Κεφάλαιο 2ο Ρομαντική αποσπασματικότητα και σολωμικό ανολοκλήρωτο

Ο μεγάλος βαθμός αποσπασματικότητας που διατρέχει τα

σολωμικά χειρόγραφα και ο οποίος συνάμα φαίνεται να κατέτρυχε

τον ποιητή αποτρέποντάς τον από τη δημοσίευση πλήθους των

ποιητικών του συλλήψεων εξακολουθεί να δοκιμάζει την αντοχή

των σολωμιστών και να καθιστά το σολωμικό εκδοτικό στοίχημα

μάχη με εξαιρετικά αμφίβολη έκβαση

Η ιστορικοποίηση της έννοιας του αποσπασματικού του

ανολοκλήρωτου και ατελούς έργου υπήρξε καθοριστικός

παράγοντας της διαμόρφωσης μιας περισσότερο θεωρητικοποιημένης

εννοιολόγησης περιγραφής και ερμηνείας της λογοτεχνικής

αποσπασματικότητας σε αντιδιαστολή με το laquoκλασικόraquo ιδανικό της

ενότητας και της οριστικής ολοκλήρωσης το οποίο ήθελε

υποχρεωτικά το κείμενο ως προσεκτικά οικοδομημένη κατασκευή

συνταγμένο βάσει ενός οριοθετημένου αρχιτεκτονικού σχεδίου Η συμβολή του Γιώργου Βελουδή ―ενός εκ των

συστηματικότερων και άοκνων σολωμιστών― στην ανίχνευση

χαρτογράφηση και εμπλοκή της έννοιας του σολωμικού

αποσπασματικού με τα ευρωπαϊκά του φιλοσοφικά και αισθητικά

συμφραζόμενα υπό μια ιστορικογραμματολογική ανασύνθεση

παρείχε σημαντικότατη ώθηση στη σολωμική έρευνα

επανασυστήνοντας τις προϋποθέσεις των εκδοτικών εγχειρημάτων

και θέτοντας τα θεμέλια για έναν γόνιμο διάλογο της κριτικής

γύρω από τις ποιητολογικές και φιλοσοφικές συνυφάνσεις της

σολωμικής γραφής

Η μεθοδική εξέταση του πολυποίκιλου και πολύσημου

δικτύου των πηγών του σολωμικού θεωρητικού και ποιητολογικού

1

στοχασμού στα χρόνια της ωριμότητας που έφερε σε πέρας ο

Βελουδής επικουρήθηκε κατά πρώτον από τις σημαίνουσες και

τεκμηριωμένες επισημάνσεις των πολυλαϊκών Προλεγομένων και κατά

δεύτερον από τα κατάλοιπα της σολωμικής βιβλιοθήκης και των

παραγγελμένων στον Λούντζη μεταφράσεων ενός όγκου αναγνωσμάτων

της σύγχρονης με την εποχή του ποιητή ευρωπαϊκής φιλοσοφίας

και λογοτεχνίας1 Η ευρεία γκάμα των σολωμικών ενδιαφερόντων

καθώς και η άμεση ανταπόκριση του ποιητή στα αισθητικά

κελεύσματα της εποχής του αναδεικνύει την ευαίσθητη κεραία

του Σολωμού ως ευρωπαίου πλέον ανθρώπου των γραμμάτων και

διευρύνει τον προσανατολισμό των σολωμικών ερευνών που αφορούν

στη θεματική της αποσπασματικότητας ως αιτήματος στενά

συνυφασμένου με τη βαθειά επιρροή που άσκησε ο ρομαντισμός

―στις ετερόκλητες εκφάνσεις του― στο στοχασμό του ποιητή2

Στην εκτεταμένη μονογραφία του για τις σχέσεις της

σολωμικής ποιητικής με το ρομαντισμό κυρίως στις γερμανικές

του πραγματώσεις ο Βελουδής αποδεικνύει ανασυστήνοντας και

αναλύοντας αυτές τις σχέσεις την καταλυτική επιρροή που

αυτές άσκησαν στον ποιητή όχι μόνο σε επίπεδο θεματολογίας

και ποιητολογικής επεξεργασίας αλλά και σε θεμελιώδη ζητήματα1 Γιώργος Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική - Οι γερμανικές πηγές Γνώση Αθήνα 1989 σ22-24(Στο εξής Βελουδής 1989) Ως ώριμη περίοδος της σολωμικής δημιουργίας ορίζεται η από το 1828 μετοικεσία του ποιητή στην Κέρκυρα και εξής Ο Βελουδής επαναχρονολογεί το ενδιαφέρον του ποιητή για τηγερμανική φιλοσοφία με αφορμή τις παρατηρήσεις του Πολυλά πριν το 1838 δηλαδή από το πρώτο κιόλας έτος της παραμονής του Σολωμού στην Κέρκυρα2 πρβλ και την παρατήρηση της Guumlthenke η οποία τονίζει πωςlaquoΠρέπει να υπογραμμίσουμε την κεντρική σημασία των εννοιών της κίνησης καιτης διαμεσολάβησης ως συστατικά σχήματα της ιδέας της κινητικότητας τηνοποία χρησιμοποιούν οι Ρομαντικοί στην επιθυμία τους να αποκρυσταλλώσουν τοκίνημα του οποίου θεωρούν τον εαυτό τους μέλη[] Οι μεταφράσεις αυτές(σσ του Λούντζη) μας δείχνουν σε όλη του την πολυπλοκότητα τα διαδοχικάστρώματα κίνησης μεταφοράς και περιορισμού που αποκτούν κρίσιμη σημασία στηδιαδικασία του να γίνει κανείς μέλος του ρευστού εννοιακού χώρου τουΡομαντισμούraquo αναλυτικότερα βλ Constanze Guumlthenke laquoΑναζητώντας Ευρωπαίουςφίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμόraquo στο διαδικτυακό τόπο httpwwweens-congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352_ftn2

2

στοχασμού στα χρόνια της ωριμότητας που έφερε σε πέρας ο

Βελουδής επικουρήθηκε κατά πρώτον από τις σημαίνουσες και

τεκμηριωμένες επισημάνσεις των πολυλαϊκών Προλεγομένων και κατά

δεύτερον από τα κατάλοιπα της σολωμικής βιβλιοθήκης και των

παραγγελμένων στον Λούντζη μεταφράσεων ενός όγκου αναγνωσμάτων

της σύγχρονης με την εποχή του ποιητή ευρωπαϊκής φιλοσοφίας

και λογοτεχνίας1 Η ευρεία γκάμα των σολωμικών ενδιαφερόντων

καθώς και η άμεση ανταπόκριση του ποιητή στα αισθητικά

κελεύσματα της εποχής του αναδεικνύει την ευαίσθητη κεραία

του Σολωμού ως ευρωπαίου πλέον ανθρώπου των γραμμάτων και

διευρύνει τον προσανατολισμό των σολωμικών ερευνών που αφορούν

στη θεματική της αποσπασματικότητας ως αιτήματος στενά

συνυφασμένου με τη βαθειά επιρροή που άσκησε ο ρομαντισμός

―στις ετερόκλητες εκφάνσεις του― στο στοχασμό του ποιητή2

Στην εκτεταμένη μονογραφία του για τις σχέσεις της

σολωμικής ποιητικής με το ρομαντισμό κυρίως στις γερμανικές

του πραγματώσεις ο Βελουδής αποδεικνύει ανασυστήνοντας και

αναλύοντας αυτές τις σχέσεις την καταλυτική επιρροή που

αυτές άσκησαν στον ποιητή όχι μόνο σε επίπεδο θεματολογίας

και ποιητολογικής επεξεργασίας αλλά και σε θεμελιώδη ζητήματα1 Γιώργος Βελουδής Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική - Οι γερμανικές πηγές Γνώση Αθήνα 1989 σ22-24(Στο εξής Βελουδής 1989) Ως ώριμη περίοδος της σολωμικής δημιουργίας ορίζεται η από το 1828 μετοικεσία του ποιητή στην Κέρκυρα και εξής Ο Βελουδής επαναχρονολογεί το ενδιαφέρον του ποιητή για τηγερμανική φιλοσοφία με αφορμή τις παρατηρήσεις του Πολυλά πριν το 1838 δηλαδή από το πρώτο κιόλας έτος της παραμονής του Σολωμού στην Κέρκυρα2 πρβλ και την παρατήρηση της Guumlthenke η οποία τονίζει πωςlaquoΠρέπει να υπογραμμίσουμε την κεντρική σημασία των εννοιών της κίνησης καιτης διαμεσολάβησης ως συστατικά σχήματα της ιδέας της κινητικότητας τηνοποία χρησιμοποιούν οι Ρομαντικοί στην επιθυμία τους να αποκρυσταλλώσουν τοκίνημα του οποίου θεωρούν τον εαυτό τους μέλη[] Οι μεταφράσεις αυτές(σσ του Λούντζη) μας δείχνουν σε όλη του την πολυπλοκότητα τα διαδοχικάστρώματα κίνησης μεταφοράς και περιορισμού που αποκτούν κρίσιμη σημασία στηδιαδικασία του να γίνει κανείς μέλος του ρευστού εννοιακού χώρου τουΡομαντισμούraquo αναλυτικότερα βλ Constanze Guumlthenke laquoΑναζητώντας Ευρωπαίουςφίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμόraquo στο διαδικτυακό τόπο httpwwweens-congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352_ftn2

2

εμπλοκής της λογοτεχνίας με τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία

και με τα αισθητικά προτάγματα που η ίδια εξέθρεψε

Σε αυτή την πρώτη αναμέτρηση του Βελουδή με την κεντρική

για τη σολωμική ποιητική και ποίηση έννοια της

αποσπασματικότητας η πρόσληψη των γερμανών ρομαντικών

φιλοσόφων και ποιητών από το Σολωμό αποτελεί το ερμηνευτικό

κλειδί για την εμπρόθετη και ιστορικά προσδιορισμένη αισθητική

και ιδεολογική τάση του ποιητή απέναντι στο αποσπασματικό ως

ποιητολογικό δομικό στοιχείο αλλά και ως φιλοσοφικοαισθητική

εννοιολογική σύλληψη3 Ο ειδικός χαρακτήρας αυτής της πρόσληψης

πρέπει να αποσαφηνιστεί καθώς το γεγονός ότι ένα μεγάλο

κομμάτι της σολωμικής επαφής με τους ευρωπαίους στοχαστές και

λογοτέχνες επιτεύχθηκε μέσω και χάρη στις ιταλικές ως επί το

πλείστον μεταφράσεις που παρήγγειλε ο ίδιος ο ποιητής

φανερώνει τις πολλαπλές διαμεσολαβήσεις συστοιχίες και

αποκλίσεις των σολωμικών αναζητήσεων με τα φιλοσοφικά και

αισθητικά ρεύματα της εποχής του

Το ισχυρό σήμα του ιταλικού δίαυλου στις σολωμικές

αναγνωστικές προσλήψεις αποτελεί τον προσανατολιστικό κόμβο

της σολωμικής ποιητικής για έναν επιπλέον λόγο Αναδεικνύει

την απευθείας επαφή του ποιητή με τα αισθητικά και ιστορικά

τεκταινόμενα του δυτικοευρωπαϊκού στοχασμού τις πρόδρομες και

πρωτοποριακές συνομιλίες του με τα διακείμενα προεξεχόντων

ομοτέχνων του αλλά και την απομάκρυνση του από τα

κλασικορομαντικά γερμανικά πρότυπα του Νεοελληνικού

Διαφωτισμού4

3 Βελουδής 1989 3744 Βελουδής 1989 226-229 βλ ενδεικτικά και την παρατήρηση Βελουδή laquo οιεπαφές του Σολωμού με τον ε λ λ η ν ι κ ό Διαφωτισμό παρ΄όλες τις laquoφιλότιμες προσπάθειεςraquo αρμόδιωνμελετητών μόνο αρνητικά μπορούν να τεκμηριωθούν[] Και είναι απόλυταενδεικτικό ότι ενώ ο Σολωμός ήξερε και χρησιμοποιούσε τρεις τουλάχιστονγερμανικές Ιστορίες της φιλοσοφίας (Buhle Hegel Michelet) επέμενε ν΄laquoαγνοείraquo τη μόνη γερμανόφωνη Ιστορία της φιλοσοφίας (Geschichte der Philosophie) του WGTennemann που είχε κυκλοφορήσει στα 1818 στα ελληνικά σε μετάφραση του Κ

3

Αντίθετα η ισχυρή παρουσία των Schiller Schelling

Hegel στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του ώριμου Σολωμού αλλά και

το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του ποιητή για το ποιητικό έργο των

Goethe Schiller και ιδιαίτερα του ρομαντικότατου Novalis και

η ταυτόχρονη απουσία τους από τον αθηναϊκό ρομαντισμό

επιβεβαιώνουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της σολωμικής

πρόσληψης και ιδιαίτερα σε ότι αφορά τη συνομιλία του με τον

Novalis τον κρίσιμο ρόλο που διαδραμάτισε η ρομαντική

αισθητική στη σολωμική ποιητική5

H σύνθετη αισθητικοποίηση του ρομαντικού αποσπάσματος

όπως συνελήφθη και εκφράστηκε στα σολωμικά του συγκείμενα

είναι λοιπόν αποτέλεσμα της διαμεσολαβημένης από τον ιταλικό

ρομαντισμό σολωμικής πρόσληψης της γερμανικής ρομαντικής

φιλοσοφίας και ποιητικής Οι σταθερές σχέσεις της επτανησιακής

σχολής με το ιταλικό πολιτισμικό περιβάλλον καθόρισαν στο

μέγιστο βαθμό την πρόσληψη του γερμανικού στοχασμού στην

αγγλοκρατούμενη Επτάνησο μιας και όπως επισημαίνει ο Βελουδής

ένα μεγάλο μέρος των μεταφράσεων γερμανών στοχαστών απrsquoτους

επτανήσιους λογοτέχνες δεν έγινε με απευθείας αντιπαραβολή με

το γερμανικό πρωτότυπο αλλά μέσω της ιταλικής μετάφρασής του6

Η όσμωση γερμανικού και ιταλικού ρομαντισμού διέπεται

και καθοδηγείται όπως είναι αναμενόμενο από τη γερμανική

φιλοσοφία επαναδιατυπώνοντας και ισχυροποιώντας τις σχέσεις

μεταξύ φιλοσοφικής σύλληψης και λογοτεχνικής ανάπλασης της

πραγματικότητας Προτού εξετάσουμε τις μορφές που έλαβε αυτός

ο συγκερασμός επηρεάζοντας συνακόλουθα και το σολωμικό

θεωρητικό στοχασμό είναι σκόπιμο να στρέψουμε την προσοχή

μας στη φιλοσοφική διαμόρφωση και καταστατική χρήση από τους

Κουμά (σ228)5 Βελουδής 1989 229-2316 στο ίδιο σ232 το ενδιαφέρον των επτανήσιων διανοουμένων όπως οι Στάης Τερτσέτης Τυπάλδος και Πολυλάς επικεντρώνεται στους Goethe και Schiller

