Piotr MadajczykPolityka niemiecka wobec agresji rosyjskiej na

Ukrainie

Nastawienie w Niemczech do Rosji było od latpozytywne, co dobrze pokazuje Gorbaczomania, anastępnie próba stworzenia bliskiej współpracyniemiecko-rosyjsko-francuskiej podczas drugiejinterwencji w Iraku. Zaczęło zmieniać się od parulat wraz z przekonaniem, że Partnerstwo dlaModernizacji było projektem na wyrost i niespełniło pokładanych w nim nadziei nazainicjowanie szybkich reform. Nie spełniły siętakże nadzieje na współpracę w zakresie politykizagranicznej. Na atrakcyjności zyskiwały natomiastinne wschodzące rynki. Do tego dochodziły kolejnewydarzenia mobilizujące przeciw Rosji zachodniąopinię publiczną (NGO, Pussy Riot, Green Peace,itd.). Widoczne było manewrowanie niemieckichwładz między gospodarczą współpracą i politycznymodrzuceniem rosyjskich realiów. Ośrodek Studiów Wschodnich nakreślił w 2014 roku

obraz bardzo powściągliwego i ostrożnegonastawienia w Niemczech wobec Rosji. Klimat międzykanclerz Merkel i prezydentem Putinem jestwyjątkowo chłodny, nie ma (przynajmniej chwilowo)strategicznego partnerstwa, bardziej atrakcyjne sąinne wzrastające potęgi regionalne. Brakuje takżepomysłów, jak długofalowo wyglądać ma współpraca

niemiecko-rosyjska.1 Opis ten dobrze pokazujesposób postrzegania przez dużą część elitpolitycznych, aczkolwiek niekoniecznie przezspołeczeństwo.Już w końcu zeszłego roku uważnie obserwowano

wydarzenia na Ukrainie i napięcia wokół zbliżeniaz UE. Niektórzy komentowali, że z rosyjskiejperspektywy jest to przede wszystkim problemstrefy wpływów. Pojawiły się zarzuty (GüntherVerheugen) wobec UE o zbyt powściągliwestanowisko, nie danie Ukrainie perspektywyczłonkostwa w Unii. Z sympatią obserwowanoprotesty w Kijowie, jako ukraiński ruch na rzeczdemokratyzacji, dobrze opisywane w mediach.Wskazuje się natomiast, że niemiecka opiniapubliczna dość dobrze reagowała na pokojowedemonstracje, odpowiadające niemieckiemu ideałowipokojowej transformacji. Nastój ten zaczął sięjednak zmieniać, gdy barykady, płonące opony iprzemoc pojawiły się także po stroniedemonstrantów.2 Tutaj widać ogromne różnice wpolskiej i niemieckiej kulturze politycznej, gdyżte same zdjęcia w Polsce wywoływały rosnącąsympatię dla demonstrantów. W Niemczech natomiastzadziałał podobny mechanizm, jak ten, którynakazywał dostrzegać w Solidarności nie dążenie do

1 Anna Kwiatkowska-Drożdż, Niemcy wobec Rosji, Powiązania – tak, zbliżenie – nie,Warszawa 2014. Jednakże autorka opracowania wyraźnie przeceniłakrytyczne nastawienie do Rosji (por. s. 8).

2 Cornelius Ochmann, Kommentar 24.01.2014,http://thenews.pl/1/22/Artykul/159822,Ukraine-Berichterstatter-verlieren-Blick-aufs-Ganze, dostęp 13.06.2014.

wolności a zagrożenie dla pokoju i zamożnościEuropy.Według Kaia Struve od początku problem

rosyjskich oskarżeń o faszyzm i antysemityzm, orazPrawego Sektora. Ale nie dominowały one wniemieckich mediach3. Przy tym, poparcie dlaukraińskiej skrajnej prawicy jest w Niemczech, jaki innych państwach zachodnich, mitologizowane, alesam problem zróżnicowanego podejścia do historiiistnieje, dzieląc Ukrainę według granic etnicznychi regionalnych, co pokazują poniższe dwie tabele4:

3 Kai Struve, „Faschismusverharmloser” ind „Russland-Versteher” – die Ukraine-Krise inder deutschen Diskussion,https://www.academia.edu/7049762/_Faschismusverharmloser_und_Russland-Versteher_-_die_Ukraine-Krise_in_der_deutschen_Diskussion, dostęp19.05.2014. Podaje jednak jedynie przykład Michaela Stürmera piszącegow „Die Welt“ o strefie wpływów.

4 Ivan Katchanovski, Stalin and Bandera: Politics of totalitarian leaders incontemporary Ukraine, referat z 45 th. Annual Convention of theAssociation for Slavic, East European and Eurasian Studies, Biston 21-24.11.2013,https://www.academia.edu/6992675/Stalin_and_Bandera_Politics_of_Totalitarian_Leaders_in_Contemporary_Ukraine, dostęp 9.06.2014.

Szczególnie pierwsza tabela pokazuje, żepodziałów tych nie da się zinterpretować jakoróżnicy w stopniu demokratyzacji społecznościrosyjskiej i ukraińskiej na Ukrainie, gdyż ocenaBandery przez Ukraińców jest właściwie odwróconąkopią ocen Stalina przez tamtejszych Rosjan. Widaćnatomiast, że problemem jest Galicja, w którejprzywódca ukraińskiego faszystowskiegoukraińskiego ruchu pozostaje przedmiotemszczególnego podziwu ponad połowy mieszkańców,ogółem około ¾ ocenia go tam pozytywnie.

1.Kanclerz Merkel znajduje się niewątpliwie, gdy

chce prowadzić bardziej zdecydowaną politykę

przeciw rosyjskiej aneksji Krymu, w trudnejpozycji, ze względu na nastroje społeczne.Kai Struve wskazuje, że Rosja utożsamiana jest w

Niemczech z ZSRR, a dobre relacje z nią traktowanesą jako wskaźnik udanego pojednania po II wojnieświatowej.5 Do wykorzystywania przez Kremlniemieckiego “Russlandskomplex” odwołują się takżeinni autorzy, wskazując, że zmienia się wakceptację dla Putina. Jego apel, że szczególnieNiemcy zrozumieją przyłączenie Krymu, okazał sięskuteczny wobec połowy niemieckiego społeczeństwa.6

Apel Putina do Niemców, jako rozumiejącychmieszkańców Krymu i ponowne zjednoczenie z Rosją(domyślnie w świetle swoich historycznychdoświadczeń, powojennego podziału na dwa państwaniemieckie). W połowie marca jedynie 20% Niemcówpopierało sankcje wobec Rosji. 44% chciało, abyograniczyć się do działań dyplomatycznych. W„Spieglu” stwierdzono nie bez racji, że nie widaćw społeczeństwie niemieckim oburzenia, reakcjaprzypomina raczej wzruszenie ramionami. Obawybudzi negatywny wpływ sankcji na gospodarkęniemiecką i bezrobocie. 7

Sondaż TNS był jeszcze „ciekawszy”: 54% zaakceptacją aneksji Krymu przez Zachód, 55%zrozumienie dla Putina, że traktuje Ukrainę i

5 Kai Struve, „Faschismusverharmloser”…, s. 14.6 Die Russen gibt es nicht mehr, „Zeit.Online“ z 2.04.2014, dostęp

17.05.2014.7 Katharina Peters, Umfragen zum Krim-Krise: Deutsche zweifeln an Sanktions-

Strategie, „Spiegel.Online“ 20.03.2014; Detlef Esslinger, RussischesHeimspiel am Starnberger See, „Süddeutsche.de“ 16.03.2014;

Kreml jako część rosyjskiej strefy wpływów, 60% -uważa zachodnie reakcje za odpowiednie dosytuacji.8 Dostrzeżono, w sondażu na zlecenie ARD i„Welt”, że rośnie liczba osób postrzegającychNiemcy w nowej roli pośrednika między NATO aRosją. Szczególnie silnie w Niemczech Wschodnich,gdzie za taką rolą 60%, w Zachodnich niewielkawiększość (49 do 46%), że miejsce Niemiec jest wNATO. Uważający, że Niemcy powinni być częściąZachodu a nie pośrednikiem są w większości jedyniew chadecji. Większość (53 do 40%) przeciwnawzmocnionej ochronie przestrzeni powietrznejwschodnich członków NATO, i niemieckiemu udziałowiw nim (61 do 35%). Do tego pragnienie pogłębieniaeuropejskiej integracji (65%) i przekonanie, żeposzerzenie na wschód było błędem (38% za).9

Aczkolwiek statystyki niejasne, inne mówią o 60%uważających, że Niemcy powinny w konflikcie być postronie USA i zachodnich sojuszników.10 Przy tym

8 Deztsche akzeptieren Annexion durch Russland, T-online Nachrichten,23.03.2014,http://www.t-online.de/nachrichten/specials/id_68631832/umfrage-zur-krim-deutsche-akzeptieren-annexion-durch-russland-.html, dostęp19.05.2014. Podobnie sondaś N24-Emnid z 1903 wykazał 48% uważających,że trzeba zaakceptować aneksję Krymu(http://www.finanzen.net/nachricht/aktien/N24-Emnid-Umfrage-zur-Krim-Krise-Haelfte-der-Deutschen-fuer-Tolerierung-der-Krim-Annexion-Mehrheit-will-keine-hoeheren-Gaspreise-wegen-Sanktionen-akzeptieren-3381067, dostęp 19.05.2014).

