Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Mefail HIZLI*

Girifl

‹SLÂM medeniyetinin e¤itim-ö¤retim kurumlar› aras›nda ilk basama¤› s›byan

mektepleri oluflturmaktad›r. Selçuklu birikimi üzerine bina edilmifl yap›s›yla

birçok alanda son derece baflar›l› hamleler gerçeklefltiren Osmanl›lar, Türk e¤i-

tim-ö¤retim tarihinin belki de en önemli geliflmelerine imza atm›fllard›r. Dev-

letleflme ve müesseseleflme sürecinin en yo¤un yafland›¤› kurulufl dönemini

müteakip yükselifl devrinde medreselerle birlikte mekteplerin de Osmanl› co¤-

rafyas›n›n en ücra kent ve kasabalar›na son derece h›zl› bir flekilde infla edilmifl

olduklar› görülmektedir. Nerede bir medrese bina edilmiflse, o bölgede birden

fazla mektebin varl›¤›n› da kabul etmek gerekir.

Osmanl›lar, 1326 y›l›nda Bursa’y› alarak devletin baflkenti yapm›fl ve ülke-

yi ayakta tutmak için her sahada büyük hamlelere giriflmifllerdir. Bu hamlele-

rin en önemlisi, bürokrasinin oluflmas› ve halka yönelik hizmetler verilmesin-

de birinci derecede müessir olan e¤itim-ö¤retim kurumlar›n›n aç›lmas› ol-

mufltur.

Osmanl›lar, fethettikleri her yerde, halk›n dinî ve ilmî ihtiyaçlar›na cevap

verebilmek için cami, mektep ve medreseler infla etmifllerdir. Bu alanda ger-

çeklefltirilen at›l›ma, padiflah ve yak›nlar›n›n yan› s›ra sosyoekonomik durum-

lar› müsait kesimler de kat›lm›fl, böylelikle en küçük yerleflim birimlerine kadar

bütün Osmanl› co¤rafyas›nda yüzlerce, hatta binlerce e¤itim-ö¤retim müesse-

sesi aç›lm›flt›r. Bu konuda üç k›taya yay›lan ülkenin en flansl› bölgesi flüphesiz

Anadolu olmufltur.

Osmanl› s›byan mekteplerine k›saca bir bak›fl

Osmanl› klasik dönemi boyunca daha çok “muallimhâne”, daha sonralar›

ise genelde “mekteb” kelimesinin tercih edildi¤i bilinen s›byan mektepleri için

85Osmanl› Kad›n› Hakk›nda Hukuk Kaynaklar›na Dayal› Çal›flmalar

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 6, Say› 12, 2008, 85-105

* Prof. Dr., Uluda¤ Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi ‹slam Tarihi Anabilim Dal›.

mahkeme sicilleri ve vakfiyelerde “mektebhâne”, “dâru’t-ta‘lîm”, “mahalle

mektebi”, “beytü’t-ta‘lîm” ve “küttâb” adlar›n›n da kullan›ld›¤› görülmektedir.

Di¤er vak›f eserleri gibi, belli bir hukukî prosedürle kurulan mektepler, mu-

allimine görev verilmesiyle birlikte faaliyete bafllard›. Fiziksel büyüklüklerine

göre mekteplerin yap›m›na harcanan miktarlar 10.000 ile 50.000 akçe aras›nda

de¤iflirdi.

Mektepler, e¤er bir külliye içinde de¤il ise, genellikle sokaklar›n kesiflti¤i

yerlerde ve cami ile mescit yak›n›nda yer al›rlard›. Medreselerden farkl› bir

mimariyle yap›lan mektepler daha çok evlere benzetilerek bir ya da iki katl›,

kubbeli veya tonozlu, ahflap ya da kâgir olarak infla edilirdi. Genellikle odala-

r›n yan›s›ra sofa, matbah, selâml›k, (akarsulu) havuz ve tuvaleti olan mektep-

ler, içi meyveli a¤açlarla dolu bir bahçe içinde bulunurdu. Mekteplerin genel-

de ev mimarisinde yap›lmas›, ilk kez evleri d›fl›nda uzun süreli bir e¤itim-ö¤-

retim alacak küçük çocuklar›n psikolojilerinin önemsenmesinden kaynaklan-

maktayd›.

50’yi aflk›n ö¤renciyle ders yap›labilecek bir mekân büyüklü¤üne de ulafla-

bilen mekteplerde, zemin tahta döfleme ile kaplan›r, ayd›nlatma kubbelerdeki

“tepe camlar›” ile sa¤lan›r, içeride ayr›ca ö¤rencilerin derslerde okuduklar› elif-

bâ cüzleri ile mushaflar›n ve yine derslerle ilgili di¤er araç-gereçlerin konuldu-

¤u dolaplar bulunurdu.

Osmanl› mektepleri daha ziyade sultanlar ile hanedana mensup di¤er kifli-

lerin yan›s›ra ticaret erbab› ve ilim adamlar› taraf›ndan yapt›r›l›rd›. Mektep ku-

rucular›n›n en az %10’unu han›mlar olufltururdu. Toplumun ihtiyac›na paralel

olarak infla edilen mektepler sayesinde, daha ziyade maddî durumlar› elverifl-

siz ailelerin çocuklar›na ve -vakfiyelerde ço¤u zaman dikkatle vurguland›¤›

üzere- yetimlere tahsil yapma imkân› tan›nm›fl oluyordu.

‹lmiye teflkilât›n›n d›fl›nda tamamen ba¤›ms›z vak›f üniteler olan mektep-

lerde, berat alan muallimler hemen göreve bafllar, e¤itim-ö¤retimin aksamas›-

na f›rsat vermezlerdi. Mektep muallimlerinin bu göreve gelmek için, bir ölçü-

de günümüzün orta dereceli ö¤retimini karfl›layan ‹btidâ-i Hâric ve Hareket-i

Hâric medreselerinden mezun olmalar› yeterliydi.

Mektep vakfiyelerinde, iyiliklerle donanm›fl, kötülüklerden kaç›nan, çocuk

e¤itiminde maharetli olmalar› öngörülen ve e¤itim-ö¤retim hizmetini aksat-

mamalar› istenen muallimlerin, iffetli ve dindar olmalar›na da özen gösteril-

mekteydi. Görevden azli gerektirecek bir davran›fl sergilemedikçe, hayat boyu

ayn› yerde görev yapabilen muallimlerin ölümleri halinde, yerleri bofl b›rak›l-

mamakta ve nitelikleri uygun görülen bir kifli bu göreve getirilmekteydi. Meflru

birtak›m sebeplerle, izin al›p görevinden ayr›lan muallimlerin, kendi yerlerine

birilerini bulmalar› gerekiyordu. S›byan muallimlerine, bazen vâki olan olum-

suz davran›fllar› sebebiyle görevlerinden el de çektiriliyordu.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›86

Muallimler, mekteplerin ba¤l› bulundu¤u vakf›n ekonomik durumuna gö-

re, 1-6 akçe aras›nda de¤iflen miktarda yevmiye al›yorlard›. Mekteplerin büyük

bir bölümü muallimlerine, genellikle 2-4 akçe aras›nda de¤iflen günlük ücret

ödüyorlard›. Muallimler ayr›ca -bulunduklar› mektepteki faaliyetlerini aksat-

mamak flart›yla- ek görevler de yapabiliyordu.

Muallime yard›mc› olan halîfeler, kendilerine verilen görevleri yerine getir-

mek ve muallimin derse gelemedi¤i ola¤anüstü durumlarda dersleri devam et-

tirmekle görevli idiler. Halifede de muallimde aranan özelliklerin bulunmas›

istenirdi. Günlük 1-3 akçe aras›nda de¤iflen ücretler ödenen halifeler, herhan-

gi bir nedenle vazifelerinden ayr›ld›klar›nda vakit kaybetmeksizin yerlerine, s›-

navla seçilmifl bir baflkas› görevlendirilirdi.

Mekteplerde idarî mekanizmada ve iç hizmetlerde görev alan kifliler de bu-

lunurdu. ‹darî personel aras›nda, kuruldu¤u amaç do¤rultusunda vakf›n ve

onun bütün birimlerinin idaresi için tayin olunan mütevelli; onun, vakfiye

flartlar›na göre hareket edip etmedi¤ini ve vakfa zarar verecek davran›fllar içine

girip girmedi¤ini kontrolle görevli nâz›r, girifl ç›k›fllar› kontrol eden ve “dan›fl-

ma” görevini üstlenen bevvâb, temizlikle görevli ferrâfl ve güvenlikten sorumlu

bekçi görev yapard›. Bunlar d›fl›nda, mekteplerde s›kl›kla rastlanan görevliler

aras›nda, Kur’ân-› Kerim’in belirli cüzlerini veya surelerini okumakla vazifeli

cüz-hânlar ile ihlâs-hânlar, müsebbihler ve vâiz de bulunurdu.

Osmanl› s›byan mekteplerinin en önemli ö¤esi olan ö¤renciler, bu kurum-

lara 5-6 yafllar›nda bafllar ve en az 3-4 y›l süreyle e¤itim-ö¤retim al›rlard›. Mek-

teplerin daha çok “yetimler” ve “fakirler” için aç›lmas› öngörülmekle birlikte

pratikte maddî durumlar› müsait olmayan ailelerin çocuklar›na da bu imkân›n

tan›nd›¤› anlafl›lmaktad›r. K›z ve erkek ö¤renciler mekteplerde beraber ders

yaparlard›.

Ö¤renci say›s›n›n 9 ile 60 aras›nda de¤iflti¤i mekteplerde, vâk›flar yetim ve

fakir çocuklar için belli miktarda karfl›l›ks›z burs verir, aynî yard›mlarda bulu-

nurlard›. Çocuklara yap›lan bu tür yard›mlarda ilk s›ray›, genellikle dinî bay-

ramlar›n birinde olmak üzere, giyim-kuflam almaktayd›. Ö¤rencilere ayr›ca va-

k›f kanal›yla ücretsiz yemek de verilirdi.

Vakfiye ve di¤er belgelerden hareketle Osmanl› s›byan mekteplerinde en

önemli ders Kur’ân-› Kerim’in ö¤retimi olmakla birlikte, dilbilgisi ve gramer

(sarf-nahiv), yaz› (hüsn-i hat), f›k›h/ilmihal, dinler tarihi, edeb/ahlâk, aritme-

tik derslerinin de okutuldu¤u anlafl›lmaktad›r.