4

γερμανούς ρομαντικούς του λογοτεχνικού είδους (genre) του

αποσπάσματος

Η έννοια της αποσπασματικότητας της οποίας απότοκος θα

αποτελέσει και το ρομαντικό ατελέςανολοκλήρωτο ή και

εμπρόθετα αποσπασματικό έργο κατέχει καίρια θέση στο

θεωρητικό λόγο του γερμανικού ρομαντισμού λαμβάνοντας

προγραμματικό χαρακτήρα στα κείμενα των θεμελιωτών και

υποστηρικτών του Το απόσπασμα ως γραμματειακό είδος (genre)

σμιλεύεται για να στερεώσει το θεωρητικό και φιλοσοφικό

υπόβαθρο της σχολής της Ιένας αλλά και πυροδοτεί το ποιητικό

είδος του ρομαντικού αποσπάσματος Την αμφίσημη και διαλεκτική

αυτή σχέση θα εξερευνήσουμε στη συνέχεια

Το είδος ως υποκατάστατο του Όλου

Η περίφημη σχολή της Ιένας με προεξάρχοντες τους

αδερφούς Schlegel και τον Novalis αποτελεί το κορυφαίο

παράδειγμα θεωρητικού λόγου(discourse) που οικειοποιήθηκε την

αποσπασματική μορφή με απώτατο στόχο να συλλάβει ή

τουλάχιστον να κινηθεί αενάως προς το Όλο προς την ενότητα με

άλλα λόγια των μορφών και των ειδών παρά στη διασπορά ή ακόμα

και των κερματισμό των εννοιών σαγηνευτικός κίνδυνος για τη

φιλοσοφία του 19ου αιώνα

Ο πόθος για την ολότητα σε συνδυασμό με την εκτεταμένη

χρήση αποσπασματικών μορφών αποκαλύπτουν το ειδικό βάρος που

έθεταν οι γερμανοί ρομαντικοί στην έννοια του αποσπάσματος αν

αναλογιστεί κανείς πως laquoσε ένα ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τοlsquoείδοςrsquo του θεωρητικού ρομαντισμού το απόσπασμα θεωρήθηκε η

ενσάρκωσή του το πιο διακριτό σημάδι της πρωτοτυπίας του ή η ένδειξη

της ριζικής καινοτομίας του Αυτός είναι στην πραγματικότητα ακριβώς

ο ισχυρισμός του Friedrich Schlegel και του Novalis του καθενός με

5

τον προσωπικό του τρόπο Πράγματι το απόσπασμα είναι το κατεξοχήν

ρομαντικό είδοςraquo 7

Είναι ωστόσο αναγκαίο να γίνουν κάποιες προκαταρκτικές

διευκρινίσεις για την οριοθέτηση του ρομαντικού αποσπασματικού

είδους ως θεωρητικού γλωσσικού εργαλείου καθώς τα αποσπάσματα

λόγου χάρη που δημοσιεύτηκαν από τον Schlegel στο φερέφωνο των

πρώτων γερμανών Ρομαντικών το περιοδικό Athenaeum δεν μπορούν

να ταυτιστούν με τις κατοπινές αποσπασματικές γραφές του

Novalis για παράδειγμα Εξίσου σημαντική είναι η διάκριση

μεταξύ ατελούς έργου που εξωτερικές συνθήκες δεν επέτρεψαν

στο συγγραφέα την ολοκλήρωσή του και εμπρόθετου αποσπάσματος

που συντάχθηκε ακριβώς για να υπηρετήσει και να επικυρώσει το

ρομαντικό κίνημα θεωρητικά και πρακτικά8

Τα αποσπάσματα που εμφυτεύονται στο Athenaeum

παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς πέραν του

καταστατικού χαρακτήρα τους η ίδια η ανομοιογένειά τους η

ποικιλία των ορισμών που εναλλάσσονται όταν ο λόγος γίνεται

για τι συνιστά εν τέλει απόσπασμα αναδεικνύουν ακόμη μια

πτυχή της ρομαντικής φιλοσοφικής θεώρησης εφόσον φανερώνουν

πως ο ρομαντισμός ήταν αποσπασματική σύλληψη της ολότητας εν

τη γενέσει του Μια τέτοιους είδους αποσπασματικότητα δεν

βρίσκεται ωστόσο σε σχέσεις αμοιβαίας απόκλισης με τη εγχάραξη

συστηματικής επιχειρηματολογίας και συνεκτικής εννοιολόγησης

διότι όπως θα δούμε η εμπρόθετη αποσπασματικότητα σε αυτή τη

φάση του γερμανικού ρομαντισμού προϋποθέτει την ύπαρξη και

προσδοκεί συνάμα την πραγμάτωση ενός Όλου έστω και αν αυτό

υφίσταται μόνο στην ιδεατή μορφή του

7 Philippe Lacoue-Labarthe amp Jean-Luc Nancy The Literary Absolute The theory of literature in German Romanticism Translated with an introduction and additional notes by Philip Barnard and Cheryl Lester State University of New York Press 1988 σ40 8οπ στο ίδιο σ41

6

Εντούτοις φαίνεται να διαφεύγει της κριτικής η

δυνατότητα απόλυτης και οριστικής καθήλωσης της έννοιας του

αποσπάσματος έτσι όπως διαμορφώθηκε και θεωρητικοποιήθηκε

κατεξοχήν στις διάσπαρτες γραφές των γερμανών ρομαντικών στο

Athenaeum Παρακολουθώντας τις εμπλοκές των φιλοσοφικών

συνιστωσών του ρομαντισμού με τα αιτήματα αισθητικής και

ιδεολογικής τάξεως που έθεσαν οι πρώτοι γερμανοί ρομαντικοί

οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy επισημαίνουν πως η

περιχαράκωση ορίων γύρω από τις έννοιες του ρομαντικού και του

αποσπάσματος επί παραδείγματι δεν αποτελεί ουδόλως μια εφικτή

διαδικασία που οδηγεί τελεολογικά σε ένα συμπαγές και σαφώς

προσδιορισμένο σύστημα αντίληψης Για να αναδείξουν αυτό τον

laquoεγγενήraquo χαρακτήρα της ρομαντικής απροσδιοριστίας οι ίδιοι

αφορμώνται από ένα χειρόγραφο αμφισβητούμενης πατρότητας

―σωσμένο στα εγελιανά αυτόγραφα σε σπαραγματική μορφή και

αποδιδόμενο λόγω διακριτού ρομαντικού ύφους στον Schelling―9 το

οποίο άπτεται και αντιπροσωπεύει της κεντρικής έννοιας στο

γερμανικό ιδεαλισμό του Συστήματος-Προγράμματος

Σε αυτό το κρυπτικό και αποσπασπασματικότατο κείμενο

όπου η ανώνυμη γραφίδα εγχαράσσει το ρόλο της ποίησης εντός

του ευαγγελιζόμενου Συστήματος ευρίσκονται τα ακόλουθα

fragmenta τα οποία αξίζει να παρατεθούν [4] Τελευταία απ΄όλες η Ιδέα που ενώνει όλες τις υπόλοιπες η Ιδέα

της Ομορφιάς που ανάγει τη λέξη στην υψηλότερη Πλατωνική σημασία της9 Τα αποσπάσματα βρέθηκαν ανάμεσα στα χειρόγραφα του Hegel το 1917 από τονRosenweig Φέρει τίτλο laquoΠρωιμότατο Σύστημα-Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμούraquo και ηγραφή του έχει ταυτοποιηθεί με αυτή του Hegel Χρονολογείται πιθανόν γύρωστα 1795-1797 ενώ δεν έχει αποδοθεί οριστικά η συγγραφική πατρότητα Τούφος παραπέμπει στον Schelling ενώ όπως έχει ήδη επισημανθεί ο φιλοσοφικόςπροβληματισμός των αποσπασμάτων αποτελεί απότοκο της επιρροής τηςχαιλντεριανής σκέψης στο Schelling χωρίς βέβαια να παραλείπεται οκαταλυτικός εγελιανός ρόλος Για περισσότερα βλ Philippe Lacoue Labarthehellipοπσ 29 επίσης Ruumldiger Bubner The innovations of idealism trans Nicholas Walker CambridgeUniversity Press2003 σ 7-10

7

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Αντίθετα η ισχυρή παρουσία των Schiller Schelling

Hegel στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του ώριμου Σολωμού αλλά και

το μαρτυρημένο ενδιαφέρον του ποιητή για το ποιητικό έργο των

Goethe Schiller και ιδιαίτερα του ρομαντικότατου Novalis και

η ταυτόχρονη απουσία τους από τον αθηναϊκό ρομαντισμό

επιβεβαιώνουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της σολωμικής

πρόσληψης και ιδιαίτερα σε ότι αφορά τη συνομιλία του με τον

Novalis τον κρίσιμο ρόλο που διαδραμάτισε η ρομαντική

αισθητική στη σολωμική ποιητική5

H σύνθετη αισθητικοποίηση του ρομαντικού αποσπάσματος

όπως συνελήφθη και εκφράστηκε στα σολωμικά του συγκείμενα

είναι λοιπόν αποτέλεσμα της διαμεσολαβημένης από τον ιταλικό

ρομαντισμό σολωμικής πρόσληψης της γερμανικής ρομαντικής

φιλοσοφίας και ποιητικής Οι σταθερές σχέσεις της επτανησιακής

σχολής με το ιταλικό πολιτισμικό περιβάλλον καθόρισαν στο

μέγιστο βαθμό την πρόσληψη του γερμανικού στοχασμού στην

αγγλοκρατούμενη Επτάνησο μιας και όπως επισημαίνει ο Βελουδής

ένα μεγάλο μέρος των μεταφράσεων γερμανών στοχαστών απrsquoτους

επτανήσιους λογοτέχνες δεν έγινε με απευθείας αντιπαραβολή με

το γερμανικό πρωτότυπο αλλά μέσω της ιταλικής μετάφρασής του6

Η όσμωση γερμανικού και ιταλικού ρομαντισμού διέπεται

και καθοδηγείται όπως είναι αναμενόμενο από τη γερμανική

φιλοσοφία επαναδιατυπώνοντας και ισχυροποιώντας τις σχέσεις

μεταξύ φιλοσοφικής σύλληψης και λογοτεχνικής ανάπλασης της

πραγματικότητας Προτού εξετάσουμε τις μορφές που έλαβε αυτός

ο συγκερασμός επηρεάζοντας συνακόλουθα και το σολωμικό

θεωρητικό στοχασμό είναι σκόπιμο να στρέψουμε την προσοχή

μας στη φιλοσοφική διαμόρφωση και καταστατική χρήση από τους

Κουμά (σ228)5 Βελουδής 1989 229-2316 στο ίδιο σ232 το ενδιαφέρον των επτανήσιων διανοουμένων όπως οι Στάης Τερτσέτης Τυπάλδος και Πολυλάς επικεντρώνεται στους Goethe και Schiller

4

γερμανούς ρομαντικούς του λογοτεχνικού είδους (genre) του

αποσπάσματος

Η έννοια της αποσπασματικότητας της οποίας απότοκος θα

αποτελέσει και το ρομαντικό ατελέςανολοκλήρωτο ή και

εμπρόθετα αποσπασματικό έργο κατέχει καίρια θέση στο

θεωρητικό λόγο του γερμανικού ρομαντισμού λαμβάνοντας

προγραμματικό χαρακτήρα στα κείμενα των θεμελιωτών και

υποστηρικτών του Το απόσπασμα ως γραμματειακό είδος (genre)

σμιλεύεται για να στερεώσει το θεωρητικό και φιλοσοφικό

υπόβαθρο της σχολής της Ιένας αλλά και πυροδοτεί το ποιητικό

είδος του ρομαντικού αποσπάσματος Την αμφίσημη και διαλεκτική

αυτή σχέση θα εξερευνήσουμε στη συνέχεια

Το είδος ως υποκατάστατο του Όλου

Η περίφημη σχολή της Ιένας με προεξάρχοντες τους

αδερφούς Schlegel και τον Novalis αποτελεί το κορυφαίο

παράδειγμα θεωρητικού λόγου(discourse) που οικειοποιήθηκε την

αποσπασματική μορφή με απώτατο στόχο να συλλάβει ή

τουλάχιστον να κινηθεί αενάως προς το Όλο προς την ενότητα με

άλλα λόγια των μορφών και των ειδών παρά στη διασπορά ή ακόμα

και των κερματισμό των εννοιών σαγηνευτικός κίνδυνος για τη

φιλοσοφία του 19ου αιώνα

Ο πόθος για την ολότητα σε συνδυασμό με την εκτεταμένη

χρήση αποσπασματικών μορφών αποκαλύπτουν το ειδικό βάρος που

έθεταν οι γερμανοί ρομαντικοί στην έννοια του αποσπάσματος αν

αναλογιστεί κανείς πως laquoσε ένα ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τοlsquoείδοςrsquo του θεωρητικού ρομαντισμού το απόσπασμα θεωρήθηκε η