9 Thorsten Jungholt, Die Deutschen gehen auf Distanz zum Westen,„“Welt.Onlione“ 03.04.2014, dostęp 19.05.2014.

10 Stimmen Sie den folgenden Ansichten zur Rolle Deutschlands in der Ukraine-Krise eher zuoder stimmen Sie ihnen eher nicht zu?, „Das Statsistki-Portal“ 04.2014,http://de.statista.com/statistik/daten/studie/299428/umfrage/umfrage-zur-rolle-deutschlands-in-der-ukraine-krise/, dostęp 19.05.2014. Także

rosnący brak zaufania do Rosji, 76% mówi, żerelacje rosyjsko-niemieckie złe. Jedynie około 1/3uważa, że warto utrzymywać dobre stosunki z Rosją.Większość ma z nią przede wszystkim negatywneskojarzenia.11

Sytuacja nie zmieniła się w kwietniu, copokazuje wykres poniżej12.

Skuteczność i celowość sankcji gospodarczychkwestionuje także część specjalistów.13

inne zamieszczone tam statystki mówiły o tym poparciu, 11 Renate Köcher, Ein gefährliches Land, „FAZ.NET“ 15.04.2014, dostęp

19.05.2014.12 AHK-Forsa-Umfrage: Mehrheit lehnt Wirtschaftssanktionen ab, 29.04.2014, OWC

Verlag für Außenwirtschaft, dostęp 19.05.2014.

13 Cornelius Ochmann, Nowa polityka wschodnia, 12.03.2014,http://www.instytutobywatelski.pl/20152/komentarze/nowa-polityka-wschodnia.

Jako swego rodzaju test poparcia dla tychnastrojów potraktować możemy reakcje (jeżeli były)na tekst Timothy Snydera w „New Republic” oideologii faszystowskiej w Rosji. Argumenty, żewbrew rosyjskim twierdzeniom istnieje ukraińskahistoria i narodowość, że więcej Ukraińcówwalczyło z III Rzeszą niż jako jej sojusznicy.Wskazanie na próbę wprowadzenia na Ukrainierosyjskiego modelu władzy, na manipulowanie przezRosję zarzutem faszyzmu dla zyskania poparciazachodniej opinii. O faszyzmie: „Today theseideas are on the rise in Russia, a country thatorganizes its historical politics around theSoviet victory in that war, and the Russian sirensong has a strange appeal in Germany, the defeatedcountry that was supposed to have learned fromit.”14 2.Poza obszarem ściśle politycznym istotne jest

nastawienie niemieckich kół gospodarczych,należących do liczących się inwestorów w Rosji.Spójrzmy najpierw na ekonomiczne relacje w skalimakro. W tej perspektywie trudną do przecenieniarolę odgrywają surowce energetyczne i Gazprom,szczególnie od oddania do użytku Nord Streamu,który połączył Niemcy z Rosją. Jego druga nitka

14 Timothy Snyder, The battle inUIkraine means everything. Fascism returns to thecontinent it once destroyed it, “New Republic” 11.05.2014,http://www.newrepublic.com/article/117692/fascism-returns-ukraine,dostęp 16.05.2014.

uruchomiona została w końcu 2012 roku, dając muprzepustowość 55 mld m3. Do współudziałowcównależą dwa niemieckie koncerny energetyczne E.ONSE oraz Wintershall Holding GmbH, mający po 15,5%udziałów.15 Władze niemieckie nie wykazały chęci blokowania

rosyjskich wpływów. Kanclerz Merkel zapowiedziałaograniczenie zależności od rosyjskich surowcówenergetycznych i nowe, całościowe ukształtowaniepolityki energetycznej. Kontekst tej deklaracjistanowiła wypowiedź premiera Kanady, było topodczas spotkania z nim, Stephana Harpera, omożliwościach Kanady, mającej ogromne zasobyenergetyczne, sprzedawane jedynie w AmerycePółnocnej.16 Wicekanclerz Gabriel dodał kilkagodzin później, że Europa nie ma żadnej rozsądnejalternatywy dla rosyjskiego gazu17. Ogółem wskazujeto na chęć długofalowych zmian, ale i unikaniaobecnie eskalacji konfliktu.W końcu marca władze niemieckie stwierdziły, że

nie budzi zastrzeżeń przejęcie przez rosyjskiegooligarchę Michaiła Fridmana firmy DEA, spółki-córki koncernu RWE. Podobnie zastrzeżeń nie budzi

15 Kim jesteśmy, http://www.nord-stream.com/pl/o-nas/, dostęp25.03.2014.

16 „Es wird eine neue Betrachtung der gesamten Energiepolitik geben",Konflikt mit Russland: Merkel stellt komplette Energiepolitik in Frage, „Spiegel Online“27.03.2014, http://www.spiegel.de/wirtschaft/soziales/krim-krise-merkel-stellt-bisherige-energiepolitik-infrage-a-961144.html, dostęp1.04.2014.

17 Krim-Krise: Gabriel hält russisches Erdgas für praktisch alternativlos,„Spiegel.Online“ 28.03.2014, dostęp 17.05.2014.

kontynuacja współpraca Wintershall, spółki-córkikoncernu BASF, z Gazpromem. Nie przewidują takżeprzeciwdziałania sprzedaży firmom rosyjskim dużejczęści magazynów gazu w Niemczech i udziału wrynku sprzedaży gazu. Jedynym liczącym sięimpulsem był powrót w Niemczech do dyskusji odopuszczalności wydobycia gazu łupkowego (poparciePeter Ramsauer, CSU), lub jego imporcie z USA.18 Na niemiecką gospodarkę przypada 30% unijnego

eksportu do Rosji, stąd szczególne wyczulenie naewentualne komplikacje. Niemcy są wprawdzie w UEgłównym eksporterem na rynek rosyjski, ale handelz Rosją to jedynie 3-4% handlu zagranicznegoNiemiec. W eksporcie uczestniczy około 10%eksportowych firm niemieckich, w imporcie -analogicznie około 1%. Stąd prognozy mówią, żeprzy przewidywanym wzroście PKB w Niemczech ookoło 2%, sankcje mogłyby spowodować jegozmniejszenie o 0,5%. Z kolei Niemcy mają słabszepowiązania finansowe z Rosją, niż Francja,Austria, Włochy czy też Cypr,19

Udział poszczególnych państw w eksporcie UE doRosji w 2013 roku20

18 Merkel winkt neue Gasprojekte mit Russland durch, „Spiegel Online“30.03.2014, http://www.spiegel.de/politik/deutschland/energie-importe-merkel-foerdert-abhaengigkeit-von-russischem-gas-und-oel-a-961537.html, dostęp 1.04.2014.

19 G. Deuber, Das Damoklesschwert…, s. 20.20 Florian Eder, Deutschland leidet stark unter den Sanktionen, „Welt.de“

23.03.2014, dostęp 7.04.2014.

Jednakże pod względem obrotów handlowych relacjeniemiecko-rosyjskie nie mają decydującegoznaczenia. Nasuwa się nawet pytanie, w jakimzakresie mamy do czynienia z obawą przed realniegrożącymi negatywnymi skutkami sankcji dlaniemieckiej gospodarki, a na ile ze zręcznymlobbingiem kół gospodarczych w Niemczech. Rosjajest wprawdzie ważniejsza jako miejsce inwestycjiniż jako partner handlowy: aktywnych jest tam 6,5tys. niemieckich przedsiębiorstw. Skumulowaneinwestycje w 2011 roku wyniosły ponad 22 mldeuro.21 Jednakże w skali UE inwestycje w Rosjistanowią 1% inwestycji poza obszarem Unii.22

Spójrzmy na niemieckie inwestycje. Koncern Metrodysponuje 70 placówkami Cash&Carry i 50 MediaMarkt, osiągając roczny obrót 5,3 mld Euro.Zajmujący się obsługą portów lotniczych Fraport ma35,5% udziałów w lotnisku Pulkovo w Sankt

21 Anna Kwiatkowska-Drożdż, Niemcy wobec Rosji, Powiązania – tak, zbliżenie – nie,Warszawa 2014, s. 36.

22 G. Deuber, Das Damoklesschwert…, s. 20.

Petersburgu. Siemens powiązany jest z rosyjskągrupą kapitałową Sinara23. Volkswagen zainwestował1,3 mld Euro w Kałudze i planuje kolejne 1,2 mld.Producent opon Continental planuje produkcję 4 mlnopon rocznie, co kosztowało go już 240 mln. Adidasma tysiąc sklepów i obrót 1 mld Euro rocznie. Inniliczący się inwestorzy to Henkel, BMW, SAP,Heidelberg Cement, Daimler, Bayer, BASF, E.On iDeutsche Bank, Deutsche Post, Linde AG itd. Toniepełna lista, gdyż ogółem jest to ponad 6 tys.firm, które zainwestowały 20 mld Euro.24 Pytanie: lobbing? coś więcej? 4 marca Schröder,

Eckhard Cordes i Rahr złożyli wizytę w ambasadzieRosji w Berlinie, rozmawiając z ambasadoremWładimirem Grininem. Według informacji prasowychdyskutowano porozumienie BASF – Gazprom, czyliwymiany udziału w syberyjskich polach gazowych naudziały w firmie Wingas, mającej w Niemczechmagazyny gazu i udział 20% indywidualnych

23 Por. informacje na stronie grupy: http://www.sinara-group.com.Szef koncernu, Joe Kaeser, określił kryzys wokół Krymu jakokrótkotrwałe turbulencje, nie mające wpływu na wieloletnie kontaktyjego koncernu z Rosją. Spotkał się ponadto 26 marca z prezydentemPutinem. W tym samym czasie Siemens sfinalizował umowę z ministerstwemobrony USA („Vertrauensvolle Beziehung”: Siemens-Chef verteidigt Geschäfte mit Russland,„Spiegel Online“ 27.03.2014,http://www.spiegel.de/wirtschaft/unternehmen/siemens-joe-kaeser-verteidigt-geschaefte-mit-putin-und-russland-a-961005.html, dostęp1.04.2014).

