşı şərqdə güclü bir müttəfiq tapmağa can atırdılar. Çünki XVI əsrdə Os-manlı imperiyası Avropa dövlətlərinin ekspansiyasına və onların dünya iqtisadi ehtiyatlarına nəzarət vasitələri məcmusuna qarşı çıxa bilən yeganə qüvvə idi (215, c.5, 73). XVI əsrin əvvəllərində əsasən Azərbaycan və İran ərazilərini özündə birləşdirən güclü Səfəvilər imperiyası bu baxımdan Avropanın bir sıra dövlətləri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan Səfəvilər dövləti-nin strateji planlarına bələd olan Avropa hökmdarları artıq yəqin etmişdilər ki, iqtisadi və siyasi maraqları toqquşan bu iki türk im-periyası tezliklə üz-üzə gələcəklər. Qərb rəsmiləri belə qənaətdə idilər ki, bu dövlətlərin arasındakı münasibətləri sadəcə olaraq kəskinləşdirmək lazımdır. Məlumdur ki, Səfəvilər imperiyasının siyasi xətti öncə şərqdə möhkəmlənməyə, sonra isə qərbə doğru genişlənməyə xidmət edirdi (132, 419). Avropada «milli mənafe-lərə xidmət edən» mütləq monraxiya tipli dövlətlər isə yaranmış vəziyyətdən bəhrələnmək, Osmanlı imperiyasının gücündən isti-fadə edərək Avropadakı rəqiblərini sıradan çıxarmaq istəyirdilər. Onlar habelə, Azərbaycan və İran ərazilərindən istifadə etməklə Hindistana çıxaraq qısa yolla zəngin olan şərq ölkələrinin məhsul-larını Avropaya daşımağa cəhd edirdilər.

XV əsrin sonlarında Hindistana dəniz yolunun açılması Avropanın bu ticarətə birbaşa çıxışı olmayan digər dövlətlərini yeni yollar axtarmağa məcbur etdi. Bu, Şərqi Avropanı keçmək-lə Ağ dənizdən başlayan, Şimali Dvina çayını, Volqa çayını və Xəzər dənizini keçməklə Azərbaycandan İrana, oradan isə Hin-distana gedən ticarət yolu idi. Hömin dövrdə böyük həcmdə ipə-yin istehsal olunduğu Azərbaycan və İran beynəlxalq ticarətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. XVI əsrin əvvəllərində Azərbay-canın iri şəhərlərində qızğın ticarət gedir və bu şəhərlərdə xarici ölkələrdən gəlmiş tacirlər məskən salırdılar. Bu dövrdə yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Şamaxı bölgəsi beynəlxalq ticarətdə xüsusi


121

çəkiyə malik idi. Bakıda və Şamaxıda xeyli sayda Hindistan taciri yaşayırdı. Bu Hindistan-Avropa ticarət əlaqələrində Azər-baycanın mühüm rolunun bariz nümunəsidir. Hindistandan gəl-miş tacirlər Azərbaycan şəhərlərində karvansaralara malik idilər və ölkədə geniş ticarət şəbəkəsi yaratmışdılar. Bakı şəhərinin qədim hissəsində-İçəri şəhərdə yerləşən, XV-XVI əsrlərə aid olan Multanı karvansarası bunu sübut edən abidədir. Bu karvan-sara Hindistanın Multan şəhərindən gəlmiş tacirlərinin fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. Şamaxıya və Bakıya gələn hind tacirləri əd-viyyatdan başqa, Azərbaycana Kəşmir parçalarını da gətirirdilər. «Tirmə» adlanan bu parçalar qızıl pula satılırdı və ona böyük tələbat var idi. Bakı və Şamaxı şəhərlərindən bəhs edərkən hə-min dövrdə Xəzər dənizinin əhəmiyyətindən danışmaq vacibdir. Xəzər dənizi hələ XV əsrin II yarısında beynəlxalq ticarətdə mü-hüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Dərbəndin bir liman kimi əhəmiy-yəti azaldığından, Bakı Xəzər dənizinin əsas liman şəhərinə çevrildi. XV əsrin sonunda Azərbaycanda olmuş venesiyalı səy-yah Donato da Leze Bakının ticarət əhəmiyyətindən qeyd edirdi: «Hindistandan gətirilən ədviyyat Şamaxıya, oradan da Bakıya daxil olur. Şəhərdə qızğın ticarət gedir. Əmtəələr gəmilərə yük-lənir və Həştərxana yola salınır» (164, 92-96). Bakıdan aparılan əsas əmtəə məhsulları xam ipək, neft və duz idi. Bu məhsullar Şimali İrana, Orta (Mərkəzi) Asiyaya, Hindistana, Həştərxan va-sitəsi ilə Moskva knyazlığına, oradan isə Avropa ölkələrinə aparılırdı. XVI əsrdə beynəlxalq tranzit ticarətində Azərbayca-nın Ərəş şəhərinin çəkisi xüsusilə artdı. Mənbə məlumatlarına görə bu şəhərdə 800-ə yaxın dükan və xeyli karvansara var idi. Ərəş şəhəri Gəncə istiqamətində-Xaldan yaxınlığında yerləşirdi və Şamaxıdan oraya dəvə ilə dörd günlük yol qət etmək lazım idi. Bu şəhər XVI əsrin ticarət münasibətlərində Şamaxını geridə qoyurdu. Ərəşə xeyli əcnəbi tacir gəlirdi. Onların üçərisində Osmanlı türkləri, suriyalılar və hindlilər daha çox idi. Hindistan tacirləri buraya boya məhsulları və ədviyyat gətirirdilər (164, 92-96). Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə beynəlxalq ticarətdə

Əzimli Dilavər

122

Azərbaycanın baş şəhəri olan Təbriz şəhərinin çəkisi xüsusilə artmışdı. Təbriz şəhəri yalnız Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə mühüm ticarət mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Səyahət və ticarət məqsədilə Təbrizə gəlmiş avropalılar onu «ticarət şəhəri" adlandırırdılar. Həmin dövrdə Şirvan və qiymətli Gilan ipəyi əsasən Təbriz vasitəsi ilə digər ölkələrə, o cümlədən Avropaya aparılırdı. Moskva dövləti vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət, Təbrizin də iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırdı. Qeyd edək ki, həmin dövrdə Avropa manufakturalarının xam-mala, xüsusilə ipəyə, pambığa, dəriyə böyük ehtiyacı var idi. Bu məhsulların satış bazarı Təbrizdə cəmləşmişdi. Təbriz həmin dövrdə də Şərqin ən böyük toxuculuq şəhəri olmuşdur. Bu ba-rədə XVI əsrin I yarısında Səfəvilər dövlətinin ərazisində olmuş venesiyalı tacir M.Membre də öz «Səyahətnamə»sində geniş məlumat verir. O, göstərir ki, səfəvilər dövründə Təbrizdə sənət-karlıq sahələri içərisində toxuculuq özünün yüksək inkişaf mər-hələsinə çatmışdı. Qərb ölkələri üçün Moskva dövləti vasitəsi ilə Asiya ilə ticarət daha əlverişli idi. Onlar Volqa çayı və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətdə Təbriz-Ərdəbil-lənkəran-Bakı yolun-dan istifadə edirdilər. XVI-XVII əsrlərdə Şimal dəniz yolu-Xə-zər dənizi vasitəsilə İran-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun nəticəsində okean ticarətindən kə-narda qalmış Avropa tacirlərinin şimaldan Şirvan yolu ilə Təbri-zə axını üçün şərait yarandı (31, 136-143; 16, 116; 162, 64-67). Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində Moskva ta-cirləri də mühüm rol oynayırdılar. Moskva tacirləri Qərbi Avro-paya xam ipək, ipək parçalar, Hindistandan daxil olan ədviyyatı daşıyır, ölkədən Azərbaycan neftini də aparırdılar. XVI əsrə dair «Ticarət kitabları»nda bu barədə məlumatlar vardır. Həmin ki-tablara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, neft Moskva ta-cirləri vasitəsilə Şirvandan Qərbi Avropaya daşınırdı. Şamaxıya Xəzər dənizi vasitəsilə gələn Moskva tacirləri Muğan düzünü keçib Cavad şəhərinə daxil olur, oradan da Ərdəbilə gedirdilər. Onlar Ərdəbildən iki istiqamətdə hərəkət edirdilər. Bu yollardan


123

biri Təbrizə yönəlirdi. Digər yol isə Cənub-Şərq istiqamətində - Qəzvinə və Kaşana gedirdi. Həmin dövrdə bu şəhərlərdə qızğın ticarət gedirdi. Qəzvində və Kaşanda müxtəlif növ ipək parçalar, ədviyyat, mirvarı və qiymətli daş-qaşlar olurdu. Kaşan həm də böyük sənətkarlıq mərkəzi idi. Bu şəhər hələ qədim dövrlərdən gil və mis məmulatı, ipək toxuculuğu sahəsinə görə fərqlənirdi. Təbrizə daxil olan Moskva tacirləri oradan Osmanlı imperiyası ərazilərinə də gedirdilər. Onlar Azərbaycan və İran əraziləri vasitəsilə Hörmüzə də gedib çıxırdılar. Moskva tacirlərinin və səyyahlarının məlumatlarında da Hörmüzün ticari əhəmiyyəti barədə qiymətli materiallara rast gəlmək mümkündür. Hörmüz illər boyunca Hindistanın Avropa və Yaxın Şərq ilə ticarətində xüsusi rol oynamışdır. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrdə Moskva tacirlərinin fəaliyyəti əsasən Şamaxıda, Təbrizdə, Qəzvində, Kaşanda və digər şimal şəhərlərində cəm-ləşmişdi (309, 26-27). XVI əsrdə dünyada təşəkkül tapan yeni münasibətlər sistemində Azərbaycanın xüsusi yeri vardı. Lakin ölkə çətin bir geosiyasi vəziyyətlə üzləşmişdi. Aralıq dənizi və Qara dəniz ticarəti bütünlüklə Osmanlı türklərinin əlinə keçmiş, Hörmüzdə isə səfəvilər həmin dövrdə Hind okenanında bütün ticarəti öz əlində cəmləşdirməyə çalışan portuqallarla üz-üzə qalmışdı. Birbaşa dəniz və okean ticarətindən məhrum olmuş Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə əlverişli şərtlərlə ticarət əlaqələri aparması üçün yalnız Moskva dövləti ərazisi qalmışdı. Bu yol isə o qədər də etibarlı deyildi. XVI əsrdə tədricən güclənən Osmanlı imperiyası Həştərxan şəhərini ələ keçirməklə bu yola da nəzarət etmək istəyirdi.

Beləliklə, XVI əsrin beynəlxalq siyasət və ticarət sistemin-də Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının xüsusi yeri var idi. Hə-min dövrdə bu imperiya beynəlxalq proseslərin mühüm subyekt-lərindən olmuşdur. Lakin malik olduğu önəmli strateji və iqtisa-di mövqeyə baxmayaraq, yaranmış geosiyasi vəziyyət bu impe-riyanı Avropa ölkələri ilə birbaşa qarşılıqlı əlaqələrdən məhrum etmişdi. Buna görə də Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının bani-

Əzimli Dilavər

124

si Şah I İsmayıl ilkin mərhələdə dövlətin qüdrətini artırmaq üçün babası Uzun Həsən kimi bütün Anadolu yarımadasına sahib ol-maq, Qara dəniz və Aralıq dənizi ticarətini öz əlinə keçirmək is-təyirdi. Digər tərəfdən, o, Bəhreyn adalarında möhkəmlənmək, İran körfəzi istiqamətində Hind okeanı ticarətini öz nəzarətində saxlamaq məqsədini güdürdü. Bu baxımdan «Anadolu siyasəti» səfəvilər üçün də ilkin sırada dayanırdı. Çünki Anadolu bölgəsi hələ də dünyaya nəzarət imkanlarının cəmləşdiyi bir məkan idi. Ümumiyyətlə, səfəvilər sülaləsi siyasi hakimiyyətə gəldiyi gün-dən Anadoluya xüsusi diqqət ayırmış, ciddi fəaliyyət nəticəsində bu bölgə əhalisinin əksəriyyətini öz təsiri dairəsində saxlamışdı (104, c.1, 269; 80, 97-116). Anadoluya yiyələnmək Şah I İsma-yıl üçün gələcək strateji planların gerçəkləşdirməsinin ilk mər-hələsi olmalı idi. Onun əsas məqsədi vahid bir ərazidə böyük bir imperiya yaratmaq və Avropa ilə üz-üzə dayanmaq idi. Bu mə-sələyə geniş yer ayırmış İ.P.Petruşevsiki qeyd edirdi ki, "əgər Şeyx Heydər öz qarşısında Azərbaycanı birləşdirmək məqsədini qoymuşdusa, qonşu ölkələrdə və vilayətlərdə müridlərinin fəal çıxışlarına arxayın olan İsmayıl qarşısına daha böyük bir məq-səd qoymuşdu. Buna görə də o, 1501-ci ildə mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövlətini yaratdıqdan sonra öz tərəfdarlarının arzu-larını gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycandan kənarda olan bir sıra ölkələri öz dövlətinin tərkibinə birləşdirməklə şiə imperiyası yaratmaq məqsədi güdürdü" (268, c.1, 228). Bütün Qafqaz, Anadolu və Afrika qitəsindəki bir sıra ölkələr bu sıraya daxil idi. Bunlardan biri də Misir məmlüklərinin dövləti idi. Bu dövlət Hind okeanı ticarətində xüsusi mövqeyə malik olduğuna görə Səfəvilər imperiyasının planında xüsusi yer tuturdu. Tutduğu geostrateji mövqeyə görə hələ XV əsrin II yarısında Uzun Həsən də bu dövlətə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O zaman (1470) Osman-lı imperiyası ilə toqquşma olacağını anlayan və bunun üçün Venesiya ilə münasibətlər qurmuş Uzun Həsən Avropa ölkələri-nin Kipr ətrafında dolaşan donanması ilə əlaqə yaratmaq üçün Misiri və Suriyanı fəth edərək Aralıq dənizi sahillərinə qədər


125

irəliləmək məqsədini güdürdü. Bu arzu ağqoyunluların 1472-1473-cü illərdə uğradıqları müvəffəqiyyətsizliklərə görə həyata keçmədi. Lakin Misir məmlükləri Uzun Həsənin oraya hərbi yürüş edəcəyindən daim ehtiyat edirdilər. 1478-ci ildə Uzun Həsənin ölümü Misir sultanını bu narahatçılıqdan xilas etdi (80, 97-116). Ağqoyunlulardan sonra Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmiş səfəvilər Misir məmlükləri ilə normal münasibətlər qur-dular, lakin Səfəvi şahları həmin ərazilərə çıxışı özlərinin strateji məqsədlərindən biri hesab edirdilər. Təbiidir ki, güclü, mərkəz-ləşdirilmiş Səfəvilər imperiyasının planları Osmanlı sultanlarına da məlum idi. Kiçik Asiyada tədricən artan Səfəvi ardıcıllarının fəaliyyəti Osmanlı sarayı üçün ciddi bir təhlükə idi. Osmanlı sultanı II Bəyazidin dövründə qüdrətli Səfəvi imperiyasına qarşı birbaşa çıxmaq mümkün deyildi, lakin rəqibin qüdrətini sarsıt-maq üçün Osmanlı sarayında kompleks tədbirlər planı işlənib hazırlanmışdı. Bu planlar sırasına hərbi, siyasi, iqtisadi və mədə-ni təsir tədbirləri daxil idi (104, c.1, 276). Osmanlı sultanları Qafqaz bölgəsini ələ keçirmək, Xəzər dənizinə çıxmaq, Moskva dövlətinin cənuba, Səfəvi imperiyasının isə şimala (Qafqaza) və şərqə (qərbi Türküstana) doğru yayılmasına mane olmaq, Şeyba-nilər dövləti (1500-1598) ilə siyasi və hərbi ittifaq qurmaq, Moskva dövlətindən və Səfəvi imperiyasından gələn təhlükəni aradan qaldırmaq, imperiyanın təhlükəsizliyini qorumaq məq-sədlərini güdürdülər. Onları narahat edən problemlərdən biri də Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Moskva dövləti əraziləri ilə Qərbi Avropa ölkələriylə ticarət əlaqələri idi. Çətin vəziyyətdə bu marşruta üstünlük verən Səfəvi şahları həmin istiqamətdə ye-ritdikləri ticarət siyasəti ilə Osmanlı imperiyasının iqtisadiyya-tına ciddi ziyan vururdular. Osmanlılar heç cür razılaşa bilmirdi-lər ki, "İpək yolu"na nəzarət bütünlüklə səfəvilərin əlinə keçsin. Çünki artıq şərq ölkələrindən gələn ticarət məhsulları Osmanlı imperiyasının vasitəçiliyi ilə Avropa ölkələrinə deyil, Qafqazdan keçərək Moskva dövlətinin vasitəçiliyi ilə Avropaya ötürülürdü. Bu isə Osmanlı-Səfəvi ziddiyyətlərini kəskinləşdirən amillərdən

Əzimli Dilavər

126

biri idi. XVI-XVIII əsrlərdə Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinin xarakterini müəyyən edən amillər arasında geosiyası, iqtisadi və dini amillər eyni dərəcədə özünü göstərmiş və iki imperiyanın arasında ziddiyyətlərin baş verməsində önəmli yer tutmuşdur (109, c.1, 502-503; 353, 437-439 (3-5)). Bütün bunlar isə XVI əsr boyunca Azərbaycanda, indiki Ermənistan və indiki Gürcüs-tan ərazilərində böyük və kiçik fasilələrlə Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında uzunmüddətli müha-ribələrin baş verməsinə səbəb oldu. Dini şüarlar altında aparılan bu müharibələr siyasi və iqtisadi səbəblərdən törəmişdi. Çünki Osmanlı sultanları Qafqaza və Azərbaycana sahib olmaq, bura-dan keçən ticarət yollarına və ipəyin istehsal olunduğu mərkəz-lərə yiyələnmək istəyirdilər (266, 239). Osmanlılar şərq-qərb ti-carətinə nəzarət edə bilmək üçün üç ticarət bölgəsinə xüsusi önəm verirdilər. Bu bölgələrdən ikisi dəniz, digəri isə quru tica-rəti ilə bağlı idi. Dəniz ticarət bölgələrindən birincisi ölkənin qərb bölgələrində qalan Egey dənizi və Adriatik dənizi sahilləri boyunca uzanan və Avropaya açılan bölgə idi. F.Braudelin təhli-lində xüsusi əhəmiyyət verilmiş buğda ticarəti bu bölgədə önəm-li yer tutmaqda idı. İkinci bölgə isə Aralıq dənizinin şərq sahillə-ri ilə Hind okeanı tərəfdəki ticarəti əhatə etməkdə idi. Bu ticarət yolu İstanbuldan başlanır Şimali Afrikadakı limanlardan Ciddə-yə, oradan da Hindistan sahillərinə və Malakkaya qədər uzanır-dı. Bu bölgə ticarətində toxuculuq və ədviyyat məhsulları ilə bir-gə digər dəyərli əmtəələr də daşınırdı. Üçüncü bölgə isə dövlətin həyatında mühüm rol oynayan İstanbuldan başlanır, Orta və Şər-qi Anadoluya, oradan Suriyaya (Hələbə) və Azərbaycana, İrana qədər uzanır, «Şərq-Qərb karvan yolu» adlandırılırdı. Bu bölgə-də də daşınan əmtəələr içərisində toxuculuq məhsulları, ədviyyat ticarəti və o dövrdə ticarətdə mühüm əhəmiyyət daşıyan müxtə-lif məhsullar üstünlük təşkil edirdi (58, c.3, 210-211). Həmin ticarət yollarına əhəmiyyət verən Osmanlı sultanları İslam dün-yasının yeganə hökmranı olmaq istəyirdilər. Bu məsələyə müna-sibət bildirmiş və tədqiqatlar nəticəsində mühüm nəticəyə gəl-


127

miş Robert Mantran qeyd edir ki, Osmanlı sultanları İslam dün-yasının yeganə siyasi, sonra isə dini başçısı olmaq istədilər və Bəsrə körfəzindən, Qırmızı dənizdən Aralıq dənizinə uzanan karvan yollarının sahibi vəziyyətinə gələrək Avropa ilə Asiya arasındakı ticarətin başlıca yolunu ələ keçirdilər (107, 1435). Osmanlı imperiyasının İslam dünyasının siyasi, sonra isə dini başçısı olmaq istəyi də səfəvilərin arzusu ilə toqquşurdu. Qızıl-başlıq (sufilik) təlimini dövlət səviyyəsində qanuniləşdirmiş səfəvilər İslam cəmiyyətində İslam peyğəmbəri(s.ə.s)-nin vəfa-tından sonra pozulmuş və imam Əli(ə)-nin dövründə bərpa olun-muş müvazinəti bərpa etmək istəyi ilə «İslam dünyasının varis-ləri» kimi çıxış etmək iddiasında idilər. Səfəvilərin qədim Azər-baycan və İran torpaqlarında dövlətə sahib olmalarını da buraya əlavə etsək, onların Osmanlı imperiyası üçün ciddi təhlükə təşkil etdiyini təsəvvür etmək çətin deyildir. Osmanlı sultanları və Sə-fəvi şahları «dünya imperatoru» adına iddialı idilər. Tarixi ədə-biyyatda «Dünya imperiyası»na baxış məsələsində fikirlər haça-lanır. Avropa tarixçiləri «Dünya imperiyası» kimi Romanı qəbul etlikləri halda, Ərəb tarixçiləri «Dünya imperiyası» kimi İran və Azərbaycan ərazilərində olmuş imperiyaları qəbul edirlər. Onların fikrincə, bu ərazilərdə olmuş imperiyalar hərbi, siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdə daha çox irəliləmişdilər. Məhz buna görə də uşaqlıqdan yüksək təfəkkür sahibi olmuş Şah I İsmayıl özünü «türk və müsəlman dünyasının varisi» hesab edir, Osman-lı dövlətinin ərazilərinə də «öz torpaqları» kimi yanaşır və hə-min torpaqları səfəvilərin ərazilərinə qatmaq, qərblə şərq arasın-da yeganə güc mərkəzinə çevirilmək, gələcəkdə Avropaya qarşı mühüm bir strateji planla çıxış etmək istəyirdi. Bu isə həmin il-lərdə dünyaya nəzarət vasitələrini ələ keçirmək istəyən Osmanlı sultanlarının planları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Onu da qeyd edək ki, əslində Osmanlı imperiyası «İslam dünyasının varisi» kimi çıxış edirdi. Bu məsələ Osmanlı sultanı I Səlimin İslamın müqəddəs şəhəri Məkkəni fəth etdikdən sonra onun «İslam dün-yasının xəlifəsi» elan olunması ilə daha da ciddiləşdi (302, 39;

Əzimli Dilavər

128

267, 70). Sultan I Səlimin Məmlük sultanı Tuman bəyə yazdığı məktubunda özünün Böyük İsgəndər kimi həm şərqin, həm də qərbin hökmdarı olmaq istəyində olduğunu ifadə etməsini buna misal göstərmək kifayətdir (114, 82). Konstantinopolu fəth et-miş osmanlılar Bizans imperiyasının da varisi kimi çıxış edirdi-lər. Bu isə qohumluq baxımından Bizansa əlaqələri çatan Səfəvi şahının iddiaları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Osmanlı sultanı səfə-vilərə qarşı müharibəni «islama dönük çıxanlara qarşı mübarizə» kimi təqdim edir, əhalidə səfəvilərə qarşı pis əhvali-ruhiyyə aşı-lamağa çalışırdı. Həyata keçirmək istədiyi planla Osmanlı sulta-nı ilk növbədə səfəvilərlə müttəfiq ola biləcək müsəlman dövlət-lərini zərərsizləşdirmək istəyirdi. Bütün bu amillərlə yanaşı, 1516-1574-cü illər arasında osmanlıların Qırmızı dənizdə möh-kəmlənmək istəyi hesabına, Osmanlı imperiyasının hərbi qurulu-şunda ciddi dəyişikliklər baş verdi: hücum xəttinin ağırlıq mər-kəzi Suriyadan tutmuş Yəmənə və İraqdan başlayaraq Əlcəzairə qədər Ərəb ölkələrinə keçdi (302, 39). Misir Məmlük sultanlığı-nın Osmanlı sultanı tərəfindən fəth edilməsi Hind okeanında başlayan Portuqaliya işğalı üçün ciddi təhlükə oldu. Çünki Por-tuqaliya Suriyanı və Misiri ələ keçirməklə Levant ticarətini də bütünlüklə öz nəzarəti altına almaq istəyirdi. Məmlük sultanlığı-nı ələ keçirməklə Osmanlı sultanı Qırmızı dənizdə portuqallara qarşı hərbi əməliyyatlar aparmaq üçün yeni imkanlar əldə etdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, osmanlılar 1538-ci ildə Hindistana hərbi ekspedisiya göndərdilər, lakin bu səfər uğursuz oldu. Misir məmlüklərini aradan qaldırmaqla Misirə, oradan isə Qırmızı dənizə çıxmış osmanlılar portuqallarla Hind okeanında hökm-ranlıq uğrunda yalnız vuruşdular və uğursuzluğa düçar oldular. Osmanlılar şərq sularında da «Portuqaliya maneəsini» aşa bil-mədilər. Portuqaliya gəmiçiliyinin Atlantik okeanının sərt şərtlə-rinə, Osmanlı gəmiçiliyinin isə Hind okeanının sakit sularına görə təşəkkül etməsi bunun ən önəmli səbəbi idi. Top və dəniz-çilikdə müasir texnologiyaya sahib olan portuqallar Osmanlı gə-miçiliyini Hind okeanından uzaqlaşdırdılar (260, 36; 68, 567;


129

119, 89). Osmanlı ordularını Suriyaya və Misirə qarşı siyasi və hərbi əməliyyatlara vadar etmiş səbəblərdən biri də Ərəb ölkələ-ri ilə Anadolu bölgəsi arasında mövcud olan ticari əməliyyatlar idi. Hələbdən və Şamdan ədviyyat, saqqız və digər ticarət mə-mulatları Konya və Kütahya vasitəsilə karvanlarla Bursaya gəti-rilirdi. Venesiyalı tacirlərin burada ədviyyat aldıqları da məlum-dur. Misir Məmlük donanması üçün gərəkli materiallar Osmanlı tacirləri tərəfindən Antalyadan aparılırdı (114, 83; 342, 109-110). Meşə materialı, dəmir və başqa materiallar öncə İskəndə-riyyə limanına gətirilir, oradan Nil çayı vasitəsilə Qahirəyə və sonra isə dəvələrlə Süveyşə və Tura daşınırdı. 1507-ci ildə flo-rensiyalı bir tacir Valensiyadakı təmsilçisinə göndərdiyi bir məktubunda meşə materialı ilə yüklənmiş 20 gəminin Osmanlı imperiyası sahillərinə getdiyini bildirmişdi. Çaldıran (1514) dö-yüşündən sonra Şərqi Anadolunu bütünlüklə Osmanlı imperiyası ərazilərinə qatmış Sultan Səlim 1516 və 1517-ci illərdəki hərbi səfərlərində Misiri fəth etməklə Hind okeanına açılan Qırmızı dənizə çıxdı (114, 83; 340, 55-76; 371, c.1, 219).

XVI əsrin əvvəllərində yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əla-qədar olaraq Osmanlı imperiyasının xarici siyasətinin əsas isti-qamətlərindən biri də Asiya qitəsi oldu. Bu, həm də "Böyük ipək yolu" ilə aparılan ticarəti nəzarət altına almaq istəyi ilə bağlı idi. Osmanlı imperiyası bu yoldan rəqiblərinə siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışırdı (260, 37). Bu baxımdan Osmanlı və Səfəvi imperiyalarının "İpək yolu" üzərində yerləşmələri də onların normal münasibətlərinə əngəllər yaradırdı (109, c.1, 502). Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş Azər-baycan Səfəvilər imperiyası ağır, çətin bir vəziyyətlə üzləşdi. Hind okeanı və Anadolu üzrə strateji planlarını həyata keçirmək istəyən Şah I İsmayıl iki istiqamətdə döyüşlər aparmaq fikrində deyildi. Çünki həm Portuqaliya, həm də Osmanlı imperiyaları özlərinin ən qüdrətli dönəmlərini yaşayırdılar. Məhz buna görə də Şah I İsmayıl Portuqaliyanın Hörmüzdə möhkəmlənməsinə mane ola bilmədi: Hörmüz portuqallar tərəfindən işğal edildi və

Əzimli Dilavər

130

portuqallar orada hərbi qala qurdular (347, 183-184; 363, 334). Lakin Səfəvi dövlətinin banisi portuqalların Bəhreyn adalarında tamamilə möhkəmlənməsinə imkan vermədi. Şah I İsmayıl onla-rı hərbi əməliyyata başlamaqla hədəldi, Bəhreyn adasını Şah I İsmayılın dəniz qüvvələri tutdular, buna görə də portuqalların Bəhreyn adasını istila etmək planları iflasa uğradı. Məhz buna görə də Hörmüz əmiri də vaxtilə müəyyən edilmiş xəracı Albu-kerkinin buraya göndərdiyi qardaşı oğluna (Pedru Albukerkiyə-D.Ə) vermədi. Hind okeanında Osmanlı imperiyası ilə toqquşan Portuqaliya Səfəvi dövləti ilə ziddiyyətlərin dərinləşdirilməsində maraqlı deyildi. Portuqaliya üçün qüdrətli Səfəvi imperiyasının mövcudluğu isə əslində sərfəli idi. Yəni, bu dövlət Osmanlı im-periyasına qarşı Portuqaliyanın güclü müttəfiqi ola bilərdi. Belə-liklə, Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə əzmi Şah I İsmayılı Portuqaliya ilə yaxınlaşdıran başlıca səbəb idi. Yəni, Şah I İsma-yıl Portuqaliya ilə əlaqələrə bir Avropa dövlətinin köməyi, hökmranlığı ilə Osmanlı imperiyası əleyhinə mübarizəyə hazır-laşmaq, silahlanmaq istəyinə görə diqqət yetirmişdi (179, 32; 40, 235, 236). Digər tərəfdən, Portuqaliya ilə əlaqələri nizama sal-maq istəyən Şah I İsmayıl onun Hörmüzdə möhkəmlənməsi nə-ticəsində zəifləmiş İran körfəzi ticarətini qaydaya salmağa çalı-şırdı. Çünki Səfəvi imperiyasının Hind okeanı hövzəsindəki öl-kələrlə ticarət əlaqələrinin məhdudlaşdırılması Hörmüz-Təbriz-Şamaxı-Xəzər-Volqa ticarət yolu vasitəsi ilə Moskva dövləti, Avropa ölkələri ilə saxlanılan iqtisadi əlaqələrə ağır zərbə vurdu. Bu, Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrini daha da zəiflətdi. Çünki Azərbaycan tacirləri Hörmüzü Aralıq dənizi, Qara dəniz və Volqaboyu ilə əlaqələndirən karvan yolları vasitəsi ilə ədviy-yat ticarətində vasitəçilikdən böyük mənfəət əldə etdilər. XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı fəthləri və Portuqaliya işğalları nəticəsində Səfəvi imperiyası əslində iqtisadi mühasirəyə salın-mışdı. Bu mühasirəni yarmaq üçün eyni zamanda iki istiqamətdə müharibə aparmaq qeyri-mümkün idi. Buna görə də Şah I İsmayıl Çaldıran döyüşü ərəfəsində Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya


131

ilə hərbi ittifaq bağlamağa və İran körfəzi vasitəsilə bu dövlətdən odlu silahlar, artilleriya mütəxəssisləri almağa da cəhd göstərdi (26, 149, 150). 1514-cü ildə Hindistanda Portuqaliyanın vitse-kralı olmuş Albukerki ilə aparılmış danışıqlar nəticəsində Hörmüzdə mühüm maddələri əks etdirən müttəfiqlik müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə ilə «İran körfəzinin açarı» hesab edilən Hörmüzün işğalından sonra portuqaliyalılar orada öz mövqelərini möhkəmlən-dirdilər, İran körfəzinin digər məntəqələrində nüfuzlarını genişlən-dirmək fikrinə düşdülər. Bunun nəticəsində onlar Geamburun (in-diki Bəndər Abbas-D.Ə.) limanını işğal etdilər, orada İran körfəzi-nin Bəhreyn və Qətif kimi məntəqələrində ticarətxanalar tikdirmə-yə başladılar. Hörmüzün əhəmiyyəti və mövqeyi o dərəcədə yük-sək idi ki, Albukerki bütün İran körfəzində və Hörmüzdə öz möv-qelərini tamamilə möhkəmləndirmək üçün Şah I İsmayılla «dostluq əlaqələrini hifz etmək» qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, öz nüma-yəndə heyətini qiymətli hədiyyələrlə Səfəvi sarayına göndərdi. Onlara belə bir göstəriş verilmişdi:" Mənim adımdan Şah İsmayıla deyəcəksiniz ki, mən onun əzəmətli məqamı, şöhrəti xatirinə və saysız-hesabsız səylərinə görə bu elçilər heyətini onun görüşünə göndərirəm. Şah İsmayılın osmanlılarla müharibəyə aid olan təklifi haqqında: Portuqaliya dövləti bir qədər hərbi gəmi, əsgər və artille-riya göndərməklə ona kömək edir və bizim məzhəb firqəmizdən olub sizin sarayınızda yaşayan məsihilər (xristianlar-D.Ə.) bizim vasitəçilərimiz olacaqlar. Portuqaliya yolu ilə onların vasitəsilə Rum sarayından da istifadə etmək mümkündür" (40, 238-239). Bu elçi heyəti ilə Albukerki tərəfindən Şah I İsmayıla qiymətli hə-diyyələrdən əlavə 3 at, 6 tüfəng, 2 top, 4 mancanaq və çoxlu sayda başqa vəsait göndərilirdi. Portuqaliyanın səfəvilərə bu münasibəti onun səfəvilərlə əlaqələrə nə dərəcədə əhəmiyyət verdiyini nüma-yiş etdirir (40, 238-239). Lakin bu müqavilənin Səfəvi imperiyası üçün heç bir gerçək nəticəsi olmadı. Çünki vitse-kralın əsas məqsədi səfəvilərə yardım etmək deyildi. Onun səyləri Osmanlı imperiyası ilə toqquşmaq istəməyən Səfəvi şahının portuqallara ərazi güzəştlərinə getmə ehtimalına yönəlmişdi. Həmin səylər öz

Əzimli Dilavər

132

bəhrəsini verdi. Şah I İsmayıl portuqallar tərəfindən göstəriləcək yardım müqabilində Hörmüzü müvəqqəti olaraq onlara güzəştə getdi. İran körfəzində portuqalların yüzillik hökmranlığı dövründə Hörmüz onların inzibati-siyasi, ticari və hərbi bazasına çevrildi. Hörmüz işğal olunduqdan 15-20 il sonra onlar artıq məntəqənin bütün təsərrüfat həyatında ağalıq etməyə başladılar. Müstəmləkə-çilər Hörmüzdə vergi yığımını da öz əllərinə aldılar. Səfəvi taxtında şahların əvəzlənməsi İran körfəzində mühüm dəyişikliklə-rə səbəb olmadı. 1524-cü ildə taxta çıxmış Şah I Təhmasib yarım əsrlik hakimiyyəti dövründə (1524-1576) portuqallara qarşı müba-rizəni təşkil edə bilmədi. Bu dövrdə Osmanlı sultanının Səfəvi im-periyası ərazilərinə hərbi yürüşləri də portuqalların İran körfəzində ağalıq etmələrinə münbit şərait yaradırdı. Buna görə də XVI əsrin ikinci rübündə onlar Ərəb dənizində heç kəslə hesablaşmadan hökmranlıq edirdilər. Portuqallar burada özlərinin təsir dairəsini genişləndirdilər (304, 36-38).

Hind okeanı və ona bağlı olan dənizlər XVI əsrə qədər mü-səlmanların nəzarəti altında olmaqla «müsəlman dənizi» adlan-dırılmışdır. Başda ərəblər olmaqla, müsəlman gəmiləri bu dəniz-lərdə dolaşır, müxtəlif əmtəələr daşıyırdılar. XVI əsrdə isə Por-tuqaliya böyük bir dəniz dövlətinə çevrildi. Onun başlıca məqsə-di Hind okeanına sahib olmaq, Asiya məhsullarını Avropaya da-şımaq, həmin əmtəələri Lissabondan bütün Avropaya paylamaq idi. Lakin onlar Osmanlı imperiyasının digər müsəlman dövlət-lərinə nisbətən ciddi dəniz qüdrətinə malik olduğunu gördükdə özlərini itirdilər. Tarixi məlumatlar sübut edir ki, portuqaliyalılar yaxaladıqları müsəlman gəmilərinin bütün heyətini işgəncə ver-məklə öldürür, müsəlmanların Hind okeanına çıxmasını əngəllə-məyə çalışırdılar. Məlumdur ki, Asiya ölkələrindən aparılan məhsullar Avropada 20 qat bahasına satılırdı. Portuqallar Hind okeanını nəzarətə aldıqdan sonra osmanlıların əlində yalnız bir quru ticarət yolu qaldı. Bu yol isə Səfəvi dövlətinin ərazisindən keçirdi. Beləliklə, osmanlıların dəniz yolu ilə Asiyanın uzaq öl-kələrindən əmtəələr gətirmək üçün tranzit vasitəçiliyindən fay-


133

dalanmaq işi çətinləşdi. Venesiya və Genuya ticarəti də ciddi sarsıntılara məruz qaldı (118, 94-95). Bu məqama qədər isə Os-manlı imperiyası dünya ticarətində yeganə aparıcı dövlət idi. F.Braudel bu dövrlərlə bağlı Osmanlı imperiyasını «dünya iqti-sadi sisteminə təsir edən dövlət» kimi dəyərləndirir. Vallerşteyn isə onu «dünya imperiyası» kimi təqdim edir. Onu bu nəticəyə gətirən həmin dövrdə dünya iqtisadi sistemində Osmanlı imperi-yasının roludur (58, c.3, 210). Bu məsələnin əsasında Osmanlı iqtisadi sisteminin başlıca olaraq tranzit ticarətinə əsaslanması dayanırdı. Doğrudan da həmin dövrdə Osmanlı imperiyasının ərazilərini dəvə karvanları olmadan təsəvvür etmək mümkün de-yildi. İki və ya bir hörgüclü dəvələrdən ibarət olan karvanların fəaliyyət dairəsi Cəbəllütariq boğazından Hindistana və Şimali Çinə, Ərəbistandan Kiçik Asiyaya, Həştərxana və Kazana qədər olan əraziləri əhatə edirdi. Osmanlı iqtisadiyyatının hərəkət mə-kanı təsvir edilən bu ərazilərlə birbaşa bağlı idi və hətta bu ərazi-lərin mərkəzi bölgəsi sayılırdı (181, c.3, 488-489). Beləliklə, os-manlıların ən parlaq dövrü kimi qəbul edilən dövrdə (XV-XVI yüzilliklərdə) onun qüdrəti sadəcə olaraq fəthlərdən, ərazi geniş-lənməsindən deyil, eyni zamanda beynəlxalq ticarət bölgələrinə nəzarət etmələrindən, bu bölgələrdən keçən ticarət karvanların-dan topladıqları vergilərdən asılı idi və bu qüdrətin əldə edilmə-sində yuxarıda sadalanan amillər önəmli rol oynamışdı. Aralıq dənizindən Hind okeanına qədər uzanan ticarət bölgəsinin əhə-miyyəti osmanlılar tərəfindən ciddi qəbul edilirdi. Buna görə də Osmanlı sultanları həmin bölgələrdə ticarəti nəzarətdə saxlamaq üçün dəniz qüvvələrini də gücləndirməyə önəm vermişlər (58, c.3, 210). Beləliklə, beynəlxalq ticarətə nəzarət, beynəlxalq tica-rət yollarında baş vermiş dəyişikliklər Osmanlı-Portuqaliya-Sə-fəvi ziddiyyətlərini daha da dərinləşdirmiş və onlar arasında mü-haribələrə gətirib çıxarmışdı.

XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Ümid Burnu yolu ilə gə-tirilməyə başlanan «Portuqaliya istiotunun» Yaxın Şərq liman-ları və Venesiya vasitəsi ilə Avropaya daşındığını bilirik (370,

Əzimli Dilavər

134

399). Bu baxımdan F.Braudelin fikirləri XVI əsr boyunca baş vermiş hadisələrə tam aydınlıq gətirir. Avropa arxiv sənədlərinə istinad etmiş F.Braudel göstərir ki, "XVI əsrdə Osmanlı imperi-yasının bazarına zərbə endirmək üçün özünün agentlərini İstan-bula, Romaya, İsgəndəriyyəyə, Beyruta göndərmiş, onlara mü-şahidələr aparmağı tapşırmış portuqalların əsas məqsədi həmin mərkəzlərdə satılan və alınan əmtəələrin qiymətini öyrənmək və vergi haqlarını müəyyən etmək idi. Onlara Venesiyanın daşıdığı ədviyyat haqqında statistik məlumatlar toplamağı xüsusi olaraq tapşırmışdılar. Məhz bu statistik rəqəmlər əsasında Osmanlı im-periyası ilə rəqabət planı yaradılmışdı» (369, 447; 370, 399-400). F.Braudel bu mənada göstərir ki, "əmtəələrin daşındığı XVI əsr boyunca davam etmiş əsaslı amil yalnız yolların qısalığı və ya nəqliyyat məsrəflərinin azlığı və ya çoxluğu deyildir. Bu xüsusda əsas yeri tutan məsələlərə ədviyyat ticarətinin və nəq-liyyatının hər iki yol üzərində təşkilatlanma işləri və ticarət üsul-ları, ədviyyat məhsulları müqabilində pulların miqdarı və satıla bilinəcək əşyaların hansı miqdarda tədarük edilməsi, istiotun tər-kibi, ehtiyatlar və nəhayət, Avropadakı siyasi hadisələr və mü-haribələrə müvafiq olaraq bu işlərlə məşğul olan kapitalist isthe-salına qədəm qoyan təşkilatların maliyyə vəziyyəti və digər amillər daxildir" (369, 447; 370, 399-400). Aralıq dənizi ticarə-tinin iflasa uğramasında məhz bu amillər ciddi rol oynamışdır. Bütün bu araşdırmalardan sonra F.Braudelin Osmanlı imperiya-sından keçən şərq ticarət məhsullarının aqibəti haqqında gəldiyi nəticə budur: Aralıq dənizindən keçən ticarət yollarının tamami-lə boşalması XVII əsr boyunca Hollandiya və İngiltərə Hindis-tan yarımadasını əhatə edən dənizlərə hakim olduqdan sonra, hə-min dövlətlər tərəfindən ədviyyatın istehsal və istehlak məntəqə-lərinin portuqaliyalılardan daha artıq bir şəkildə nəzarət altına alınması və bu dövrdə Aralıq dənizində baş vermiş böyük maliy-yə böhranına qarşı həmin millətlərin Hindistan bazarlarında tə-ləb olunduğu qədər bol gümüş pullar ödəmə sürəti ilə alıcı və-ziyyətinə gəlməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. F.Braudel


135

Hollandiyanın və İngiltərənin başqa tip gəmilərlə və digər əsas-lara söykənən üsullarla öncə buğdanı, sonra isə qalayı, qurğuşu-nu, dəmiri, barıtı, topu satmaq üçün həmin əsrin sonunda Aralıq dənizinə gəlmələrini, Osmanlı imperiyasından imtiyazlar (capi-tulation-D.Ə.) almağa başlamalarını, 1581-ci ildə Yaxın Şərq şirkətinin qurulmasını və Aralıq dənizindəki Venesiya ticarəti-nin başa çatmasını Aralıq dənizi hövzəsində Osmanlı imperiya-sının iqtisadi böhranının nəticəsi kimi göstərir (369, 447; 370, 399-400). Hind okeanında baş vermiş dəyişikliklər bizim də təd-qiqat obyektlərimizdən biridir. Çünki bu dəyişikliklər Avropa-Azərbaycan və Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində müstəsna rol oynamışdır. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətlə-rində manufakturaların inkişafı ipəyə olan ehtiyacı tədricən artırırdı. Buna görə də Avropanın həmin dövlətləri Azərbaycan-la sıx əlaqələrdə maraqlı idilər. Ümumiyyətlə, XVI əsrdən başla-yaraq Azərbaycan Avropanın bir sıra ölkələrinin iqtisadi və si-yasi həyatına ciddi təsir göstərirdi. Bu baxımdan, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən xüsusi çəkisi vardı. Ona görə də bir sıra Avropa dövlətləri özünün inki-şafında müəyyən dərəcədə Azərbaycana borcludur. Çünki Azər-baycan ipəyi Avropanın bir sıra dövlətlərində manufakturaların inkişafında əvəzsiz rol oynamış, kapitalizmin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Lakin bu əlaqələr Azərbaycana asan başa gəlməmiş, Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində özünü büruzə vermişdir. Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində Osmanlı imperiyası-nın maraqları az rol oynamırdı. Aralıq dənizindən Hind okeanı-na çıxmağa, Portuqaliyanı bu hövzədən sıxışdırıb çıxarmağa ça-lışan Osmanlı sultanları, habelə Azərbaycan ərazilərinə sahib ol-maq, "İpək yolu" ticarətinə nəzarəti tam şəkildə ələ almaq, Azərbaycanın ipək bazarını ələ keçirmək istəyirdilər. Beləliklə, XVI-XVII yüzilliklərdə Osmanlı imperiyasının həyatı hər şey-dən öncə Aralıq dənizi, Orta Avropa (107, 1433) və Asiya ilə sıx bağlı olmuşdur. Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında XVI əsrin II onilliyindən başlayan müharibələr hər iki dövlətin bey-

Əzimli Dilavər

136

nəlxalq münasibətlərində əsas amil idi. Onların rəqabətində baş-lıca meyl isə Avropa-Asiya ticarətindəki ənənəvi karvan yolları-na sahib olmaq istəyi idi (260, 37). Aralıq dənizində Avropa öl-kələrinin iqtisadi maraqlarının güclənməsi Osmanlı imperiyası-nın tənəzzülündə müəyyən rol oynamışdır. Çünki yaranmış geo-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq bu dövlətlərin bəzilərinə Os-manlı sultanları tərəfindən güzəştlər verilmiş, onlar isə bundan istifadə edərək Osmanlı iqtisadi sisteminə nüfuz etmiş, bu bazar-da mövqe qazanmışdılar. Avropa «birliyini» bir-birinə qarşı qoymaq üçün Osmanlı sultanlarının tətbiq etdikləri bu siyasət dövlətin zəifləməsində də xeyli rol oynadı. Şərqi Aralıq dənizi ticarətinin varlığı, inkişafı Osmanlı imperiyasında və Avropada baş vermiş siyasi hadisələrin axarı, qərb dövlətlərinin iqtisadi inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Bu ticarətin varlığı və inkişafı Os-manlı imperiyasının Aralıq dənizindəki üstünlüyünə tədricən son qoymuşdu. Osmanlı torpaqlarına tədricən artan əmtəə ixracı isə həmin qərb dövlətlərinin dəniz ticarətinin və sənayesinin inkişafı ilə bağlı idi. Yəni bu ticarətdə avropalıların mənafeyinə xidmət etmiş önəmli amillərdən biri də osmanlıların öz imkanla-rı ilə istehsal və yaxud tədarük edə bilmədikləri sənaye məhsul-larına olan ehtiyacları idi. Digər tərəfdən, siyasi şərtlərin Os-manlı imperiyası əleyhinə olduğu dövrdə İngiltərə, Hollandiya və Fransa beynəlxalq aləmdə baş verən proseslərə uyğun olaraq məhz Osmanlı dövlətinin daxili bazarına girişmələri sayəsində siyasi yüksəliş dövrünə qədəm qoymuşdular. Bu əsrdə Osmanlı imperiyasının torpaqları şərq ilə qərb arasında əvəzolunmaz əm-təələrin paylaşdırıldığı bölgə rolunu oynayırdı. Azərbaycandan, İrandan, Qafqazdan və Hindistandan Osmanlı ticarət limanlarına xeyli miqdarda gətirilən məhsullar, qərbdən gətirilən əmtəələrlə dəyişdirilirdi. Bu ticarət Osmanlı imperiyası üçün əvəzolunmaz bir gəlir mənbəyi idi (108, 685). Məhz bu gəlir mənbəyi Osman-lı sultanlarını yeni strateji planlar həyata keçirməyə məcbur edir-di. Bu baxımdan XVI yüzillikdə I Səlimin və I Süleymanın haki-miyyətləri dövründə Osmanlı sultanlarının Yaxın Şərqdəki Ərəb


137

ölkələrini öz torpaqlarına qataraq dövlətin ərazisini genişləndir-diklərini unutmaq olmaz: Suriya, Fələstin, Misir, İraq və Ərəbis-tan fəth olunmuş yeni ölkələr idilər (107, 1434). Bundan başqa, XVI əsrin əvvəllərindən osmanlılarla müharibə vəziyyətində olan Səfəvi dövlətinin bir sıra əraziləri də (Anadolunun cənub-şərq əraziləri) Osmanlı imperiyasına birləşdirildi. Şah I İsmayı-lın Səfəvi dövlətinin sərhədlərini Kiçik Asiyaya doğru genişlən-dirmək planı süquta uğradı. Səfəvilərlə Avropa və Asiya dövlət-lərinin Osmanlı dövlətinin əleyhinə ittifaq yaratmaq cəhdləri də baş tutmadı. Əksinə, Şah I İsmayılın Misir Məmlük sultanlığı ilə «isti münasibətlərini» bəhanə edən I Səlim məmlüklərə qarşı hərbi müdaxiləyə başladı. Lakin bu müharibənin başlıca məqsə-di Qırmızı dənizdə nəzarəti ələ alıb oraya fasiləsiz olaraq ədviy-yat və digər Hindistan məhsullarının daşınmasını təmin etmək idi (260, 37-38). Eyni zamanda, I Səlim Səfəvi orduları üzərində Çaldıranda əldə etdiyi qələbə nəticəsində Təbrizi ələ keçirdi və onun Azərbaycana yolu açıldı. Doğrudur, tezliklə o, Təbrizi tərk etdi, lakin bütün Şərqi Anadolunu Osmanlı imperiyası əraziləri-nə qatdı və bununla da Şərqdən gələn əsas ticarət yolu üzərində nəzarəti gücləndirdi. 1534-də Bağdad, 1546-cı ildə isə Bəsrə Os-manlı dövlətinə qatıldı və İraq Sultan I Süleymanın hakimiyyəti altına düşdü. Beləliklə, osmanlılar bir tərəfdən Aralıq dənizində-ki bütün islam limanlarına, digər tərəfdən Qırmızı dənizə, Bəsrə körfəzinə açılan «qapılara» sahib oldular, Qara dənizdən və sə-fəvilərin şimalından gələn karvan yollarını da öz nəzarətləri altı-na aldılar. Bizans imperiyasının dağılmasından bəri yalnız bir dövlət Hind okenanından Aralıq dənizinə yönələn bütün yollar üzərində nəzarət qurmuşdu (107, 1433-1434). Qırmızı dəniz vasitəsi ilə Hind okeanı ticarətinə çıxış əldə etmiş Osmanlı sulta-nı Hörmüzə sahib olmaqla İran körfəzindəki ticarətə də yiyələn-mək istəyirdi. Baş verən "Böyük coğrafi kəşflər" Osmanlı sul-tanlarını buna doğru sürükləyirdi. Bu baxımdan XVI yüzillikdə Hind okeanı ilə Şərqi Aralıq dənizi hövzəsindəki ölkələr Avro-panın iqtisadi tarixi çərçivəsinə cəlb olunmuş, «kəşflərin» so-

Əzimli Dilavər

138

nunda Qırmızı dəniz, Bəsrə körfəzi yolları ilə Avropaya gedən ədviyyatın ayrı-ayrı yollardan daxil olması nəticəsində Venesi-yada və digər Qərb ölkələrində iqtisadi böhran üçün şərait ya-ranmışdı. «Portuqaliyalılar Hindistana çıxdıqdan sonra ədviyyat artıq Şərqi Aralıq dənizi limanlarına gətirilmirdi», bununla «Ve-nesiya iqtisadi tənəzzülə uğradı» kimi müddəalar yeni dəlillərin yardımı ilə meydana çıxmış bəzi araşdırmalarda öz əksini tap-mışdır. Ədviyyat məhsullarının ayrı-ayrı yollarla daşınmasına baxmayaraq, XVI yüzillikdə də davam etdiyi, lakin həmin əsrin sonlarında hollandların, sonra isə ingilislərin Hind okeanında görünmələrindən sonra Şərqi Aralıq dənizinin Hind okeanı höv-zəsinin məhsullarından məhrum olduğu sübut edilmişdir. ABŞ tarixçi F.C.Lane XVI əsrin 60-cı illərində Portuqaliyanın Papa-lıq nəzdindəki elçisi Lourenço Pires de Tavornenin raportlarına istinadlanaraq Venesiya Respublikasına Levant yolu ilə gətirilən ədviyyatın artdığını bildirərək Aralıq dənizinin Şərq qismində ti-carətin canlandığını sübut etmişdir. Fransa tarixçisi F.Braudel isə bu canlanmanın daha öncə baş verdiyini göstərərək, Osmanlı hakimiyyətindəki Misir, Suriya və İraq kimi Ərəb ölkələrində gedən ticarət fəaliyyətini ilkin qaynaqlara əsasən işıqlandırımış-dır. Danimarkalı tədqiqatçı Niels Steensgard isə özünün araşdır-malarında bu fikri irəli sürür:"Asiyaya gedən dəniz yolunun kəşf olunmasının ənənəvi qitələrarası ticarət yolları üzərində meyda-na gətirdiyi sarsıdıcı təsirlər yalnız yüz il keçdikdən sonra hiss edilmişdir. XVI əsrin əvvəllərində baş vermiş durğunluqdan sonra Orta Şərq boyunca uzanan ticarət yolları əski əhəmiyyətini yenidən qazandı və XVI yüzilliyin sonunda qitələrarası karvan ticarəti bunun tarixi nəticəsi olaraq özünün yüksək nöqtəsinə çatdı. Karvan ticarətinə qəti zərbə şimal-qərbi Avropanın ticarət şirkətləri - 1595-ci ildən sonra Hollandiyanın Vorkompagnieen, 1600-cü ildən East India Company və 1602-ci ildən de Dutch United East India Company (VOC)-nin yaranmasından öncə dəyməmişdir" (114, 68,69). Bu istiqamətdə daha dərin araşdır-malar aparmış, portuqal və italyan dillərində olan qaynaqlara


139

əsaslanaraq Orta Şərqin Osmanlı ərazilərindən keçən Asiya-Av-ropa ticarətini XVI yüzillik çevrəsində çox ətraflı surətdə işıq-landırılmış və bu baxımdan Osmanlı imperiyasının cənub siya-sətini və bunun iqtisadi tarixindəki yerini aydınlıqla göstərmiş araşdırıcı - Portuqaliya tarixçisi V.Magalhaes Godinyo olmuş-dur. Bu tarixçi "Kəşflər və dünya iqtisadiyyatı" adlı ikicildlik əsərində portuqal salnaməçiləri Marino Sanudo və Piriulinin sta-tistik məlumatlarından bəhrələnərək Osmanlı tarixinə və həmin dövrdə Aralıq dənizində gedən ticarətə müəyyən aydınlıq gətir-mişdir (114, 68,69). Beləliklə, həm yerli, həm də əcnəbi mütə-xəssislərin əsərlərində XVI əsrdə Aralıq dənizi limanlarında ti-carətin azalmadığı göstərilir. Belə bir sual meydana çıxır: avro-palılar tərəfindən Hindistana dəniz yolunun açılması bu ticarətə mühüm təsir etmişdirmi? Problemin ciddi şəkildə araşdırılması sübut edir ki, bu bazara ciddi zərbə dəymədi, lakin ona təsirsiz də ötüşmədi. Əvvəla, ədviyyat Avropaya iki istiqamətdən daşın-mağa başlandı. İkincisi, beynəlxalq münasibətlər sistemində baş vermiş proseslər Aralıq dənizi limanlarında ticarətin inkişafına təkan verdi. Çünki Avropa dövlətləri iki yerə parçalanmışdı. Ka-pitalizmin ilkin rüşeymlərinin yarandığı bəzi Avropa milli döv-lətləri öz sənayelərinin xammala olan tələbatını ödəmək üçün Aralıq dənizi sahillərinə üz tutmuşdular. Osmanlı sultanlarının bu istiqamətdə həmin dövlətlərə verdiyi ticarət güzəştləri də hə-min ticarətin inkişafında rol oynayırdı. Digər tərəfdən, Portuqa-liya da Hindistandan daşıdığı ədviyyatın böyük bir qismini Ara-lıq dənizi sahillərinə göndərirdi. XVI əsr Portuqaliya-Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində həlledici mərhələ idi. Avropada baş ve-rən siyasi hadisələri də buraya əlavə etsək, XVI əsrdə beynəl-xalq münasibətlər sistemində gedən prosesləri həmin dövlətlərin iştirakı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. XVI əsr bo-yunca beynəlxalq ticarətə nəzarət uğrunda Hind okeanında Os-manlı-Portuqaliya müharibələrini, Asiya istiqamətində isə Os-manlı-Səfəvi qarşıdurmasını izləyirik. İqtisadiyyatı tranzit tica-rətinə əsaslanan Osmanlı imperiyası üçün hər iki istiqamət

Əzimli Dilavər

140

önəmli idi. Bu mənada Osmanlı dövlətinə qarşı Səfəvi və Portu-qaliya maraqları üst-üstə düşürdü. Hörmüzün portuqallar tərəfin-dən işğal edilməsi və səfəvilərin Moskva dövləti ərazisi vasitəsi-lə Avropa ilə ticarət əlaqələri saxlaması Osmanlı iqtisadi maraq-larına ağır zərbə idi. Bir daha qeyd edək ki, Hörmüzün portuqal-lar tərəfindən işğalı beynəlxalq ticarət sistemində ciddi dəyişik-liklərlə müşayiət olunurdu. Strateji baxımdan çox mühüm əhə-miyyət daşıyan Hörmüzü ələ keçirib orada əsgərlərini yerləşdir-miş Albukerki Qırmızı dəniz istiqamətində baş verən ticarətə əsaslı zərbə vurmuşdu. Hindistan məhsulları Lissabona daşınma-ğa başlanmışdı. Qahirə tam iqtisadi sıxıntı halında idi. Venesiya Respublikasının ticarəti lflic olmuşdu. Misirin fəthinin osmanlı-lar üçün əhəmiyyətini təsəvvür etmək məqsədilə aşağıdakı rə-qəmlərə müraciət edək. 1527-1528-ci illərdə Osmanlı büdcəsinə dair bir mənbədə imperiyanın 477.431.168 ağça olan ümumi gə-lirinin 116.538.994 ağçası Misirin payına düşürdü. Misir Məm-lük torpaqlarına varis çıxmış Osmanlı sultanları Qırmızı dənizdə və Hind okeanında güclü bir donanma yaratmaq niyyətində idi-lər. İstanbul Başvəkalət arxivində 1530-1531-ci illərə aid olan bir mühasibat dəftərində Süveyşdə liman inşa edilməsi üçün xəzinədən 1.996.732 ağça ayrılması qeyd olunmuşdur (114, 79-95). Bütün bunlar sübut edir ki, Hindistana dəniz younun kəşf edilməsi, Aralıq dənizində Şərq ticarətinə ciddi zərbə vura bil-məmiş, Aralıq dənizi limanlarında qiymətli əmtəələrin həcmi uzun zaman azalmamışdır. Əmtəələrin Avropaya daşınmasında üstünlük tədricən Osmanlı və Venesiya gəmilərindən Qərbi Av-ropa tacirlərinə məxsus olan gəmilərə keçdiyindən XVIII əsrdə Qərbin tam üstünlüyü artıq gerçəkliyə çevrildi (67, c.1, 390).