ενσάρκωσή του το πιο διακριτό σημάδι της πρωτοτυπίας του ή η ένδειξη

της ριζικής καινοτομίας του Αυτός είναι στην πραγματικότητα ακριβώς

ο ισχυρισμός του Friedrich Schlegel και του Novalis του καθενός με

5

τον προσωπικό του τρόπο Πράγματι το απόσπασμα είναι το κατεξοχήν

ρομαντικό είδοςraquo 7

Είναι ωστόσο αναγκαίο να γίνουν κάποιες προκαταρκτικές

διευκρινίσεις για την οριοθέτηση του ρομαντικού αποσπασματικού

είδους ως θεωρητικού γλωσσικού εργαλείου καθώς τα αποσπάσματα

λόγου χάρη που δημοσιεύτηκαν από τον Schlegel στο φερέφωνο των

πρώτων γερμανών Ρομαντικών το περιοδικό Athenaeum δεν μπορούν

να ταυτιστούν με τις κατοπινές αποσπασματικές γραφές του

Novalis για παράδειγμα Εξίσου σημαντική είναι η διάκριση

μεταξύ ατελούς έργου που εξωτερικές συνθήκες δεν επέτρεψαν

στο συγγραφέα την ολοκλήρωσή του και εμπρόθετου αποσπάσματος

που συντάχθηκε ακριβώς για να υπηρετήσει και να επικυρώσει το

ρομαντικό κίνημα θεωρητικά και πρακτικά8

Τα αποσπάσματα που εμφυτεύονται στο Athenaeum

παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς πέραν του

καταστατικού χαρακτήρα τους η ίδια η ανομοιογένειά τους η

ποικιλία των ορισμών που εναλλάσσονται όταν ο λόγος γίνεται

για τι συνιστά εν τέλει απόσπασμα αναδεικνύουν ακόμη μια

πτυχή της ρομαντικής φιλοσοφικής θεώρησης εφόσον φανερώνουν

πως ο ρομαντισμός ήταν αποσπασματική σύλληψη της ολότητας εν

τη γενέσει του Μια τέτοιους είδους αποσπασματικότητα δεν

βρίσκεται ωστόσο σε σχέσεις αμοιβαίας απόκλισης με τη εγχάραξη

συστηματικής επιχειρηματολογίας και συνεκτικής εννοιολόγησης

διότι όπως θα δούμε η εμπρόθετη αποσπασματικότητα σε αυτή τη

φάση του γερμανικού ρομαντισμού προϋποθέτει την ύπαρξη και

προσδοκεί συνάμα την πραγμάτωση ενός Όλου έστω και αν αυτό

υφίσταται μόνο στην ιδεατή μορφή του

7 Philippe Lacoue-Labarthe amp Jean-Luc Nancy The Literary Absolute The theory of literature in German Romanticism Translated with an introduction and additional notes by Philip Barnard and Cheryl Lester State University of New York Press 1988 σ40 8οπ στο ίδιο σ41

6

Εντούτοις φαίνεται να διαφεύγει της κριτικής η

δυνατότητα απόλυτης και οριστικής καθήλωσης της έννοιας του

αποσπάσματος έτσι όπως διαμορφώθηκε και θεωρητικοποιήθηκε

κατεξοχήν στις διάσπαρτες γραφές των γερμανών ρομαντικών στο

Athenaeum Παρακολουθώντας τις εμπλοκές των φιλοσοφικών

συνιστωσών του ρομαντισμού με τα αιτήματα αισθητικής και

ιδεολογικής τάξεως που έθεσαν οι πρώτοι γερμανοί ρομαντικοί

οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy επισημαίνουν πως η

περιχαράκωση ορίων γύρω από τις έννοιες του ρομαντικού και του

αποσπάσματος επί παραδείγματι δεν αποτελεί ουδόλως μια εφικτή

διαδικασία που οδηγεί τελεολογικά σε ένα συμπαγές και σαφώς

προσδιορισμένο σύστημα αντίληψης Για να αναδείξουν αυτό τον

laquoεγγενήraquo χαρακτήρα της ρομαντικής απροσδιοριστίας οι ίδιοι

αφορμώνται από ένα χειρόγραφο αμφισβητούμενης πατρότητας

―σωσμένο στα εγελιανά αυτόγραφα σε σπαραγματική μορφή και

αποδιδόμενο λόγω διακριτού ρομαντικού ύφους στον Schelling―9 το

οποίο άπτεται και αντιπροσωπεύει της κεντρικής έννοιας στο

γερμανικό ιδεαλισμό του Συστήματος-Προγράμματος

Σε αυτό το κρυπτικό και αποσπασπασματικότατο κείμενο

όπου η ανώνυμη γραφίδα εγχαράσσει το ρόλο της ποίησης εντός

του ευαγγελιζόμενου Συστήματος ευρίσκονται τα ακόλουθα

fragmenta τα οποία αξίζει να παρατεθούν [4] Τελευταία απ΄όλες η Ιδέα που ενώνει όλες τις υπόλοιπες η Ιδέα

της Ομορφιάς που ανάγει τη λέξη στην υψηλότερη Πλατωνική σημασία της9 Τα αποσπάσματα βρέθηκαν ανάμεσα στα χειρόγραφα του Hegel το 1917 από τονRosenweig Φέρει τίτλο laquoΠρωιμότατο Σύστημα-Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμούraquo και ηγραφή του έχει ταυτοποιηθεί με αυτή του Hegel Χρονολογείται πιθανόν γύρωστα 1795-1797 ενώ δεν έχει αποδοθεί οριστικά η συγγραφική πατρότητα Τούφος παραπέμπει στον Schelling ενώ όπως έχει ήδη επισημανθεί ο φιλοσοφικόςπροβληματισμός των αποσπασμάτων αποτελεί απότοκο της επιρροής τηςχαιλντεριανής σκέψης στο Schelling χωρίς βέβαια να παραλείπεται οκαταλυτικός εγελιανός ρόλος Για περισσότερα βλ Philippe Lacoue Labarthehellipοπσ 29 επίσης Ruumldiger Bubner The innovations of idealism trans Nicholas Walker CambridgeUniversity Press2003 σ 7-10

7

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

γερμανούς ρομαντικούς του λογοτεχνικού είδους (genre) του

αποσπάσματος

Η έννοια της αποσπασματικότητας της οποίας απότοκος θα

αποτελέσει και το ρομαντικό ατελέςανολοκλήρωτο ή και

εμπρόθετα αποσπασματικό έργο κατέχει καίρια θέση στο

θεωρητικό λόγο του γερμανικού ρομαντισμού λαμβάνοντας

προγραμματικό χαρακτήρα στα κείμενα των θεμελιωτών και

υποστηρικτών του Το απόσπασμα ως γραμματειακό είδος (genre)

σμιλεύεται για να στερεώσει το θεωρητικό και φιλοσοφικό

υπόβαθρο της σχολής της Ιένας αλλά και πυροδοτεί το ποιητικό

είδος του ρομαντικού αποσπάσματος Την αμφίσημη και διαλεκτική

αυτή σχέση θα εξερευνήσουμε στη συνέχεια

Το είδος ως υποκατάστατο του Όλου

Η περίφημη σχολή της Ιένας με προεξάρχοντες τους

αδερφούς Schlegel και τον Novalis αποτελεί το κορυφαίο

παράδειγμα θεωρητικού λόγου(discourse) που οικειοποιήθηκε την

αποσπασματική μορφή με απώτατο στόχο να συλλάβει ή

τουλάχιστον να κινηθεί αενάως προς το Όλο προς την ενότητα με

άλλα λόγια των μορφών και των ειδών παρά στη διασπορά ή ακόμα

και των κερματισμό των εννοιών σαγηνευτικός κίνδυνος για τη

φιλοσοφία του 19ου αιώνα

Ο πόθος για την ολότητα σε συνδυασμό με την εκτεταμένη

χρήση αποσπασματικών μορφών αποκαλύπτουν το ειδικό βάρος που

έθεταν οι γερμανοί ρομαντικοί στην έννοια του αποσπάσματος αν

αναλογιστεί κανείς πως laquoσε ένα ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τοlsquoείδοςrsquo του θεωρητικού ρομαντισμού το απόσπασμα θεωρήθηκε η

ενσάρκωσή του το πιο διακριτό σημάδι της πρωτοτυπίας του ή η ένδειξη

της ριζικής καινοτομίας του Αυτός είναι στην πραγματικότητα ακριβώς

ο ισχυρισμός του Friedrich Schlegel και του Novalis του καθενός με

5

τον προσωπικό του τρόπο Πράγματι το απόσπασμα είναι το κατεξοχήν

ρομαντικό είδοςraquo 7

Είναι ωστόσο αναγκαίο να γίνουν κάποιες προκαταρκτικές

διευκρινίσεις για την οριοθέτηση του ρομαντικού αποσπασματικού

είδους ως θεωρητικού γλωσσικού εργαλείου καθώς τα αποσπάσματα

λόγου χάρη που δημοσιεύτηκαν από τον Schlegel στο φερέφωνο των

πρώτων γερμανών Ρομαντικών το περιοδικό Athenaeum δεν μπορούν

να ταυτιστούν με τις κατοπινές αποσπασματικές γραφές του

Novalis για παράδειγμα Εξίσου σημαντική είναι η διάκριση

μεταξύ ατελούς έργου που εξωτερικές συνθήκες δεν επέτρεψαν

στο συγγραφέα την ολοκλήρωσή του και εμπρόθετου αποσπάσματος

που συντάχθηκε ακριβώς για να υπηρετήσει και να επικυρώσει το

ρομαντικό κίνημα θεωρητικά και πρακτικά8

Τα αποσπάσματα που εμφυτεύονται στο Athenaeum

παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς πέραν του

καταστατικού χαρακτήρα τους η ίδια η ανομοιογένειά τους η

ποικιλία των ορισμών που εναλλάσσονται όταν ο λόγος γίνεται

για τι συνιστά εν τέλει απόσπασμα αναδεικνύουν ακόμη μια

πτυχή της ρομαντικής φιλοσοφικής θεώρησης εφόσον φανερώνουν

πως ο ρομαντισμός ήταν αποσπασματική σύλληψη της ολότητας εν

τη γενέσει του Μια τέτοιους είδους αποσπασματικότητα δεν

βρίσκεται ωστόσο σε σχέσεις αμοιβαίας απόκλισης με τη εγχάραξη

συστηματικής επιχειρηματολογίας και συνεκτικής εννοιολόγησης

διότι όπως θα δούμε η εμπρόθετη αποσπασματικότητα σε αυτή τη

φάση του γερμανικού ρομαντισμού προϋποθέτει την ύπαρξη και

προσδοκεί συνάμα την πραγμάτωση ενός Όλου έστω και αν αυτό

υφίσταται μόνο στην ιδεατή μορφή του

7 Philippe Lacoue-Labarthe amp Jean-Luc Nancy The Literary Absolute The theory of literature in German Romanticism Translated with an introduction and additional notes by Philip Barnard and Cheryl Lester State University of New York Press 1988 σ40 8οπ στο ίδιο σ41

6

Εντούτοις φαίνεται να διαφεύγει της κριτικής η

δυνατότητα απόλυτης και οριστικής καθήλωσης της έννοιας του

αποσπάσματος έτσι όπως διαμορφώθηκε και θεωρητικοποιήθηκε

κατεξοχήν στις διάσπαρτες γραφές των γερμανών ρομαντικών στο

Athenaeum Παρακολουθώντας τις εμπλοκές των φιλοσοφικών

συνιστωσών του ρομαντισμού με τα αιτήματα αισθητικής και

ιδεολογικής τάξεως που έθεσαν οι πρώτοι γερμανοί ρομαντικοί

οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy επισημαίνουν πως η

περιχαράκωση ορίων γύρω από τις έννοιες του ρομαντικού και του

αποσπάσματος επί παραδείγματι δεν αποτελεί ουδόλως μια εφικτή

διαδικασία που οδηγεί τελεολογικά σε ένα συμπαγές και σαφώς

προσδιορισμένο σύστημα αντίληψης Για να αναδείξουν αυτό τον

laquoεγγενήraquo χαρακτήρα της ρομαντικής απροσδιοριστίας οι ίδιοι

αφορμώνται από ένα χειρόγραφο αμφισβητούμενης πατρότητας

―σωσμένο στα εγελιανά αυτόγραφα σε σπαραγματική μορφή και

αποδιδόμενο λόγω διακριτού ρομαντικού ύφους στον Schelling―9 το

οποίο άπτεται και αντιπροσωπεύει της κεντρικής έννοιας στο

γερμανικό ιδεαλισμό του Συστήματος-Προγράμματος

Σε αυτό το κρυπτικό και αποσπασπασματικότατο κείμενο

όπου η ανώνυμη γραφίδα εγχαράσσει το ρόλο της ποίησης εντός

του ευαγγελιζόμενου Συστήματος ευρίσκονται τα ακόλουθα

fragmenta τα οποία αξίζει να παρατεθούν [4] Τελευταία απ΄όλες η Ιδέα που ενώνει όλες τις υπόλοιπες η Ιδέα

της Ομορφιάς που ανάγει τη λέξη στην υψηλότερη Πλατωνική σημασία της9 Τα αποσπάσματα βρέθηκαν ανάμεσα στα χειρόγραφα του Hegel το 1917 από τονRosenweig Φέρει τίτλο laquoΠρωιμότατο Σύστημα-Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμούraquo και ηγραφή του έχει ταυτοποιηθεί με αυτή του Hegel Χρονολογείται πιθανόν γύρωστα 1795-1797 ενώ δεν έχει αποδοθεί οριστικά η συγγραφική πατρότητα Τούφος παραπέμπει στον Schelling ενώ όπως έχει ήδη επισημανθεί ο φιλοσοφικόςπροβληματισμός των αποσπασμάτων αποτελεί απότοκο της επιρροής τηςχαιλντεριανής σκέψης στο Schelling χωρίς βέβαια να παραλείπεται οκαταλυτικός εγελιανός ρόλος Για περισσότερα βλ Philippe Lacoue Labarthehellipοπσ 29 επίσης Ruumldiger Bubner The innovations of idealism trans Nicholas Walker CambridgeUniversity Press2003 σ 7-10

7

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

τον προσωπικό του τρόπο Πράγματι το απόσπασμα είναι το κατεξοχήν

ρομαντικό είδοςraquo 7

Είναι ωστόσο αναγκαίο να γίνουν κάποιες προκαταρκτικές

διευκρινίσεις για την οριοθέτηση του ρομαντικού αποσπασματικού

είδους ως θεωρητικού γλωσσικού εργαλείου καθώς τα αποσπάσματα

λόγου χάρη που δημοσιεύτηκαν από τον Schlegel στο φερέφωνο των

πρώτων γερμανών Ρομαντικών το περιοδικό Athenaeum δεν μπορούν

να ταυτιστούν με τις κατοπινές αποσπασματικές γραφές του

Novalis για παράδειγμα Εξίσου σημαντική είναι η διάκριση

μεταξύ ατελούς έργου που εξωτερικές συνθήκες δεν επέτρεψαν

στο συγγραφέα την ολοκλήρωσή του και εμπρόθετου αποσπάσματος

που συντάχθηκε ακριβώς για να υπηρετήσει και να επικυρώσει το

ρομαντικό κίνημα θεωρητικά και πρακτικά8

Τα αποσπάσματα που εμφυτεύονται στο Athenaeum

παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς πέραν του

καταστατικού χαρακτήρα τους η ίδια η ανομοιογένειά τους η

ποικιλία των ορισμών που εναλλάσσονται όταν ο λόγος γίνεται

για τι συνιστά εν τέλει απόσπασμα αναδεικνύουν ακόμη μια

πτυχή της ρομαντικής φιλοσοφικής θεώρησης εφόσον φανερώνουν

πως ο ρομαντισμός ήταν αποσπασματική σύλληψη της ολότητας εν

τη γενέσει του Μια τέτοιους είδους αποσπασματικότητα δεν

βρίσκεται ωστόσο σε σχέσεις αμοιβαίας απόκλισης με τη εγχάραξη

συστηματικής επιχειρηματολογίας και συνεκτικής εννοιολόγησης

διότι όπως θα δούμε η εμπρόθετη αποσπασματικότητα σε αυτή τη

φάση του γερμανικού ρομαντισμού προϋποθέτει την ύπαρξη και

προσδοκεί συνάμα την πραγμάτωση ενός Όλου έστω και αν αυτό

υφίσταται μόνο στην ιδεατή μορφή του

7 Philippe Lacoue-Labarthe amp Jean-Luc Nancy The Literary Absolute The theory of literature in German Romanticism Translated with an introduction and additional notes by Philip Barnard and Cheryl Lester State University of New York Press 1988 σ40 8οπ στο ίδιο σ41