24 Henrike Rossbach, Das Who’s Who der deutsche Russland-Investoren,„Frankfurter Allgemeine Wirtschaft“ 24.03.2014,http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftspolitik/krim-krise-das-who-s-who-der-deutschen-russland-investoren-12861619.html, dostęp25.03.2014.

odbiorców. Argument Cordesa: sankcje europejskiespowodują przeorientowanie Rosji na Chiny iszukanie tam rynków zbytu.Zrozumiałe jest stąd wystosowane 5 marca przez

„Ost-Auschuss” ostrzeżenie, że sankcje gospodarczenegatywnie wpłyną na koniunkturę i zaszkodząeuropejskiej gospodarce. Apelował o przejęcieprzez Niemcy roli pośrednika w konflikcie,zapewniając o poparciu niemieckich kółgospodarczych dla działań rządu federalnego.Przywoływał rosyjskie zapowiedzi o wywłaszczeniuzagranicznych firm, co podkopuje zaufaniezagranicznych inwestorów. Osłabienie koniunkturygospodarczej najbardziej zaszkodzi Ukrainie, którapotrzebuje stabilnego otoczenia, aby odbudowaćswoją gospodarkę. Nie jest celowe rezygnowanie zrokowań o zniesieniu obowiązku wizowego i nowymukładzie Unii Europejskiej z Federacją Rosyjską.25

Wobec działań rosyjskich w pustce zawisły –powtórzone ponownie 7 marca - apele kółgospodarczych, aby starać się o deeskalacjękonfliktu. W jej imię każda strona powinna unikaćzaostrzających spór wojsko-politycznych igospodarczych działań, a stawiać na rozwiązania w

25 „Deutschland kommt in dem Konflikt eine entscheidendeVermittlerrolle zu. Diese Verantwortung wird unserer Beobachtung nachvon der Bundesregierung entschlossen wahrgenommen, dies findet dievolle Unterstützung der deutschen Wirtschaft.“, Ost-Ausschuss warnt vorWirtschaftskonflikt, 5.03.2014,

rodzaju grup kontaktowych, oraz konsekwentnekontynuowanie dialogu.26

Dość długo trwały wątpliwości wokół budowanegoprzez Niemcy w Rosji nowoczesnego ośrodkatreningowego dla wojska, w Mulino. Wykonawcą byłkoncern zbrojeniowy Rheinmetall z Düsseldorfu, awartość zlecenia wynosiła 100 mln euro. Powstaćmiał jeden z najnowocześniejszych ośrodkówszkoleniowych dla 30 tys. żołnierzy rocznie,wspierany ekspertami Bundeswehry. Niezależnie od tych liczb, klimat niemiecko-

rosyjskiej współpracy gospodarczej uległ już przedkryzysem ukraińskim pogorszeniu. Dotyczyło tozarówno pogarszających się prognoz rozwojugospodarczego Rosji, jak i stagnacji niemieckiegoeksportu do Europy Wschodniej, w tym spadkurosyjsko-niemieckiej wymiany handlowej. Już w 2013roku inwestycje niemieckie w Rosji miały tendencjęspadkową, odpływ niemieckiego kapitału nabrał nasile na początku 2014 roku, jeszcze przed aneksjąKrymu.27 Pokazuje to poniższy wykres28:

26 Gemeinsame Erklärung von Petersburger Dialog, Ost-Ausschuss, Deutsch-RussischesForum und Deutsch-Ukrainisches Forum z 7.03.2014, http://www.ost-ausschuss.de/gemeinsame-erkl-rung, dostÄp 25.03.2014.

27 Folgen der Krim-Krise: Russische Firmen wenden sich von deutschen Partnern ab,„Spiegel.Online“ 29.03.2014, dostęp 17.05.2014.

28 Gunter Deuber, Das Damoklesschwert weitreichender Wirtschaftssanktionen gegenRussland, „Russland-Analysen“ nr 278 z 6.06.2014, s. 13-22, tutaj s.16.

W Rosji utrzymywała się zbyt wysoka inflacja,słabł popyt wewnętrzny, nie zmieniała strukturaeksportu. Po aneksji Krymu firmy przede wszystkimzaczęły odsuwać w czasie realizację planowanychprojektów, zarówno obawiając się rosyjskichkontrsankcji, jak i wobec trudności finansowaniaprojektów, wywołanych obniżeniem ratingu Rosji.29

Część firm zaczęła wycofywać z Rosji kapitał,szczególnie zgromadzonych w rosyjskich filiachzysków z poprzednich lat. Firmy sprzedająceprodukty w Rosji zaczęły odczuwać także skutkispadku wartości rubla. Także firmy rosyjskieokazywały ostrożność w kontaktach z niemieckimi.30

29 Henrike Rossbach, Das Who’s Who der deutsche Russland-Investoren,„Frankfurter Allgemeine Wirtschaft“ 24.03.2014,http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftspolitik/krim-krise-das-who-s-who-der-deutschen-russland-investoren-12861619.html, dostęp25.03.2014.

30 DPA, Deutsche Firmen legen Investitionen in Russland auf Eis, „FrankfurterAllgemeine Wirtschaft“ 24.03.2014,http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftspolitik/krim-krise-deutsche-firmen-legen-investitionen-in-russland-auf-eis-12861376.html,dostęp 25.03.2014. Tutaj padała jeszcze liczba 300 tys. miejsc pracy wNiemczech, zależnych od handlu z Rosją. Warto zwrócić uwagę, żeniemiecko-rosyjska wymiana handlowa jest ok. 10 razy większa niżniemiecko-ukraińska.

Z rynku rosyjskiego zaczęły wycofywać się banki,nie renegocjując terminu spłaty kredytów, tylkożądając ich spłacenia. Zadłużenie rosyjskich firmwynosi około 650 mld dolarów, a firmy rosyjskie,także te eksportujące surowce energetyczne,potrzebują zachodniego kapitału. Oczekiwane sąograniczenia w zakresie sprzedaży do Rosjinajnowszych technologii.31 Rosja prowadzi celową politykę kuszenia

niemieckich inwestorów możliwościami inwestycji naKrymie. Rosyjscy przedstawiciele, ArkadiWladimirowicz Dworkowicz, zaprasza bezpośrednio naKrym i do Sewastopola. Nacisk na ekonomię, jakważniejszą od polityki. Co ciekawe, pojawia sięprzy takich spotkaniach Stoiber, jako zwolennikwspółpracy. Steinmeier powściągliwie.32

3.Po trzecie nie zawsze jasna jest rola

dziennikarzy, takich jak Jauch, w organizowanychprzez nich dyskusjach. Zapraszających pewne gronoosób, ale niechętnie widzących nawet takichpolityków Zielonych, jak Werner Gustav Schulz.33

31 Johannes Voswinkel, Bloß nicht über die Ukraine sprechen, „Zeit.Online“15.05.2014, dostęp 19.05.2014.

32 Ingo Arzt, Die Krim ist kein Problem, oder?, „taz.de“ 2.04.2014, dostęp7.04.2014.

33 Por. Ein offener Brief des Europaabgeordneten und Bürgerrechtlers Werner Schulz anGünther Jauch z 26.03.2014, „Voices of Ukraine“,http://maidantranslations.com/2014/03/29/ein-offener-brief-des-europaabgeordneten-und-burgerrechtlers-werner-schulz-an-gunther-jauch/, dostęp 30.03.2014.

„Bild am Sonntag” był pismem, które powtórzyło za„Ria Novosti” informację o 400 amerykańskichnajemnikach po ukraińskiej stronie. Informacja otyle działająca niekorzystnie, że natychmiastprzypominano o Blackwater w Iraku. Forma dyskusji,do których raczej nie zapraszano przedstawicieliUkrainy.

Przyjrzyjmy się niemieckiej scenie politycznej. Pierwsza opcja – kanclerz Merkel, większość CDU.

Zróżnicowany, chociaż dominujący ton Frank-WalterSteinmeier, kładący nacisk na rozwiązaniekonfliktu środkami dyplomatycznymi. Niemożliwe dorozwiązania środkami wojskowymi. Obok działańdyplomatycznych sankcje, przy czym Merkelpodkreśla gotowość wprowadzenia kolejnych ichstopni. Krytyka wizyty Putina na Krymie, wojskowejdefilady. Putina, z którymi regularnie prowadzirozmowy telefoniczne. Zrozumienie koniecznościwspółdziałania z USA (niełatwe, hasło: Snowden),bo Putin chciałby podzialu UE i między UE a USA.Częste kontakty z Tuskiem. Także niemiecki naciskna zorganizowanie okrągłego stołu. Ta politykamiała poparcie większości opinii publicznej,chociaż faktycznie oznaczała zaakceptowanierosyjskich aneksji.Tu chyba też Zieloni. Od początku deklarują

(Rebecca Hams/PE, Marielusie Beck/Bundestag)poparcie dla protestujących w Kijowie.34Jürgen

34 K. Struve, „Faschismusverharmloser“…, s. 5-6.

Trittin zarzucił NATO „wymachiwanie szablą”, takżew kontekście dyskusji o wzmocnieniu wschodniejflanki NATO. Nowe jednostki NATO w Polsceoznaczałyby dalszą eskalację konfliktu. Teżgwałtownie przeciw wypowiedziom sekretarzageneralnego NATO Fogha Rasmussena o poszerzeniuNATO na wschód. Przyjęcie państw mających sporyterytorialne zdestabilizuje NATO.35 Występował jakozwolennik soft power, jako najważniejszegonarzędzia UE. Uważał, że nie ma możliwościskutecznego użycia sankcji gospodarczych.36