Osmanl› e¤itim-ö¤retim sisteminin bu örgün boyutu d›fl›nda, yine ayn› dü-

zeydeki çocuklar› hedefleyen yayg›n bir e¤itimden de bahsedilebilir. Mekteple-

rin d›fl›nda, yine mekteplere benzer müfredat›n takip edildi¤i baz› uygulama-

lar daha çok cami ve mescitlerde veriliyordu. Ayr›ca zaviyelerin de zaman za-

man bu ifle tahsis edilebildi¤i görülmektedir. Bu yayg›n faaliyetlerin d›fl›nda,

87Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

ekonomik durumu müsait baz› ana-babalar›n, özellikle k›z çocuklar›n›n e¤i-

tim-ö¤retimi için özel muallimler tuttuklar› da bilinmektedir.1

Klasik dönem boyunca genel çizgisini bu biçimde devam ettiren s›byan

mektepleri özellikle Tanzimat sonras›nda baz› müdahalelerle karfl› karfl›ya kal-

m›flt›r. 1824, 1838, 1845 ve daha sonraki tarihlerde s›byan okullar›n› ›slah et-

mek için baz› çal›flmalar yap›lm›flt›r. 1868 y›l›nda ‹stanbul’da bir “Daru’l-Mu-

allimîn-i S›byan” aç›larak ilkokullara yetifltirilecek ö¤retmen konusunda

önemli bir ad›m at›lm›flt›r. 1869 y›l›nda yürürlü¤e konulan Maarif-i Umûmiye

Nizamnâmesi ile; yap›lacak yenilikleri kolayca uygulamak için s›byan okullar›

d›fl›nda ibtidaî okullar› açmak ve s›byan okullar›n› tedricen ve muhafazakâr

zümrelerin dikkatini çekmeden “usûl-i cedîd” (yeni usûl) üzere ders verir du-

ruma getirmek amac› güdülmüfltü.

II. Abdülhamid devrinde haz›rlanan Kanun-i Esasî’ye (1876) göre k›z ve er-

kek çocuklar›na ilkö¤retim mecburî hale getirilmifl ve böylece çocuklar›n e¤i-

tim imkânlar›ndan eflit flekilde yararlanmas› hukuken sa¤lanm›flt›. 1879’da

Maarif teflkilat›nda yap›lan de¤ifliklikle Maarif Nezareti bünyesinde “Mekatib-i

S›byaniye Dairesi” kurulmufltu. Bu, devletin ilkö¤retim konusuna özenle e¤il-

di¤inin bir göstergesiydi.

II. Mahmud taraf›ndan 1824’te ç›kar›lan “Talim-i S›byân Hakk›nda Fer-

man”da ise öncelikle “zarûrât-› dîniyye”nin ö¤retilmesi flart koflulmufl ve ço-

cuklara Kur’an talimi, tecvid ve ilmihal okutulmas› istenmifltir. Daha önceleri

uygulanmaya çal›fl›lan “çocuklar›n› mektebe göndermek yerine bir sanat ö¤-

renmesini isteyen ebeveynin cezaland›r›lmas›” hükmü, padiflah›n bu ferman›y-

la daha da geniflletilmifl ve böyle çocuklar› yan›nda ç›rak olarak çal›flt›ran kim-

selerin de ayn› cezaya çarpt›r›lmas› öngörülmüfltü. Sözkonusu uygulama, art›k

bu dönemden itibaren ilkö¤retimin zorunlu hale getirildi¤ini göstermektedir.

Osmanl› tarihi boyunca ad›nda ve ders programlar›nda yaflad›¤› baz› küçük

de¤ifliklikler d›fl›nda iflleyiflini büyük ölçüde devam ettiren s›byan mektepleri,

klasik devrin bir hat›ras› olarak Cumhuriyet dönemine kadar varl›klar›n› sür-

dürmüfllerdir.

Osmanl› s›byan mektepleri üzerine yay›nlar

Türkiye’de Osmanl› s›byan mekteplerini bir müessese olarak ele alan arafl-

t›rma ve incelemelerin tarihi pek eskilere gitmez. Konuyu müstakil olarak arafl-

t›ran az say›daki çal›flma da daha çok son 15-20 y›l içerisinde gerçeklefltirilmifl-

tir. Osmanl› mektepleri hakk›nda pek çok çal›flmada tekrarlanagelen son dere-

ce yüzeysel malumat›n temel kaynaklar› olarak da Osman Nuri Ergin’in

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›88

1 Genifl bilgi için bkz. Mefail H›zl›, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanl› Klasik Döneminde

‹lkö¤retim ve Bursa S›byan Mektepleri, Bursa, 1999, s. 27-86.

1939’da kaleme ald›¤› Türk Maarif Tarihi ile ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›’n›n

1965’te yay›nlad›¤› Osmanl› Devletinin ‹lmiye Teflkilat›’nda yer alan bilgiler

gösterilmektedir. S›byan mektepleriyle alâkal› bu kaynaklardan aktar›lmakta

olan bilgiler ise maalesef birkaç paragraf ya da birkaç sayfay› geçmemektedir.

Osmanl› mekteplerinin tarihine ve iflleyifline dair son dönemlerde birçok

üniversitenin ilgili fakültelerindeki akademisyenlerce duyulan ilgi, ortaya ç›-

kan inceleme ve araflt›rmalar›n say›s›n› ve kalitesini de art›rm›flt›r. Haz›rlanan

yüksek lisans ve doktora tezleri konuya duyulan ilginin giderek ço¤ald›¤›n› gös-

termekte ise de bu araflt›rmalar›n öncelikle yerel ve bölgesel olarak ele al›nma-

s›n› gerekli k›lmaktad›r. Son y›llarda ortaya konulan çal›flmalarla de¤iflik bölge-

lerdeki flehir ve kasabalarda infla edilen mektepler konusundaki bilgilerimiz

artm›flt›r.

Osmanl› s›byan mekteplerine dair araflt›rmalar›n s›n›fland›r›lmas›

Osmanl› s›byan mekteplerine dair yap›lm›fl çal›flmalar bir bütün olarak de-

¤erlendirildi¤inde, baz› konu bafll›klar› alt›nda yo¤unlaflt›klar› görülmektedir:

a) Osmanl› s›byan mekteplerinin tarihi geliflimî ve iflleyifli

b) Osmanl› s›byan mekteplerinin katalog tasnifleri

c) Osmanl› s›byan mekteplerinin mimarî yap›s›

d) Osmanl› s›byan mekteplerinde okutulan dersler

e) Osmanl›larda mektep kültürü ve folkloru

Ana hatlar›yla bu bafll›klar alt›nda toplanmakla birlikte Osmanl› mekteple-

rine dair yap›lan çal›flmalar›n bazen birkaç bafll›¤› birden ihtiva edebildi¤ini de

belirtmek gerekir.

a) Osmanl› s›byan mekteplerinin tarihî geliflimi ve iflleyifli

Bu alandaki en önemli çal›flmalar, daha önce de bahsi geçen Osman Nuri

Ergin’in Türk Maarif Tarihi ile ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›’n›n Osmanl› Devleti-

nin ‹lmiye Teflkilat› adl› eserleridir. Bunlara ek olarak, yine birçok araflt›rman›n

referanslar› aras›nda zikredilen, Türk e¤itim ve bilim tarihini bafllang›çtan yir-

minci yüzy›l sonuna kadar Türk E¤itim Tarihi ad›yla genifl bir flekilde de¤erlen-

diren Yahya Akyüz’ün eseri de önemlidir.

Bu kategoriye -baz› sübjektif de¤erlendirmeleriyle birlikte- Nafi Atuf Kan-

su’nun Türk Maarif Tarihi Hakk›nda Bir Deneme’si ile Faik Reflit Unat’a ait

Türk E¤itim Sisteminin Geliflmesine Tarihi Bir Bak›fl gibi eserleri de ilâve et-

mek gerekir.

Genel anlamda Osmanl› müesseseleri, özel anlamda da Osmanl› s›byan

mektepleri üzerinde yap›lm›fl araflt›rmalar say›sal bak›mdan azd›r. Taraf›m›z-

dan haz›rlanan ve 1999 y›l›nda bas›lan Mahkeme Sicillerine Göre Osmanl› Kla-

89Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

sik Döneminde ‹lkö¤retim ve Bursa S›byan Mektepleri adl› eser, iflte böyle bir

bofllu¤u doldurmak amac›yla kaleme al›nm›flt›r. Bu kitap, “klasik dönem” ola-

rak adland›r›lan, Osmanl›lar›n ilk üç yüzy›ll›k dilimini kapsamaktad›r. Osmanl›

co¤rafyas›n›n ilk baflkenti ve devletin her alanda kurumsallaflmas›n› yaflad›¤› ilk

flehir olmas› sebebiyle Bursa’n›n di¤er kentlere de örneklik üstlendi¤i aç›kt›r.

Araflt›rma, bafll›¤›nda da yer ald›¤› gibi Bursa Mahkeme Sicillerinden hare-

ketle haz›rlanm›fl olup kaynaklar› aras›nda vakfiyeler ile di¤er yazma ve basma

eserler de bulunmaktad›r. Osmanl› s›byan mekteplerinin iflleyiflini Bursa ölçe-

¤inde de¤erlendiren bu araflt›rma üç bölümden oluflmaktad›r.

Osmanl› öncesi ilkö¤retimin ele al›nd›¤› Birinci Bölümde, asr-› saadetten

Osmanl›lara uzanan süreçte, e¤itim-ö¤retim kurumlar› içinde yer alan mektep

ya da küttâb›n geçmifline yer verilmifltir. ‹kinci Bölümde, Osmanl› klasik döne-

minde ilkö¤retim konusu, Bursa’daki s›byan mekteplerinin iflleyiflinden hare-

ketle, belli bafll›klar alt›nda incelenmifltir. Bu bölümde, mektep kavram›, mek-

teplerin inflâ ve tamirleri, fiziksel yap›lar›, co¤rafî da¤›l›mlar› ve kurucular›n

özelliklerinin yer ald›¤› “Mektep”; muallim ve halifenin oluflturdu¤u ö¤retim

personeli ile idarî görevlilerin ele al›nd›¤› “Mektep Kadrosu”, de¤iflik yönleriy-

le incelenen “Ö¤renciler” ve ö¤retim programlar› üzerinde durulmufl, ayr›ca

mektep d›fl›nda gerçeklefltirilen yayg›n ö¤retim konusunda özet bilgi verilerek

konu bütünlü¤ünün sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r. Üçüncü Bölümde ise, Bur-

sa’da ilgili dönemde tespit edilen 134 adet mektep hakk›nda bulunabilen ilk el-

den bilgiler, alfabetik bir tarzda ele al›nm›flt›r.