6

Εντούτοις φαίνεται να διαφεύγει της κριτικής η

δυνατότητα απόλυτης και οριστικής καθήλωσης της έννοιας του

αποσπάσματος έτσι όπως διαμορφώθηκε και θεωρητικοποιήθηκε

κατεξοχήν στις διάσπαρτες γραφές των γερμανών ρομαντικών στο

Athenaeum Παρακολουθώντας τις εμπλοκές των φιλοσοφικών

συνιστωσών του ρομαντισμού με τα αιτήματα αισθητικής και

ιδεολογικής τάξεως που έθεσαν οι πρώτοι γερμανοί ρομαντικοί

οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy επισημαίνουν πως η

περιχαράκωση ορίων γύρω από τις έννοιες του ρομαντικού και του

αποσπάσματος επί παραδείγματι δεν αποτελεί ουδόλως μια εφικτή

διαδικασία που οδηγεί τελεολογικά σε ένα συμπαγές και σαφώς

προσδιορισμένο σύστημα αντίληψης Για να αναδείξουν αυτό τον

laquoεγγενήraquo χαρακτήρα της ρομαντικής απροσδιοριστίας οι ίδιοι

αφορμώνται από ένα χειρόγραφο αμφισβητούμενης πατρότητας

―σωσμένο στα εγελιανά αυτόγραφα σε σπαραγματική μορφή και

αποδιδόμενο λόγω διακριτού ρομαντικού ύφους στον Schelling―9 το

οποίο άπτεται και αντιπροσωπεύει της κεντρικής έννοιας στο

γερμανικό ιδεαλισμό του Συστήματος-Προγράμματος

Σε αυτό το κρυπτικό και αποσπασπασματικότατο κείμενο

όπου η ανώνυμη γραφίδα εγχαράσσει το ρόλο της ποίησης εντός

του ευαγγελιζόμενου Συστήματος ευρίσκονται τα ακόλουθα

fragmenta τα οποία αξίζει να παρατεθούν [4] Τελευταία απ΄όλες η Ιδέα που ενώνει όλες τις υπόλοιπες η Ιδέα

της Ομορφιάς που ανάγει τη λέξη στην υψηλότερη Πλατωνική σημασία της9 Τα αποσπάσματα βρέθηκαν ανάμεσα στα χειρόγραφα του Hegel το 1917 από τονRosenweig Φέρει τίτλο laquoΠρωιμότατο Σύστημα-Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμούraquo και ηγραφή του έχει ταυτοποιηθεί με αυτή του Hegel Χρονολογείται πιθανόν γύρωστα 1795-1797 ενώ δεν έχει αποδοθεί οριστικά η συγγραφική πατρότητα Τούφος παραπέμπει στον Schelling ενώ όπως έχει ήδη επισημανθεί ο φιλοσοφικόςπροβληματισμός των αποσπασμάτων αποτελεί απότοκο της επιρροής τηςχαιλντεριανής σκέψης στο Schelling χωρίς βέβαια να παραλείπεται οκαταλυτικός εγελιανός ρόλος Για περισσότερα βλ Philippe Lacoue Labarthehellipοπσ 29 επίσης Ruumldiger Bubner The innovations of idealism trans Nicholas Walker CambridgeUniversity Press2003 σ 7-10

7

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Εντούτοις φαίνεται να διαφεύγει της κριτικής η

δυνατότητα απόλυτης και οριστικής καθήλωσης της έννοιας του

αποσπάσματος έτσι όπως διαμορφώθηκε και θεωρητικοποιήθηκε

κατεξοχήν στις διάσπαρτες γραφές των γερμανών ρομαντικών στο

Athenaeum Παρακολουθώντας τις εμπλοκές των φιλοσοφικών

συνιστωσών του ρομαντισμού με τα αιτήματα αισθητικής και

ιδεολογικής τάξεως που έθεσαν οι πρώτοι γερμανοί ρομαντικοί

οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy επισημαίνουν πως η

περιχαράκωση ορίων γύρω από τις έννοιες του ρομαντικού και του

αποσπάσματος επί παραδείγματι δεν αποτελεί ουδόλως μια εφικτή

διαδικασία που οδηγεί τελεολογικά σε ένα συμπαγές και σαφώς

προσδιορισμένο σύστημα αντίληψης Για να αναδείξουν αυτό τον

laquoεγγενήraquo χαρακτήρα της ρομαντικής απροσδιοριστίας οι ίδιοι

αφορμώνται από ένα χειρόγραφο αμφισβητούμενης πατρότητας

―σωσμένο στα εγελιανά αυτόγραφα σε σπαραγματική μορφή και

αποδιδόμενο λόγω διακριτού ρομαντικού ύφους στον Schelling―9 το

οποίο άπτεται και αντιπροσωπεύει της κεντρικής έννοιας στο

γερμανικό ιδεαλισμό του Συστήματος-Προγράμματος

Σε αυτό το κρυπτικό και αποσπασπασματικότατο κείμενο

όπου η ανώνυμη γραφίδα εγχαράσσει το ρόλο της ποίησης εντός

του ευαγγελιζόμενου Συστήματος ευρίσκονται τα ακόλουθα

fragmenta τα οποία αξίζει να παρατεθούν [4] Τελευταία απ΄όλες η Ιδέα που ενώνει όλες τις υπόλοιπες η Ιδέα

της Ομορφιάς που ανάγει τη λέξη στην υψηλότερη Πλατωνική σημασία της9 Τα αποσπάσματα βρέθηκαν ανάμεσα στα χειρόγραφα του Hegel το 1917 από τονRosenweig Φέρει τίτλο laquoΠρωιμότατο Σύστημα-Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμούraquo και ηγραφή του έχει ταυτοποιηθεί με αυτή του Hegel Χρονολογείται πιθανόν γύρωστα 1795-1797 ενώ δεν έχει αποδοθεί οριστικά η συγγραφική πατρότητα Τούφος παραπέμπει στον Schelling ενώ όπως έχει ήδη επισημανθεί ο φιλοσοφικόςπροβληματισμός των αποσπασμάτων αποτελεί απότοκο της επιρροής τηςχαιλντεριανής σκέψης στο Schelling χωρίς βέβαια να παραλείπεται οκαταλυτικός εγελιανός ρόλος Για περισσότερα βλ Philippe Lacoue Labarthehellipοπσ 29 επίσης Ruumldiger Bubner The innovations of idealism trans Nicholas Walker CambridgeUniversity Press2003 σ 7-10

7

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Είμαι πλέον απολύτως πεπεισμένος πως η υψηλότερη πράξη του Λόγου

αυτή μέσω της οποίας κωδικοποιούνται όλες οι Ιδέες είναι μία

αισθητική πράξη και πως η αλήθεια και η καλοσύνη γίνονται αδερφές μόνο στην

ομορφιά- ο φιλόσοφος πρέπει να κατέχει τόση αισθητική δύναμη όση και

ο ποιητής Άνθρωποι χωρίς αισθητικό κριτήριο τέτοιοι είναι οι

φιλόσοφοι-του γράμματος της εποχής μας Η φιλοσοφία του πνεύματος

είναι μια αισθητική φιλοσοφία Δεν μπορεί κανείς να είναι

δημιουργικός επ΄ουδενί τρόπο ακόμη και για την ιστορία δεν μπορεί να

επιχειρηματολογήσει δημιουργικά---χωρίς αισθητικό κριτήριο Σ΄αυτό το

σημείο πρέπει να καταστεί σαφές τί είναι αυτό που λείπει απ΄τους

ανθρώπους οι οποίοι δεν κατανοούν τις ιδέες ― και οι οποίοι

ομολογούν με περισσή ειλικρίνεια πως βρίσκουν δυσνόητο οτιδήποτε

όταν υπερβαίνει τα όρια του πίνακα των περιεχομένων και του

ευρετηρίου

[5] Η ποίηση αποκτά ως εκ τούτου μια ανώτερη ποιότητα ―γίνεται στο

τέλος για μια ακόμη φορά αυτή που ήταν εξ΄αρχής- η δασκάλα της

ανθρωπότητας γιατί δεν έχει απομείνει ούτε φιλοσοφία ούτε ιστορία η

τέχνη του δημιουργού από μόνη της θα διασώσει όλες τις υπόλοιπες

επιστήμες και τέχνες10

Οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy προκαταρκτικά επισημαίνουν

μεταξύ άλλων τα εξής

i) Τη συμβολική αμφισημία του εν λόγω κειμένου καθώς ενώ

γράφεται για να διακηρύξει το ρομαντικό ιδεώδες του Συστήματος

ως ολιστικής αντίληψης μας παραδόθηκε σε αποσπασματική μορφή

ενώ ταυτόχρονα η κριτική εξακολουθεί να ερίζει για το

συγγραφέα του

10 Τα παραθέματα από την αγγλική μετάφραση του χειρογράφου στο HS Harris Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press1972 σ511(η ελληνική μετάφραση δική μου)

8

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

ii) τη βαθειά εμπλοκή της ποίησης με τη φιλοσοφία ως

απαραίτητη προϋπόθεση χωρίς ωστόσο ο συσχετισμός τους να

συνιστά την απόλυτη μείξη και ταύτιση των δύο πεδίων αλλά να

φέρνει στο προσκήνιο περισσότερο μια σχέση που εδράζεται στην

κρίση και τη δημιουργική σύγκρουση

iii) και προς επίρρωση του παραπάνω ισχυρισμού σε μια

συνολική αποτίμηση του ρομαντικού κινήματος αντίληψης

επαναδιατυπώνοντας τις ρομαντικές αρχές τονίζουν πως laquoορομαντισμός καθίσταται κατανοητός (ή έστω προσβάσιμος) αυστηρά και

μόνο επί φιλοσοφικής βάσης στην ιδιάζουσα και πράγματι μοναδική (ή

με άλλα λόγια εντελώς καινοφανή) άρθρωσή του μαζί με το φιλοσοφικό

Ούτε απλώς ως ένα lsquoλογοτεχνικό κίνημαrsquo ούτε ―ακόμα λιγότερο― ως το

φανέρωμα μιας lsquoνέας ευαισθησίαςrsquo ούτε ακόμη ndash κατά καμία έννοια- ως

η αναδιατύπωση των κλασικών ζητημάτων της θεωρίας της τέχνης ή της

αισθητικής δεν μπορεί να προσεγγιστεί ο ρομαντισμός με άξονα ένα

μοντέλο αέναης εξέλιξης και προόδου [] η με ένα μοντέλο οργανικής

ωρίμανσης[] Εάν ο ρομαντισμός ως έχει είναι προσιτός είναι με

έναν ιδιαίτερο μόνο τρόπο προσιτός στον διάκενο χώρο (in-between)

διαμέσου ενός εξαιρετικά στενού περάσματος δεδομένων των περιορισμών

που θέτουν προειρημένα μοντέλα όπως η έκρηξη το συμβάν το αιφνίδιο

φανέρωμα (surgissement) [hellip] ή συνοπτικά οτιδήποτε μπορεί να ειπωθεί

με όρους που παραπέμπουν στην έννοια της κρίσης 11

Η φιλοσοφική έννοια του Συστήματος-Προγράμματος όπως συστήνεται

από το λανθάνον τρίπτυχο των Hegel Hoelderlin και Schelling

δίνει όπως διαπιστώσαμε το προβάδισμα στον πρωτεύοντα ρόλο της

ποίησης ως αποκορύφωσης του φιλοσοφικο-αισθητικού στοχασμού

βάση της δυνατότητάς της υπό τη νέα της ρομαντική ιδεολογική

και αισθητική στόχευση να συνενώσει κάτω από την ενιαία σκέπη

της τόσο τα παιδευτικά αιτήματα ενός πανανθρώπινου ιδανικού

11 Philippe Lacoue-Labarthehellipοπ σ 30

9

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

όσο και κατrsquoεπέκταση την κριτική ανάπλαση της πραγματικότητας

Να ποιήσει με άλλα λόγια μέσω του δημιουργού που δεν είναι

άλλος από το ποιητικό ρομαντικό υποκείμενο έναν νέο τρόπο

αντίληψης κατεξοχήν αισθητικοποιημένο άρα υψηλότατα

φιλοσοφικό

Το ερώτημα που αμέσως τίθεται με αφορμή αυτές τις

αποσπασματικές ρομαντικότατες διατυπώσεις είναι σε ποιά

ποιητικήλογοτεχνική πραγμάτωση θα μπορούσε να αποκρυσταλλωθεί

αυτό το ιδανικό ποιό θα το ήταν το νέο λογοτεχνικό άρα και

ρομαντικό είδος που θα επιβεβαίωνε την αξία αυτού του

εγχειρήματος και μέσω αυτής της επιβεβαίωσης θα εδραίωνε τον

ριζοσπαστικό αισθητικό του χαρακτήρα Ο θεωρητικός

προβληματισμός των Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy είναι εξόχως