XVI əsr osmanlıların Afrikadakı fəaliyyəti baxımından da ən önəmli dövrdür (98, c.1, 423). Osmanlıların Yavuz Səlimin 1517-də Misiri fəth etməsi ilə başlanan Afrika hakimiyyəti sonra-lar Həbəşistan və Sudan da daxil olmaqla bütün Şimali Afrikanın (əski "xilafət ölkələri"nin) Osmanlı hakimiyyətini qəbul etməsi ilə ən yüksək bir səviyyəyə çatdı, bu hakimiyyət XX əsrin əvvəlləri-


141

nə qədər davam etdi (101, c.1, 413). Fəaliyyətlərini digər istiqa-mətdə davam etdirən Osmanlı sultanları Don və Volqa çaylarının bir-birinə 50 km. yaxınlaşdıqları yerdə bir kanal açmaqla Qara dənizlə Xəzər dənizini birləşdirmək istəmişdilər. Sultan I Süley-manın bu sahədəki əməlləri daha önəmli idi. Beləliklə, Qara də-nizdən Azov dənizinə, oradan da Don çayına daxil olacaq Osman-lı gəmiləri, Volqa çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə çıxa bilərdi. Bu kanalın inşası başa çatdıqda 950 km-lik Azov-Həştərxan çay yo-lunun açılması planlaşdırılırdı. Bu kanalla Osmanlı imperiyası və Azərbaycan bir-birinə bağlana bilərdi. Bununla da Moskva dövlə-ti vasitəsilə Avropa ilə ticarət aparan səfəvilərin ticarət bazarı os-manlıların əlinə keçə bilərdi. Bu, siyasi və hərbi baxımdan önəmli olduğu qədər iqtisadi baxımdan da çox əhəmiyyətli bir layihə idi. Süleyman Qanuni sağlığında ikən bu layihə gerçəkləşmədi. Os-manlı taxtında onu əvəz edən II Səlim həmin layihəni yenidən həyata keçirmək istədi və 1569-cu ildə buna təşəbbüs göstərdi. Osmanlı donanması Qasım paşanın başçılıgı altında səfərə çıxdı, lakin müsbət nəticə əldə olunmadı. (Bu layihə SSRİ imperiyası zamanında, 1952-ci ildə gerçəkləşdi) (150, c.3, 33). XVI əsrin ortalarına doğru osmanlılar İran körfəzində fəallaşdılar. 1534-cü ildə səfəvilərdən Bağdadı alan osmanlılar daha sonra Qatara və Bəsrəyə sahib oldular. Bu, bütün Ərəbistan yarımadasını, o cüm-lədən İran körfəzinin qərb və cənub-qərb sahillərinin Osmanlı im-periyasına qatmaq planının ilkin addımları idi.

Dünya ticarət sistemində öz nüfuzunu saxlamağa çalışan və bu ticarətdən əldə edilən gəlirlərdən məhrum olmaq istəmə-yən Osmanlı sultanları XVI əsrdə Afrika istiqamətində Hind okeanı ticarətinə mane olmağa çalışır, Hörmüz ticarətini əldə saxlamağa cəhdlər göstərir, Avropa və Azərbaycan-İran istiqa-mətində müharibələr aparırdı. Cənubdan şimala qədər bütün Şərqi Afrika sahillərinə sahib olmaq Ümid burnu yolunu kəsmə-yə xidmət edirdisə, Osmanlı sultanının Misir yürüşünün əhəmiy-yəti daha yüksək idi. Qırmızı dəniz və Bəsrə yolu ilə gətirilən «Şərq məhsulları» XVI əsrin sonlarına qədər Qahirədə və Hə-

Əzimli Dilavər

142

ləbdə öz müştərisini gözləyirdi (66, 147-148). Osmanlı xarici si-yasətinin mühüm istiqamətlərindən biri də Şərqi Anadolu idi. Səfəvi şahları Anadolunu özlərinin tarixi ərazisi saymış, həmin əraziyə varislik iddialarını irəli sürmüş və dünyanın ən mühüm gəlir mərkəzlərindən birinə çevrilən bu məntəqəyə sahib olma-ğa, Aralıq dənizinə və Qara dənizə çıxmağa can atmışlar. Yaran-mış əlverişli geosiyasi vəziyyətdən istifadə edən Səfəvi şahları bütün Anadolu ərazilərində siyasi təbliğat aparırdılar. Səfəvilər Osmanlı imperiyasına qarşı bütün hərbi-siyasi ittifaqlarda mər-kəzi mövqe tuturdular. Türkiyə tarixçisi T.Y.Öztuna həmin döv-rün tarixini tədqiq edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, "Os-manlı cahan dövlətini yalnız başqa bir türk dövləti devirə bilər-di" (115, c.4, 167). Səfəvilərin Anadoluya dair geniş strateji planlarını anlayan Osmanlı sultanları bu güclü rəqibin varlığını «imperiya üçün ciddi daxili təhlükə» hesab edirdilər. Buna görə də Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı yürüş zamanı arxadan (Avro-padan) təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1513-cü ildə Qərb dövlətləri, o cümlədən Venesiya Respublikası və Macarıstanla bağlanmış bütün sülh müqavilələrini yeniləşdirdi və Misir sulta-nı ilə sülh müqaviləsi bağladı (26, 154; 64, c.2, 6). Lakin həmin dövrdə Osmanlı sultanı Misir sultanını səfəvilərə qarşı ittifaqa cəlb edə bilmədi. Məmlük sultanı səfəvilərin təklifinə də biganə qaldı. Çünki iki güclü rəqibin bir-birini zəiflətməsi Məmlük sul-tanlığının xeyrinə idi. Misir Məmlük sultanları islam dünyasında birinciliyi saxlamaq üçün eyni dərəcədə həm Osmanlı, həm də Səfəvi imperiyasının güclənməsini istəmirdilər (213, 5-10, 23-42). Osmanlı sultanı I Səlim səfəvilərlə müharibə ərəfəsində Anadoluda, həmçinin Rumelidə rəqib dövlətin tərəfdarı olan əhaliyə divan tutdu: təqribən 40 min nəfər qızılbaş qətlə yetirildi (268, c.1, 240; 325, 112; 64, c.2, 7; 354, 13-17; 381, 10-30). Be-ləliklə, Sultan I Səlim Səfəvi imperiyası ilə həlledici toqquşma ərəfəsində Şah I İsmayılın Avropa dövlətlərini arxadan Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq və Anadoludakı xalq üsyanların-dan istifadə etməkdən ibarət olan hərbi planını poza bildi və qar-


143

şıdakı müharibədə ilk qələbə imkanı əldə etdi (26, 154). İki döv-lət arasındakı ziddiyyətlərin mühüm səbəbi isə osmanlıların Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək istəyi idi. Anadolunun toxucu-luq emalatxanaları başlıca olaraq Azərbaycan və İran ərazilərin-dən daxil olan xammal hesabına işləyirdi. Azərbaycan və İranla olan ipək ticarəti Osmanlı imperiyasını zənginləşdirən başlıca qaynaqlardan biri idi. XVI əsrin əvvəllərinə doğru yalnız Bursa-da 1000 dəzgah civarında ipək toxunurdu (86, 164). Anadoluda toxunan ipək parçalara bazarlarda xüsusi tələbat vardı və bu məhsullar əsasən Avropa bazarlarına çıxarılırdı (139, 250). Bur-sa ipək parçaları Polşada, Avstriyada və Venesiyada xüsusilə ar-zulanan məhsul idi (150, c.3, 41). 1501-ci ildə Florensiya tacir-lərinin təmsilçisi, vəkil Françesko Maringhi Bursa ipək emalat-xanalarının gündəlük 310 kq xam ipək tələb etdiyini bildirirdi. O, göstərirdi ki, hər il Azərbaycan və İran ərazilərindən Bursaya xeyli ipək karvanı gəlir. İl ərzində altı ipək karvanının gəldiyini təxmin etsək, onda daxil olan xam ipəyin həcminin 1.200 tay ol-duğu qənaətinə gələrik. Bu, 120 ton xam ipək deməkdir. XVI əs-rin əvvəllərində Azərbaycan və İran ərazilərindən Bursaya daxil olan xam ipəyin yarısından dörddə üçünə qədəri İtaliyaya aparı-lırdı. F.Maringhinin məktublarından bəlli olur ki, italyanlar bu karvanları Bursada səbirsizliklə gözləyirlər. Bursada xarici tacir-lər arasında şiddətli rəqabət vardı. Florensiyalıların Bursada 1501-ci ildə satın aldıqları 60 tay ipək, Genuya və yəhudi tacir-lərinin aldıqlarından iki dəfə artıq idi. İtaliyada bir fardello (=79,821 kq) ipək yetmiş-səksən dukatlıq bir gəlir gətirirdi. XVI əsrin əvvəllərində Bursada 1000 dəzgah beş fardello xam ipəyi emal edirdi. Buna görə də ipəyin qiyməti sürətlə artırdı. Müqayi-sə üçün göstərək ki, 1467-ci ildə hər fardelloya ipək əlli ağçadan 1488-ci ildə yetmiş ağçaya, 1494-cü ildə səksən iki ağçaya çıx-mışdır. Müqayisə üçün bir daha xatırladaq ki, orta böyüklükdə olan bir karvan 200 fardello xam ipək gətirirdi. İpəkdən əldə olunan gəlirin həcmini müəyyən etmək üçün XVI əsrin əvvəllə-rində Bursanın bir ipək karvanından əldə etdiyi gömrük gəlirlə-

Əzimli Dilavər

144

rinə nəzər salaq. Bu gəlirlər 1487-ci ildə 40.000 dukat, 1508-ci ildə 33.000 dukat, 1512-ci ildə 43.000 dukat, 1521-ci ildə 13.000 dukat, 1523-cü ildə 17.000 dukat, 1557-ci ildə 24.000 dukat təşkil etmişdir. Bursa haqqında dərin məlumatlar verən os-manlı səyyahı Övliya Çələbi Bursanı ipək və rəngarəng parçalar toxunan şəhər kimi təqdim etmiş, onun beynəlxalq aləmdə ipəyə və qiymətli parçalara görə tanındığını qeyd etimişdir. İstanbul Osmanlı imperiyasının paytaxtına çevrildikdən sonra da Bursa şəhəri imperiyanın başlıca ticarət mərkəzlərindən biri kimi möv-qeyini daha 100 il qoruyub saxlamışdır. Bu dövrdə Hələb şəhəri də önəmli bir ipək ticarəti mərkəzi idi və Bursa ilə rəqabət apa-rırdı. Azərbaycan və İran ərazilərindən gətirilən ipək Hələbə ya Ərzurum yolu və Fərat vadisi boyunca, ya da daha çox Van, Bit-lis, Diyarbəkr və Birecik yolu ilə daxil olurdu. Osmanlılar 1516-1517-ci illərdə Hələbi fəth edərkən bu yolun nəzarətini ələ keçirdilər. Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycan və İran ipəyinin avropalılara bütün məlum çıxış nöqtələri artıq osmanlıların əllə-rinə keçdi. Məhz buna görə də qazanılmış uğurlarla kifayətlən-məyən Osmanlı sultanları XVI yüzilliyin sonlarında Şirvan və Gilan ərazilərindəki ipək toxuma mərkəzlərini də öz imperiyası-na qatmağa çalışırdılar. Bu plan baş tutarsa, Bursanın nüfuzu da-ha da arta bilərdi. XVI əsrdə Bursa xarici, xüsusilə italyan par-çaları ilə uğurlu rəqabət apara bilmişdir. Sənədlərdən bəlli olur ki, yalnız 1513-cü ildə bir karvanda ən azı 220 min altun dəyə-rində 400 yük (24600 kq) ipək daxil olmuşdu. Səfəvi dövləti ərazilərindən gəlmiş tacirlərin əksəriyyətini bu dövrdə də Gilan-dan, Şirvandan, Təbrizdən və Naxçıvandan olan müsəlman tacir-lər təşkil edirdi. XVI əsr boyunca Bursa istiqamətində fəaliyyət göstərmiş tacirlərin içərisində ermənilərin adı hallanmır. Ümu-miyyətlə, həmin əsrdə onlar ticarətdə azlıqda idilər. Azərbaycan tacirləri italyan və Osmanlı tacirləri qarşısında xüsusi nüfuz qa-zanmışdılar. Həmin tacirlər arasında bu işə böyük sərmayə qo-yanlar çox idi. Səfəvi bəzirganlarının başqalarına aid olan ipəkləri də əmanət olaraq gətirib satdıqları haqqında məlumatlar vardır.


145

F.Maringhi göstərirdi ki, Bursada italyan firmalarını təmsil edən nümayəndələr və yəhudilər Səfəvi dövləti ərazilərindən gələn karvanları səbirsizliklə gözləyirdilər. Səfəvi imperiyasının əra-zilərindən gələn karvanlar gecikəndə Bursada ipəyin qiymətləri kəskin şəkildə qalxırdı. Hər bir karvan gələn kimi isə ipəyi dərhal alıb İtaliyaya göndərməyə çalışan italyan şirkətləri arasında güclü rəqabət yaranırdı. Bursada Səfəvi və Avropa tacirləri arasında osmanlı tacirləri vasitəçilik edirdilər. Avropalılar özlərinin şərqdə, o cümlədən Səfəvi dövləti ərazilərində və Orta (Mərkəzi) Asiyada çox yüksək qiymətləndirilən incə yun parçalarını Bursada Səfəvi ipəyi ilə ya dəyişir, yaxud nağd pulla alırdılar. Bursa tacirlərinin Avropanın yun parçalarını, Səfəvi ipəyini və ya Hindistandan gətirilən istiotu, digər ədviyyatı, boyaları, yaxud Anadolunun par-çalarını Balkan ölkələrinə, Dunay və Qara dəniz limanlarına apar-dıqları həmin limanların gömrük dəftərlərində əks olunmuşdur. Həmin dəftərlərdə tacirlərin etnik mənsubiyyətləri də göstərilmiş-dir. Bu dəftərlərdən bəlli olur ki, müsəlman tacirlərin Avropaya getmədikləri barədə yazılanlar özünü doğrultmur. Əslində, Avro-paya gedən tacirlərin böyük əksəriyyəti müsəlmanlar olmuşlar. Bu məlumatlar XVI əsr boyunca izlənir (75, c.3, 89; 45, 772; 90, c.1, 188-189; 89, 130-131; 88, c.1, 279-280).

Mənbə məlumatlarından aydın olur ki, Anadolunun iqtisa-di həyatında Azərbaycan tacirlərinin əvəzolunmaz xidmətləri ol-muşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Səfəvi imperiyasını çökdürməyi qarşısına məqsəd qoymuş Sultan I Səlim rəqibinə zərər verə biləcək hər bir tədbirə əl atırdı. Bu tədbirlərdən biri də iqtisadi blokada idi. XV-XVI yüzilliklərdə Azərbaycanın ən önəmli gəlir qaynağı olan ipək Avropaya aşağıdakı yollarla daşı-nırdı: 1) Bursaya və İstanbula qədər davam edən quru yolunu sonradan ya dəniz yolu əvəz edir, ya da quru yol Balkan yarım-dasını əhatə etməklə Adriatik dənizinə çıxırdı; 2) Hələbə qədər davam edən quru yol Suriyaya gedir, oradan İsgəndəriyyəyə çı-xır, dəniz yolu ilə davam edirdi; 3) İzmir şəhərinə qədər davam edən quru ticarət yolu daha sonra dənizlə davam etdirilirdi; 4)

Əzimli Dilavər

146

Xəzər dənizi vasitəsilə Həştərxana gedən yol. Bu yolla daşınan məhsullar ya Rəştdə, ya da Niyazabadda yüklənirdi. Həmin məhsullar Volqa (İtil) çayı vasitəsi ilə Moskvaya çatdırılır, ora-dan da quru yolla Mərkəzi Avropaya və ya Baltik, ya da Ağ də-niz vasitəsi ilə Hollandiyaya və İngiltərəyə aparılırdı; 5) İran ərazilərindən başlanan quru yol İsfahandan keçir, Bəndər-Abba-sa çıxır, oradan da dəniz yolu ilə davam etdirilirdi. Bu dövrdə Levant yolu Səfəvi ipəyinin ixracında başlıca vasitə idi. Bu həm də onunla izah olunur ki, Levant ticarəti bir neçə yolu özündə birləşdirirdi (Bursa, Hələb və İzmir). Beləliklə, müxtəlif yollarla Qərbi Avropaya çoxlu miqdarda Azərbaycan və İran ipəyi daşınırdı. Onun miqdarını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Buna çətinlik yaradan səbəblərdən biri Səfəvi dövləti iqtisadiyyatına dair məlumatların az olmasıdır. Səfəvilərin arxivi darmadığın edildiyinə görə bu yöndə tədqiqatçıların işi xeyli çətinləşmişdir. Qərbi Avropa səyyah və diplomatlarının məlumatları isə Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatını tam əks etdirmir (365, 61-79). XVI əsrdə ticarət yolları içərisində isə başlıca yer Təbriz-Bursa yolu-na məxsus idi. Azərbaycan və İran ipəyi Təbriz-Bursa karvan yolu ilə Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya göndərilirdi. Sultan I Səlim Azərbaycan və İran ipəyinə qadağa qoymuş, bu tədbirlə Səfəvi dövlətini iqtisadi baxımdan çökdürmək fikrinə düşmüşdü. Bunun üçün o, ipək ticarətini və tacirlərin Azərbaycana və İrana gedişini qadağan etmişdi (104, c.1, 276). Sultan I Səlim Azər-baycanın Avropaya ipək ixracatının qarşısını tamamilə almaq üçün Misir məmlüklərinin nəzarəti altında olan Ərəb ölkələrini də bu qadağa siyasətinə qatmışdı. Şəxsiyyətindən asılı olmaya-raq Azərbaycanla ipək ticarəti edən hər bir tacirin əmtəələri mü-sadirə olunurdu. Onun bu qərarı Misir məmlükləri ilə osmanlılar arasında ziddiyyətlərə səbəb oldu. Həmin dövrdə tətbiq olunmuş qadağa çox sərt qərar idi. Sultanın bu qərarı osmanlı ictimaiyyə-tində qəbul olunmurdu. Osmanlı tarixçiləri bununla bağlı yaz-mışlar ki, Sultan I Səlim başa düşürdü ki, bu qərar qeyri-hüquqi səciyyə daşıyır. Ona görə də müsadirə olunan əmtəələr siyahıya


147

alınır və anbarlara yığılırdı. Əmtəə sahiblərinə həmin məhsulla-rın qaytarılacağı barədə vədlər verilirdi. Beləliklə, Osmanlı sul-tanının əsas məqsədi əmtələrin müsadirə olunması deyil, düş-mən saydığı səfəviləri əsas gəlir mənbəyindən məhur etmək idi. Osmanlı torpaqlarında yaxalanan Səfəvi tacirləri Rumeliyə sür-gün edilir, orada nəzarət altına alınırdılar. 1518-ci ildə isə Os-manlı torpaqlarında xam ipək satışı tamamilə qadağan edildi. Bu əmri pozan Osmanlı təbəələrinin satdıqları əmtəələrdən əldə olunmuş gəlirlər xəzinə üçün müsadirə olunmağa başlandı. Səfəvi dövlətinə qarşı tətbiq edilmiş bu qadağa Osmanlı imperi-yasının iqtisadi sisteminə də müəyyən zərbə vurmuşdu. Yəni, bu qadağa yalnız Səfəvi tacirlərinə deyil, osmanlı və italyan tacirlə-rinə də ciddi ziyan vurdu. Bursada ipək satan tanınmış firmalar birdən-birə sıradan çıxmış, ipək toxuculuq sənəti də böyük ən-gəllərlə üzləşmişdi. Qadağa nəticəsində Bursada işsizlik artmış-dı. Nəticədə iqtisadi sahədə geriləmə baş vermişdi. Sultan I Səli-min qadağa siyasəti italyan sənətkarlığına da xeyli zərbə vur-muşdu. İtaliyada təlaş əhvali-ruhiyyəsi yaranmışdı. Genuyalılar artıq Astrabad-Xəzər dənizi-Həştərxan ticarət yolunun canlandı-rılması haqqında düşünməyə başladılar. Osmanlı imperiyasının qüdrətinin artdığı bir dövrdə həmin tədbirə əl atmış Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı tətbiq edilən iqtisadi blokadanın Anado-lunun iqtisadi həyatına bu dərəcədə təsir edəcəyini güman etmir-di. Osmanlı taxtına yenicə əyləşən I Süleymanın səfəvilərə qarşı tətbiq edilən "İbrişim yasağı" adlanan ipək ticarəti qadağasını aradan qaldırmağı bu tədbirlərin gerçəkliklərə zidd olduğunu bir daha göstərdi. I Süleymanın dövründə bu qadağadan zərər çək-miş tacirlərə dəyən ziyanın əvəzi ödənilmiş, ticarət sərbəstləşdi-rilmişdir. Sultan I Səlim dövründə osmanlı tacirlərinin səfəvilərə mis, dəmir, qızıl, gümüş, odlu silah satmaları da qadağan edil-mişdi. Türkiyə tədqiqatçısı F.Dalsar «İbrişim yasağı»-nın Os-manlı imperiyasının iqtisadi həyatına mənfi təsiri barədə qeyd edir ki, Sultan I Səlimin Bursada tətbiq etdiyi bu qadağanın məmləkət üçün bir neçə təsiri olmuşdur. Həmin tədbirlərdən

Əzimli Dilavər

148

başlıcası odur ki, şərq ölkələrindən gəlməkdə olan ipək axını birdən-birə dayanmış, o zamana qədər Bursadakı ipəktoxuma dəzgahları bu yoldan aldıqları xam ipəyi almadıqlarından böhran keçirmişlər. Buna görə də ipəyin qiyməti qalxmış, ipək ticarəti gizli şəkildə həyata keçirilmiş, Osmanlı ərazilərində ipək qaçaq-malçılığı inkişaf etmişdi. Osmanlı imperiyasında ipəktoxuma sə-nəti böhranla üzləşdiyi bir zamanda, ölkəyə Avropa ipəyi daxil olmağa başlamış və yerli toxumalarla rəqabət etməyə, onları sı-xışdırmağa başlamışdı (88, c.1, 281-282; 99, 85-86; 64, c.2, 61; 126, 23; 63, 131-133). Səfəvi şahları isə xarici aləmlə əlaqələri itirməmək üçün Volqa-Xəsər yoluna daha çox üstünlük verməyə başladılar. Doğrudur, Sultan I Süleymanın dövründə Səfəvi döv-ləti ilə ticarət əlaqələri istiqamətində müsbət işlər görüldü, lakin ticarətin əvvəlki mövqeyi bərpa oluna bilmədi. Bu ticarət əlaqə-lərinə dövlətlərarası düşmənçilik ciddi mane olurdu. Bu düş-mənçilik nəticəsində 1513-1620-ci illər arasında Azərbaycan və İran ipək ticarəti Bursa yolunda ciddi surətdə aşağı düşdü və Os-manlı xəzinəsi xeyli zəiflədi. Bu tarixi məqamda xeyli miqdarda Səfəvi ipəyi Xəzər dənizi ilə Həştəxan limanına, oradan isə Qər-bə yayılmağa başladı (355, 59). Səfəvi potensialının imperiyanın iqtisadi cəhətdən inkişafında rolunu qiymətləndirən I Süleyman Sultan Səlimdən fərqli olaraq rəqib dövlətə qarşı daha mülayim siyasət yeritməyi qərara aldı. I Süleymanın taxta çıxdığı vaxtda Osmanlı imperiyası iki cəbhədən birini seçmək zərurəti qarşısın-da idi. Eyni zamanda, həm Qərblə, həm də səfəvilərlə döyüşmək asan deyildi. Beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələr, dəyişən şərtlər Sultan I Süleymanın diqqətini Qərbə yönəltdi (99, 86). XVI-XVII əsrlərin Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması yalnız regional deyil, habelə beynəlxalq aləmdə baş verən iqtisadi, siyasi dəyi-şikliklərin nəticəsi idi. Bu qarşıdurma dini şüarlar altında, iqtisa-di, siyasi, ideoloji sahələrdə baş vermişdir. Həmin iki müsəlman, türk dövlətinin rəqabəti, həm Misir Məmlük sultanları, həm də Qərbin xristian hökmdarları tərəfindən diqqətlə izlənirdi (112, 503-504). Məhz buna görə də Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini


149

Avropada baş verən hadisələrdən kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Məlumdur ki, ticarət yollarında baş verən dəyişik-liklər Avropanın siyasi vəziyyətinə də təsir etmişdi. Bu siyasi vəziyyətin dəyişməsi Avropada sonsuz müharibələrə səbəb ol-muş və Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinə özünəməxsus çalar-lar bəxş etmişdir. Bu zamandan etibarən Avropanın Aralıq dəni-zindəki, Baltik dənizindəki və Atlantik okeanı sahillərindəki ticarət mərkəzlərinə yaxın olan dövlətləri beynəlxalq münasibət-lərdə başlıca rol oynamağa başladılar. Portuqaliya, İspaniya, Hollandiya, Fransa və İngiltərə bu dövlətlər sırasına daxil idilər (218, c.1, 167). XVI əsrin əvvəllərindən həmin yüzilliyin ilk onilliklərinə qədər ispanlar Mərkəzi və Cənubi Amerikanın nis-bətən inkişaf etmiş bütün ərazilərini işğal etdilər. Portuqallar isə Afrika sahillərində olduğu kimi, Asiya sahillərində də zəncirvarı şəkildə qalalar qurub ticarət faktoriyaları (mərkəzləri) yaratdılar (203, 133). İspan zadəganları müharibələri və hərbi qənimətlərin əldə olunmasını özlərinin başlıca məqsədləri sayırdılar. Böyük Karlın imperiyasının xarabalıqları altından dirçəlmiş Fransa monarxiyası da təbiətinə görə ispan mütləqiyyətinə bənzəyirdi, lakin onları fərqləndirən cəhətlər var idi. İspanlara məxsus olan mənbələr Fransa monarxiyasının və zadəganlığının əlində yox idi. Fransa nə Amerika qızıl ehtiyatlarına, nə Potosi mədənləri-nə, nə də varlı holland tacirlərinə malik idi (292, 145-146; 177, 22). Ona görə də XVI əsrin əvvəllərində Fransa Şərqə qarşı müstəmləkəçilik ekspansiyasında ciddi rol oynaya bilmədi. Bu illərdə Osmanlı imperiyasından aldığı "güzəştlərə" (1535 və 1581-ci illər) əsasən Fransaya yalnız Levant ölkələrində möh-kəmlənmək qismət oldu (206, 137). Həmin dövrdə Qərbi Avro-pada İngiltərənin vəziyyəti isə tamam fərqli idi. Bu ölkə XVI əs-rin birinci yarısında kiçik bir ərazidə - Avropa siyasətində ikinci dərəcəli rol oynayırdı (284, 147). XVI əsrin ortalarına qədər İn-giltərə ticarət mərkəzlərindən kənarda yerləşirdi və yalnız həmin yüzilliyin ortalarından başlayaraq canlanmağa başladı (206, 132). Müəyyən dövrdə qərarlaşmış siyasi sabitlik isə ingilis xari-

Əzimli Dilavər

150

ci siyasətində realizmin başlanğıcı idi ki, İngiltərə xarici siyasəti sonrakı əsrlərdə də bu cəhəti ilə fərqlənirdi. Bu, onunla izah olunur ki, İngiltərədə zadəganlığın böyük hissəsi kənd təsərrüfa-tı sahibkarına çevrilir, yun və digər kənd təsərrüfatı məhsullarını əvvəlcə Flandriyaya ixrac edir, XV əsrdən isə bu məhsullarla daxildə sənətkarlığın inkişafını təmin edirdi (292, 147). Qeyd edək ki, ingilis ticarəti sənətkarlıqla (başlıca olaraq mahud isteh-salı ilə), eyni zamanda kənd təsərrüfatı ilə sıx bağlı idi (206, 132-133). Qərbi Avropa dövlətləri içərisində Avstriyanın siya-səti daha mürəkkəb səciyyə daşıyırdı. XVI əsrin sonlarına qədər Avstriya «alman xalqından ibarət müqəddəs Roma imperiyası"nı təmsil edən, müəyyən mənada geniş əraziyə malik olan dövlət idi. XVI əsrin əvvəllərində mürəkkəb dövlət quruluşuna malik olan Avstriya çoxmillətli mütləq monarxiyaya çevrilməyə baş-ladı. Bu halın başlıca səbəbi Qərbi Avropa dövlətlərini, "bütün xristian dünyası"nı cənub-şərqdən hədələyən «Osmanlı təhlükə-si» idi. Bu təhlükə Çexiyanı və Macarıstanı Avstriyaya birləş-məyə məcbur etdi, Avstriyanın bütün diqqətini cənub-şərqə yö-nəltdi. XVI əsrin mürəkkəb beynəlxalq münasibətləri şəraitində İspaniya ilə birgə Osmanlı tüklərinin Aralıq dənizinin qərb qis-mində görünmələrinə qarşı Habsburqların apardıqları siyasət on-ların qüvvələrinin parçalanması ilə nəticələndi və Qərbi Avro-pada hökmranlıq uğrunda mübarizənin gərgin vaxtında Avstri-yanın diqqəti şərqə yönəldi. XVI əsrin əvvəllərində «Osmanlı təhlükəsi» Avropa hökmdarlarını daha güclü şəkildə qayğılan-dırdı. I Süleymanın hakimiyyət illəri (1520-1566) Osmanlı im-periyasının ən qüdrətli çağları idi. 1526-cı ildə çex-macar qoşun-larının Mohaç ətrafında darmadağın edilməsi, osmanlıların Vyana divarları yanında peyda olması (1529), Macarıstanın böyük his-səsinin onlar tərəfindən tutulması-cənub-şərqi Avropa dövlətlərini Avstriya ətrafında birləşməyə məcbur etdi. Qərbin hakim dairələri həm də ondan ehtiyat edirdilər ki, Avropa zəhmətkeşləri kəndli müharibələrinin yatırılmasından sonra Osmanlı türklərinin gəlişi-ni bir qədər bundan əvvəl xalq üsyanlarında iştirak etmiş utopist-


151

lərin söylədikləri «Allahın Avropa knyazlarına göndərdiyi cəza» kimi qəbul edir və bu gəlişi alqışlayırdılar (292, 145-150). Belə-liklə, XV əsrin sonunda - XVI əsrin əvvəllərində Avropanın siya-si səhnəsində baş verənlər bizə həmin dövr haqqında təsəvvür ya-ratmağa kömək edir. Osmanlı-Avropa-Səfəvi münasibətlərində məhz bu hadisələr ciddi rol oynamışdır. Hələ XVI əsrin əvvəlləri idi və dünyada baş verən yeni siyasi, iqtisadi dəyişikliklərə uyğun olaraq yeni proseslər başlanmışdı. Yeni proseslərə uyğun xarici siyasət yeridə bilən Avropa dövlətləri həmin proseslərdən uğurla çıxdılar (66, 148-149). Həmin dövrdə Osmanlı imperiyasının qüdrətinin artması Avropanın bir sıra dövlətlərinin, xüsusilə Fran-sanın maraqlarına tamamilə uyğun idi. Fransa bu hesabla ənənəvi düşməninə sarsıdıcı zərbələr endirə bilərdi (292, 156).

Avropanın bu vəziyyətini dərindən dərk edən I Süleyman Osmanlı imperiyasının iki cəbhədən birində döyüşməsini vacib hesab etdi. Məhz səfəvilərə qarşı onun mülayim siyasət yürüt-məsində iqtisadi amil az rol oynamadığı kimi, bu amil də ciddi rol oynadı. Buna görə də I Süleyman Avropa səfərlərinə başla-mazdan öncə səfəvilərlə dostluq münasibətləri qurmaq niyyətinə düşdü, Səfəvi tacirlərini sərbəst buraxdı, onlara dəyən on milyon ağçaya yaxın zərəri ödəyib irəliyə daha bir addım atdı, özünün taxta çıxması münasibəti ilə Səfəvi şahına bir məktub göndərdi, ona Qərbin «kafirlərinə" qarşı dostluq və işbirliyi təklif etdi. Bə-zi tədqiqatçıların fikrincə, bu təklif Şah I İsmayıl tərəfindən qəbul edilsəydi, həm osmanlılar, həm də səfəvilər tərəfindən çoxlu itkilərlə müşayiət olunan müharibələrin qarşısı alına bilər-di. I Süleyman Şah I İsmayıla göndərdiyi məktubda padişahlara məxsus olan ləqəb və ünvanları qeyd edir, «Nitekim, hər dövün bir xəlifəsi vardır və onun vəzifəsi İslamı müdafiə etmək, kafir-lərə qarşı cihad etməkdir» sözlərindən sonra Səfəvi səltənətinin davamlı olması üçün dualar edirdi. Lakin bu təklif Şah I İsmayıl tərəfindən müsbət qarşılanmadı. Şah I İsmayıl hətta Sultan I Sə-limin vəfatından sonra taxta çıxmış I Süleymanı təbrik etməmiş-di. Səfəvi şahı onu yalnız iki ildən sonra, osmanlılar Belqradı

Əzimli Dilavər

152

(1521) və Rodosu (1522) fəth etdikdən sonra təbrik etdi (99, 86- 88). Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan I Səlimin dövründə Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətləri xeyli dərinləşmişdi. Çaldıran döyüşü za-manı və bu hadisədən sonra Sultan I Səlimin yol verdiyi qeyri-etik hərəkətlər Osmanlı-Səfəvi ziddiyyətlərinin daha da dərin-ləşməsinə səbəb olmuşdu. Eyni zamanda, barışıq məsələsi səfə-vilərin starteji planlarına uyğun gəlmirdi və yaranmış iqtisadi çətinliyə görə I İsmayıl osmanlıları cəzalandırmaq niyyətində idi. Çaldıranda baş vermiş uğursuzluğa baxmayaraq, Şah I İsma-yıl Aralıq dənizinə qədər bütün əraziləri səfəvilərin hakimiyyəti-nə qatmaq, onu Şərqdə yeganə imperiyaya çevirmək istəyirdi. Məlumdur ki, Sultan I Səlimin işğalları Avropa ölkələrinə nisbə-tən Səfəvi imperiyasının vəziyyətini daha çox ağırlaşdırmışdı. Tezliklə Suriyanı və Misiri ələ keçirən Osmanlı sultanı Səfəvi imperiyasına daha bir ağır zərbə vurdu. Trabzonu (1461) və Kə-fənı (1475) ələ keçirməklə Azərbaycan və İran tacirlərini Qara dəniz ticarətindən məhrum etmiş Osmanlı sultanı II Məhəmmə-din siyasətini davam etdirərək Suriya, Livan və Fələstin ərazilə-rini fəth etməklə (1516) Səfəvi tacirlərinin Aralıq dənizi sahillə-rinə çıxış yolunu da öz nəzarəti altına saldı. Bununla da səfəvilə-rin Qara dəniz və Aralıq dənizi vasitəsilə Qərbi Avropa ölkələri ilə qədim tarixə malik olan ənənəvi ticarət əlaqələrinə sonuncu, ağır zərbə endirildi. Səfəvilər imperiyası XVI əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrinin müstəmləkəçilik siyasətinin də ilk zərbəsinə sinə gərməli oldu. Portuqaliyanın Hind okeanında möhkəmlən-məsiylə Səfəvi imperiyasının dəniz yolu ilə Hindistan, Seylon, cənub-şərqi Asiya ölkələri və şərqi Afrika ilə ticarət əlaqələri də təqribən kəsildi. Bununla da Azərbaycan tacirlərinin Hindistanla Moskva dövləti və Avropa ölkələri arasında ədviyyat ticarətində vasitəçilikdən əlləri üzülmüşdü (289, 159). Bu mənada Sultan I Süleymanın Şah I İsmayıla «birgə mübarizə» haqqındakı müra-ciəti daha çox özünün bir istiqamətdə təhlükəsizliyini təmin et-mək istəyindən irəli gəlmişdi. Çünki I Süleyman çox gözəl bilir-di ki, Şah I İsmayıl ağqoyunluların varisi kimi çıxış edir, Anado-


153

luda Osmanlı hakimiyyəti altına keçmiş torpaqlara varislik id-dialarını irəli sürür. Sultanı narahat edən ən böyük problemlər-dən biri də Sultan I Səlimin vəfatından sonra da qızılbaşların Anadoluda fəaliyyəti idi. Sultan I Süleymanın Macarıstana hərbi yürüşü zamanı Səfəvi qızılbaş rəhbərlərinin Anadoluda təşkil et-dikləri çoxsaylı üsyanlar zəncirvari partlayışları xatırladırdı. Tə-biidir ki, Səfəvi şahının məqsədi Osmanlı imperiyasını daxildən parçalamaq, Anadolunu bütünlüklə Səfəvilər imperiyasına bir-ləşdirmək idi. Bununla da I Süleymanın şərqə (səfəvilərə) qarşı hərbi yürüşə başlamaq niyyəti gerçəkləşirdi. Lakin 1525-ci ilin sonlarında qərarlaşdırdığı Azərbaycan-İran hərbi yürüşünü dayandırmağa məcbur oldu. Çünki Macarıstan, Avstriya və Al-maniya üzərinə yürüşlər etmək istəyən I Süleyman həm bu döv-lətlərin Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi ittifaqını pozmaq istə-yir, həm də onların səfəvilərlə yarana biləcək hərbi-siyasi əmək-daşlığını pozmağa çalışırdı (99, 92; 140, c.2, 449). Bu addımlar üçün real şərait də yaranmışdı. Çünki Avropada Fransa-Almani-ya ziddiyyətləri hədsiz dərəcədə kəskin idi. Onlar ararsında İtali-ya şəhərlərinə sahib olmaq uğrunda mübarizə gedirdi. Yaranmış vəziyyətdə Fransa da Osmanlı qüdrətindən Almaniyaya qarşı istifadə etməyə çalışırdı. 1525-ci ilin 6 dekabrında İstanbula – Sultan I Süleymanın sarayına ilk Fransa elçisi gəldi. Almanlarla osmanlılar arasında rəqabət obyektinə çevrilmiş Macarıstana almanların hərbi yürüşə hazırlığı haqqında xəbərlər də gəlmişdi. Bu xəbəri Osmanlı sarayına fransız elçiləri gətirmişdilər (64, c.2, 112; 100, 127). Osmanlı imperiyası ilə Fransa arasında mü-nasibətlər öncə Sultan I Süleyman zamanında quruldu. Bu vaxt Almaniyada vəziyyət daha da ağırlaşdı. Martin Lüterin fəaliy-yəti almanlar arasında dini parçalanma yaratmışdı. Osmanlı sul-tanının da dəstəklədiyi M. Lüterin fəaliyyəti sayəsində dini ba-xımdan iki hissəyə parçalanmış Avropanın siyasi cəhətdən də parçalanması üçün şərait yaranmışdı (66, 154-155; 349, 449).

XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı sultanının sistemli xarici siyasəti və onun bəzi qərb dövlətlərinə güclü güzəştlər etməsi

Əzimli Dilavər

154

sayəsində Osmanlı imperiyası beynəlxalq aləmdə lider dövlət səviyyəsinə yüksəldi. Yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə et-mək istəyən Osmanlı sultanının iki cəbhədə eyni vaxtda mühari-bə aparmaq istəməməsi təbii idi. Buraya Portuqaliya ilə münasi-bətləri də əlavə etsək, vəziyyət dərhal aydınlaşır. Çünki bu dövr-də Sultan I Süleyman gözlərini Hind okeanına da dikmişdi (105, 1434). 1522-ci ildə xristianlığın Şərqi Aralıq dənizindəki qalası olan Rodosun fəthindən sonra məqsədinin «altun əldə etmək, zəngin olmaq deyil, zəfər və şan qazanmaq, əbədi bir şöhrətə sa-hib olmaq» olduğunu və imperiyanı genişləndirmək üçün döyüş-düyünü elan etmiş I Süleymanın (114, 93-94) tezliklə Asiya isti-qamətində hərbi yürüşə çıxacağı aşkar idi. Onun ən çox çəkindi-yi hərbi-siyasi qüvvə Səfəvilər imperiyası idi. Çaldıran döyüşün-də (23. VIII. 1514) ağır zərbə almış Səfəvi dövləti Şah I İsmayı-lın ölümündən (1524) sonra daha da zəifləmişdi, imperiyada iq-tisadi tənəzzül dərinləşməkdə idi. Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı vasitəsilə xarici ticarət əlaqələrinin kəs-kin surətdə pisləşməsi imperiyanın iqtisadi vəziyyətinə çox mən-fi təsir göstərirdi. Şah I İsmayılın hakimiyyətə gəlmiş azyaşlı oğlu Təhmasib Mirzənin (1524-1576) təcrübəsizliyi də dövlət iş-lərinə mənfi təsirini göstərirdi. Qızılbaş tayfa başçıları hakimiy-yətdə möhkəmlənmək uğrunda silahlı mübarizəyə qalxdılar. Sə-fəvilər imperiyası təqribən on ilə qədər davam edən (1524-1534) vətəndaş müharibəsi dövrünə qədəm qoydu (326, 69-74; 268, c.1, 263-264). Lakin buna baxmayaraq, Sultan I Süleyman bu imperiyadan, onun ideoloji qüdrətindən və Anadoludakı tərəf-darlarından ciddi surətdə ehtiyatlanırdı. Osmanlılar səfəviləri Şərqi Anadoludan tamamilə uzaqlaşdırmaqda qərarlı idilər. On-lar Bəsrə körfəzi ilə Xəzər dənizi arasındakı əraziləri də ələ ke-çirmək istəyirdilər. Yenidən üz-üzə gəlmiş Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinin çəkişmələri dini-məzhəb qarşıdurması deyildi. Hər iki hökmdar sahib olduğu siyasi və strateji mövqeləri qorumaq, İslam-türk aləmində böyük, güclü, şəriksiz bir səltənət qurmaq istəyirdi. Onlar üz tutduqları məzhəb sayəsində isə tərəfdar və


155

dəstək qazanırdılar (99, 91-100; 349, 444-448). Osmanlı imperi-yası Avsrtiya ilə "əbədi sülh" müqaviləsi (22. VI. 1533) bağla-dıqdan 4 ay sonra -1533-cü il oktyabrın 21-də Səfəvi imperiyası-na qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Bu əməliyyatlarda əsas məqsəd iki dövlət (Osmanlı və Səfəvi) arasındakı sərhəd müna-qişəsindən istifadə edərək əvvəlcə Bağdad da daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçirmək, İran körfəzinə yol açmaq, bundan sonra isə hərbi əməliyyatı davam etdirib Səfəvilər imperiyasını qəti məğlubiyyətə uğratmaq idi. Lakin 1533-1535-ci illər müha-ribəsi zamanı Osmanlı sultanı Səfəvi ordusunu, rəqibin dövlət müstəqilliyini aradan qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyası canlı qüvvə və hərbi texnika cəhətdən ağır itikilərə məruz qaldı. Təq-ribən 50 il davam etmiş Səfəvi–Osmanlı müharibələri osmanlıla-rın bütün Avropada fəthlərinin daha da genişlənməsinin qarşısını ala bildi. Osmanlı sultanı I Süleyman öz hakimiyyəti illərində xarici ölkələrə qarşı 13 dəfə hərbi yürüşə çıxmışdısa, Səfəvi im-periyasına qarşı aparılmış üç hərbi əməliyyat qalan 10 mühari-bədən daha uzun çəkmişdi. Bu müharibələr həm də Qərbi Avro-pa dövlətlərinin Şərqlə, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Təsadüfi deyildir ki, həmin müharibələr Portuqaliyanın İran körfəzində daha da möhkəmlənməsinə im-kan verdi. 1547-1554-cü illərdə isə Osmanlı sultanının Portuqa-liyanı İran körfəzindən sıxışdırıb çıxarmaq üçün apardığı hərbi dəniz əməliyyatları da istənilən nəticəni vermədi (26, 174, 180). Ən başlıcası isə ondan ibarət idi ki, bu müharibələr hər iki impe-riyanın həyatında sonralar öz mənfi nəticələrini üzə çıxardı. Yəni, həm Osmanlı, həm də Səfəvi imperiyalarının iqtisadi hə-yatı Qərbi Avropa iqtisadiyyatından asılı vəziyyətə düşdü. Şər-qin ən böyük imperiyalarının iqtisadi sistemi dağıldı və bu iqti-sadi tənəzzül hər iki türk dövlətinin zəifləməsində müstəsna rol oynadı.

Əzimli Dilavər

156

IV Fəsil

XVI ƏSRİN II YARISINDA VƏ XVII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA

ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ

4.1. XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətlərinin Şərq sərvət-ləri uğrunda mübarizəsi və bu mübarizəyə Səfəvi və Osman-

lı imperiyalarınnın təsiri.

XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın geosiyasi vəziyyət hələ də ağır idi. Lakin Səfəvi–Osmanlı münasibətlərində müsbət dəyişikliklər baş vermiş və 1555-ci il mayın 29-da Amasyada iki imperiya arasında sülh müqaviləsi imzalanmışdı. Bu sülh müqa-viləsinə əsasən Səfəvi şahı İraq və Şərqi Anadolu kimi dəyərli ərazilərini itirməsi ilə barışdı. Gürcü knyazılıqları da Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında bölüşdürülürdü. İmereti (Açıkbaş), Minqreli (Dadiyan), Gurieli (Guria) knyazlıqları bundan sonra Osmanlı imperiyasına keçirdi. Kartli, Kaxeti və Mesxiya knyaz-lıqları Səfəvi dövləti tərkibində qalırdı. İndiki Batum-Axıska bölgəsi də osmanlılara keçirdi. Beləliklə, indiki Gürcüstan və in-diki «Ermənistan»ın qərb əraziləri Osmanlı imperiyasının təsir dairəsinə, indiki Gürcüstanın şərq və indiki «Ermənistan»ın qalan hissələri Səfəvilər imperiyasının təsir dairəsinə düşürdü (116, c.6, 170-172; 26, 180; 64, c.2, 294-295; 140, c.2, 349-350; 197, 42). XVI əsrin II yarısı beynəlxalq ticarət sistemində də də-yişikliklərlə müşayiət olundu. Belə ki, Aralıq dənizi inhisarının aradan qaldırılması və ticarətin okeanlara yayılması ilə əlaqədar olaraq bu vaxta qədər dünyanın ən güclü ticarət imperyası sayıl-mış Venesiya artıq öz nüfuzunu itirdi. Onun ticarət dairəsi məh-dudlaşdı. Lakin buna baxmayaraq, Venesiya ticarəti osmanlılar


157

üçün hələ də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun səbəbi isə onda idi ki, Osmanlı imperiyası Avropa-Asiya ticarətində vene-siyalıların vasitəçiliyinə son qoymaqda maraqlı deyildi. Çünki XVI əsrdə və XVII əsrin birinci yarısında Venesiyanın iqtisadi cəhətdən çiçəklənməsində və beynəlxalq aləmdə nüfuzunun yüksəlməsində mühüm rol oynamış bu vasitəçilik Osmanlı im-periyasının da xəzinəsinə külli miqdarda mənfəət gətirirdi. Os-manlı sultanları venesiyalıların qarşılıqlı yardımı hesabına bö-yük həcmdə gömrük rüsumları əldə edirdilər. Avropada o qədər də sevilməyən türklər venesiyalıların vasitəçiliyindən istifadə edir, Avropaya türk və digər Şərq məhsullarını çıxarır, Avropa sənayesinin mühüm əhəmiyyət kəsb edən əmtəələrini (silah, ma-hud, bər-bəzək əşyaları və s.) alırdılar (322, 119). XVI əsrin II yarısında Avropa həyatında baş verən sürətli dəyişikliklər qitə-nin inkişafında iri sıçrayışlarla müşayiət olunurdu. Lakin Avro-panın XVI əsr boyunca xeyli uğur qazanmasına, ümumidünya tarixində rolunu artırmasına, bir çox qitələrə əl uzatmasına bax-mayaraq, Asiya hələ də ən böyük, güclü, zəngin və mühüm qitə mövqeyini mühafizə edirdi. Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvilər və Osmanlı imperiyaları dünyanın iki güclü subyekti idi. Bu impe-riyalar arasında baş verən müharibələr, onların iqtisadi və siyasi həyatına zərbələr vurmuşdusa da, yüksəliş hələ də davam edirdi. Osmanlı imperiyası Anadolunu və Ərəbistanı demək olar ki, tam ələ keçirmişdi. Afrika qitəsinin ən böyük hissəsi də osmanlıların əlində idi. Azərbaycan Səfəvilər imperiyası indiki Gürcüstanın Qara dəniz sahillərini itirsə də, bütün Qafqazı əlində saxlayırdı. Osmanlı imperiyası Qafqazı Səfəvi imperiyasından qoparmağa çalışırdı. Bu dövrdə səfəvilər Osmanlı imperiyası tərəfindən Ərəbistandan tamamən çıxarılmışdılar (118, 133-141).

Avropada ilkin müstəmləkə işğalları Habsburqlar evi ətra-fında qruplaşmış qüvvələrin mövqeyini möhkəmləndirdi. XVI əsrdə bu evə İspaniyadan başqa Avstriya, Hollandiya, Neapol krallığı, Milan hersoqluğu, Almaniya imperiyası, Çexiya və di-gər ərazilər daxil idi. V Karl özünün ayrı-ayrı yerlərdə olan əra-

Əzimli Dilavər

158

zilərini "vahid ümumxristian imperiyasına" çevirməyə cəhd edirdi (203, 130-131; 276, 323). Habsburqların iddiaları bu dövrdə Qərbi Avropada milli dövlət yaratmağı qarşılarına məq-səd qoymuş dövlətlərin maraqları və Avropada kapitalizmin ya-ranması üçün ilkin ictimai–iqtisadi şərtlərin inkişafı ilə tərs mü-tənasib idi. XVI əsrin birinci yarısından başlayaraq Fransada mövcud olan mütləq monarxiya və geniş yayılan kilsə islahatları (XVI əsrdə Qərbi Avropada katolik kilsəsinə və Papa hakimiy-yətinə, feodalizmə qarşı dini mübarizə şəklində cərəyan edən ictimai–siyasi hərəkat) Habsburqların Avropada hökmranlığına qarşı başlıca maneə idi. Fransa həyatı üçün də səciyyəvi xüsu-siyyət ondan ibarət idi ki, qonşu İspaniyaya nisbətən bu ölkə XVI əsr boyunca yüksəliş dövrünü yaşayırdı. Həmin dövrdə isə İspaniyada iqtisadi, bunun ardınca isə siyasi böhran baş verdi. XI Lüdovikin dövründə təşkkül tapmaqda olan Fransa mütləqiy-yəti XVI əsr boyunca və XVII əsrdə iqtisadi və siyasi çiçəklən-mə dövrünü yaşayırdı. Habsburqların "ümumxristian imperiya-sı" yaratmaq planı qarşısında duran ikinci maneə isə Aralıq də-nizində «Osmanlı təhlükəsi» və Balkan yarımadasında osmanlı-ların hücumu, onların Macarıstana və Avstriyaya yürüşləri idi. Bu isə avropadaxili mübarizə ilə çox yaxşı uzlaşırdı. Bir sıra Avropa dövlətlərində mövcud rejimlər də bu mübarizəni daha da şiddətləndirirdi. Tədqiqatlar sübut edir ki, XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətləri içərisində İspaniya mütləqiyyətinin həm Av-ropada, həm də müstəmləkələrdə və beynəlxalq münasibətlərdə siyasəti açıq şəkildə feodal irticasını əks etdirirdi. Bu isə avropa-daxili münasibətələrə ciddi təsir göstərirdi. Məhz bunun nəticə-sində də İspaniya monarxiyasının siyasətinə qarşı müxalifət tə-şəkkül tapdı və kapitalist dəyişiklikləri daha sürətlə Hollandiya-da və İngiltərədə baş verdi. Hollandiyada «burjua inqilabı» adla-nan ilk «üsyan» baş verdi və ölkə İspaniya kralının hakimiyyə-tindən xilas oldu (203, 132-133; 198, 64-81). Hollandiyanın ar-dınca İspaniya ilə mübarizəyə İngiltərə qoşuldu. Buna görə də İspaniyanın Avropada hökmranlıq uğrunda mübarizəsi məğlu-


159

biyyətlə nəticələndi. Bundan sonra Hollandiyanın, İngiltərənin İspaniyanın və Portuqaliyanın inhisarında olan ticarət yolları, müstəmləkə əraziləri uğrunda mübarizəsi başlandı. XVI əsrin sonlarında Avropada ərazi dəyişiklikləri ilə birlikdə, iqtisadi proseslər də başa çatdı. Nəticədə XVII əsrin birinci yarısında iq-tisadi fəallığın mərkəzi birmənalı şəkildə İtaliya və Almaniya-dan Hollandiya və Böyük Britaniyaya keçdi (203, 132-139; 219, 222). Ticarət dövləti kimi İngiltərə Avropa dövlətləri içərisində siyasi səhnəyə digərlərindən daha gec çıxdı. Ada dövləti olduğu-na və tutduğu mövqeyə görə İngiltərə sanki beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynamağa məhkum olunmuşdu. Lakin bu dövlət də-nizdəki üstünlüyündən istifadə edib fəal ticarət apara bilmir, hanza və italyan tacirlərinin xidmətlərindən istifadə edirdi. Ve-nesiyalılar, genuyalılar və florensiyalılar ingilis aristokratiyası üçün qiymətli Şərq məhsullarını gətirirdilər. İngilislər əcnəbi hi-mayəsindən xilas olmağa çalışır, həmin ölkələrlə birbaşa əlaqə-lər yaratmağa cəhd edirdilər. Norveçdə ingilis tacirləri peyda olan kimi, hanzalılar onları güc vasitəsi ilə qovur və məhsulları-nı əllərindən alırdılar. İngilis gəmiləri Aralıq dənizində görünən zaman, genuyalılar onları dənizin dibinə batırırdılar. İngiltərə iq-tisadi cəhətdən əcnəbi hökmranlığından xilas olmağın yolunu in-gilis mahudunun istehsalını artırmaqda görürdü və onun ixracı ilə bağlı olaraq ilk addım atdı. Bu zamana qədər isə yun İngiltə-rədən əcnəbilər tərəfindən aparılırdı. Bu zamandan etibarən, İn-giltərədə istehsal olunan mahudun ixracı ilə ingilis «Merchant Adventurers» şirkəti məşğul olmağa başladı. Bu şirkət özünün faktoriyasını Brüqqedə, XVI əsrdə Antverpendə yaratdı. Nəticə-də ingilislər Antverpendə fəal ticarətlə məşğul olmağa başladı-lar. Ciddi dəyişikliklər isə XVI əsrin II yarısında-Yelizavetanın hakimiyyəti illərində başladı. Bu dövrdə italyan bankları İngiltə-rədən yoxa çıxdılar. Belə bir çevriliş əmtəə ticarətində də baş verdi. İngiltərənin Venesiya qalerlərində (çoxavarlı gəmilərdə) ticarət etmələrinə son qoyuldu. İngilislər artıq italyanların vasi-təçiliyi olmadan ticarət etməyi bacarırdılar. Hindistana Avropa-

Əzimli Dilavər

160

dan yeni dəniz yolunun açılması ilə əlaqədar Şərqin məhsullarını onlar venesiyalılardan deyil, Lissabondan, Antverpendən əldə edirdilər. Kiçik Asiya, Azərbaycan və İran məhsulları üçün on-lar Aralıq dənizinə öz gəmilərini göndərirdilər. İngilislər Vene-siyada və digər italyan şəhərlərində öz konsulluqlarını təsis edir və italyanlarla əvvəllər onların şəxsi mülkiyyəti hesab olunmuş və digər dövlətlər üçün bağlı olmuş dənizlərdə mübarizəyə giri-şirdilər. Hanza ilə münasibətlərdə də bu cür dəyişiklik baş verdi. Hanzalıların İngiltərədə malik olduqları imtiyazlar aradan qaldı-rıldı. 1598-ci ildə isə Londonda hanzalılara məxsus «Stalhof» bağlandı, alman tacirlərinə İngiltərəni iki həftəyə tərk etmək tap-şırığı verildi. Yelizaveta İspaniya və Portuqaliyanın «dünyanı öz aralarında bölüşdürmələri» haqqında bağladıqları müqaviləni tanımaqdan imtina etdi. İngiltərə artıq müstəmləkələr uğrunda İspaniyanın və Portuqaliyanın rəqibi kimi meydana çıxdı. İngi-lislər Hindistana başqa bir yolla çıxış əldə etməyə çalışırdılar. Onlar ticarəti inkişaf etdirmək üçün bütün istiqamətlərdə (Şimali Amerika və Hindistan, Moskva dövləti və Aralıq dənizi) fəaliy-yəti genişləndirdilər (236, 139-140). İngiltərə dövlətinə müəy-yən qədər geniş yer ayırmağımız səbəbsiz deyildir. Çünki XVI əsrin II yarısında gələcək «dünya ticarət imperiyası şəbəkəsinin» ilkin əsaslarını yaradan İngiltərə dövləti həm Osmanlı imperi-yası, həm də Azərbaycan Səfəvilər dövləti ilə iqtisadi və siyasi əlaqələr saxlayırdı. Qərbi Avropa ilə Hindistan arasında birbaşa ticarət əlaqələrinin qurulması dünya ticarət sisteminin təşəkkül tapmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Venesiyanın ticarət dünyası tənəzzül etməyə başladı. Beynəlxalq aləmdə Lissabonun ticarət mərkəzinə çevrilməsi ticarət məhsullarının qiymətlərində də rəqabət yaratdı. Bu mənada venesiyalı Cirolamo Priulinin məlumatları çox maraqlıdır. O, gündəliyində yazırdı ki, "Venesi-ya birjalarında çaxnaşma və ümidsizlik hökm sürür: ədviyyatla dolu olan gəmilər artıq Misirdən az-az gəlməyə başladılar və şərq ədviyyatına tətbiq edilmiş Venesiya qiymətləri Lissabonda müəyyən edilmiş qiymətlərlə rəqabət apara bilmirdilər. Venesi-


161

ya zadəganlarının varlanmasında mühüm rol oynamış Levant ticarətinin sonu çatdı. İndi artıq qəbul etmək və qiymətləndir-mək lazımdır ki, Portuqaliya karavellaları (üç və ya dörd dorlu yelkənli gəmi-D.Ə.) bizə necə böyük ziyan vurmuşlar. Onlar Hindistanın bütün ədviyyatını ələ keçirmişlər. Buna görə də ədviyyat Suriyaya daxil olmur. Bu karavellalar öz səyahətlərini təkrarlasalar, vəziyyət daha da ağırlaşacaq, onlar bütün ədviyyatı əllərində saxlayacaqlar və Suriyaya heç nə gətirmək mümkün olmayacaq" (155, 7-8).

Bu dövrdə Qərbi Avropada (Reyn çayının mənsəbində-D.Ə.) Antverpen, Amsterdam, Brügge və digər yeni ticarət mər-kəzləri yarandı. Bu mərkəzlərdə sənətkarlığın və ticarətin güclü inkişafı əsasında ticarətin yeni formaları meydana çıxdı. 1531-ci ildə Antverpendə ticarət birjası yarandı. Burada tacirlər və onla-rın agentləri ticarət etdikləri məhsulların nümunələrini göstərir, ticarət etməyə başlayırdılar. Ticarətin köhnə forması, yəni sənət-karlığa əsaslanan növü öz yerini ilkin kapitalın yaranmasına uy-ğun meydana çıxan ticarət növünə verməyə başladı. Digər tərəf-dən, Yeni Dünyada (Amerikada-D.Ə.) çoxlu gümüş mədənləri-nin kəşfi Avropanı əlvan metallarla doldurmağa başladı: 1521-1540-cı illərdə Qərbi Avropada Amerika gümüşünün payına 13 300 kq (17,9%), 1545-1560-cı illərdə 199 000 kq (75,5%), 1581-1600-cü illərdə isə 305 000 kq (88,1%) düşürdü. Beləliklə, Amerikadan gətirilən əlvan metallar Qərbi Avropada çıxarılan metallardan qat-qat artıq idi. Bu isə dünya ticarət sisteminə ciddi təsir edir, öz növbəsində "qiymət inqilabına" səbəb olurdu. Bu hal əhalinin həm zəhmətkeş təbəqəsinin, həm də tacir zümrəsi-nin maraqlarına ciddi zərbələr vururdu (155, 7-8). Yüksəlməkdə olan "qiymət inqilabı" Osmanlı və Səfəvi ticarətinə də ciddi təsir edir, bütün Aralıq dənizi ticarət mərkəzlərində öz mənfi nəticə-sini göstərirdi (246, 164; 330, 24-26). Yaranmış vəziyyətdən uğurla bəhrələnən İngiltərə özünün iqtisadi inkişafı ilə XVI əsrin ortalarına doğru digər Qərbi Avropa ölkələrini ötüb keçdi, hətta ilkin kapitalın yaranması dövründə nəhəng müstəmləkə imperi-

Əzimli Dilavər

162

yalarına çevrilmiş Portuqaliyanı və İspaniyanı arxada qoydu. Qeyd edək ki, İngiltərədə qoyunçulugun inkişafı ölkə daxilində əmtəə münasibətlərinin sürətli inkişafına şərait yaratmış, xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə güclü təsir göstərmişdi (155, 8). Məlumdur ki, Amerika qitəsinə digər Avropa dövlətlərindən daha tez çıxmış ispanlarla portuqallar həmin ərazilərdən əldə olunan məhsullarla ticarəti öz inhisarlarına almışdılar, Portuqali-ya Afrikanın cənubundan gələn yolu tutmuşdu. Kənarda qalmış dövlətlərlə ticarət aparmaq üçün iki yol qalırdı: 1) ya əski çağla-rın ən böyük bazarı olan Uzaq Şərqə çıxış əldə etmək üçün is-panlarla portuqalların əllərində olan yollardan fərqli bir yol tap-maq; 2) ya da Aralıq dənizi hövzəsinin yarısından artığını əlində saxlayan Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələri qurmaq, bunun-la da Şərqin əski karvan yollarının üzərində yerləşən mühüm ti-carət mərkəzlərindən olan İstanbulda, Hələbdə, İsgəndəriyyədə olmaq. Qeyd edək ki, Fransa İtaliya uğrunda müharibələr apa-rarkən bu istiqamətlərdən ikincisini seçmiş və diqqətini Aralıq dənizi ilə Osmanlı imperiyasına yönəltmişdi. Təbiidir ki, Fransa-nı buna vadar edən həm də avropadaxili münasibətlər və Os-manlı imperiyasından istifadə etməklə öz ənənəvi rəqibini sıra-dan çıxarmaq istəyi idi. Bu dövrdə Uzaq Şərqə çıxmaq üçün İn-giltərə dövləti isə iki istiqamətdə araşdırmalara başladı: Bunlar-dan biri qərb istiqamətində şimala doğru hərəkət etmək idi. La-kin ingilislər müəyyən çətinliklər üzündən qərb istiqamətində şimaldan Hindistan yoluna çıxa bilmədilər. Bu halda onlar bütün ümidlərini şərq istiqamətində şimaldan bir yol aramağa bağladı-lar (155, 9; 59, 1-3). Bu, Moskva istiqamətindəki yol idi. Qeyd edək ki, XVI əsrin II yarısında dənizlərə birbaşa çıxışı olmayan Azərbaycan üçün də Qərbi Avropa dövlətləri ilə ticarət aparmaq baxımından bu yolun müstəsna əhəmiyyəti var idi. Həmin yol XVI əsrin II yarısında İngiltərə dövləti üçün də xüsusi əhəmiy-yət kəsb edirdi. Gənc ingilis burjuaziyası Amerikaya və Hindis-tana gedən dəniz yollarında ağalıq edən İspaniya və Portuqaliya, həmçinin Aralıq dənizi hövzəsini öz nəzarəti altında saxlayan


163

Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi rəqabət aparmaq iqtidarında deyildi. Buna görə də Moskva knyazlığı ərazisindən keçən Vol-qa-Xəzər yolu diqqəti cəlb etdi və gənc ingilis burjuaziyası hə-min ərazidən keçib bu yolla, Azərbaycan və İran vasitəsilə Hin-distanla birbaşa əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Təbiidir ki, bu plan hiyləgər ingilis siyasətinin bir hissəsi idi. Çünki eyni za-manda ingilislərlə osmanlılar arasında normal münasibətlər qu-ruldu, iqtisadi, siyasi əlaqələr möhkəmlənməyə başladı. Bu siya-sətin isə səbəbi var idi. İngiltərə burjuaziyası belə hesab edirdi ki, onların Moskva knyazlığı ərazisi, Səfəvilər imperiyası vasitə-silə Hindistana çıxmaq istəkləri son nəticədə uğursuzluqla nəti-cələnə bilər. Çünki Kazan (1552) və Həştərxanı (1556) işğal et-miş Moskva knyazlığı Qafqaza daha da yaxınlaşmışdı və Səfəvi imperiyası ərazisi ilə gedən ipək ticarətində vasitəçiliyi öz əlində cəmləşdirməyə çalışırdı. XVI əsrdə Şərq ticarəti Moskva knyaz-lığının iqtisadi inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu ti-carət artıq onun Qərblə ticarətini üstələyirdi. Həştərxan və Ka-zan şəhərləri Moskva knyazlığını Yaxın və Orta Şərqlə birləş-dirən ticarət mərkəzləri idi. Bu dövrdə Moskva knyazlığının baş-lıca kontragentlərindən biri Osmanlı imperiyası idi, onun xarici aləmlə ticarət əlaqələrində bu dövlətin rolu çox yüksək idi. XV əsrin sonlarından etibarən bu iki dövlət arasında yaranmış ticarət əlaqələri artıq XVI əsrdə sabit səciyyə daşımağa başladı. Mosk-valı tacirləri ardıcıl olaraq Azova, Kəfəyə, Toqata, Bursaya, İs-tanbula gedirdilər. Bu şəhərlərdə onlar nəinki yerli tacirlərlə, eyni zamanda Azərbaycandan, İrandan və Orta (Mərkəzi) Asiya-dan gələn tacirlərlə ticarət edirdilər. Osmanlı tacirləri də tez-tez Novqorodda, Moskvada və Putivledə olurdular. XVI əsrin əv-vəllərində qeyri-sabit səciyyə daşımış Moskva-Azərbaycan-İran, Moskva-Orta (Mərkəzi) Asiya ticarət əlaqələri XVI əsrin ortala-rından etibarən - ruslar bütün Volqaboyunu işğal etdikdən sonra mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Azərbaycan, İran və Orta (Mərkəzi) Asiya ilə birbaşa ticarət əlaqələrinin qurulması Moskva tacirlərinə bu ölkələrin tacirləri ilə daimi əlaqələr saxla-

Əzimli Dilavər

164

mağa imkan verirdi. Səfəvilər bu dövrdə Osmanlı imperiyası ilə bölgədə nüfuz uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Buna görə də Səfəvi şahları Moskva knyazlığı ilə həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən yaxınlaşmaqda maraqlı idilər. Onlar Moskva knyazlı-ğına Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə siyasi müttəfiq kimi baxırdılar (308, 6-7). Moskva knyazlığının beynəlxalq tica-rətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən Kazan və Həştərxan xanlıq-larının ərazilərini işğal etməsi Osmanlı imperiyasının maraqları-na zidd idi. Çünki bu hadisədən sonra Səfəvilər imperiyası ilə Moskva knyazlığı arasında birbaşa ticarət əlaqələri yaranırdı. XVI əsrin II yarısında Həştərxanın beynəlxalq ticarətdə rolunun artması bu yaxınlaşmaya təkan vermişdi. Güclənməkdə olan İngiltərənin Moskva knyazlığı ərazilərinə xüsusi əhəmiyyət ver-məsi Həştərxanın rolunu daha da artırırdı. Həştərxanda olan ta-cirlər onlara verilən sərbəst hərəkətetmə hüququndan istifadə edir, burada daimi ticarətlə məşğul olurdular. Moskva knyazlığı ilə Səfəvi imperiyası arasında aparılan diplomatik yazışmalardan bəlli olur ki, Moskva knyazlığı Həştərxan ətrafında Şərq tacirləri üçün xüsusi olaraq iki mehmanxana (Gilan, Buxara) ayırmışdı. Bu mehmanxanalarda tacirlər öz əmtəələrini saxlayır və ticarət əməliyyatları aparırdılar (309, 42; 185, c.1, 115, 199, 279). Azərbaycan, İran və Orta (Mərkəzi) Asiya tacirləri Həştərxanda başlıca olaraq öz əmtəələri ilə ticarət edirdilər. Lakin bəzən on-lar xana və şaha məxsus olan məhsulları da gətirirdilər. Məsələn, 1587-ci ildə Buxara səfiri Kadış dövlətə məxsus olan məhsulları satmaq üçün Həştəxana gəlmişdi. Gilanın məşhur tacirlərindən olmuş Həzi Əsan bir neçə dəfə Həştərxana "şah əmtəələri" gətirmişdi. O da məlumdur ki, 1597-ci ildə tacir Kərim Nur-məmmədov satmaq üçün Həştərxana Şah I Abbasın məhsullarını aparmışdı. Bazar meydanında ticarət edən tacirlərin etnik tərkibi müxtəlif idi. Bütün bunlar sübut edir ki, XVI əsrin II yarısında Həştərxan Moskvanın Orta (Mərkəzi) Asiya, Osmanlı imperiya-sı, Azərbaycan və İranla əmtəə dövriyyəsində ötürücü məntəqə rolunu oynayırdı. Şərq ticarətinin toplandığı digər ticarət mərkə-


165

zi isə Kazan şəhəri idi. Bu şəhərə də Şərq tacirlərinin sərbəst daxil olma hüquqları var idi. Sənədlərdən məlum olur ki, Şərq tacirlərinə Moskva knyazlığı Kazan şəhərindən kənarda ticarət etməyə nadir hallarda icazə verirdi. Bu isə Moskva knyazlığının ticarəti öz inhisarında saxlamaq istəyindən irəli gəlirdi. Hələ XV əsrdə və XVI əsrin əvvəllərində xanlığın paytaxtı olmuş Kazan şəhəri varlı bir mərkəz idi və buraya xeyli rus və şərq tacirləri gəlirdi (309, 42-44; 289, 96). Hər ilin yazında Kazan çayının yaxınlığında yarmarka təşkil olunur, bu da Mosvanın şərq ölkə-ləri ilə ticarət əlaqələrində mühüm rol oynayırdı. Məhz buna görə də Kazan xanlığının ərazisini işğal etmiş Moskva knyazlığı Kazanın şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrini bərpa etmək üçün ciddi tədbirlər gördü. Diplomatik yazışmalardan bəlli olur ki, XVI əsrin II yarısında Buxara, Xivə, Gilan, Şamaxı və İran ta-cirləri Kazanda müntəzəm ticarət edirdilər (309, 45; 185, c.1, 23,56,103,152,153,198-199,241,242,295,285,389; 186, c.2, 56-57,101,104,108). XVI əsrin II yarısında Moskva knyazlığının şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafı ilə əlaqədar Volqa çayı bu knyazlığı şərqlə əlaqələndirən, eyni zamanda şərq ölkə-lərini Qərblə birləşdirən başlıca ticarət yoluna çevrildi (308, 19). Moskva knyazlığının şərq ölkələri ilə, xüsusilə Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqələri də Osmanıl imperiyasının maraqlarına zidd idi. Yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq Kazanın və Həş-tərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olunmasına mane ola bilmə-yən Osmanlı sultanı bu gerçəkliklə barışa bilmir və Moskva kn-yazlığına qarşı yeni strateji plan həyata keçirməyə çalışırdı. Bu strateji planın mərkəzində Osmanlı imperiyasının indiki Rusiya ərazilərinə doğru genişlənməsi nəzərdə tutulurdu. Qeyd edək ki, Osmanlı imperiyasının əzəməti ictimai həyatın dəyişməsinə ye-ni, güclü təkan verdi, bu isə daha mürəkkəb və sabit ictimai-si-yasi sistemin yaradılmasına şərait yaratdı. XV əsrin II yarısından XVI əsrin II yarısınadək həyata keçirilmiş genişmiqyaslı fəthlər Osmanlı sultanlarına tabe olan əraziləri daha da genişləndirdi. Onların nəzarəti altında olan ərazilərin sahəsi təxminən 8 mln.

Əzimli Dilavər

166

kv. km oldu. Tarixçilərin hesablamalarına görə, bu ərazilərdə təxminən 25-30 milyon əhali yaşayırdı (246, 158).

1529-cu ildə Vyanın mühasirəsi zamanı ilk uğursuzluqla qarşılaşmış Osmanlı sultanı Avropaya doğru hücumlarının isti-qamətini tədricən dəyişməyə başladı. Vyana həmişəlik Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropaya irəliləyişlərində ən ucqar məntə-qə olaraq qaldı. Bu şəhərə sahib olmaq arzusundan imtina etmə-yən Osmanlı sultanı başlıca hərbi zərbələrini tədricən Cənub-Şərqi Avropaya, Moskva knyazlığına, Cənubi Qafqaza, Azər-baycana və İrana yönəltdi. Asiyada Ərzurum, Avropada isə Azov Osmanlı imperiyasının bu dövrdə hücumlarında başlıca istinad məntəqələri rolunu oynayırdı. Osmanlı sultanları böyük bir əzm və inadkarlıqla XVI-XVII əsrlərdə Don çayının mənsə-bini və Azovu əllərində saxlayırdılar. Bu ərazilər Osmanlı impe-riyasının Don, Volqa çayı hövzələri, Qafqaz və hətta Azərbay-can, İran istiqamətində genişlənməsində əsas rol oynaya bilərdi. Azov limanı iqtisadi əhəmiyyətini osmanlıların dövründə də saxlayırdı. Bu limanda ticarət etməyə xarici dövlətlər ciddi səy göstərirdilər. Xüsusilə ingilislər Azovda ticarət etməyə daha çox maraqlı idilər. İngiltərənin Osmanlı imperiyası ilə bu istiqamət-də ticarət əməliyyatları aparılmasında maraqlı olması reallıqdan doğmuş bir taktika idi. Çünki bir müddət sonra yaranmış vəziy-yətlə əlaqədar olaraq İngiltərənin Moskva knyazlığı ərazilərin-dən keçməklə Həştərxan-Xəzər dənizi-Azərbaycan-İran yolu ilə ticarət əlaqələri XVII əsrdə ciddi şəkildə azaldı. Həmin ərəfədə Hindistanla dəniz ticarəti isə hələ lazımi səmərəni vermirdi. İn-giltərə Hollandiya və Fransa ilə də daim rəqabət aparırdı (293, c.1, 6-9). Belə bir məqamda İngiltərənin məhz Osmanlı imperi-yası ilə ticarətə önəm verməsi uzaqgörənlikdən irəli gəlirdi. Çünki İngiltərə hakim dairələri bilirdilər ki, həm Moskva dövlə-ti, həm də Osmanlı imperiyası ingilislərin Səfəvi dövləti ilə bir-başa ticarət əlaqələrində maraqlı deyillər. Osmanlı imperiyası ilə Səfəvilər arasındakı ziddiyyətlər İngiltərənin çağdaş Rusiya əra-


167

zilərindən keçməklə səfəvilərlə ticarət əlaqələri yaratmasına əngəl yaradırdı.

Kazanın və Həştərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olun-ması Osmanlı imperiyasında böyük hüznlə qarşılandı və osman-lılar rusları hərbi yolla Volqa mənsəbindən sıxışdırıb çıxarmağı qərara aldılar. Osmanlılar bu addımla həm də səfəvilərin maraq-larına birbaşa zərbə vura bilərdilər. Çünki Osmanlı sultanının planına yalnız Volqaboyunun fəthi daxil deyildi. Sultan Şimali Qafqaz və Həştərxan tərəfdən Səfəvi imperiyasını mıhasirəyə al-maq və onu Moskva knyazlığı ilə əlaqələrdən məhrum etmək istəyirdi. Həştərxan hərbi cəhətdən zərbə mövqeyi kimi düzgün seçilmişdi (293, c.1, 103). Şərqin bütün ticarət yolları uğrunda ruslarla, səfəvilərlə və portuqallarla döyüşləri nəzərə alan Os-manlı sultanı şimalın ən mühüm ticarət yollarından olan Orta (Mərkəzi) Asiya-Həştəxan və Krım yolunu da öz hakimiyyəti al-tına almağa çalışırdı (78, 31). Osmanlı sultanının Həştərxana hərbi ekspedisiyası (1569) (77, 41) uğursuzluğa düçar oldu. La-kin Osmanlı sultanları Qafqaza dair strateji planlarını həyata ke-çirməyə bütün səyləri ilə can atırdılar (309, 28).

XVI əsr və XVII əsrin əvvəli Osmanlı sultanlarının Qaf-qazda Xəzər dənizinin sahillərinə qədər hücumları ilə müşayiət olunmuşdu. Osmanlı siyasətinin şərq istiqamətində fəallaşma-sında onun dəniz qüvvələrinin Lepanto yaxınlığında ciddi məğ-lubiyyətə uğraması da (7 oktyabr 1571-ci il) mühüm rol oynadı (293, c.1, 120-127).

Beləliklə, Osmanlı sultanlarının Qafqaza, Moskvaya və sə-fəvilərə qarşı həyata keçirmək istədikləri strateji plan Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığını bir-birinə yaxınlaşdırırdı. XVI əsrin II yarısı səfəvilərin Moskva knyazlığı vasitəsi ilə Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri saxlamaq istəyi onları Moskva knyazlığına xüsusi əhəmiyyət verməyə vadar edirdi. Kazanın və Həştərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olunması (138, c.3, 150) iqtisadi baxımdan səfəvilər üçün məqbul idi. Bu məqamda söh-bət Səfəvi tacirlərinin həmin şəhərlərdə malik olduqları sərbəst

Əzimli Dilavər

168

ticarət hüququndan və onların qısa bir yolla Avropa bazarlarına təhlükəsiz çıxışından gedir. XVI əsrin II yarısında Kazan və Həştərxan səfəvilərin iqtisadi həyatında əvəzsiz rol oynayırdılar. Kazandan və Həştərxandan yola düşən ticarət karvanları Qəzvi-nə, Şiraza, Hörmüz adalarına qədər hərəkət edirdi. Moskvadan Hörmüzə üç aya gedib çıxırdılar. Moskva knyazlığının Həştər-xanda yaradılmış dəniz qüvvələri XVI əsrin II yarısında Xəzər dənizində fəallıq göstərir və ticarət gəmilərini mühafizə edirdi. XVI əsrin II yarısında Şərq ticarəti Moskva knyazlığı üçün çox əhəmiyyətli idi. Çünki Şərq ticarəti onun iqtisadi həyatının inki-şafına təkan verirdi. Həmin dövrdə Qərb ölkələri Moskva knyaz-lığından yalnız xammal tələb edir, xammalı isə zinət əşyaları və kəsilmiş pullarla mübadilə edirdi (təbiidir ki, bu da az əhəmiyyət kəsb etmirdi). Şərq isə Qərb ölkələrindən hazırlanmış məmulat-lar alır, Avropa sənətkarlığı üçün tələb olunan boyayıcı məhsul-ları göndərir, Moskva knyazlığını zinət əşyaları ilə təmin edir, ucuz qiymətə saplar, ipək və xalqın tələbatına uyğun olaraq pambıq göndərirdi. Avropa dövlətləri ilə münasibətlər məsələ-sində Moskva knyazları da maraqlı idilər və İngiltərə ilə həmin dövrdə əlaqələr qurmaq knyazlığın xarici siyasətinin prinsipləri-nə tam uyğun idi. Qeyd edək ki, Moskva dövləti Avropa iqtisa-diyyatı üçün heç bir vaxt bağlı olmamışdır. Hətta Baltik dənizin-də kiçik liman olan Narva ruslar tərəfindən işğal olunduqdan və ya 1553-cü ildə ingilislər Arxangelskidə peyda olduqdan sonra da ticarət həyatı normal məcrada idi (181, c.3, 454, 455-456). Bu dövrdə ingilislərin «Moskva» şirkəti çağdaş Rusiya ərazilə-rində uğurlu ticarət əməliyyatlarını davam etdirirdi. Bu yolun iq-tisadi cəhətdən səmərəliliyini göstərmək üçün bir faktı qeyd et-mək kifayətdir ki, həmin dövrdə Portuqaliyanın dəniz ekspedisi-yaları Hindistana əmtəə üçün iki ildə bir dəfə getdikləri halda, ingilislər Volqa yolu ilə şərqə öz tacirlərini fasiləsiz olaraq gön-dərirdilər (293, c.1, 102). XVI əsrin II yarısında dünya ticarət həyatına yeni bir qüvvə kimi daxil olan ingilis burjuaziyası hə-min həyata yeniliklər də gətirdi. Bundan sonra qrup ticarətinə


169

xüsusi əhəmiyyət verilməyə başlandı. Tacirlər müəyyən etdilər ki, ticarətdə bir tacirin gördüyü işdən bir dəstə tacirin birgə fəaliyyəti daha uğurlu, təhlükəsiz və qazanclı olur. Bu halda həmin tacirlərin təhlükəsizliyini təmin etmək də asanlaşırdı. Belə bir sistem daha çox qazanc gətirirdi, çünki həmin sistem əsasında xarici dövlətlərdə geniş ticarət şəbəkəsi qurmaq mümkün olurdu. Məhz bunun nəticəsində «İngilis Fərmanlı şirkətlər» (English Chartered Companies) bu düşüncələr əsasında quruldu. Həmin dövrdə İngiltərənin Antverpendə fəaliyyət göstərən məşhur şirkətlərindən biri «Tacir sərgüzəştləri» «Merchant Adventurers» şirkəti idi. XVI əsrdə qurulmuş «Moskva», «Venesiya», «Türkiyə», «Şərqi Hindistan» adlı şirkətlər də ingilis düşüncəsi-nin məhsulu idi. Bu şirkətlərin bazarlara çıxardıqları başlıca əm-təə yun parçalar idi. İngilislər geriyə dönərkən olduqları ölkənin bazarına uyğun ipək, pambıq, kürk, yaxud ədviyyat gətirirdilər. Bütün bunlar İngiltərəyə böyük uğurlar gətirirdi. XVI əsrdə qurul-muş və Uzaq Şərqdə ticarətə girişən şirkətlər sayəsində şərqdə; XVII əsrdə qurulmuş və Şimali Amerika ticarətinə girişən şirkət-lər sayəsində isə qərbdə hökmranlığa başladı (59, 4-5). Bütün bu məsələləri dəqiqliyi ilə araşdırmış Adam Smit ingilis hökmranlı-ğının başlıca səbəblərini göstərir və bildirirdi ki, «XVI əsr Avropa aləmində dünyanı öz aralarında bölüşdürən İspaniyanın və Portu-qaliyanın hökmranlığı altında keçdi. XVII əsrdə bütün dənizlərdə hollandların və fransızların gəmiləri görünürdü. XVIII əsr isə İn-giltərə əsri idi» (296, 17). Buna isə ingilislər yürütdükləri qlobal, ağıllı iqtisadi siyasət nəticəsində nail oldular. 4.2. XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələri və Səfəvi–Osmanlı münasibətləri.

XVI əsrin 60-cı illərində rus və ingilis tacirlərinin Volqa-Xəzər yolunu canlandırması Osmanlı sultanlarının Cənubi Qaf-qaza yiyələnmək planlarını daha da sürətləndirdi. XVI əsrdə Azərbaycandan Moskva knyazlığına, Avropa dövlətlərinə və

Əzimli Dilavər

170

Osmanlı imperiyasına əsasən ipək ixrac edilirdi. İpək ticarətinin mərkəzi bazarları Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı və Ərəş şəhərlərində yerləşirdi. Şamaxı və Ərəş ipəyi xüsusilə şöhrətli idi. XVI əsrin sonlarına doğru Bakıdan daşınmaqla hər il Şirvandan Moskva knyazlığına, İrana, Hindistana, Osmanlı imperiyasına, İtaliya dövlətlərinə, Fransaya və Avropanın digər ölkələrinə 100 min puda yaxın xam ipək aparılırdı. Şirvanın şəhərlərindən hər pudu 15–16 manata alınan xam ipək xarici tacirlər tərəfindən onların mənsub olduqları ölkələrdə 50–60, hətta 70 manata satılırdı. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazilərindən digər qiymətli məhsul-lar da ixrac olunurdu. Bunların içərisində kürü də var idi. Orta əsrlərə aid olan bəzi məlumatlara görə XVI əsrdə Azərbaycan-dan Moskva knyazlığına «sıxılmış» və «dənəvər» kürü çıxarı-lırdı. Məşhur inglis mütəfəkkiri və şairi V.Şeksprin «Hamlet» əsərində belə bir ifadə vardır: «Bu, çoxları üçün kürü idi». Bu əsərə yazılmış şərhlərdə göstərilir ki, Avropaya Moskva knyazlı-ğı ərazilərindən gətirilən kürü həmin dövrdə çoxları tərəfindən qiymətləndirilməyən zərif yemək sayılırdı. «Sıxılmış» və «dənəvər» kürünü həmin dövrdə Avropa tacirləri Moskva knyazlığının ərazilərindən aparırdılar. Güman olunur ki, Moskva dövləti də bu məhsulu Azərbaycandan alırdı. Hesab etmək olar ki, XVI əsrdə Azərbaycandan Moskva dövlətinə digər məhsul-larla birlikdə kürü də göndərilirdi. Həmin əsrin ortalarında Şərq-lə ticarət əlaqələrində müxtəlif ticarət yolları fəaliyyət göstərirdi. Moskva dövləti Yaxın Şərq ölkələri ilə Volqa–Xəzər yolu vasi-təsi ilə ticarət edirdi. Portuqaliya dəniz yolları, Venesiya və Fransa Osmanlı əpaziləri, İngiltərə isə öncə Moskva dövləti, sonra isə İran körfəzi vasitəsiylə şərqlə ticarətdə bulunurdular. Moskva dövləti əraziləri ilə bəzi dövrlərdə Hollandiya da Şərqlə ticarət əlaqələrinə daxil olurdu. Təbiidir ki, bu ticarət əlaqələrin-də başlıca yeri ipək məmulatı və xam ipək tuturdu (268, c.1, 269; 166, 32-33; 196, 100-101, 109-110; 272, 131; 232, 5). XVI əsrdə Moskvada yaşamış ingilis səfiri Cils Fletçer özünün qeydlərində Azərbaycanın Moskva dövləti ilə ticarət əlaqələrin-


171

də xam ipəyin rolunu xüsusi olaraq qiymətləndirirdi. O, yazmış-dı ki, bu məhsul Azərbaycanın Şamaxı və Dərbənd şəhərlərində daha çox idi. Azərbaycanı «Midiya» adlandıran bu səfir qeyd edirdi ki, «Həştərxan çarlığının yaxınlığında Şelkalı (Shelcal) və Midiya yerləşir. Oraya rus tacirləri gedirlər ki, xam ipək, tumac (dəri) və digər məhsullar alsınlar. Midiyada rus tacirlərinin tica-rət etdikləri əsas şəhərlər Dərbənd və Şamaxıdır. Orada xam ipə-yin saxlandığı anbarlar vardır» (196, 100-101). XVI əsrin II ya-rısından etibarən Qərbi Avropa və Moskva dövləti ilə səfəvilər arasında ticarətin artması bir tərəfdən səfəvilərin yaranmış iqti-sadi böhrandan çıxış yolu kimi bu istiqamətə üstünlük vermələri ilə bağlı idisə, digər tərəfdən həmin əsrdə bu istiqamətdə siyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar idi. Moskva çarı IV İvan Qroznının apardığı işğalçılıq siyasəti nəticəsində Kazan (1552) və Həştərxan (1556) xanlıqları Moskva dövlətinin ərazilərinə qatıldı. Beləliklə, Moskva dövləti Volqa çayına çıxmaqla Şərq ticarətinə birbaşa çıxış əldə etdi. Bu istiqamətlə Xəzər dənizi va-sitəsi ilə səfəvilərlə birbaşa əlaqə saxlamaq mümükün idi (268, c.1, 269; 166, 32-33; 196, 100-101, 109-110; 272, 131; 232, 5). Hadisələrin bu cür inkişafı Azərbaycanın Şirvan vilayətinin sə-fəvilərin ticarət əlaqələrində rolunu daha da artırdı. Şamaxıda böyük ticarət yarmarkaları təşkil edilirdi. Bununla bağlı həmin dövrdə Şirvanda olmuş Moskva taciri Fedot Kotov göstərir ki, «Şamaxıda daşdan tikilmiş yeddi karvansara vardır. Həmin kar-vansaralara dağlardan daş borularla su çəkilmişdir. Karvansara-lar bazarların arasında yerləşir. Bazarlarda moskvalı tacirlərlə yanaşı, digər ölkələrdən gələn tacirlər də ticarət edirlər. Bu kar-vansaraların bəziləri ləzgi, gilan, buxaralı və digər tacirlərə məx-susdur. Bu dövrdə Şirvan vilayətinin başqa bir şəhəri olan Ərə-şin rolunun artmasında isə beynəlxalq ipək tranzit ticarətinin art-ması müstəsna rol oynadı» (232, 72-73). XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri isə Ön Asi-yanın iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzi sayılırdı (267, 265-291). Həmin əsrin II yarısında Təbrizdə Şirvandan, indiki Gürcüstan

Əzimli Dilavər

172

ərazilərindən, Gilandan, Suriyadan daxil olan müxtəlif çeşidli xam ipəyi almaq mümkün idi (268, c.1, 269). Qərb ölkələrinin Volqa çayı və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətində Təbriz-Ərdəbil-Lənkəran-Bakı yolundan istifadə olunurdu. Əvvəllər Asiya və Avropa qitələri Aralıq dənizi vasitəsilə İran əraziləri və Hindis-tanla əlaqələnirdi. XVI-XVII əsrlərdə şimal dəniz yolu-Xəzər də-nizi vasitəsilə İran-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Bunun nəticəsində Avropa tacirlərinin şimaldan Şirvan yolu ilə Təbrizə axını üçün şərait yarandı (31, 143; 272; 162, 64-67). Təbriz tacirləri Volqa-Xəzər ticarət yolundan istifadə edərək Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələri, o cümlədən İngiltərə ilə ticarət əlaqələrini genişləndirdilər. Moskva knyazlığı ilə əlaqələrdə İsfahan-Qəzvin-Rəşt-Astara-Lənkəran-Bakı-Dərbənd-Həştərxan yolundan başqa Təbriz-Muğan çölü-Şamaxı-Şabran-Niyazabad-Həştərxan ticarət karvan yolu əsas tranzit yolu hesab olunurdu. Moskva knyazlığı ilə Azərbaycan, İran ticarətində əsas mərkəzlər Təbriz və Şamaxı şəhərləri idi (31, 143; 196, 108; 235, 40). XVI əsrin II yarısında ipək ticarətində beynəlxalq əhəmiyyətli birja rolunu Culfa şəhəri oynayırdı. Bu şəhərin tacirləri Avropanın mühüm mərkəzləri, o cümlədən Venesiya, Marsel, Amsterdam şəhərləri ilə ticarət edirdilər. Culfa tacirləri Səfəvi şahı I Təhmasibdən xarici ölkələrə ipək ticarəti aparmaq üçün inhisar hüququnu əldə etmişdilər. Yalnız Suriyanın Hələb şəhərinə Cul-fadan hər il 500 xərvar (eşşək yükü) Şirvan və Gilan ipəyi apa-rırdılar. Həmin yükü orada 18 min Osmanlı və Avropa sap dola-ğına dəyişir, satmaq üçün Təbrizə gətirirdilər. Culfa tacirləri Sə-fəvi şahları ilə sıx əlaqədə idilər. Avropa ölkələri ilə münasi-bətlərdə onlar tez-tez şahın xüsusi nümayəndəsi və ya kontragenti kimi çıxış edirdilər (268, c.1, 269). Xarici ticarətin canlanmasında Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında bağlanmış sülh müqavi-ləsi ilə əlaqədar yaranmış sabitlik də müsbət rol oynadı. Səfəvi-lərin Moskva dövləti və İngiltərə ilə Qafqaz və Xəzər dənizi vasi-təsilə ticarətinin canlanmasında sürətli dəyişikliklər baş verdi. İs-panların və portuqalların osmanlıların Yaxın Şərq ticarətinə


173

vurduqları zərbələrdən sonra səfəvilərin Qafqaz və Xəzər yolu ilə ticarəti canlandırması Osmanlı imperiyasını faktiki olaraq ticarət blokadasına salmışdı. Anadolu ticarətinin zəfiləməsi Qara dəniz ticarətinin tənəzzülündə ciddi rol oynayırdı. Bu isə oraya daxil olan Orta (Mərkəzi) Asiya karvanlarından məhrum olmaq demək idi. Məhz bu dövrdə osmanlılarla yaranan uğurlu fasilədən istifadə edən Şah I Təhmasib ölkəni iqtisadi cəhətdən dirçəltmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Hicri 963 (1555-1556)-cü ildə Şah I Təhmasib vergilərin, mükəlləfiyyətlərin və cərimələrin miqdarının müəyyənləşdirilməsi haqqında, həmçinin mülki və hərbi işlərə aid, 96 maddədən ibarət olan qanunnamə imzaladı. Həmin dövrdə əhalidən 35 növ vergi alınırdı. Səfəvi şahı bir sıra vergiləri, o cümlədən 1565-ci ildə şəhər əhalisindən-sənətkarlar-dan və tacirlərdən alınan tamğa vergisini ləğv etdi (31, 146,147; 27, 36-37; 267, 265-291; 308, 39). İngiltərə ticarət şirkəti də məhz belə bir dövrdə Azərbaycana gəldi. Həmin dövrdə İspaniya və Portuqaliya şərqə və qərbə çıxış üçün əlavə yollar axtarırdılar. La-kin ingilislər Moskva dövləti ərazilərinə çıxmaq üçün şimal-şərq yoluna üstünlük verdilər və nəticədə 1555-ci ildə «Moskva» şir-kəti yarandı (156, 4).

"Moskva" şirkəti XVI əsrin 60-70-ci illərində (1561-1581) Səfəvi imperiyasına 6 ekspedisiya göndərdi (I ekspedisiya-1561-1564; II ekspedisiya-1563-1565; III ekspedisiya-1565-1567; IV ekspedisiya-1568-1569; V ekspedisiya-1568-1574; VI ekspedisi-ya-1579-1581-ci illərdə göndərilmişdi). Orta əsrlərdə ilk dəfə ola-raq Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə İngiltərə arasında birbaşa ticarət əlaqələri yarandı. XVI əsrin II yarısında "Moskva" şirkəti-nin Səfəvi imperiyası ərazisində apardığı ticarət əməliyyatlarına dair konkret materialların araşdırılması sahəsində Y.M. Mahmu-dovun (17; 18; 19; 20; 21; 22; 243; 244; 245), O.Ə.Əfəndiyevin (7; 325; 326), B.Ə.Əhmədovun (8; 9; 158; 159) böyük xidmətləri vardır. Digər alimlər də öz əsərlərində həmin məsələyə bu və ya digər dərəcədə toxunmuşlar. Bunlardan Y.M.Mahmudov İngil-tərə-Azərbaycan əlaqələrinə "Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra

Əzimli Dilavər

174

Qərbi Avropada yaranmış geosiyasi vəziyyət və formalaşmaqda olan gənc ingilis burjuaziyasının dünya ticarət həyatına yiyələn-mək istəyi baxımından yanaşmış, İngiltərənin Şərq ölkələrinə qar-şı ekspansionist niyyətini açıqlamışdır.

XVI əsrin 60-cı illərində İngiltərənin Səfəvi imperiyası ilə əlaqə yaratmağa can atmasının səbəbi «Haklyut toplusuna» daxil edilmiş ən qiymətli sənədlərdən birində-ingilis kraliçası Yeliza-veta Tüdorun (1558-1603) Şah I Təhmasibə göndərdiyi 25 aprel 1561-ci il tarixli məktubda (352, 454) aydın şəkildə göstərilmiş-dir. İngilis kraliçası Səfəvi hökmdarına yazmışdı: "Əgər bizim aramızda, dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında xoş məramla belə müqəddəs qonaqpərvərlik hüquqları və ümumi xeyirxah in-sani xidmətlər müəyyən edilərsə, ürəkdən müdafiə olunarsa və bunlara möhkəm riayət edilərsə, biz ümid edirik ki, bu kiçik baş-lanğıcdan bizim şərəf və şöhrətimiz və xalqlarımızın böyük fay-dası naminə böyük nəticələr əldə olunmasına hər şeyə qadir olan Yaradanın özü yardım edər" (155, 194-195; 26, 184; 334, c.1, 113-114). İngiltərənin Şərqlə bağlı olan strateji məqsədini müəyyən etmək üçün "Moskva" şirkətinin Həştərxan şəhərindən Xəzər dənizi vasiətsilə Səfəvi sarayına yola salınmış Antoni Ce-nikinsona verdiyi 8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırığı nəzər-dən keçirmək kifayətdir. Sənəddə əks olunan həmin tapşırıqlar-dan aydın olur ki, ingilis diplomatı Şah I Təhmasibdən Səfəvilər imperiyası ərazisində müxtəlif ingilis əmtəələrini satmaq və istə-dikləri məhsulları alıb İngiltərəyə aparmaq üçün toxunulmazlıq fərmanı almalı idi (155, 196; 334, c.1, 114-115; 364, c.6, 383-384). Həmin qiymətli sənəddən aydın olur ki, "Moskva" şirkəti-nin qarşısına qoyduğu son məqsəd Hindistanla birbaşa əlaqə ya-ratmaq idi. Bu şirkət Səfəvi sarayına göndərdiyi elçisi Antoni Cenkinsondan bunun üçün Səfəvi şahından təminat alınmasını da tələb edirdi. İngilislər şimal yolunu öz nəzarəti altına almala-rını portuqallar tərəfindən Hindistana dəniz yolunun açılması ilə müqayisə edirdilər. Bununla bağlı olaraq «Moskva» şirkətinin agenti M.Lokk qeyd edirdi ki, «Moskva dövlətinin ərazilərindən


175

keçməklə səfəvilərlə ticarət İngiltərə üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilər. Bununla da Moskva dövlətinin və səfəvilərin ticarət məhsulları Osmanlı türklərinin təhlükəsi, italyanların və ispanların xəbəri, Portuqaliya kralının icazəsi olmadan, ingilislə-rin vasitəçiliyi ilə Avropa ölkələrinə yayıla bilər» (155, 196; 334, c.1, 115; 299, 8-9).