Sözkonusu araflt›rmada sadece Bursa Mahkeme Sicilleri ile yetinilmesi ve

di¤er arfliv kaynaklar› ile Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi’ndeki belgelere yete-

rince müracaat edilememifl olmas› bir eksiklik olarak de¤erlendirilebilir. Os-

manl›lar›n ilk üç yüzy›l›n› mektepler baz›nda incelemeyi hedef edinen bu çal›fl-

man›n, XVII. yüzy›ldan Cumhuriyet dönemine kadar yap›lacak çal›flmalarla

desteklenmesi durumunda daha sa¤l›kl› sonuçlara ulaflmak mümkün olacakt›r.

Bu kategoride zikredilmesi gereken araflt›rmalar aras›nda 1986’da yüksek

lisans tezi olarak Hasan Akgündüz taraf›ndan haz›rlanan “S›byan Mektebi”

bafll›kl› tez çal›flmas› da bulunmaktad›r. Çal›flmada baflta vakfiyeler, fermanlar,

nizamnameler, talimatnameler ve di¤er resmî belgeler olmak üzere, konuyla

ilgili literatüre ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Öncesi ve sonras›yla s›byan mektebini

konu alan araflt›rma üç bölümden oluflmaktad›r.

Tarih boyu de¤iflik medeniyetlerdeki ilkö¤retim anlay›fl›n›n ve okul kavra-

m›n›n tart›fl›ld›¤› Birinci Bölümden sonra, Osmanl› ilkö¤retimi ve s›byan mek-

teplerinin de¤erlendirildi¤i ‹kinci Bölüm yer almaktad›r. Bu bölümde ayr›ca

kronolojik çerçevede konu, de¤iflme ve geliflmeleriyle ortaya konulmaya çal›-

fl›lm›flt›r. Üçüncü ve son bölümde ise teflkilât ve iflleyifl bak›m›ndan s›byan

mekteplerinin karakteristik yönleri ele al›nm›flt›r. Bu ba¤lamda s›byan mektep-

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›90

lerinin tan›m› ve kurulufl hedefleri, ö¤retim program›, ö¤retim yöntem ve tek-

nikleri, mektep çevresi ve yap› özellikleri, ö¤renciler ve görevliler, mekteplerin

yönetimi, denetimi ve malî durumlar› incelenmifl ve bir sistem analizi yap›lma-

ya çal›fl›lm›flt›r.

Araflt›rman›n yap›ld›¤› tarih dikkate al›n›rsa, s›byan mekteplerinin tarihine

ve iflleyifline dair akademik anlamda önemli ve baflar›l› bir çal›flma oldu¤u ka-

naatindeyiz. Yüksek lisans tezi olarak baflar›l› bir çal›flma olmakla birlikte yü-

zeysel görünümünden ar›nd›r›larak derinlik kazand›r›lmas› gereken bir araflt›r-

ma oldu¤u zann›n› vermektedir.

Bunlar d›fl›nda, ‹brahim Bozdemir’in 1991’de yüksek lisans tezi olarak ha-

z›rlad›¤› “Osmanl› S›byân Mekteplerinde E¤itim ve Ö¤retim” çal›flmas› bulun-

makta olup, s›byan mekteplerinde e¤itim-ö¤retim, bu okullar› haz›rlayan sos-

yal ortam, flehircilik ve mimarî aç›lar›ndan s›byan mektepleri ve bu kurumlar-

da e¤itimi düzenleme çal›flmalar›n›n ele al›nd›¤› bölümlerden oluflmaktad›r.

b) Osmanl› s›byan mekteplerinin katalog tasnifleri

Bir flehrin s›byan mekteplerini ortaya ç›karmak için mutlaka baz› arfliv mal-

zemelerine ihtiyaç duyulmaktad›r. Baflta vakfiyeler ve mahkeme sicilleri olmak

üzere matbu ve yazma eserlerden de faydalan›larak mekteplerin katalog bilgi-

leri ve iflleyifli hakk›nda bilgiler elde edilebilir. Bu kategorideki en kapsaml› ça-

l›flma, yukar›da bahsedilen Mahkeme Sicillerine Göre Osmanl› Klasik Döne-

minde ‹lkö¤retim ve Bursa S›byan Mektepleri adl› eserdir. Bursa’da tesbit edi-

len mektepler, an›ld›klar› adlarla alfabetik olarak s›ralanm›flt›r. Mektepler ile il-

gili bilgi verilirken, kurucusu/vâk›f›, bulundu¤u yer, k›saca tarihî geçmifli akta-

r›lmakta, -vakfiyesi varsa- mektep, personel ve ö¤renciler için öngörülen flart-

lar belirtilmektedir. Kurulufl tarihlerindeki belirsizlikler sebebiyle, mekteplerin

bu tür bir düzen içinde verilmesi uygun görülmüfl ve böylece mektepler hak-

k›nda elde edilen katalog bilgileri belli bir çerçeveyle yaz›ya dökülmüfltür.

Bu eserin d›fl›nda Osmanl› s›byan mekteplerini lokal ve dönemsel bazda in-

celeyen baz› araflt›rmalar da yap›lm›flt›r. Sözgelimi, Nuray K›l›ç’›n 2002’de ha-

z›rlad›¤› “XVIII. Yüzy›lda Osmanl›larda E¤itim ve S›byan Mektepleri Üzerine

Bir ‹nceleme” bafll›kl› yüksek lisans tezinde, ‹stanbul’da ilgili yüzy›ldan günü-

müze ulaflan 13 s›byan mektebiyle, ulaflamayan 10 mektebin katalog bilgileri

yer almaktad›r. Ancak bu çal›flma, mektepleri daha çok mimarî aç›dan incele-

mesiyle dikkat çekmektedir.

Mustafa Murat Öntu¤’un, 18. yüzy›l›n ilk çeyre¤iyle ilgili haz›rlad›¤› “Huru-

fât Defterlerine Göre Uflak’taki E¤itim Müesseseleri (1702-1824)” adl› makale-

si de bu kategoride hat›rlanmal›d›r. Uflak merkez ve köylerindeki 27 s›byan

mektebinden bizi haberdar eden bu çal›flmada kaynak olarak kullan›lan Vak›f-

lar Genel Müdürlü¤ü’ndeki hurufât defterleri son derece önemlidir. Kazalara

91Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

göre kad›lardan gelen her türlü bilgilerin özet olarak geçirildi¤i bu defterler Os-

manl› taflra teflkilât› bak›m›ndan ihmal edilemeyecek kaynaklar aras›ndad›r.

Bu defterlerde s›byan mekteplerinin yan› s›ra di¤er e¤itim-ö¤retim kurumlar›

olan medreseler hakk›nda da k›ymetli bilgiler bulunmaktad›r. Yine bu defter-

lerde Osmanl› taflras›ndaki bir kazada, müderris, imam, müezzin, muallim-i

s›byan, zaviyedar vb. görev alan kiflilerin adlar› ve bunlar›n büyük bir k›sm›n›n

ölüm tarihleri yer almakta, görev yapan kad›, naib ve di¤er kiflilerin tayin bi-

çimleri, görevde kal›fl süreleri, ald›klar› ücretler, ayr›l›fl sebepleri vs. bilgiler bu-

lunmaktad›r.

c) Osmanl› s›byan mekteplerinin mimarîyap›s›

Bu grup içinde öncü araflt›rma Ekrem Hakk› Ayverdi’ye aittir. Bir baflvuru

kayna¤› durumunda olan ve 1972-1982 y›llar› aras›nda büyük bir emek mahsu-

lü olarak yay›na haz›rlanan eser dört ciltten oluflmakta ve Osmanl› Mimarisi

üst bafll›¤›n› tafl›maktad›r. Osmanl› co¤rafyas›nda medeniyetin simgesi olan

bütün mimarî eserlerin yan›nda mekteplere de yer verilen kitap dizisi kronolo-

ji dikkate al›narak haz›rlanm›flt›r. Bu kaynakta mekteplere dair k›s›m, di¤er di-

nî, sosyal ve kültürel eserlerde oldu¤u gibi, Baflbakanl›k Arflivi’nden elde edilen

belgeler ve ilgili flehirlerin mahkeme sicillerinden -k›smen de olsa- istifade edi-

lerek kaleme al›nm›flt›r. Osmanl› co¤rafyas›n›n tamam›nda tespit edilen s›n›rl›

say›da mektebi, kronolojik s›rayla, kasabalara var›ncaya kadar tasnif eden bu

eser, referanslar› bak›m›ndan güçlü olup bilimsel anlamda klasikler aras›na

girmifltir.

Özgönül Aksoy’un Osmanl› Devri ‹stanbul S›byân Mektepleri Üzerine Bir

‹nceleme ad›yla 1968 y›l›nda ‹stanbul Teknik Üniversitesi Yay›nlar› taraf›ndan

neflredilen eseri bu kategoride hat›rlanmas› gereken önemli bir çal›flmad›r.

Doktora tezi olarak kabul edilen bu araflt›rma yedi bölüme ayr›lm›flt›r. S›byan

mekteplerinin kurumsal olarak tarihî sürecine yer verilen ilk iki bölümden son-

ra Üçüncü Bölümde Osmanl› s›byan mekteplerini haz›rlayan sosyal ortam ele

al›nm›flt›r. Dördüncü bölümde ‹stanbul’da yap›lm›fl ilk s›byan mektepleri ve

daha sonraki dönemlerde infla edilen s›byan mektepleri haritalar eflli¤inde ta-

n›t›lmaktad›r. Bu bölümde 150 civar›ndaki mektebin, bulundu¤u yer, infla tari-

hi, yapt›ran ve bugünkü durumuna dair sorulara cevap verilerek katalog haline

getirilmifltir. O tarihte mevcut olanlar›n foto¤raflar› da çal›flmada yer almakta-

d›r. Araflt›rman›n temel bölümünde ise s›byan mekteplerinin ortak nitelikleri

ve konuya iliflkin tart›flmalar ele al›nm›flt›r. Bu bölümde, çeflitli örneklerle yer-

leflme, planlama ve konstrüksiyon özellikleri araflt›r›lm›fl ve bu hususlar günü-

müzün mimarî görüflleri içinde de¤erlendirilmifltir. Daha sonraki bölümlerde

ise e¤itimin Avrupa’daki geliflimi üzerinde k›saca durulmufl ve pedagoji, mi-

marl›k ve sosyoloji gibi alanlardaki görüfllerin Osmanl› s›byan mekteplerine

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›92

uygulanmas› durumunda ulafl›lan ilginç sonuçlara yer verilmifltir. Eserin sonuç

bölümüde ise ‹stanbul’da harap ve sa¤lam olarak bulunan s›byan mektepleri-

nin hangi amaçlarla kullan›labilece¤ine dair görüfller ileri sürülmüfltür.