Trittin hasło, że najważniejsze jest uwolnieniesię od rosyjskiego gazu, co można zrobi jedynieprzy pomocy odnawialnej energii. To także jakopolemika z Tuskiem, stawiającym bardziej na węgieli energię atomową. Wyliczał, że Niemcy płacąrocznie „rosyjskim oligarchom” 33 mld euro zasurowce energetyczne. Według niego potrzebne sąnie sankcje, które Europa odczuje boleśniej niżRosja, ale wzmacnianie energetycznej niezależności(oszczędność, źródła odnawialne). Czyliinterpretacja, że wydarzenia potwierdzajądotychczasową politykę Zielonych.37 Jednak dziwny

35 Trittin kritisiert "Säbelrasseln" der Nato im Osten, „Süddeutsche.de“ 20.04.2014,dostęp 6.04.2014.

36 Jürgen Trittin über den Krim-Konflikt. „Kurzfristig helfen Sanktionen nicht“, „taz.de“7.03.2014, dostęp 6.04.2014.

37 Jürgen Trittin, Wir müssen uns von Putins Gas befreien,http://www.trittin.de/trittin/artikel-und-interviews/archiv/20140316_F

AS_Gastbeitrag_Ukraine.php, dostęp 8.04.2014.

styl, mówi dużo o prawnych zobowiązaniach wrelacjach z Rosją, o obowiązujących umowach.Złamanie prawa przez Rosję jakby nie było dlaniego problemem. Podobnie nie mówi o wartościach,o prawach człowieka. Tylko ekonomiczno-politycznakalkulacja.Warto tu zwrócić uwagę na jeden wątek,

pokazujący słabość tego rozumowania niemieckichelit politycznych o Rosją. Wypowiedzi kanclerzMerkel o tym, że Putin żyje w innym świeciewskazują, że nawet ona nie potrafiła dostrzecrosyjskiej odmienności perspektywy i rzutowała naniego zachodnie wartości. Wskazywał na ten problemw kręgach związanych z Fundację Friedricha EbertaReinhard Krumm w IPG, akcentując błędy popełnioneprzez Zachód. Przypominał ocenę sformułowaną powojnie rosyjsko-gruzińskiej przez jednego zamerykańskich dziennikarzy: „Wir erwarten von EuchRussen, dass Ihr Euch wie eine westlicheDemokratie verhaltet, aber wir werden Euchbehandeln als wäret Ihr weiterhin dieSowjetunion.“ Dopiero XXI wiek Moskwa odczuła jakopowstanie z kolan, co stało się podstawą polityki„stabilizacja za wszelką cenę“. Niezależnie odtego, czy odczucie te odpowiadały prawdzie,określały one politykę rosyjską.38 To zagadnienie

38 R. Krumm, Krimkrise: Die Schlafwandlers des 21. Jahrhunderts, „InternationalePolitik und Gesellschaft“ 4.03.2014,http://www.ipg-journal.de/rubriken/aussen-und-sicherheitspolitik/artikel/krimkrise-die-schlafwandler-des-21-jahrhunderts-295/, dostęp13.06.2014.

powracało także w innych publikowanych tamtekstach, aczkolwiek nie potrafię określić jakimiało wpływ na elity polityczne. Wskazywało nabłędy nie tyle niemieckie, ile unijne, wynikająceze złych strategii, braku umiejętnościprzewidywania. Dobrym przykładem jest tustwierdzenie odnośnie do Gruzji: „Die Krim-Krisehat gezeigt, dass das russische außenpolitischeVerhalten zurzeit unberechenbar und unvorhersehbarist. Gerade deswegen sollte die Europäische Unionsich bereits jetzt Gedanken machen, was sie tunwird, wenn auch Georgien unter russischen Druckgerät. Das gilt in ähnlicher Weise, wenn nichtnoch drastischer, für Moldau. Die Zeichen sprechendafür, dass eine solche Entwicklung nichtunwahrscheinlich ist. Warum sollte RusslandGeorgien erlauben, was es in der Ukraine nichtakzeptieren konnte?“39 Ten element dyskusji możemypotraktować jako ważny wkład w uczynienieniemieckiej i europejskiej polityki wschodniejbardziej realistyczną.Niemieckie postrzeganie kryzysu było zasadniczo

odmienne od polskiego. Przypomnieć możnakrytyczne głosy Kuźniara, uważającego, że „Tonpodaje Berlin: „O powrocie do bliskiegopartnerstwa z Rosją Putina mówi już sama kanclerz

39 Liana Fix, Warum der nächste Ukrainekonflikt auf dem Kaukasus stattfinden könnte,17.03.2014, http://www.ipg-journal.de/kommentar/artikel/warum-der-naechste-ukrainekonflikt-auf-dem-kaukasus-stattfinden-koennte-316/,dostęp 13.06.2014. IPG publikowało także liczne teksty pokazującezagadneinia Ukrainy i pozwalające lepiej zrozmieć je nie tylko zrosyjskiej perspektywy.

Angela Merkel, choć jeszcze kilka tygodni temuprzekazywała prezydentowi Obamie – po rozmowie zrosyjskim prezydentem – że Putin przebywa w innymświecie. A przecież pani kanclerz może miećpewność, że świat prezydenta Putina jest zupełnieinny od tego, który chciałaby ona dla Niemiec iEuropy, że jest zasadniczo i nieodwracalniesprzeczny ze światem wartości i norm Zachodu.Putin mówił o tym ostatnio dobitnie iwielokrotnie. Nie krył swej pogardy dla Europy iZachodu. Zatem pragnienie Niemiec bliskiegopartnerstwa ze „światem Putina" musi Europę dziwići niepokoić, bowiem miękkość i wyrozumiałośćBerlina staje się gwarancją bezkarnościrosyjskiego prezydenta.”40 Według niego to miękkośći wyrozumiałość Berlina są gwarancją bezkarnościPutina.Stwierdzenia Kuźniara są mało precyzyjne,

ponieważ kryzys ukraiński pokazał, że Polska ikraje bałtyckie są dość osamotnione w UniiEuropejskiej w swojej postawie wobec Rosji iżądaniach prowadzenia ostrzejszej polityki.41 Byćmoże rozbieżności w polityce wobec Rosji oznaczaćbędą koniec Grupy Wyszehradzkiej. Ponadto Polskawyraźnie stara się nadal utrzymać w politycezagranicznej balans między zaangażowaniem w NATO i

40 Roman Kuźniar, I hańba, i wojna, „Rzeczpospolita” 30.05.2014.Podobnie: Kuźniar, Niemcy nie odrobiły lekcji historii, „Rzeczpospolita”22.05.2014.

41 Tu zgodzić można się z Piotrem Burasem, Die ukrainische Krise, die polnischeAußenpolitik und die polnisch-deutschen Beziehungen, „Polen-Analysen“ nr 146 z3.06.2014.

związkami z USA, a próbą tworzenie europejskiejpolityki obronnej i bezpieczeństwa. Problemem mogąbyć tutaj wspominane rosnące antyamerykańskienastroje w Niemczech, podczas gdy USA są dlaPolski ważnym partnerem, ważniejszym niż wydawałosię po zawodzie wywołanym polskim zaangażowaniem wIraku i Afganistanie. Czy rzeczywiście, tak jak twierdzi Piotr Buras,

istnieje zasadnicza różnica Polska – ZachodniaEuropa w ocenie klęski Partnerstwa Wschodniego?Czyli w polskiej ocenie, wynika ona z przecenieniawłasnej atrakcyjności przez EU, braku sprawnychinstrumentów i zdecydowanego przeciwstawienia sięrosyjskiemu naciskowi, oraz technokratycznegomyślenia. Według Zachodniej Europy, też Niemiec,kryzys jest wynikiem braku dobrej komunikacji zRosją, która jest niezbędna dla stabilizacjiwschodniej Europy.42 Przy tym brak dobrejkomunikacji nie jest definiowany jakoniezrozumienie Rosji, a jako nieumiejętnośćjasnego przekazania jej celów Zachodu iwynikających z nich korzyści także dla Rosji.Ma rację Buras, że obie te oceny implikują

całkiem odmienne drogi radzenia sobie z kryzysemukraińskim. Ta teza, że polityki niemieckiej iniemieckiej opinii społecznej nie da się wyjaśnić

42 „Anders aber als in der vorherrschenden polnischen Narrationschiebt sich hier die Überzeugung nicht nur von der Notwendigkeit,sondern auch von der in gewissem Sinne verlorenen Chance, einen ModusVivendi mit Russland hinsichtlich der Integration der Ukraine mit derEU zu finden, in den Vordergrund.“, ibidem.

jedynie w kategoriach ustępliwości wobec Rosjiznajduje potwierdzenie w wynikach sondażu,badającego nastawienie do innych państw:

Państwa uważane za godnych zaufania partnerówNiemiec43:

Zgodnie z powyższym sondażem trudno mówić ofascynacji Rosją, zaufaniu do niej, czy teżprzekonaniu w Niemczech o możliwościkonstruktywnej współpracy. 14 procent zaufania doRosji, z tendencją zniżkową, utrzymującą sięniezmiennie od lata 2009 roku, pokazuje raczejbrak jakichkolwiek iluzji odnośnie do politykirosyjskiej.