προσανατολιστικός σε αυτό το σημείο για δύο λόγους Αφενός

διότι επαναθέτει τη θεωρητική και φιλοσοφική βάση του

ρομαντισμού καταδεικνύοντας τη διασπορά των ρομαντικών

σημαινομένων σε αντιδιαστολή με το αίτημα του ίδιου του

κινήματος για ολότητα και αφετέρου διότι εξετάζοντας την

ετερογένεια και την πολυσημία του θεωρητικού λόγου που

διατρέχει το ρομαντικό corpus προειδοποιεί για το μη

καθηλώσιμο και εγγενές ndash ως αισθητικό αίτημα πλέον- μη

αποφασίσιμο των κεντρικών εννοιών της ρομαντικής λογοτεχνικής

θεωρίας όπως επεχείρησαν να την διαμορφώσουν οι υποστηρικτές

της

Η διαλεκτική σύνθεση των αντιθέτων την οποία εισήγαγε η

εγελιανή φιλοσοφία ως απάντηση στον καντιανό δυϊσμό διαβρώνει

αισθητά αυτό το πρώιμο προγραμματικό και αποσπασματικό κείμενο

των ρομαντικών ζητήσεων καθώς το κεντρικό αίτημα που

εκφράζεται τείνει προς μία εξουδετέρωση των παραδοσιακών

μέχρι εκείνη την ιστορική στιγμή δίπολων της φιλοσοφίας

εναντίον της ποίησης της λογικής εναντίον του συναισθήματος

10

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

κοκ Την προσδοκία για την επίτευξη αυτού του οράματος

πυροδοτεί και διευρύνει ο καντιανός στοχασμός καθώς

επανασυστήνει τους πυρήνες των δίπολων τοποθετώντας τη σχάση

εντός της έννοιας του αισθητικού

Όπως παρατηρούν οι Lacoue-Labarthe και Luc-Nancy η

υπερβατική αισθητική που εισηγείται ο Kant θεωρεί το

υποκείμενο κενό μιας a priori δοσμένης ουσίας ενώ τη συνοχή

του και την ενότητα του πρέπει να τη συνθέσει τείνοντας

αενάως προς αυτήν με κύριο όργανό του την υπερβατική του

φαντασία12 Εξακολουθεί σε αυτό το πρώιμο ρομαντικό μανιφέστο

να είναι ισχυρή η παρουσία των καντιανών διδαγμάτων

καθιστώντας το κατrsquo αυτόν τον τρόπο ένα κράμα κίνησης προς τη

σύνθεση ―με άλλα λόγια προς το ΣύστημαΠρόγραμμα― παρά οριστικά

διαμορφωμένο φιλοσοφικό σύστημα ρομαντικής θέασης της

πραγματικότητας όπου το ιδεώδες της απόλυτης σύνθεσης έχει

επιτευχθεί και εδραιωθεί

Η σχολή της Ιένας θα διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο σε

αυτή την ταραχώδη μετάβαση από τον κριτική φιλοσοφία του Καντ

προς την ιδεαλιστική και με ρομαντικές συνδηλώσεις αντίστοιχη

των laquoαναθεωρητώνraquo του ήτοι των Fichte Schelling και Hegel

από το 1794 και εξής ως εκπροσώπων του φιλοσοφικού πεδίου και

κατόπιν στο πεδίο της αισθητικής και της λογοτεχνίας θα

αποτελέσει τη μήτρα του ρομαντισμού ως κατεξοχήν χώρος δράσης

των εκπροσώπων του νέου είδους με προεξέχοντες τους Schiller

Hoelderlin Novalis και Friedrich Schlegel13

Οι πολλαπλές οφειλές των Πρώτων Γερμανών Ρομαντικών

(Fruhromantik)14 στον κριτικό ιδεαλισμό του Καντ όπως και οι12 Lacoue-Labarthehellip οπ σ 32 13 edKarl Ameriks The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press 2000 σ214 Με τον όρο Fuhromantik διακρίνεται η πρώτη γενιά γερμανών ρομαντικών απότους μεταγενέστερους Ανώτερους Ρομαντικούς (die jungere Romantik)Η δράσητους τοποθετείται κυρίως στην Ιένα από το 1797Dagger ως τις αρχές του 19ου αιώναΜεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αδελφοί Schlegel o Tieck o Novalis από την

11

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

γόνιμες συνομιλίες τους με το σύγχρονό τους φιλοσοφικό λόγο

στάθηκαν καθοριστικές για τη γέννηση ενός νέου ύφους ενός νέου

τρόπου γραφής που θα αποτυπωθεί σε μια πλειάδα κειμένων μη

απολύτως καθορισμένου λογοτεχνικού είδους Το νέο παράδειγμα

των ρομαντικών διεκδικούσε τα πρωτεία από το ήδη διαμορφωμένο

ύφος του φιλοσοφικού λόγου όσο και την επιθυμητή

ριζοσπαστικοποίηση του κυρίαρχου λογοτεχνικού λόγου της

εποχής Η συνένωση των αντιθετικών πόλων του κλασικισμού με

τον ρομαντισμό επί παραδείγματι αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά

αιτήματα του ρομαντισμού της Ιένας διακηρύσσοντας και

διαμορφώνοντας το νέο ρομαντικό ύφος μια μείξη όλων των ειδών

με σκοπό τη σύνθεση laquoμιας νέας λογοτεχνικής αίσθησης κι ενός νέουείδους φιλοσοφίας και αντι-φιλοσοφίας μια φιλοσοφία που υπέδειξε

εμφατικά συχνά με μάλλον ποιητικό παρά παραδοσιακό φιλοσοφικό ύφος

τα όρια των ίδιων των φιλοσοφικών συστημάτων ως τέτοιων και του

ορθολογισμού εν γένειraquo15

Αυτό το νέο φιλοσοφικό Σύστημα επιχειρούν να εγγράψουν οι

γερμανοί ρομαντικοί μέσω μιας τιτάνιας προσπάθειας που

δείγματα της θα αποτελέσουν σε επίπεδο θεωρητικοποίησης οι

αποσπασματικές φιλοσοφικές συλλήψεις του Athenaeum o μεγάλος

αριθμός δοκιμιακών κειμένων όπως για παράδειγμα αυτά του

Schiller και του Goethe αλλά και μία συνεχής παραγωγή

λογοτεχνικών κειμένων που αντιστέκονται στην τυποποίηση και

στη σαφή ένταξη σε ότι αργότερα θα οριοθετηθεί ως ρομαντικός

λογοτεχνικός κανόνας αν λάβει κανείς υπόψη του τις εξαιρετικά

ιδιόμορφες περιπτώσεις των Hoederlin και Novalis

Στην επόμενη φάση όπου το στα σπάργανα ρομαντικό κίνημα

επιχειρεί να στερεώσει τη φιλοσοφική βάση του και να

πλευρά των λογοτεχνών και από την πλευρά των φιλοσόφων ο Schelling oSchleiermacher o Fichte για να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους ΒλαναλυτικότεραLilian R Furst Ρομαντισμός Μτφρ Ιουλιέττα Ράλλη- Καίτη Χατζηδήμου Αθήνα1974 Ερμής σ 21-24 15 οπ ed Karl Amerikshellip σ11

12

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

δημοσιοποιήσει τη νέα προσέγγιση επί των ζητημάτων της θεωρίας

της λογοτεχνίας της κριτικής και εν γένει της αισθητικής ο

εμπρόθετα αποσπασματικός λόγος του Friedrich Schlegel ―κυρίως

στις πλείστες δημοσιεύσεις του στο περιοδικό Athenaeum―

αποσαφηνίζει τις συνιστώσες των ρομαντικών ζητήσεων

Πράγματι η συμβολή του Schlegel στη θεωρητικοποίηση και

αποκρυστάλλωση του αποσπάσματος ως νέου λογοτεχνικού είδους

και μάλιστα αυτού που εκφράζει όσο κανένα άλλο το ρομαντικό

ιδεολογικό πρόταγμα είναι απαράμιλλη Η επιμονή του και η

άοκνη δημοσίευση πληθώρας αποσπασμάτων κατά τα έτη 1798-1800

στο Athenaeum αλλά και σε αυτοτελείς εκδόσεις αποδεικνύουν την

απαρασάλευτη πίστη του στην ύπαρξη και την ισχύ του

αποσπάσματος ως δόκιμου λογοτεχνικού και φιλοσοφικού

υφολογικής τάξης τρόπου έκφρασης16

Η ευφυής οικειοποίηση της αποσπασματικής γραφής από τον

Schlegel καθώς ο ίδιος εμπνεύστηκε και αφορμήθηκε από μια

σύγχρονη με την εποχή του μετά θάνατον δημοσίευση του έργου

του Chamfort ldquoPensees Maximes et Anecdotesrdquo(1795) ξαναπιάνει το

κομμένο νήμα της παράδοσης του αποσπάσματος ως είδους ως την

πρώτη γραμματολογική του εμφάνιση με τα κλασικά πλέον Δοκίμια

του Montaigne17

Ο Schlegel θα ανάγει το απόσπασμα ως το κατεξοχήν ρομαντικό

λογοτεχνικό είδος διευρύνοντας τη λειτουργία του και σε

συστοιχία με το επιδιωκόμενο βεληνεκές που φιλοδοξούσαν οι

πρώτοι γερμανικοί για το ρομαντικό εγχείρημα θα διακηρύξει

την δυνατότητα του ως του μόνου ενυπάρχοντος είδους που

μπορεί μέσα από τη μερικότητα να συλλάβει το Όλον και

κατ΄αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της

16 Friedrich Schlegel Philosophical Fragments trans with and introduction by Peter FirchowUniversity of Minessota Press2009 foreword pviii17 Lacoue-Labarthehellip οπ σ40

13

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

ρομαντικής σύλληψης της πραγματικότητας ως συνολικής θέασης

που θα άρει τις συγκρουσιακές σχέσεις των παραδοσιακών

αντιθετικών δίπολων

Υπό αυτή την προοπτική η κατασκευή του αποσπάσματος ως

του ενδεδειγμένου είδους γραφής για να εκφραστεί το Απόλυτο ή

ορθότερα η πορεία προς το Aπόλυτο ξεφεύγει από τα στενά όρια

μιας αισθητικολογοτεχνικής τοποθέτησης και αποκαλύπτει την

άμεση σύνδεσή του με το φιλοσοφικό λόγο τον οποίο υπηρετεί

και εν πολλοίς επιχειρεί ως εργαλείο του ρομαντικού

υποκειμένου να επαναδιατυπώσει τις αρχές του

Το ρομαντικό απόσπασμα συστήνεται λοιπόν ως φιλοσοφικό

εννοιολογικό σχήμα18

Παρά το γεγονός ότι η αποσπασματικότητα ως φιλοσοφική

θέση είναι από τις κεντρικότερες του ρομαντικού κινήματος

είναι ακριβώς σ΄αυτήν που εντοπίζει κανείς τη διπλή θεωρητική

δέσμευση των ρομαντικών την αντίφαση δηλαδή που ενέχεται σε

ένα εγχείρημα όπου απώτατος στόχος είναι η ταύτιση της

συστηματικότητας και της συνολικής θέασης με τον αποσπασματικό

τρόπο αντίληψης Η αντίσταση της ίδιας της έννοιας του

αποσπάσματος (fragment) στη μεθοδευμένη κατηγοριοποίηση και

αναλυτική συνεκτική παρουσίαση αποτελεί το κορυφαίο παράδειγμα

αυτής της αμφίθυμης στάσης Η διασπορά των σλεγκελιανών

σημαινομένων σε ένα ευρύτατο corpus αποσπασματικής γραφής και

φιλοσοφικών εκλάμψεων ―απότοκοι της αγωνίας του συγγραφικού

υποκειμένου να περιγράψει την δυνατότητα και συνάμα την

αδυνατότητα να καθηλωθεί το Απόλυτο― ανασύρει στην επιφάνεια

τη διττή ―άρα και συγκρουσιακή― ιδιοσυστασία της έννοιας του

αποσπάσματος Το Απόσπασμα προϋποθέτει το Σύστημα χωρίς

ωστόσο ποτέ να μπορεί να το υποδείξει σε όλες τις εκφάνσεις

18 Friedrich Schlegelhellipοπ foreword px (philosophical conception)

14

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

του Η ολότητα είναι μια διαδικασία που παράγεται συνεχώς παρά

ένα συντελεσμένο γεγονός διακριτό και καθορίσιμο

Την ιδέα της συνεχούς προόδου θέτει εξαρχής και ο

Schlegel και είναι αυτή που διατρέχει τόσο το θεωρητικό

στοχασμό του όσο και αυτή που διέπει τη διαμόρφωση της έννοιας

του αποσπάσματος Η αποσπασματική εννοιολόγηση εγγράφεται

εντός του έργου του κατά εξελικτικό τρόπο καθιστώντας το ίδιο

το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος έργο υπό συνεχή

διαμόρφωση έργο με άλλα λόγια εν προόδω19

Το είδος του ρομαντικού αποσπάσματος πρέπει απαραιτήτως

να διακρίνεται και κατrsquo ουσίαν αλλά και σε επίπεδο ύφους και

λειτουργίας απ΄το φιλοσοφικό αφορισμό που αργότερα θα

αποτελέσει το κύριο όργανο της νιτσεϊκής σκέψης της πλέον

αντιστεκόμενης στη μετατροπή της σε συνεκτικό φιλοσοφικό

σύστημα Οι Lacoue-Labarthe Luc-Nancy σταχυολογώντας τις

συνεχείς επαναδιατυπώσεις του Schlegel στην συντονισμένη

απόπειρά του να καταδείξει τη σύνθεση που υπονοεί το απόσπασμα

ως μέρος του Όλου εντοπίζουν τη διάκριση αφορισμού-ρομαντικού

αποσπάσματος στο γεγονός ότι οι μεν αφορισμοί σύμφωνα με τον

Schlegel αποτελούν laquoσυνεκτικά αποσπάσματαraquo απ΄τα οποία ωστόσο

εκλείπει η ενότητα και η ολοκλήρωση ενώ το ρομαντικό απόσπασμα

ενέχει το αίτημα της πληρότητας καθώς οφείλει να είναι

laquoπλήρες στην αυτάρκειά του σαν καλά οχυρωμένο πόστοraquo20

Η διεκδικούμενη αυτοτέλεια και πληρότητα του ρομαντικού

αποσπάσματος δεν είναι ωστόσο συντελεσμένη και αποπερατωμένη a

priori ούτε και μπορεί να επιτευχθεί πλήρως μέσα από τη

διαλεκτική διαδικασία που υπόσχεται την άρση των δυαδικών

19 οπ στο ίδιο σ xiv20 βλ Lacoue-Labarthehelliphelliphellipoπ σ 42 αντίστοιχο απόσπασμα του Schlegel από το Athenaeum[206] laquoΤο απόσπασμα όπως ένα μικρό έργο τέχνης πρέπει να είναι εξ΄ολοκλήρου απομονωμένο από τον περιβάλλοντα κόσμο και να είναι πλήρες από μόνο του όπως ένα καλά οχυρωμένο πόστοraquo

15

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

αντιθέσεων μέσα από τη σύνθεσή τους Όπως εύστοχα θα

σημειώσει ο Βελουδής δεινός γνώστης των γερμανικών

συμφραζομένων της ποίησης και της φιλοσοφίας laquoη ρομαντικήαισθητική αντιλαμβάνεται την καλλιτεχνική δραστηριότητα ως μια