Aksoy’un 40 y›l önce haz›rlam›fl oldu¤u bu araflt›rma Osmanl› s›byan mek-

teplerini mercek alt›na alan öncü çal›flmalardan biridir. Dönemin flartlar› dik-

kate al›nd›¤›nda gayet baflar›l› say›lacak bu incelemede mimarl›k aç›s›ndan or-

taya konulan de¤erlendirmeler son derece önemlidir. Her bir mektep hakk›n-

da verilen bilgilerin biraz daha detay içermesi durumunda çal›flma çok daha

zengin bir kimli¤e bürünebilirdi. Bununla birlikte, ‹stanbul s›byan mektepleri

hakk›nda yap›lacak araflt›rmalarda, gerek ulafl›lan sonuç ve de¤erlendirmeler

gerekse 40 y›l öncesinin vaziyetlerinin tesbiti bak›m›ndan bu çal›flman›n vaz-

geçilmez bir kaynak oldu¤u flüphesizdir.

Öte yandan, ayn› kategoride zikredilebilecek baflka araflt›rmalar da vard›r.

Sözgelimi, Nuray K›l›ç’›n “XVIII. Yüzy›lda Osmanl›larda E¤itim ve S›byan Mek-

tepleri Üzerine Bir ‹nceleme” adl› yüksek lisans tezinde, 18. yüzy›l Osmanl› mi-

marîsi ve infla edilen s›byan mektepleri hakk›nda bilgi verilmifl ve bu yüzy›lda

yap›lan s›byan mektepleri mimarî bak›mdan ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. Bu

ba¤lamda ilgili yüzy›lda tesbit edilen mektepler, yerlerinde görülerek incelen-

mifl, foto¤raflar› ve slaytlar› çekilmifl, daha sonra ise belirlenen yap›larla ilgili

çizim ve rölöveler gerçeklefltirilmifltir. Günümüzde mevcut olmayanlar›n da

foto¤raflar› elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. 18. yüzy›ldan günümüze gelebilen ve

gelemeyen toplam 23 ‹stanbul s›byan mektebi; yapan›n ve mimar›n ad›, bu-

lundu¤u yer, yap›l›fl ve onar›m tarihi, kitabe bilgisi, mektep ve kurucusu hak-

k›nda k›sa tarihî bilgi, plan, strüktür ve örtü sistemi, kullan›lan malzeme, süs-

lemeler ve de¤erlendirme bafll›klar›yla de¤erlendirilmifltir.

d) Osmanl› s›byan mekteplerinde okutulan dersler

Baz› bilim adamlar› taraf›ndan 10-15 y›l öncesine kadar dillendirilen Os-

manl›larda örgün tarzda mekteplerin bulunmad›¤› ve dolay›s›yla Osmanl› kla-

sik döneminde çocuklara ciddi bir e¤itim-ö¤retimin verilmedi¤i yolundaki ba-

z› iddialar›n geçerlili¤inin olmad›¤› ve bu olumsuz düflüncelerin bilgi eksikli¤i-

ne dayand›¤›, yap›lan baz› bilimsel çal›flmalarla ortaya konulmufltur. Sözgeli-

mi, Bursa mekteplerinde uygulanan ders programlar› içinde yer alan dersleri

de¤erlendiren bir bildiri, bu konuyu net olarak cevaplamaktad›r. Bu kentteki

uygulaman›n, ayn› zamanda Osmanl› co¤rafyas›n›n hemen tamam› için de bir

izdüflüm oluflturdu¤u kuvvetle muhtemeldir. Taraf›m›zdan haz›rlanan ve “Os-

manl› S›byan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Dönem Bursa Örne¤i)”

bafll›¤›n› tafl›yan bildiri 1999’da ‹stanbul’da düzenlenen “Osmanl› Dünyas›nda

Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi”nde sunulmufltur. Bu çal›flmada, Os-

manl› s›byan mekteplerinde okutulan dersler, klasik dönem baz al›narak ve

93Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

mahkeme sicillerine yans›yan vakfiye suretleri incelenerek de¤erlendirilmifltir.

Buna göre ilgili dönemde okutuldu¤u belirlenen dersler flöyleydi:

Öncelikle mekteplerde, tecvidine (okunma ilkeleri) özen gösterilen bir

Kur’ân-› Kerim dersi vard›. Namaz ve di¤er ibadetlerde gereksinim duyulmas›

sebebiyle Kutsal Kitab’›n ö¤retimine dikkat ediliyordu. Mekteplerde verildi¤i

kesin olan dersler aras›nda dilbilgisi ve gramer (sarf-nahiv) ile yaz›n›n ö¤retimi

de bulunuyordu. Sadece yaz›n›n ö¤retilmesiyle kal›nmamakta, hüsn-i hat de-

nilen güzel yaz› da gösterilmekteydi. Yaz›ya ek olarak, basit aritmetik kuralla-

r›n ve özellikle dört ifllemin verildi¤ini de düflünüyoruz. Bu dersler d›fl›nda, ö¤-

rencilerin “helâl” ve “haram” anlay›fllar›n› pekifltirmek ve hayat›n her alan›n›

kapsayacak tarzda karfl›lafl›labilecek problemlere basit çözümlerin ö¤retildi¤i

f›k›h (ilmihal) da vard›. Yine ö¤renciler, ‹slâm’›n d›fl›ndaki di¤er dinlere ait bil-

gi edinebildikleri dinler tarihini almak suretiyle, Hz. Âdem’den Hz. Muham-

med’e (as) kadarki tarihsel süreci -alg›layabilece¤i tarzda- ö¤reniyorlard›. Son

olarak, çocuk kiflili¤inin ‹slâmî de¤erler do¤rultusunda yönlendirildi¤i edeb /

ahlâk dersi de okutulmaktayd›.

1274/1857-1858 senesinde s›byan mekteplerinde okutuldu¤u bilinen ders

kitaplar› hakk›nda da baz› çal›flmalar›n yap›ld›¤› görülmektedir. Anlafl›ld›¤› ka-

dar›yla büyük bir yayg›nl›k kazanm›fl Sübha-i S›byân adl› ders kitab›, s›byân

mekteplerinde okuyan ö¤rencilerin Arapça kelimelerin Türkçe karfl›l›¤›n› kolay

ve zevkli bir flekilde ö¤renmelerini sa¤layan, ö¤retici ve ezberlenmesi kolay bir

okul sözlü¤ü biçimindeydi. Bu ve benzeri sözlükler üzerinde dikkat çeken aka-

demik çal›flmalar ortaya koyan Atabey K›l›ç’›n, 2006’da Türkoloji Dergisi’nde

yay›nlad›¤› ve bir dizi makaleyle zenginlefltirdi¤i “Türkçe-Arapça Manzum

Sözlüklerden Sübha-i S›byân -1- (‹nceleme)” adl› çal›flmas› önemlidir.

Makalede, Türkiye kütüphanelerinde yap›lan kaba bir taramada Sübha-i

S›byân’›n 60’tan fazla yazma nüshas›n›n bulundu¤una iflaret eden K›l›ç, bu

eserin bilindi¤i kadar›yla 32 kez bas›ld›¤›n›, bu rakam›n eserin ne denli ilgi gör-

dü¤ünün göstergesi oldu¤unu ve bu kadar çok say›da bask›s› yap›lan bir man-

zum sözlü¤ün nadir say›labilece¤ini belirtir.

Bilindi¤i gibi manzum sözlüklerin önemli bir k›sm› sadece s›byan mektep-

lerinde okutulmakla kalmam›fl, tekke, dergâh, medrese gibi müesseselerde de

ra¤bet görmüfltür. Bu meyanda Sübha-i S›byân d›fl›nda Fatih devrinden Kanu-

nî dönemine, hatta daha yak›n zamanlara kadar nazmedilmifl Arapça ve Fars-

ça sözlükler aras›ndaki Tuhfe-i fiâhidî, Tuhfe-i Vehbî, Nuhbe-i Vehbî gibi eser-

ler de e¤itim tarihimizde önemli roler üstlenmifltir.

f) Osmanl›larda mektep kültürü ve folkloru

Bu konuda özellikle son dönemde yaz›lm›fl bir eserden söz etmek gerekir.