Antoni Cenkinsonun məlumatlarından o da bəlli olur ki, "Moskva" şirkəti həm də ingilis mahudunu satmaq üçün Səfəvi imperiyasının geniş ərazisindən sərfəli bir satış bazarı kimi isti-fadə etmək istəyirdi. Mahudu Moskva dövlətinə gətirən gəmilə-rə də "İrana aparılmaq üçün" 80 tay əlavə mahud yüklənmişdi (155, 195; 26, 185). A.Cenkinsonun məlumatlarından aydın olur ki, İngiltərə dövləti qiymətli Səfəvi ipəyini inhisara almaq üçün Venesiya və Osmanlı imperiyası ilə rəqabət aparır və bu rəqa-bətdən uğurla çıxmaq üçün bütün gücünü işə salır (155, 207-208; 334, c.1, 143-144). Bu dövrdə Volqa-Xəzər yoluna dövləti iqtisadi tənüzzüldən xilas edə biləcək bir yol kimi baxan Şah I Təhmasib ingilis ticarət sərmayəsinin nümayəndələri ilə danışıq-lar zamanı Volqa-Xəzər yolu və Moskva ərazisi vasitəsilə Avro-pa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin gələcəyi ilə əlaqədar olan mə-sələlərə xüsusi diqqət yetirirdi (26, 186). Bu baxımdan "Moskva" şirkətinin nümayəndəsi Artur Eduardsın 1566-cı il mayın 29-da onun Şah I Təhmasiblə apardığı danışıqlar barədə verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir. İngilis səyyahı yazmış-dır:"O, (yəni Şah I Təhmasib-D.Ə.) bizim qüdrətli krallığımız və ölkəmiz haqqında, bizdən nə kimi əmtəələr alması və bizim han-sı məhsulları almaq istədiyimiz barədə mənimlə sorğu-sual etdi; o, həmçinin bizimlə qonşu olan başqa ölkələr və onlarda nə kimi məhsullar olduğu haqqında da suallar verdi… Şah məndən so-ruşdu ki, «siz ona hər il 100000 top yun parça göndərə biləcəksi-nizmi?» Mən cavab verdim ki, «sizin ölkənizi 200000 top parça ilə təmin edə bilərik». Əlahəzrət buna çox şad oldu. Şahın özü çox istəyir ki, bizimlə əlaqə yaratsın. O, bizə pul, ipək, istədiyi-miz məhsulları verəcək, həm də arzu edir ki, elə əmtəələr gətirək

Əzimli Dilavər

176

ki, onunla birlikdə qazanc əldə edə bilək" (155, 226-229; 335, c.2, 395-397). A.Eduards Azərbaycana iki dəfə səyahət etmişdir. Onun birinci səyahəti 1565-1567-ci illəri, ikinci səyahəti isə 1568-1569-cu illəri əhatə edir (279, c.1, 139-140; 19, 18-29). A.Eduardsın məlumatlarından aydın olur ki, Azərbaycan bazarı vasitəsi ilə ciddi uğurlara nail olan "Moskva" şirkəti ölkəmizlə ticarət əlaqələrini daha da artırmağa çalışırdı (359, 166-169). Bu baxımdan Azərbaycana bir-birinin ardınca ekspedisiyaların gön-dərilməsində də ticari-iqtisadi maraqlar əhəmiyyətli rol oynayır-dı (337, 142). Səyyahların İngiltərəyə göndərdikləri məktublar Azərbaycan Səfəvi imperiyasının iqtisadi və siyasi həyatını çox dolğun əks etdirir. Həmin məktublardan ingilislərin səfəvilərlə birbaşa əlaqələr yaratmaq niyyətində olduqları aydınlaşır. Lakin bu dövrdə bir çox məhsullarla zəngin olan Azərbaycanda ingilis-lərin möhkəmlənməsi güclənməkdə olan Moskva dövlətini qane etmirdi. A.Eduardsın məlumatları həm də sübut edir ki, Azər-baycanla Moskva knyazlığı, İspaniya və Portuqaliya arasında geniş əlaqələr vardı (155, 224-225). Məlumatlardan bəlli olur ki, XVI əsrin II yarısından etibarən İngiltərə ictimai-siyasi həyatın-da yeni bir dövr başlanmışdı. XV əsrdən başlayaraq ingilislərin Aralıq dənizində olan rəqiblərinin təsir dairələrinə nüfuz etmək cəhdləri daim rəqiblərin ciddi müqaviməti ilə üzləşirdi. İngiltə-rənin inkişafda olan iqtisadiyyatı isə ilkin kapital yığımı dövrün-də yeni bazarlar tələb edirdi. Buna görə də XVI əsrdə ingilislər dəfələrlə indiki Rusiya ərazisindən keçməklə Ön Asiyaya çıx-mağa cəhd göstərmiş, rəqiblərini, o cümlədən venesiyalıları sı-xışdırıb çıxarmağa çalışmışdılar (310, 61). O zaman Azərbay-candan göndərilmiş məlumatlar içərisində Artur Eduardsın ikin-ci səyahəti zamanı ekspedisiyanın üzvü olmuş Riçard Uillsin "Qeydlər"i xüsusilə qiymətlidir. Bu sənəddə Səfəvi imperiyasına göndərilmiş dörd ekspedisiyanın fəaliyyəti yekunlaşdırılır. Hə-min sənəddən aydın olur ki, ingilislərin başlıca məqsədi Səfəvi dövlətinin ərazisi ilə Hindistanla əlaqə yaratmaq, ədviyyat tica-rətini ələ keçirib Portuqaliyanın inhisarçı mövqeyinə son qoy-


177

maq idi. R.Uillsin məlumatları içərisində onun Azərbaycanda istehsal olunan ipəyin miqdarı barədə qeydləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. R.Uills qeyd etmişdir ki, «Bu yaxınlarda İrandan gələn şəxslər söyləyirdilər ki, istənilən İran şəhərində Londonda istehsal olunan mahuddan çox ipək istehsal olunur» (155, 226, 246-247, 257). Səfəvi dövləti ərazisində bol ipək istehsal olunması barədə 1568-1574-cü illərdə Azərbaycana səyahət etmiş beşinci ingilis ekspedisiyasının üzvlərinin qeydlərində də məlumatlar verilir. Bu mənada beşinci ekspedisiyanın üzvü Ceffri Deketin tərtib etdiyi sənəddə göstərilir: "İpək buraya heç yerdən gətirilmir, ipək bu öl-kədə, onun sakinləri tərəfindən istehsal olunur» (155, 226, 246-247, 257). Bu məlumatlar sübut edir ki, həmin dövrdə Azərbay-canda toxuculuq yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi və dövrün ən öncül toxuculuq dəzgahlarından istifadə olunmuşdur.

İngilis səyyah-diplomatlarının Azərbaycan haqqında tərtib etdikləri sənədlər içərisində bir sənəd xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bu, Artur Eduardsın Azərbaycana birinci səyahəti zamanı tərtib etdiyi üç məktubdan əlavə bir sənəddir. Bu, Şah I Təhmasibin İngiltərədən almaq istədiyi əmtəələrin siyahısıdır. Həmin maraq-lı sənəd ("siyahı-sifariş") hər şeydən əvvəl dövlətin, sarayın ehti-yaclarını, Səfəvi hökmdarlarının Qərb aləmi ilə yaxından tanışlı-ğını əks etdirir. Bu "siyahı-sifariş" XVI əsrin II yarısında Azər-baycanın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə malik olduğu çəki-ni əyani şəkildə sübut edir. Bu çəkini sübut edən dəlillərdən biri də Azərbaycandan Qərbi Avropaya ixrac edilən əmtəələrin id-xaldan xeyli üstün olması idi. A.Eduardsın birinci səfəri zamanı onun İngiltərəyə göndərdiyi ilk məktubunun sonunda Azərbay-candan İngiltərəyə aparlımasını və İngiltərədən Azərbaycana gətirilməsini məsləhət gördüyü məhsulların siyahısını, onların satış və alış qiymətlərini təqdim etməsi buna sübutdur. Azərbay-canda ingilis səyyahlarının diqqətini cəlb etmiş mühüm məqam-lardan biri də ölkədə qızıl və gümüş pulların bolluğu idi. Təbii-dir ki, həmin dövrdə Azərbaycanda qızıl və gümüş yataqları yox idi. Deməli, bu, yalnız qızğın xarici ticarət vasitəsi ilə əldə edilə

Əzimli Dilavər

178

bilərdi. Bununla bağlı Azərbaycana 5-ci ekspedisiyanın tərkibin-də səyahət etmiş Ceffri Deket göstərir ki, "Səfəvi dövləti ərazisi-nin daxilində qızıl və gümüş yataqları yoxdur. Lakin bu ərazilər-də qızıl, gümüş, eyni zamanda xırda mis pullar vardır. Səfəvi imperiyasında saysız-hesabsız holland talerləri vardır. Onların böyük hissəsi xam ipəyin satışından əldə edilmişdir" (155, 226, 246-247, 257-258).

Tarixən Qərbi Avropa məhsulları Azərbaycana və İrana əsasən iki istiqamətdə daxil olmuşdur: Cənubdan-Aralıq dənizi, Hind okeanı və qərbdən Aralıq dənizi və Osmanlı imperiyası is-tiqamətlərindən. Digər bir istiqamət isə indiki Rusiya ərazilərin-dən keçən Volqa-Xəzər yolu idi. Cənub istiqamətindən gətirilən əmtəələr İran körfəzinə daxil olur, oradan da İrana və Azərbay-cana yayılırdı. Qərb istiqamətindən gəlirilən məhsullar isə Ara-lıq dənizindən və Qara dənizdən keçməklə Trabzon limanına da-xil olur, oradan da karvanlarla Azərbaycana və İrana yönəlirdi. Aralıq dənizindən keçməklə Beyrut və İsgəndəriyyə limanlarına daxil olan məhsullar Osmanlı imperiyası istiqamətində Azərbay-cana və İrana aparılırdı (304, 30). XVI əsrin II yarısında cənub istiqaməti Portuqaliyanın, qərb istiqaməti isə Osmanlı imperiya-sının nəzarəti altında idi və buna görə də onların maraqları ilə hesablaşmadan ticarət əməliyyatları aparmaq mümkün deyildi. Lakin bu yollardan fərqli olaraq Volqa-Xəzər yolu XVI əsrin II yarısında ən əlverişli yol idi. Həmin yol həm İngiltərənin, həm də Səfəvi dövlətinin maraqlarını ödəyirdi. Lakin "Moskva" şir-kətinin Səfəvi şahı I Təhmasibdən və Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustacludan mühüm güzəştlər almasına, Azərbaycan ipəyi üzərində inhisara yiyələnməsinə, onu gömrük haqqı vermədən xarici bazara çıxarmağa nail olmasına baxmayaraq, bu vəziyyət uzun sürmədi. Baş vermiş geosiyasi dəyişikliklər şirkəti bu güzəştlərdən məhrum etdi. Bununla da İngiltərə XVI əsrin II ya-rısında özünün başlıca istəyinə nail ola bilmədi. Yəni, onun Azərbaycandan və İrandan keçməklə Hindistana quru yolla çıx-maq, ədviyyat bazarını ələ keçirmək arzusu gerçəkləşmədi. İngi-


179

lislərin bu yolda uğursuzluğa düçar olmasında yolun uzunluğu da müəyyən rol oynadı. Bu amil əmtəələrin bu yol üzrə dəniz-lərdə, çaylarda və quru yollarda daşınmasında maneələr yaradır, onların təhlükəsizliyinin təminatı məsələsini çətinləşdirdi. Məhz bu səbəblər Azərbaycanı Qərbi Avropa ilə birləşdirən ənənəvi ticarət yolları ilə müqayisədə Volqa-Xəzər yolunu rəqabətdə da-vamlı etmirdi. Bir məsələni də xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, İngiltərənin cənub–şərq istiqamətində həmin dövrdə əldə etdiyi uğurlar Volqa–Xəzər ticarət yolunun əhəmiyyətini azaltdı. Çün-ki 1588–ci ildə İspaniyanın «məğlubedilməz armada»sı ingilis donanması tərəfindən darmadağın edildikdən sonra İngiltərənin ən qüdrətli rəqibi sıradan çıxdı, dənizlərdə ağalıq ingilislərin əli-nə keçdi. Beləliklə, XVI əsrin sonlarında İngiltərənin cənub–şərq və cənub–qərb istiqamətlərində fəaliyyət göstərməsi üçün geniş imkanlar yarandı. Təsadüfi deyildir ki, İngiltərənin müs-təmləkə imperiyasının əsasını qoymuş məşhur Ost–Hind şirkəti məhz XVII əsrin başlanğıcında yaranmışdı. Bundan sonra İngil-tərə rəsmi dairələri Hindistanla ticarətə daha çox diqqət yetirir-dilər. 1581-ci ildə Osmanlı imperiyası ilə ticarəti ələ keçirmiş «Levant» şirkətinin təşkil olunması da bu dönüşdə xeyli rol oynamışdı. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, şimal–şərq yolun-da İngiltərənin Polşa, Hollandiya və İsveç kimi ticarət rəqibləri vardı (194, 13-14; 8, 91). Livoniya müharibəsində (1558-1583) İngiltərəni öz tərəfinə çəkə bilməmiş IV İvan ingilis tacirlərinə öncə verdiyi ticarət imtiyazlarını ləğv etdi. IV İvanın "Moskva" şirkətinə qarşı bu cür qısqanc mövqeyi həm də ingilis sərmayəsi-nin mövqeyinin Moskva knyazlığının bazarlarında möhkəmlən-məsindən rus tacirlərinin narazı qalması ilə bağlı idi. İngiltərənin səfəvilərlə geniş əlaqələr yaratması da Moskva dövlətinin Şərqlə bağlı gələcək planlarına zidd idi. Çünki Kazanı və Həştərxanı il-haq etmiş Moskva knyazı Xəzərə çıxış əldə etdiyinə görə ingilis ticarət sərmayəsinin Volqa-Xəzər yolu ilə Şərq ölkələri ilə tica-rəti inhisara almasına yol verə bilməzdi. IV İvan Venesiya tica-rət sərmayəsinin də Moskva knyazlığı ərazisindən keçib Volqa-

Əzimli Dilavər

180

Xəzər yolu ilə Azərbaycan və İranla ticarət əlaqələri yaratmaq planlarına razılıq verməmişdi. Ümumiyyətlə, IV İvan ingilislərin Moskva dövləti ilə İtaliya dövlətləri arasında vasitəçilik rolun-dan hədsiz gəlir əldə etmələrinə uzun müddət səbr edə bilməzdi. O, bununla bağlı hələ 1576–cı ildə öz narazılığını ifadə etmişdi. Həmin ildə Moskva dövləti ilə İngiltərə arasında bağlanacaq müqavilə ərəfəsindəki danışıqlar zamanı ingilis kraliçası I Yeli-zavetanın mövqeyindən narazı olan IV İvan ona təsir göstərmək üçün bildirmişdi ki, vasitəçilik vəzifəsini Venesiyaya və Alma-niyaya verə bilər. Çünki IV İvan hesab edirdi ki, ingilislər əldə etdiklərinin az bir qismini ruslara verir (26, 189-190; 318, 25–28, 37-39). Bunu öncədən hiss edən və XVI əsrin II yarısında Volqa-Xəzər yolu ilə Səfəvi imperiyası ərazilərinə ticarət agent-lərini göndərən İngiltərə rəsmi dairələri Aralıq dənizi vasitəsi ilə Osmanlı imperiyası ərazilərinə də ekspedisiya göndərmişdi. Dövlətin iqtisadi inkişafında ticarətin rolunu xüsusi qeyd edən orta əsr ingilis siyasi xadimləri dövlət quruculuğunda da onun rolunu dəyərləndirirdilər. Bu siyasi xadimlər eyni zamanda tacir idilər və ticarət əməliyyatlarına rəhbərlik təcrübəsini keçmişdi-lər. Buna görə də onlar ölkənin zənginləşməsi üçün bir neçə üsul irəli sürürdülər. Bu üsullardan biri dövlətin ərazisinin genilən-məsinə söykənən işğallar idi. Lakin həmin üsul ziyanlı, qanlı və təhlükəli idi. İkinci üsul müstəmləkələrin yaradılmasına, idarə olunan və xüsusi strateji mövqeyə malik olan qəsəbələrin, ticarət faktoriyalarının tikintisinə söykənirdi. Bu üsul isə böyük xərclər tələb edirdi və üzücü idi. Nəhayət, üçüncü üsul ticarət (yəni, xarici ticarət) idi ki, zənginləşmək üçün daha etibarlı, asan bir yol vəd edirdi. Yuxarıda göstərilən üç üsuldan ikisi üçün xərclər və zaman tələb olunurdu. Üçüncü üsul isə bunlardan fərqli ola-raq güzəştlər, imtiyazlar və tacir üçün sərbəst fəaliyyət tələb edirdi. XVI əsrin II yarısında İngiltərə rəsmi dairələri də üçüncü üsulu daha məqsədəuyğun hesab etdilər. İngiltərənin iqtisadi inkişafının əsasını mahud istehsalı təşkil edirdi. XVI əsrin sonla-rına doğru İngiltərə ildə təxminən, 200 min tay parça istehsal


181

edirdi. Mahud ingilis ixracatında başlıca əmtəə idi. Bu ixracatda ikinci yeri yun tuturdu. Ölkədə manufaktura sənayesi sürətlə inkişaf edirdi və bu sənaye xarici bazara möhtac idi. Həmin dövrdə Səfəvi imperiyası ərazilərindən başlanan, Uzaq Yaponi-yaya qədər oan geniş ərazi İngiltərə əmtəələri üçün əlverişli ba-zar idi. Məsələn, həmin dövrdə Səfəvi imperiyasının ərazisində olan tacirlər öz ölkələrinə məlumat verirdilər ki, "bu ölkənin sadə insanlarına yun parça gətirmək lazımdır". İngiltərə dövləti-nin xarici ticarətə verdiyi diqqəti müəyyənləşdirmək üçün onu qeyd etmək kifayətdir ki, ayrı-ayrı mənbələrin məlumatlarına görə, XVII əsrin əvvəllərində ingilis ticarət donanması 1,5 min-dən 6,5 minə qədər gəmiyə malik idi. Müasirləri bu donanmanı həmin dövrdə mövcud olan güclü dövlətlərin hər birinin qüdrəti-nə bərabər olan qüvvə adlandırırdılar. Bu dövrdə yeni ticarət ba-zarları axtarışına çıxmış ingilis zadəganlarını gəliri artırmağın üsulları, sənayenin və ticarətin inkişafı məsələləri ciddi düşün-dürürdü. Məhz buna görə də həmin dövrdə ingilis burjuaziyası-nın əsas iqtisadi siyasəti merkantilizm (XVI-XVIII əsrlərdə Av-ropada ticarət təbəqəsinin mənafeyini əks etdirən iqtisadi nəzə-riyyə və iqtisadi siyasət; bu nəzəriyyə ölkənin rifahını istehsalda deyil, əmtəə dövriyyəsinin və pul sərmayəsinin ölkə daxilində inkişaf etdirilməsində görürdü) oldu. "Sərvət əldə etmək üçün bizim əlimizdə xarici ticarətdən başqa heç bir vəsait yoxdur. Çünki bizim mədənlərimiz yoxdur". Bu fikirləri T.Men nəşr etdirdiyi "Xarici ticarət" traktatında ifadə etmişdi. Həmin fikir-ləri başqa bir müəllif D.Diqqs də "Ticarətin tənüzzülü" əsərində bu cür ifadə edirdi: "Bizim bütün sərvətimiz yalnız ticarətdən daxil ola bilər". Merkantilizm siyasətinin mühüm tərəfdarların-dan olmuş L.Roberts «Ticarətin tənəzzülü–Erkən (ilkin) ingilis ticarət əsərləri» əsərində göstərirdi ki, «bizə müstəmləkələr de-yil, ticarət lazımdır» və daha sonra əlavə edirdi: «İngiltərənin adını Bərbərlərdə, daha sonra Osmanlı imperiyasında, Moskva dövlətində, Ərəbistanda, İranda və Azərbaycanda, Hindistanda

Əzimli Dilavər

182

işğallarımız, ticarətimiz, qılınclarımız deyil, yelkənlərimiz tanıt-dı" (262, 138, 139-144, 163-164).

XVI əsrin sonlarında İngiltərə həyatı üçün səciyyəvi olmuş merkantilizm siyasətinə toxunmaqda məqsədimiz bu dövlətin daxili siaysətini araşdırmaq deyil. Təbiidir ki, həmin dövrdə merkantilizmin əleyhdarları (yəni, müstəmləkəçilik siyasətinin tərəfdarları) da çox idi. Biz yalnız XVI əsrin II yarısından başla-yaraq ticarətin İngiltərə həyatındakı əhəmiyyətini göstərmək fikrindəyik. Məhz bu iqtisadi siyasət əsasında İngiltərə XVII əs-rin ortalarına doğru özünün iqtisadi inkişafında ciddi irəliləyiş-lərə nail oldu. Bu irəliləyişlər nəticəsində də hələ XVII əsrin əvvəllərində İngiltərədə və Hollandiyada istehsalın başlıca təşki-latçıları kapitalist manufakturaları oldu (203, 144). Təbiidir ki, belə bir iqtisadi inkişaf satış bazarları tələb edirdi. İngiltərənin səfəvilər və osmanlılar ilə qarşılıqlı əlaqələrində bu amil mühüm rol oynayırdı. Ona görə də Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqə-ləri yaratmış İngiltərə dövləti onun əraziləri vasitəsilə səfəvilərlə də ticarət edirdi. XVI əsrdə Osmanlı imperiyası Avropada və Yaxın Şərqdə iqtisadi və siyasi münasibətlərdə mühüm rol oyna-yırdı. Qərbi Avropa dövlətləri Levant ilə ənənəvi ticarət əlaqələ-rinin qorunub saxlanmasında maraqlı idilər. Aralıq dənizindəki Osmanlı fəthləri, eyni zamanda Afrikanı dolanmaqla Hindistana dəniz yolunun açılması şərqlə avropalıların Aralıq dənizindəki ticarətini iflasa uğrada bilmədi. Buradakı ticarətin gəlirinə görə Ümid Burnunu dolanmaqla Hindistanla ticarətdən geri qalması-na baxmayaraq, o, Qərbi Avropa dövlətləri üçün böyük əhəmiy-yət kəsb edirdi. Osmanlı imperiyası Venesiya, Genuya, Fransa, Macarıstan, Avstriya, Polşa, Moskva knyazlığı və bir sıra döv-lətlərlə ticarət əlaqələrini davam etdirirdi. Şərqlə tranzit ticarəti daha da genişləndirildi. Qərbi Avropa dövlətlərinin Osmanlı im-periyası ilə əlaqələri müstəqil siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə ki, "Osmanlı təhlükəs"nə qarşı «ümumavropa ittifaqı» yaratmaq istəyi iflasa uğradığına görə, Avropanın bir çox dövlətləri Os-manlı imperiyası ilə diplomatik əlaqələr yaratdılar. Onunla siya-


183

si ittifaq qurdular və ya bitərəf mövqelərini qoruyub saxladılar. XVI əsrin II yarısında beynəlxalq münasibətlərdə baş vermiş dəyişikliklərlə əlaqədar Osmanlı imperyiyasına təsir dairəsi uğ-runda Avropa dövlətləri arasında mübarizə kəskinləşdi. Qərbi Avropa dövlətlərində kapitalist üsulunun inkişafı ticarət əlaqələ-rinin genişlənməsini və Levantdan daxil olan əmtəələrin artırıl-masını tələb edirdi (ipək və xam pambıq, boyaq maddələri, əd-viyyat və s.). Bu amil Levantda Qərbi Avropa dövlətləri arasın-da ticarət rəqabətini artırırdı (316, 3,4; 333, 193-194). Həmin dövrdə Levant başlıca ixracat əmtəəsi ipək olan Səfəvi imperi-yası üçün də mühüm ticarət mərkəzi idi. Bu dövrdə Səfəvi döv-lətinin ərazilərində bol ipək istehsal olunurdu. Yalnız onu xatır-latmaq kifayətdir ki, XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyası-nın ərazisində istehsal olunmuş ipəyin 50%-ə qədəri Gilanın pa-yına düşürdü. Sonra Mazandaran, Xorasan, Şirvan və digər vila-yətlər gəlirdi (206, 130).

XVI əsrin 70-ci illərində İngiltərə də Osmanlı imperiyasın-da ticarət güzəştləri və siyasi təsir uğrunda mübarizəyə qoşuldu. Tezliklə ingilislər də osmanlılardan fransızların aldıqları güzəşt-lərə uyğun olaraq "kapitulyasiya" alıb Osmanlı sarayı ilə sıx əla-qələr qurdular. İngiltərə ilə Osmanlı imperiyası arasında diplo-matik əlaqələrin qurulması bu dövlətlər arasında geniş ticarət əlaqələrinin yaranması ilə bağlı idi. Bir məsələyə də diqqət ye-tirmək lazımdır ki, İngiltərəyə verilmiş ticarət imtiyazında os-manlıların Lepantodakı dəniz döyüşündə məğlubiyyəti (1571) böyük rol oynadı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Osmanlı sultanı dəniz dövləti olan Hollandiyaya da 1612-də ticarət imtiyazları verdi. Levant limanlarında fransızlar, ingilislər və hollandlar arasında kəskin rəqabət vardı və onların hamısı Osmanlı sultanı-nın verdiyi ticarət imtiyazlarından asılı idilər. Təbiidir ki, Os-manlı sultanı bu imtiyazı verərkən Avropanın həmin dövlətləri-nin Osmanlı dövləti üçün syasi, hərbi yararlığını nəzərə almışdı. XVI əsrin sonlarına doğru bu ticarətdə ingilislər öndə, fransızlar və hollandlar isə aşağı-yuxarı olmaqla bərabər səviyyədə idilər

Əzimli Dilavər

184

(316, 4-5; 349, 450; 45, 760-787). Beləliklə, XVI əsrin sonların-da Hindistan ilə ticarət ehtiyacı ingilisləri «osmanlıların qapısı-na» gətirmişdi. İngilislər burada venesiyalılarla və fransızlarla qarşılaşdılar. Çünki əski zamanlardan imtiyazları olan Venesiya gəmiləri istisna olunmaqla, Osmanlı imperiyasına gələn bütün əcnəbi gəmilər Fransanın «himayəsində» idilər. İngilislər də bu qazanca ortaq çıxdılar. Həmin dövrdə İngiltərə ilə qarşılıqlı əla-qələr Osmanlı imperiyası üçün ciddi rol oynayırdı və bu baxım-dan sultanlar "bizə hər dost olanla dostuq" siyasətini həyata ke-çirirdilər. Bu da osmanlılarla ticarətdə Fransanın inhisarçı möv-qeyinə zərbə endirirdi. Beləliklə, XVI əsrin 80-ci illərindən eti-barən İngiltərə də Osmanlı imperiyası ilə əlaqələri olan dövlətlər arasına daxil oldu və bu əlaqələr xüsusi səciyyə daşıyırdı. Os-manlı imperiyası ilə İngiltərə dövləti arasında «Türkiyə» şirkəti adlı bir ticarət birliyi yarandı (1581) (59, 3-4). Londondakı «Türkiyə» şirkəti müəyyən dövrdə bütün şirkətlərdən ən qüdrət-lisi olmuşdur. Bu şirkətin rahat və səssiz gətirdiyi qazanc İngil-tərə hökmdarının sarayını bəzəyirdi. Bunun nəticəsində ingilis tacirləri canfəşanlıqla osmanlılarla ticarətə başladılar. 1592-ci ildə isə «Venesiya» və «Türkiyə» şirkətləri adları altında fəaliy-yət göstərən tacir qrupları yeni bir imtiyaz fərmanı əsasında «Levant» şirkəti adı altında birləşdilər. Bütün Osmanlı və Vene-siya torpaqları da daxil olmaqla, Şərqi Aralıq dənizi sahillərin-dəki ingilis ticarəti bundan sonra «Levant» şirkətinin nəzarəti al-tında olmalı idi. 1580-ci ildə Hələbdə, 1583-cü ildə İskəndəriy-yədə, 1589-cu ildə Patrasda və 1611-ci ildə İzmirdə ingilis kon-sulluqları quruldu. Afina, Selanik və Akka kimi digər önəmli ti-carət mərkəzlərində isə ingilis tacirləri Fransa konsulluqlarının «himayəsi» altında fəaliyyət göstərirdilər (60, 241; 88, c,1, 430). Osmanlı imperiyası ilə ticarət edən ilk ingilis tacirlərindən biri Antoni Cenkinson idi. XVI əsrin ortalarında qurulmuş «Moskva» şirkətinin nümayəndələrindən olmuş bu şəxs 1553-cü ildə I Süleymandan aldığı fərmanla Venesiyaya və fransızlara rüsum verməkdən qurtuldu, onlar kimi sərbəst ticarət etmək


185

hüququnu qazandı (59, 6). Lakin həmin dövrdə Səfəvi imperiya-sı və indiki Rusiya ərazilərindən keçməklə qurulmuş əlaqələr bu addımı ikinci dərəcəli etdi. Məhz buna görə də A.Cenkinsonun əldə etdiyi uğur ardıcıl olmadı və təqribən 20 ildən sonra ingilis-lər yenidən bu siyasətə qatıldılar. 1580-ci ildə Osmanlı imperi-yasının İngiltərəyə verdiyi güzəştlər Səfəvi şahlarının onlara verdiyi əsaslı hüququ verirdi. 12 ingilis tacirinin 7 il şərti ilə və illik 500 ingilis lirəsi vergi əvəzində Osmanlı imperiyasında ti-carət etmək hüququ qorunurdu. İngiltərənin Osmanlı imperiyası bazarlarına gəlişi rəqibsiz, mübarizəsiz olmadı. XV əsrin sonun-dan etibarən venesiyalılar, 1535-ci ildən sonra isə fransızlar Avropa ilə Osmanlı imperiyası arasındakı ticarəti öz əllərində saxlayırdılar. Hətta fransızlar siyasətdə də «osmanlıların dostu» kimi görünür, daha geniş imtiyazlar ələ keçirirdilər: onlar bütün Avropa ticarətini öz əllərinə almış, imperiyaya gələn gəmilərin Fransa bayrağı altında daşınmasını təmin etmişdilər. Ona görə də ingilislər İstanbulda görünən kimi venesiyalarla birgə hərəkət etməyə başladılar. Venesiyalılar Aralıq dənizində öz nəzarəti al-tında olan bazarlarda ingilis tacirlərinin aldığı əmtəələrin göm-rük rüsumunu artırdılar. İngiltərə də bu əmtəələrin dövlət əra-zisinə daxil olmasını qadağan edərək gözlənilən zərbəni önlədi. İngiltərənin Fransa ilə ticarət mübarizəsi isə daha gərgin oldu. Osmanıl imperiyasında başlamış bu mübarizə, XVIII əsrdə dün-ya miqyaslı bir çəkişməyə çevrildi (59, 13-14). Müttəfiqlərə eh-tiyacı olan İngiltərənin və Osmanlı imperiyasının siyasi ittifaqı üçün əlverişli vəziyyəti həmin dövrdə xarici, siyasi şərait və os-manlıların ərazisindəki durum yaradırdı.

Osmanlı imperiyasını Avropa məsələlərində fəal iştirakdan 1578-ci ildə Səfəvi imperiyasına qarşı başlayan müharibə ayırdı. Məhz bu dövrdə Papa XIII Qriqori Osmanlı imperiyası ilə mübarizə üçün "Yeni Avropa" liqası təşkil etməyə cəhd etdi. Bu məqsədlə o, casuslarını yalnız Qərbi Avropa ölkələrinə deyil, Polşaya və Moskva knyazlığına da göndərdi. İspaniya kralı çöx böyük bir razılıqla bu liqada iştirak edəcəyini bildirdi. Bu dövr-

Əzimli Dilavər

186

də Portuqaliyanın İspaniyaya birləşdirilməsi (1581) xarici siya-sət sahəsində ona xeyli üstünlüklər verirdi. Bütün bunlar İspani-yanın rəqiblərini, o cümlədən İngiltərəni və Osmanlı imperiyası-nı onunla mübarizədə birgə yol axtarmağa vadar edirdi. 1580-ci ildə Osmanlı sultanının İngiltərəyə verdiyi «kapitulyasiya» da digər tərəfdən bu məqsəddən irəli gəlirdi. "Əbədi dostluq, sülh və ittifaq" prinsiplərini ehtiva edən bu sənəd (kapitulyasiya) 22 maddədən ibarət olmaqla, ingilislərin ticarət hüquqlarını müəy-yən edir, onların özlərinin və əmlaklarının mühafizəsinə zəma-nət verirdi. Bu güzəştlər içərisində diqqəti çəkənlərdən ən vaci-bi-Osmanlı ərazilərində ticarət konsulunun təyin edilməsi hüqu-qunun əldə edilməsi idi. Beləliklə, İngiltərə təbəələri fransız konsuluna tabeçilikdən azad olunurdular. Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında olan ərazilərlə ticarət etmək İngiltərə iqtisadiy-yatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Levantdan İngiltərəyə, onun iqtisadiyyatının mühüm sahəsi sayılan toxuculuq sənaye-sinin inkişafı üçün böyük miqdarda boyaq məhsulları (indiqo, mazı və s.) aparılırdı. İngiltərə idxalında mühüm əmtəələr siya-hısına xam pambıq ipliyi, xam ipək, istiot, mixək, cövüz, zəncə-fil, darçın daxil idi. İngiltərədən Levanta aparılan daimi və daha əhəmiyyətli əmtəələr sırasında yun parça, yüksək keyfiyyətli zə-rif mahud, qalay, qurğuşun, soyuq silah, ev dovşanının dərisi üs-tünlük təşkil edirdi. Bundan başqa, İngiltərədən məftil, qurudul-muş siyənək, sardina, qurudumuş balıqlar ixrac edilirdi. XVI əs-rin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində İngiltərədən Levanta hər il 15 min taya yaxın yun parça aparılırdı. Bu da ixrac olunan par-çaların ümumi miqdarının təxminən 7%-ni təşkil edirdi. Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində rəqabətin kəskinləşdiyi bir za-manda bu xarici ticarət İngiltərə üçün az rol oynamırdı. İngiltə-rənin Levant ilə ticarətinin illik həcmi böyük idi və təxminən 100 min. ft. st-qə bərabər idi. İngiltərə və Osmanlı imperiyasın-da bir sıra əmtəələrin qiymətlərinin müqayisəsi göstərir ki, Le-vant ilə ticarət ingilis tacirləri üçün sərbəst idi və bu ticarət onların tezliklə varlanmasına şərait yaradırdı. Levant ticarətində


187

isə Səfəvi imperiyası mühüm rola malik idi. Səfəvi imperiyası-nın ərazilərindən daşınan ipək və xam ipək Levantda Qərbi Av-ropa dövlətləri arasında ciddi rəqabətin yaranmasında az rol oy-namırdı. Osmanlı imperiyası tərəfindən Səfəvi ərazilərindən gə-lən karvanlardan tutulan vergilər hesabına xəzinəyə külli miq-darda vəsait daxil olurdu. Buna görə də Səfəvi imperiyasının Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri Osmanlı iqtisadiyyatının yük-səlişində ciddi amil idi. Bu, XVI əsr boyunca müharibələrdə xeyli maliyyə itkiləri vermiş Osmanlı imperiyası üçün çox əhə-miyyətli idi. Məsələnin ciddiliyini dərk etmək üçün bir anlığa geriyə-XVI əsrin əvəllərinə qayıdıb müqayisə aparmaq kifayət-dir. Sultan I Səlimin hakimiyyəti illərinə və ondan sonrakı dövrə aid olanı yalnız Bursa gömrüyünün əldə etdiyi gəlirlər bu sahədə bizə yardım edir. Xatırladaq ki, Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı iqtisadi qadağa tətbiq etmişdi. Əslində, bu qadağa Osmanlı iq-tisadiyyatında enmələrlə müşayiət olundu. Məsələn, Bursa göm-rüyünün Səfəvi dövləti ərazilərindən gələn ipək karvanlarından əldə etdiyi ümumi gəlir 1487-ci ildə 120.000 dukat, 1508-ci ildə 100.000 dukat, 1512-ci ildə 130.000 dukat, 1521-ci ildə 40.000 dukat, 1523-cü ildə 50.000 dukat, 1557-ci ildə isə 70.000 dukat olmuşdur (344, 210). Beləliklə, Sultan I Səlimdən sonra taxta çıxmış I Süleyman problemin dərinliyni anlamış, iqtisadi qada-ğaları aradan qaldırmış, Osmanlı imperiyasının tranzit ticarətin-də Səfəvi imperiyasından daxil olan ipəkdən tutulan vergilər he-sabına gəlirlər artmağa başlamışdı. Bunu bir gömrük məntəqəsi-nə dair misal çəkdiymiz rəqəmlər də sübut edir. Vergilərə I Sü-leyman dövründə yönələn diqqəti sübut edən, Osmanlı və Avro-pa mənbələrinə istinadən verilən məlumatlardır. Məlumatlarda göstərilir ki, 1530-1537-ci illər arasında Böyük Türkün bütün Anadoludan əldə etdiyi gəlir 1.300.000 dukat, Misirdən gələn gəlir 1.600.000 dukat, Suriyadan 700.000 dukat, Mesopotomiya-dan 150.000 dukat, ona yaxın olan ərazilərdən, yəni Osmanlı nə-zarəti altında olan adalardan və İstanbuldan 250.000 dukat ol-muşdu. Bütün bunların nəticəsində Osmanlı imperiyasının illik

Əzimli Dilavər

188

gəlirinin müntəzəm olaraq 1 milyon dukat olduğu göstərilir (350, 179-180). Bu cür gəlirləri görən Osmanlı sultanları XVI əsrin sonlarında Levantda yüksək qiymətləndirilən Gilan və Şir-van ipəyinə nəzarəti bütünlüklə öz əlində cəmləşdirməyə çalışır-dılar. Uzaq Çindən və Orta (Mərkəzi) Asiyadan daxil olan kar-vanların da Bursa yolu ilə (344, 211) Levanta istiqamətləndiyini nəzərə alsaq, Osmanlı sultanının narahatlığını təsəvvür etmək çətin deyildir. Məsələn, XVI-XVII əsrlərə dair mənbələr tranzit ticarətinin əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı, həm də Gilanın, Şirvanın iqtisadi potensialı barədə təsəvvür yaradır və bu vila-yətləri Şərqdə xam ipəyin ən iri istehsalçısı və ixracatçısı kimi qeyd edirlər. Bununla bağlı «Moskva» şirkətinin agenti A.Edu-ards 1566-cı il 8 avqustda Şamaxıdan göndərdiyi məktubda ya-zırdı ki, "Sizi inandırıram ki, burada gürcü ipəyi hesaba alınma-maqla 50-60 batmana bir at yükü həcmində 3000 və ya 4000 at yükləmək olar. Müəyyən vaxtlarda buradan çoxlu ipək ixrac olunur. Osmanlı türkləri bir dəfəyə 400-dən 500-ə qədər at yükü aparırlar" (155, 233). A.Eduardsın göstərdiyi rəqəmləri nəzərə alsaq, Şirvanda ildə təxminən, 30-45 min pud xam ipək istehsal edildiyi nəticəsinə gələrik. Bu məsələni dərindən tədqiq etmiş M.Heydərov isə göstərir ki, həmin rəqəmlər reallığı əks etdirmir və həmin rəqəmlər müəyyən mərhələlərdə çıxarılmış ipəyə əsasən göstərilmişdir. Bunu sübut edən dəlillərdən biri yalnız Osmanlı tacirlərinin bir dəfəyə 400-dən 500-ə qədər at yükü çıxıarmalarıdır. Onlar isə Şirvan ipəyini almaq məqsədilə ildə bir neçə dəfə gəlirdilər. Şirvan ipəyinin böyük qismi Asiya və Avropa ölkələrinə və eləcə də Azərbaycan vilayətlərinə daşınırdı (192, 141-142). İngilis ticarət şirkətinin digər nümayəndəsi L.Çepmen qeyd edir ki, yalnız Culfadan beynəlxalq ticarət mər-kəzi olan Hələbə ildə 500-1000 tay Azərbaycan və İran xam ipə-yi (155, 247) çıxarılırdı. İpəkçilik Səfəvi imperiyasının ərazisin-də XVII əsrə doğru və XVII əsrin əvvəllərində özünün ən yük-sək inkişaf dövrünə çatmışdı. Bunun başlıca səbəblərindən biri Qərbi Avropa ölkələrində manufaktura istehsalının yüksək dərə-


189

cədə inkişafı idi. Həmin manufakturalar isə Azərbaycan və İran xam ipəyinin əsas sifarişçiləri idilər (192, 142). XVI əsrin so-nunda-XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının ərazisindəki ticarət mərkəzlərinin Levant ticarətində rolunu görən Osmanlı sultanı Səfəvi imperiyasını qəti olaraq məğlub edib Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək, Xəzər dənizi və İran körfəzi hövzələrində möhkəmlənmək planlarından əl çəkməmişdi. Osmanlı sarayında Səfəvi imperiyasına qarşı yeni müharibəyə hazırlıq görülməkdə idi. Bu bir tarixi həqiqətdir ki, okean ticarətinin inkişafı Osmanlı xarici ticarətinə ciddi zərbələr vurmuş və imperiyada iqtisadi ge-riləmə başlamışdı. Hollandiyanın və İngiltərənin Asiyada tədri-cən möhkəmlənməsi bu vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Bir məsələni də xüsusi olaraq xatırlamaq lazımdır ki, Osmanlı siyasi xadimləri, ziyalıları yarana biləcək bu geriləmənin «coğrafi kəşflərin» və ticarət yollarının okeanlara yayılmasının nəticələri olduğunu Avropa siyasi xadimlərindən daha yaxşı anlamışlar. 1580-ci ildə Osmanlı ziyalıları tərəfindən III Murad üçün yazıl-mış kitabda avropalıların Amerikada, Hindistanda və Səfəvi dövlətinin ərazilərində yerləşmələrinin təhlükəsi, osmanlı ticarə-tinin iflic vəziyyətinə düşdüyü göstərilir və vəziyyətdən çıxmaq üçün Süveyş bərzəxinə kanal açılması, Hindistan limanlarının zəbt edilməsinin vacibliyi əsaslandırılırdı. Başqa bir Osmanlı zi-yalısı Ömər Talip isə 1625-ci ildə yazdığı müraciətində müsəl-manlara məxsus olan Süveyşdən Hindistan, Çin məhsulları ilə dolu gəmilərin və limanların Portuqaliya, Hollandiya və İngiltə-rə tacirləri vasitəsilə Avropadan dünyanın digər bölgələrinə ya-yıldığını, İslam ölkələrində qızılın və gümüşün azalmaqda ol-duğunu göstərir və qeyd edirdi ki, əgər osmanlılar Yəmən sahil-lərini və oradan keçən ticarəti ələ keçirməzlərsə, avropalıların İslam ölkələrinə hökm edəcəklərinin qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. Osmanlı sultanlarının Bəsrə körfəzi ilə Xəzər də-nizini tutmaq siyasəti də məhz buna əsaslanır və onların dünya ticarətinə nəzarət vasitələrini ələ keçirmək arzusuna söykənirdi. Onlar Fərat və Dəclə çaylarını daxili su hövzəsi halına gətirmək,

Əzimli Dilavər

190

Mesopotomiyaya (Əl-Cəzirəyə) sahib olmaq, Bəsrə körfəzinə çıxmaq istəyirdilər (26, 198; 119, 90; 116, c.6, 140-141). Bu si-yasətə əməl edən Osmanlı sultanları Avropa dövlətləri arasında yaranmış ziddiyyətlərdən uğurla istifadə etmək, mövcud vəziy-yətdə Osmanlı dövlətinin ticarət imperiyası istəyinə ciddi maneə olan Səfəvi dövləti ilə münasibətlərə birdəfəlik son qoymaq niy-yətində idilər. Bu dövrdə geosiyasi vəziyyət də osmanlıların xeyrinə idi: Avropanı dini çəkişmələr bürümüşdü. Avropa üçün digər problem olan «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı mübarizədə isə arzuolunan ittifaq cəhdləri alınmırdı. Şah I Təhmasibin ölümün-dən (1576-cı il, may) sonra Səfəvi sarayında siyasi sabitlik po-zulmuş, hökmdarın oğlanları arasında taxt-tac uğrunda mübarizə başlanmışdı. Qızılbaş dəstələri arasında hakimiyyətə yiyələnmək uğrunda qanlı toqquşmalar gedirdi (268, c.1, 271-272). Osmanlı sultanı Səfəvi dövlətini bölgənin siyasi səhnəsindən çıxarmaq üçün Avropadakı düşmənlərini bitərəfləşdirməyə çalışırdı. Le-panto qələbəsinin İspaniyaya xristian dünyasında şöhrət gətir-məsinə baxmayaraq, ispan kralı Osmanlı hücumlarından ehtiyat-lanırdı. İngiltərə ilə osmanlılar arasında ispanlara qarşı birgə itti-faq haqqında şayiələr bütün Avropanı bürümüşdü. Lepanto dö-yüşündən dərhal sonra Fransa kralı Osmanlı sultanına ittifaq ya-ratmaq təklifi ilə çıxış etdi. Bu münasibətlə İspaniyanın Hollan-diyada olan canişini - hersoq Alba yazırdı: «Onlar bizim iki gö-zümüzü çıxarmaq üçün sevinə-sevinə bir gözlərini qurban verər-lər". Bu ifadə Fransa-İspaniya ziddiyyətlərinin əyani sübutdur. Bundan sonra Venesiya Osmanlı imperiyası ilə birtərəfli qayda-da müqavilə bağladı, ödədiyi təzminatın müqabilində özünün Levant ticarətini canlandırmağa nail oldu (317, 72). 1575-ci il avqustun 8-də bağlanmış bu müqavilə, əslində, 7 mart 1573-cü il tarixli müqaviləsini təzələdi (64, c.2, 6).

Səfəvilərlə müharibə Osmanlı sarayı üçün o qədər vacib idi ki, sultan hər dəfə diqqətini dərhal Avropadan yayındırır, bü-tün hərbi gücünü rəqibinə qarşı yönəldirdi. Osmanlı sultanının səfəvilərə qarşı müharibələrdə şəxsən iştirakı iki cəbhədə fəal


191

döyüş aparmaq imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Qeyd edək ki, vaxtilə Osmanlı sultanı I Səlimin uğur qazandığı Çaldıran döyü-şü (1514) osmanlıların Avropa fəthlərinə ciddi maneələr yaratdı. V Karlın Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi sarayı ilə münasi-bətlər yaratmaq cəhdində məhz bu döyüş mühüm rol oynadı. I Süleymanın Avropaya hücumlarının uğursuzluğa düçar olma-sında onun səfəvilərə qarşı hərbi yürüşləri (1533-ci, 1548-ci və 1552-ci illər) müstəsna rol oynadı. XVI əsrin ortalarında V Karl imperiyasının səfiri, belçikalı Busbay bu münasibətlə yazırdı: «Nə vaxt ki, osmanlı türkləri səfəvilərlə münasibətlərini yoluna qoyurlar, Şərqin gücünə arxalanaraq bizim boğazımızdan yapı-şırlar, biz hazır olmadıqca, heç nə deyə bilmərəm"(317, 72-74). Osmanlılarla səfəvilər arasında yetişən yeni müharibə osmanlı-lara qarşı yönəlmiş liqaya yenidən öz qüvvələrini cəmləşdirmək imkanı verdi.

Dövlətin iqtisadi ehtiyaclarını və Levant ticarətini bütün-lüklə təmin etməyi öz üzərinə götürmək istəyən Osmanlı sultanı geniş iqtisadi tədbirlər həyata keçirmək fikrində idi. Hind oke-anında da osmanlıların portuqallarla toqquşmaları davam edirdi. Bu toqquşmalar elə şiddətli idi ki, artıq portuqallar osmanlılarla siyasi əlaqələr qurmağa can atırdılar (120, 409). Məhz həmin dövrdə dünya ticarətində mövqe tutmağa çalışan İngiltərə rəsmi-ləri yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyə cəhd edərək «rəqiblə-rə qarşı okeanda mübarizə aparmaq üçün» osmanlılara «qarşılıq-lı işbirliyi» təklif etdilər. Lakin ingilislərin bu cəhdi uğursuzluq-la nəticələndi. XVI əsrin sonunda, XVII əsrin əvvəllərində Os-manlı torpaqları şərq ilə qərb arasında mühüm birləşdirici vasitə rolunu oynayırdı. Azərbaycandan, İrandan, Hindistandan Os-manlı ticarət limanlarına daxil olan çoxlu miqdarda məhsullar, qərbdən gətirilən məhsullarla dəyişdirilirdi. Bu ticarət Osmanlı imperiyası üçün zəngin gəlir mənbəyi idi (108, 685). Bunu sübut etmək üçün yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, Osmanlı imperi-yasının mərkəzinə və digər bölgələrə daxil olan ədviyyat dövlə-tin xaricinə-Suriya və Misir limanlarına çıxarılır, avropalı tacir-

Əzimli Dilavər

192

lərə satılır, osmanlı xəzinəsinə misilsiz gəlirlər bəxş edirdi. 1554-64-cü illərdə Qırmızı dəniz limanlarına çıxarılmış ədviy-yatın miqdarı ildə 20.000 ilə 40.000 kantar arasında dəyişməkdə idi. 1554-cü ildə yalnız venesiyalılar İsgəndəriyyədən 6000 kan-tar ədviyyat almışdılar (114, 136-137). Osmanlıların dənizlərə dair müxtəlif layihələr həyata keçirmək cəhdində bu amil mü-hüm rol oynayırdı. Süveyş kanalına dair layihə bu qəbildən idi. Həmin layihə 1568-ci ildə ciddi bir şəkildə osmanlılar üçün aktuallaşdı. Layihəyə görə, Aralıq dənizi ilə Qırmızı dəniz ara-sında kanal açılmalı və Osmanlı donanması Qırmızı dənizdən Hind okeanına daxil olmalı idi. Lakin Volqa-Don layihəsini bundan daha öncə həyata keçirmək istəyi Süveyşə dair layihənin təxirə salınmasına səbəb oldu. Buna görə də Osmanlı strateji xəttində 1578-1590-cı illər arasında başlıca yeri Səfəvi imperi-yasına qarşı hərbi yürüşlər və Həştərxana səfər tutdu. Osmanlılar Volqa çayı boyunu, Şimali Qafqazı və Xəzər dənizini bir məntə-qədə birləşdirməyə cəhd edirdilər (76, 46). Osmanlıların səfəvi-lərə qarşı növbəti hərbi yürüşlərində Həştərxan layihəsi yenidən aktuallaşdı. Bu məsələyə diqqət yetirmiş F.Braudel osmanlıların III Murad zamanında Xəzər dənizi sahillərini və Təbrizi, Asiya-dan gələn önəmli ticarət yollarını və tranzit məntəqələrini ələ ke-çirmək məqsədlərinin olduğunu qeyd etmişdir (56, 346). Bunun-la da Xəzər dənizində donanmaya malik olan Osmanlı imperi-yası Orta (Mərkəzi) Asiyadan (Türküstandan) gələn ticarət və tranzit yollarını nəzarət altına ala bilərdi (76, 49). Hətta osman-lıların Xəzər dənizində donanma qurmaq arzularına uyğun ola-raq «Bəhr-i Kolzum komandanlığı» qurmaları bu məqsədə yö-nəlmişdi (100, 272). XVI əsrin sonlarına doğru Avropada iqtisa-di mərkəzin Aralıq dənizindən Atlantik okeanına keçməsi os-manlılar üçün ingilis və hollandiyalı tacirlərlə (daha doğrusu, onların ölkələrilə) daha yaxından əlaqələr qurmaq ehtiyacını do-ğurdu. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirən Mehmet Bulut F.Brau-delə istinadən göstərir ki, XVI əsrin sonlarında Aralıq dənizi ticarəti xeyli artdı. Bu ticarətdə Venesiya, Fransa, İngiltərə tacir-


193

ləri kimi, Hollandiya tacirləri də fəal rol oynayır, Anadoludan Azərbaycana və İrana uzanan karvan ticarətində iştirak edirdilər (58, c.3, 211-212). Həmin dövrdə isə Osmanlı imperiyası üçün Hindistandan daxil olan ədviyyat, Azərbaycan və İran ipəyi hə-yati əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövrdə Amsterdam şəhərinin bö-yük bir ticarət mərkəzinə çevrilməsi, nəinki dəniz, habelə quru ticarət şəbəkəsinin də önəmini artırırdı. Bu isə Osmanlı dövləti-nin ərazilərində mövcud olan ticarət şəbəkəsini canlandırırdı. Levant ticarətinə gəlincə, bu dövrdə özünün müxtəlif çeşidliliyi ilə fərqlənirdi. Bu ticarətdə ədviyyatdan başqa, dənli bitkilər, duz, şəkər, yun, pambıq və digər parçalar da önəmli rol oynayır-dı. Elə buna görə də XVI əsrin sonunda Aralıq dənizi sahillərin-də mübadilə edilən məhsullar həmin yüzilliyin əvvələrindən çox fərqli idi: məhsulların çeşidi daha zəngin, ticarətin həcmi isə daha yüksək idi. Osmanlı imperiyası Aralıq dənizinin siyasi, ti-cari, iqtisadi həyatında aparıcı rolunu hələ də qorumaqda idi (142, c.3, 202-207). 4.3. XVI əsrin sonlarında–XVII əsrin I yarısında Qərbi Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələrində ticarətin rolu və Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində ticarət amili.