Pozycja Merkel konfrontowana była dopiero gdzieśod maja z rosnącym naciskiem, że konieczna jestbardziej zdecydowana polityka. Należy rozważyćsilniejsze sankcje i większą obecność wojskową na

43 Meinungen der Polen und ihrer Nachbarn zur Krise in der Ukraine, „Polen-Analysenr 146 z 3.06.2014.

wschodzie NATO. Tutaj wymieniane wystąpienie zkwietnia wiceprzewodniczącego frakcji CDU(CSUAndreasa Schockenhoffa, krytykującego Steinmeieraza „Versuch des Gesundbetens”. Merkel poparławtedy wicekanclerza. Schockenhoff jest znany zeswojego krytycznego stanowiska, ale dołączył Karl-Georg Wellmann z CDU, ostro krytykując rosyjskąpolitykę, nacjonalizm, arogancję i antyzachodniąpropagandę.44 Jest to tym ważniejsze, że Wellmann,ekspert chadecji od spraw ukraińskich,białoruskich i rosyjskich, należy do politykówwyważonych, wcześniej sceptycznych wobec sankcji,nawołujących do dyplomacji i ratowania europejsko-rosyjskich relacji.45

Już wcześniej podobne ataki wyszły ze stronyliczącego się kandydata CSU, Markusa Ferbera,zarzucającego wicekanclerzowi nieproduktywnedziałania, które powinny być zastąpione przez

44 "Versatzstücke aus dem Zarenreich, Orthodoxie, Großmacht-

Chauvinismus und leider auch imperiale und völkische Elemente.",

"Russland ist wieder das Land, das Angst und Schrecken verbreitet."

(Severin Weiland, Deutsche Russland-Politik: Unions-Abgeordnete für härteren

Kurs gegen Putin, „Spiegel.Online“ 15.05.2014, dostęp 17.05.2014).

Wellmann podpisał także petycję o usnięciu rosyjskich czołgów-pomników

z Berlin Tiergarten, jako nie pasujących do XXI wieku i budzących

strach na Ukrainie (News aus Berlin, 15.04.2014,

http://www.bz-berlin.de/bezirk/mitte/1-abgeordneter-gegen-russen-

panzer-am-tor-article1829479.html). 45 Por. Hans Krump, Der Osteuropa-Experte: Karl-Georg Wellmann, „Das

Parlament“ nr 12 z 17.03.2014.

wspólne działanie państw UE. Wprawdzie łączono tękrytykę z polityką wewnętrzną (wybory doparlamentu UE, mobilizacja zmęczonego elektoratu),a Ferber złagodził swoją krytykę, ale wskazywałaona na dokonujące się zmiany.46 Chyba w tymtrendzie także oświadczenie Deutsche Gesellschaftfür Osteuropakunde, przyjęte 3 kwietnia 2014.Określono w nim aneksję Krymu jako nielegalną, apolitykę rosyjską jako sprzeczną z europejskimizasadami i zagrażającą pokojowi. Równocześniewezwano do nie zrywania kontaktów w obszarze naukii kultury.47 To także zmieniająca się atmosfera itakie artykuły, jak w „Focus” o rosyjskiejpolityce kulturalnej, odcinającej się odeuropejskich wartości i dyskryminującej niechcących się jej podporządkować artystów.48 Także,chociaż nie zajmuje się tym bardzo obszernie,Konrad Adenauer Stiftung, a szczególnie jegoanaliza mitów, na których oparta zostałapropaganda rosyjska.49

Jednakże polityka Merkel konsekwentna. 16 majamówiła w wywiadzie dla FAZ: „Wir haben ohneZweifel tiefgreifende Meinungsverschiedenheiten.Trotzdem bin ich davon überzeugt, dass mittel- und

46 Peter Müller, Ukraine-Konflikt: CSU attackiert Steinmeiers Krisendiplomatie,„Spiegel.Online“ 14.05.2014.

47 Informacje na stronie DGO,http://www.dgo-online.org/muensteraner_erklaerung, dostęp 13.06.2014.

48 Analyse: „Russland ist nicht Europa“, „Focus.Online“ z 11.04.2014, dostęp13.06.2014.

49 Zehn Mythen der Rechtfertigung russischer Politik in der Ukraine-Krise, „Analysen &Argumente“ nr 149 z 27.05.2014.

langfristig die enge Partnerschaft mit Russlandfortgesetzt werden sollte. Das setzt einMindestmaß an gemeinsamen Werten voraus, die sichauch in konkreter Politik niederschlagen müssen.(…) Ich sehe keine Notwendigkeit für einen ganzneuen Politikansatz, und ich habe in der globalenWelt des 21. Jahrhunderts nicht vor, zuüberwundenen Strukturen des 19. und 20.Jahrhunderts zurückzukehren. Auch Russland wirdsich auf Dauer weder politisch noch wirtschaftlichder Globalisierung entziehen können.“Jednoznacznie stwierdziła, że należy nastawić sięna długoterminowe działanie sankcji, w połączeniuz deklarację, że Niemcy nie będą zmniejszaćbudżetu wojskowego.50

Druga opcja – Krym potwierdza negatywnedoświadczenia nieudanego Partnerstwa dlaModernizacji. Nie widać dopasowywania się Rosji dozachodnich standardów, zamiast tego agresywnapolityka. Należy szukać możliwości dialogu,porozumienia z Rosją. Jednak zachodnia politykamusi być ostrożniejsza, przewidująca takżemożliwość eskalacji konfliktu w przyszłości.Tę opcję reprezentuje minister obrony Ursula van

der Leyen, której wypowiedzi o koniecznościwzmocnienia wschodniej flanki NATO wzbudziłysprzeciw większości opinii publicznej. Praktycznie

50 Wywiad „Russland wendet sich wieder altem Denken zu“, „Faz.Net“ 16.05.2014,dostęp 19.05.2014.

wycofała się ona z publicznego zajmowaniastanowiska w sprawie Ukrainy.Jaka pozycja byłego pełnomocnika rządu RFN ds.

niemiecko-rosyjskich kontaktów społecznych? Byłposłem CDU znanym z krytycznego nastawienia doRosji, a w tym kraju persona non-grata. Tu także należy Wolfgang Schäuble, z jego

porównaniem przyłączenia Sudetów przez Hitlera doprzyłączenia Krymu przez Putina, co wywołałoprotesty: kanclerza Schmidta i innych. Co ciekawe,silne głosy popierające to porównanie znaleźćmożna było w „Die Zeit”.51 Schäuble był takżeautorem równie ważnej, wcześniejszej, wypowiedzi,że przywrócenie przestrzegania prawa jestważniejsze, niż nowe koszta, związane z pomocą dlaUkrainy.52 Także w socjaldemokratycznym „Die Zeit”ukazał się artykuł, którego autor broniłporównania przez Wolfganga Schäuble zajęcia Krymudo aneksji Sudetów przez Hitlera. Tam także padałyoskarżenia o prześladowanie Niemców przez Czechów,zapowiadano ich obronę, a Hitler dystansował sięod dalszych aneksji.53 Od porównania dystansowałasię kanclerz Merkel.Część Zielonych. Tu też pytanie, czy wywodzący

się z opozycji w NRD Schulz jest typowy dlaZielonych w swoich ocenach? Był mocno

51 Carsten Kuther, Diesmal hilft die Hitler-Keule, „Zeit.Online“ 31.03.2014,dostęp 17.05.2014.

52 Schaüble nennt Kosten für Ukraine-Hilfe zweitrangig, „Spiegel.Online“24.03.2014, dostęp 17.05.2014.

53 Carsten Luther, Diesmal hilft die Hitler-Keule, „Zeit-Online“ 31.03.2014,dostęp 6.04.2014.

skonfliktowany z dużą częścią kierownictwaZielonych, a równocześnie potrafił mobilizowaćogromne poparcie dla siebie wśród członków tejpartii. Zajmował krytyczne stanowisko wobecPutina, co było widoczne podczas olimpiady zimowejw Soczi. Pisał wówczas o wyjątkowej w historiiolimpiad korupcji, kosztach, środkachbezpieczeństwa, niszczeniu natury, dopingu imanipulowaniu ideą olimpijską, zamieszczająckrytyczny rosyjski plakat 54

Werner należy do zwolenników ostrzejszychsankcji wobec Rosji, przede wszystkim w zakresiewspółpracy wojskowej i zaopatrzenia w uzbrojenie.Drugim ważnym obszarem jest liberalizacja rynkugazowego, ograniczenie roli Gazpromu, wstrzymaniesprzedaży mu gazociągu Opal i budowy SouthStreamu.55

54 Sotschi: Putin, der Herr der Ringe, 5.02.2014, http://www.werner-schulz-europa.eu/russland/1854-sotschi-putin-der-herr-der-ringe.html, dostęp30.03.2014.

55 Wywiad z Wernerem Schulzem DLF „Der Westen muss deutlicher Auftreten“,6.03.2014, http://www.werner-schulz-europa.eu/radio-tv-video/1874-dlf-der-westen-muss-deutlicher-auftreten.html, dosęp 30.03.2014.