Zikredece¤imiz çal›flma, daha önce hacmi itibariyle küçük olan bir eserin ge-

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›94

niflletilmifl fleklinden ibarettir. ‹smail Kara ve Ali Birinci’nin ortaklafla haz›rla-

d›klar› Bir E¤itim Tasavvuru Olarak Mahalle / S›byan Mektepleri - Hat›ralar,

Yorumlar, Tetkikler adl› eser, flu ana kadar konuyla ilgili yap›lan derlemelerin

en iyisini oluflturmaktad›r. Mahalle mekteplerinin merasimleri, gelenekleri,

e¤itim-ö¤retim tarz›, mimarîsi, folkloru, binalar›, eflyas› vs. hususlarda ilginç

bilgilerin yer ald›¤› eser iki ana bölümden müteflekkildir. Ad› geçen derlemenin

Birinci Bölümünde mahalle mekteplerinin tarihi, mahalle mekteplerinde ya-

flanm›fl hat›ralar ve yorumlar aktar›lm›fl, ‹kinci Bölümde ise mahalle mekteple-

ri hakk›ndaki deneme ve tetkik yaz›lar›na yer verilmifltir. Sözgelimi, mahalle

mektebinin ilk ad›m› ve bafllang›ç merasimi olan “Âmin Alay›” ya da baflka bir

deyimle “Bed’-i Besmele Cemiyeti”nin birçok ünlü kiflinin çocukluklar›na na-

s›l yans›d›¤›, kitapta örneklerle aktar›lmaktad›r. Meselâ, eskilerin unutamad›¤›

en önemli hadiselerden biri oldu¤u bilinen Âmin Alay› tecrübesi, Halide Edip

Ad›var’›n hat›ralar›nda flu sat›rlarla ifade edilmektedir:

Babam befl yafl›m› bitirince okumama muvafakat etmifl. Bu muvafakat derhal

evde bir mektebe bafllama haz›rlanmas› do¤urdu. O günlerde mektebe baflla-

ma merasimi çok cazipti. K›zlara ipekli, süslü esvaplar giydirilirdi, gö¤üslerine

s›rma ifllemeli içlerinde elifba cüz’ü bulunan keseler asarlar, arabaya bindirir-

ler, ayaklar›n›n alt›na ipekli bir yast›k koyarlard›. Bafllanacak mektebin çocuk-

lar›, araban›n arkas›ndan gelir ve öndeki büyük çocuklar ekseriyetle:

‘fiol cennetin ›rmaklar› / Akar Allah deyu deyu / Cennette huri k›zlar› / Gezer

Allah deyu deyu’ diye çocuklu¤umuzun en meflhur ilahisini söylerler, her m›s-

ras›n›n arkas›ndan küçükler de “amin, amin” diye alaya kat›l›r ve g›rtlaklar›n›

patlat›ncaya kadar ba¤›r›rlard›. (s. 75)

Kara ile Birinci’nin derledi¤i eserde geçmiflte yaflayan daha pek çok tan›n-

m›fl kiflinin mahalle mektebi hat›ralar›na yer verilmektedir: Bal›khane Naz›r›

Ali R›za Bey’in “‹stanbul Çocuklar›”, Hasan Âli Yücel’in “‹lk Hocam”, Yahya Ke-

mal Beyatl›’n›n “Hayat›m›n Baz› Seneleri”, Sermet Muhtar Alus’un “‹lahilerle

Mektebe Bafllay›fl” ve Sadri Sema’n›n “Mektebe Bafllama ve Amin Dualar›” ma-

kaleleri kitapta bulunanlardan sadece birkaç›.

Osmanl› co¤rafyas›n›n de¤iflik yörelerinden yer yer örnekler verilmekle bir-

likte eserde yer alan hat›ralar›n büyük bir bölümü ‹stanbul’daki mekteplerle s›-

n›rl› görünmektedir. Anadolu’nun di¤er kentleri, Rumeli ve di¤er co¤rafyadaki

Osmanl› mekteplerindeki durumu yans›tacak çal›flmalar›n yeterince yap›lma-

m›fl olmas› önemli bir eksiklik olarak göze çarpmaktad›r.

Sonuç

Türk-‹slam kültür çevresinde ortaya ç›k›p geliflen kurumlardan biri olan

Osmanl› s›byan mektepleri hakk›nda bilinenler maalesef yeterli de¤ildir. Ko-

nuyla ilgili az say›da inceleme bu alanda al›nmas› gereken mesafeyi de göster-

95Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

mektedir. Baz› kaynaklarda yer alan ve pek çok araflt›rmada da tekrarlanagelen

bilgiler çerçevesinde Osmanl› s›byan mekteplerinin yeterince ayd›nlat›labile-

ce¤ine inanmak güçtür. Osmanl› medreselerini daha iyi de¤erlendirebilmek

için de bunlar›n bir alt kurumu olan mekteplerin, tarihî geliflimi, iflleyifli, kültü-

rü, folkloru, mimarîsi vs. ile sorgulanmas› art›k bir ihtiyaçt›r. Son zamanlarda

Osmanl› mekteplerinin de¤iflik yönleriyle ele al›nd›¤› akademik çal›flmalar›n

giderek artmas› sevindiricidir. Özellikle Osmanl› arflivinden (mahkeme sicille-

ri, vakfiyeler vb.) hareketle haz›rlanacak araflt›rmalar›n, mekteplerin tarihi ve

iflleyifli hakk›nda pek çok belirsizlikleri ortadan kald›raca¤› ve bu kurumlar› da-

ha objektif de¤erlendirmemize imkân verece¤i kanaatindeyiz.

Bibliyografya hakk›nda aç›klama

Osmanl› s›byan mektepleri deyimiyle e¤itim sisteminin ilk basama¤› olan

ilkokullar kastedilmektedir. “Mektep” kelimesi Osmanl› e¤itim sisteminde ba-

zen orta okulu, bazen da liseyi ifade etmekte ise de bu araflt›rmada kastedilen

ilkokullard›r. Ülkemizde son as›rda yap›lan çal›flmalar›n esas al›nd›¤› bu bibli-

yografyada daha önceki dönemlerde yaz›lanlar kapsam d›fl› tutulmufltur. Ayr›-

ca, çal›flman›n sadece küçük bir bölümünü mekteplere tahsis eden, mekteple-

ri büyük ölçüde eksene almayan ikincil kaynaklar da bibliyografyada gösteril-

memifltir. Tamamen folklorik ve hiçbir akademik de¤eri bulunmayan çal›flma-

lar da mümkün oldu¤unca tasnif d›fl› tutulmufltur. Bu literatürün Osmanl› il-

kö¤retimi ve s›byan mektepleri alan›nda yap›lacak çal›flmalara önemli bir kat-

k› sa¤layaca¤›na inan›yoruz. Bu bibliyografyada unutulan ve ilave edilmesi ge-

reken kaynaklar›n bulunmas› tabiidir; konuyla ilgili tamamlay›c› bilgilere her

zaman aç›k oldu¤umuzu belirtmek isteriz.

Osmanl› S›byan Mektebleri Üzerine Seçilmifl Bibliyografya

Ahmed Halid (Muallim), “‹btidaî Mekteblerimizin Islah› ve Tâlî Mektebler”, Hakimi-

yet-i Milliye Gazetesi, 28, 29, 30.5.1923.

Ahmed Rasim, Falaka (Okul An›lar›ndan Seçmeler), ‹stanbul, 1980.

Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’›n E¤itim Yap›lar›: Medreseler, Dar’ül-Kurralar,

Mektepler”, Mimar Bafl› Koca Sinan Yaflad›¤› Ça¤ ve Eserleri, I, ‹stanbul, 1988,

s. 239-275.

Akbayar, Nuri, “1811’de Mahrusa-i Galata’da Tekkeler ve Mektepler”, Tarih ve Top-

lum, 1996, c. 25, sy. 149, s. 16-20.

Akçe, Zübeyr, “Osmanl› Devleti’nin Kurulufl Dönemindeki E¤itim Müesseseleri Üze-

rine Bir Deneme”, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi SBE, 1995.

Akgündüz, Hasan, “S›byan Mektebi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, 1986.

Akgündüz, Hasan, “Vak›f Gelene¤imizde E¤itim Hizmetleri”, Dicle Üniversitesi E¤itim

Fakültesi Dergisi, 24 Kas›m 1992, s. 27-39.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›96

Ak›n, Adem, “Münif Efendi’nin ‘Ehemmiyet-i Terbiye-i S›byan’ Adl› Makalesi Hakk›n-

da Bir Çal›flma”, Erdem : Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 1989, c. 5, sy. 14, s.

517-547.

Ak›n, Hayri, “Tanzimat Dönemi Medrese ve Mekteplerinde Din E¤itimi ve Ö¤retimi”,

Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 1996.

Akkutay, Ülker, “Osmanl› Devletinin Son ve Cumhuriyetin ‹lk Y›llar›nda Türk E¤itim

Sistemine Genel Bir Bak›fl”, Mustafa Necati Sempozyumu, Ankara, 1991, s. 95-

110.

Akozan, Feridun, “Türk Külliyeleri”, Vak›flar Dergisi, 1969, sy. 8, s. 303-308.

Aksel, Malik, “Eski Mahalle Mektepleri”, E¤itim Hareketleri, 1956, sy. 18-19, s. 14-15.

Aksoy, Özgönül, Osmanl› Devri ‹stanbul S›byan Mektepleri Üzerine Bir ‹nceleme, ‹s-

tanbul, 1968.

Akyüz, Yahya, Türk E¤itim Tarihi (Bafllang›çtan 2001’e), 8. bs., ‹stanbul, 2001.

Akyüz, Yahya, “‹stanbul S›byan Mekteplerinin 1809’daki Durumuna ‹liflkin Bir Belge”,

Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1983, c. XVI, sy. 2, s. 1-10.

Albayrak, Sad›k, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda K›z Mekteplerinin Küflad›”, Diyanet

Dergisi, 1972, c. XI, sy. 4, s. 236-244.

Arabac›, Caner, Osmanl› Dönemi Konya Medreseleri (1900-1924), Konya, 1998.

Ar›bafl, Sebahattin, “Bafllang›çtan II. Meflrutiyet’e Kadar Osmanl›larda S›byan Mek-

tebleri (‹lkö¤retim Okullar›)”, Yeni Türkiye ( Özel Say›), 2000, c. VI, sy. 32, s.

711-716

Ar›bafl, Sebahattin, Fatih Dönemine Ait Aksaray Vak›flar›n› Tespit Eden Hicri 881 :

M.1479-1477 Tarihli Defterdeki Örgün ve Yayg›n E¤itim Kurumlar›, ‹stanbul,

1999.

Asimov, Mücahit, “Kosova Salnamelerinde Yaz›ld›¤›na Göre Kosova Vilayetindeki

Mektepler”, Çevren Dergisi, 1981, c. VIII, sy. 30, s. 27-37.

Aslanapa, Oktay, Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul, 1986.

Atefl, ‹brahim, “Vak›flarda E¤itim Hizmetleri ve Vak›f Ö¤renci Yurtlar›”, Vak›flar Der-

gisi, 1982, c. XIV, s. 29-100.

Atefl, ‹brahim, “Hayrî ve Sosyal Hizmetler Aç›s›ndan Vak›flar”, Vak›flar Dergisi, 1982,

c. XV, s. 55-88.

Ay, Elif, “1908-1914 Y›llar›nda Mekteplilerin Medreseye Yönelik Bak›fl› (De¤erlendir-

meleri)”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2002.

Ayanzade, N. Ekrem, Ahvâl-i Maarif, ‹stanbul, 1326.