Səfəvi şahı I Təhmasibin ölümündən sonra Azərbaycan Səfəvi imperiyası ərazilərində hərc-mərcilik təqribən on bir il davam etdi. Səfəvilərin rəqibləri bundan istifadə etməyə cəhd etdilər. 1578-ci ildə Osmanlı sultanı III Muradın qoşunlarının hücumları xüsusilə təhlükəli idi (303, 43). Yaranmış vəziyyət-dən bəhrələnməyə çalışan İspaniya kralı II Filipp (1576-1621) Portuqaliyanı öz dövlətinin tərkibinə birləşdirdikdən sonra por-tuqalların Afrikadakı müstəmləkələrindən keçməklə «Osmanlı təhlükəsi»ndən qurtulmaq naminə səfəvilərlə daha sıx əlaqələr qurmağa tələsdi və bəzi məlumtlara görə, səfəvilər üçün mahir top ustaları göndərdi. 1585-ci ildə isə Habsburqların əleyhdarları arasında II Filipplə Səfəvi şahı arasında gizli müqavilə bağlan-

Əzimli Dilavər

194

dığına dair şayiə yayılırdı. Həmin müqaviləyə görə, dünya hə-min dövlətlər arasında nüfuz dairəsinə bölünürdü (Avropa İspa-niyaya, Asiya isə səfəvilərə çatırdı). Yaranmış geosiyasi vəziy-yətlə əlaqədar olaraq «Səfəvi amili» XVI əsrin sonlarında-XVII əsrin əvəllərində və Avropada otuzillik müharibələr dövründə yenidən aktuallaşdı (317, 74). Səfəvilərlə müharibəyə hazırlaşan Osmanlı sultanı 1578-ci ilin avqustun 9-da Çıldır düzündə rəqi-bini ağır məğlubiyyətə uğradıb Tiflisə yiyələndi. Sentyabrda os-manlılar Şimali Azərbaycanın ərazilərinə hücum etdilər, qısa vaxtda Şəki, Ərəş, Qəbələ, Şamaxı, Bakı, Şabran, Dərbənd, Sal-yan, Mahmudabad məntəqələrini ələ keçirdilər (268, c.1, 272-274; 326, 149-200; 26, 199). Belə bir vəziyyətdə qızılbaş əmir-lərinin bir dəstəsi Xorasan hakimi, gənc Abbası şah elan etdilər. Səfəvi taxtına əyləşən Şah I Abbas bir neçə cəbhədə döyüşmə-yin çətin olduğunu başa düşdüyündən rəqiblərini təkbətək məğ-lub etməyi qərara aldı. XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllə-rində əlli ilə qədər fasilələrlə əsasən Azərbaycan ərazilərində da-vam etmiş müharibələr ölkənin iqtisadi həyatına ağır zərbə vur-muşdu. Dövlətin iqtisadiyyatını bərpa etmək məqsədini qarşısına qoymuş Şah I Abbas Səfəvi imperiyasında şəhər həyatının dir-çəldilməsinə xüsusi fikir verməyə başladı. Buna görə də ipək is-tehsalı və satışı ciddi şəkildə dövlət inhisarına alındı. Bu məsələ-yə toxunmuş İsgəndər Münşi (Türkman) göstərir ki, ipəklə tica-rət dövlət inhisarında idi və həmin ticarət şah xəzinəsinə böyük həcmdə gəlir gətirirdi (281, 20). Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin davam etdiyi bir vaxtda dövlətin iqtisadi həyatında uğurlar əldə etmək mümkün deyildi. Buna görə də 1590-cı ildə Osmanlı im-periyası ilə sülh müqaviləsi imzalandı. Beləliklə, qərbdə osman-lıların hücumundan daha çox şərqdə özbəklərin tez-tez Səfəvi sərhədlərini pozmasından, onların əyalətləri talan etməsindən narahat olan Şah I Abbas Osmanlı imperiyası ilə sülh imzalan-masını vacib saymışdı. 1590-cı ilin martın 21-də bağlanmış İs-tanbul müqaviləsinə əsasən, təqribən bütün Cənubi Qafqaz, Təb-riz, Azərbaycanın Təbrizlə bağlı bölgələri, Şirvan, indiki Gür-


195

cüstan əraziləri, Loristan, Şəhrzor Osmanlı imperiyasının nəza-rəti altına düşdü. Yaranmış fasilədən istifadə edən Şah I Abbas özbəklərin hücumlarının qarşısını aldı, 1599-ci ildə onları Xora-sandan çıxararaq darmadağın etdi. Bütün Səfəvi imperiyasını geniş islahatlar bürüdü. Bu islahatlar ilk növbədə mərkəzi haki-miyyətin möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. Şah I Abbas yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək Osmanlı imperiyası ilə ye-ni müharibəyə hazırlaşmağa başladı (268, c.1, 274; 106, 198; 79, c.2, 195; 304, 44). Təbiidir ki, Şah I Abbasın islahatlarında tica-rət, xüsusilə xarici ticarət məsələləri mühüm yer tuturdu. Azər-baycan yenə də intensiv xarici ticarət və tranzit ticarəti aparırdı. Azərbaycanın həmin dövrdəki iqtisadi həyatına xüsusi diqqət yetirmiş Rafael dyu Man qeyd edirdi ki, "Səfəvilər dövlətinin ərazisi iki qapısı olan karvansaraya bənzəyir. Bu qapılardan biri Osmanlı imperiyasına, digəri isə Bəndər-Abbasa (İran körfəzi-nə), yəni Hindistana açılır" (194, 56).

Səfəvi dövlətinin ərazilərində tranzit ticarətinə, xarici tica-rətə, xüsusilə bu yolların təhlükəsizliyinə daim geniş fikir veri-lirdi. Hələ Şah I İsmayılın dövründə bu məsələ daha ciddi idi. Onun dövründə görülmüş xüsusi tədbirlər həmin sahədəki problemləri xeyli dərəcədə aradan qaldırmışdı. «Aləmarayi - Şah İsmayıl» əsərində göstərilir ki, müsəlman və ya kafir olma-sından asılı olmayaraq hər hansı bir tacir karvanının qarət olun-masına qarşı sərt cəza tədbirləri görülür, tacirləri öldürənlər tutu-lub edam edilirdilər (382, 596). Bu isə səbəbsiz deyildi: tacir karvanları tez-tez quldur basqınlarından əziyyət çəkirdilər. Bu cür hallar qarışıqlıqlar dövründə xüsusilə artırdı. Buna görə də tranzit ticarəti yollarının keçdiyi dövlətlərin xarici və ölkədaxili siyasi vəziyyətini nəzərə alan tacirlər öz əmtəələrini aparmaq üçün iqtisadi cəhətdən, təhlükəsizlik baxımından daha əlverişli olan yollar axtarırdılar. 1539-cu ilin aprel ayında Ərzincan yolu ilə «Qızılbaş yurduna» tacir kimi gəlmək istəyən venesiyalı ça-par Mikel Membrenin yol qeydləri də bunu sübut edir: «Bu za-man buraya (Çankırı şəhərinə-D.Ə.) Əcəm sərhəddi olan Ərzin-

Əzimli Dilavər

196

can istiqamətindən karvan gəldi. Bu karvanda İstanbula ipək malları aparan çoxlu türk və erməni (həmin dövrdə Azərbaycana gələn səyyahlar xristian tacirləri erməni adlandırırdılar. Bu da əhalisi xristian olan, ərəblər tərəfindən Ərməniyyə adlandırılan bölgənin adından götürülmüşdür-D.Ə. ) tacirləri var idi. Bu adamlardan öyrəndim ki, Əcəmin içərilərinə karvan keçirməyə icazə verilmir. Eləcə də osmanlılar Əcəmin bu yerlərindən gə-lənlərin mallarını qaçaq mal kimi müsadirə edirlər. Həm tacirlər, həm də zavallı qəriblər o sərhəddə görünən kimi onlardan zəma-nət istəyirlər. Bu zəmanəti verə bilməyənləri həbsxanaya salır-lar. Beləliklə, bu torpaqlarda böyük qarışıqlıq hökm sürür…Bu sözləri eşitdikdən sonra bu yolla getməyin qeyri-mümkün oldu-ğu qərarına gəldim. Lakin Böyük Tanrı mənim üçün digər ən təhlükəsiz Qara dəniz yolunu açdı"» (212, 50; 28, 77; 37, 31). Bu məsələyə Şah I Abbas dövründə də xüsusi fikir verilirdi. Çünki XVII əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasının ərazilərin-dən keçən tranzit yolu daha təhlükəli olmuşdu. Tacirləri nəinki qarət edirdilər, onlar həm də Osmanlı dövlətinin ərazilərində vi-layət hakimlərinin basqınlarına məruz qalırdılar (385, c.2, 153-154; 242, 70). Göründüyü kimi, karvan yollarının təhlükəsizliyi orta əsrlərdə çox ciddi problemə çevrilmişdi.

Şah I Abbasın imperiya daxilində apardığı islahatlar tezlik-lə öz nəticələrini verdi: Şah I Təhmasibin ölümündən sonra mər-kəzi hakimiyyətdə möhkəmlənmək uğrunda başlanmış tayfa çə-kişmələrinə son qoyuldu, ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa olundu, məhsuldar qüvvələr canlandı, Səfəvi imperiyası iqtisadi və hərbi-siyasi cəhətdən möhkəmləndi. Səfəvi dövlətinin ərazi-lərindən kənara qızıl axınının qarşısını almaq üçün həcc ziyarəti-nə belə məhdudiyyətlər qoyuldu. Şah I Abbasın dövründə Səfəvi imperiyası ərazilərində faydalı qazıntıların hasilatı, emalı artdı. Dəmir, mis, qurğuşun və gümüş faydalı qazıntılar sırasında idi. Dövlət ərazisində keyfiyyətinə görə digər ölkələrdən gətirilən poladdan fərqlənməyən polad istehsal olunurdu. Ən yaxşı polad məmulatı isə Hindistandan gətirilirdi. Fransız səyyahı Jan Şar-


197

den Səfəvi dövləti ərazisində faydalı qazıntıların çıxarıldığı böl-gələri çox dəqiqliklə təsvir edir. Məsələn, mis Sarda, Mazanda-randa, indiki Əfqanıstan ərazisində, Qəzvin ətrafında, qurğuşun Kirmanda, gümüş İsfahan yaxınlığında və digər ərazilərdə hasil, emal və istehsal olunurdu. Şahın nəzarəti altında xeyli at yetişdi-rilən mərkəzlər var idi. Həmin mərkəzlər bilavasitə şahın inhisa-rında idi. Aparılmış iqtisadi islahatlar nəticəsində hərbi sahənin təkmilləşdirilməsinə xeyli pul ayrılmışdı. Həmin dövrün Avropa müəlliflərinin məlumatına görə, Səfəvi imperiyasında hərbi sahəyə 13 milyon tümən ayrılırdı. Buna görə də J.Şarden Şah I Abbası «dünyanın ən böyük monarxı» adlandırırdı (249, 348; 14, 21; 216, c.3, 111).

Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə Şah I Abbas Moskva dövlətinin də köməyindən yararlanmaq fikrində idi. Ya-ranmış beynəlxalq vəziyyət səfəvilərin xeyrinə dəyişdi, lakin Şah I Abbas qonşu Moskva dövlətinin daxili və xarici səbəb-lərdən böhran keçirdiyini (182, 8) görüb ondan Osmanlı imperi-yasına qarşı mübarizədə istifadə edə bilməyəcəyini başa düşdü və öz müttəfiqlərini yalnız Avropa dövlətləri arasında axtarmağa başladı. Buna görə də o, Avropa dövlətlərinə münasibətdə «açıq qapı» siyasəti yürüdürdü. Şah I Abbas İngiltərənin nümayəndəsi Antoni Şerliyə qiymətli hədiyyələr verdi, Səfəvi nümayəndələ-rini Avropada müşayiət etmək üçün onun razılığını aldı. Səfəvi nümayəndəliyi dövlətin mənafeyinə uyğun məsələlərdə Avropa dövlətləri, xüsusilə Almaniya, İtaliya, İspaniya, Venesiya, Fransa, İngiltərə, Şotlandiya ilə razılıq əldə etməli idi. İngiltə-rənin qüdrətinin artdığını görən Şah I Abbasın onlara ticarət sahəsində güzəştlər təklif etməsi də uzaqgörən siyasətin əlamət-lərindən idi. O, Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə ingi-lislərin köməyinə ümid bəsləyirdi. Şahın Avropaya göndərdiyi nümayəndələrin sırasında A.Şerlidən başqa onun xüsusi səfiri Hüseynəli bəy və daha dörd gizli müşavir də var idi. Onlardan biri Oruc bəy idi ki, bu səfər haqqında bizə qiymətli məlumatlar əmanət etmişdir (190, 14; 228; 361, 6,7; 386, 29). Şah I Abbasın

Əzimli Dilavər

198

Avropa dövlətləri ilə ciddi ittifaq yaratmağa nail olduğunun bariz nümunələrindən biri 1599-cu ildə verdiyi fərmanla Səfəvi dövlətinin ərazisində xristianlığın təbliğinə razılıq verməsi idi. Həmin dövrdə nəinki xristianlığın, habelə iudaizmin Səfəvi imperiyasının ərazisində yayılması üçün heç bir maneə yox idi. Çünki Avropa ilə ticarət əlaqələrində yəhudi tacirləri mühüm rol oynayırdılar (233, c.6, 891-892). Səfəvi dövlətinin ərazilərində kilsələrin və sinaqoqların vəziyyəti xeyli yaxşılaşdı. Dövlətin ərazisində karmelitlərin (katolik rahib ordeninin üzvlərinin-D.Ə.) fəaliyyəti genişləndi (276, 359). Xüsüsilə qeyd etmək lazımdır ki, XVII əsrin əvvəllərində səfəvilər imperiyasına karmelitləri göndərmiş Papa VIII Kliment (1592-1604) onların qarşısında mühüm bir məsələ qoymuşdu: Şah I Abbasın eti-madını qazanıb onu Osmanlı imperiyasına qarşı ittifaqa cəlb et-mək (239, 20). Bütün katolik Avropasının ideya rəhbəri olan Papalıq Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı çıxışları-nın ilhamvericisi sayılırdı (320, 2). Karmelitlər və onların Səfəvi imperiyası ərazisindəki fəaliyyəti barədə «Karmelitlərin salna-məsi» adlı mənbədə geniş məlumat almaq mümkündür. Həmin mənbədə naməlum müəllif birtərəfli qaydada göstərir ki, guya onların şərqdə meydana çıxmasına başlıca səbəb Şah I Abbasın istəyi idi, Səfəvi şahı avropalılarla Osmanı türklərinə qarşı itti-faqa can atırdı. Həmin müəllif öz fikrini təsdiq etmək üçün Şah I Abbasın Roma papasına göndərdiyi səfirlərin adlarını sadalayır və göstərir ki, bu yardım sayəsində öz ordusunu təkmilləşdimiş, Avropa ilə əlaqələrini daha da gücləndirmək istəyən Şah I Abbas 1599-cu ildə Səfəvi imperiyasının ərazisində xristianlı-ğın təbliğinə icazə verdi, VIII Klementə müraciət etdi ki, Səfəvi dövlətinin ərazisinə özünün daimi səfirliyni göndərsin. Onun bu müraciəti Papa tərəfindən məmnuniyyətlə qarşılandı və 1604-cü ilin 4 iyulunda İsfahan şəhərinə karmelit ordeninin bir dəstə ayaqyalın rahibi göndərildi. Göndərilən ilk karmelitlər (Tad-deus, Simon və Vinçent) indiki Rusiya ərazilərindən keçdilər, Səfəvi dövlətinin paytaxtına 1607-ci ilin sentyabrının əvvəlində


199

gəlib çatdılar. İsfahanda Şah I Abbasın əmri ilə onlara çox gözəl bir daimi qərargah verildi. Bu barədə rahib Faustin ordenin katibi-nə belə hesabat vermişdi:" Əziz qardaş, mənə inan. Bizə elə bir qərargah verilmişdir ki, Avropadakı monastrların heç yarısı buna tay ola bilməz" (290, 94-95). İsfahanda yerləşən monastr kar-melitlərin bu imperiyadakı mərkəzinə çevrildi. Avropadan gəlmiş rahiblərin hesabına Səfəvi dövlətinn ərazisində onların böyük şəbəkəsi yarandı. Təbiidir ki, karmelitlərin Səfəvi imperiyasının ərazisinə göndərilməsində başlıca rolu Roma Papası oynamışdı. Papalıq Səfəvi imperiyasının gücündən istifadə etməklə Osmanlı imperiyasını sıradan çıxarmaq və Avropanı onun təhlükəsindən xilas etmək istəyirdi. «Karmelitlərin salnaməsi»ndə bu məsələ birtərəfli şəkildə təqdim olunur, lakin mətnlərdən aydın olur ki, Papalıq Şah I Abbasa böyük ümidlər bəsləyirdi.

XVI əsrin sonlarına doğru fəal xarici siyasət yeridən Şah I Abbas Səfəvi imperiyasının dirçəldilməsi üçün qarşısında üç başlıca vəzifə qoymuşdu. O, həmin vəzifələrin hamısını yerinə yetirdi: 1) Şeybanilər dövləti məğlub edildi və Xorasan geri alındı; 2)1578-1590-cı illərin müharibəsi nəticəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən ələ keçirilmiş Səfəvi torpaqları geri qayta-rıldı; 3) İran körfəzində Portuqaliyanın hökmranlığına son qo-yuldu. Səfəvilərin Hind okeanına çıxışı təmin olundu. Bu prob-lemə xüsusi diqqət yetirmiş Y.Mahmudov Şah I Abbasın uzaq-görən bir dövlət başçısı olduğunu tutarlı dəlillərlə təsdiqləyir. 1599-cu il iyulun 27-də Şeybanilər dövlətini məğlub etmiş, Xo-rasanı yenidən Səfəvi ərazilərinə qatmış Şah I Abbas ikinci vəzi-fəni həyata keçirmək üçün böyük xarici siyasət strategiyasını reallaşdırmağa başladı. Onun başlıca məqsədi qarşıdakı mühari-bədə Osmanlı imperiyasını məğlub etmək idi. Orta əsr üzrə təd-qiqatçılar bir fikirdə həmrəydirlər ki, Uzun Həsəndən sonra Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının bütün tarixi ərzində Qərbi Avropa ölkələri ilə ən geniş əlaqələr Şah I Abbasın hakimiyyəti illərində qurulmuşdu. Monqolların və Teymurilərin dövründə olduğu kimi, Şah I Abbasın sarayına Avropa ölkələrinin səfirləri

Əzimli Dilavər

200

tez-tez gəlirdilər (26, 204; 336, 60-61). Şah I Abbasın dövründə səfəvilərin Avropada diplomatik fəaliyyəti Osmanlı dövləti əley-hinə ittifaqın yaradılmasına və Osmanlı imperiyası ilə mübari-zədə yardım almağa nail olmağa yönəlmişdi (304, 44). Səfəvi sarayının səfirləri məhz bu məqsədlə İngiltərəyə, Hollandiyaya, Fransaya, İspaniyaya və Avropanın digər ölkələrinə göndəril-mişdilər (376, 324; 386, 25). Səfəvilərin qüdrətinin artması Av-ropa dövlətlərini onunla canlı siyasi və ticari münasibətlərinə sövq edirdi. Portuqaliya kralı öz səfirini məhz bu məqsədlə Səfəvi sarayına göndərdi. Bu dövrdə Hollandiyadan və İngiltərə-dən zərbələr almış, qüdrəti zəifləmiş Portuqaliya bütün gücü ilə rəqiblərinin İran körfəzində görünmələrinə mane olmağa çalışır-dı. Problemin həllində isə portuqallar Səfəvi sarayının köməyinə ümid bəsləyirdilər. Şah I Abbas sarayını İspaniyanın səfirləri daha çox ziyarət edirdilər. Beləliklə, Şah I Abbasın dövründə osmanlılara qarşı səfəvilərdən istifadə etmək meyli avropalıların xarici siyasətində aparıcı yer tuturdu. Təqribən bir əsrdən artıq idi ki, səfəvilər avropalıların osmanlılardan qorunmasında həlle-dici rol oynayırdılar. Ona görə də Avropa dövlətləri, Moskva knyazlığı Səfəvi dövlətinin möhkəmlənməsində maraqlı idilər. Avropanın digər dövlətləri (İngiltərə, Hollandiya və Fransa) Osmanlı və Portuqaliya tacirlərinin vasitəçiliyndən yan keçərək Səfəvi dövləti ilə birbaşa ticarət əlaqələrində maraqlı idilər. XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində həmin ölkələrdə Ost-Hind şirkətlərinin yaradılması bu dövlətlərin Portuqaliyanın İran körfəzində və Hindistanda ədviyyat üzərindəki inhisarına qarşı çıxması idi. Bu məqsədlə onlar Səfəvi imperiyasına öz səfirlərini göndərirdilər (304, 44-45; 332, 150-164; 356, 192-202; 386, 25; 336, 60-61; 339, 96). Səfəvi sarayı ilə əlaqələrdə İngiltərə xüsu-silə fəal idi. İngiltərə sənaye və ticarət burjuaziyası üçün başlıca məsələlərdən biri də Portuqaliya, İspaniya, Hollandiya, Fransa ilə rəqabət aparmaqla yanaşı, dənizsahili ölkələrə çıxış əldə et-mək idi. Təbiidir ki, bunun üçün yeni dəniz ticarət yollarına yi-yələnmək lazım gəlirdi. Çünki köhnə ticarət yolları ya Osmanlı


201

imperiyasının, ya da ərəblərin nəzarəti altında idi. Qüdrətini artırmaqda olan ingilis burjuaziyasının arzusu tezliklə yerinə yetdi. Şərqi Hindistanda ticarət, müstəmləkə ekspansiyası baş-landı, bunun nəticəsində isə İngiltərədə kapitalist münasibətləri təşəkkül tapdı. 1599-cu ilin 25 sentyabrında Şərqi Hindistanda ticarət əlaqələri qurmaq istəyənlər Gizli Şura vasitəsilə kraliçaya ərizə təqdim etdilər. 1599-cu ilin 22 sentyabrında isə Londonda, Faunder-hollda yığışmış 101 nəfər Şərqi Hindistana səyahət etmək üçün sənəd imzaladı. 1600-cü ildə Hollandiya ədviyyat bazarını inhisara almaq məqsədilə istiotun qiymətini artırdı. Bu isə yaradılmış şirkətə xartiya təqdim etməklə İngiltərə hökuməti tərəfindən onun rəsmi tanınmasını sürətləndirdi (259, 5-10). Ost-Hind şirkətinin yaradılması İran körfəzində ticarət inhisarını əldə etmək uğrunda ingilis-portuqal rəqabətini gücləndirdi. İlkin mərhələdə Portuqaliya inhisarına qarşı birgə çıxış edən ingilis-holland birliyi İran körfəzindən Portuqaliyanı tamamilə sıxışdı-rıb çıxarmaq istəyirdi. Bununla da həmin şirkətlərin zəngin sər-vətli Səfəvi dövləti ərazilərinə və Hindistan ədviyyatına birbaşa çıxışı təmin edilirdi (374, c.1, 94-140; 367, 128-143; 384, c.4, 172-196). Yaranmış vəziyyət səfəvilər üçün əlverişli idi və Səfəvi dövləti tarixində özünün rasional və ardıcıl siyasəti ilə seçilən Şah I Abbas bu vəziyyətdən istifadə etməyə başladı. Os-manlı imperiyası ilə müharibədə yaranmış fasilədən bəhrələnən Şah I Abbas özünün 3-cü məqsədinin (İran körfəzindən portuq-alları sıxışdırıb çıxarmaq) gerçəkləşdirilməsinə başladı və bu-nunla da Səfəvi dövlətinin ticarət blokadası vəziyyətindən çıxa-rılmasına qərar verdi. Bu vaxta qədər Səfəvi dövlətinin Avropa ilə ticarət əlaqələri Osmanlı imperiyası əraziləri ilə (Təbriz-Trabzon-Bağdad-Hələb) həyata keçirilirdi. Təbiidir ki, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında baş verən uzunmüddətli müharibələrin kökündə ticarət yollarına sahib olmaq istəyi əsas yer tuturdu. XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ticarət yüksək sürətlə inkişaf edir və bunun nəti-cəsində şəhər həyatı yenidən canlanırdı. Həmin dövrdə yalnız

Əzimli Dilavər

202

Azərbaycanda 50-dən artıq şəhər var idi. Şəhər əhalisinin əksə-riyyəti sənətkarlardan və tacirlərdən ibarət idi. Sənətkarlıq və ticarətlə yalnız şəhərlər deyil, xeyli qəsəbə və kənd də məşğul idi. Ticarətin və sənətkarlığın, əmtəə-pul münasibətlərinin in-kişafı bu sahə ilə məşğul olanları əsasən beynəlxalq, qismən isə yerli bazara ünvanlanan məhsulları istehsal etməyə məcbur edir-di. Bu tələbatı ödəmək üçün ən yaxşı təsisat «karxana» idi. Şah I Abbasın apardığı mərkəzləşdirmə siyasəti öz əksini həm də on-da tapdı ki, şəhərlərdə iri sənətkarlıq mərkəzləri olan «karxana-lar» və ticarət-sənətkarlıq birlikləri yarandı. Həmin karxanaların və birliklərin fəaliyyəti xarici bazarla əlaqədar idi. Bu isə həmin birliklərin inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Böyük həcmdə sərmayəyə malik olan ayrı-ayrı feodallar artıq mövcud gəlirlərlə kifayətlənmir və sənətkarlıq mərkəzləri, karvansaraları olan bö-yük bazarlar tikdirirdilər. Jan Şardenin buna dair məlumatları qiymətlidir. O, göstərir ki, Səfəvi şahının və ayrı-ayrı feodalların şəxsi karxanaları var idi ki, orada ticarət üçün lazım olan bütün məhsullar istehsal olunurdu. Bunlar çox böyük sənətkarlıq mər-kəzləri idi və Fransada olan Luvr qalereyasını xatırladırdı. Digər fransız səyyahı Jan Tavernyenin məlumatlarına görə, həmin mərkəzlərdə daha çox qızıl və gümüşlə naxışlanan xalçalar, qızıl saplar, məxmər, tafta və ipək parçalar istehsal olunurdu. Fərdi fəaliyyət göstərən sənətkarlar isə yaraq-əsləhə, kaman, ox və di-gər silah növləri istehsal edirdilər. Mənbələrin verdiyi məluma-talra görə, XVII əsrdə bu cür böyük sənətkarlıq mərkəzləri Təb-rizdə, Ərdəbildə, Şamaxıda, başqa iri və orta səviyyəli şəhərlər-də var idi (282, 128; 194, 128-129; 361, 49; 193, 90-91). Ticarət yollarındakı çətinliklərə və təhlükələrə baxmayaraq, həmin dövrdə Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Bakı, Yeni Culfa və digər Azərbaycan şəhərlərinin tacirlərini Asiya və Avropanın bütün ölkələrində görmək mümkün idi. Səfəvi dövlətinin ərazilərinə xeyli əcnəbi tacir gəlirdi (194, 66-67). Onlara yerli tacirlərin malik olduqları hüquqlar verilirdi. Bu məsələyə diqqət yetirmiş A.Oleari Azərbaycanda olan əcnəbi tacirlərin malik olduqları


203

hüquqları Moskva knyazlığında olan vəziyyətlə müqayisə edərək yazırdı ki, "Moskva çarlığında əcnəbi tacirlərin giriş və çıxışı çar hakimiyyəti tərəfindən nizamlanır. Səfəvi dövləti əra-zilərində isə ticarət yolları bütün əcnəbi tacirlərin üzünə açıqdır: onlar heç bir maneə olmadan bu dövlətə öz əmtəələrini gətirə və bu dövlətdən yerli məhsulları apara bilərlər. Bunun üçün sadəcə olaraq vergi ödəmək lazımdır" (257, 791). Osmanlı imperiyasına qarşı iqtisadi və siyasi amilləri nəzərə alan Səfəvi şahı XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində Avropa dövlətləri və Mosk-va knyazlığı ilə intensiv danışıqlar aparırdı. Bu məqsədlə Qərbi Avropaya Hüseynəli bəyin rəhbərliyi altında səfirlik göndərildi. Bu addımın əsas məqsədi Osmanlı dövlətinə qarşı müharibədə Avropa dövlətlərinin dəstəyinə nail olmaq idi. 1598-ci ildə Qəz-vinə - Şah I Abbasın sarayına Antoni və Robert Şerli qardaşları-nın rəhbərlyi altında 27 ingilisdən ibarət dəstə gəldi (190, 14; 360, 79-82). Onlar texnika sahəsində Şah I Abbasa ingilislərin yardımını təklif etdilər. Həmin ingilislər Şah I Abbasın etimadı-nı qazanmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etdilər. Antoni Şerli ilə görüşən Şah I Abbas hərbi və ticarət planlarını həyata keçirmək üçün onlardan istifadə etməyi qərara aldı. Bunun müqabilində Şah I Abbas Avropa tacirlərinə böyük güzəştlər verdi. Həmin güzəştlər şahın xüsusi fərmanı ilə təsdiq edildi (194, 14; 190, 14). İngilis tarixçisi P.Sayks göstərir ki, Şah I Abbas ingilislərlə görüş zamanı onlara bildirmişdi ki, Səfəvi dövləti ilə ticarət etmək istəyən xristian tacirlərə ən münasib güzəştlər veriləcək (359, 177). Şah I Abbasın əcnəbi tacirlərlə bağlı verdiyi fərmanda deyilir ki, bütün «xristianlara» (əcnəbi tacirlərə) Səfəvi dövləti ərazilərində və ona tabe olan ölkələrdə gömrük rüsumu vermədən ticarət etmək hüququ və dini azadlıq-lar verilir. Şah özünün şərq ticarətində birinciliyini bərpa etmək istəyən Venesiya tacirlərinə də belə bir hüquq verdi (322, 123). Səfəvi şahları Venesiya ilə ticarətə mühüm əhəmiyyət verirdilər. Bütün Səfəvi şahları, o cümlədən Şah I Abbas Ağqoyunlu hökmdarı Həsən padişah dövründən Venesiya ilə yaranmış ənə-

Əzimli Dilavər

204

nəvi ticari, siyasi əlaqələri genişləndirmək istəyirdilər. Bu, Şah I Abbasın XVI əsrin 80-90-cı illərində Venesiya dojuna göndər-diyi məktublardan da görünür. Hicri tarixi ilə 999-cu ildə (1590/91-ci il) yazılmış məktubda ənənəvi, səmimi arzular bildi-rildikdən sonra şah bir müddət bundan əvvəl bəzi məhsullar alıb gətirmək üçün Venesiyaya göndərdiyi ticarət nümayəndəsi Hacı Fəthidən bəhs edir. Məktubda qeyd olunur ki, Hacı Fəthi Os-manlı imperiyası ərazilərinə daxil olduqdan sonra apardığı mal-ları geri qaytarmışdır. Çünki həmin dövrdə osmanlılarla səfəvi-lər arasındakı münasibətlər daha da kəskinləşmişdi. Daha sonra şah qeyd edir ki, özünün himayəsində olan tacir Xoca Səfəri Culfadan göndərir ki, həmin məhsulları siyahı əsasında geri alsın. Lakin həmin ildə doja göndərilmiş digər məktubdan aydın olur ki, İstanbulda şah tacirlərinin əmtəələri müsadirə edilirmiş. Venesiyada qalmış bəzi əmtəələri geri almaq üçün Culfadan şa-hın himayəsində olan daha bir tacir göndərilmişdi (194, 68). Gö-ründüyü kimi, Şah I Abbas Venesiya ilə ənənəvi ticarət əlaqələ-rinin canlandırılmasında maraqlı idi. Məhz buna görə də 1599-cu ildə ingilis elçisi Antoni Şerli və Hüseynəli bəy Bayatın baş-çılığı ilə Avropaya göndərilmiş nümayəndə heyəti Venesiyada da danışıqlar aparmalı idi. İran tarixçisi N.Fəlsəfinin fikrincə, bu, Şah I Abbas tərəfindən Venesiyaya göndərilmiş ilk diploma-tik heyət idi. Ümumiyyətlə, Səfəvil dövləti iə Venesiya arasın-dakı diplomatik münasibətlər tarixi iki dövrə bölünür. Bu məsə-ləyə toxunmuş İtaliya tarixçisi Giorgio Rota göstərir ki, həmin münasibətlərin XVI əsrə qədər davam etmiş birinci dövründə hər iki dövlət bir-birini osmanlılara qarşı müttəfiq kimi görmək-də idi. Bu dövrdə hər iki dövlət arasında diplomatik mübadilələr olmuşdur. Lakin bu dövlətlərin hər birində Osmanlı imperiyası-na qarşı birgə döyüşə uyğun ola biləcək şərtlər heç bir zaman eyni vaxtda meydana çıxmadı. Buna görə də həmin dövlətlərin ittifaqı baş tutmadı. Həmin münasibətlərin ikinci dövrünə isə XVI əsrin sonu - XVII əsr daxildir. Bu dövrdə Venesiyaya gön-dərilmiş Səfəvi təmsilçiləri şah adından bu şəhərdə ticarət etməli


205

olacaq tacirlər idilər. Şah onlar vasitəsilə Venesiya Respublika-sına olan səmimi dostluq hisslərini ifadə edən məktublar da gön-dərmək yolunu seçmişdi. Həmin məktubları bizə təqdim edən-lərdən biri - Bershet onları daha çox siyasiləşdirir. Əslində, Ve-nesiyaya həmin dövrdə göndərilən şəxslər yanlarında əmtəələr, yaxud hədiyyələr aparan səfirlər deyildilər. Bershetdən öncəki və sonrakı başqa tədqiqatçıların bizə çatdırdıqlarından aydın olur ki, həmin dövrdə Venesiya Respublikasına göndərilmiş Fət-hi bəy orada müəyyən siyasi görüş keçirməmişdi. Bu məsələyə münasibət bildirmiş İran tarixçisi N.Fəlsəfi də eyni ifadələri işlədir və bildirir ki, Şah I Abbasın dövründə Səfəvi-Venesiya münasibətləri daha çox ticari və iqtisadi mahiyyət daşımışdır (33, 190; 72, c.6, 903). Şah I Abbasın Venesiyaya göndərdiyi məktublardan aydın olur ki, həmin dövrdə Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyası arasında münasibətlər ciddi şəkildə kəsinləşmişdi. Çunki Osmanlı sultanı Şah I Abbasın Osmanlı iqtisadi həyatına zərbə vurmaq istəklərindən xəbərdar idi. Hərbi-strateji məqsədlərini həyata keçirən Şah I Abbas osmanlıların ticarətinə zərbə vurmaq üçün Səfəvi imperiyası ərazisində tica-rətin mərkəzini, xüsusilə ipək ticarətini İsfahana keçirmək məqsədini güdürdü. Bu məqsədlə o, dövlətin tacirlərinin əksə-riyyətini İsfahana və onun ətrafına köçürürdü. Təbiidir ki, dövlə-tin paytaxtının İsfahana köçrülməsi zamanı (375, c.2, 325) təhlü-kəsizlik məsələləri və İsfahanın İran körfəzinə yaxınlığı nəzərə alınmış5dı. Vaxtilə Şah I Təhmasib də imperiyanın paytaxtını Təbrizdən Qəzvinə göçürmüşdü. Bu köçürülmədə paytaxtın təh-lükəsizliyi məsələsi mühüm rol oynamışdı. Çünki Təbriz Os-manlı imperiyasının sərhədlərinə çox yaxın bir şəhər idi. Qəzvin isə Təbrizdən quş uçuşu ilə 360 km cənub-şərqdə idi. Qəzvin şəhərinin osmanlılar tərəfindən işğalı asan məsələ deyildi. Şah I Abbas da paytaxtı İsfahana köçürərkən həm bu məsələni, həm də iqtisadi amili ciddi surətdə nəzərə almışdı. Lakin buna bax-mayaraq, həm Şah I Təhmasib, həm də Şah I Abbas dövründə Təbriz şəhəri Səfəvi imperiyasının ən böyük mərkəzi mövqeyini

Əzimli Dilavər

206

qoruyub saxlamışdı. Azərbaycan bu imperiya tərkibində ən mühüm vilayət olaraq qalırdı. Azərbaycanın hakimi həm də bütün Səfəvi ordusunun baş komandanı idi. Türk dili orduda və şah sarayında aparıcı mövqe tuturdu. Səfəvi şahları və onların əhatəsində olan əyanlar sülalənin hakimiyyətinin sonunadək türk dilində danışırdılar (116, c.6, 144; 15, 116). Fransız səyyahı Pyer Davitin XVII əsrin əvvəllərinə dair məlumatları çox ma-raqlıdır. Həmin səyyah bu dövrdə Təbrizlə bağlı qeydlərində göstərir ki, «bu şəhərdə çoxlu qızıl mahud, bahalı ipək və müx-təlif çeşiddə parçalar istehsal olunduğu üçün buraya Hindistan-dan, Baldax və ya Bağdaddan, Moxul və ya Mosuldan tacirlər gəlirlər. Bu şəhər həmçinin qiymətli daş-qaşlar məskənidir və xarici tacirlər bundan böyük qazanc əldə edib varlanırlar. Təbri-zə başqa yerlərdən də mallar-ravənd, müşk, göydaş, Hörmüz mirvarisi, hər cür ədviyyatlar, mahud, hər növ qətran gətirilir. Amma Suriyaya, Avropaya aparılan mallar-mahud, qırmızı ipək əsasən Təbrizin özündə istehsal olunur» (32, 19-20). Şah I Abbasın ən böyük məqsədlərindən biri ənənəvi ipək ticarəti yo-lunun istiqamətini dəyişdirmək idi. Bununla da o, ipək ticarətinə nəzarəti Osmanlı imperiyasının və onun məmurlarının nəzarətin-dən çıxarmaq istəyirdi. Qeyd edək ki, bu yoldan yəni, Hələbdən və İstanbuldan Avropaya yönələn ipək ticarəti yolundan daşınan məhsullardan Osmanlı məmurları böyük həcmdə rüsumlar alır, bəzən isə Səfəvi tacirlərinin əmtəələrini müsadirə və ya qarət edirdilər. Onlar hətta Avropa ölkələri ilə geniş ticarət aparan şah kontragentlərinin əmtəələrini də müsadirə və ya qarət etməkdən çəkinmirdilər. Bu problem xüsusilə Şah I Abbas dövründə daha da ciddiləşmişdi. Bu da onun Osmanlı imperiyasına qarşı yürüt-düyü fəal, çevik siyasətindən irəli gəlirdi. Məsələn, bir məlumat-da deyilir ki, Vanın hakimi Əhməd paşa 1602-ci ildə Xassey-i Şərifin tacirlərindən birinin əmtəələrinə tamah salaraq onu öl-dürmüş, Xassey-i Şərifin (şahın şəxsi əmtəələrini daşıyan ta-cirin) şəxsi əmtəələrinə sahib olmuşdu. "Tarix-i aləmara-yi Abbasi"də bununla əlaqədar xeyli misallar vardır. Məsələn, Şir-


207

van Osmanlı imperiyasının nəzarəti altına keçdikdən sonra Səfəvi şahının qul və ov quşları almaq üçün indiki Dağıstan ərazilərinə getmiş mülazimləri osmanlılar tərəfindən tutulmuş və onların əmlakları qarət edilmişdi (386, 440). Osmanlı imperiyası ərazilərindən keçən ticarət yollarında bu vəziyyət illərlə davam edirdi. İsgəndər Münşi əsərinin digər bir yerində qeyd edir ki, Osmanlı imperiyasının sərhəd vilayətinin hakimi Abaza-Paşa Rum (Türkiyə) torpaqlarından çoxlu məhsullarla geri qayıdan Əcəm (Səfəvi) tacirlərini tutmuş, acgözlükdən özünü saxlaya bilməyərək həmin bədbəxt tacirlərin bütün əmlaklarını mənim-səmişdi (383, 725). Baş vermiş bu hadisələr Səfəvi imperiyası-ının iqtisadiyyatına ciddi zərbələr vururdu. Həmin problemləri həll etməyə çalışan Şah I Abbas isə bütün diqqətini xarici ölkə-lərlə ticarət əlaqələrinə yönəltmişdi və Səfəvil dövlətinin iqtisadi blokadasını aradan qaldırmağa çalışırdı. Bu münasibətlər Səfəvi imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında qərarlaşmış sülh şə-raiti zamanında (1590-1603-cü illər) daha da kəskinləşdi. Onu da xüsusilə qeyd etmək vacibdir ki, XVI əsrin sonlarında Avro-pa dövlətlərinin Səfəvi imperiyası ərazilərində satış bazarı uğ-runda başlanmış mübarizəsi XVII əsrin əvvəllərində daha da gücləndi. Hollandiya, Venesiya, Portuqaliya və İngiltərə sərma-yəsinin şərq bazarı uğrunda mübarizəsi onunla nəticələndi ki, Venesiya sərmayəsi arxa plana keçdi. Məlumdur ki, Venesiya-nın iqtisadi həyatı ticarət sərmayəsinə əsaslanırdı və bu ticarətin həcminin artımı Şərq və Avropa ölkələri arasındakı ticarətdə vasitəçilikdən xeyli dərəcədə asılı idi. XVII əsrin əvvəllərindən Şərqdə satış bazarlarında təsir dairəsi uğrunda mübarizə Avropa-nın üç dövləti-İngiltərə, Portuqaliya və Hollandiya arasında davam edirdi. XVI əsrin II yarısında–XVII əsr boyunca Qərbi və Şərqi Avropanın inkişaf istiqamətlərinin bir–birindən kəskin şəkildə fərqlənməyə başlaması bunun ən böyük səbəblərindən biri idi. Avropanın qabaqcıl ölkələrində (xüsusilə Hollandiyada və İngiltərədə) kapitalist manufakturaları inkişaf edir, yeni şə-hərlər yaranır, gəmiçilikdə və dənizçilikdə böyük uğurlar əldə

Əzimli Dilavər

208

edilir, ilkin kapital yığımı prosesi baş verirdi. Hollandiya ticarət sərmayəsi də yaranmış vəziyyətdə rəqabətə davam gətirmək üçün 1602-ci ildə vahid «Ost-Hind şirkəti» adı altında birləşdi. Bu şirkət təxminən 20 il ərzində İran körfəzində demək olar ki, bütün ticarət sahələrində inhisarçı mövqeyini əlində saxladı. Məhz bu dövrdə qarşısına mühüm strateji məqsədlər qoymuş ingilis ticarət sərmayəsi yaranmış uğurlu vəziyyətdən çıxış edib, Şah I Abbasın onlara xoş münasibətindən istifadə etməklə hə-min mövqeyi ələ keçirməyə çalışdı. Ost-Hind şirkətinin səfə-vilərlə yaratdığı əlaqəyə qədər ingilis-Səfəvi ticarəti başlıca ola-raq İngilis-Osmanlı şirkəti tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu za-man ingilis əmtəələri və səfəvilərin onlara göndərdiyi məhsullar Osmanlı dövlətinin yüksək məbləğdə gömrük rüsumları ilə üzləşirdi. Buna görə də Osmanlı şəhərlərində xam ipək Səfəvi dövlətinin ərazilərinə nisbətən çox baha idi. İngilis Ost-Hind şirkətinin işçisi Riçard Stilin verdiyi məlumatlara görə, XVII əsrin 18-20-ci illərində xam ipək Səfəvi dövlətinin ərazilərində Hələbdə satılan ipəkdən 50% ucuz idi (194, 68-69; 270, 13; 209, 69; 378, 197).

Avropa dövlətləri ilə münasibətlərini lazımi məcraya yö-nəltməyə bacaran Şah I Abbas İran körfəzini portqullardan geri almaq məqamının yetişdiyini qət etdi. Şah I Abbas portuqalların İran körfəzindəki iştirakından və onların müsəlmanlara qarşı tət-biq etdikləri zülmdən narahat idi və körfəzin tezliklə geri qayta-rılmasını vacib hesab edirdi. Bu, onun üçün digər bir arzusunu da həyata keçirmək (yəni, bahalı Azərbaycan ipəyini İran kör-fəzi ilə Avropaya çıxarmaq) baxımından vacib idi. Orta əsr mən-bələrindən məlum olur ki, Şah I Abbas əzm və iradə sahibi, fəal və ağıllı bir hökmdar, mahir bir siyasi xadim idi. O, qarşısına qoyduğu hər bir problemi həll edə bilirdi. Şübhəsizdir ki, Şah I Abbasın 40 ildən artıq davam etmiş hakimiyyəti monqol hökm-ranlığı dövründən bəri Azərbaycanda mövcud olmuş bütün haki-miyyətlərin ən səmərəlisi idi (93, c.5, 115; 254, 394-395).


209

XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperi-yasının başlıca ixrac məhsulu yenə də ipək idi. Avropada ipəyə olan tələbat bu sahədə Şah I Abbası daha çevik tədbirlər görmə-yə məcbur edirdi. Yalnız onu demək kifayətdir ki, bu dövrdə özünün yüksək inkişaf mərhələsini yaşayan İngiltərədə (XVI əs-rin 90-cı illərində) böyük miqdarda ipək tələb olunurdu. XVII əsrin 20-ci illərində isə ipək İngiltərənin ən böyük idxal məhsu-luna çevrildi. 1617-də ingilis ipəktoxuma sənayesinin illik ehti-yacı təxminən 300-600 tay xam ipək idi. Bu mənada digər bir Avropa dövlətinin - Hollandiyanın sənayesinin xam ipəyə olan illik tələbatı 1200 tay idi. İngilislər və hollandlar bu dövrdə artıq Venesiyanın və Genuyanın yerini tutmaqda idilər. XVII yüzilli-yin ortalarına doğru ipək artıq idxal olunan məhsullar içərisində ən qiymətlisi olmuşdu. Yüksək dəyəri olan ipək karvanları isə Səfəvi dövlətinin ərazisindən Osmanlı imperiyasına daxil olur, oradan isə Avropya üz tuturdu. Osmanlı imperiyasına gətirilən ipəyin az bir qismi orada saxlanılır, böyük əksəryyəti isə Avro-paya aparılırdı. Osmanlılar da bundan böyük gəlir əldə edirdilər. 1600-cü ildə Hələb ən önəmli ipək ixracatı bazarına çevrildi. Venesiya tacirləri Səfəvi və Suriya xam ipəyinin yarısını (ildə təxminən 140 ton, pulla dəyəri təxminən, 1,5 milyon dukat) bu-rada alırdılar. İpəyin digər yarısı isə başqa Avropa ölkələrinə daşınırdı. İpəyin XVII əsrin əvvəllərində Avropa sənayesi üçün əhəmiyyətini göstərmək üçün aşağıdakı rəqəmlərə nəzər salaq. XVII əsrin 30-cu illərində Avropanın illik Səfəvi ipəyinə olan ehtiyacı təxminən belə idi: Marsilya-300 tay, Venesiya 1500 tay, İngiltərə-600 tay, Hollandiya-500 tay, Genuya, Lukka, Messina və Florensiya-400 tay. Ümumi rəqəm 6000 tayı əks etdirir. Bu rəqəmlər Səfəvi dövlətinin Avropanın bəzi dövlətlərinin həya-tında oynadığı iqtisadi rolu əyani şəkildə göstərir. İpəkdən Os-manlı xəzinəsinə daxil olan gəlirləri təsəvvür etmək üçün yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, Hələb şəhərindən Osmanlı xəzinə-sinə ildə 300.000 dukat gömrük gəlirləri daxil olurdu. Hər il Suriyadan İstanbula göndərilən 460.000 dukat maliyyə vəsaiti-

Əzimli Dilavər

210

nin böyük qismi Hələb gömrüyündən daxil olurdu. Hətta Os-manlı-Səfəvi müharibələri zamanı da Hələbdən daxil olan göm-rük gəlirləri o qədər də aşağı düşməmiş və ildə 200.000 dukat təşkil etmişdir. Lakin buna baxmayaraq, bu dövrdə də Osmanlı dövlətinin ərazilərinə daxil olan Səfəvi ticarət karvanlarının təhlükəsizliyi təmin edilmirdi. Buna görə də həm Osmanlı iqtisadiyyatını çökdürmək, həm də Azərbaycan və İran ipəyini əlverişli yolla Avropaya çıxarmaq məqsədlərini qarşısına qoy-muş Şah I Abbas ənənəvi ticarət yolu ilə ipək ixracının qarşısını aldı (92, c.1, 18-19; 88, c.1, 299-301).

Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Anadoluya daxil olan ipək əsasən Mazandaran, Gilan və Şirvan ərazilərindən toplanırdı. Hər bir karvan 300-400 baş yük heyvanından ibarət olurdu. Onlar da orta hesabla 200 yükə qədər ipək daşıyırdı (bir yük təxminən 154 kq idi). İpək ticarəti hər iki türk dövlətinin həyati məsələsi olmuşdu. Bu ticarət Osmanlı xəzinəsinə ildə 70.000 altun miqdarında gəlir gətirirdi (94, c.22, 363). Məhz buna görə də XVI əsrin sonlarında-XVII əsrin əvvəllərində baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin səbəblərinin mərkəzində bey-nəlxalq ticarət yolları üzərində nəzarət dayanırdı. Bu problem Şah I Abbas dövründə daha kəskin səciyyə aldı. Öz dövlətinin hərbi-siyasi və iqtisadi qüdrətinin gücləndirilməsində ciddi nailiyyətlər əldə etmiş Şah I Abbas itirilmiş ərazilərin geri qay-tarılmasını qarşısına ümdə vəzifə kimi qoydu. 1602-1603-cü il-lərdə Şah I Abbas Avropa dövlətlərinin etirazlarına baxmayaraq, hərbi yürüşə başladı. Səfəvi dövlətinin tarixi ərazilərini qaytar-maq istiqamətində xeyli uğur qazandı (294, c.2, 3; 357, 30). Şah I Abbasın islahatları nəticəsində güclənmiş Səfəvi imperiyası 1603-1612-ci illər müharibəsində Osmanlı dövlətinə ağır zər-bələr vurdu. Səfəvi-Osmanlı müharibələri tarixində ilk dəfə ola-raq təşəbbüs səfəvilərin əlinə keçdi. Osmanlı imperiyası 1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində ələ keçir-diyi ərazilərdən məhrum oldu. Bununla Osmanlı sultanlarının Səfəvi imperiyasını məğlub etmək, Cənubi Qafqaz ərazisini, o


211

cümlədən Azərbaycanı ələ keçirmək, Xəzər dənizi hövzəsində və İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti qəti olaraq iflasa uğradı (26, 221). 1612-ci ilin 17 oktyabrında (1021 h. 21 şaban) İstanbulda imzalanmış müqaviləyə görə, Sultan Şah I Abbasın şərtlərini qəbul etdi: 1555-ci ilin Osmanlı-Səfəvi müqaviləsinin şərtləri yenidən bərpa edilirdi. Bu məsələyə toxunmuş Türkiyə tarixçiləri göstərirlər ki, Səfəvi tərəfi həm də öhdəlik götürürdü ki, hər il Osmanlı Türkiyəsinə 200 yük ipək verəcək (282, 118). Əsərlərində həmin məsələyə diqqət yetirmiş Gürcüstan tədqiqat-çısı M.X.Svanidze də 200 yük rəqəmini təsdiqləyir (287, 186). Lakin İsgəndər bəy Münşi bu fakt barədə məlumat vermir. Ehtimal etmək olar ki, həmin danışıqlarda bu cür razılıq həqi-qətən olmuşdur. Çünki Osmanlı imperiyasının Səfəvi ipəyinə böyük ehtiyacı var idi. Səfəvilərin başlıca ixrac məhsulu olan ipək karvanlarla Toqata və Hələbə göndərilirdi. Osmanlı dövlə-tinə gətirilən ipəyin böyük bir qismi də Hələbdən Avropaya aparılırdı. Yəni, Səfəvi ipəyi Osmanlı-Avropa münasibətlərində mühüm rol oynayırdı. Bu məsələdə Osmanlı tarixçilərinin is-tinad etdikləri cəhət həm də ondan ibarətdir ki, Şah I Abbas dövründə Səfəvi şahları da Osmanlı dövlətinin ərazisinə Avro-padan gətirilən məhsulları almaqda maraqlı idilər. Osmanlı imperiyası ərazilərindən gətirilən məhsullar içərsində Səfəvi sarayının misə xüsusilə böyük ehtiyacı var idi. Səfəvilər misdən top düzətmədə, digər əsləhə hazırlanmasında istifadə edirdilər. Buna görə də Şah I Abbas Osmanlı imperiyası ilə ticarəti tamamilə kəsə bilməzdi (90, c.1, 18-19). Görünür, Türkiyə tarix-çiləri də buna istinad etmişlər. Əslində, osmanlılara ildə 200 yük ipək təzminatı məsələsi 1590-cı il müqaviləsində öz əksini tapmışdı ki, bu şərt daha sonra 100 yükə endirilmişdi (94, c.22, 363). Təbiidir ki, Osmanlı tərəfi bu maddənin 1612-ci ildə imzalanan müqavilədə əksini tapmasını istəyirdi. Lakin məsələ ondadır ki, həmin «təzminat problemi» Şah I Abbasın dövrünə aid olan ən dəyərli mənbədə - "Tarix-i aləmara-yi Abbasi"də öz əksini tapmır. Görünür, Türkiyə tarixçiləri bu məsələdə müəy-

Əzimli Dilavər

212

yən qədər şişirtməyə yol vermişlər. Yəni, 1612-ci il müqavilə-sində göndərilməsinə razılıq verilmiş ipəyin miqdarı haqqında konkret fikir söyləmək çətindir. Məsələn, Cunabadi bununla bağlı olaraq göstərir ki, bu danışıqlarda 60 xərvar həcmində ipək göndərilməsinə razılıq verilmişdi. Bu məsələyə məşhur Türkiyə tarixçisi X.İnalcıkın münasibəti də maraq doğurur. Avropa mən-bələrindən geniş istifadə etmiş bu müəllif göstərir ki, 1514-cü ildə Sultan I Səlimin səfəvilərə qarşı yeritdiyi iqtisadi qadağa siyasətini Şah I Abbas (1587-1629) 1603-29-cu illərdə tətbiq etdi. Yəni, Şah I Abbasın planı ipək yolunu Osmanlı torpaqla-rından Hind okeanına yönəltməkdən ibarət idi. Şah I Abbas ingi-lislərin və holandların bu məsələdə onu dəstəkləyəcəklərini yax-şı bilirdi. Çünki onlar Osmanlı dövlətinə böyük həcmdə vergi ödəyirdilər. Beləliklə, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində ikinci dəfə olaraq iqtisadi qadağaya yol açan bir siyasət aparıldı. Səfə-vilər Osmanlı dövlətinin ərazilərinə ipək ixracatını dayandır-dıqları bir zamanda osmanlılar Səfəvi dövlətinin ərazilərinə da-xil olan qızılın və gümüşün qarşısını aldılar. Şah I Abbas bu mə-sələni Bəndər-Abbasda şimallılara böyük miqdarda ipək satmaq-la həll etməyə çalışdı. Buna cavab olaraq 1617-ci ildə Hindistan səfiri Tomas Roe İngiltərə kralının əmri ilə ipək ticarətini os-manlıların əlindən çıxarmaq üçün Səfəvi sarayına bir təmsilçi göndərdi. İngilislər Osmanlı dövləti ərazilərindən keçməyən bir yolla daha ucuz ipək əldə etmək arzusunda idilər. İngilislərin bu addımı ispanlar və portuqallar tərəfindən qısqanclıqla qarşılandı və onlar İngiltərə ilə Səfəvi dövləti arasındakı ticarət sövdələş-mələrini kəsə biləcək tədbirlər gördülər. Buna görə də ingilislər ipəyin Hind okeanı yolu ilə deyil, Moskva dövləti ərazilərindən gətirilməsi barədə düşünməyə başladılar. Osmanlı imperiyası ağır bir vəziyyətlə üzləşmək ərəfəsində idi. X.İnalcıkın tədqi-qatlarından daha sonra bəlli olur ki, səfəvilər doğrudan da Osmanlı dövlətinin ərazilərinə ildə 200 tay ipək göndərilməsinə razı olmuşlar. Bu isə 1618-ci ildə imzalanmış sülh müqavilə-sindən (1618-də imzalanmış Sərab sazişi) sonra baş vermişdir.


213

Sülh müqaviləsinə görə, osmanlılar Qafqazdakı fəthlərinə son qoymalı, bunun müqabilində isə səfəvilər ildə 200 tay ipək göndərməli idilər. Əslində, bu şərtin özü Osmanlı iqtisadiyyatını çökdürmək baxımından cidd əhəmiyyət kəsb edir. Bununla bağlı olan məlumatlardan aydınlaşır ki, ipəyin və ədviyyatın Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Osmanlı imperiyasının ərazilərinə apa-rılmasının qarşısının alınması ilə Osmanlı xəzinəsi XVII əsrin əvvəllərində ildə təxminən, 300.000 dukat gömrük gəlirlərindən məhrum olmuşdu. Bunun müqabilində Səfəvi ipəyinin böyük əksəriyyəti Bəndər - Abbas üzərindən İngiltərəyə daşınmaqda idi (282, 123; 88, c.1, 302-305). Buna baxmayaraq, Osmanlı imperiyası üçün göstərilən rəqəmlər müqabilində göndərilən ipəyin müstəsna əhəmiyyəti var idi. Çünki şiddətli ictimai, hərbi və maliyyə böhranı keçirən bu imperiya XVII əsrdə artıq XVI əsrdəki vəziyyətdə deyildi. Bununla da Osmanlı tarixinin birinci (klassik) dövrü beləcə başa çatdı. Bu dövrdə artıq imperiya ərazilərində Osmanlı ağçası yerinə Qərbi Avropa pulları, xüsusilə İspaniya realları (riyal) və Hollandiya riksdalleri hakim olmuş və Osmanlı iqtisadiyyatı tədricən Avropa merkantilist sisteminə tabe olan bir iqtisadiyyat səviyyəsinə enmişdi. Osman-lı imperiyası davamlı və xeyli maliyyə vəsaiti tələb edən müharibələrin və Anadoludakı sarsıdıcı qarışıqlıqların yükü al-tında əzilmiş, inkişaf imkanlarını tükətmişdi. İmperiyanın maddi və mənəvi dəyərləri tənəzzülə uğradığından yeni bir sistem üçün ehtiyac duyulan islahatları həyata keçirə bilmədi (90, c.1, 135).

Səfəvi imperiyasının Şah I Abbas dövrü ilə əlaqədar dünya tarixşünaslığında xeyli tədqiqat əsərləri yazılmışdır və bu sahədə araşdırmalar hal-hazırda da davam edir. Məsələ ondadır ki, Şah I Abbas qısa bir zaman ərzində məğlub dövləti qalib dövlətə çe-virdi və beynəlxalq aləm səfəvilərin qüdrəti ilə hesablaşmağa başladı. C.Brockelman bu məsələ ilə bağlı qeyd etmişdir ki, Bö-yük Abbas 43 illik səltənət müddətində səfəvilərin qüdrətini ən yüksək zirvəyə çatdırdı. Bununla bağlı Fransa tarixçisi F.Brodel italyan səyyahlarının məlumatlarına əsaslanaraq yazır ki, Şah I

Əzimli Dilavər

214

Abbasın dövlətinin ərazisini fasiləsiz olaraq dörd aya qət etmək mümkündür (57, 300; 181, c.3, 467). Şah I Abbasın qüdrətini sübut edən amillərdən biri onun əlverişli vəziyyətdən yararlana-raq XVII əsrin əvvəllərində 100 ilə yaxın davam etmiş «İran körfəzi məsələsini» həll etməsi idi. İran körfəzinin Portuqaliya-nın nəzarəti altında olması səfəvilərin beynəlxalq aləmlə ticarəti-nə ciddi zərbələr vururdu. Körfəzdə aparılan bütün ticarət portu-qalların nəzarəti altında idi. Körfəzdə ən işlək ünsiyyət vasitəsi portuqal dili idi. Bu dildən körfəzin bütün əhalisi istifadə edirdi. Çünki körfəz uzun müddət portuqalların nəzarəti altında olmuş, burada xeyli sayda portuqal məskunlaşmışdı. Tutduğu coğrafi mövqeyi sayəsində körfəzdə Qombrun (Gamron, Bəndər–ölkə-lər açarı) şəhəri sürətlə inkişaf etdi. Əvvəllər balıqçı qəsəbəsi ol-muş bu məkan tezliklə farsların, türklərin, ərəblərin, hollandların və fransızların fəaliyyət göstərdikləri böyük ticarət şəhərinə çev-rildi. Portuqallar buranın yeganə hakimi–mütləqi idilər. Səfəvi tacirləri İran körfəzində əmtəələri portuqalların təyin etdiyi qiy-mətə alır və onları Portuquliya gəmilərində daşıyırdılar. XVII əsrin əvvəllərində İran körfəzində azad ticarət bölgə üçün ən mühüm iqtisadi problem idi (304, 45; 299, 337–339). Unutma-yaq ki, bu məsələ Şah I Abbas üçün ipək karvanlarının Osmanlı dövlətinin ərazilərindən keçməsinin qarşısını almaq baxımından da aktuallıq kəsb edirdi. Bu yöndə ciddi tədbirlər görən Şah I Abbas İran körfəzi istiqamətindəki yolun ucuz olduğunu sübut etmək üçün 1610-cu ildə oradan 200 yük ipəyi Lissabona göndərdi. Daha sonralar ingilislərlə anlaşan Şah I Abbas osmanlı torpaqlarına ipək ixracatını tamamilə qadağan etdi (94, c.22, 363; 333, 196-197). O, Portuqaliya hökmranlığını darmadağın etmək üçün körfəzdə yerləşən ingilis və holland hərbi gəmilərin-dən istifadə etmək qərarına gəldi. Bu məsələdə o, Hollandiya və İngiltərə rəqabətindən yararlanmağa çalışırdı. Məhz bu baxım-dan həmin dövrdə şah sarayına gəlmiş ingilis Stilin və holland Visnixin fəaliyyətinə nəzər salmaq lazımdır. 1615-ci ildə şah Ost-Hind şirkətinin agentləri olan Stilə və Qlouzerə körfəzdə


215

faktoriya təsis etməyə icazə verən fərman imzaladı (304, 45). Məhz həmin ildə ingilis əmtəələrinin ilk hissəsi (başlıca olaraq yun) Eduard Konnokom tərəfindən körfəzə gətirildi (182). Üç il keçdikdən sonra isə Şah ingilis Tomas Bekkerin qismində İngil-tərəyə ipək ticarətində inhisarçılıq hüququ verdi. (375, c.2, 97; 377, 98-110). Bu, ingilislərə hava və su kimi lazım idi. Çünki şərq ölkələri ilə ticarət İngiltərənin Ost-Hind şirkətinə ağlasığ-maz dərəcədə böyük qazanc gətirirdi. Bunu təsəvvür etmək üçün İngiltərə tarixçisi Karinqtonun məlumatlarına istinad etmək kifa-yətdir. O, göstərir ki, dumanlı Albion adasında 2948 f. st.-ə alın-mış darçın Londonda 36827 f. st.-ə satılmışdı. İran körfəzinə çı-xışın bu şirkət üçün əhəmiyyətini bu faktla təsəvvür etmək olar. Bu baxımdan aşağıdakı fakt daha maraqlıdır: ilk 9 ekspedisiya-nın gedişində həmin şirkət İngiltərədən 200000 f. st.-dən çox də-yəri olan əmtəə aparmış, İngiltərəyə isə 1 milyon f. st. dəyərində yalnız ədviyyat və ipək gətirmişdi (9, 34). Səfəvilərlə ingilislər arasındakı danışıqlarda portuqallara qarşı səfəvilərə donanma ilə yardım məsələsi xüsusi yer tuturdu. 1619-cu ildə Bəndər – Ab-basda, Şirazda, İsfahanda və Caskda ingilislərin ticarət faktori-yaları yarandı. Şah ingilislərə əvvəllər verilmiş güzəştləri yeni-dən təsdiq etdi (304, 45). Beləliklə, Şah I Abbas ingilislərə istə-dikləri yerdə ticarət etmək hüququ verdi və Konnokomun verdi-yi məlumata görə, o, kralı «özünün böyük qardaşı» adlandırdı. Təbiidir ki, Şah I Abbas Hörmüzü qaytarmaq üçün özünə müttə-fiq axtarırdı və o, bildirirdi ki, «ingilislər yalançılıq və hiyləgər-likdən azad xalqdır, portuqaliyalılar isə 20 il ərzində bir dəfə də düz söz danışmamışlar» (9, 70). Şah demək olar ki, eyni vaxtda hollandlara da ticarət güzəştləri verdi. 1623-cü ildə isə o, ingilis-lərin qızğın müqavimətinə baxmayaraq, holland gəmilərinin İran körfəzində sərbəst üzməsinə dair müqaviləni imzaladı. Holland-ları ingilislərə qarşı qoymağa çalışan şah ingilislərin İran körfə-zində ticarət inhisarını bütünlüklə ələ almalarına qarşı çıxır və onu məhdudlaşdırmağa səy edirdi. Belə bir diplomatik siyasət yürüdən Şah I Abbas həm də ingilisləri portuqallara qarşı fəal-

Əzimli Dilavər

216

laşdırmağa cəhd edirdi (304, 45). Məlumdur ki, körfəzdə hol-landların nüfuzunun artması ingilislərin maraqlarına zidd idi. Şah I Abbas bu diplomatik siyasəti nəticəsində ingilislərin kö-məyi ilə portuqalları İran körfəzində malik olduqları fövqəladə imtiyazlardan məhrum etdi, 1622-ci ildə Hörmüz adasını onlar-dan geri aldı (347, 187; 379, 473-543). Beləliklə, Səfəvi imperi-yasının İran körfəzinə çıxışı təmin edildi. Siyasi cəhətdən böyük qələbə əldə etmiş Şah I Abbas ingilis, fransız, portuqal, holland, rus diplomatiyasının səfəvilərlə bağlı maraq toqquşmalarından uğurla istifadə etdi. Hörmüzün portuqallardan geri alınması Av-ropada böyük əks-səda doğurdu və səfəvilərin nüfuzunu xeyli yüksəltdi. Bu isə öz növbəsində Səfəvi dövlətinin Avropa ilə diplomatik əlaqələrini daha da canlandırdı (276, 358-359). Şah I Abbas ingilis və holland Ost-Hind şirkətlərinin güclü köməyi sa-yəsində XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan və İran xam ipəyi-nin böyük hissəsini Hörmüz vasitəsilə Avropa ölkələrinə göndə-rə bildi (194, 71). Həmin dövrdə Avropada xam ipəyə tələbat çox yüksək idi: bu tələbat on min pudlarla ölçülürdü və bu sahə ilə ticarət xeyli gəlir gətirirdi. Məsələn, London bazarında bir funt xam ipək şəraitdən asılı olaraq 12 şillinqdən 26 şillinqə qə-dər idi. Həmin dövrdə yerli bazarda onun qiyməti 8 şillinq idi. Bu ticarətdən Səfəvi xəzinəsinə həddən artıq gəlir daxil olurdu. Məsələn, bu məsələ ilə bağlı ingilis Tomas Herbert (XVII əsrin 20-ci illəri) və Səfəvi imperiyasına gəlmiş digər avropalılar qeyd edirlər ki, bu imperiyanın gəlirlərini dəqiq hesablamaq mümkün deyildir. Buna görə də onlar bu imperiyanın gəlirləri barədə də-qiq məlumatlar verməkdə çətinlik çəkirlər. Lakin onların məlu-matlarından aydın olur ki, Şah I Abbasın dövründə xəzinəyə da-xil olan gəlirlər 8 milyon, digər hesablamalara əsasən isə 14 mln. florin=357000 tümən (1190000 funt sterlinq) təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, bu rəqəmlər 1633-cü ildə Səfəvi imperiyasına gəl-miş hollandların da məlumatlarında öz əksini tapmışdır. Onların məlumatlarından o da aydın olur ki, həmin gəlirlərin əksər hissə-si xam ipək, pambıq satışından və gömrük rüsumlarından daxil


217

olurdu. Məsələn, Səfəvi imperiyasında üç şəhər üzrə tütün ixra-catı xəzinəyə 72000 tümən xalis gəlir gətirirdi: İsfahan-40000, Təbriz-20000, Şiraz-12000 tümən (238, 59-60; 194, 132-134; 361, 179). Şah I Abbasın 1621-ci ildə ingilis tacirlərinə verdiyi imtiyazlara görə, onlar xam ipəyi başlıca satıcıdan ala bilərdilər. Lakin bu imtiyaz yerli tacirlərə Şah I Abbasın ölümündən sonra - Şah I Səfinin (1629-1642) vaxtında verildi (220, 98). Bu isə ondan irəli gəlirdi ki, Şah I Abbasın dövründə ölkənin bütün strateji məhsullarının satışını dövlət öz əlində cəmləşdirmişdi və istehsal olunan bütün məhsullar ilkin olaraq dövlətə satılmalı idi. İpək satışında bu məsələ xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bununla da dövlət ticarətdə mərkəzləşmiş bir sistem yaratmışdı. Şahın icazəsi olmadan ipəyi dövlətin ərazisindən çıxara bilməzdilər. Beləliklə, Şah I Abbasa qədər xam ipəyin alışı və satışı Şah xə-zinəsi tərəfindən inhisara alınmamışdı və yerli tacirlərlə əcnəbi tacirlər onu birinci əldən alırdılar (194, 73–74). Ticarətdə gəlir gətirən digər sahələr də dövlət inhisarında idi. Məsələn, bununla bağlı Y.Streys bildirir ki, «Xəzər dənizi bol balıq ehtiyatlarına malikdir. Balıq mövsümü aprel ayından başlayır, sentyabra qə-dər davam edir. Bu müddət ərzində də dövlətə müəyyən miq-darda pul vermək müqabilində xüsusi şəxslərə balıq ticarətindən vergi toplamaq hüququ verilirdi. Xəzər dənizində balıqlardan karp, çapaq, qızılbalıq, siyənək, nərə və digər balıqlar ovlanırdı. Xəzər dənizinin balıq ehtiyatları üzərində xüsusi nəzarət var idi. Dəniz müəyyən ərazilərə bölünmüşdü. Həmin ərazilərdə icazə-siz balıq ovlamaq ölümə bərabər idi. Lakin bu ərazilərdən kənar-da balıq ovu azad idi, halbuki həmin ərazilərdə demək olar ki, balıq yox idi» (299, 233).

Beləliklə, Şah I Abbasın mərkəzləşdirmə siyasəti özünün geniş əksini başlıca olaraq iqtisadiyyatda tapdı. Şahın gördüyü bu tədbirlər şəxsi ticarət sərmayəsinin artımının qarşısını da alırdı. 1629-cu ildə dövlət xəzinəsinin xam ipək üzərində inhisa-rı ləğv edildikdən sonra tacirlər xam ipəyi əsas satıcıdan almağa imkan əldə etdilər. Bu da şəxsi ticarət sərmayəsinin həm daxili,

Əzimli Dilavər

218

həm də xarici bazarlarda xeyli dərəcədə fəallaşmasına şərait ya-ratdı. Təbiidir ki, XVII əsrdə də Azərbaycanın xarici ticarətində əsas yeri xam ipək tuturdu. Şirvandan, Qarabağdan və ölkənin digər ərazilərindən Osmanlı imperiyasına, Moskva knyazlığına, Polşaya, Qərbi Avropa ölkələrinə böyük həcmdə xam ipək apa-rılırdı. Xam ipəklə ticarət ən gəlirli sahə idi. Belə ki, XVII əsrin ortalarında bir pud yüksək keyfiyyətli xam ipəyin qiyməti Moskva bazarında 40 manat idi. Həmin dövrdə bir pud xam ipə-yin qiyməti Şamaxı bazarında 22-25 manat idi (194, 73-74). Moskva knyazlığının ərazilərinə aparılan xam ipəyin böyük hissəsi Moskvada və Arxangelskdə əcnəbi tacirlərə satılırdı (209, 83-84). Buna görə də xarici ölkələrə gedən bütün azərbay-canlı tacirlər müəyyən olunmuş həcmdə xam ipək aparırdılar. Məsələn, 1620-ci ildə Moskva knyazlığının ərazilərində ticarət edən Şamaxı tacirlərinin ixtiyarında aşağıdakı həcmdə xam ipək vardı: tacir Xudaverdi Vəliyevdə-886, Məhəmməd Məstəliyev-də-11, Məmmədəli Maqsudovda-80, Nadir Hüseyn Məhəmmə-dovda-163, Məhəmməd Şərifovda 328 ansır (ansır-çəki vahidi-dir, 1 funtdan 1,3 funta qədərdir) xam ipək olmuşdur. Bu, əsasən Ərəş ipəyi idi (187, c.3, 640-641). Osmanlı imperiyasının XVII əsrə aid olan sənədlərində Azərbaycan və İran tacirlərinin İstan-bul, Bursa, Ərzurum və Osmanlı imperiyasının digər şəhərləri-nin bazarlarında olmalarına dair xeyli məlumatlar öz əksini tap-mışdır. Məsələn, Osmanlı sultanı ilə Bursanın qazısı arasındakı 1600-cü, 1607-ci, 1621-ci, 1622-ci, 1634-cü və 1687-ci illərə aid olan yazışmalarda tövsiyə olunur ki, əcnəbi tacirlər kimi Sə-fəvi tacirlərindən ticarət vergisi ilə yanaşı, digər vergilər də tut-malıdır. Azərbaycandan və İrandan xam ipəyin ixaracatında Os-manlı tacirləri də iştirak edirdilər. Məsələn, Hacı Mustafa adlı bir Bursa taciri (1621) məlumat verir ki, o, Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Bursaya 42 yük xam ipək gətirmişdir. Məlumatın mətnindən bəlli olur ki, o, həmin ticarətdə təcrübəlidir və bir neçə dəfə ticari əməliyyatlarda iştirak etmişdir. 1622-ci ilə aid sənəddə isə qeyd olunur ki, bu məhsullardan 40 yük xam ipək


219

Venesiyaya göndərilmişdir. Məhsulların qalan hissəsi isə Bursa-da satılmışdır (194, 74, 77-78). XVII əsrdə Azərbaycanın Mosk-va dövləti istiqamətində Avropa ilə ticarət əlaqələri başlıca ola-raq Arxangelskdə cəmləşmişdi. Səfəvilərin oraya ixracatında başlıca yeri ipək, daha çox isə Moskva knyazlığında və Avropa-da yüksək qiymətləndirilən Gilan ipəyi tuturdu (demək olar ki, ipək məhsullarının 50%-ni təşkil edirdi). İpək ixracatında Gilan-dan sonra Mazandaran, Xorasan, Şirvan vilayətləri və Gürcü knyazlığı gəlirdi. Həmin dövrə aid məlumatlardan aydın olur ki, Gilandan Hörmüzə qədər məsafəni 80-90 günə qət etmək olar. Hər bir dəvə ikidən artıq yük götürə bilmirdi. Bu da həmin döv-rün qiymətləriylə orta hesabla 2 manat 63,5 qəpik təşkil edirdi. Gilandan Xəzər dənizi ilə Həştərxana məsafə qısa müddətə qət edilirdi və həmin yükün qiyməti də təxminən 1,5 manat artıq olurdu. Əlbəttə, məhsulların Moskva knyazlığının ərazilərindən Avropaya aparılması da müəyyən qiymət təşkil edirdi. Beləliklə, dənizlə Hörmüzdən Avropaya məsafə o qədər də yaxın deyildi. Quru ərazliərdə isə Osmanlı imperiyası tərəfindən toplanan ver-gilər həddindən artıq idi və çətinliklər yaradırdı. Bir rus taciri qeyd edirdi: «İngilislər və hollandlar Osmanlı dövlətinin ərazi-lərindən Qızılbaşlar torpağına gəlir və Qızılbaş ipəyinin bir pudu onlara 15 və ya 16 manata başa gəlir. Onlar bu məhsulları Os-manlı dövlətinin ərazilərindən apararkən onlardan ipəyi aldığı qiymətin miqdarında vergi alırlar (100% həcmində). Lakin o dövlətin tacirləri Qızılbaş ipəyinin bir pudunu 15 və ya 16 ma-nata alır, Yaroslavl şəhərinə gətirir, orada almanlara 50 və ya 60 manata , Arxangelsk şəhərində isə bir pudu 70 manata və ya da-ha artıq qiymətə satırlar" (206, 130, 131). Bu məlumatda bir mə-sələ şübhə doğurur ki, o da ingilis və holland tacirlərinin Os-manlı dövlətinin ərazilərində 100% vergi vermələridir. Məsələ ondadır ki, Osmanlı sultanı ingilislərə və hollandlara vergi gü-zəştləri vermişdi. Ona görə də həmin məlumat həqiqəti tam əks etdirmir. Lakin bir həqiqət var ki, əcnəbi tacirlər Azərbaycan və İran ipəyini Səfəvi dövlətinin ərazilərindən ucuz qiymətə alır-

Əzimli Dilavər

220

dılar. Amma həmin yollar içərisində Moskva dövlətini Avropa ilə birləşdirən yolla çıxarılan əmtəələrin maya dəyəri digər yol-larda daşınan məhsulların maya dəyərindən az idi və bu yol iqti-sadi cəhətdən daha səmərəli idi. İndiki Rusiya əraziləri ilə tran-zit ticarət yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlı imperiyası Avstriya imperiyasının Dunay çayı-nın mənsəbinə çıxışını bağlamış, Şərqi Avropanı əsas ticarət yo-lundan məhrum etmiş və Moskva dövlətinin Qara dənizə çıxışı-nın da qarşısını almışdı. Baş vermiş uğursuzluqalara baxmaya-raq, Osmanlı imperiyası XVII əsrdə qərbdə bir sıra dövlətlər (özünün yaxın qonşuları olan Avstriya və Polşa), şərqdə isə Səfəvi dövləti üçün güclü rəqib oaraq qalırdı. XVII əsrin I yarı-sında Moskva dövləti isə Osmanlı imperiyası ilə dinc münasi-bətlər qurmuşdu. Yalnız 1637-ci ildə Azovun rus kazakları tərə-findən işğal edilməsi iki dövlət arasında hərbi toqquşma ehtimalı yaratdı. Lakin müharibə baş vermədi (206, 130, 131). XVII əsrdə Azərbaycandan Osmanlı dövlətinə və Avropa ölkələrinə xeyli miqdarda pambıq, yun, düyü, boyaq məmulatı, xüsusilə boyaq otu ixrac olunurdu. Azad (Azadabad) şəhəri və onun ətra-fı dünyada boyaq otunun ən böyük tədarükçüsü kimi tanınırdı. Hindistandan Hörmüzə daxil olan gəmilər geri qayıdarkən bü-tünlüklə Azərbaycandan aparılan boyaqotu ilə yüklənirdilər. Ümumiyyətlə, XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanla Hindistan arasında ticarət dövriyyəsi daha da artdı. XVII əsrdə Hindistan məhsulları Qərbi Avropaya və Moskva knyazlığına Volqa–Xəzər yolu ilə çatdırılırdı. XVII əsrdə bu ticarətdə başlıca mər-kəzlər Bakı, Şamaxı, Şabran, Ərdəbil və Təbriz şəhərləri idi. Hindistan tacirləri Azərbaycanın xarici ticarətində mühüm rol oynayırdılar. Onların burada çoxlu ticarət məntəqələri var idi. A.Oleari və J.Tavernyeyə görə, Səfəvi dövləti ərazisində onların sayı 10–12 min, J.Şardenə görə isə 20 min idi. Y.Streys də öz məlumatlarında Şamaxıda yüzə qədər hind tacirini gördüyünü qeyd edir. Bu dövrdə Bakıda və Şirvanın digər şəhərlərində əmtəə–pul münasibətlərinin inkişafını sübut edən faktlardan biri


221

də bu ərazilərdə XVI–XVII əsrlərə aid iri həcmdə mis pulları xəzinəsinin aşkar olunmasıdır (31, 143; 166, 33; 299, 276-277; 280, 98–126). Bu dövrdə Azərbaycandan həm də meyvə ixrac olunurdu. İxracat içərisində toxuculuq və sənətkarlıq məmulatı, neft və duz da azlıq təşkil etmirdi. Səfəvi dövləti ərazisində olan Avropa səyyahları göstərirlər ki, bu dövlətdən Hindistana, Yaponiyaya, Moskva knyazlığına və Polşaya qiymətli dərilər (şahran, safyan) ixrac olunurdu. Onları Moskva knyazlığının ərazilərindən və Polşadan Avropanın müxtəlif ölkələrinə aparırdılar. Şahran və safyan Hollandiya və Səfəvi imperiyası arasında ticarətdə əsas əmtəə sayılırdı. Holland tacirləri Azər-baycan və İran dərilərinin Hindistana və Yaponiyaya ixracında vasitəçi rolunu oynayırdılar. Ölkədən ixrac olunan məhsullar içərisində metal əşyalar da az deyildi. Yaraq-əsləhə (qalxan, hərbi geyim və s.) və soyuq silah ixracatda üstünlük təşkil edir-di. 1589-cu ildə Boris Qodunovun yaraq-əsləhəsindən 10 ədəd dəbilqə Azərbaycan silah ustaları tərəfindən hazırlanmışdı. Onlardan səkkizi Şamaxı silah ustalarına məxsus idi. Xarici ba-zarın tələbatına uyğun olaraq metal məmulatı istehsalı Təbrizdə, Şamaxıda, Gəncədə, Ərdəbildə, Bakıda və Ordubadda daha çox inkişaf etmişdi. XVII əsrdə ixrac olunan əmtəələr sırasında sənətkarlıqda xüsusi yer tutmuş keramika (dulusçuluq) məmulatı az deyildi (194, 78-96). Beləliklə, XVII əsrdə Səfəvi imperi-yasının Avropa ilə ticarət əlaqələrində indiki Rusiya əraziləri müstəsna rol oynayırdı (31, 143). Halbuki XV əsrin II yarısında bu əlaqələr cüzi idi. Bu mənada səfəvilərlə Moskva knyazlığı arasında siyasi, iqtisadi münasibətlərə toxunmuş N.İ.Kostoma-rov bu əlaqələrin XVI əsrdə daha yüksək səviyyədə olduğunu göstərir və qeyd edir ki, yalnız XVI əsrin əvvəllərində Moskva-dan cənub-şərqə doğru böyük ticarət karvanları yola düşürdü (184, 36; 230, 259, 260). Moskva knyazlığı ilə ticarətin canlan-ması daha çox XVI əsrin 80-ci illərini əhatə edir. Məhz həmin dövrdə Sultan Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) öz səfiri Andi bəyi Moskvaya göndərmiş, 1586-1596-cı illərdə bu

Əzimli Dilavər

222

dövlətlər arasında səfir mübadilələri olmuşdu. 1576-1590-cı il-lərdə osmanlılarla müharibələrdə bir sıra məğlubiyyətlərə uğ-ramış Şah Məhəmməd Xudabəndə Moskva knyazlığını öz tərəfi-nə çəkmək istəyirdi. O, hesab edirdi ki, Bakı və Dərbəndin os-manlılar tərəfindən tutulması Moskvanın da maraqlarına toxu-nur. Çünki Moskvadan Volqa çayı ilə Səfəvi dövlətinə və Orta (Mərkəzi) Asiyaya gedən ticarət yolu osmanlıların nəzarəti altına düşürdü (183, 55,36). Lakin Moskvanın Livoniya mühari-bəsində məğlubiyyəti, onun həm də iqtisadi və siyasi cəhətdən zəif olması Osmanlı imperiyasına qarşı səfəvilərlə birgə çıxışa mane oldu. Lakin Şah I Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar və Osmanlı imperiyasına qarşı yürütdüyü uğurlu siyasət Moskva knyazının diqqətini cəlb etdi və Moskva rəsmiləri onunla os-manlılara qarşı hərbi ittifaq bağlamaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə 1597-ci ilin mayında V.V.Tyufkin və S.Yemelyanov Səfəvi sarayına göndərildilər. Səfəvi imperiyasına səfir rütbə-sində göndərilmiş V.V.Tyufkinin dəstəsində 75 nəfər var idi. Moskvanın Qafqaza, o cümlədən Səfəvi dövlətinə qarşı işğalçı-lıq niyyətləri bu nümayəndəliyə verilmiş tapşırıqda çox gözəl ifadə olunur. Rus elçiləri Səfəvilərlə hərbi ittifaqın müqabilində Dərbənd və Bakı şəhərlərinin Moskva knyazlığına verilməsini təmin etməli idilər. Bu tapşırıqlarda Moskva knyazının Şama-xıya olan iddiaları da öz əksini tapmışdı. Verilmiş tapşırıqlar içərisində mühüm əhəmiyyət daşıyan maddələrdən biri də ticarət məhsullarının iki dövlətdən üçüncüyə ötürülməsi idi. İmzalana-caq müqavilədə həm də iki dövlət arasında sərhədlərin toxunul-mazlığı prinsipi də öz əksini tapmışdı (332, 55-58). Moskva knyazı elə hesab edirdi ki, yaranmış çətin vəziyyət Səfəvi sarayını asanlıqla onun təklifləri ilə razılaşdıracaq. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmiş İ.P.Petruşevski göstərirdi ki, bu dövrdə Osmanlı imperiyasının hücumları doğrudan da güclü idi və osmanlıların qarşılarına qoyduğu hərbi-strateji planlardan həll-edicisi Cənubi Qafqaza yiyələnmək, Xəzər sahillərini ələ keçir-mək idi. Bununla da osmanlılar əsas ticarət yoluna sahib ola


223

bilərdilər (183, 47-48; 269, 265). Yaranmış çətin vəziyyətə bax-mayaraq, Şah I Abbasın uzaqgörən siyasəti rus təklifinin rədd edilmiəsində böyük rol oynadı. XVII əsrin əvvəllərindən etibarən, Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında hökm sürən sabitlik Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Bu sabitlik səfəvilərin Aralıq dənizi limanları vasitəsilə Avropa ölkələri, o cümlədən Venesiya, Genuya və digər ticarət şəhərələri ilə yeni-dən ticarət etməsinə şərait yaratdı. Səfəvi dövlətinin iqtisadi hə-yatında böyük irəliləyişlər baş verdi. İpək istehsalında ciddi nəti-cələr əldə olundu. Bunu sübut etmək üçün XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin ərazilərində ipəyin istehsalı ilə bağlı Azərbaycana gəlmiş A.Olearinin və J.Şardenin verdiyi məlumatları müqyaisə etmək kifayətdir. Məsələn, A.Olearinin məlumatlarında göstəri-lir ki, 1638-ci ildə aşağıdakı əyalətlər üzrə bu qədər ipək istehsal olunurdu: Gilan-1.728000 kq, Mazandaran-432.000 kq, Xora-san-648.000, Qarabağ-432.000 kq, Şirvan-648.000 kq. Ümumi istehsal isə 3.888.000 kq təşkil edir. J.Şardenin məlumatında isə bu rəqəmlər 22 ildən sonra (yəni 1660-cı ildə), belə dəyişir: Gi-lan-2.760.000 kq, Mazandaran-552.000 kq, Xorasan-828.000 kq, Qarabağ-552.000 kq, Şirvan-828.000 kq. Ümumi istehsal isə 5.520.000 kq edir (358, 52-53). Bu rəqəmlərin müqayisəsi göstərir ki, səfəvilərlə-osmanlılar arasında hökm sürən sabitlik ipək istehsalınının artımına müsbət təsir göstərdi. Həmin dövrdə ticarətdə ən mühüm alqı-satqı obyektlərindən biri də minik və yük heyvanları idi. O dövrə aid ədəbiyyat və mənbələrdə göstə-rilir ki, həmin dövrdə Azərbaycanın ticarət tərəfdaşları və Os-manlı imperiyası bu ticarətə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Həmin dövrdə bacarıqlı çapar (poçt) və hərb atları Marağada, Mərənd-də, Qarabağda və Muğanda yetişdirilirdi. Həmin atlar Osmanlı imperiyasında baha qiymətə satılırdı. Bununla bağlı J.Şarden göstərir ki, hər bir çaparın qiyməti 1000 frankla 1000 ekyu ara-sında dəyişirdi. Bu ticarət şah sarayının inhisarında olmuşdur. Azərbaycandan Osmanlı imperiyasına hər il xeyli dəvə ixrac

Əzimli Dilavər

224

edilirdi (283, 180). Həmin illərdə Avropanın siyasi xəritəsində Azərbaycanla iqtisadi əlaqələrə can atmayan dövlət yox idi. Dünya xəritsəinə yeni ruhla gəlmiş Hollandiya bu sahədə xüsu-silə fəal idi. 1580-ci ildə İspaniyadan və Portuqaliyadan ayrıla-raq öz müstəqilliyni elan etmiş bu dövlət XVII əsrdə "nümunəvi kapitalist ölkəsi" oldu, "1648-ci ildə özünün ticarətinin ən yük-sək zirvəsinə çatdı" (206, 134-148). 1623-cü ildə Səfəvi dövləti-nin ərazisinə (cənubdan) çıxmış hollandlar artıq XVII əsrin orta-larında Səfəvi bazarında birinci yeri tuturdular. Bununla əlaqə-dar Hollandiya səyyahı Y.Streys göstərir ki, Şərqin hər yerində bizim tacirlərə rast gəlmək mümkündür. O, böyük razılıq hissilə bildirir ki, «Qombrunda (Bəndər - Abbasda–D.Ə.) bizim tacirlər bütün qəbul edilən tacirlərdən üstündürlər və Səfəvi şahı hol-landlara iri həcmdə ticarət apardıqlarına görə müttəfiq və dost kimi baxır. Bu mənada onun Səfəvi dövlətinin ərazilərində yerli tacirlərlə etdiyi söhbətlər maraqlıdır. Həmin söhbətlərdən mə-lum olur ki, Hollandiyadan Xəzər dənizi vasitəsilə Səfəvi impe-riyasının ərazilərinə qalay, sink, civə, mahud, atlas və s. kimi holland məhsulları gətirib Dərbənddə, Şamaxıda və Ərdəbildə çox sərfəli qiymətlərə satmaq olar. Bunun üçün də səfəvilərin bütün ipək ticarətini Hollandiyaya istiqamətləndirmək lazımdır. Bu istiqamətdə isə ən sərfəli yol Xəzər dənizi, Volqa vasitəsilə Arxangelskdən keçən ticarət yoludur. Bu yolla hər il Gilandan, Şirvandan və digər Xəzər sahili şəhərlərdən 30 min tay ipək da-şımaq olar (206, 134-148; 299, 337-342, 232). İngilis-Səfəvi ti-carət əlaqələrini dərindən öyrənmiş hollandlar 1638-ci ildə Səfə-vi dövlətinin ərazilərində ədviyyat üzərində inhisara nail oldular, 1640-cı ilə yaxın isə İran körfəzində gedən bütün ticarət onların nəzarəti altına düşdü. İdxal etdikləri əmtəələrin qiymətini azalt-maqla və səfəvilərdən xam ipəyi baha qiymətə almaqla buna nail olan hollandlar tezliklə Səfəvi dövləti ərazisində əksər bazarları ələ keçirdilər» (378, 165-167). İlkin vaxtlarda Fransa Şərqə qarşı müstəmləkəçilik ekspansiyalarında bir o qədər də əhəmiy-yətli rol oynamırdı. Bu müddət ərzində Fransa yalnız Levant


225

ölkələrində öz mövqelərini möhkəmlədə bildi (1535-ci və 1581-ci illərin "kapitulyasiya"larını yada salaq). Fransa müstəmləkə imperiyası isə XVII əsrdə yarandı. Məhz buna görə də 1664-cü ildə yaradılmış Fransa Ost-Hind şirkəti fəaliyyət dairəsinə görə holland və ingilis şirkətlərindən geri qalırdı. XVII əsrdə Avro-panın digər qabaqcıl dövlətlərinə nisbətən səfəvilərlə ticarətdə Fransanın mövqeyi zəif idi. Həmin əsrdə Danimarka krallığı da Moskva knyazlığı ərazilərindən istifadə etməklə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələri yaratmağa çalışırdı. XV əsrin II yarısında Qara dənizin «Osmanlı dənizinə» çevrilməsilə əlaqədar olaraq Polşa oradakı bazarlarından məhrum oldu. Onun Şərqlə ticarəti öz əhəmiyyətini itirdi, lakin Krımla ticarət köhnə yol ilə davam etməyə başladı. Tədqiqatçıların fikrincə, həmin dövrdə Dnepr çayı yolundan başqa ikinci bir yol da var idi. Bu yol Varşavadan başlanır, Lyublini, Yassını, Qara dənizi, Cənubi Qafqazı keçərək Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahana çıxırdı. Həmin yolla Polşaya şərq məhsulları ilə dolu karvanlar hərəkət edirdi. Bəzi tədqi-qatçılar Polşanın indiki Rusiya əraziləri vasitəsiylə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrini Polyanovsk müqaviləsi imzalandıq-dan sonrakı dövrə (1636-cı ildən sonra), digər tədqiqatçılar isə Şah I Abbasın hakimiyyət illərinin başlanğıcına aid edirlər. Onlar buna misal kimi Polşa kralı Sigizmundla Şah I Abbas arasındakı yazışmaları göstərirlər. Hanza dəniz ticarəti ittifa-qının dağılması Avropanın Baltikyanı ölkələrində İsveç üçün böyük imkanlar açdı (206, 134-148). İsveçlilər XVII əsrdən də əvvəl indiki Rusiya ərazilərindəki bazarlara maraq göstərirdilər (323, 5). XVII əsrin əvvəllərində İsveç sənaye yüksəlişi dövrünə qədəm qoydu, tezliklə o, güclü sənaye dövləti səviyyəsinə yüksəldi (319, 7; 222, 206-214). 1557-ci ilin sülh müqaviləsinə görə, İsveç tacirləri Novqorodda, Moskvada, Kazanda, Həştər-xanda ticarət etmək hüququ əldə etmişdilər. Onların səfirləri indiki Rusiya ərazilərindən istifadə etməklə Hindistana və Çinə gedə bilərdilər (206, 148). XVII əsrdə indiki Rusiya ərazilərin-dən keçməklə Səfəvi ipəyi üzərində inhisar mövqeyini əldə

Əzimli Dilavər

226

etmək uğrunda İsveç, Holştiniya (Holstayn) və Hollandiya ara-sında kəskin rəqabət gedirdi. Holştiniyanın bu məsələdə Moskva dövlətində malik olduğu üstünlüklər İsveçin vəziyyətini çətin-ləşdirən amil idi. İsveç Holştiniyanı bu bazardan sıxışdırıb çı-xarmaq üçün bütün gücünü sərf edirdi. Holştiniya üçün Moskva bazarı Səfəvi dövlətilə tranzit ticarəti yaratmaq baxımından vacib idi. İsveç nümayəndəliyinin məlumatlarından aydın olur ki, XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin ərazisində ipək ticarətində inhisar mövqeyi heç bir Avropa dövlətinin tam nəzarəti altında deyildi və bu hüquq ipəklə ticarət etmək istəyən təbəələrin hamısına verilmişdi. Ona görə də Səfəvi dövləti miqyasında ipək ticarətini bir əldə cəmləşdirmək çətin bir məsələ idi. Məlumat-lardan bəlli olur ki, həmin dövrdə Hollandiyanın Ost-Hind şir-kəti Səfəvi dövləti ərazisində yüksək səviyyədə ticarət aparırdı. İsfahanda onların daimi ticarət məntəqələri vardı, hollandlar il ərzində oraya müxtəlif çeşiddə ədviyyat və digər əmtəələr çat-dırır, orada satır, ipəyə və ya digər məhsullara dəyişirdilər. İdxal olunan əmtəələr il ərzində 14 mindən 15 minə qədər yük təşkil edirdi. Səfəvi hökmdarları dövlət ərazilərindən İskəndəriyyəyə il ərzində yüzlərlə karvan göndərirdilər. Bu karvanlar ipəklə və digər məhsullarla yüklənirdi. Həmin əmtəələr İskəndəriyyədə satılır və ya holland, italyan, fransız məhsullarına dəyişdirilirdi. Məlumatlarda bu dövrdə Səfəvi imperiyasından Hələbə və Moskva knyazlığına çıxarılan ipək haqqında da faktlar vardır. Göstərilir ki, ümumi şərtlərdən asılı olaraq Səfəvi dövləti ərazi-sində bazara 6 min tay ipək çıxarılırdı. Bu ipəyin bir qismi Ost-Hind şirkəti tərəfindən Hələbdə, qalan hissəsi isə Moskva knyazlığının ərazilərində satılırdı. Bu məlumatlar əsasında belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, XVII əsrdə Səfəvi imperiyasında 3,5 milyon kiloqrama qədər ipək satışa çıxarılırdı (324, c.1, 97-111).

XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin Moskva knyazlığı və Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələrindən bəhs edərkən Culfa tacirləri-nin rolunu qeyd etmək vacibdir (206, 150-161). Culfa tacirləri haqqında həm xarici, həm də Azərbaycan elmi ədəbiyyatında


227

geniş məlumatlar vardır. Təəssüf ki, elmi ədəbiyyatda bu məsələ indiyədək birtərəfli şəkildə işıqlandırılmışdır. Culfa tacirlərinin rolunu yüksək qiymətləndirən Şah I Abbas başa düşürdü ki, bu şəhər 1590-cı il müqaviləsinə əsasən Osmanıl imperiyasının nə-zarəti altına keçdikdən sonra Culfa tacirlərindən öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün istifadə edə bilməyəcəkdir. Dövlətin iqti-sadi və siyasi maraqlarını üstün tutan Şah I Abbas osmanlıların gəlişinə qədər Culfa sakinlərinin köçürülməsinə qərar verdi, on-ları İsfahan yaxınlığında yerləşdirdi. Bununla da həm mühüm ticarət sərmayəsinin toplandığı bir mərkəzin osmanlıların əlinə keçməsinə mane oldu, həm də orada yaşayan və beynəlxalq tica-rətdə mühüm rolu olan «ermənilərdən» (həmin «erməniləri» müasir ermənilərlə eyniləşdirmək düzgün deyil) istifadə etdi. Sənədlərə «erməni» kimi düşmüş bu tacirlər alban əsilli xris-tianlar idilər. Qərb tacirləri xristian olduqlarına görə albanlara da «erməni» deyirdilər. Bu ad isə ərəblərin gəlişi ilə, «Rum» («Roma» sözünün təhrifindən yaranan «rumlular» mənasını ve-rən, əsasən xristian əhaliyə şamil olunan əski adından qalmışdır-D.Ə.) öz siyasi məqsədləri üçün istifadə etdi (168, 8-16). Bu-nunla bağlı olaraq İ.P.Petruşevski qeyd etmişdir ki, Şah I Abba-sın beynəlxalq ticarət mərkəzlərindən sayılan ipək ticarətini İsfa-han ətrafında cəmləşdirmək arzusu ipək ticarətini İran körfəzi ilə aparmaq istəyinin nəticəsi idi. Bu məsələyə münasibət bildmiş N.N.Sobolev göstərir ki, Səfəvi dövlətinin ərazi bütövlüyü bərpa edildikdən sonra paytaxt İsfahana köçürüldü və burada monqol ustalarının ənənələrini mənimsəmiş və onu daha da dərinləşdir-miş əsl toxuculuq, bədii–sənətkarlıq məktəbi yaradıldı. XVII əs-rin Avropa səyyahları Səfəvi imperiyasının ərazisində ipək is-thesalının müxtəlifliyindən heyran olduqlarını gizlətmirdilər. Onlar burada hazırlanmış bütün saplar barədə məlumatlar ver-mişlər (267, 82; 297, 120-147). Məhz buna görə də dünyanın hər yerindən İsfahana tacirlər axışırb gəlirdilər. Bunların içərisində avropalı tacirlər çoxluq təşkil edirdilər. İsfahanda təqribən 12 min hind taciri məskunlaşmışdı. Bu şəhərdə hind tacirləri ilə ya-

Əzimli Dilavər

228

naşı tatar, osmanlı, yəhudi, «erməni», gürcü, ingilis, danimarka-lı, fransız, italyan və ispan tacirləri yaşayırdılar (338, 668-669). İsfahanda yaradılmış məktəbin təsirini dərk etmək üçün XVII əsrin II yarısında burada olmuş J.Şardenin məlumatlarını nəzərdən keçirmək kifayətdir. Səfəvi dövlətinin ərazisini qarış–qarış gəzmiş bu səyyah göstərir ki, Təbrizdə əcnəbilərin sayı həmişə son dərəcə çox olur. Şəhər pambıq, ipək üzrə sənətkar-larla və zərgərlərlə doludur. Şəhərin əsas tacirlərindən eşitdim ki, orada hər il altı min top ipək istehsal edilir. Yəzddə, Kaşanda və İsfahanda bir gezi və ya arşını 50 tümən olan qızılı parçalar hazırlanır. Bunu franka və metrə çevirəndə həmin parçanın bir metri təqribən 5500 frank edir. Şah I Abbasın vaxtında yaradıl-mış toxuculuq məktəbi yüksək qiymətləndirilən bir çox parça növü yaratdı ki, hal-hazırda həmin nümunələr böyük həcmdə dünyanın bir çox muzeylərində saxlanılır (34, 75; 297, 120-147). Şah I Abbasın bu cür planlar həyata keçirməsini həmin dövrdə Səfəvi dövlətinin Yaxın və Orta Şərqdə tutduğu mövqe və döv-ləti çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün onun yeritdiyi xarici siya-sət şərtləndirirdi. Xristianlığın geniş hücumlara başladığı bir dövrdə «ermənilərə» beynəlxalq ticarətdə verilmiş imtiyazlar bu baxımdan anlaşılandır. Burada bir məsələni də nəzərə almaq la-zımdır ki, həmin dövrdə müsəlman tacirlərinə nisbətən xristian tacirlər daha çox xarici ticarətə cəlb olunurdular. Bu isə Avropa dövlətlərinin xristian tacirlərə daha xoş münasibəti ilə bağlı idi. Məhz buna görə də Şah I Abbas onları («erməni» tacirlərini) İs-fahan ətrafına köçürdü və öz himayəsi altına aldı. Şah özünün ti-carət əməliyyatlarında onlardan məqsədəuyğun şəkildə istifadə edirdi. Şah I Abbasın nəzarəti altında olan «ermənilər» Avropa və Şərq ölkələri ilə qızğın ticarət aparırdılar. Xaricə göndərilən «erməni» tacirlərinin yanında mütləq onlara nəzarət etməli olan türk taciri olurdu. «Ermənilərin» Şah I Abbasdan çəkinmələri barədə məlumatları ingilis tacirlərinin məlumatları da təsdiqlə-yir. Onlar göstərirlər ki, «əgər despotik şahdan qorxmasaydılar, ermənilər adi qiymətlərlə ipək gətirməzdilər». Bəzi mənbələrdə


229

bilavasitə Şah I Abbasın nəzarəti altında İsfahanda yaradımış ti-carət şirkətinin təsisçilərinin də «erməni» olduğu göstərilir (377, 106; 206, 150-161; 9, 78; 328, 320). Həmin mənbələrdə onların adları Stepan Romodanovski və Qriqori Lusikov kimi verilir. Təbiidir ki, bu adlar «erməni» adları deyildir və verilən məlu-matlar tarixi gerçəkliyi əks etdirmir. İsfahanın Səfəvi dövlətinin paytaxtı olduğunu və Şah I Abbasın ipək satışını birbaşa öz nə-zarəti altında saxladığını nəzərə alsaq, «ermənilər» haqqında ya-zılanların birtərəfli olduğu qənaətinə gələrik. Paytaxıtın məhz Hörmüzə yaxın olan bir yerə (İsfahana) köçürülməsi də Şah I Abbasın planının tərkib hissəsi idi.

XVII əsrdə istehsal olunmuş xam ipəyin 90%-i xarici ökə-lərə aparılırdı. Bunu statistika da sübut edir. 1636-1638-ci illər-də Azərbaycanı qarış-qarış gəzmiş alman «səyyahı» Adam Olea-ri qeyd edirdi ki, bu illərdə Səfəvi dövlətinin ərazilərində ildə 20 min taya qədər xam ipək yığırdılar, onun cəmi 1000 tayı dövlə-tin ərazisində qalırdı, qalan hissəni isə "müxtəlif tələbatları" ödəmək üçün xarici ölkələrə aparırdılar. İran tarixçisi Əhməd Tac Bəxşin məlumatlarına görə, bu dövrdə "hollandlar Səfəvi dövlətinin ərazilərindən ildə 6 min taya qədər xam ipək aparır-dılar ki, bu isə ingilislərin apardıqlarından xeyli dərəcədə çox idi. Qalan bütün xam ipək taylarını şahın ciddi nəzarəti altında «erməni» tacirləri xaricə çıxarırdılar (257, 791; 378, 152). XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinə bir daha nəzər saldıq, bu imperiyanın iqtisadi baxımdan Avropa-nın həyatına göstərdiyi təsiri mənbələrin və elmi ədəbiyyatın im-kan verdiyi səviyyədə müəyyənləşdirməyə çalışdıq. Bu, tarixi gerçəklikdir ki, XVII əsrin I yarısı Səfəvi imperiyasının iqtisadi həyatının, onun qüdrətinin ən yüksək məqamı idi, Səfəvi imperi-yası ilə ticarət əlaqələri bütün XVII əsr boyu Avropa dövlətləri-nin, Moskva knyazlığının iqtisadi və siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır.