Niejasność polityki Zielonych: Zieloniskrytykowali wypowiedzi von der Leyen okonieczności wzmocnienia roli NATO w kryzysie naUkrainie. Przewodnicząca Simone Peter powtarzałazaklęcia o działaniach dyplomatycznych, abyzapobiec dalszej eskalacji. Według niej popozycjevon der Leyen „ohne Sinn und Verstand”, wedługTrittina „leichtfertiges Gerede“. Z drugiej stronystwierdzenia Rebecci Harms, że należałoby zabronićSchröderowi wypowiadania się w sprawach Rosji, czyteż jej autorstwa plakat z Sahrą Wagenknecht.Podobno ta druga tendecja wspierana przez praweskrzydło Zielonych wokół Cem Özdemira, a na Lewicyprzez skrzydło fundamentalistyczne. Ale według tazcelem obydwu jest zablokowanie koalicji Rot –Gruen – Rot, czyli dominuje celwewnątrzpolityczny. 56

Z tą opcją wiązałbym interpretację rosyjskiejpolityki osądzającą ją silnie w kontekściewewnątrzpolitycznym. W polskim dyskursie słabyjest model wyjaśniania polityki rosyjskiej,odwołujący się do wewnątrzpolitycznego układu sił.Zgodnie z nim sfrustrowana Rosja, nie traktowanajako równorzędny partner przez USA i UE,rozpoczęła najpóźniej od 2011 roku rozbudowywanieswojej euroazjatyckiej strefy wpływów. WprawdzieRosja byłaby w niej hegemonem, ale projekt miałnie tyle charakter agresywny, ile jedynej

56 Stefan Reinecke, Die Politik wird dümmer, „taz.de” 18.03.2014, dostęp7.04.2014.

możliwości stworzenia swojej strefy wpływów międzywysoko rozwiniętą UE oraz dynamicznymi Chinami.Jednakże już na przełomie 2011/2012 konfrontowanabyła z narastającym kryzysem, którego skutkiem byłmiędzy innymi rosnący wpływ skrajnej prawicy,wymykającej się spod kontroli Kremla. W obliczukryzysu Putin poparł grupę we władzach nastawionąna mobilizację społeczeństwa w oparciu o prawicowehasła. Oznaczało to szerszy program działańprzeciw liberalnym demonstracjom, NGO, imigrantomi homoseksualistom. Jednakże jesienią skłaniał siędo rozwiązania zorientowanego na rozwójgospodarczy i w ten sposób integrującegospołeczeństwo. W polityce wewnętrznej nastąpiłaliberalizacja. Wzrost jednak nie następował, aprzyspieszała inflacja. Wobec kryzysu na Ukrainienastąpiła na początku 2014 r. kolejna zmiana,powrót do polityki siły i nacjonalistycznychhaseł. Do tej narracji nawiązał Putin po aneksjiKrymu, mówiąc o świętym Krymie, sławie ibohaterstwie i przejmując elementy retorykiradykalnej prawicy. Oznacza to, że w najbliższejprzyszłości polityka rosyjska będzienieprzewidywalna, a UE będzie miała na niąniewielki wpływ.57

57 „Das macht auch deutlich, dass eine Annäherung zwischen Russlandund der EU in den nächsten Monaten oder Jahren nicht einfach seinwird. Russland hat gegenwärtig eine vorwärts gewandte Strategie, eslebt von einem rückwärtsgewandten, verzerrten Narrativ. Wenn sich inder russischen Führung nicht jene Gruppen durchsetzen, die einerationale Wirtschaftspolitik und eine integrative Lösung derinnenpolitischen Probleme betreiben wollen - die Gruppe der

Trzecia opcja – nie akceptujemy aneksji Krymu,ale rozumiemy motywy, którymi kierowała się Rosja.Konieczna jest dalsza współpraca z Rosją, dialog. Tu na pierwszym miejsc jest poparcie „Linke”:

Wcześnie przejęcie oskarżeń Ukrainy o faszyzm ipolityki UE jako przyczyny konfliktu. „In Deutschland kritisierte die stellvertretende

Fraktionsvorsitzende der Linken im Bundestag,Sahra Wagenknecht, die Bundesregierung: ‚EinePutschregierung, der Neofaschisten und Antisemitenangehören, kommt mit dem Segen von Merkel undSteinmeier ins Amt.‘" Zieloni chieli wykorzystaćto stanowisko do ataku na „Linke“, napotykającjednak na sprzeciw we własnych szeregach.58

»politischen Strategen«, die im Herbst 2013 eine Rolle spielten –,dann werden Gespräche mit Russland nicht rasch zum Erfolg führen. AuchSanktionen werden keinen Eindruck machen, da die »rechtenMobilisierer« nicht in wirtschaftsrationalen Kategorien denken. Aufdie Gruppenprozesse innerhalb der russischen Führung haben die USA unddie EU allerdings keinen Einfluss.“, Henning Schröder, Hat die Putin-Administration eine Strategie? Russische Innen- und Außenpolitik in der Ukraine Krise,„Russland-Analysen“ nr 277 z 23.05.2014, s. 2-6, cytat s. 6.

58 Der Westen entdeckt Swobodas hässliches Gesicht, Süddeutsche.de, 21.03.2014.Podobnie Jens Siegert, Notizen aus Moskau. Putins Rationalität, „Russland-Analysen“ nr 276 z 9.05.2014, s. 25-26.

Europawahl Grüner Streit um Anti-Wagenknecht-Kampagne

Tu sytuacja nie uległa zmianie. Gregor Gysikonsekwentnie twierdzenie, że winne są obiestrony, sankcje wobec Rosji nie mają sensu,podobnie jak „Säbelrasseln” NATO przy granicachRosji. Także żądanie Bernda Rexingera, żeby nieudzielać pomocy finansowej Ukrainie, do czasu, ażnie przerwie działań wojskowych przeciwkoseparatystom.59 Niezmienne eksponowanie PrawegoSektora, przemocy ze strony Kijowa, faszyzmu, apomijanie rosyjskiej pomocy dla separatystów.Pozycja ta niewątpliwie podbudowana jest silnieideologicznie, czyli niechęcią do NATO iantyamerykanizmem.

59 Gysi: Merkel setzt in Ukraine-Konflikt falsche Signale, „Neues Deutschland“09.05.2015, dostę 17.05.2014.

W maju Gysi złożył wizytę w Moskwie, spotykającsię z wiceministrem spraw zagranicznych,Siergiejem Riabkowem. Jako warunki odbudowyzaufania wymieniał rozbrojenie Prawego Sektora iwycofanie się armii ukraińskiej ze wschodniejUkrainy. Wtedy możliwe będzie rozbrojenieseparatystów. Z jego wywiadu („musimy prowadzićrokowania, żeby coś takiego jak Krym nigdzie sięjuż nie wydarzyło”) widać uznanie rosyjskichfaktów dokonanych. Ze względu na Rosję Ukrainapowinna pozostać poza zachodnimi strukturami.60 Zaprezentowane zostało także czytelnikom „Neues

Deutschland” polskie stanowisko, przez HolgeraPolitta. W jego ocenie określane jest ono przezpołożenie geopolityczne, co powoduje jednolitenastawienie całej opinii publicznej. Co ciekawenie odniósł się w ogóle do znaczenia w polskichdyskusjach prawa Ukraińców do wolności idemokracji. Zamiast tego stwierdzenie, że brakujew Polsce pytania, czy interesy z Rosją nie sąważniejsze. To pierwsze wrażenie jest jednakmylące, gdyż wskazanie na polskie poparcie dlaczłonkostwa Ukrainy w UE posłużyło autorowi dopostawienia pytań wcześniej rzadko pojawiającychsię w debatach niemieckiej „Linke”: o rosyjskąstrefę wpływów i jak jej uznawanie ma się do prawpaństw powstałych z rozpadu ZSRR, czy też okonieczność „rozumienia” w Niemczech nie tylko

60 Lenz Jacobsen, „Der Westen sollte den ersten Schritt gehen“, „Zeit-Online“13.05.2014, dostęp 19.05.2014.

Rosji ale i Ukrainy.61 Wydaje się, że jest tociekawy głos, wskazujący na pewną zmianędokonującą się w „Linke“.Równocześnie w czerwcu? nowy pomysł: „Eine »Zone

des Vertrauens« zwischen Russland und Europa, zuder neben Georgien und der Ukraine auch der ewigeEU-Kandidat Türkei gehören sollte.“62 Dziwne,całkowicie sprzeczne z koncepcjami polskimi, aletakże z tym co pisał Pollit.

Opcja prorosyjska w SPD wyraźnie osłabła wporównaniu do lat wcześniejszych, w tym do roku2008, gdy miała miejsce wojna rosyjsko-gruzińska.Do tej opcji zaliczany jest od czasu swojegoodejścia z urzędu kanclerskiego Gerhard Schröder.Podobno też Mathias Platzeck, kierujący Deutsch-Russisches Forum. Także politolog Alexander Rahr? Główny nurt wydaje się być zbliżony do tonu

Helmutha Schmidta, który jedynie sformułował swojeoceny najbardziej zdecydowanie. Wyraziłzrozumienie dla działań Putina, krytykującstanowisko Zachodu. W jego ocenie sankcjegospodarcze nie odniosą skutku, mają znaczenieprzede wszystkim symboliczne, a i tak dotknąZachód równie silnie jak Rosję. Krytycznie oceniłwykluczenie Rosji z G8, jako szkodzące kontaktom i

61 Holger Politt, Hinter dem Bug. Zur polnischen Sicht auf die Ukrainerkrise, „NeuesDeutschland“ 10.06.2014, dostęp 13.06.2014,

62 Irina Wokowa, Ukraine noch keine Vertrauenszone,, „Neues Deutschland“11.06.2014, dostęp 13.06.2014.

rozmowom.63 Za błąd uważał zarówno zaangażowanie UEna Ukrainie, jak w Gruzji.64 Powtórzył swoje tezykrótko przed wyborami do parlamentu UE. Krytykowałprzywódców UE za próbę przyłączenia Ukrainy, za„manię wielkości” – bo nie ma ona czego szukać naUkrainie. Kwestionował istnienia naroduukraińskiego. „Ich halte nichts davon, einendritten Weltkrieg herbeizureden, erst recht nichtvon Forderungen nach mehr Geld für Rüstung derNato. Aber die Gefahr, dass sich die Situationverschärft wie im August 1914, wächst von Tag zuTag.“65

Jego argumentacja wydaje się być w zasadniczymzakresie zbliżona do tej Schrödera, którywprawdzie ocenił działania Rosji jako sprzeczne zprawem międzynarodowym, ale równocześnie zarzuciłUnii Europejskiej niedocenienie podziałów naUkrainie przy forsowaniu układustowarzyszeniowego. Za motywy polityki Putinauznał obawy przed okrążeniem Rosji, dążenie do jejkonsolidacji i ekonomicznej odbudowy, aby byłatraktowana jako równorzędny partner USA. Jakoprzyczyny kryzysu wokół Krymu i Ukrainy określił

63 Helmut Schmidt hat Verständnis für Putins Krim-Politik, „Zeit-Online“26.03.2014, dostęp 6.04.2014.

64 UN kritisieren schwere Menschenrechtsverstöße in Ostukraine, „N24“16.05.2014, http://www.n24.de/n24/Nachrichten/Politik/d/4542236/un-kritisieren-schwere-menschenrechtsverstoesse-in-ostukraine.html,dostÄp 16.05.2014 . Jego stanowisko w tej sprawie poparł polityk SPDNiels Annen.