Ayasbeyo¤lu, Nevzat, Türkiye Cumhuriyeti Millî E¤itimi -Kurulufllar ve Tarihçeler-,

Ankara, 1948.

Ayverdi, Ekrem Hakk›, Avrupa’da Osmanl› Mimarî Eserleri: Yugoslavya, lV, 3. Kitap,

‹stanbul, 1981.

Ayverdi, Ekrem Hakk›, Avrupa’da Osmanl› Mimarî Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan,

Arnavutluk, IV, 4, 5, 6. Kitap, ‹stanbul 1982.

Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarî Ça¤›n›n Menflei Osmanl› Mimarisinin ‹lk

Devri I, ‹stanbul, 1966.

97Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisinde Çelebi Mehmed ve II. Sultan Murad Dev-

ri II, ‹stanbul, 1972.

Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisinde Fatih Devri III, ‹stanbul, 1973.

Baltac›, Cahid, “Osmanl› E¤itim Sistemi”, Yeni Türkiye (Özel Say›), 1996, c. II, sy. 7, s.

467-470

Baltac›, Cahit, “Osmanl› Devleti’nde E¤itim ve Ö¤retim”, Türkler, Ankara, 2002, c. XI,

s. 446-462.

Baltac›, Cahit, “Mektep: Osmanl›lar’da Mektep”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, Ankara,

2004, c. XXIX, s. 6-7.

Baltac›o¤lu, ‹smail Hakk›, ‹btidai Mektebler: Nas›l ‹hya Edilir, Maarif Hakk›nda Layi-

halar, ‹stanbul, 1339.

Bar›flta, H. Örcün, “Süleyman Halife S›byan Mektebi ve Çeflmesi”, ‹stanbul Ansiklope-

disi, ‹stanbul, 1994, c. VII, s. 93.

Baflar, Erdo¤an, “Tanzimat Döneminde Ça¤dafl ‹lk ve Orta Ö¤retim Kurumlar›n›n Ku-

ruluflu (1839-1876)”, Askeri Tarih Bülteni, fiubat 1992, c. XVII, sy. 32, s. 55-80.

Bengü, ‹smail, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 1773’ten 1923’e Kadar Medreseler ve

Mekteplerde Sivil Ö¤retim Geliflmesi”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi

DTCF, 1965.

Berker, Aziz, Türkiye’de ‹lkö¤retim (1839-1908), Ankara, 1945.

Birinci, Ali, “Türkiye’de Mektep Tarihçili¤i ve Mir’at-› Mektep-i T›bbiye’nin Yeni Nefl-

ri”, Dergâh, 1991, c. II, sy. 20, s. 21.

Birinci, Ali, “Mahalle Mektebine Bafllama Merasimi ve Mekteb ‹lâhileri”, II. Milletlera-

ras› Türk Folklor Kongresi: Bildiriler IV, Ankara, 1982, s. 37-57.

Birinci, Ali ve ‹smail Kara, Mahalle Mektebi Hat›ralar›, ‹stanbul, 1997.

Birinci, Ali ve ‹smail Kara, Bir E¤itim Tasavvuru Olarak Mahalle / S›byan Mektepleri -

Hat›ralar, Yorumlar, Tetkikler, ‹stanbul, 2005.

Bozdemir, ‹brahim, “Osmanl› S›byân Mekteplerinde E¤itim ve Ö¤retim”, Yüksek Li-

sans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 1991.

Cantay, Tanju, “Ayd›n’da Fatma Hatun Sübyan Mektebi”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi,

1979, c. II, sy. 6-7, s. 25-27.

Cicio¤lu, Hasan, Türkiye Cumhuriyetinde ‹lk ve Orta Ö¤retim, Ankara, 1982.

Daye Hatun S›byan Mektebi Ka¤›thane, ‹stanbul: Ka¤›thane Belediye Baflkanl›¤›, 2007.

Dersaadet ve Bilâd-› Selâsede Bulunan Mekâtib-i S›byaniyenin ‹daresi ‹çin Ahalice ‹nti-

hab Olunacak Azadan Mürekkeb Olmak Üzere Teflkil Olunacak Meclis-i Tedrisi-

ye fiubelerinin Suret-i Teflkiliyle Vazifeleri Hakk›nda Talimatt›r, ‹stanbul, 1292.

“Divan Yolunda Hac› Yusuf Efendi S›byan Mektebi”, Türkiye Turing ve Otomobil Ku-

rumu Belleteni, 1958, sy. 193.

Do¤an, Recai, “Osmanl›’n›n Son Döneminde Aç›lan Mekteplerde Din Dersinin Tarihi

Geliflimi (1773-1923)”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 1994.

Do¤an, Recai, “Osmanl› E¤itim Kurumlar› ve E¤itimde ‹lk Yenileflme Hareketlerinin

Bat›l›laflma Aç›s›ndan Tahlili”, Ankara Üniversitesi ‹lâhiyat Fakültesi Dergisi,

1997, c. XXXVII, s. 407-442.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›98

Do¤an, Recai, “II. Meflrutiyet Dönemi E¤itim Hareketlerinde Din E¤itimi-Ö¤retimi”,

Ankara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, c. XXXVIII, s. 410-435.

Durbanl›, Y. Y., “‹stanbul Kütüphaneleri ve S›byan Mektepleri”, Lisans Tezi, ‹stanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1963.

Emin Bey, “Târihçe-i Tarîk-› Tedrîs”, ‹lmiye Sâlnâmesi, ‹stanbul, 1334, s. 642-651.

Emin Bey, “‹lk tedrisat” (Konferans metni), Akflam Gazetesi, 15.9.1926.

Er, Hamit, Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma ve E¤itim, ‹stanbul, 1999.

Ercan, G., “‹stanbul S›byan Mektepleri”, Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 1967.

Erdem, Mehmet Dursun, “Osmanl› Dönemi Manzum Çocuk Sözlükleri ve Bir Lugât-›

S›byân Yazmas›”, Hece Ayl›k Edebiyat Dergisi Çocuk Edebiyat› Özel Say›s›,

A¤ustos-Eylül 2005, c. IX, sy. 104-105, s. 178-189.

Ergin, Osman Nuri, ‹stanbul Mektepleri ve ‹lim Terbiye ve Sanat Müesseseleri Dolay›s›

ile Türkiye Maarif Tarihi I-V, ‹stanbul, 1939-1943.

Ergin, Osman, Türk ‹mar Tarihinde Vak›flar, ‹stanbul, 1944.

Ergin, Osman, Türk fiehirlerinde ‹maret Sistemi, ‹stanbul, 1939.

Ergün, Mustafa, ‹kinci Meflrûtiyet Devrinde E¤itim Hareketleri (1908-1914), Ankara,

1996.

Ergün, Mustafa, “Bat›l›laflma Dönemi Osmanl› E¤itim Sisteminin Geliflimine Mukaye-

seli Bir Bak›fl”, Osmanl› Dünyas›nda Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi,

Tebli¤ler (12-15 Nisan 1999), ‹stanbul: IRCICA, 2001, s. 89-102.

Eyice, Semavi, “Mektepler: S›byan Mektepleri”, ‹slâm Ansikloedisi, ‹stanbul, 1977, c.

V/II, s. 107-114.

Eyice, Semavi, “‹stanbul’un Ortadan Kalkan Baz› Tarihi Eserleri III: Papazo¤lu Mesci-

di, Ömer Efendi Namazgah›, Nevflehirli ‹brahim Pafla Mektebi ve Sebili”, ‹s-

tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 1979-1980, sy.

10-11, s. 152-176.

Eyice, Semavi, “Cevri Kalfa Mektebi”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1992, c. VII,

s. 461-462.

Eyice, Semavi, “Ayasofya S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, c. II,

s. 463.

Eyice, Semavi, “Saliha Hatun S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994,

c. VI, s. 429.

Fikret, Halil, Terbiye ve Tedris Tarihi I-II, ‹stanbul, 1930.

Galitekin, Ahmed Nezih (haz.), Osmanl› Kaynaklar›na Göre ‹stanbul Cami, Tekke,

Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütübhane, Matbaa, Mahalle ve Selâtin

‹maretleri, ‹stanbul, 2003.

Geliflli, Yücel, “Osmanl› ‹lkö¤retim Kurumlar›ndan S›byan Mektepleri (Kuruluflu, Ge-

liflimi ve Dönüflümü)”, Türkler, Ankara, 2002, c. XV, s. 35-43.

Gökbilgin, Tayyib, Edirne ve Pafla Livas›: Vakfiyeler Bölümü, ‹stanbul, 1952.

Gülsevin, Gürer, “1709 Tarihli Türkçe Manzum Bir S›byan Mektebi Ders Kitab›”, ‹nö-

nü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1987, sy. 1, s. 240-263.

99Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Gültekin, Gülbin, “Zeynep Sultan Camii ve S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi,

‹stanbul, 1994, c. VII, s. 550-551.

Günyol, Vedat, “Mektep”, ‹slam Ansiklopedisi, c. VII, s. 652-659.

Hasan Hikmet, “Derecat-› Tahsiliyede Mekteb Medrese Fark›”, Sebilürreflad, 1339

(1923), c. XXI, sy. 536-537, s. 125-127.

H›zl›, Mefail, “Osmanl› Dönemi Bursa’s›nda E¤itim-Ö¤retim Vak›flar›”, Uluda¤ Üni-

versitesi ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, 1998, c. VII, sy. 7, s. 183-191.

H›zl›, Mefail, “Osmanl› S›byan Mektepleri”, Osmanl›, Ankara, 1999, c. V, s. 207-217.

H›zl›, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanl› Klasik Döneminde ‹lkö¤retim ve Bur-

sa S›byan Mektepleri, Bursa, 1999.

H›zl›, Mefail, “Osmanl› S›byan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Dönem Bursa

Örne¤i)”, Osmanl› Dünyas›nda Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi (12-15

Nisan 1999), Tebli¤ler, ‹stanbul: IRCICA , 2001, s. 109-115.

H›zl›, Mefail, “Osmanl› Çocuklar›nda Mektep Kültürü”, Uluda¤ Üniversitesi 2. Bursa

Halk Kültürü Sempozyumu, (Bursa, 20-22 Ekim 2005), Bildiri Kitab› I-III, , c. I,

s. 117-130.