δημιουργική δ ι α δ ι κ α σ ί α (Prozess) ως ένα δημιουργικό γ ί γ ν

ε σ θ α ιraquo21

Την έννοια της αέναης δημιουργίας ως αναπόσπαστο δομικό

στοιχείο της ρομαντικής κοσμοαντίληψης θα διακηρύξουν τόσο ο

Schlegel όσο και ο Novalis Από τον μεν πρώτο δηλώνεται ρητά

σε ένα ευρέως παρατιθέμενο απόσπασμα από την κριτική

laquoΆλλα είδη είναι σταθερά και κατηγοριοποιούνται στο σύνολό τους Τορομαντικό είδος εντούτοις βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία του

γίγνεσθαι Πράγματι αυτή είναι η ουσία του να βρίσκεται αενάως στη

διαδικασία του γίγνεσθαι χωρίς ποτέ να ολοκληρώνεται Δεν μπορεί να

εξαντληθεί από καμιά θεωρία και μόνο μια μαντευτική κριτική θα

τολμούσε να χαρακτηρίσει το ιδανικό του Είναι αφ΄εαυτού του άπειρο

όπως είναι και από μόνο του ελεύθερο και αναγνωρίζει ως πρωταρχική

του επιταγή πως η βούληση του ποιητή δεν μπορεί να ανεχθεί κανένα

νόμο υπεράνω από το ίδιο Το ρομαντικό είδος ποίησης είναι το

μοναδικό που υπάρχει ως κάτι παραπάνω από είδος που υφίσταται όπως

ήταν η ποίηση η ίδια γιατί κατά μια έννοια όλη η ποίηση είναι ή

πρέπει να είναι ρομαντική raquo22

Το απόσπασμα είναι υπό αυτό το πρίσμα μια αποκομμένη

οργανική ενότητα που τείνει προς τη δημιουργία του Συστήματος

χωρίς ποτέ η ολοκλήρωση και η καθήλωση αυτού να είναι απολύτως

εφικτή Η ποίηση και δη η ρομαντική ποίηση που σύμφωνα με το

ρομαντικό προγραμματικό σχέδιο συμπυκνώνει όλες τις ποιητικές

και συνεπώς τις φιλοσοφικές λειτουργίες στην κορύφωσή τους

21 Βελουδής 1989 39122 το παράθεμα από Philippe Lacoue-Labarthe The Subject of Philosophy transThomasTreziseUniversity of Minessota Press1993 σ186 (η μετάφραση και η έμφαση δική μου)

16

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

είναι ατελής και ανολοκλήρωτη διότι μόνο κατ΄αυτόν τον τρόπο

ποιεί το Όλον σε αποσπάσματα αλλά και επιτρέπει στο ποιητικό

υποκείμενο την συνεχή ανακατασκευή τόσο των ποιητικών του

τρόπων όσο και της ποιητικής του που οδηγεί στην ποίηση του

ίδιου του εαυτού του

Η σύνθεση σύμφωνα με αυτές τις αποφάνσεις παραμένει

και θα πρέπει να παραμένει ως ανέφικτο ιδανικό ούτως ώστε να

μπορεί να εκτυλίσσεται η αέναη διαδικασία της δημιουργικής

ανάπλασης της πραγματικότητας του ρομαντικού έργου εν προόδω

Το ποιητικό υποκείμενο είναι ρομαντικό και υπερβατολογικό par

excellence αλλιώς υπερβαίνει το σλεγκελιανό ρομαντικό

κέλευσμα της αέναης δημιουργίας Με τις αποσπασματικές

ρομαντικές εκλάμψεις του Novalis θα κλείσουμε αυτό το

κεφάλαιο προτού στρέψουμε ξανά την προσοχή μας στα καθrsquo ημάς

και σε έναν εξίσου ιδιότυπο ρομαντικό [30] Το να γράφει κανείς ποίηση είναι να δημιουργεί Κάθε

λογοτεχνικό έργο πρέπει να είναι μια ζωντανή οντότητα Τι

ανεξάντλητος αριθμός υλικού βρίσκεται για να γίνουν νέοι ξεχωριστοί

συνδυασμοί

[25] Το άτομο ζει στο σύνολο και το σύνολο στο άτομο

Μέσα από την ποίηση λοιπόν προκύπτει η υψηλότερη μορφή συμπάθειας και

κοινής δραστηριότητας η πιο στενή κοινωνία του πεπερασμένου και του

απείρου

[26]Ο ποιητής λήγει την κίνηση τη στιγμή που την αρχίζει Εάν ο

φιλόσοφος βάζει σε τάξη τα πάντα τοποθετεί τα πάντα ο ποιητής

χαλαρώνει όλους τους δεσμούς

[41] Η υπερβατική ποίηση είναι ένα κράμα φιλοσοφίας και ποίησης

Αγκαλιάζει αληθινά όλες τις υπερβατικές λειτουργίες πράγματι

17

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

εμπεριέχει το υπερβατικό στην ολότητά του Ο υπερβατικός ποιητής

είναι αυτόχρημα ο υπερβατικός άνθρωπος 23

21

Διονύσιος Σολωμός Αποσπάσματα ενός ατελούς ρομαντικού λόγου

Το ποιητικό υποκείμενο ως ρομαντικό έργο εν προόδω

Η ρομαντική αγωνία του ποιητικού υποκειμένου με σκοπό

την αέναη αναδημιουργία του εαυτού μέσα από μια αποσπασματική

αισθητικοποίηση του ατόμου εντός του συνόλου εκφράστηκε με

αποφασιστικό τρόπο σε έναν από τους πιο ευαίσθητους δέκτες της

ρομαντικής αισθητικής που δεν είναι άλλος από το Διονύσιο

Σολωμό Το έντονο ενδιαφέρον του Σολωμού για το γερμανικό

23 Τα αποσπάσματα στον τόμο Novalis Philosophical Writings Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar State University of New York Press 1997 σ 55-57 από την ενότητα των Logological Fragments συντεθειμένα από τον Novalis το 1798 βλ και William Arctander OBrien Novalis Signs of Revolution Duke University Press1993 σ 130-142

18

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

ρομαντισμό στάθηκε ο βασικός μοχλός των ποιητικών του

αναζητήσεων στην όψιμη περίοδο της αναμέτρησής του με τον

laquoένοχοraquo πόθο να εγγραφεί σε ένα καινοτόμο ποιητικό είδος το

ιδανικό της ολότητας και να αποσοβηθεί ο πάντα παρών κίνδυνος

της μερικότητας και του κατακερματισμού

Η σπορά του γερμανικού ρομαντισμού μπόλιασε το εύφορο

έδαφος του σολωμικού στοχασμού έχοντας ως αποτέλεσμα μια

ιδιότυπη καρποφορία θεωρητικών αποσπασματικών γραφών που

αποτυπώθηκαν στα σολωμικά Αυτόγραφα οι οποίες πέραν της

άμεσης συστοιχίας τους με την αποσπασματική σοδειά της ώριμης

ποιητικής περιόδου εξακολουθούν να καθιστούν το ίδιο το έργο

της κριτικής έργο εν πρόοδω γονιμοποιώντας ένα μπαράζ

ερμηνειών που δείχνουν είτε ατελέσφορες είτε ατελείς με τη

ρομαντική σημασία του όρου

Η γεφύρωση των παραδοσιακών στην εποχή του Σολωμού

αντιθέσεων αντιφάσεων που δέσμευαν κάθε είδους λογοτεχνική

πραγμάτωση με αυστηρούς περιορισμούς αλλά και απέκρυπταν μια

εν δυνάμει απελευθέρωση του ποιητικού υποκειμένου όπως την

ευαγγελιζόταν το ρομαντικό εγχείρημα βρισκόταν στο επίκεντρο

του ενδιαφέροντος του δυτικοευρωπαϊκού λογοτεχνικού πεδίου

γνωρίζοντας βέβαια έξαρση στο γερμανικό κόσμο της διανόησης

αλλά και στον ιταλικό γέννημα του οποίου υπήρξε και ο

Σολωμός

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί η σχέση της όψιμης

αποσπασματικότητας του σολωμικού έργου με τα ρομαντικά του

αναγνώσματα αποτελεί την κεντρική ερμηνευτική οδό που

χαράσσει ή ακόμη και περιχαρακώνει τις κριτικές προσεγγίσεις

της πλούσιας περιόδου της σολωμικής ωριμότητας

προδιαγράφοντας σε μεγάλο βαθμό και τα εκδοτικά εγχειρήματα

που αφορούν τις ποιητικές της ζυμώσεις

19

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Το ερευνητικό corpus του Γιώργου Βελουδή επιχείρησε να

καλύψει και να συμπληρώσει τα ερμηνευτικά κενά των προκατόχων

του προτείνοντας νέες επαναπροσεγγίσεις καίριων σημείων που

είχαν μεν ήδη επισημανθεί αλλά εξέλειπε μια μεθοδολογικά

έγκριτη και συστηματοποιημένη ανίχνευση για να τα

επανατοποθετήσει επί ορθής ιστορικής γραμματολογικής και

θεωρητικολογοτεχνικής βάσης

Το ζήτημα της αποσπασματικότητας εντοπισμένο στις

ρομαντικές του διακλαδώσεις και τις αντίστοιχες φιλοσοφικές

του συνδηλώσεις γονιμοποίησε την πρώτη επιτυχή απόπειρα

Βελουδή στην οποία ο αειθαλής σολωμιστής αξιοποιώντας ένα

πλήθος πηγών κατέδειξε το πλούσιο δίκτυο σημαινομένων μέσα

από το οποίο προέκυψε η σολωμική πρόσληψη του γερμανικού

ρομαντισμού καθιστώντας αναγκαία ερμηνευτική προϋπόθεση την

αναδιάρθρωση του ιστού που συνέχει το σολωμικό θεωρητικό

στοχασμό

Σε αυτήν την πρώτη αναλυτικότατη μονογραφία ο Βελουδής

αφού προβεί σε μια ενδελεχή εξέταση των γερμανικών πηγών που

διατρέχουν τα σολωμικά κατάλοιπα είτε υποδεικνύοντας πιθανές

συνδέσεις θεματικής και αφηγηματολογικής τάξης της σολωμικής

αποσπασματικής ποίησης είτε παραπέμποντας σε άμεσες ή έμμεσες

αναφορές εμφυτευμένες στα σολωμικά πεζά σχεδιάσματα

αναπροσαρμόζει τις κριτικές αναγνώσεις επανερχόμενων μοτίβων

των σολωμικών στοχασμών της ωριμότητας όπως είχαν ήδη

υποδειχθεί πρωτίστως από τον Πολυλά και στη συνέχεια από τον

Κώστα Βάρναλη στην κλασική πλέον αντιρρητική του μελέτη laquoο

Σολωμός χωρίς Μεταφυσικήraquo

Για τον Βελουδή ο όψιμος γερμανισμός και ρομαντισμός

του Σολωμού αποτελεί σε ένα πρώτο επίπεδο την απόδειξη της

διακαούς επιθυμίας του ποιητή να κολάσει την αγωνία ή αλλιώς

τον τρόμο του ποιητικού κενού μπροστά στην αδυναμία να ειπωθεί

20

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

το Απόλυτο και να συλληφθεί το Όλον και σε ένα δεύτερο εξίσου

καθοριστικό για τον έντονα αποσπασματικό χαρακτήρα των ώριμων

σολωμικών εγχειρημάτων φανερώνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα

της σολωμικής ποιητικής ως αφενός ρομαντικότατης άρα και

στενά συνδεδεμένης με το ευρωπαϊκό λογοτεχνικό γίγνεσθαι αλλά

και αφετέρου ως ένδειξη μιας εμπρόθετης στάσης του δημιουργού

ποιητή απέναντι στο αντιφατικό ρομαντικό όραμα

Η ειδική πρόσληψη του γερμανικού ρομαντισμού από το

αντίστοιχο laquoανάδελφοraquo κίνημα του ιταλικού ρομαντισμού που

ευδοκιμεί περίπου την ίδια εποχή τόσο με την επτανησιακή σχολή

και το Σολωμό όσο και με την έκρηξη των πρώτων ρομαντικών

δρομολογεί κατά σημαίνοντα τρόπο την σολωμική ποιητική καθώς

αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαμεσολάβησης αλλά και

προεξοφλεί ορισμένες από τις ύστερες σολωμικές

επαναδιατυπώσεις των ρομαντικών αιτημάτων που αφορούν

ιδιαίτερα στη γένεση του νέου ρομαντικού είδους Ο Βελουδής

δίνει ιδιαίτερο βάρος στο διαμεσολαβητικό ρόλο του ιταλικού

ρομαντισμού καθώς οι επιδράσεις των ιταλών ρομαντικών στο

σολωμικό στοχασμό άλλοτε προφανείς άλλοτε περισσότερο

κεκαλυμμένες φανερώνουν την ιδιότυπη συνομιλία του Σολωμού με

τις ποικίλες εκφάνσεις που λάμβανε η έννοια του ρομαντικού

στην εποχή του ενώ συγχρόνως επιμαρτυρούν και τις δικές του

συγκλίσεις και αποκλίσεις με επιμέρους φιλοσοφικά ζητήματα του

ρομαντικού τρόπου αντίληψης συνιστώντας κατrsquoαυτόν τον τρόπο

την πρωτοτυπία της σολωμικής ποιητικής

Το αίτημα για ένα νέο ποιητικό είδος μέσω του οποίου θα

καταστεί εφικτό να συνενωθούν όλα τα προηγούμενα είδη

χρησιμεύοντας ως συνθετικός αγωγός εγγράφεται ρητά στους

σολωμικούς στοχασμούς της ωριμότητας Η ερμηνεία τους με βάση

τα νέα συμφραζόμενα που υποδεικνύει προσεκτικά ο Βελουδής

διαφοροποιείται σημαντικά καθώς τόσο ο πολυλαϊκός χειρισμός

21

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

τους όσο και ο μεταγενέστερος βαρναλικός θεωρούσαν μεν το

ζήτημα των αποσπασματικών ποιημάτων στενά συνδεδεμένο με την

εντρύφηση του Σολωμού στη γερμανική φιλοσοφία ταύτιζαν δε την

αποσπασματικότητα με την πλήρη αδυναμία του ποιητικού

υποκειμένου να τιθασεύσει ένα τόσο ετερόκλητο θεωρητικό υλικό

οδηγώντας το στις συνεχείς και ατελεύτητες επανεπεξεργασίες

των ποιητικών του συλλήψεων και συνακόλουθα στην αδυνατότητα

δημοσίευσης έργων ανολοκλήρωτων και απραγματοποίητων24

Η επαναδιαπραγμάτευση των Στοχασμών των Ελεύθερων

Πολιορκημένων από τον Βελουδή είναι κρίσιμη για δύο κυρίως

λόγους Πρώτον διότι διαφωτίζει σημεία που μέχρι εκείνη τη

χρονική στιγμή δεν είχαν τύχει της ανάλογης προσοχής της

κριτικής είτε λόγω ανεπαρκούς εποπτείας του φιλοσοφικού

πλαισίου που είχε τις ρίζες του στο γερμανικό ρομαντισμό είτε

λόγω μερικής παρανάγνωσης Και δεύτερον σε άμεση σχέση με το

πρώτο αναπροσδιορίζει την όψιμη σολωμική αποσπασματικότητα

ως εμπρόθετη ποιητική διεργασία της οποίας ωστόσο η αδυναμία

ολοκλήρωσης είναι δεδομένη αλλά συγχρόνως και πλήρως

αιτιολογημένη και εξηγήσιμη

Ας εξετάσουμε ωστόσο αναλυτικότερα τις προτάσεις Βελουδή

κυρίως σε ότι αφορά τη γένεση του νέου είδους και τη σύστοιχη24 βλ και τις αντίστοιχες αποφάνσεις του Βάρναλη laquoΈτσι η ποίηση του (τηςκαλύτερης και ωριμότερης περιόδου) με το νάναι ετεροκίνητη κι όχι αυθόρμητηείτανε αναγκασμένη να δυσκολεύεται να σταματά και να καταλήγει σε λιγοστάκομμάτια ή στίχους ανεξάρτητους τον έναν από τον άλλο Φοβότανε να ιδεί τηνπραγματικότητα επειδή φοβότανε τη διάψευση των ονείρων του από την πείραraquoκαι αλλού laquo Ο Σολωμός αφότου έκοψε κάθε επαφή ανάμεσα στ΄όνειρο και τηνπραγματικότητα και λιγώτερο δούλευε και περισσότερο αυτοεπαναλαμβανότανεΦαντάζομαι πως και λιγότερο θα διάβαζε Αλλά και επειδή ποτές δεν τέλειωνεότι άρχιζε (είτε από κότο του ίδιου πράγματος είτε από φυσιολογικήανικανότητα επίμονης συγκέντρωσης είτε από δύσκολα ικανοποιημένη αψηλήσυνείδηση της καλλιτεχνικής τελειότητος ή και για τις τρεις αιτίες μαζί) τανοήματα που είχε προωρισμένα για ένα ωρισμένο ποίημα αφού το ποίημα δεν τοτέλειωνε κ΄είτανε αποφασισμένος να μην το τελειώσει τα μετέφερνε σ΄έναάλλο για να μην το τελειώσει κι αυτό []raquoστο Κώστας Βάρναλης Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα 1925 Στοχαστής ταπαραθέμα στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην ποίηση τουΣολωμούοπ σ 135 148

22

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

σολωμική εγγραφή του εν λόγω προβληματισμού Το μεικτό αλλά

νόμιμο είδος επανέρχεται συχνά ως θεωρητικό μοτίβο στον ώριμο

σολωμικό στοχασμό περί ποιητικής και ποίησης Ο Βελουδής

ανασυγκροτεί το δίκτυο σημαινομένων του και εισάγει μια νέα

ορθότερη γραμματολογικά και νομιμότερη βάσει των

ενδοκειμενικών συνδηλώσεων ερμηνευτική γραμμή Από την πρώτη

αναφορά του 1830 σε επιστολή του Σολωμού προς τον Γεώργιο Δε

Ρώσση για το genere nuovo ως τον περίφημο Στοχασμό του

Β΄Σχεδιάσματος για τους Ελεύθερους Πολιορκισμένους ― για να

χρησιμοποιήσουμε την γραφή των Αυτογράφων που αποδέχεται ο

Βελουδής― όπου και η αποστροφή laquoin modo misto genuinoraquo η

θεματική ενός στα σπάργανα λογοτεχνικού είδους που

συλλαμβάνει το ποιητικό υπoκείμενο και στο οποίο συστεγάζεται

η μείξη του κλασικού και του ρομαντικού ( romanticamente

o classicamente se eacute possible)25 η έννοια του ρομαντικού

διεισδύει στο σολωμικό σκέπτεσθαι για να καταλύσει το παλιό

λογοτεχνικό παράδειγμα και να υποσχεθεί τη σύνθεση του νέου

O Βελουδής αφενός εντάσσει την ευρισκόμενη έννοια του

μεικτού στα πρωτορομαντικά της συμφραζόμενα παραπέμποντας στο

καταστατικό σλεγκελιανό απόσπασπασμα που έχουμε ήδη

παραθέσει26 και αφετέρου ανιχνεύει την επαναδιατύπωση αυτού

του σκεπτικού στις ιταλικές σολωμικές καταβολές και στην

αδιάκοπη επαφή του ποιητή με το ιταλικό λογοτεχνικό πεδίο Το

μεικτό σολωμικό είδος είναι σύμφωνα πάντα με τον Βελουδή

απότοκος μιας τρίπτυχης σχέσης της πρόσληψης δηλαδή από τη

μία πλευρά των σλεγκελιανών οραμάτων από τον ιταλικό

ρομαντισμό ―και την οικειοποίησή τους με σκοπό να επιλυθούν

25 Βελουδής 1989 374-37526 βλ σημείωση 27

23

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

οικεία διλήμματα― και τη συνομιλία του ίδιου του Σολωμού από

την άλλη με αυτή την προβληματική 27

Το κυρίαρχο δίλημμα του ιταλικού ρομαντισμού είναι

βέβαια η διαμάχη ανάμεσα στο κλασικό και το ρομαντικό

συσπειρώνοντας σε αντιθετικούς πόλους και τις αντίστοιχες

λογοτεχνικές ομάδες Ο Βελουδής επανερμηνεύει και συμπυκνώνει

αυτή την αγωνιώδη διαμάχη εντοπίζοντας τόσο τις απαρχές της

όσο και τα συνεπιφερόμενα αποτελέσματά της Στη μετάφραση

των Πανεπιστημιακών Μαθημάτων του Schlegel τo 1817 στο Μιλάνο από

τον κλασικιστή Gherardini εγγράφεται η προσδοκία για εκτόνωση

της κρίσης καθώς ο μεταφραστής επισυνάπτοντας ένα

ερμηνευτικό δοκίμιο στο οποίο επί της ουσίας αιτιολογεί τους

λόγους που καθιστούν την εισαγωγή των ρομαντικών διδαγμάτων

σωτήρια για τα ιταλικά διλήμματα θεωρώντας πως μόνο η

συνένωση των δύο μέχρι τότε γνωστών ειδών σε ένα τρίτο είναι

ικανή να κολάσει τη σύγκρουση των δύο πόλων28 Ανάλογες είναι

και οι προτάσεις ενός εξέχοντος μέλος του ιταλικού

ρομαντισμού του Ermes Visconti to 1818 ο οποίος συστήνει το

νέο είδος ως μείξη του κλασικού και του ρομαντικού τρόπου

ένα κράμα που μπορεί να συντελεστεί καθώς για τον ίδιο

υπάρχουν ήδη δείγματά του στην προγενέστερη παράδοση την

οποία εκπροσωπούν για παράδειγμα ο Δάντης ο Σαίξπηρ ως

27 πρβλ και την άποψη του Βάρναλη με την οποία ο προβληματισμός του Βελουδή συνομιλεί laquoΑλλά για νάμαστε πιο ακριβολόγοι και ν΄αποφύγουμε τις παρεξήγησες πρέπει να τονίσουμε πως ο Σολωμός στην τεχνική του μονάχα κλασικοφέρνει η διάθεσήτου όμως αν δεν είναι καθαρά ρωμαντική όμως δεν είναι και κλασική γιατί ηιδεαλιστική του ακρότητα υπερβαίνει τα όρια του λογικοκρατημένου κλασσικού ιδανικού των αρχαίων Απ΄αυτή την άποψη lsquoοι πνευματικές του δύναμεςrsquo δεν ανταποκρίνονται στα πράγματα Είναι έξω από κάθε πείρα Έτσι εφάρμοσε στην ποίηση του το μιχτό και το ν ό μ ι μ ο είδος του Σίλλερ και του Γκαίτεraquo οπ σ 147 ο Βελουδής συνδέοντας αυτή τη σολωμική στάση με τον σλεγκελιανόρομαντισμό περισσότερο και τη ιταλική μεταφύτευσή του επιχειρεί να ανατρέψει αυτήν την ερμηνεία χωρίς ωστόσο να την απορρίπτει πλήρως αλλά συμπληρώνοντάς την με έτερη αιτιολόγηση

28 Βελουδής 1989 376

24

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

ρομαντικοί και οι Αλφιέρι και Βολταίρος σε κάποια θεατρικά

τους ως κλασικιστές στις καταβολές καταφέρνοντας ωστόσο να

παραδώσουν μεικτά δείγματα ποίησης επειδή laquo ολόκληρο το θέμα τους είναι ρομαντικό και ολόκληρη η υφή τους

(tessitura) είναι κλασικιστική το ίδιο πρέπει να πούμε κάθε φορά που

η επίδραση δύο μεθόδων βρίσκεται [στο ίδιο έργο] ισορροπημένηraquo29

Η ερμηνευτική οδός που θα ακολουθήσει σε αυτό το σημείο ο

Βελουδής είναι αποφασιστικής σημασίας για ότι σχηματικά θα

οριζόταν ως πρώτη φάση της δικής του σολωμικής ανάγνωσης

καθώς συνθέτει μια επιχειρηματολογία διπλής φοράς

Συνδέει εν πρώτοις το δίπολο του κλασικούρομαντικού με ένα

προγενέστερο του αυτό του κλασικούμοντέρνου όπως είχε

διαγραφεί από τον Perault και εντοπίζει τη συνέχεια του αυτού

διλήμματος στην κλασική για το γερμανικό ρομαντισμό και

παραδειγματική για τη διπολική αντίληψη που διατρέχει τη

γερμανική φιλοσοφία του 19ου αιώνα μελέτη του Schiller laquoΠερί

αφελούς και συναισθηματικής ποιήσεωςraquo Εν συνεχεία συνενώνει

τη χιαστή των δίπολων όπου πλέον το κλασικό ταυτίζεται με

το αφελές όπως το είχε ορίσει ο Schiller ενώ το ρομαντικό με

το αισθηματικό30 Εγνωσμένης της μαρτυρημένης γνώσης του

Σολωμού της ιταλικής διαμάχης σε συνδυασμό με την

πιστοποιημένη οφειλή του στα σιλλερικά διδάγματα ο Βελουδής

αναδιαμορφώνει τα γραμματολογικά και φιλοσοφικά δεδομένα των

σολωμικών Στοχασμών εξορύσσοντας τις βαθιές δομές των

επανερχόμενων σημαινομένων της σολωμικής Αυτόγραφης ποιητικής

Ο ποιητολογικός ιστός που ανασυντίθεται από το Βελουδή

αναδεικνύει με πειστικό τρόπο τις κεκαλυμμένες εκφάνσεις του

σολωμικού προβληματισμού σε άμεση σχέση με τις αισθητικές

στοχεύσεις της εποχής του ανασύρει όμως ταυτόχρονα στην

επιφάνεια και την αμφίθυμη στάση του ποιητή προκαθορισμένη εν29 το παράθεμα στο Βελουδής 1989 37730 Βελουδής 1989 377

25

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

πολλοίς από την καταλυτική διαμεσολάβηση των ιταλορομαντικών

πολώσεων Τη διασπορά της ετερόκλητης αυτής πρόσληψης

επιχειρεί να συνθέσει με συστηματικό και φιλολογικό τρόπο ο

Βελουδής υπονοώντας τη συνοχή του σολωμικού στοχασμού μια

συνοχή που για τον μελετητή θα αποδειχθεί υπεύθυνη για την

ελλιπή εν τέλει οικειοποίηση της ρομαντικής αισθητικής Ο

πρωτοποριακός για τα ιστορικά του συγκείμενα σολωμικός

προσεταιρισμός θα γεννήσει μεν ρομαντικές στον πυρήνα τους

συλλήψεις απόπειρες με άλλα λόγια να δειχτεί η ισχύς του νέου

είδους αποσπασματικές δε με την έννοια της ατέλειας και του

ανολοκλήρωτου και ως πραγματώσεις της ρομαντικής θεωρίας και

ως εν γένει αποτυχημένες απόπειρες του ποιητικού υποκειμένου

να εγγράψει τη σλεγκελιανή μείξη όλων των ειδών σε ένα νέο

συνθετικό είδος31

Έχουμε ωστόσο διαπιστώσει πως το νέο είδος που

ευαγγελίζονταν οι γερμανοί ρομαντικοί ήταν το απόσπασμα το

μέρος αντί του Όλου η αποσπασματική σύλληψη στην οποία

περικλείεται η ιδεατή Ολότητα και η οποία αφ΄ εαυτής της

επιτρέπει την αέναη δημιουργική κίνηση προς το Απόλυτο χωρίς

ποτέ να αποτελεί αίτημα να εγγραφεί πλήρως και να καθηλωθεί

οριστικά μέσα από μια τιτάνια σύνθεση αυτή η υπονοούμενη

συνολικότητα

Από το πλήθος των διάσπαρτων σολωμικών σχεδιασμάτων που

σταχυολογεί ο Βελουδής αξίζει να σταθούμε σε έναν στοχασμό

ευρισκόμενο στο πολύκροτο Τετράδιο Ζακύνθου αρ 11 το

περιλαμβάνον μια εκ των αποσπασματικών συνθέσεων της

ωριμότητας της οποίας το λανθάνον υπόστρωμα κατόρθωσε να

31 Ο Βελουδής χαρακτηρίζει αυτή την απόπειρα με άξονα τις αποσπασματικές συνθέσεις της ώριμης σολωμικής δημιουργίας ως laquoμια κάποιαν έστω και τόσο αδέξια πρακτική εφαρμογήraquo(οπσ 379) του ρομαντικού οράματος για συγχώνευση όλων των ειδών στο νέο ρομαντικό είδος

26

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

ανασύρει στην επιφάνεια η Ελένη Τσαντσάνογλου32 Ο Σολωμός

χαρακτηριστικά σημειώνει στο στοχασμό του

Είναι καλύτερα να κάνεις ένα Σύνθεμα μάλλον μακρύ που να είναι το μισό σοβαρό και ψηλό