65 Ukraine-Krise: Helmut Schmidt wirft EU Größenwahn vor, „Spiegel.Online“16.05.2014, dostęp 17.05.2014; Ukraine-Krise: Helmut Schmidt wirft EU Größenwahnvor, „Zeit.Online“ 16.05.2014, dostęp 17.05.2014.

niezrozumienie przez UE, że Ukraina jest kulturowopodzielona, na część europejską i rosyjską. Stądbłędem było stawianie jej przed alternatywą:stowarzyszenie z UE albo integracja z rosyjskimobszarem wpływów.66 Wskazywał także, że podczasinterwencji na Bałkanach, czyli przeciw Serbii,NATO złamało prawo międzynarodowe, gdyż nie miałomandatu Rady Bezpieczeństwa NZ.67

Jest to nurt, który w delikatniejszej formiereprezentuje też na arenie międzynarodowejCarnegie Endowment. Dyrektor moskiewskiej placówkiargumentował, że rzeczą Niemiec nie jestwystępowanie na rzecz demokracji, bo ta możezostać zbudowana jedynie od dołu w Rosji, alestworzenie pewnej zgodności między UE a Rosją,opartą na uznaniu istniejących realiów. Oznacza topogodzenie się, że Rosja jest daleko oddalona oddemokracji, ale i nie demonizowanie Putina – jakdzieje się w niemieckich mediach. To ostatnie,połączone ze skoncentrowaniem się na wartościach,osłabia związki niemiecko-rosyjskie, mającekluczowe znaczenie dla stosunków UE – Rosja. „Eine solche Kompatibilität gründet sich vor allem

auf der Stärkung der Kontakte zwischen einfachen

66 Wywiad "Die EU hätte kein Entweder-oder formulieren dürfen",http://www.zeit.de/video/2014-03/3322012589001/ukraine-die-eu-haette-kein-entweder-oder-formulieren-duerfen#autoplay, dostęp 6.04.2014.

67 Kontrowersje wzbudziła obecność prezydenta Rosji na urodzinachSchrödera w Petersburgu. Schröder bronił się, że stworzyło tomożliwość rozmowy, która przyczyniła się do uwolnienia obserwatorówOBWE (por. Altbundeskanzler: Schröder verteidigt Feier mit Putin, „Spiegel.Onlie“11.05.2014, dostęp 17.05.2014).

Leuten, den fachlichen und beruflichen Communitiessowie Vertretern der Zivilgesellschaft und zeigt sichletztendlich in den Standards der sozialen undpolitischen Praxis. Kompatibilität meint keineUniformität oder Übernahme aller EU-Normen durchRussland. Russland und die Europäische Union bliebengetrennte Gebilde, doch würden sich die Beziehungenauf Zusammenarbeit und Koordinierung des Handelnsgründen.Eine Kompatibilität von EU und Russland bedeutet

kein Ende von Meinungsverschiedenheiten und schließtKonflikte nicht aus, aber es würde zu einer Garantiedafür, dass diese Konflikte – falls sie entstehen –friedlichen Charakters wären, dass das Handeln allerSeiten transparent und berechenbar wären, dass sichein tieferes Verständnis für den Partner einstellte,welches Fehler durch falsche Vorstellungen undFehleinschätzungen vermeiden hilft.“68

Ale ten krąg jest szerszy, należy do niego takżeElmar Brok, wpływowy chociaż zmarginalizowany wostatnich latach, poseł CDU, przewodniczącyKomisji Spraw Zagranicznych ParlamentuEuropejskiego. Aktywny podczas Euromajdanu, jestzwolennikiem neutralności Ukrainy, gdyż jejprzyjęcie do NATO byłoby największą prowokacją

68 Dmitrij Trenin, Deutschland braucht eine neue Russland-Politik, „Russland-Analysen“ nr 269 z 20.12.2014, s. 14-17. Oczywiście pozostaje pytanie,na ile poglady dyrektora Carnegie Moscow Center zgodne są z ocenamicentrali, ale wydaje się, że można przyjąć założenie o takiejzgodności.

wobec Rosji.69 Jest także przeciwny wzmacnianiuwojskowej wschodniej flanki NATO.70 Jako przyczynakonfliktu wymienione było także niestworzenie wmiejsce NATO systemu bezpieczeństwa obejmującegotakże Rosję.71

Największym problemem jest fakt, że takienastawienie odpowiadało w marcu nastawieniuwiększości społeczeństwa. W jego perspektywie winęza eskalację ponosiło kilka stron: Rosja, nowyrząd w Kijowie, UE, USA. Widoczne jest rosnącykrytyczny stosunek do USA, i bardziej pozytywny doRosji (chociaż nie do Putina). 60% Niemców niewierzyło, aby Obama był w stanie poradzić sobie zkryzysem.72

Pytanie CSU: Süddeutsche Zeitung opisywałaspotkanie w Evangelische Akademie w Tutzing,dyrektorem jest Udo Hahn, ale wtedy kierowałspotkaniem Günther Beckstein, atmosferazrozumienia i życzliwości dla Rosji i niemieckiegokonsula: Andrej Grosow – konsul generalny wMonachium, uważany za bardzo zręcznego, umiejącegopozyskiwać sympatię słuchaczy.73 Beckstein jest

69 EU-Außenpolitiker Brok erklärt die Krim für verloren, „Zeit-Online“ 26.03.2014,dostęp 6.04.2014.

70 Michał Gostkiewicz, Wojska NATO w Europie Wschodniej? Elmar Brok: Rosja niezaatakuje jutro Polski. Negocjujmy, by zabrała armię z granic Ukrainy, „Gazeta.pl”3.04.2014, dostęp 6.04.2014.

71 K. Struve, „Faschismusverharmloser“…, s. 9.72 Katharina Peters, Umfragen zum Krim-Krise: Deutsche zweifeln an Sanktions-

Strategoe, „Spiegel.Online“ 20.03.2014.73 Detlef Esslinger, Russisches Heimspiel am Starnberger See,

„Süddeutsche.de“ 16.03.2014. Beckstein: „Am Ende bedankt sich Günther

uznanym politykiem CSU, pełnił w Bawarii funkcjedługoletniego ministra spraw wewnętrznych, a wlatach 2007-2008 premiera.

Opcja czwarta, zrozumienie i akceptacja politykirosyjskiejPoparcie po prawej stronie Alternative Für

Deutschland i część CSU. Przeciwko sankcjomwypowiedziała się „Alternative für Deutschland“,aczkolwiek trudno mówić o jednolitym w niejnastawieniu do Rosji. Bardzo silne podkreślanieinteresów rosyjskich, traktowanie Ukrainy,Białorusi, Gruzji czy Mołdawii, jako jej części.Nawiązanie do tradycji Bismarcka. Ale to osadzonew szerszym trendzie poparcia skrajnej prawicy wEuropie dla działań rosyjskich. Tak węgierskiJobbik, polscy radykałowie (kierunek naWrzodaka74), Vlaams Belang. Też kierunek na FPÖ(Ewald Stadler - wyszedł z FPÖ, potem BZÖ, od12013 własna partia, pozytywny obserwator

Beckstein, mit einem Spruch, den er sich vorher zurechtgelegt hat undden er jetzt durchzieht: dass der Herr Generalkonsul den Mut gehabthabe, hier aufzutreten, wissend, es nicht zu leicht zu haben! Erhoffe, dass Russland auf Sanktionen "nicht mit Strafmaßnahmen zurückreagieren wird", fügt er noch an“

74 Tu przypomnieć należy list podpisany między innymi przez ZygmuntaWrzodaka i prof. Annę Raźny w obronie polityki rosyjskiej. Por. OlgaSzpunar, Bartłomiej Kuraś, Słowianie z Polski piszą do przyjaciół Moskali: Rolaprezydenta Putina jest pozytywna, „Wyborcza.pl” z 17.05.2014, dostęp3.06.2014. Pełny tekst listu:http://www.konserwatyzm.pl/artykul/12129/zygmunt-wrzodak-list-otwarty-do-narodu-rosyjskiego-i-wladz-f, dostęp 3.06.2014. Wśród sygnatariuszynie było liczących się nazwisk.

referendum na Krymie. Był z nim wiceprzewodniczącyFPÖ Johan Gudenus). „Junge Freiheit” właściwie bardzo powściągliwa w

sprawie Ukrainy. Niewiele informacji, raczej bezszerszego komentarza, opis stanowiska UE, Ukrainyi Rosji. W jednym z nielicznych komentarzy zarzutbraku własnej polityki, podporządkowania się liniiUE, nadmiernej sympatii dla uciśnionych narodów:„Die Ukraine ist historisch und ethnisch mitRußland weit länger und enger verbunden als mitdem europäischen Westen. Kiew ist die „Mutter derrussischen Städte“, im Kiewer Höhlenklosterentstand die Nestorchronik, ein Gründungsdokumentder Kiewer Rus’, des ersten russischen Reiches“.Ukraina nie może być tak Polska czy krajebałtyckie członkiem UE i NATO, a dobre relacje zRosją są podstawą niemieckiej politykizagranicznej.75

23-24 kwietnia 2014 r. odbędzie się zgodnie zplanem runda „Petersburger Dialog” (Lothar deMaizere i Wiktor Subakow). 22-24 maja

75 Michael Paulwitz, Krimkrieg? Rußland, die Ukraine und wir, „Junge Freiheit“14.03.2014, http://jungefreiheit.de/kolumne/2014/krimkrieg-russland-die-ukraine-und-wir/, dostÄü 18.05.2014. Tu powoływanie się naeksperta Bundeswehry, profesora na Universität der Bundeswehr München,Carlo Masala, krytykującego osłabianie rosyjskiej strefy wpływów, gdyżsłaba Rosja dążyć będzie do rewizji status quo. Prof. Masala ist seit2009 Mitglied des wissenschaftlichen Beirates beim Bundesministeriumfür Bildung und Wissenschaft für den gesellschaftswissenschaftlichenAnteil der Sicherheitsforschung. Zusammen mit Prof. Stephan Stettergibt er seit Januar 2010 die Zeitschrift für InternationaleBeziehungen (ZIB) heraus. Neorealizm.