H›zl›, Mefail, “XV. Yüzy›ldan Günümüze Ulaflan ‹ki Osmanl› Mektebi”, Bursa Araflt›r-

malar›, Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, K›fl 2007, s. 9-11.

‹hsano¤lu, Ekmeleddin, “Osmanl› E¤itim ve Bilim Müesseseleri”, Osmanl› Devleti ve

Medeniyeti Tarihi, E. ‹hsano¤lu (ed.), ‹stanbul, 1994, c. II, s. 223-361.

‹leri, Turgut, “Maarif Salnamelerine Göre 20. Yüzy›l Bafllar›nda (1898-1903) Amas-

ya’da E¤itim ve E¤itim Kurumlar›”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz May›s Üni-

versitesi SBE, 1998.

‹lk Mekteblerin Müfredat Program›, ‹stanbul, 1340.

(‹nançalp), Muallim Cevdet, Mektep ve Medrese, E. Erüz (haz.), ‹stanbul, 1978.

‹pflirli, Mehmet, “‹lmiye Teflkilât›”, Osmanl› Devleti ve Medeniyeti Tarihi, E. ‹hsano¤-

lu (ed.), ‹stanbul, 1994, c. I, s. 247-279.

(Kansu), Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi, ‹stanbul, 1930.

(Kansu), Nafi Atuf, Türk Maarif Tarihi Hakk›nda Bir Deneme, I-II, ‹stanbul, 1968.

Kardafl, R., “S›byan Mektepleri”, Türk Ansiklopedisi, c. XXVIII, s. 509-510.

Karg›, Haluk, “Zevki Kad›n S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, c.

VII, s. 549.

Kaz›c›, Ziya, ‹slâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, ‹stanbul, 1999.

Kaz›c›, Ziya, Osmanl›’da E¤itim-Ö¤retim, ‹stanbul, 2004.

K›l›ç, Atabey, “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i S›byân fierhi ‘Hediyyetü’l-‹hvân”,

Turkish Studies /Türkoloji Dergisi, 2006, c. I, sy. 1, s. 19-28.

K›l›ç, Atabey, “Klâsik Türk Edebiyat›nda Manzum Sözlük Yazma Gelene¤i ve Türkçe-

Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i S›byân”, Klâsik Türk Edebiyat› Sempozyu-

mu, 6-7 May›s 2005, Urfa (Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’a Arma¤an Klasik

Türk Edebiyat› Sempozyumu), fianl›urfa Belediyesi Yay›nlar›, 2006, s. 186-199.

K›l›ç, Atabey, “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i S›byân -1- (‹nceleme)”,

Turkish Studies /Türkoloji Dergisi, 2006, c. I, sy. 2, s. 81-100.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›100

K›l›ç, Atabey, “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i S›byân -2- (Metin)”,

Turkish Studies /Türkoloji Dergisi, 2007, c. II, sy. 1, s. 29-71.

K›l›ç, Atabey, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî (Metin)”, Turkish

Studies /Türkoloji Dergisi, 2007, c. II, sy. 2, s. 410-475.

K›l›ç, Nuray, “XVIII. Yüzy›lda Osmanl›larda E¤itim ve S›byan Mektepleri Üzerine Bir

‹nceleme”, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi SBE, 2002.

Koçer, Hasan Ali, E¤itim Tarihi I, Ankara, 1981.

Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern E¤itimin Do¤uflu ve Geliflimi (1773-1923), ‹stan-

bul, 1991.

Koçu, Reflad Ekrem, “S›byan Mektepleri”, Hayat Tarih Mecmuas›, 1966, sy. 2, s. 24-28.

Kodaman, Bayram ve Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri E¤itim Sistemi”, 150. Y›l›n-

da Tanzimat, Ankara, 1992, s. 475-496.

Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri E¤itim Sistemi, TTK, Ankara 1988.

Konyal›, ‹brahim Hakk›, Âbideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi, ‹stanbul, 1967.

Konyal›, ‹brahim Hakk›, Üsküdar Tarihi, I-II, ‹stanbul, 1977.

Kuban, Do¤an, “Recai Mehmed Efendi S›byan Mektebi ve Sebili”, ‹stanbul Ansiklope-

disi, ‹stanbul, 1994, c. VI, s. 311.

Kut, A. Turgut, “‹stanbul S›byan Mektepleriyle ‹lgili Bir Vesika”, Journal of Turkish

Studies / Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›, 1978, c. II, s. 55-84.

Lütfü, M., “Tanzimattan Sonra Türkiyede Maarif Teflkilat›”, Türk Tarih Encümeni

Mecmuas›, 1926, c. XVII, sy. 949.

Maârif-i Umûmiye Nezâreti Mekâtib-i ‹btidâiye Ders Müfredât›, ‹stanbul, 1329.

Maârif-i Umûmiye Nezâreti Mekâtib-i ‹btidâiye Ders Müfredât›, Alt›, Befl, Dört ve Üç

Dersaneli ve Muallimli Mekteblere Mahsus, ‹stanbul, 1330.

Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teflkilat ve ‹craat›, ‹stanbul,

1338/1922.

Mehmed As›m, “‹lk Tedrisat Mektebleri Alt› Seneden Befl Seneye Niçin Tenzil Edildi?”,

Vakit Gazetesi, 22.10.1924.

Mehmed b. Ahmed er-Rûmî, Sübha-i S›byân, ‹stanbul, 1308-1311.

Mehmed Lütfi, “Tanzimattan Sonra Maarif Teflkilat›”, TOEM, 1 Eylül 1926, c. XVII, sy.

94, s. 302-317.

Mehmed Necîb, Hediyyetü’l-‹hvân fî fierhi Sübhati’s-S›byân, ‹stanbul, 1310.

Mehmed fiükrü, “Medrese Mekteb Birleflmesi”, Sebilürreflad, 1913, c. XI, sy. 285, s.

399-400.

Mekâtib-i ‹btidâiye-i Umûmiye Talimâtnamesi, ‹stanbul, 1331.

Mekâtib-i S›byan Hocalar›na Dair Talimât, ‹stanbul, 1283.

“Mektep Seyirleri”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, c. V, s. 380.

Muallim Fikret, “Tedrisat-› ‹btidaiye”, Vatan Gazetesi, 21.7.1924.

Naza, Emine, “Ebubekir A¤a S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994,

c. III, s. 120.

Naza, Emine, “Nazperver Kalfa S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul,

1994, c. VI, s. 67.

101Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Naza, Emine, “Reisülküttap ‹smail Efendi S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹s-

tanbul, 1994, c. VI, s. 314.

Okçuo¤lu, Yusuf, “Yusuf A¤a S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994,

c. VII, s. 536.

Olgun, Tahir, “Y›k›k ve Yan›k Tarihî Binalardan Hekimbafl› Ömer Efendi Medresesi ve

Mektebi”, Bilgi Yurdu, 1939, sy. 8, s. 634-637.

Olgun, Tahir, “Y›k›k ve Yan›k Tarihî Binalardan Hekimbafl› Ömer Efendi Medresesi ve

Mektebi”, Bilgi Yurdu, 1939, sy. 9, s. 663-665.

Oktay, Ayla, “Osmanl› Devleti’nde E¤itim ve Ö¤retimin Tarihsel Geliflimi”, ‹stanbul

Üniversitesi Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü Y›ll›¤›, 1987, sy. 2, s.

115-142.

Osman Zeki, Bizde Maârif-i ‹btidâiye, ‹stanbul, 1337.

Öcal, Mustafa, “Âmîn Alay›”, TDV ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1993, c. III, s. 35.

Ögel, Semra, “Osmanl› Devrinde Türk Külliyesi”, Türk Kültürü, Eylül 1963, sy. 11, s.

37-41.

Öntu¤, Mustafa Murat, “Hurufât Defterlerine Göre Uflak’taki E¤itim Müesseseleri

(1702-1824)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1999, sy. 3, s.

132-154.

Örs, Gülferah, “Osmanl› Devri S›byan Mektepleri Üzerine Bir ‹nceleme”, Yüksek Li-

sans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi SBE, 1985.

Özcan, Tahsin, “Osmanl› Devleti’nde E¤itim Hizmetlerinin Finansman›”, Osmanl›

Dünyas›nda Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi, (12-15 Nisan 1999), Teb-

li¤ler, ‹stanbul: IRCICA, 2001, s. 133-143.

Özdemir, Rifat, “Ankara’da E¤itim ve Ö¤retim (1785-1840)”, F›rat Üniversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, 1988, c. II, sy. 2, s. 161-188.

Özkaya, Yücel, XVIII. Yüzy›lda Osmanl› Kurumlar› ve Osmanl› Toplum Yaflant›s›, An-

kara, 1985.

Özturna, Fikret, “Sinan Dönemi S›byan Mektepleri”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul

Üniversitesi SBE, 1991.

Özy›lmaz, Ömer, Osmanl› Medreselerinin E¤itim Programlar›: Manzume-i Tertib-i

Ulum, Tertibu’l Ulum, Kaside fi’l-Kütübi’l Meflhure fi’l Ulum, Kevakib-i Seb’a ve

Erzurumlu ‹brahim Hakk›’n›n Tertib-i Ulum ‹simli Eserine Göre XVII ve XVIII.

Yüzy›llarda, Ankara, 2002.

Parmaks›zo¤lu, ‹smet, Türkiye’de Din E¤itimi, ‹stanbul, 1966.

Piyale, Mesut, “Trabzon’da E¤itim ve Kültür Hayat› (1839-1923)”, Yüksek Lisans Tezi,

Ankara Üniversitesi Türk ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü, 1988.

Reyhanl›, Tülay, “Osmanl› Mimarisinde ‹mâret: Külliye Üzerine Notlar”, Türk Kültü-

rü Araflt›rmalar›, 1976, c. XV, sy. 1-2, s. 121-129.

Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsustur, ‹stanbul,

1316-1321 (Bu salname toplam 6 y›l süreyle bas›lm›fl olup 1320 tarihlisi henüz

bulunamam›flt›r).

Sakao¤lu, Necdet, Osmanl› E¤itim Tarihi, ‹stanbul, 1994.

Sakao¤lu, Necdet, “Amin Alay›”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, c. I, s. 244-246.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›102

Sakao¤lu, Necdet, “S›byan Mektepleri”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, c. VI, s.

546-547.

Sakao¤lu, Necdet, Osmanl›’dan Günümüze E¤itim Tarihi, ‹stanbul, 2003.