και το άλλο [μισό] φαρμακερό αστείο Στο πρώτο μέρος μπορεί να είναι η Αρχή του καλού

που μάχεται με την Αρχή του κακού στο δεύτερο Έτσι το Σύνθεμα θα μπορέσει να έχει κοινή

ωφέλεια κρύβοντας κάτω από το πέπλο της ποίησης ένα μέρος ενεργητικό βαθύ-και σ΄αυτό

παρεπιπτόντως θα ονειδίζεται και ο νέος (Σκέψου βαθιά την ουσία και τη μορφή τούτου του

συνθέματος33

Την προφανή δυϊστική πόλωση ως αναγκαίου παράγοντα

σύνθεσης σιλλερικής και όχι μόνο κοπής δεν είναι βέβαια

άτοπο να αναγνωρίσει κανείς ως κεντρική διέπουσα αρχή αυτού

του προσχεδίου Το ερώτημα ωστόσο που αμέσως προκύπτει είναι ο

βαθμός που αυτού του είδους η αντίληψη ενσωματώνεται στη νέα

μορφή που θα προσλάβει το όραμα της σύνθεσης στα ρομαντικά

του πλέον θεωρητικά και ποιητολογικά συγκείμενα Επιπλέον

λαμβάνοντας κανείς υπόψη του πως το προγραμματικό σχέδιο αυτής

της συνθετικής σύλληψης εν τέλει εγκαταλείφτηκε και

πραγματώθηκε μόνο κατά ένα μέρος αφήνοντας μας 8 ποιήματα32 Το αρχιτεκτονικό σχέδιο του συνθέματος (1833-34) που εντοπίζει και προτείνει βάση της έρευνάς της η Ελένη Τσαντσάνογλου αποτελείται από 4 λυρικά ποιήματα (Το Όραμα του Λάμπρου Ο Φυλακισμένος Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη) και από 4 σατιρικά (Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) Συνδέοντας αυτή τη νέα σολωμική απόπειρα με την αποτυχία της Γυναίκας της Ζάκυνθος όπου η μείξη δεν λειτούργησε οδηγώντας σε σε συνεχείς επανεπεξεργασίες και εν τέλει στην ατέλεια η Τσαντσάνογλου εφιστά την προσοχή στο νέο χαρακτήρα της μεικτής αυτής σύνθεσης η οποία laquoδεν θα γίνει στο επίπεδο μιας ενιαίας και εξελισσόμενης ιστορίας αλλά στο επίπεδο της αντιπαράθεσης ηθικής στάσης που εξαίρεται με λυρικούς στίχους και ανήθικηςδιαγωγής που στηλιτεύεται με τη σάτιρα βλ στο Ελένη Τσαντσάνογλου laquoΔιονύσιος Σολωμόςraquo στον τόμο Σάτιρα και Πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα Από το Σολωμό ως τον Σεφέρη Αθήνα 1979 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Σχολή Μωραΐτη σς7-45 και στον τόμο απ΄όπου και το παράθεμα επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλου Εισαγωγή στην Ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένων Ηράκλειο 2003 ΠΕΚ σ 253-290 33 ΑΕ 328 1-3 παρατίθεται και από την Ελένη Τσαντσάνογλου [Σάτιρα και Πολιτική στη Νεώτερη Ελλάδα Διονύσιος Σολωμός] στον τόμο επιμ Γιώργος Κεχαγιόγλουοπ σ 264-Εισάγουμε την μεταγραφή Βελουδή στην οποία η σολωμική γραφή με κεφαλαία των σημαινόντων σύνθεμα και αρχή στην ιταλική γλώσσα διατηρείται στην ελληνική μετάφραση βλ Βελουδής 1989 384-385

27

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

αποσπασματικά καθαυτά αλλά και αποσπάσματα μιας ευρύτερης

σύνθεσης διαπιστώνει πως το μεγαλεπήβολο εγχείρημα μιας

laquoρομαντικήςraquo σύνθεσης όπως την οραματίζεται ο Σολωμός

παραμένει αποσπασματικό όταν διατηρούνται κλασικότροπα

συνθετικά στοιχεία τα οποία δεν κατόρθωσε να απεμπολήσει

πλήρως παρά μόνο κατέδειξε τον κίνδυνό τους ο εισηγημένος

ρομαντισμός των Fuhromantik

Έχουμε ήδη επισημάνει πως η ρομαντική εννοιολόγηση του

Συστήματος έθετε την αποσπασματική γραφή στην πρώτη γραμμή της

νέας αισθητικής με σκοπό την κίνηση προς το Απόλυτο Η

σλεγκελιανή πρόσμειξη των ειδών συστεγάζεται εμπρόθετα κάτω

από το νέο είδος του ρομαντικού αποσπάσματος καθώς μόνο σε

αυτό η φιλοσοφική στάση είναι σε θέση να επιτρέψει τη σύσταση

του ρομαντικού έργου εν προόδω ήτοι τη συνεχή

επαναδημιουργία την συνεχή ποίηση του κόσμου αξιοποιώντας σε

μια ενιαία συγχώνευση τα ποικίλα υλικά που συγκροτούν την

πραγματικότητα αίτημα που είδαμε να διατυπώνεται και στον

Novalis Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη η υιοθέτηση του

αποσπασματικού τρόπου θεώρησης και συνεπώς ποιητικής

πραγμάτωσης είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη προαναγγελμένη

και εμπρόθετη από τον ρομαντικό δημιουργό ποιητή καθώς

αναγνωρίζει την αδυναμία του να περιγράψει το Όλον σε όλες

του τις εκφάνσεις

Ο εγγενώς αποσπασματικός χαρακτήρας της ρομαντικής

θεωρητικοποίησης επιτείνει την αντίφαση που αλλοιώνει κάθε

είδους φιλολογική συνθετική και συνεκτική ερμηνεία αν

αναλογιστεί κανείς πως ο ίδιος ο θεωρητικός ρομαντικός λόγος

ακολουθεί την αρχή της οργανικότητας τείνοντας συνεχώς προς

μια απραγματοποίητη σύνθεση των ρομαντικών αισθητικών

προταγμάτων και επαναδημιουργώντας συνεχώς το δικό του

αποσπασματικό σύστημα Έτσι η σκέψη για παράδειγμα του

28

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Schlegel έχει εμπρόθετα ασυνεχή χαρακτήρα και αποτυπώνεται με

τη διασπορά πληθώρας αποσπασμάτων των οποίων εάν η κριτική

επιχειρήσει να ανασυστήσει το ενιαίο και απολύτως συμπαγές

τελεολογικό σχέδιο θα απορομαντικοποιήσει μη κατορθώνοντας

συνεπώς να υποδείξει και την υποσχόμενη πρωτοτυπία τους

Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να επαναξετεστασθούν και οι

προτάσεις Βελουδή για το φαινόμενο της σολωμικής

αποσπασματικότητας Κι αυτό γιατί ενώ στην αναλυτική του

συνθετική ερμηνεία καθιστά έκδηλη την επιρροή των γερμανικών

αναγνωσμάτων του Σολωμού για την επακόλουθη αποσματικότητα της

ώριμης περιόδου της δημιουργίας του εντούτοις το ατελές

ταυτίζεται με το ρομαντικά αποσπασματικό όταν το μεν συνιστά

απότοκο της σολωμικής ιταλοθρεμμένης πρόσληψης να γεφυρωθούν

οι εγγενείς αντιφάσεις της ρομαντικής αισθητικής ενώ το δε

εμπρόθετη υπεράσπισή της όπως έχει ήδη υπονοηθεί

Οδεύοντας προς μια συγκεκριμενοποίηση αυτών των

ισχυρισμών είναι σκόπιμο να υπενθυμίσουμε για μια ακόμη

φορά πως η αποσπασματική αναγκαιότητα σε μια εύστοχη

επανατοποθέτησή της είναι laquoη αναγκαιότητα της αυτο-παραγωγήςδηλαδή το αξίωμα πως το λογοτεχνικό έργο οργανώνει και αυτοπαράγει

τον εαυτό του ως όργανον που λειτουργεί εν όψει μιας ουσιώδους ολότητας

και πλήρωσης Στο αποσπασματικό έργο η λογοτεχνία ορίζεται ως η

παραγωγική ικανότητα της ποίησης και φανερώνει το συνθετικό όλον που

βρίσκεται πίσω ή πριν από τις συγκεκριμένες πραγματώσεις τηςraquo ενώ

επιπροσθέτως αυτή η ποιητική λειτουργία συνδιαλέγεται και

τροφοδοτεί και την αέναη επαναδημιουργία του ποιητικού

υποκειμένου καθώς laquoη ηθική και παιδαγωγική λειτουργία της

λογοτεχνίας η παραδειγματική λειτουργία του καλλιτέχνη-εν προόδω ή

της ολοκληρωμένης ατομικότητας κάθε υποκειμένου έγινε κατανοητή από

τους ρομαντικούς της Ιένας σε σχέση με τη διαπλαστική της δύναμη ως

Bildungraquo34

34 τα παραθέματα στο Lacoue-Labarthe οπ σ 8

29

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Αυτή την καταστατική λειτουργία του ρομαντικού

αποσπάσματος αναγνωρίζει και ο Βελουδής ως δηλαδή laquoμιας

δημιουργικής διαδικασίας εν τω γίγνεσθαιraquo θεωρώντας ωστόσο

τη σολωμική της προσοικείωση αποτέλεσμα της γόνιμης πρόσληψης

του γερμανικού ρομαντισμού από το Σολωμό αλλά και με άξονα

αυτή τη φορά την πολύκροτη ρήση laquoΟ Λάμπρος θα μείνει

απόσπασμα γιατί το όλο ποίημα δε φτάνει στο ύψος των μερώνraquo

υποδεικνύει πως η σολωμική αποσπασματικότητα της ώριμης

περιόδου όχι μόνο ήταν απολύτως συνειδητή αλλά και

laquoαντικατοπτρίζει την καλλιτεχνική βούληση της ωριμότητας τουraquo35

Καθώς βέβαια είναι σχεδόν αδύνατο να εξομοιωθούν όλες οι

σωζόμενες αποσπασματικές συλλήψεις και να συστεγασθούν κάτω

από ένα κοινό εκκολαπτόμενο λογοτεχνικό είδος εξίσου

εμπρόθετες θα χαρακτηρισθούν από τον Βελουδή και οι συνεχείς

επανεπεξεργασίες των Ελεύθερων Πολιορκημένων παρά το γεγονός ότι

το προκείμενο έργο έμεινε αδημοσίευτο όσο ο ποιητής βρισκόταν

στη ζωή γεγονός που δεν ισχύει και για το Λάμπρο Αν στους

Ελεύθερους Πολιορκημένους εγγράφεται και αναγιγνώσκεται η σιλλερική

δυϊστική αντίληψη των προσχεδιαστικών Στοχασμών

συμπαρασύροντας και την ποιητική αποσπασματική σύνθεσή τους

για τον Βελουδή ο ρομαντικός τους χαρακτήρας μέσω αυτής της

αισθητικής θέσης αποσαφηνίζεται περαιτέρω καθιστώντας αυτό το

έργο ποιητική δημιουργία εν τω γίγνεσθαι χωρίς δηλαδή να

προϋποτίθεται ότι θα λάβει οριστικό τέλος 36

Έχοντας κατά νου αυτόν τον διπολικό τρόπο αντίληψης ο

οποίος ενισχύεται από την ερμηνευτική γραμμή Βελουδή θα

παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τις επαναδιατυπώσεις στις

οποίες θα καταφύγει ο μελετητής με σκοπό να συνθέσει μια

οριστική εκδοτική λύση της σολωμικής δημιουργίας στην οποία

35 Βελουδής 1989 39436 Βελουδής 1989 395

30

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

όπως θα δούμε θα μπορέσουν να laquoσυγκατοικήσουνraquo τόσο τα

ολοκληρωμένα σολωμικά έργα όσο και ―αυτά είναι και τα

περισσότερα― ανολοκλήρωτα υπό το κράτος μιας φιλολογικής-

συνθετικής ερμηνευτικής και εκδοτικής μεθόδου

Βιβλιογραφία

Ameriks K (Επιμ) (2000) The Cambridge Companion to German Idealism Cambridge University Press

31

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Furst L R (1974) Ρομαντισμός (Ι Ράλλη amp Κ Χατζηδήμου Μεταφρ) Αθήνα Ερμής

Guumlthenke C (2006 Ιούνιος 2-4) Αναζητώντας Ευρωπαίους φίλους ndash Γερμανικές επιδράσεις στον Διονύσιο Σολωμό Ανάκτηση Μάϊος 5 2009 απόΕυρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών Γ΄ συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών httpwwweens- congresseumain__page=1ampmain__lang=deampeensCongress_cmd=showPaperampeensCongress_id=352

Harris Silton H (1972) Hegels development toward the sunlight 1770 - 1801 Oxford University Press

Lacoue-Labarthe P (1993) The Subject of Philosophy (T Tresize Μεταφρ) University of Minessota Press

Lacoue-Labarthe P amp Luc-Nancy J (1988) The Literary Absolute The Theory of Literature in German Romanticism State University of New York

Novalis (1997) Philosophical Writings (M Stoljar Mahony Επιμ) Sunny Press

OBrien Arctander W (1995) Novalis signs of revolution Duke University Press

Schlegel F (2009) Philosophical Fragments (P Firchow Μεταφρ) University of Minessota Press

Βάρναλης Κ (1925) Ο Σολωμός χωρίς Μεταφυσική Αθήνα Στοχαστής

Βελουδής Γ (1989) Διονύσιος Σολωμός Ρομαντική ποίηση και ποιητική οι γερμανικές πηγές Αθήνα Γνώση

Βελουδής Γ (2000) Κριτικά στο Σολωμό Κριτικά- Φιλολογικά-Ερμηνευτικά Αθήνα-Γιάννινα Δωδώνη

Κεχαγιόγλου Γ (Επιμ) (2003) Εισαγωγή στην ποίηση του Σολωμού Επιλογή κριτικών κειμένω Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σολωμός Δ (1955) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Δεύτερος- Πεζά και Ιταλικά Αθήνα Ίκαρος

32

Σολωμός Δ (1946) Διονύσιου Σολωμού Άπαντα Τόμος Πρώτος - Ποιήματα (Ε Σ Πολίτη Επιμ) Αθήνα Ίκαρος

Σολωμός Δ (1859) Διονύσιου Σολωμού Τα Ευρισκόμενα Κέρκυρα Τυπογραφείον Ερμής Αντωνίου Τερζάκη

Σολωμός Δ (2008) Ποιήματα και Πεζά (Φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Βελουδής) Αθήνα Πατάκης

33