Əzimli Dilavər

230

NƏTİCƏ

XV əsrin II yarısından XVII əsrin I yarısına qədərki dövr-də beynəlxalq aləmdə dünyanın gələcək nizamını dəyişən hadi-sələr baş verdi. Avropalılar Hindistan ticarətinə çıxmaq üçün ye-ni yolu «kəşf etdilər». Tarixə «Böyük coğrafi kəşflər» adı altın-da düşmüş bu nadir hadisə Avropanın gələcək taleyində müstəs-na rol oynadı. Bu vaxta qədər dünyanın iqtisadi cəhətdən kasıb bölgəsi sayılmış Avropa xarici ticarət baxımından Şərq ölkələ-rindən bilavasitə asılı idi. Şərq ticarətində isə hökmranlıq möv-qeyi İtaliya şəhər-dövlətlərinə məxsus idi. Avropalılar Şərq məhsullarnı, o cümlədən uzun müddət ərzində qızıldan qiymətli sayılan ədviyyatı məhz İtaliya şəhər-dövlətlərinin müəyyən etdi-yi qiymətlərə almağa məcub idilər. İtaliya şəhər-dövlətlərinin bu sahədəki inhisarçılıq mövqeyi və onların qiymət artımı siyasəti avrpopalıları xeyli narahat edir, onları problemin həlli yolları ba-rədə düşünməyə vadar edirdi. Məhz bu dövrdə osmanlılar tərə-findən Konstantinopolun fəthi (1453) vəziyyəti daha da kəskin-ləşdirdi. Şərq ticarət yolları osmanlıların əlinə keçdi. Osmanlılar xarici ticarətə tam nəzarət etmək üçün yeni vergi sistemini tətbiq etdilər. İtalyan şəhər-dövlətlərinin Şərqlə ənənəvi ticarətinə ağır zərbələr endirildi. Ədviyyatın qiyməti həddən artıq bahalaşdı. Həmin dövrdə ədviyyatdan Avropada yalnız ərzaq məhsulu kimi deyil, təbabətdə və hərbi işdə də istifadə edirdilər. Avropa ölkə-lərinin həyatında baş verən iqtisadi inkişaf Qərb dövlətlərini bü-tün vasitələrlə bilavasitə Şərqə çıxmağa məcbur edirdi. Unutma-yaq ki, əsrlər boyu durğunluq dövrü keçirmiş Avropa iqtisadiy-yatı XII əsrdən etibarən çiçəklənməyə başlamışdı. Manufaktura istehsalı geniş surətdə inkişaf edirdi. Manufakturalar üçün yeni xammal mənbələri əldə etmək lazım idi. Bu xammal isə Şərq ölkələrində hasil olunan xam ipək idi. İpək ticarəti isə artıq bila-vasitə Osmanlı imperiyasının əlində idi. Yaranmış şəraitdə avro-


231

palıların qarşısında iki çıxış yolu dururdu: ya bütün Avropa dövlətlərini Osmanlı imperiyası ilə müharibəyə cəlb etmək, onu məğlubiyyətə uğratmaq, ya da Osmanlı dövlətinin ərazilərinə daxil olmadan Hindistana təhlükəsiz çıxışı təmin etmək. Birinci yol qeyri-məqbul və qeyri-real idi. Çünki Avropa dövlətləri ara-sında dərin ziddiyyətlər var idi və onlar Venesiya Respublikası-nın şərq ticarətində tutduğu inhisarçı mövqeyi ilə barışa bilmir-dilər. Venesiya Respublikası isə bu ticarətdə mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün artıq Osmanlı sultanları ilə danışıqlara başlamış, razılığa gəlmişdi. Doğrudur, ilk vaxtlarda Venesiya hakim dairə-ləri Osmanlı imperiysına qarşı çıxış etmək istədilər, lakin sonra bu çıxışın uğursuz olacağını anlayaraq, Şərq ticarətindəki inhi-sarçı mövqeyini əldə saxlamaq üçün osmanlılarla danışıqlara üs-tünlük vermişdilər. Bütün bunlar isə Avropa həyatına da təsirsiz qalmadı: avropalılar birinci yolun uğursuz olacağını düşünərək, Osmanlı imperiyasının ərazilərinə daxil olmadan dəniz yolu ilə Hindistana çıxmağı qərara aldılar. Beləliklə, Osmanlı imperiya-sının Şərq ticarət yollarına nəzarət etməsi və Venesiya Respubli-kasının Şərq ticarətində inhisarçı mövqe tutması Avropa dövlət-lərinin «Böyuk coğrafi kəşf»lərinə səbəb oldu. Portuqaliya okean yolu ilə Hindistana çıxış əldə etmiş ilk Avropa dövləti oldu. Bununla da Şərq ölkələri ilə Avropa arasında ikinci bir ti-carət yolu - okean xətti işləməyə başladı. «Böyük coğrafi kəşf-lər» yalnız Avropa həyatında deyil, bütün dünyada böyük dəyi-şikliklərlə müşayiət olundu. Tarix yenidən ümumiləşdi və ümumdünya səciyyəsi kəsb etməyə başladı. Avropa həyatı okean ticarətinə çıxışı olan və okean ticarətindən kənarda qalmış iki düşərgəyə bölündü. Bundan sonra Şərq ölkələri ilə münasi-bətlərdə həmin amil ciddi rol oynadı.

Həmin dövrdə Şərqdə üç güclü imperiya mövcud idi: Ağ-qoyunlu imperiyası, sonralar (1501) onu əvəz etmiş Səfəvi im-periyası, Osmanlı imperiyası və Misir Məmlüklər imperiyası. Bu dövlətlər Şərqdə hökmranlıq uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Onlardan hər biri Avropa ilə ticarət əlaqələrini öz nəzarətində

Əzimli Dilavər

232

saxlamağa çalışırdı. Ağqoyunlu-Osmanlı, Osmanlı-Səfəvi mü-barizəsi daha kəskin idi. Misir məmlüklərinin imperiyası bu dövrdə artıq tənüzzül mərhələsini yaşayırdı.

Beləliklə, XV əsrin II yarısından etibarən beynəlxalq aləm-də baş vermiş hadisələr Avropada və Şərqdə ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxardı. İki düşərgəyə bölünmüş Avropa dövlətləri Şərq ölkələrinə münasibət məsələsində bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən siyasi xəttə əməl edirdilər. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətləri üçün bu dövrdə iqtisadi maraqlar daha çox əhəmiyyət kəsb edirdisə, okean ticarətinə çıxışı olan Qərb dövlətləri siyasi maraqlara üstünlük verirdilər. Çünki okean tica-rətinə çıxışı olan Qərb dövlətlərinin rəhbərləri Osmanlı sultanla-rının fəthlərindən dərin təşviş hissi keçirirdilər. Osmanlı sultan-ları isə Avropanı fəth etməklə yanaşı, Hindistana yönələn okean ticarətinə çıxışı da əldə etmək istəyirdilər. Avropanın okean tica-rətindən kənarda qalmış dövlətləri ilkin mərhələdə Osmanlı im-periyası ilə normal münasibətlərin marağında deyildilər və hətta rəqibin sıradan çıxarılmasının tərəfdarı idilər, lakin daha sonra-lar həmin dövlətlər Avropanın okean ticarətini öz nəzarəti altına almış dövlətlərlə ziddiyyətlərdə olduqlarına görə Osmanlı impe-riyasının öncül Avropa dövlətlərini sıradan çıxarmaq siyasətini dəstəkləyirdilər. Onlar bu dövrdə osmanlıların nəzarəti altında olan Levant ölkələrində geniş ticarət aparırdılar. Levant ticarəti isə öz həcminə görə okean ticarətindən geridə qalmırdı. Avropa dövlətlərinin arasındakı ziddiyyətlərdən bəhrələnməyə çalışan Osmanlı sultanları bu ziddiyyətləri daha da dərinləşdirmək siya-səti yeridir, Avropanın okean ticarətindən kənarda qalmış döv-lətlərinə öz ərazilərində ticarət güzəştləri verirdilər. Bu elə bir dövrdə baş verirdi ki, həmin tarixi məqamda Avropanın okean ticarətinə çıxışı olan dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı əv-vəlcə Ağqoyunlu imperiyası, sonra isə onu əvəz etmiş Azərbay-can Səfəvi imperiyası ilə danışıqlar aparırdılar. Onların bu istəyi Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının strateji xəttinə uyğun idi. Çünki Osmanlı imperiyası onların Avropa ölkələri ilə ticarətini


233

iflic etmişdi. Portuqalların İran körfəzində möhkəmlənməsi Azər-baycan Səfəvi imperiyasını demək olar ki, ticarət blokadasına salmışdı. «İpək yolu»nu tam şəkildə ələ keçirmək istəyən Os-manlı Sultanı öz imperiyasının varlığına ən böyük təhlükə gör-düyü Səfəvilər imperiyasını sıradan çıxarmaq məqsədini güdürdü. Bununla kifayətlənməyən Osmanlı sultanı səfəvilərin Avropa ilə ticarət münasibətlərində mühüm rol oynayan, ənənəvi ticarət yolu olan Volqa-Xəzər yolunu, həmin dövrdə beynəlxalq ticarət mərkəzləri olan Kazanı və Həştərxanı da ələ keçirmək üçün böyük hərbi plan həyata keçirmək niyyətində idi. Belə olan halda Qırmızı dəniz ticarətini ələ keçirmiş osmanlılar bütün Xəzər ticarətinə sahib ola bilərdilər. Osmanlıların İran körfəzinə olan iddialarını da buraya əlavə etsək, Osmanlı imperiyasının dünya ticarət imperiyası olmaq niyyətləri gerçəkləşə bilərdi. Göründüyü kimi, bu maraqlar Səfəvi şahlarının maraqları ilə toqquşurdu. Çünki Səfəvi şahları da bütün Şərq aləmində ticarət vasitələrinə nəzarəti ələ keçirib sərhədlərini Avropaya qədər genişləndimək niyyətində idilər. Məhz bu məqsəd onları Avropanın Osmanlı impreiyasına qarşı olan dövlətləri ilə danışıqlara girməyə məcbur edirdi. Həmin dövrdə Avropanın okean ticarətindən kənarda qalmış dövlətləri də iqtisadi amil baxımından Səfəvi imperiyası ilə bilavasitə əlaqələrdə maraqlı olmuşlar. Səfəvi şahları da bu əlaqələrin dərinləşməsində maraqlı idilər. Buna görə də XVI əsrdə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrinə Volqa-Xəzər yolu ilə başlayan ingilislərə Səfəvi şahı geniş ticarət güzəştləri vermişdi.

Beynəlxalq aləmdə baş vermiş bu hadisələr Avropada si-yasi vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi, bölgədə bloklaşmanı sü-rətləndirdi. Nəticədə isə Avropada otuzillik müharibə (1618-1648) baş verdi. Ortuzillik müharibə əslində iqtisadi hökmranlıq uğrunda Avropa dövlətlərinin çəkişməsi faktlarından biri idi.

Baş vermiş hadisələr Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinə də ciddi təsir göstərdi. Osmanlı və Səfəvi imperiyaları arasında hökmranlıq uğrunda fasilələrlə iki yüz ildən artıq davam etmiş müharibələr iki türk dövlətinin iqtisadi və siyasi həyatını

Əzimli Dilavər

234

sarsıtdı. XVI əsr boyunca və XVII əsrin birinci yarısında dünya-da öncül sayılmış bu imperiyalar məhz bu səbəbdən artıq tənəz-zül dövrünə daxil oldular. Unutmayaq ki, bir dövlətin iqtisadiy-yatının çökməsi onun siyasi süqutunu sürətləndirir. Buna görə də orta əsrlərdə mövcud olmuş bu imperiyaların iqtisadiyyatının tənəzzülünün səbəblərinin öyrənilməsi bizim üçün xüsusi əhə-miyyət daşıyır. Zəngin iqtisadi və hərbi potensiala malik olan bu dövlətlər orta əsr Avropasının həyatında müstəsna rola malik ol-maqla, orada qərarlaşmağa başlayan Yeni Dünya nizamının tə-şəkkülündə də tarixi rol oynamışlar. Bu imperiyaların varlığı Avropa dünyasında yeni sistemin formalaşmasına rəvac verdi. Konkret desək, qlobal və regional miqyasda baş verən proseslər otuzillik müharibədən sonra Avropada Yeni Dünya nizamının yaranmasını istəyən dövlətlərin xeyrinə oldu. Problemə bu isti-qamətdən yanaşılması «antik Avropa» süqut etdikdən sonra orta əsrlərdə özünün iqtisadi vəziyyətini Şərqin zəngin potensialı he-sabına düzəldən Avropanın ictimai - iqtisadi cəhətdən inkişaf et-məsi, beynəlxalq aləmdə mövcud olan müvazinətin pozulması, Qərbin birinci yerə çıxması səbəblərinin aydınlaşdırılmasına yardım edir. Bu dövrdə Avropa həyatı təsərrüfat münasibətləri-nin yüksək səviyyədə inkişafı ilə səciyyələnir. Həmin dövrdə ti-carət şəbəkəsi genişləndi, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini əhatə etdi. Ticarət bir sıra dövlətlərin nəinki ictimai-iqtisadi, həm də siyasi inkişafında əhəmiyyətli rol oynayan amilə çevrildi, bey-nəlxalq əlaqələrin xarakterini müəyyən etməyə başladı.

Orta əsrlər tarixinin tədqiqi sübut edir ki, XV əsrin II yara-sından XVII əsrin II yarısına qədərki tarixi mərhələ Avropa döv-lətləri üçün böyük dönüş idi. Məhz bu dövrdə Avropada silki zümrələrin müstəqilliyinin qarşısı alındı, şəhərlərin özbaşına idarəçiliyi ləğv edildi və mütləq monarxiyalar quruldu. Mütlə-qiyyət Avropa dövlətlərinin gələcəkdə siyasi və iqtisadi cəhət-dən birləşməsinə ciddi təsir etdi, Qərbdə sənayenin, ticarətin və dənizçiliyin inkişafına təkan verdi. Avropadan fərqli olaraq Şərqdə bu proses geriyə doğru istiqamətləndi. Bu vəziyyətin


235

başlıca səbəblərindən biri köhnə ənənələrə uyğun olaraq Şərq aləmində dövlətçiliyin inkişafı idisə, digər amillərdən biri də Şərqdə mövcud olan böyük imperiyaların bir-biri ilə toqquşması idi. Həmin səbəblərin nəticəsi Şərqin hər iki türk imperiyası üçün uğursuz oldu. İqtisadi maraqlar naminə baş vermiş Os-manlı-Səfəvi müharibələri bölgədə böhranlar yaratdı. Bu isə sonralar bölgəni Avropanın və qonşu Rusiyanın (XVIII əsrin əv-vəllərindən) maraqlarında iqtisadi-siyasi çəkişmələr meydanına çevirdi. Oxşar siyasət müxtəlif vasitələrlə indi də davam etdiri-lir. Bu baxımdan orta əsrlər tarixinin daha dərindən araşdırılması dövrümüzün vacib məsələlərindən biridir. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin diplomatiyasında uğurlar qazanılması naminə bəhs etdiyimiz tarixi dövr daim xüsusi maraq obyektimiz olmalıdır.

Əzimli Dilavər

236

İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində

1.Aşurbəyli S.B. Şirvanşahlar dövləti (VI–XVI əsrlər). Bakı: Azərnəşr, 1997, 405s.

2.Azərbaycan tarixi (Ən qədim zamandan XX əsrədək). I c., Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərnəşr, 1994, 687 s.

3.Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, III c., (XIII–XVIII əsrlər). Məsul redaktor: Oqtay Əfəndiyev. Bakı: Elm, 1999, 534 s.

4.Bartold V.V. Müsəlman dünyası tarixində Xəzəryanı bölgə-lərin yeri. Akademik Z.Bünyadov və t.e.n. E.Ağayevanın tərcü-məsində. Bakı: Elm, 1999, 159 s.

5.Çələbi Evliya. Səyahətnamə. Türk dilindən işləyəni və şərh-lərin müəllifi Seyidağa Onullahi. Bakı: Azərnəşr, 1997, 87 s.

6.Əbdürrəşid əl–Bakuvi. Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökm-darın möcüzələri. Ərəbcədən tərcüməsi, müqəddimə və şərhləri akademik Ziya Bünyadovundur. Bakı: Şur, 1992, 173 s.

7.Əfəndiyev O. Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azər-nəşr, 1993, (müəyyən əlavələrlə 2007-cı ildə yenidən nəşr olun-muşdur) 299 s.

8.Əhmədov B.A. 1579–1581–ci illər ekspedisiyası və İngiltərə–Azərbaycan ticarət əlaqələrinin kəsilməsi səbəbləri // S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi əsərləri, Tarix və fəlsəfə elmləri seriyası, Bakı, 1967, № 3, s. 87-93.

9.Əhmədov B.A. XVII əsrin birinci yarısında İngiltərənin Şərq siyasəti. Bakı: Nafta-press, 1998, 234 s.

10.Əlibəyov İ.V. Osmanlı dövründə Türkiyədə dövlət-iqtisadiy-yat münasibətləri / Türkiyə Respublikası və Osmanlı dövləti.


237

Türkiyə Cümhuriyyətinin 75 illiyi və Mustafa Atatürkün xatirə-sinə həsr edilmiş elmi konfransın (Bakı, noyabr, 1998-ci il), Os-manlı imperiyasının 700 illiyinə həsr edilmiş elmi sessiyanın (Bakı, 7 may 1999-cu il) materialları. Bakı: Elm, 2000, s. 113-129.

11.Fərzəlibəyli Ş.F. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). Bakı : Kür, 1999, 241 s.

11a.Gözəlova Y.H. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələri. Bakı: Elm, 2005, 160 s.

11b.Həsənəliyev Z. XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin beynəlxalq əlaqələri. Bakı: Nurlan, 2007, 344 s.

12.İbrahimov C.M. Məşhur rus səyyahı Afanasi Nikitinin Azərbaycana səyahəti. (Oxunmuş mühazirənin steneoqramı). (Azərbaycan SSR Siyasi və elmi bilikləri yayan cəmiyyət). Bakı: 1956, 34 s.

13.Kalankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Müqəddimə, tərcümə, qeyd və şərhlər akademik Ziya Bünyadovundur. Bakı: Elm, 1993, 269 s.

14.Kruşinski Y.T. Xristian səyyahın tarixi. Səfəvilər dövlətinin süqutuna dair qiymətli ilkin mənbə. Farscadan tərcümə edəni və çapa hazırlayanı Şahin Fazil. Bakı: Azərnəşr, 1993, 102 s.

15.Qasımov X.S. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı: Aspoliqraf, 2008, 448 s.

16.Quliyev Ə.S. XVI əsrin ortalarında Azərbaycan Səfəvilər dövlətində sənətkarlıq istehsalı (Mikel Membrenin «Səyahəna-mə»si əsasında) / Şah İsmayıl Xətai. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin təsis etdiyi «Şah İsmayıl Xətai» qrupunun birgə keçirdiyi IV elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı: 2007, s.116-120.

17.Mahmudov Y.M. Səyyahlar Azərbaycana gəlir, Bakı: Gənclik, 1977, 140 s.

Əzimli Dilavər

238

18.Mahmudov Y.M. İngilis səyyahı Azərbaycanda // Elm və həyat jurnalı, Bakı: 1977, № 8, s.32-33.

19.Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət. Bakı: Gənclik, 1980, 120 s.

20.Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı-XVII əsrin əvvəlləri) / V.İ.Lenin adına APİ-nin 60 illiyinə həsr olunmuş elmi konfran-sın materialları. Bakı: APİ-nin nəşri, 1981, s. 246-247.

21.Mahmudov Y.M. Moskva kompaniyası. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10 cilddə, c.VII., Bakı: 1983, s.70-71.

22.Mahmudov Y.M. «Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan». Bakı: Gənclik, 1985, 186 s.

23.Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri: Ağqoyunlu dövrü (XV əsrin II yarısı). Bakı: ADU, 1986, 91 s.

24.Mahmudov Y.M. Azərbaycan-Şərqlə Qərb arasında qızıl körpü. Azərbaycan diplomatiyası. Müstəqil elmi-kütləvi jurnal, Bakı: 1993, s.10-16.

25.Mahmudov Y.M. «Azərbaycan tarixi. İntibah dövrü». Bakı: Altay dünyası, 1996, 80 s.

26.Mahmudov Y.M. Azərbaycan diplomatiyası. «Azərbaycan diplomatiyası» jurnalının nəşri. Bakı: 1996 (müəyyən əlavələrlə 2006-cı ildə yenidən nəşr olunmuşdur). Berchet G. La Respublica di Venezia e la Persia. – Torino: 1865, 289 s.

27.Məmmədova Ş.K. "Xülasət Ət-Təvarix" Azərbaycan tarixi-nin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 116 s.

28.Mirzəyeva E.Q. Orta əsr Azərbaycan şəhərlərində gömrük qaydalarına dair (XVI-XVII əsrlər) / Azərbaycan Gömrüyü: tari-xi ənənələr və müasirlik. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında Dövlət Gömrük Komitəsi yaradılmasının 15 illiyinə həsr olunur. Bakı: Elm, 2007, s.71-81.


239

29.Nemətova M.X. Şirvanın XIV – XV əsrlər tarixinin öyrənil-məsinə dair (Epiqrafik abidələr əsasında). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1959, 142 s.

30.Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. Bakı: Çaşıoğlu, 2000, 197 s.

31.Onullahi S.M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı: «Elm», 1982, 278 s.

32.Pyer Davit. Dünya və ya onun dörd tərəfinin ümumi təsviri. Kornel Lö Brən. Moskoviya, İran və Şərqi Hind adalarına səyahət. Fransız dilindən tərcümə edən: Sayalı Əliyeva. Bakı: Nurlan, 2006, 88 s.+30.

33.Süleymanov Nizami. Səfəvi dövlətinin təsərrüfat həyatı. Bakı: Elm, 2006, 397 s.

34.Şardən Jan. Səyahətnamə. Fransız dilindən tərcümə edən Vaqif Aslanov. Bakı: Elm, 1994, 91 s.

35.Şklovski V.B. Səyyah Marko Polo. Bakı: Gənclik, 1973, 251 s.

36.Tehrani Əbubəkr. Kitabi – Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə edən, ön söz, şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rəhilə Şükürova. Bakı: Elm, 1998, 335 s.

37.Venesiyalılar Şah I Təhmasibin sarayında (Mikel Membre və Vinçenso Alessandri). İngilis dilindən tərcümə, ön söz, giriş və şərhlər AMEA-nın müxbir üzvü Oqtay Əfəndiyevindir. Bakı: Təhsil, 2005, 112 s.

38.Vəlixanlı N.M. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993, 153 s.

39.Vəzirov S.Ə., İsayev A.S. Bakı neft sənayesi: Təkamül tarixi, yeni faktlar, rəqəmlər. Bakı: Elm, 1998, 69 s.

40.Vilayəti Ə.Ə. Şah İsmayıl Səfəvi dövründə İranın xarici əlaqələr tarixi. Bakı: Əlhuda, 1998, s.421 s.

Əzimli Dilavər

240

Türk dilində

41.Akgündüz Ahmed, Öztürk Said. 700. Yılında Bilinmeyen Os-manlı. Osmanlı Araştırmalar Vakfi. OSAV. İstanbul: 2000, 528 s.

42.Aktepe M.Münir. Osmanlıların Rumelide ilk fethettikleri çimbi kalası // Tarih Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakultesi, Cilt. 1, sayı.2, Mart 1950. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, s.283-308.

43.Aka İsmail. Diyarbakırda Akkoyunlu hakimiyeti // Türk Kulturü, Aylık dergi, Sayı.325, Yıl. XXVIII, Mayıs.1990, Ankara Üniversitesi Basımevi, s.296-303,

44.Aka İsmail. Selçuklu Sonrası Orta Doğuda Türk Varlığı. Ge-nel Türk tarihi. 10 cilt, c.4., Editor Hasan Celal Yüzel, prof. dr. Ali Birinci. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara: 2002, s.315-350.

45.Atasoy Nurlan. Osmanlı ipekli kumaşları. Osmanlı Uygarlığı. 2 cilt, 2., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.760-787.

46.Aydüz Salim. XIV-XVI asırlarda Avrupa ateşli silah teknolo-jisinin osmanlılara aktarılmasında rol oynayan avrupalı teknis-yenler (TAİFE-İ EFRENCİYAN) // Türk Tarih Kurumu, belle-ten, Cilt.LXII, Sa.235, Aralık, 1988. Ankara: Türk Tarih Kuru-mu basımevi, 1999, s.791-804.

47.Balkan Selva (Roma). Güney–Doğu Asiyada Osmanlı impe-ratorluğu etkileri // Türk kültürü, Sayı 439, yıl. XXXVII, Kasım, 1999, s.641-648.

48.Babinger Frans. Fatih Sultan Mehmed ve İtaliya. Türkçeye çeviren Bekir Sitki Baykal // Türk tarih kurumu, Bell, c.XVII, sayı: 65. Ankara: 1953, s.41-82.

49.Barkan Ömer Lütfi. Osmanlı devrinde Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan beye ait kanunlar. Tarih Vesikaları, Sayı: 2, Ağustos 1941, Cilt: 1, s.91-106.


241

50.Barkan Ömer Lütfi. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan beye ait kanunlar. Tarih Vesikaları, Sayı: 3, Birinciteşrin, 1941, Cilt: 1, s.184-197.

51.Baykara Tuncer. İzmir şehri tarihi. Bornova-İzmir: EGE Universitesi Matbaası, 1974, 140 s.

52.Baykal Bekir Sitki. Uzun Hasanın osmanlılara karşı katı mü-cadeleye hazırlıkları ve Osmanlı-Akkoyunlu harbinin başlaması. Türkmen Akkoyunlu İmperatorloğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.235-242.

53.Baykal Bekir Sitki. Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan reka-betinde Trabzon meselesi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolo-jisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.145-152.

54.Bilecik Gülberk. Fetihten sonra İstanbulda ticaret yapılarının gelişimi. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye ya-yınları. Ankara: 2002, s.764-770.

55.Bizbirlik Alpay. «Tereke Defterleri» ve Edirne Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.731-735.

56.Braudel Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. c.II. çev: M.Ali Kılıçbay. İstanbul: 1990, 752 s.

57.Brockelmann Carl. İslam Ulusları ve devletleri tarihi. Türk-çeye çeviren. prof. Dr. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Ku-rumu Basımevi, 1992, 511 s.

58.Bulut Mehmet. XVII. Yüzyılın ilk yarısında hollandalı tüccarların Osmanlı bölgelerindeki faaliyetleri. Osmanlı. 12 cilt,

Əzimli Dilavər

242

3 c., İktisat. Editör: Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.210-220.

59.Burian Orhan. Türk-İngilis münasibetinin ilk yılları // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt.IX, sayı: 1-2. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, Mart-Haziran 1951, s.1-17.

60.Burian Orhan. Türkiye hakkında dört ingilis seyahatnamesi // Türk Tarihi Kurumu, Belleten, Cilt: XV, Nisan.1951. Ankara: 1951, s.223-245.

61.Çağatay Neşet. Akkoyunlular. Türkmen Akkoyunlu İmpara-torluğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.43-50.

62.Çuvarlı Mustafa. Kapitülasyonların Mahiyeti ve Osmanlı Devletinin Yıkılışındakı Rolü // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20 / sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.156-164.

63.Dalsar Fahri. Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursada ipekçi-lik. İstanbul: 1960, 262 s.

64.Danişmend İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Тarihi Kronolojisi 4-5. cilt.2. M.1513-1573. H.919-981, İstanbul: Türkiye yayın evi, 1971, 80 s.

65.Dirimtekin Feridun. İstanbulun Fethi. İstanbul: Belediye mat-baası, 1949, 272 s.

66.Doğan Cahit. Kapitülasyonların siyasi ve iktisadi sepepleri // Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Yıl.: 2, Cilt. 2, Sayı. 7, Ağustos, 1980, s.127-166.

67.Eickhoff Ekkehard (Emeki Büyük elçi-Almaniya). Akdeniz-deki Osmanlı Deniz cephesi. (XVI-XVIII yüzyıl). Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Editör: Güler Eren. Ueni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.384-391.


243

68.Ekinçi İlhan. Kızıldenizin güneyinde rekabet-Şeyx Said ve Fersan adaları meselesi // Türk tarihi kurumu, Cilt: LXIX, Sa. 255, Ağustos, 2005, s.567-599.

69.Erdem İlhan, Mustafa Uyar. Akkoyunlular-Akkoyunluların Tarih Sahnesine Çıkışları ve Kökenleri. Genel Türk tarihi. 10 cilt, c.4., Editor Hasan Celal Yüzel, prof. dr. Ali Birinci. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.365-379.

70.Erşahin Seyfettin. Akkoyunlular. Siyasal, Külturel, Ekono-mik ve Sosyal Tarih. Ankara: 2002, 317 s.

71.Ertaylan İsmail H. Trabzonun Fethi. Türkmen Akkoyunlu imperatorluğu. Ankara: 2003, s.153-172.

72.Giorgio Rota. Safevi İranı ile Venedik Cumhuriyeti Arasın-dakı Diplomatik İlişkilere Genel Bir bakış. Çeviren: Nasun Uslu. Türkler. 20 cilt, 6., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.899-906.

73.Gögebakan Göknur. Döğu Anadolunun Osmanlı Hakimiye-tine Girişi. Türkler. 20 cilt, 9., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.459-467.

74.Gökbilgin M.Tayyib. XVI yüzyıl başlarında Trabzon livası ve Doğu Karadeniz bölgesi // Belleten, cilt XXVI, sayı 102 (Nisan 1962) den ayrıbasım. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1962, s.293-337.

75.Gudiashvili David. XV–XVII yüzyıllarda Türkiyede ipekli kumaş dokumacılığı. Osmanlı. 12 cilt, 3c., İktisat. Ankara: 1999, s.86-96.

76.Gündoğdu Abdullah. Osmanlılar ve Dünya ticareti. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 1999, s.45-50.

77.Gürsel Haluk F. Tarih boyunca Türk-Rus ilişkileri. İstanbul: 1968, 252 s.

Əzimli Dilavər

244

78.Hakı Aydın. XVI yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı-Rus ticari ilişkileri // Belgelerle Türk Tarhi dergisi, Aylık Tarih ve Kültür Dergisi, İstanbul "Menteş" Matbaası, Mayıs 1969, №20, s.29-40.

79.Hammer Joseph Von. Osmanlı tarihi. 2 cilt, cilt.II., çeviren Mehmet Ata. İstanbul: 1990, 534 s.

80.Hinz Valter. Uzun Hasan ve Şeyx Cüneyd. Türkmen Akkoyunlu imparatorluğu. Ankara: 2003, s.97-116.

81.Hoca Sadeddin Efendi. Tacüt-tevarih. 5 cilt, III c., Milli Egitim Basımevi. İstanbul: 1979, 390 s.

82.İbn Kemal. Tevarih-i Al-i Osman. VII defter. Ön söz, indeks ve içindekileri hazırlayan Dr. Şerafettin Turan. Ankara: 1954, 625 s.

83.İnalcık Halil. İstanbul Fethinin yakın sebepleri // Ankara Üniversiteti Dil ve Tarih – Coğrafya fakültesi Dergisi, c. XI, sayı: 2,3,4, Haziran–Eylul–Aralık. 1953. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.345-354.

84.İnalcık Halil. Mehmed II. İslam ansiklopedisi. c.VII. – İstanbul: «Maarif» basımevi, 1957, s.524.

85.İnalcık Halil. Bursa: XV asırda sanayi ve ticaret tarihine dair vesikalar // Türk tarih kurumu, belleten, Ankara, 1960, c. XXIV, sayı.93. s.45-102.

86.İnalcık Halil. Osmanlı imperatorluğu // Türk Dünyası Araştırmaları, 1994, Aralık. №93, s.145-175.

87.İnalcık Halil. Osmanlı tarihine toplu bir bakış. Osmanlı. 12 cilt, I., Siyaset. Editor: Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 1999, s.37-116.

88.İnalcık Halil. Osmanlı imparatorluğunun ekonomik ve sosyal tarihi. Editör Halil İnalcık ve Donald Quataert. I. Cilt: 1300-1600. Türkçeye çeviren Halil Berktay. Eren Yayıncılık, 2000, 496 s.


245

89.İnalcık Halil. Osmanlı imparatorluğu. Klassik çağ (1300-1600). Çevirən: Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı kredit yayınları, 2003, 285 s.

90.İnalcık Halil. Osmanlı Tarihinde Dönemler: Devlet-Toplum-Ekonomi. Osmanlı Uygarlığı. 2 cilt, 1., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.30-235.

91.İnalcık Halil. Siyaset, Ticaret ve Kültür Etkileşimi. Osmanlı Uygarlığı. 2 cilt, 2., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.1048-1089.

92.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.I., İstanbul: 1988, s.17-19.

93.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.5., İstanbul: 1992, s.108-117.

94.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.22., Türkiye Diyanet Vakfı. İstanbul: 2000, s.361-365.

95.İsmail Hacıfettah OĞLU. Kuruluşundan Fethine Trabzonun kısa tarihi ve fethi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.117-126.

96.İzgüzer Ahmet Zeki. Osmanlı imparatorluğu tarafindan Avusturyaya verilen ticari imtiyazlara dair // Türk Dünyası Araştırmaları, Nisan 89. 59, 10 yıl, s.75-86.

97.Kalman Benda. Hristiyan Birliği ve XV asırda Osmanlı imperatorluğu–Macarıstan münasebetleri. Tarih Dergisi, Sayı: 28-29, 1974-1975, İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesi matbaası, İstanbul, 1975, s.83-112.

98.Kavas Ahmet. Osmanlı Devletinin Afrika kitasında hakimiy-yeti ve nüfuzu. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.421-430.

Əzimli Dilavər

246

99.Kılıç Remzi. Kanuni Sultan Süleymanın İrakeyn seferi (1533 -1535) öncesi Anadoluda ortaya çıxan bazı geişmeler // Türk Araştırma Enstitüsü. Türk Kültürü, Sayı, 442, Yıl. XXXVIII, Şubat, 2000, s.85-102.

100.Kırzıoğlu Fahrettin. Osmanlıların Kafkaz Ellerini Fethi (1451-1590). T.T.K. Yay. Ankara: 1993, 550 s.

101.Kitabçı Zekeriya. Osmanlıların Orta Afrika Politikası: askeri, ticari ve siyasi ilişkiler. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.411-420.

102.Konukçu Enver. Osmanlı-Akkoyunlu. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.279-306.

103.Köymen Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun kuruluşu // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafiya Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 1-3, Mart- Haziran-Eylul 1957. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1957, s.97-191.

104.Küçükdağ Yusuf. Osmanlı devletinin Şah İsmailin Anadoluyu şiileştirme çalışmalarını engellemeye yönelik önlemeleri. Osmanlı. 12 cilt, 1., Siyaset. Yeni Türkiye yayınlar. Ankara: 1999, s.269-281.

105.Kütükoğlu Mübahat. XVIII yüzyılda İngiliz ve Fransız Korsanlık Hareketlerinin Akdeniz Ticareti Üzerindeki Etikileri // Belgelerle Türk Tarihi Dergisi (BTTD), Tertip-Baskı, Menteş Matbaası, Eylül 1968, №12, s.57-71.

106.Kütükoğlu Bekir. Osmanlı-İran siyasi münasibetleri. I. 1578-1590. İstanbul: Edebiyat Fakültesi matbaası, 1962, 232 s.

107.Mantaran Robert. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı imparatorluğu ve Asya ticareti // Çeviren: Zeki Akıkan. Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt. LI, Sa. 201, Aralık 1987, Türk Tarih Kurumu basımevi, 1988, s.1433-1443.

108.Mantaran Robet. XVII. Yüzyılın ikinci yarısında Doğu Akdenizde ticaret, Deniz korsanlığı və gemiler kafileleri // Türk


247

Tarih Kurumu, Belleten, Cilt: LXI, Sa, 203, Ağustos. 1988. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1988, s.685-695.

109.Memmedov Hüsamettin Karamanlu. XVI-XVIII. Yüzyıllar Osmanlı-Safevi savaşları. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.502-508.

110.Murphey Rhoades. Fatih Sultan Mehmet döneminde osmanlı iç ve diş siyaseti. Osmanlı. 12 cilt, I., Siyaset. Ankara: 1999, s.239-246.

111.Mükrimin Halil Yinanç. Akkoyunlular. Türkmen Akko-yunlu İmparatorluğu. Siyasal, Sosyal ve Kultürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Ankara: 2003, s.21-42.

112.Ocak Ahmet Yaşar. Osmanlı kaynaklarında ve Modern Türk tarihçiliğinde Osmanlı-Safevi münasibetleri (XVI-XVII yüzyıllar) // Türk Tarih Kurumu, belleten, cilt: LXVI, sayı.246, Ağustos 2002. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 2002, s. 503-516.

113.Ortaylı İlber. Otlukbelne dair. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.307-308.

114.Özbaran Salih. Osmanlı imparatorluğu ve Hindistan yolu. Onaltıncı yüzyılda Ticaret Yolları üzerinde Türk-Portegiz Rekabet ve ilişkileri // Tarih Dergisi, İstanbul Universitesi Edebiyat Fakültesi, Sayı: 31, Mart 1977. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası,1978, s.66-146.

115.Öztuna Yılmaz.T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türküye tarihi. 12 cilt, c.4., İstanbul: Ticaret Matbaacılık Sanayii A.Ş. Matbaası, 1964, 285 s.

116.Öztuna Yılmaz.T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye tarihi. 12 cilt, c.6., İstanbul: Ticaret Matbaacılık Sanayii A.Ş. Matbaası,1965, 285 s.

117.Öztuna Yılmaz. Türk ve Dünya tarihinde Fatih // Türk mecmuası, cilt:1, Sayı.2, sıra: 26, 1 mart 1967, yıl:3, s.16-22.

Əzimli Dilavər

248

118.Öztuna Yılmaz. Kanuni Sultan Süleyman. Türk Büyükleri Dizisi: 117. Kültür Bakanlığı, 1989, 163 s.

119.Sarıtaş Mehmet. Osmanlıdan Cumhuriyete Geçişin Sosyo-Ekonomik Dinamikleri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.88-96.

120.Sayılı Aydın. Üçüncü Muradın İstanbul Rasathanesindeki mücessem Yer küresi ve Avrupa ile kültürel temaslar // Türk Tarih Kurumu, belleten, cilt. XXV, 1961, sayı:99. Ankara, 1961, s.397-435.

121.Selahattin Tansel. Osmanlı kaynaklarına göre Fatih Sultan Mehmedin siyasi ve askeri faaliyeti. Ankara: 1953, Türk Tarih Kurumu basımevi, 1953. 356 s.

122.Selahattin Tansel. Trabzon Rum imperatorluğunun ortadan kaldırılması. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.243-248.

123.Selahattin Tansel. Fatihin Doğu siyaseti. Türkmen Akko-yunlu imperatorluğu. Ankara: 2003, s.173-188.

124.Soysal İsmail. Fransız ihtilalı. Türk–Fransız Diploması münasebetleri (1789 -1802). 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih basımevi, 1987, 383 s.

125.Sümer Faruk. Çukur-ova tarihine dair araştırmalar (Fethten XVI yüzyılın ikinci yarısına kadar) // Tarih Araştırmaları dergisi, cilt. 1, sayı, 1. Ankara-1963: Ankara Universitesi basımevi, 1964, s.1-113.

126.Sümer Faruk. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolu (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri). Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü yayınları. Tarih Dizisi №2. Güven matbaası, Ankara: 1976, 265 s.

127.Sümer Faruk. Akkoyunlular // Türk Dünyası Araştırmaları, 40.Şubat 1986, p.k. 94, Aksaray/İstanbul: 1986, s.1-38.


249

128.Şenel Sennur. Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 2002, s. 736-743.

129.Tabakoğlu Ahmet. Osmanlı iktisadi yapısının ana hatları. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat Editör. Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.17-31.

129a.Tavernier J.B. XVII. Asır ortalarında Türkiye üzerinden İran’a seyahat. Çeviren: Ertuğrul Gültekin. İstanbul: Kervan kitabçılık basın sanayi ve ticaret A.Ş., 1980, 113 s.

130.Togan A.Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine giriş. Cilt I. En eski devirlerden 16 asra kadar. 3 Baskı. İstanbul: 1981, 537 s.

131.Toksoy Ahmet. Osmanlı Devletinin Kuruluşu ve Osmanlı-Erzincan İlişkileri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.394-401.

132.Toksoy Ahmet. II Bayezid Döneminde Osmanlı-Safevi İlişkileri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.416-419.

133.Turan Şerafettin. Venedikte türk ticaret merkezi. (Fondaco dei Turchi) // Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt: XXXII, №126, Nisan. 1968. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1968, s.247-277.

134.Turan Şerafettin. Fatih Mehmet-Uzun Hasan mücadelesi ve Venedik. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.189-234.

135.Türk Ansiklopedisi: 33 cilt, cilt XXVIII., Ankara: Milli Egitim basımevi, 1980, s.339-358.

136.Tursun Bey. Koyluhisar ile Trabzonun fethi ve Uzun Hasa-nın tedibi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.127-128.

Əzimli Dilavər

250

137.Uzunçarşılı İ.H. Karamanoğulları devri. Vesikalarından: İbrahim beyin Karaman imareti vakfiyesi // Türk Tarih Kurumu, bell, c.I, sayı.1. Ankara: 1937, s.156-143.

138.Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Osmanlı tarihi. 4 cilt, III cilt., 2. Kısım. XVI yüzyıl ortalarından XVII yüzyıl sonuna kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1954, 656 s.

139.Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyun-lu, Karakoyunlu devletleri. II Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1969, 297 s.

140.Uzunçarşılı İ. Osmanlı Tarihi. 4 cilt, II cilt., İstanbulun fet-hinden Kanuni Sultan Suleymanın ölümüne kadar. Ankara: 1988, 756 s.

141.Ümit Koç. Klasik Dönem Anadolu Sanayii Üzerine Bir Degerlendirme (1500-1605). Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.771-780.

142.Vallerşteein İmmanuel - Faruk Tavak. Osmanlı imparator-luğu, Akdeniz ve Avrupa Dünya ekonomisi (1560-1800). Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat. Ankara: 1999, s.202-209.

143.Veinstein Gilles. İtalyanlardan osmanlılara: Onaltıncı yüz-yılda Kuzey Karadeniz kıyılarının durumu // Türk Dünyası Araştırmaları, ETAM A.Ş., Matbaa tezisleri, №95, Nisan 1995, s.152-166.

144.Yazqan Turan. Osmanlı zaferlerinin temeli: Ekonomi. Ustalar Konuşuyor. Ankara: Türk Edebiyatı vakfı yayınları, 2002, s.142-157.

145.Yılmaz Ömer Faruk. Fatih sultan Mehmed Han. Osmanlı yayınları. I. Baskı. İstanbul: Ağustos 2000, 402 s.

146.Yücel Yaşar. Fatihin Trabzonu fethi öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu ilişkileri // Türk Tarih Kurumu, Cilt. XLIX, Sa.194, Ağustos, 1985, s.287-311.


251

147.Yücel Yaşar, Sevim Ali. Türkiye tarihi, III. Osmanlı dönemi (1566-1730). Ankara: 1991, 359 s.

148.Yücel Yaşar. Reformçu bir hükümdar Fatih Sultan Mehmed // Türk Tarih Kurumu, belleten, Cilt: LV, Sa.212, Nisan, 1991, s.79-86.

149.Yücel Yaşar. Fatihin Trabzonu fethi öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu ilişkileri. Türkmen Akkoyunlu İmperator-luğu. Ankara: 2003, s.129-144.

150.Zaim Sabahaddin. Yükselme devrinde Osmanlı Devletinin iktisadi durumu. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., Ankara: 1999, s.32-43.

Rus dilində

151.Абидова М.А. К истории внешней политики государ-ства Ак-Коюнлу (Война с Турцией 1472-1473 гг.) / Труды Среднеазиатского государственного университета им. В.И.Ленина, Всеобщая история, Ташкент: Издательство САГУ, 1959, с. 47-53.

152.Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. Москва.: Наука, 1991, 302 с.

153.Ализаде А.А. Социально-экономическая и политичес-кая история Азербайджана XIII–XIV.вв. Баку: Издателство Акад. Наук Аз. ССР, 1956, 420 с.

154.Альтман М.М. Из истории торгово–дипломатических связей Москвы и Ширвана // Труды Института истории им. А.Бакиханова, Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1947, Т. I, с.150-166.

155.Английские путешественники в Московском государ-стве в XVI веке. Перевод с английского Ю.В.Готье. Л.: 1937, 306 с.

156.«Английское серебро XVI–XX веков: выставка. Москва-Ленинград. 1977. «Английское серебро XVI–XX

Əzimli Dilavər

252

веков из собраний Великобритании: каталог выставки: (Пер. с англ.). М.: Советский Художник, 1977, 64 с. ил.,14.

157.Анучин В.А. Географический фактор в развитии об-щества. М.: Мысль, 1982, 335 с.

158.Ахмедов Б.А. Третья экспедиция англичан в государ-ство Сефевидов (1565 - 1567 гг.) // Ученые записки Азербай-джанского Государственного Университета, серия истории и философии, Баку: 1966, №8, с.90-97.

159.Ахмедов Б.А. Экспедиция 1579-1581 гг. и причины прекращения торговых сношений между Англией и Азер-байджаном // Ученые записки АГУ, серия истории и фило-софии, Баку: 1967, №3, с.87-93.

160.Ахмедов Б.А. Из истории торговых сношений Англии с государством Сефевидов (II половина XVI века). Авторе-ферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук Азербайджанского Государственного Университета им. С.М.Кирова, Баку: Бакинский Государст-венный Университет, 1967, 30 с.

161.Ашрафян К.З. Средневековый город Индии XIII-сере-дины XVIII века. М.: Наука, 1983, 230 с.

162.Ашурбейли С.Б. Баку в XVI-XVIII вв. по описанию путешественников // Изв. АН Азербайджанской ССР, 1947. №1, с.63-72.

163.Ашурбейли С.Б. «Сеяхат-наме» Эвлия Челеби как ис-точник по изучению социально-экономической и полити-ческой истории городов Азербайджана в первой половине XVII века / XXV Международный конкурс востоковедов. Доклады делегации СССР. М.: Издательство восточной литературы, 1960, 11 с.


253

164.Ашурбейли .С.Б. Индийские купцы в средневековых городах Азербайджана и Ширвана // Журнал Народы Азии и Африки, 1964. №4, с.92-96.

165.Ашурбейли С.Б. Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.). Баку: Элм, 1983. 341 с.

166.Ашурбейли С.Б. Экономические и культурные связи Азербайджана с Индией в средние века. Баку: Элм, 1990, 149 с.

167.Ашурбейли С.Б. История города Баку в период средневековья. Баку: Азербайджанское Государственное Издательско-Полиграфическое объединение, 1992, 401 с.

168.Байбуртян В.А. Армянская колония Новой Джульфы в XVII веке. Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1969, 168 с.

169.Баладзори. Книга завоеваний стран. Арабский текст и перевод в извлечениях проф. П.К.Жузе. Материалы по истории Азербайджана: выпуск 3. перевод П.К.Жузе. Баку: Издательство общества обследования и изучения Азербайджана, 1927, 70 с.

170.Барбаро и Контарини о России (к истории итало-русских связей в XV в). Л.: Наука, 1971, 274 с.

171.Бартольд В.В. Мусульманский мир. Петроград.: Пг: Наука и школа, 1922, 93 с.

172.Бартольд В.В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Общество обследования и изучения Азербайджана. Баку: 1925, 150 с.

173.Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. Лекции, читанные в Университете и в Ленинград-ском институте живых восточных языков. Ленинград. Инс-титут живых восточных языков. Издательство 2-ое. Л.: 1925, 317 с.

Əzimli Dilavər

254

174.Бартольд В.В. Сочинения. Т.VI, М.: Наука, 1966, 784 с.

175.Беленицкий А.М. К вопросу о социальных отношениях в Иране в Хулагуидскую эпоху. с.112-128. // Советское востоковедение. V. Издательство Академии Наук СССР. М-Л.: 1948, 338 с.

176.Бессмертный Ю.Л. Феодальная деревня и рынок в Западной Европе XII– XIII веков. М.: Наука, 1969, 371 с.

177.Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние века. Очерки демографической истории Франции. М.: Наука, 1991, 235 с.

178.Бидлиси Шараф–хан ибн Шамсаддин. Шараф–наме. Пер., предисл., примеч. и прил. Е.И.Васильевой. В 2-х тт. Т. 2. М.: Наука, 1976, с.350.

179.Бодянский В.А. Бахрейн (к истории стран Персидского залива). М.: Наука, 1962, 161с.

180.Бродель Фернан. Материальная цивилизация. Экономика и капитализм XV – XVIII вв. В 3-х тт. Т.2. Игры обмена. Перевод с французского доктора исторических наук Л.Е.Куб-беля. Вступительная статья и редакция доктора исторических наук Ю.Н.Афанасьева. М.: Прогресс, 1988, 631 с.

181.Бродель Фернан. Материальная цивилизация. Экономи-ка и капитализм XV– XVIII вв. В 3-х т. Т.3. Время мира. Перевод с французского доктора исторических наук Л.Е.Куббеля. Вступительная статья и редакция доктора исторических наук Ю.Н.Афанасьева. Москва.: Прогресс, 1992, 679 с.

182.Брукс М. Нефть и внешняя политика. Перевод с английского и вступительная статья И.Арсеньева. М.: Иноиздат, 1949, 174 с.

183.Бушев П.П. О русском посольстве в Иран в конце XVI столетия. // Журнал: Народы Азии и Африк, 1968, №2, с.55-63.


255

184.Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений русского и Иранского государств в 1586-1612 гг. (по русским архивам). М.: Наука, 1976, 478 с.

185.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том.I. СП.б.: 1890, 453 с.

186.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том II.СП.б.: 1892, 445 с.

187.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том. III. СПб.: 1898. 731 с.

188.Вторая записка Абу Дулафа. Институт народов Азии. Издание текста, перевод, введение и комментарии П.Г.Булгакова и А.Б.Халидова. М.: Наука, 1960, 110 с.

189.Гарсиа Санс Анхель. Экономика и Общество в ХVI-ХVII вв. История человечества. В 7-и томах. Т. V. (XVI-XVIII века). Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско: Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.131-142.

190.Гасанзаде Д. Г. Англо-Сефевидские отношения в конце XVI-начале XVII веков. (по материалам английских источ-ников). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук Бакинского Государ-ственного Университета, Баку: Бакинский Государственный Университет, 1991, 23 с.

190а.Гасанзаде Д.Г. Англо-Сефевидские отношения в конце XVI – начале XVII веков (по материалам английских источ-ников). Баку: Издательство «Бакы Университети», 2007, 196 с.

191.Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М.: Наука, 1983, 294 с.

Əzimli Dilavər

256

192.Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло Азербай-джана XIII–XVII веков: ремесло и ремесленные центры. Баку: Елм, 1982, 281 с.

193.Гейдаров М.Х. Социально-экономические отношения и ремесленные организации в городах Азербайджана в XIII-XVII вв. Баку: Элм, 1987, 211 с.

194.Гейдаров М. Х. Торговля и торговые связи Азербай-джана в позднем средневековье. Баку: Елм, 1999, 168 с.

195.Гердер И.Ф. Идеи к философии истории человечества. перевод и примечания А.В.Михайлова. М.: Наука, 1977, 703 с.

196.Гусейнов А.Н. Азербайджано–русские отношения XV–XVII веков. Баку: Издательство Академии Наук Азербайд-жанской ССР, 1963, 238 с.

197.Гусейн Ф.А. Османо-Сефевидская война 1578-1590 гг. по материалам трудов османского летописца Ибрахими Рахимизаде. Баку: Нурлан, 2005, 214 с.

198.Данилов А.И. Проблема континуитета в историографии ФРГ // Вопросы истории. М.: 1981, №3, с.67-81.

199.Дживелегов А.К. Торговля на Западе в средние века. С-Петербург.: Издание Акционерного общества Брокгауз-Ефрон, 1904, 223 с.