Sandalc›, Mert, Feyziye Mektepleri Tarihi: Feyzi-i S›byan’dan Ifl›k’a, ‹stanbul: Feyziye

Mektepleri Vakf›, 2005.

Sât› Bey, “Meflrutiyetten Sonra Maarif Tarihi”, Muallim, 15 fiubat 1334 (1918), sy. 19,

s. 654-665.

Selim Sabit, Rehnümâ-y› Muallimîn, S›byan Mekteblerine Mahsus Usul-i Tedrîsiye, ‹s-

tanbul, 1299.

S›byan Mektebi Hocalar› Efendilere Îfâ Olunacak Talimât, ‹stanbul, 1263.

Sofuo¤lu, Ebubekir ve Cem Tosakal, “Osmanl› Devleti’nin Kosova E¤itim Sistemi’ne

Yönelik Yönetimsel Düzenlemeleri”, Yüzüncüy›l Üniversitesi E¤itim Fakültesi

Dergisi, Haziran 2007, c. IV, sy. 1, s. 60-80.

Suner, Yasemin, “fiebsefa Kad›n Camii ve S›byan Mektebi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹s-

tanbul, 1994, c. VII, s. 141-142.

Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça-Türkçe Manzum Sözlük), Karabey, Turgut ve Nu-

man Külekçi (haz.), Erzurum, 1990.

Sungur, Mutullah, “XIX. Yüzy›l›n ‹kinci Yar›s›nda Isparta Sanca¤›’nda E¤itim ve Ö¤re-

tim Kurumlar›”, Osmanl› Dünyas›nda Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi,

(12-15 Nisan 1999), Tebli¤ler, ‹stanbul: IRCICA, 2001, s. 500-509.

fiahin, Kâmil, “19. ve 20. Yüzy›lda Adana ‹slam S›byan Mektepleri Üzerine Gözlemler”,

II. Uluslararas› Karacao¤lan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, (Adana,

20-24 Kas›m 1991), s. 445-456.

Talu, Reflat Ekrem, “Mektebe Bafllay›fl”, Resimli Tarih Mecmuas›, 1952, c. III, sy. 35, s.

1864-1868.

Tanyer, Turan, Tafl Mektep, ‹stanbul: Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nc›l›k, 2005.

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleflme Sürecinde E¤itim ‹statistikleri 1839-1924,Mehmet Ö. Alkan (haz.), Ankara, 2000.

Taflk›n, Ünal, “Klasik Dönem Osmanl› E¤itim Kurumlar›”, Uluslararas› Sosyal Araflt›r-

malar Dergisi, Bahar 2008, c. I, sy. 3, s. 343-366.

Tedrisât-› ‹btidâiye Kanun-› Muvakkat›, ‹stanbul, 1329.

Tedrisât-› ‹btidâiye Müfettifllerinin Vazifesine Dair Talimatname, ‹stanbul, 1330.

Tekeli, ‹lhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e E¤itim Sistemindeki De¤iflmeler”, Tanzi-

mat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 1985,

c. II, s. 456- 475.

Tekeli, ‹lhan ve Selim ‹lkin, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda E¤itim ve Bilgi Üretim Siste-

minin Oluflumu ve Dönüflümü, Ankara: TTK, 1993.

Unan, Fahri, Kuruluflundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara: TTK, 2003.

Unat, F. Reflit, Türkiye’de E¤itim Sisteminin Geliflmesine Tarihî Bir Bak›fl, Ankara,

1964.

Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devletinin ‹lmiye Teflkilat›, Ankara: TTK, 1965.

Ülgen, Ali Saim, Edirne Selimiye Arastas› Mektebi, 1947.

103Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Ülgen, Ali Saim, Yenibahçe fiah Huban Kad›n Türbe ve Mektebi, 1945.

Ülkütafl›r, M. fiakir, “S›byan Mektepleri”, Ülkü, 1949, c. III, sy. 31, s. 12-13.

Ülkütafl›r, M. fiakir, “S›byan Mekteplerinde Törenler”, Ülkü, 1949, c. III, sy. 32, s. 16-17.

Ülkütafl›r, M. fiakir, “E¤itim Tarihimizden S›byan Mektepleri”, Türk Kültürü, 1965, c.

III, sy. 33, s. 594-600.

Ünver, A. Süheyl, “Süleymaniye Külliyesinde Darüflflifa T›b Medresesi ve Darülakaki-

re Dair”, Vak›flar Dergisi, 1942, c. II, s. 196-208.

Ünver, A. Süheyl, Fatih, Külliyesi ve Zaman› ‹lim Hayat›, ‹stanbul, 1946.

Ünver, A. Süheyl, Fatih Devri Hamlelerine Umumi Bir Nazar, ‹stanbul, 1953.

Yaz›c›, Nesimi, “Osmanl› Son Dönem Taflra Medreseleri Üzerine Baz› Düflünceler”,

Osmanl› Dünyas›nda Bilim ve E¤itim Milletleraras› Kongresi, (12-15 Nisan

1999), Tebli¤ler, ‹stanbul: IRCICA, 2001, s. 581-599.

Yediy›ld›z, Bahaeddin, “Sosyal Teflkilatlar Bütünlü¤ü Olarak Osmanl› Vak›f Külliyele-

ri”, Türk Kültürü, Mart-Nisan 1981, sy. 219, s. 262-271.

Y›ld›r›m, Nuran, “Askerî Eczac› Yetifltiren ‹ki Okul: Haydarpafla Hastanesi’ndeki Ecza-

c› S›n›f› ve T›marc› S›byan Mektebi”, Güncel Eczac›l›k, 1993, sy. 5, s. 20-21.

Yolal›c›, M. Emin, “Maarif Salnâmelerine Göre Trabzon Vilâyeti’nde E¤itim ve Ö¤re-

tim Kurumlar›”, Osmanl› Tarihi Araflt›rmalar› Merkezi Dergisi, 1994, sy. 5.

Yurtseven, Necmettin, “Türk Edebiyat›nda Arapça-Türkçe Manzum Lugatler ve Sün-

bülzâde Vehbî’nin Nuhbe’si”, Doktora Tezi, Ankara, 2003.

Yüksel, ‹. Ayd›n, Osmanl› Mimarisinde II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim Devri, V, ‹s-

tanbul, 1983.

Zengin, Salih Zeki, Tanzimat Dönemi Osmanl› Örgün E¤itim Kurumlar›nda Din E¤i-

timi ve Ö¤retimi (1839-1876), ‹stanbul, 2004.

The History of Primary Education in the Ottoman Empire

Mefail HIZLI

Abstract

The S›byan Mekteps, which refer to level below the medreses in the education system

of the Ottoman Empire, were in function until the Republican period. Their number

exceeded the number of the medreses and they stretched extensively over Anatolia.

There has been a recent surge in the academic research concerning these schools. In

order to attain precise information about their context, however, these schools have

to be treated as local studies, and the archives, charters of waqfs and court records

should be scrutinized. Easier access to various documents in the Prime Ministry Ot-

toman Archives, charters of waqfs in the Directorate General of Waqfs and court re-

cords in various cities has facilitated the groundwork for studies conducted on the

S›byan Mekteps as well as medreses.

TAL‹D, 6(12), 2008, M. H›zl›104

Recently, some Masters theses have been written on the history and the functioning

of the S›byan Mekteps. Though remaining low in number, they allow for a gradual cla-

rification of our deficient knowledge in the field. As it may be seen in the bibliography

provided at the end of this article, the studies directly dealing with these schools are

relatively scarce. Taken as a whole, it can be claimed that our information on the ge-

neral history of the S›byan Mekteps, their functioning, classification and architectural

structure remains insufficient. On the other hand, we have good reason to expect a

proliferation of the studies that will treat these schools from different perspectives in

near future.

Keywords: Ottomans, Primary Education, S›byan Mekteps, Academic Research, Bib-

liography

Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

Mefail HIZLI

Özet

Osmanl›larda medreselerinin bir önceki basama¤›n› oluflturan s›byan mektepleri ör-

gün bir yap› içinde Cumhuriyet devrine kadar yaflam›fl kurumlard›r. Osmanl› co¤raf-

yas›nda kurulan medreselerin en az birkaç kat› kadar infla edilen mekteplerin en yo-

¤un oldu¤u bölge Anadolu idi. Bu mektepleri konu alan akademik araflt›rmalar son

dönemlerde artmaya bafllam›flt›r. Yöresel çal›flmalar biçiminde ele al›nmas› gereken

mektepler konusunda daha sa¤l›kl› bilgilere ulaflabilmek için arfliv, vakfiyeler ve mah-

keme sicillerinin mutlaka tetkik edilmesi gerekmektedir. Baflbakanl›k Osmanl› Arfli-

vi’ndeki muhtelif belgeler ile Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’ndeki vakfiyeler ve muhtelif

flehir mahkeme sicillerinin art›k kolayca ulafl›labilir olmas›, medrese konusunda oldu-

¤u gibi s›byan mektepleri konusundaki araflt›rmalar›n da giderek artmas›na zemin

haz›rlam›flt›r.

Osmanl› s›byan mekteplerinin tarihine ve iflleyifline dair son zamanlarda az say›da da

olsa lisansüstü tezlerin haz›rlanmas› bu konuda belirsiz ve eksik olan bilgilerimizi gide-

rek netlefltirmemize imkân tan›maktad›r. Çal›flmam›z›n sonunda yer alan bibliyograf-

yada da görülece¤i üzere, s›byan mekteplerini do¤rudan konu edinen araflt›rmalar›n

say›s› oldukça azd›r. Yap›lm›fl olan çal›flmalar›n içerikleri bir bütün olarak incelendi¤in-

de ise; Osmanl› s›byan mekteplerinin genel tarihi, sistemin iflleyifli, katalog tasnifleri,

mimari yap›s› vs. konulardaki bilgilerimizin halen yetersiz oldu¤u söylenebilir. Bunun-

la birlikte her geçen gün, yurtiçi ve yurtd›fl›nda mektepleri de¤iflik yönleriyle ele alacak

araflt›rma ve incelemelerin yap›laca¤›na dair ümidimiz giderek kuvvetlenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Osmanl›lar, ‹lk Ö¤retim, S›byan Mektepleri, Bilimsel Araflt›rmalar,

Bibliyografya

105Osmanl›larda ‹lkö¤retimin Tarihi

TAL‹D, X(12), 2008, M. H›zl›106