Wirtschaftsgipfel w Petersburgu. W tym czasienastępowało już wyciszanie konfliktu na Ukrainie,Moskwa znacznie powściągliwiej wypowiadała się wsprawie poparcia dla separatystów. Przypuszczano,że istotnym czynnikiem była tutaj osoba kandydatana prezydenta Ukrainy, Petro Poroszenki,współzałożyciela Partii Regionów i ministragospodarki w rządzie Janukowycza, deklarującego,że Ukraina nie przystąpi do NATO oraz poparcie dladecentralizacji kraju.76

Jednakże nie do wyciszenia było przyspieszenierozchodzenia się rosyjsko-unijnych interesów.Rosja pod wpływem konfliktu przyspieszyłarozbudowę eksportu surowców energetycznych wkierunku azjatyckim, czego odbiciem była umowazawarta w maju 2014 r. z Chinami, na dostawy wciągu 30 lat gazu za sumę około 400 mld dolarów.Cena nie była jasna, przypuszczano, że wynosiokoło 350 dolarów za 1000m3. Wprawdzie Gazprommusi zainwestować kilkadziesiąt miliardów wrozbudowę potrzebnej infrastruktury, ale widocznejest dążenie Rosji do uniezależnienia się od UniiEuropejskiej.77 Nie rezygnuje ona równocześnie zbudowy South Streamu.

76 Przegląd prasy 21.05.2014, http://www.defence24.pl/przeglad-prasy_srodowy-przeglad-prasy-f-16-nie-odleca-z-bydgoszczy-wspolne-manewry-polskich-i-amerykanskich-pilotow-rosja-moze-falszowac-wybory-w-europie-srodkowej-umowa-putina-z-poroszenka-koniec-rosyjskiej-agresji-armia-ochroniarzy-walczy-o-zycie, dostęp 22.05.2014.

77 Markus Ackerer, Der Preis für das Gas bleibt geheim, NZZ 21.05.2014, dostęp22.05.214.

Wraz z trwającym nadal zaangażowaniem rosyjskimw poparcie dla separatystów osłabieniu uległa wniemieckich dyskusjach i polityce opcja pierwsza(błędy w komunikowaniu się z Rosją), na rzeczopcji drugiej (rosyjskie wewnątrzpolityczneuwarunkowania). Widoczne było to w powściągliwościzarówno kanclerz Merkel, jak i ministraSteinmeiera, który w ostatnim czasie sprawiałwrażenie, jakby nie uważał za celowe jakichkolwiekdalszych inicjatyw. Raczej podkreślał dystanswobec Ławrowa, znikło „Partnerstwo dlamodernizacji”, znikło też stworzone w lutymokreślenie „deutsch-russische Positivagenda”. Niepojawiały się nowe inicjatywy kanclerz Merkel,chociaż widoczne, że chciałaby powrotu Rosji dotakich gremiów jak G8/G7. Stała jako trzeciaosoba, podczas obchodów D-Day, gdy Poroszenkorozmawiał z Putinem.Dobrze przyjęto w Niemczech wybranie Petro

Poroszenki na prezydenta już w pierwszej rundzie.„Neues Deutschland” było chyba jedynym pismem,które kwestionowało legitymację Poroszenki, jakoopartą na niskiej – sztucznie zawyżonej -frekwencji, szczególnie we wschodniej częściUkrainy.78 Podobnie pozytywny był odbiór wybraniaWitalija Kliczki na burmistrza Kijowa. Wskazywanotakże na niewielką ilość głosów oddanych naugrupowania skrajnie prawicowe, oscylujące około

78 Manfred Schünemann, Nur ein Drittel der Stimmen, „Neues Deutschland“10.06.2014, dostęp 13.06.2014.

1%. Wyjątek stanowiła jedynie Radykalna PartiaDemokratyczna z ponad 8%, mająca jednak bardziejcharakter populistyczny niż radykalny.79 Ogółem,także w kontekście wypowiedzi Poroszenki okonieczności rozmów z Rosją, dialogu, stworzeniunowoczesnego państwa, itd., widać było pozytywnyodbiór.Wahnięcie: według „Welt” w końcu maja sygnały z

Moskwy, gotowość uznania Poroszenko i osłabienieantyzachodnich ataków.80 Narastające w Niemczechwątpliwości widoczne były w komentarzach pospotkaniu polskiego i niemieckiego ministra sprawzagranicznych z Ławrowem w Petersburgu w czerwcu2014.81 Spotkania ważnego, także jako niemieckiepodkreślenie współdziałania z Warszawą. Ocenaspotkania w komentarzach chyba dobrze widocznajest na oficjalnych zdjęciach, co najwyżej ogólnewskazanie, że Steinmeier widzi możliwość zmiany

79 Erste Weichenstellungen nach den Präsidentschaftswahlen,http://www.kas.de/ukraine/de/publications/37870/, dopstęp 13.06.2014.

80 Por. Daniel Friedrich Sturm, Steinmeier sieht ein „Licht am Ende des Tunnels“,„Welt.de“ 10.06.2014, dostęp 13.06.2014.

81 „Die mit dem Treffen von Sankt Petersburg verbundene Hoffnung, diein der Normandie begonnenen Gespräche mit Russlands Präsident WladimirPutin nun auf operativer Ebene fortzusetzen, beruht auf der Analyse,in Moskau gebe es solche, die nicht an einer Deeskalation der Lage inder Ostukraine interessiert sind, und solche, die womöglich zu derEinschätzung gelangt sind, dass es nicht nutzbringend sein könnte,sich die Region ans Bein zu binden. Lawrow, dies ist eine Lehre desWestens aus den vergangenen Monaten, ist wohl kein eigenständigerMachtfaktor mehr in der russischen Politik.“, Majid Sattar, Das Lachendes Herrn Lawrow, „FAZ.NET“ 10.06.2014, dostęp 13.06.2014.

(”Wende”) w konflikcie na Ukrainie.82 Steinmeier:"‘Wir sind nicht vor einer politischen Lösung,aber wir sind zum ersten Mal seit vielen Wochenund Monaten in einer Situation, in derMöglichkeiten zu einer Entschärfung der Krisesichtbar geworden sind‘. Lawrow ging nicht konkretauf Steinmeiers Aufruf ein. Er sei allerdingsüberzeugt, dass auch die Separatisten die Waffenniederlegen würden, wenn die ukrainische Armee ihrgewaltsames Vorgehen beende, sagte er.“83

Joachim Riecker, Dreitreffen in St. Petersburg, NZZ10.06.2014

82 Neutralne komentarze: Lawrow begrüßt Hilfspläne der Ukraine,„Handelsblatt“ 10.06.2014, dostęp 13.06.2014; Steinmeier: Enisickern vonKämpfern in Ost-Ukraine verhindern, „Tagesspiegel“ 10.06.2014, dostęp13.06.2014. Raczej negatywna ocena realnych następstw spotkania:Sturm, Steinmeier… Ostrożnie pozytywna: Steinmeier sieht Hoffnungssignale in derUkraine, „Zeit.Online” 10.06.2014, dostęp 13.06.2014. W innym, ale teżpowściągliwym tonie, Wolkowa, Ukraine…,

83 Russland erhöht wirtschaftlichen Druck auf Ukraine, „Stern.de“ 10.06.2014.

Równocześnie ogromnie ciekawa sytuacja, gdyż tawspólna wizyta pokazuje na trwający proces, naktórym już kilka miesięcy temu wskazywał CorneliusOchmann: polskie i niemieckie koncepcje politykiwobec Ukrainy rozeszły się po PomarańczowejRewolucji. dzisiaj konfrontowane są zkoniecznością wypracowania wspólnego stanowiska,które miałoby szansę określić kierunki politykieuropejskiej w tym zakresie. 84

84 Cornelius Ochmann, Nowa polityka wschodnia, 12.03.2014,http://www.instytutobywatelski.pl/20152/komentarze/nowa-polityka-wschodnia. Mówił on także już wcześniej o deficytach PartnerstwaWschodniego, braku strategii unijnej w tym zakresie, opieraniu się naoficjalnych programach i słabym wspieraniu budowy społeczeństwaobywatelskiego (C. Ochmann, Die Zukunft der Östlichen Partnerschaft aus deutscherSicht, Bertelsmann-Stiftung, Gütersloh 2010..