200.Джидди Г.А. Средневековый город Шемаха в IX–XVII вв. (Историко-археологическое исследование). Баку: Элм, 1981, 174 с.

201.Достян И.С. Борьба сербского народа против турецкого ига. XV–начало XIX в.–М.: Наука. 1958, 195 с.

202.Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках. М.: Наука, 1960, 236 с.

203.Зарин В.А. Запад и Восток в мировой истории ХIV-ХIХ вв. М.: Наука, 1991, 261 с.


257

204.Заходер Б.Н. История Восточного средневековья. (Халифат и Ближний Восток). М.: МГУ, 1944, 152 с.

205.Зевакин Е.С. Очерки по истории Азербайджана и Ирана XVI-XVIII веков. Баку, 1938 (Труды. Института Истории языковой литературы / АНССР Азерб. филиал, т.3 / 43). Ч.I. Экономические отношения России с Ираном и Азербайд-жаном во второй половине XVI и XVII веке. Баку: 1938, 147 с .

206.Зевакин Е.С. Персидский вопрос в русско-европейских отношениях XVII в. Без источника. Исторические записки. М.: 1940, №8, с.129-162.

207.Зелинский А.Н. Памир и Великий Шелковый путь // Народы Азии и Африки, 1976, №5, с.111-118.

208.Зомбарт Вернер. Современный капитализм. (Экономи-ческая библиотека). Т.I. Введение, докапиталистическое хозяйство, исторические основы совреиенного капитализма. I-й полутом. М-Л.: 1931, 504 c.

209.Зоннештраль–Пискорский А.А. Международные торго-вые договоры Персии. М.: Изд. Московского института востоковедения им. Н.Нариманова при ЦИК СССР. М.: 1931, 254 с.

210.Зулалян М.К. Армения в первой половине XVI в. Канун-наме вилайета Эрзурум (Стамбул, архив управления при премьер-министре, номер дефтера А: 700). Дата-1540 г. (=947). М.: 1971, 126 с.

211.Ибрагимов Дж.М. Социально-экономический строй Азербайджана в ХV столетии / Труды Азербайджанского Государственного Педагогического Института им. В.И.Ле-нина. том. III. Баку: Издательство АПИ им.Ленина, 1957, с. 79-98.

Əzimli Dilavər

258

212.Ибрагимов Дж.М. Феодальные государства на терри-тории Азербайджана XV века. Баку: Издательство Азербайд-жанского Педагогического Университета, 1962, 112 с.

213.Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран (1516-1574). М.: Наука, 1984, 237 с.

214.Ивонин Ю.Е. Западная Европа и Османская империя во второй половине XV - XVI вв // Вопросы истории, 1982, №4, с.68-84.

215.Инальчик Халил. Европейцы в Западной Азии. История человечества. В 7-и томах. Том.V. ХVI-ХVIII века. Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско: Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.72-73.

216.История Востока. В шести томах. Под. редакцией Р.Б.Рыбакова. Том.III. Восток на рубеже средновековья и Нового времени (XVI–XVIII вв.). М.: Издательская фирма Восточная литература, РАН, 1999, 695 с.

217.История Грузии. Книга 1. (С древнейших времен до 60-х годов XIX в.), Главный редактор Н.А.Бердзенишвили. Тбилиси: Учпедгиз, 1962, 510 с.

218.История дипломатии. В 3-х томах. Том I. Под редакцией В.П.Потемкина. М.: ОГИЗ Соцэкгиз, 1941, 566 с. 219.История дипломатии. Составитель А.Лактинов. Ответ-ственный редактор О.Ю.Клокова. Москва.: Издательство Москва, 2005, 943 с.

220.История СССР (Под редакцией А.Л.Сидорова) М.: Соцэкгиз, 1959, 768 с.

221.История человечества. Всемирная история. В 9-и томах. VII том. Западная Европа. I часть. Под общей редакцией д-ра Г.Гельмольта. С-Петербург.: Книгоиздательское товари-щество «Просвещение», 1903, 7 рота, 20, 575 с.


259

222.История Швеции. Ред коллегия: А.С.Кан (отв. ред. и др). М.: Наука, 1974, 719 с.

223.Карпов С.П. Трапезундская империя и западноевропей-ские государства в XIII–XV вв. М.: Издательство Москов-ского Университета, 1981, 231 с.

224.Карпов С.П. Трапезундская империя и государства Европы в XIII - XV вв. Автореферат диссертация на соискание ученой степени кандитата исторических наук. М.: Издательство Московского Университета, 1974, 23 с.

225.Карпов С.П. Итальянские морские республики и южное Причерноморье в XIII–XV вв. Проблемы торговли. М.: Издательство Московского Университета, 1990, 336 с.

226.Китай и соседи в древности и средневековье. А.А.Бокщанин. Очерк Китайско-Индийских связей (с древ-ности до XVI в). М.: Наука, 1970, 272 с.

227.Книга Марко Поло. Перевод со старофранцузского текста И.П.Минаева. М.: Географгиз, 1955, 376 с.

228.Книга Орудж бека Байата-Дон Жуана Персидского. Перевод с английского, введение и комментарии Октая Эфендиева и Акифа Фарзалиева. Баку: Язычы, 1988, 215 с.

229.Корелин М.С. Важнейшие моменты в истории сред-невекового папства. СП.б.: Издательство Брокгауз и Эфрон, 1901, 154 с.

230.Костомаров Н.И. Очерк торговли Московского госу-дарства в XVI-XVII столетиях. Историческая монография, 2-ое издание. СП.б.: 1889, 359 с.

231.Кострин К.В. Нефть в Московском государстве в XVI–XVII веках // Известия высших учебных заведений «Нефть и газ», №4, Баку, 1962, с.115-119.

Əzimli Dilavər

260

232.Котов Ф.А. Хожение купца Федота Котова в Персию. Ответственный редактор А.А.Кузнецов. М.: Наука, 1958, 109 с.

233.Краткая Еврейская Энциклопедия. Общество по иссле-дованию еврейских общин. Еврейский Университет в Иеру-салиме. В 7-и томах (продолжение следует). Том 6. Иеру-салим: 1992, с.891-892.

234.Крымский А.Е. История Турции и ее литературы. Т.I. От вознокновенения до начала расцвета. (Труды по востоковедению, издаваемые Лазаревским институтом восточных языков). Выпуск 28, А. М.: 1916, 279 с.

235.Куканова Н.Г. Очерки по истории русско - иранских торговых отношений в XVII - первой половине XIX века. Саранск: Мордовское книжное издательство, 1977, 286 с.

236.Кулишер И.М. Лекции по истории экономического быта Западной Европы. Часть II. Издание XI, переработанное. Петроград.: Центральное кооперативное издательство «Мысль», 1922, 359 с.

237.Кулишер И.М. История экономического быта Западной Европы. 8-ое издание. т.1. М.-Л.: «Мысль», 1931, 322 с.

238.Курбанова Ч.А. Место азербайджанского шелка-сырца в торговой борьбе Англии и Голландии с Испанией за вывоз шелка через порты Персидского залива (первая половина ХVII века.) // Изв. Ан Аз.ССР. сер. ист. философ. и права, 1981, №2, с.56-65.

239.Курбанова Ч. А. Шелк Азербайджана в торгово-дипло-матических отношениях Сефевидского государство со стра-нами Европы в I половине XVII в. Автореферат диссерта-ции на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, 1984, 28 с.


261

240.Лангенбек В. История мировой торговли. Перевод Ф.Капелюшя. Предисловие проф. Д.П.Боголенова. М–Л.: Госуд. Изд-во, 1-ая образцовая тип. в Москве, 1927, 155 с.

241.Луццатто Дж. Экономическая история Италии. Антич-ность и средние века. М.: Издательство иностранной лите-ратуры, 1954, 456 с.

242.Мамедов С.А. Азербайджан по источникам XV-первой половины XVIII вв. Баку: Элм, 1993, 240 c.

243.Махмудов Я.М. К вопросу о взаимоотношениях госу-дарств Аккоюнлу и Сефевидов с европейскими странами (II половина XV-начало XVII века) // Статья первая. "Извес-тия" АН Азерб. ССР, Серия ист., философии и права, Баку, 1987, №3, с.32-42.

244.Махмудов Я.М. К вопросу о взаимоотношениях госу-дарств Аккоюнлу и Сефевидов с европейскими странами (II половина XV-начало XVII века) // Статья вторая. "Извес-тия" АН Азерб. ССР, Серия ист., философии и права, Баку, 1987, №4, с.128-132.

245.Махмудов Я. М. Взаимоотношения государств Ак-коюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II половина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Ба-кинского Университета, 1991, 262 с.

246.Мейер М.С. Новые явления в социально - политической жизни Османской империи во второй половине XVII-XVIII вв. (155-186). Османская империя. Система государст-венного управления, социальные и этнорелигиозные проб-лемы. Сборник статей. М.: Наука, 1986, 252 с.

247.Месхиа Ш.А., Цинцадзе Я.З. Из истории русско-грузин-ских взаимоотношений (X-XVIII вв.). Перевод с ГРУзин-ского С.Серебрякова. Тбилиси.: Заря Востока, 1958, 147 с.

Əzimli Dilavər

262

248.Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Наука, 1963, 265 с.

248а.Мирзоева Е.Г. Городское управление Азербайджана (XI-XIII). Баку: Нурлан, 2002, 155 с.

249.Миклухо-Маклай. Н.Д. К вопросу о налоговой политике в Иране при Шахе Аббасе I (1587-1629) // Советское Востоковедение VI. М-Л.: Издательство АН СССР, 1949, с.348-355.

250.Мнацаканян М.О. Колониализм и его исторические формы. М.: Наука, 1976, 238 с.

251.Мотылев. В.Е. Экономические причины и последствия Великих географических открытий. Лекции по курсу «Исто-рия народного хозяйства зарубежных стран». Москва.: Соцэкгиз, 1957, 21 с.

252.Мотылев В.Е. Экономическая история зарубежных стран. Эпоха домонополистического капитализма. Курс лек-ций. М.: Соцэкгиз, 1961, 399 с.

252а..Муганлинский Р.А. Азербайджанские государства XV-XVI вв. в английской историографии. Баку: Издатель-ство Бакинского Университета, 1998, 168 с.

253.Мустафаев Ш.М. Восточная Анатолия от Аккоюнлу к Османской империи. М.: Издательская фирма «Восточная литература РАН, 1994, 223 с.

254.Мюллер. А. История Ислама с основания до новейших времен. Перевод с немецкого. Под редакцией прив-доцента Н.А.Медникова. том.III. С.- Петербург.: Издание Л.Ф.Пан-телеева, 1896, 448 с.

255.Никитин А. Хождение за три моря Афнасия Никитина в 1466-1472 гг. М- Л.: Издательство Акад. Наук СССР (Ленингр. отделение), 1948, 227 с.


263

256.Никифоров В.Н. История стран Азии и Африки. в "HISTORI AMUNDI" // Журнал: Народы Азии и Африки, 1963, №2, с. 98-117.

257.Олеарий Адам. Подробное описание путешествия гольштинского посольства в Московию и Персию в 1633, 1636 и 1639 гг. (пер. с нем. об-во истории и древностей Российских при Московском Университете). М.: Универси-тетская типография, 1870, 1033 с.

258.Олеарий Адам. Описание путешествия в Московию и в Персию и обратно. Перевод А.М.Ловягина. СП.б.: Изд. А.С.Суворина, 1906, 582 с.

259.Олтаржевский В.П., Бейдина Т.Е., Воронкова Г.А. Английская Ост-Индская компания в XVII веке. Иркутск: Издательство Иркутского Университета, 1988, 172 с.

260.Османская империя и страны Центральной, Восточной и Юго-Восточной Европы в XV-XVI вв. (И.Б.Греков, С.Ф.Орешкова, Г.Г.Литаврин и др.). Отв. ред.И.Б.Греков. М.: Наука, 1984, 301 с.

261.Османская законоположения восточно-анатолийских областей, восходящие к Узун Хасану Ак–Коюнлу. Ш.М.Мустафаев. Восточная Анатолия от Ак-Коюнлу к Османской империи. Приложение №1. М.: Издательская фирма Восточная литература, РАН, 1994, с.149–185.

262.Осокин М.Г. Зарождение буржуазной экономической мысли в Англии в начале XVII в. Англия в эпоху аб-солютизма. Под.ред.проф. Ю.М.Сапрыкина. Из- во. Москов. Уни-та, 1984, 198 с.

263.Петров А.А. Морские внешнеторговые отношения: Эко-номика и право. Учебное пособие. Всесоюзный юридичес-кий заочный институт. М.: ВЮЗИ, 1989, 115 с.

Əzimli Dilavər

264

264.Петров А.М. Азиатско-Западноевропейский торговый баланс в средние века // Ближний и Средний Восток. Товар-но-денежные отношения при феодолизме. М.: Наука, 1980, с.178-192.

265.Петров П.И. Об одном редком источнике по истории Сефевидов // Советское востоковедение, Издательство Ака-демии Наук СССР, 1956, № 1, с.111-120.

266.Персидские документы Матенадарана. Указы. Выпуск второй (1601-1650 гг.). Составил А.Д.Папазян. Научно-исследовательский институт древних рукописей «Матена-даран»а при совете Министров Армянской ССР. Ереван: Издательство Академии Наук Армянской ССР, 1959, 593 с.

267.Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв. Л.: Издательство Ленинградского государственного ор-дена Ленина университета имени А.А.Жданова, 1949, 383 с.

268.Петрушевский И.П. Государства Азербайджана XV века. Азербайджан в XVI-XVII веках. Сборник статей по истории Азербайджана. Выпуск I. Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1949, 310 с.

269.Пигулевская Н.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий Л.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в. Л.: 1958, 390 с.

270.Пийримяэ.Х.А. О влиянии балтийской торговли на про-цесс генезиса капитализма в Западной Европе (конец XVI–XVII в.). Проблемы генезиса капитализма. К Междуна-родному конгрессу экономической истории в Ленинграде в 1970 г. Сборник статей. М.: Наука, 1970, 522 с.

271.Пирлинг О. Россия и Папский престол. перевод В.Поте-мкина. Кн.1-2. М.: «СФИНКС», 1912, 452 с.


265

272.Полиевктов М.А. Европейские путешетвенники XIII–XVIII вв. по Кавказу. Тифлис: Академия Наук СССР. Научно-исследовательский институт Кавказоведения имени академика Н.Я.Марра. 1935, 222 с.

273.Поло Марко. Путешествие. Перевод со старофранцуз-ского И.П.Минаева. Л.: Гослитиздат, 1940, 316 с.

274.Поло Марко. "Книга Марко Поло". Перевод со старо-французского текста И.П.Минаева. Москва.: Географгиз, 1956, 376 с.

275.Полянский Ф.Я. Экономическая история капиталисти-ческих стран. Курс лекций. Вып.II. М.: Издательство Московского Университета, 1981, 139 с.

276.Поршнев Б.Ф. Франция, английская революция и евро-пейская политика в середине XVII века. М.: Наука, 1970, 384 с.

277.Поршнев Б.Ф. Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и Московского государства. М.: Наука, 1976, 433 с.

278.Проферансов Н.И. Венеция.–Большая Советская Эн-циклопедия. Гл. ред. О.Ю.Шмидт. Изд. 1–е. В 65-и томах. Т. 10. 1928, с.193-194.

279.Путешественники об Азербайджане. Том I. Под редак-цией Э.М.Шахмалиева. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР, 1961, 499 с.

280.Рагимов А.В. Бакинский клад. Материальная культура Азербайджана. Выпуск III. Баку: Издательство АН Азерб. ССР, 1953, с.98-126.

281.Рахмани А.А. Тарих-и Алам Арай-и Аббаси как источ-ник по истории Азербайджана. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, изд-во Ака. Наук Аз-ой ССР, 1959, 24 с.

Əzimli Dilavər

266

282.Рахмани А.А. «Тарих-и алам арайи Аббаси» как источ-ник по истории Азербайджана. Баку: Издательство АН Азерб. ССР, 1960, 191 с.

283.Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 годы). Баку: Элм, 1981, 237 с.

284.Рутенбург В.И. Италия и Европа накануне нового времени. Л.: Наука, 1974, 323 с.

285.Сванидзе А.А.Средневековый город и рынок в Швеции XIII–XV вв. М.: Наука, 1980. 360 с.

286.Сванидзе А.М. Из истории торговли города Трапезунда в XVI–XVII вв. (203-211). Османская империя: государст-венная власть и социально–политическая структура. М.: Наука, 1990, 336 с.

287.Сванидзе М.Х. Турецко-иранское отношения в 1613-1619 гг. и Грузия. (с.186-200). Османская империя, система государственного управления, социальные и этнорели-гиозные проблемы. Сборник статей. М.: Наука, 1986, 252 с.

288.Сведения путешественников об Азербайджане. Под редакцией Э.М.Шахмалиева. Том I. Составил З.И.Ямполь-ский. Баку: АН Азерб. ССР. 1958, 399 с.

289.Семенов В. Библиотека иностранных писателей о России. СП.б.: 1836, с.96.

290.Семенова Л.А. Орден кармелитов как орудие проник-новения европейцев в Иран (по материалам "Хроники кар-мелитов"). // Ближний и Средний Восток. Сборник сатей. М.: Наука, 1962, с.94-109.

291.Сентеш Т. Третий мир. Проблемы развития. М.: Прог-ресс, 1974, 460 с.

292.Сказкин С.Д. Из истории социально–политической и духовной жизни Европы в средние века. Материалы науч-ного наследия. М.: Наука, 1981, 293 с.


267

293.Смирнов Н.А. Россия и Турция в XVI–XVII вв. В 2-х томах. Т. I. Учёные записки. Выпуск 94. М.: Издание МГУ, 1946, 159 с.

294.Смирнов Н.А. Россия и Турция в XVI-XVII вв. В 2-х томах. Т.II. Ученые записки. Выпуск. 94. М.: Издание МГУ, 1946, 174 с.

295.Смит Адам. Исследование о природе и причинах богат-ства народов. М.: Издательство Социально-экономический литературы, 1962, 683 с.

296.Смит Адам. Исследование о природе и причиниах бо-гатства народов. (Книги I-III.). Ответственный редактор ака-демик Л.И.Абалкин. М.: Наука, 1993, 569 с.

297.Соболев Н.Н. Очерки по истории украшения тканей. М–Л.: Аъадемиа. 1934, 433 с.

298.Соколов Н.П. Образование Венецианской колониальной империи. Издательство Саратовского университета, 1963, 540 с.

299.Стрейс Я.Я. Три путешествия. Перевод Э.Бородиной. Редакция А.Морозова. Огиз–Соцэкгиз, 1935, 415 с.

300.Сыромятников Б.И. Очерк истории русской текстиль-ной промышленности. В связи с историей русского на-родного хозяйства. Иваново-Вознесенск: Основа, 1925, 91 с.

301.Тарле Я.В. История Италии в средние века. С-Петер-бург.: Типография Акц. общ. Брокгауз-Ефрон, 1906, 197 с.

302.Тойнби А.Дж. Постижение истории. М.: Издательская группа Прогресс, культура, 1996, 605 с.

303.Томара М. Экономическое положение Персии. Минис-терство Финансового Департамента. Торговли и мануфак-туры. СПб.: 1895, 172 с.

Əzimli Dilavər

268

304.Туманович Н.Н. Европейские державы в Персидском заливе в 16-19 вв. М.: Наука, 1982, 188 с.

305.Удальцов А.Д. Курс всеобщей истории. Средние века. Италия в XIII–XV вв. (Стенограмма). М.: 1940, 16 с.

306.Успенский Ф.И. Очерки из истории Трапезунтской им-перии. Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1929, 160 с.

307.Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами-ат-Таварих (Сборник летописей). Составитель научно-критического текста на персидском языке Абдулкерим Али оглы Ализаде. В 3-х томах. Том. III. Баку: Издательство Академии Наук Азерб. ССР, 1957, 360 с.

308.Фарзалиев Акиф. Южный Кавказ в конце XVI века. Османо-сефевидское соперничество. СПб.: Издательство С-Петербургского Университета, 2002, 152 с.

309.Фехнер М.В. Торговля русского государства со стра-нами Востока в XVI веке. М.: Госкультпросветиздат, 1956, 120 с.

310.Фионова Н.А. Венецианские купцы на английском рынке XV века. Англия XV-XVII вв. Проблемы разложения феодализма и генезиса капитализма. Издание ГГУ. Меж-вузовский сборник. Горький: Издание ГГУ, 1981, с. 52-64.

311.Хабиб Ирфан. Колониализм. История человечества. Том. V. (XVI-XVIII века). Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско. 2004. Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.63.

312.Хазанов А.М. Исторические корни португальского колониализма. Формирование португальской колониальной империи в Африке (XV-XVI вв.). Борьба за освобождение португальских колоний в Африке (1961-1973). М.: Наука, 1975, 302 с.


269

313.Хитцель Ф. Османская империя. М.: Вече, 2006, 377 с.

314.Хождение за три моря Афанасия Никитина в 1466–1472 гг. М-Л.: Изд.Академии Наук СССР, 1958, 284 с.

315.Цыпурина Г.И. Торговля Англии с Левантом во второй половине XVI в. Англия XV-XVII вв. Проблемы разложе-ния феодализма и гензиса капитализма. Межвузовский сборник. Горький: Издание ГГУ, 1981, 127 с.

316.Цыпурина Г.И. Английская дипломатия в османской империи во второй половине XVI в. Англия в эпоху абсолютизма. Под редакцией проф. Ю.М.Сапрыкина. М.: Издательство Московского Университета, 1984, 198 с.

317.Черняк Е.Б. Вековые конфликты. М.: Международные отношения, 1988, 398 с.

318.Шаркова И.С. Россия и Италия: торговые отношения XV-первой четверти XVIII вв. Под редакцией Члена-корр. АН СССР В.И.Рутенбурга. Л.: Наука, 1981, 207 с.

319.Шаскольский И.П. Русская морская торговля на Бал-тике в XVII в. (Торговля со Швецией). Санкт–Петербург.: Наука, 1994, 188 с.

320.Шахмалиев Э.М. Европейские путешественники в Азербайджане в XVI веке. Тезисы докт. дисс. Баку, Из. и тип. АГУ 1947, 7 с.

321.Шахмалиев Э.М. Дипломатические отношения Испании с Сефевидским государством во второй половине XVII века // «Ученые записки» Азербайджанского Государственного Университета им. С.М.Кирова, 1955, №7, с.117-127.

322.Шахмалиев Э.М. К вопросу о времени начала упадка Ве-неции // «Ученые записки» Азербайджанского Государствен-ного Университета им. С.М.Кирова, 1955, № 9. с.117-125.

Əzimli Dilavər

270

322а.Шильтбергер И. Путешествие по Европе, Азии и Африке с 1394 года по 1427 год. Баку: Элм, 1984 85 с.

323.Экономические связи между Россией и Швецией в XVII веке: АН СССР. Интитут истории СССР. Редкол.: А.Аттман. Ф.И. и др. Москва-Стокгольм: Наука, 1978, 295 с. 324.Экономические связи между Россией и Швецией в XVII веке. Академия Наук СССР. Институт Истории СССР, Ле-нинградское отделение. Редактор выпуска доктор И.П.Шас-кольский. Том I. М.: 1981, 187 с.

325.Эфендиев О.А. Образование азербайджанского государ-ства Сефевидов в начале XVI века. Баку: Элм, 1961, 208 с.

326.Эфендиев. О.А. Азербайджанское государство Сефеви-дов в XVI веке. Баку: Элм, 1981, 306 с.

Ukrayna dilində

327.Кримський Агатангел. История Туреччини. Киев: Издательствово АН УССР, 1924, 226 с.

İngilis dilində 328.Ashraf Ahmad. Historical Obstorical to the Development of a Bourgeoise in Iran. Studies in the Economic History of the Middle East. Edited by M.A.Cook. Oxford: 1970, 526 p. (p.308-333).

329.Ashtor E. Spice price in the near east in the 15 th century // Jurnal of the Royal Asiatic Society, London, 1976, № 1, p. 26-41.

330.Barkan O.L. The Price Revolution of the Sixteenth Century: Turning Point in the Economic History of the Middle East // international Journal of the Middle East Studies., London, 1975, №1, vol.6, 359 p.


271

331.Bausani Alessandro. The Persians from the earliest days to the 20-th century. Translated from the Halian by J.B.Donne. London: 1971, 180 p.

332.Boxer C.R. Portuguece and Spanish Rivalry in the Far East during the 17 th century // Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland with which is incorporated., The Society of Bibical Archaeology, London, 1946, Parts 3*4, W.1, p.150-164.

333.Davis Ralph. Engilish imports from the Middle East 1580-1780. Studies in the Economic history of the Middle East. From the rise of islam to the present day. Edited M.A.Cook. London: Oxford, 1970, 526 p (p.193-206).

334.Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Ed. By E.Delmar Morgan and C.H.Coote. vol.1.-New-York. Махмудов.Я.М.Взаимоотноше-ния государст Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропей-скими странами (II пловина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Бакинского университета, 1991, 262 с.

335.Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Ed. By E.Delmar Morgan and C.H.Coote. vol.2.-New-York. Махмудов.Я.М.Взаимоотноше-ния государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропей-скими странами (II пловина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Бакинского университета, 1991, 262 с.

336.Frye Richard N. IRAN. London: Allen & UNWINLTD, 1954, 126 p.

337.Ghirshman Roman., Minorsky Vladimir., Sanghvi Ramesh. Persia the immortal kingdom. Photography by William Mac Quity. London: 1971, 224 p.

338.Gregorin Vartan. Minorities of Isfahan: The Armenian community of Isfahan 1587-1722 // Iranian Studies. Studies on

Əzimli Dilavər

272

Isfahan. Part II. Summer-Autumn., 1974, Numbers 3-4, Volume VII, p. 652-680.

339.Haas William S. Iran. Columbia University press. New York: 1946, 273 p.

340.Hess Andrew C. The Ottoman conquest of Egypt of the sixteenth-Century (1517) World WAR // International journal of Middle East Studies, Cambridge University press., 1973, №1, Vol.4, January, 1973, p. 55-76.

341.Inalcik H. Ottoman Policy and administration in Cyprus After the Conquest. Анкара: Аййылдыз матбаасы А.Ш.,1969, 23 p.

342.Inalcik H. Capital Formation in the Ottoman Empire // Journal of Economic History, XXIX (1969), p.109-110.

343.Inalciк H. The Ottoman Empire. The classical Aqe 1300–1600. Istanbul: 1973, 285 p.

344.Inalcik H. The Ottoman Economic Mind Aspects of the Ottoman Economy. Studies in the Economic History of the Middle East. From the rise of islam to the present day. Edited by M.A.Cook. Oxford University Prees. New York: Toronto, 1970, 526 p (p.207-218).

345.Islamic Society and the West. A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East by H.A.R.Gibb and Harold Bowen. Part II. Oxford University Press. London-New York: Toronto, 1957, 285 p.

346.Jennings Ronald C. Urban popolation in Anatolia in the sixteenth century: a study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trab-zon and Erzurum // International Journal of Middle EAST Studies., Cambridge University press, January, 1976, №1, vol.7, p. 21-57.

347.Juan R.I. Cole. Rival Empires of Trade and imami shiism in Eastern Arabia. 1300-1800. May // International Journal of


273

Middlee East., Cambridge University press, 1987, №2, Vol. 19, p. 177-203.

348.Kennedy Paul. The Rise and Fall of the Great Powers. Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000. New York: «Random House», 1987, Vintage books, 679 p.

349.Labib Subhi. The era of Suleyman the Magnificent:Crisis or Orientation // International Journal of Middle East Studies., Cambridge University. Press, 1979, №4, Vol.10, November, p. 435-451.

350.Lybyer Albert Howe. The Government of The Ottoman Empire in the time of Suleyman the Magnificent, PH.D. New York: Russell, 1966, 349 p.

351.Minorsky V. The Middle East in Western politics in the 13-th, 15-th and 17-th centuries. London: 1940, (p.427-461), 37 p.

352..Minorsky V. The poetry of Shah Ismail I. Vol X. Part, 4, 1942, p. (1006a-1059a).

353.Minorsky V. Shaykh Bali-efendi on the Safavids. Cam-bridge, 1957, 450 p, 16 səh. çıxarış.

354.Ramazani Rouhllah K. The Foreign policy of Iran. A Developing Nation in World Affairs. 1500-1941. The University Preess of Virginia, First Published, 1966, p.13 – 17, 330 p.

355.Reid James J. Tribalism and Society in Islamic Iran 1500-1629. Printed in the United states of America. Copyright 1983 by The Regents of the University of California, 220 p.

356.Savory Roger. Iran under the Safavids. Cambridge University press, 1980, 277 p.

357.Savory Roger M. Studies on the history of Safawid Iran. "Very Dull and Arduous Readin g". A Reappaisal of Hte History of Shah Abbas the Great by Iskander Beg Munshi. Hamdard islamicus, Quarterly Journal of the Hamdard National Foun-

Əzimli Dilavər

274

dation, Pakistan, III. no.1. Karachi. 1980. (p.19-37). London: Variorum reprints, 1987, 191 p.

358.Seyf Ahmad. Silk Production and Trade in Iran in the Nineteenth Century // Iranian Studies, Journal of the society for Iranian Studies, Winter-Spring, 1983, Numbers 1-2, Volume XVI, p. 51-71.

359.Sykes Percy. A History of Persia. London: 1921, vol.II, 340 p.

360.Sykes Percy. Persia. Oxford at University press, 1922, 184 p.

361.Tadhkiratal-Muluk. A Manual of Safavid Administration. Translated and explained by V.Ninorsky. London: 1943, 218 p. +130.

362.The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750, by Bruce Masters, New York, 1988 // Jurnal:Middle East Studies Assocition., Bulletin, 1988, №2, Volume 22, December, 312 p.

363.The Oxford history of India. From the Earliest Times to the end of 1911 by Vincent A. Smith. C.I.E. Second edition revised and continued to 1921. Oxford: At the clarendon press, 814 p.

364.The Cambridge history of Iran. The Timurid and Safavid Periods. edited by Peter Jackson. Cambridge University press, 1986, volume 6, 1087 p.

365.The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the Safavid Period. By Eamund M.Herzig. Deparment of Middle Eastern Studies University of Manchester // The journal of the society for Iranian Studies., 1992, Numbers 1- 2, volume 25, p. 61-79.

366.Veinten G. From the Italians to Ottomans: The Case of the Northern Black Sea Coast in Sixteenth Century // Mediterram-lean Historical Review. 1986, number. 2, 4, Voluma 1, Desember, p. 221-237.


275

367.Wilson Arnold T. The Persian gulf an historical sketch from the earliest times to the beginning or the 20-th century. Oxford: Clarendon press, 1928, 274 p.

368.Woods John E. The Aqquyunlu clan, confederation empire: A study in 15th / 9 th century Turky-Iranian politics. Minne-apolis. Chicago: Bibi Islamica, 1976, 348 p.

Fransız dilində

369.Braudel Fernan. La Mediterranee et le monde medilerraneen a L'epoque de Philippe II. Paris: 1949, 1160 p.

370.Barkan Omer Lutfi. Fernand Braudel. La Mediterranee et le monde mediterraneen a Vepoque de Philippe II // Türkiye Mec-muası, İstanbul Üniversitesi, - Türkiyat Enstitüsü tərəfindən çı-xarılır, Osman Yalçın matbaası, 1953, Cilt.X, 1951–53, 412 p.

370a.Chardin J. Voyages de M.Lechevalier Chardın, en Perse, Etavtres Lieux Del’orient. Tome, second, contenoint le voya-gede Paris a Ispahan, seconde partie, qui comprend levoyage de Mingrelie a Tauris. Voyage de Monsieur le Chevaller Shardin de Paris a Ispahan. Amsterdam: Chez Jean Louis Delorme, MDCCXI-1711, 334 p.

371.Verlinden Charles. Le commerce en mer noire des debuts de l`poque Byzantine au Lendemain de la conquete del`egypte par les Ottomans (1517) / XIII Международный конгресс истори-ческих наук. Доклады Конгресса. Том.I. часть четвертая. Москва, 1973, p.218-230.

İtalyan dilində

372.Berchet Guglielmo. La Repubblica di Venezia e la Persia. Tipografia G.B.Paravia E comp. Torino: 1865, 293 p.

Əzimli Dilavər

276

373.Minorsky Vladimir. Storla dell I`ran islamico. Estratto dale «civil ta dell` oriente». Gherar do casini editore-Roma: 1956, vol.I, p. 461-513.

Fars dilində

374. مطبعه : رسى، جلد اول، ترجمه محمد سعيدى، تھرانخليج فا. آرنولد ويلسون. ص230، 1310فرھومند،

375. مطبعه : خليج فارسى، جلد دوم، ترجمه محمد سعيدى، تھران. آرنولد ويلسون. ص148، 1317آميد،

376.. تاريخ اجتماعى و سياسى ايران از مرگ تيمور تا مرگ . ابو القاسيم طاھرى ص1347،456شاه عباس، تھران،

377. ، ترجمه و )1722-1502( ايران صفوى از ديدگاه سفرنامھاى اوروپيان . ص166، 1364خالصه دكتر غالم رضا ورھرام، تھران،

378.. ص416، 1340جھان، : ايران در زمان صفريه، تبريز. تاجبخش احمد379.. ن، ستاد بزرگ ارتشتارا: نظام ايران در دوره صفوى، تھران. خانبابا بيانى

. ص592، 1353 سفرنامھاى ونزيان در ايران، شش سفرنامه، ترجمه دكتر منوچھر اميرى، ..380

ص482، 1349تھران، 381. چاپخانه : تاريخ روابت خارجى ايران، تھران. عبد الرضا ھوشنگ مھدوى

. ص332، 1349سپھر، 382. صاحب، علم آراى شاه اسماعل، با مقدمه و تصحيح و تعليق اصغر منتظر

. ص31+708، 1349بنياد ترجمه و نشر كتاب، : تھران 383. چاپ : تاريخ عالم آراى عباسى، تھران. منشى اسكندر بيك تركمان

. ص768، 1314سنگى، 384.. كيھان، : زندگانى شاه عباس اول، جلد چھارم، تھران. نصر هللا فلصفى

ص348، 1341385. ، 1343كيھان، : اول، جلد دوم، تھرانزندگانى شاه عباس . نصر هللا فلصفى

. ص404 386.. ، 1342سياست خارجى ايران، انتشارات دانشگاه تھران، . نصر هللا فلصفى

ص320


277

Commercial relations of Azerbaijan with west European Countries and Turkey

(II half of the XV - I half of the XVII centuries).

Summary More than twenty years have passed since the time Azerbaijan gained its independence. During this period fundamental changes have taken place in a number of areas of science as well as in history. The independent history not dependent on any ideology began to develop in our country. Today we can say proudly that the history science of our Motherland getting over the borders of the former Soviet empire makes Azerbaijan to be known all over the world.

One of the periods of our domestic history to be reviewed is the period of medieval history. This period is a golden epoch for the statehood of Azerbaijan. The period that is overviewed covers the second half of the XV- the first half of the XVII century. During this period, the Azerbaijani Aghgoyunlu and the Azerbaijani Safavi states were in power in the territories of Azerbaijan. In the monograph their commercial relations with Western Europe and on the basis of these relations the mutual relations with the Ottoman Empire is considered. In the research for the first time was stated the significant role of economic factors in the interrelations of Azerbaijan and the Ottoman Empire, and was noted that in the root of these conflicts stood this factor. The second factor was the political one. The author put forward a number of innovations relating to trade beginning from the remote China, the Black Sea, Caspian Sea, the Gulf of Iran, and stated that all the sultans and padishahs of the East through possessing the trade in these areas in their hands tried to take the entire Europe under their control. Thus, they would also possess the political control of the whole world. However, in the period covering from the second half of the XV century till the

Əzimli Dilavər

278

first half of the XVII century events changing the future order of the world took place in the international arena. Europeans “discovered” a new way to get outlet to the Indian trade. This rare event known in the history as the “Great geographical dis-coveries” played an exceptional role in the future destiny of Europe. Europe so far considered as the economically poorest region of the world in terms of foreign trade was directly de-pendent of the Eastern countries. And supremacy in the Eastern trade belonged to Italian city-states. Europeans were compelled to buy Eastern goods, as well as spices considered for a long time precious as gold, in the prices fixed by Italian city-states.

Monopolist position of Italian city-states and their policy for increasing prices in this area rather concerned Europeans and forced them to think about ways to solve the problem. Just at that period the seizure of Constantinople by the Ottoman (1453) rather strained the situation. Eastern trade routes passed to the hands of the Ottoman. In order to control the foreign trade the Ottoman applied a new tax system. The heavy blows were de-livered on the traditional trade of Italian city-states in the East. Spices too rose in price. At that period, spices were not only used as food products, it was also used in medicine and warfare in Europe. The economic development taking place in the life of European countries forced the Western states to outlet directly to the East by all means.

There were three powerful empires in the East at that time: the Aghgoyunlu Empire (1501) replaced later by the Safavi Empire, the empire of the Ottoman and the Empire of Egyptian Mameluke. These states were fighting for supremacy in the East. Each of them tried to keep control over the trade relations with Europe. The Aghgoyunlu-Ottoman, the Ottoman-Safavi struggle was much more severe. Over this period the Egyptian Mameluke Empire were at decay.

Thus, the events occurring in the international arena since the second half of the XV century led to serious changes in


279

Europe and in the Middle East. Divided into two camps the European countries were following the political line differing sharply from each other with regard to relations towards the countries of the East. To one of this camps were included the states that were out of the ocean trade and the economic factor was the main in their relations with Azerbaijan. For the states belonging to the second camp political factor was the main in their relations with Azerbaijan. Using the states in the territories of Azerbaijan they tried to efface the Ottoman Empire from the stage of history.

The consolidation of the Portuguese in the Gulf of Iran almost put the Azerbaijan Safavi Empire that replaced the state of Aghgoyunlu under the trade blockade. The Ottoman Sultan who tried to capture completely the “Silk Road” strived to eliminate the Safavi Empire which he considered the greatest threat for his empire. Not satisfied with this the Ottoman Sultan was going to carry out the great military plan to seize the traditional trade route – Volga-Caspian sea way which was playing an important role in trade relations of the Safavi with Europe, as well as international trade centers of the time – Kazan and Astrakhan.

In this case, the Ottoman seizing the Red Sea trade would have possess all the Caspian trade. If here also add the Ottoman’s claims for the Gulf of Iran the Ottoman Empire’s intentions to be the empire of the world trade could become true. As we can see, these interests were colliding with the interests of the Safavi shahs. Because the Safavi shahs also were going to expand their borders to Europe by seizing control on the trade means in the entire Eastern world. Namely this purpose forced them to begin negotiations with the European states which were against the Ottoman Empire. At that time, the European states which were out of ocean trade in terms of economic factor were directly interested in the relations with the Safavi Empire. Safavi shahs also were interested in the deepening of these rela-

Əzimli Dilavər

280

tions. Therefore, in the XVI century, the Safavi shah gave extensive trade privileges to the English who had begun the trade relations with the Safavi state through the Volga-Caspian route.

These events that took place in the international arena rather aggravated the political situation in Europe and speeded them to be formed in alliance in the region. As a result, the thirty-year war took place in Europe (1618-1648). The thirty-year war in reality was one of the facts of clashes for economic supremacy of the European states.

These events had a significant impact on Ottoman-Safavi relations. Wars for supremacy between the Ottoman and Safavi empires having lasted with intervals for more than two hundred years shattered the economic and political life of the two Turkish states. Considered the advanced states of the world in the course of the XVI and in the first half of the XVII centuries these empires fell into the period of decay namely because of this reason. We must not forget that the collapse of economy speeds up the political decay of the state. Therefore, to study the reasons of the economic decay of these empires that existed in the Middle Ages is of particular importance for us. These states possessing great economic and military potential besides the exceptional role in the life of medieval Europe had the historical role as well in the formation of a new world order that were beginning to be settled down there. The existence of these empires contributed to the formation of a new system in the European world. Specifically, the global and regional scale processes taking place in Europe was in favor of the states which desired about the New World order after the thirty-year war. The treatment of the problem from this aspect favors us in clarification the reasons for social and economic development of Europe that in the Middle Ages had restored its economic situation at the expense of rich potential of the East after the collapse of the “ancient Europe”, the disturbance of the balance existing in the international world and the emergence of the


281

West in the first place. In this period the life in Europe is characterized by the highest development of economic rela-tions. During this period the trade network expanded and invol-ved the different strata of society. Trade became a significant factor not only in the social and economic, as well as in the political development of a number of states, began to determine the nature of international relations.

The result of these reasons was unsuccessful for both Turkish Empires of the East. Ottoman-Safavi wars that took place for the economic interests created crises in the region. And this later caused the region to become the arena of clashes for economic and political interests of Europe and neighboring Russia (in the early XVIII century). A similar policy towards the East is still continuing in various ways. Simply the power centers have changed. In this regard, to investigate the history of the Middle Ages more deeply in terms of current processes is one of the important issues. We consider the historical period that we mentioned above for the sake of achieving successes in diplomacy of independent Azerbaijan state must be within the scope of special interest.

Əzimli Dilavər

282

Торговые связи Азербайджана со странами Западной Европы и Турция (вторая половина XV-первая

половина XVII вв. ).

Р Е З Ю М Е

Азербайджанский народ уже более 20-ти лет живет в условиях политической независимости. В течение этого времени произошли коренные изменения и в исторической науке Азербайджанской Республики. В стране развивается независимая историческая наука, которая не подвергается идеологическому давлению.

Сегодня мы с гордостью можем утверждать, что ныне Отечественная историческая наука знакомить мировую общественность с богатой, многовековой, славной историей азербайджанского народа.

Средневековый период в процессе эволюции нашего Отечества является одним из периодов, требующих нового подхода и пересмотра. Средневековье – «золотой период» в истории азербайджанской государственности. Объектом монографического исследования является торговые связи Азербайджана со странами Европы со второй половины XV столетия до конца первой половины XVII века, место и роль Османской империи в процессе эволюции этих взаи-мосвязей. В течение этих 200 лет на исторических террито-риях нашей страны существовали азербайджанские госу-дарства Аккоюнлу и Сефевидов. В монографии исследуют-ся торговые связи государств Аккоюнлу и Сефевидов со странами Запада и их взаимоотношения с Османской импе-рией на почве этих связей. В исследовательском труде впер-вые в отечественной исторической науке доказывается, что значительную роль во взаимоотношениях азербайджанских государств с Османской империей сыграл торгово-экономи-ческой фактор, в основе всех аккоюнлинско-османских и


283

османо-сефевидских противоречий лежал именно этот фак-тор. Только после торгово-экономического фактора следо-вал политический.

В данной монографии выдвинут ряд новых сообра-жений по поводу истории дальневосточной, китайский, чер-номорской, каспийской торговли, значения Персидского за-лива в международной торговой сети указанного историчес-кого периода. Автор на основе первоисточников и научной литературы пришел к такому выводу, что все султаны и падишахи исследуемого периода стремились занять моно-польную позицию в торговле стран Востока со странами Европы. Они считали, что монопольная позиция, тотальный контроль над торговыми путями и операциями на огромном географическом пространстве обеспечат им политическую гегемонию и таким образом, они смогут диктовать свои политические условия любому сопернику, противнику.

Со второй половины XV века до первой половины XVII столетия на международной арене произошло собы-тия, кардинально изменившие миропорядок, открылись новые перспективы в развитии мировой торговли. Евро-пейцы «открыли» новый морской путь для торговли с Индией, имеющей несметные, сказочные богатства. Это уникальное событие, вошедшее в историю человечества под названием « Великие географические открытия», сыграло исключительную роль в дальнейшей судьбе европейских народов. До этого исторического события Европа считалась экономически бедным, отсталым регионом мира и в торго-вом отношении европейские страны непосредственно зави-сели от стран Востока.

А господствующие позиции в торговле со странами Востока принадлежали итальянским городам-государствам Аппенинского полуострова (Венеция, Флоренция, Генуя, Неаполь). В течение долгого времени европейцы были вы-нуждены покупать восточные товары, в том числе пряности,

Əzimli Dilavər

284

считающиеся дороже золота, по ценам, определяемым, наз-начаемым именно правящими кругами итальянских горо-дов-государств. Монопольная позиция итальянских горо-дов-государств в торговле со странами Востока и политика повышения цен этих государств на восточные товары очень беспокоили остальных европейцев, вынуждали их искать пути решения сложнейших проблем.

В 1453 г. Османский султан Мехмед Фатех (Покори-тель) покорил Константинополь (который был переимено-ван в «Стамбул»). Это событие еще более обострило между-народную обстановку. В новой международной ситуации в ущемленном положении оказались также итальянские горо-да-государства. Торговые пути Востока перешли в руки Ос-манской империи. Для полного контроля над внешней торговлей, османский султан применил новую пошлинную систему. Таким образом, традиционной восточной торговле итальянских городов-государств были нанесены тяжелые удары. Слишком подорожали цены на пряности.

В исследуемый период пряность являлось не только продуктом питания. Европейцы использовали пряности так-же в медицине и в военном деле. В этот период в экономи-ческой жизни ряда стран Европы наблюдался подъем.

Возросший экономический потенциал вынуждал за-падные страны всеми средствами искать пути к непосредст-венным торговым связям со странами Востока.

В исследуемый период на Востоке существовали три сильные империи: империи династий Аккоюнлу (до 1501 г.) и Сефевидов, Османская империя и держава мамлюков Египта. Эти государства вели серьезную борьбу за гегемо-нию на исламском Востоке. Каждая из этих империй стре-милась контролировать торговые связи восточных стран со странами Европы. Особой остротой отличались аккоюнлин-ско-османские и османо-сефевидские отношения. Держава мамлюков Египта переживала в этот период упадок.


285

События, происходившие на международной арене со второй половины XV столетия, привели к серьезным изменениям в социально-экономической, политической, идейной, культурной жизни стран Востока и Европы. Главы европейских государств разошлись во мнениях и области решения «торгового вопроса» . Европа распалась на два лагеря. В первую группу входили европейские государства, оставшиеся в стороне от морской (океанической) торговли. В торговых взаимоотношениях этих государств с Азербайд-жаном основным фактором являлся экономической. От-ношения государств Европы, входивших во вторую группу, с Азербайджаном, опирались на политический фактор. Эти европейские государства старались противопоставить, стол-кнуть азербайджанские государства с Османской империей и тем самым стереть Османскую державу с военно-полити-ческой, исторической сцены.

Вскоре португальцы укрепились в Персидском заливе и держава Сефевидов почти оказалась в положении торго-вой блокады. Османский султан Гануни Сулейман (1520-1566) намеревался польностью захватить древний, выгод-ный, традиционный «шелковый путь» и считал, что основ-ным препятствием на этом пути является империя Сефеви-дов. Он решил, что для устранения этой опасности необхо-димо сокрушить, разрушить державу Сефевидов.

Османский султан Сулейман Гануни не довольство-вался этим. Он был намерен также претворить в жизнь ог-ромный стратегический план. Города Казань и Астрахань в исследуемый период являлись традиционным центрами международной торговли на Волжско-Каспийском пути, играли значительную роль в торговых отношениях Сефеви-дов со странами Европы. Османы захватившие акваторию Красного моря и контролирующие международную тор-говлю в этом регионе, в случае успешной реализации этого плана, стали бы хозяевами всей каспийской торговли.

Əzimli Dilavər

286

Османский султан претендовал и на Персидский залив и в случае реализации этих претензий, Османская империя превратилась бы в мировую торговую империю.

Устремления османских султанов сталкивались с амбициями сефевидских шахов. Сефевидские правители также стремились взять под свой контроль все средства торговли стран Востока со странами Европы и расширить территории своей империи до границ европейских госу-дарств. Именно это цель вынуждала сефевидских шахов пойти на антиосманские переговоры с европейскими стра-нами. Европейские страны, оставшиеся в стороне от морс-кой (океанической) торговли, также под воздействием эко-номического фактора были заинтересованы в непосредст-венных связах с Сефевидской империей. И сефевидские шахи стремились углубить связи с европейскими странами. Поэтому англичане налаживающие торговые связи с Сефевидским государством Волжско-Каспийским путем в начале XVI столетия, получили широкие торговые льготы от сефевидского шаха.

События, происходившие на международной арене, еще более обострили политическую ситуацию в Европе: на континенте ускорился процесс конфронтации государств, в результате этой конфронтации произошла Тридцатилетняя война (1618-1648). В действительности, эта война была одним из проявлений борьбы государств Европы за эконо-мическое господство континенте.

Происходившие события оказали серьезное влияние и на османо-сефевидские отношения. Войны, продолжавшие-ся с перерывами более 200 лет, сокрушили экономическую и политическую жизнь обоих тюркских государств. Эти империи, являвшиеся с начала XVI века до конца первой половины XVII столетия передовыми государствами мира, именно после этого разрушительного противостояния пришли в упадок. Общеизвестно, что развал экономики


287

любого государства (особенно средневековой империи) приближает также его распад. Поэтому было особо важным исследование экономических причин распада этих огром-ных империй, существовавших в период средневековья. Это государства, имевшие богатый экономический и военный потенциал, играли исключительную роль и в жизни средне-вековой Европы. Они сыграли также историческую роль в процессе формирования Нового мирового порядка, который начался на европейском континенте. Существование этих империй дало толчок формированию новой общественно-политической, культурной, торгово-экономической системы в странах Европы. Процессы, происходящие в глобальном и региональном масштабах, были в интересах государств, желавших после Тридцатилетней войны возникновения и утверждения Нового мирового порядка. Подход к проблеме с этой точки зрения способствует выяснению причин со-циально-экономического развития Европы, которая после распада «античной Европы» улучшала свое экономическое положение за счет богатого потенциала Востока, причин нарушения равновесия на международной арене, выдви-жения Запада в процессе «исторического соревнования» с Востоком.

Европейская жизнь рассматриваемого исторического периода характерна высоким развитием экономики. В этот период торговая сеть в европейских странах значительно расширилась, эта сеть захватила различные слои общества. Торговля превратилась в силу, сыгравшую значительную роль не только в социально-экономическом, также в поли-тическом развитии. Торговля начала определять характер международных связей.

Результаты вышеуказанных причин были негативными для обоих тюркских империй. Османо-сефевидские войны, происходившие за удовлетворение экономических интере-сов, амбиций, привели к кризисам в регионе. А это обстоя-

Əzimli Dilavər

288

тельство превратило регион впоследствии в арену поли-тико-экономического противостояния Европы и соседней России (с начала XVIII века). Аналогичная политика ве-дется различными средствами в отношении восточных стран и в современный период. Изменились только силовые центры. И с точки зрения современности одной из важней-ших научных вопросов является более глубокое исследо-вание истории Средневековья.

Считаем, что во имя достижения новых диплома-тических успехов независимой Азербайджанской Респуб-лики рассматриваемый, исследуемый нами исторический период всегда должен быть в центре особого внимания не только историков-медиевистов…


289

MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ ....................................................................................3 GİRİŞ........................................................................................ 7 I FƏSİL. MÖVZUNUN MƏNBƏLƏRİ VƏ TƏDQİQ OLUNMA TARİXİ 1.1. Mövzunun mənbələri .................................................... 15 1.2. Tədqiqat əsərləri ........................................................... 17 II FƏSİL. XV ƏSRİN II YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ OSMANLI DÖVLƏTİ

2.1. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatı və Azərbaycan-Qərbi Avropa münasibətlərində iqtisadi amilin rolu........................................................................... 26 2.2. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərində ticarət amili............................................. 41

III FƏSİL. XVI ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ OSMANLI İMPERİYASI

3.1. «Böyük coğrafi kəşflər» və onun dünya ticarət sisteminə təsiri ................................................................... 106 3.2. XVI əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqələrin Səfəvi–Osmanlı, Səfəvi-Avropa münasibətlərinə təsiri. ............................... 113

Əzimli Dilavər

290

IV FƏSİL. XVI ƏSRİN II YARISINDA VƏ XVII ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ

4.1. XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətlərinin Şərq sərvət-ləri uğrunda mübarizəsi və bu mübarizəyə Səfəvi və Osmanlı imperiyalarının təsiri........................................... 156 4.2. XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələri və Səfəvi–Osmanlı münasibətləri. ........... 169 4.3. XVI əsrin sonlarında–XVII əsrin I yarısında Qərbi Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələrində ticarətin rolu və Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində ticarət amili. .... 193

NƏTİCƏ ............................................................................. 230 İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT............ 236 SUMMARY ...................................................................... 277 РЕЗЮМЕ .......................................................................... 282

DİLAVƏR ƏZİMLİ

AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ

TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ

(XV əsrin II yarısı – XVII əsrin I yarısı)

Formatı: 60x90 1/16. F.ç.v.18.25. Tiraj 500 nüsxə.

Turxan Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi

D.Əzimli. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV...

Documents

Transcript of D.Əzimli. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV...