Osmanlı Devletinin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi

Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History o f

Turkish or Turkic

ACADEMIC JOURNAL

TARIH SAYISI

Turkish S tud ies Dergisi, ü ç ay d a b ir y ay m lan an u lu sla ra rasıh ak em li b ir dergidir. Turkish S tud ies D ergisfnde yay ın lan an tü m yazıların , dil, bilim ve h u k u k î aç ıd an b ü tü n

so ru m lu lu ğ u yazarla rına , yayın h ak la rı www.turkishstudies.net’e aittir. Y ayıncının yazılı izni o lm aksızın k ısm en veya tam am en h e rh an g i b ir şekilde basılam az,

çoğaltılam az. Yayın K uru lu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yay ın lam am ak ta se rbesttir. Dergiye gönderilen yazılar iade edilmez.

Dergide yer a lan yazıların dijital bask ı, grafik ta sa rım , DOI n u m a ra la rın ın a lınm ası ve u lu s la ra ra s ı indeslere tan ıtılm ası gibi işlem ler Alko Dijital B askı ve G rafik T asarım şirketi

ta ra fın d an ü c re t karşılığ ında yap ılm aktad ır. Dergide b asım k a ra rı a lm an yazıların sah ip leri yazıların ın ta sa rım , yaym ve in d ek s m asrafla rın ı Alko Dijital B askı ve Grafik

T asarım şirketine öderler.

Turkish Studies; BBSCO, DOAJ, ICAAP, Scientific Commons, M LA, ASOS, AM İR (Access to Mideast and Islamic Resources), Journal Directory, DJS (Dayang

Journal System), ULAKBIM indeksleri tarafından taranmaktadır.

ISSN: 1308-2140

¡ Vo l u me 9 / 1 W i n t e r 2 0 1 4

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Sahibi / Owner

Prof. Dr. Mehmet Dursun ERDEM

Yayınevi / Publishing House ALKO DİJİTAL BASKI MERKEZİ - GRAFİK TASARIM

EditorSibel ÜST

Editör Yardımcıları/Assistant EditorsÖ zgür AY-Ramazan BÖLÜK

H anife ALKAN-Mehmet B u rak ÇAKIN

Yayın Kurulu/Editorial BoardF a tm a S. KUTLAR OĞUZ - O rh an K. TAVUKÇU

Ali AKAR-Dursun Ali TÖKEL M. Vefa NALBANT-Caner KERİMOĞLU

Ü lkü ELİUZ-Mitat DURMUŞ Yavuz BAYRAM - İsrafil BABACAN

M ehm et D u rsu n ERDEM - T uncay BÜLBÜL C em alettin KÖMÜRCÜ

Danışma Kurulu/Board of AdvisoryA hm et BURAN- G ürer GÜLSEVİN

T u rg u t KARABEY-Mehmet AYDIN-Ramazan KORKMAZ

Genel Koordinatör/General CoordinatorYavuz BAYRAM

Kaynakça Sorumluları/Persons for Bibliography ProcessSüleym an K aan YALÇIN

M ura t ŞENGÜL - Veysel İb rah im KARACA Kadri H. YILMAZ

Yabancı Dil UzmanlarıM uham m et R aşit MEMİŞ - Y usuf AYDIN

Baskı Sorumluları/Persons for Print ProcessÖ zgür AY - Ö nder SEZER

Turkish StudiesInternational Periodical For th e Languages, Literature a nd H istory o f Turkish or Turkic

Volume 9 /1 Winter 2014

Dış Temsilciler Koordinatörü/General Coordinator of Foreign Editors

Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN

Dış Temsilciler/ Representative of Foreign Country

USAG erm anyGreeceJ a p a nN orway- Sw edishE nglandA lbaniaC en tra l A siaK azakhstanK yrgyzstanA zerbaijanU zbekstanHalab-Aleppo (Syria)Poland

Robert DANKOFFM arcel ERDAL-Zeki KARAKAYAF atih KEMİKY uu KURIBAYASHIB ern t BRENDEMOENFikret TURANXhemile ABDİUS eadet SHİKHİYEVAG ülnar KOKUBASOVAU lanbek ALİMOV-Osman KÖSEV usale MUSALİC abbar İŞANKULAhm et DEMİRTAŞÖ ztürk EMİROĞLU

Hakemler/ Referees

Prof. Dr. Marcel ERDAL F ran k fu rt UniversityProf. Dr. Han-woo CHOİ E u ras ia U niversityProf. Dr. B ern t BRENDEMOEN Oslo UniversityProf. Dr. Robert DANKOFF U nivercity Of ChicagoProf. Dr. W alter ANDREVS W ashington UniversityProf. Dr. A hat ÜSTÜNER Fırat Ü niversitesiProf. Dr. A hm et AKÇATAŞ U şak Ü niversitesiProf. Dr. A hm et BURAN Fırat Ü niversitesiProf. Dr. A hm et GÜNŞEN T rakya Ü niversitesiProf. Dr. A hm et T AŞĞIN Konya Ü niversitesiProf. Dr. Alev SINAR UĞURLU U ludağ Ü niversitesiProf. Dr. Ali AKAR M uğla Ü niversitesiProf. Dr. Ali S inan BİLGİLİ A ta tü rk Ü niversitesiProf. Dr. Ali YILDIRIM Fırat Ü niversitesiProf. Dr. A lim can İNAYET Ege Ü niversitesiProf. Dr. Asiye Mevhibe COŞAR K aradeniz Teknik Ü.Prof. Dr. A tabey KILIÇ Erciyes Ü niversitesiProf. Dr. Avni GÖZÜTOK A tatü rk Ü niversitesiProf. Dr. Cengiz ALYILMAZ A tatü rk Ü niversitesiProf. Dr. E rdoğan BOZ E skişeh ir O sm angazi Ü.Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK Ege Ü niversitesiProf. Dr. F ikret TURAN M ancester Ü niversityProf. Dr. Filiz KILIÇ Nevşehir Ü niversitesiProf. Dr. F u n d a TOPRAK Yıldırım Beyazıt Ü.Prof. Dr. G ürer GÜLSEVİN Ege Ü niversitesiProf. Dr. H. Dilek BATİ SLAM Ç ukurova Ü niversitesiProf. Dr. H. İb rah im DELİCE C um huriyet Ü niversitesiProf. Dr. H alûk H aru n DUMAN M arm ara Ü niversitesiProf. Dr. H asan AKAY S ak ary a Ü niversitesiProf. Dr. Hatice AYNUR Yıldız Teknik Ü niversitesiProf. Dr. Hatice ŞAHİN U ludağ Ü niversitesi

Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History o f Turkish or Turkic


Prof. Dr. İ. H akkı AKSOYAKProf. Dr. İb rah im TELLİOĞLUProf. Dr. İlh an GENÇProf. Dr. Kerime ÜSTÜNOVAProf. Dr. M ahm ut KAPLANProf. Dr. M ehm et AYDINProf. Dr. M ehm et TÖRENEKProf. Dr. M ehm et İNBAŞIProf. Dr. M ehm et M ehdi ERGÜZELProf. Dr. M enderes COŞKUNProf. Dr. M etin AKKUŞProf. Dr. M. M uhsin KALKIŞIMProf. Dr. M uhittin ELİAÇIKProf. Dr. M uhsine BÖREKÇİProf. Dr. M ukim SAĞIRProf. Dr. M ustafa UĞURLUProf. Dr. Nebi ÖZDEMİRProf. Dr. N urettin DEMİRProf. Dr. N urettin ÖZTÜRKProf. Dr. N uru llah ÇETİNProf. Dr. O. Kemal TAVUKÇUProf. Dr. O sm an YILDIZProf. Dr. Öcal OĞUZProf. Dr. Pervin ÇAPANProf. Dr. R am azan GÜLENDAMProf. Dr. S aad e ttin GÖMEÇProf. Dr. Songül TAŞProf. Dr. Şener DEMİRELProf. Dr. Y akup ÇELİKProf. Dr. Y aşar AYDEMİRProf. Dr. Zeki KARAKAYAProf. Dr. Zeki KAYMAZAss. Prof. Y uu KURIBAYASHI

Doç. Dr. A bdullah İLGAZİ Doç. Dr. A bdülhalim AYDIN Doç. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Doç. Dr. A hm et ŞİMŞEK Doç. Dr. A hm et YİĞİT Doç. Dr. A laattin KARACA Doç. Dr. A lparslan CEYLAN Doç. Dr. B ahir SELÇUK Doç. Dr. B ayram Ali KAYA Doç. Dr. Bekir ÇINAR Doç. Dr. B ü len t BAYRAM Doç. Dr. B ünyam in KOCAOĞLU Doç. Dr. Cafer ÇİFTÇİ Doç. Dr. C aner KERİMOĞLU Doç. Dr. Celal DEMİR Doç. Dr. E rcan AL KAYA Doç. Dr. E rdal ŞAHİN Doç. Dr. E rdoğan ERBAY Doç. Dr. E rh an AYDIN Doç. Dr. F a tm a AÇIK Doç. Dr. F a tm a S ab ih a KUTLAR Doç. Dr. G ül TUNÇEL

Turkish Studies

Gazi Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü.Dokuz Eylül Ü niversitesi U ludağ Ü niversitesi F atih Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü.A ta tü rk Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi S akarya Ü niversitesi Sü leym an Dem irel Ü. A ta tü rk Ü niversitesi K aradeniz Teknik Ü. Kırıkkale Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi E rzincan Ü niversitesi G irne A m erikan Ü. H acettepe Ü niversitesi H acettepe Ü niversitesi Pam ukkale Ü niversitesi A nkara Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi Sü leym an Dem irel Ü.Gazi Ü niversitesi M uğla Ü niversitesi Çanakkale Onsekiz Mart Ü. A nkara Ü niversitesi İnönü Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi Yıldız Teknik Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi G oethe U niversity Ege Ü niversitesi O kayam a U niversity

D um lup ınar Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi E rzincan Ü niversitesi S akarya Ü niversitesi M uğla Ü niversitesi Y üzüncü Yıl Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi A dıyam an Ü niversitesi S akarya Ü niversitesi Niğde Ü niversitesi Kırklareli Ü niversitesi S akarya Ü niversitesi U ludağ Ü niversitesi Dokuz Eylül Ü niversitesi Afyon Kocatepe Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi M arm ara Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi Erciyes Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi H acette Ü niversitesi GaziÜ niv er s itesi

International Periodical For the Languages, Literature and History o f Turkish or TurkicVolume 9 /1 Winter 2014

Doç. Dr. G üray KIRPIKDoç. Dr. H atice ŞİRİN USERDoç. Dr. H ikm et KORAŞDoç. Dr. H üseyin GÜFTADoç. Dr. İb rah im Halil TUĞLUKDoç. Dr. İsm ail TAŞDoç. Dr. M ehm et BEŞİRLİDoç. Dr. M ehm et ÇOGDoç. Dr. M ehm et D u rsu n ERDEMDoç. Dr. M ehm et GÜMÜŞKILIÇDoç. Dr. M ehm et KIRBIYIKDoç. Dr. M ehm et Naci ÖNALDoç. Dr. M ehm et Nuri GÖMLEKSİZDoç. Dr. M ehm et TEMİZKANDoç. Dr. M ehm et Vefa NALBANTDoç. Dr. M ehm et ZAMANDoç. Dr. M etin ARIKANDoç. Dr. Mevlüt GÜLTEKİNDoç. Dr. M uam m er Mete TAŞLIOVADoç. Dr. M uharrem DAŞDEMİRDoç. Dr. M uharrem DAYANÇDoç. Dr. M usa ÇİFÇİDoç. Dr. M ustafa AL KANDoç. Dr. M ustafa ÖZSARIDoç. Dr. M üm taz SARIÇİÇEKDoç. Dr. Nergis BİRAYDoç. Dr. N esrin T. KARACADoç. Dr. O sm an GÜNDÜZDoç. Dr. Salim ÇONOĞLUDoç. Dr. Sam i KILIÇDoç. Dr. Ş ab an DOĞANDoç. Dr. Ş ah in KÖKTÜRKDoç. Dr. T arık ÖZCANDoç. Dr. T uncay BÜLBÜLDoç. Dr. T u rgu t TOKDoç. Dr. T u rh a n ÇETİNDoç. Dr. Ü lkü ELİUZDoç. Dr. Ü lkü GÜRSOYDoç. Dr. Y aşar ŞENLERDoç. Dr. Yavuz BAYRAMDoç. Dr. Y unus BALCIDoç. Dr. Y usuf ÇETİNDAĞDoç. Dr. M ustafa ARSLANDoç. Dr. M ustafa GENÇ ERDoç. Dr. Nadir İLHANDoç. Dr. O sm an KÖSEDoç. Dr. S erkan ŞEN

Yrd. Doç. Dr. A bdullah KÖK Yrd. Doç. Dr. A bdullah ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Adem İŞCAN Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER Yrd. Doç. Dr. A hm et DEMİRTAŞ Yrd. Doç. Dr. A hm et GÜNDÜZ Yrd. Doç. Dr. A hm et T u ran SİNAN Yrd. Doç. Dr. Ali Em re ÖZYILDIRIM

Gazi Ü niversitesi Ege Ü niversitesi Niğde Ü niversitesi M ustafa Kemal Ü niversitesi A dıyam an Ü niversitesi Selçuk Ü niversitesi Ç ankırı K arateldn Ü. K aradeniz Teknik Ü niversitesi Nevşehir Ü niversitesi F atih Ü niversitesi Selçuk Ü niversitesi M uğla Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi Ege Ü niversitesi P am ukkale Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi Ege Ü niversitesi Niğde Ü niversitesi H itit Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi E sk işeh ir O sm angazi Ü.U şak Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi B alıkesir Ü niversitesi Erciyes Ü niversitesi P am ukkale Ü niversitesi B aşken t Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi B alıkesir Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi A bant İzzet B aysal Ü. O ndokuz Mayıs Ü.F ırat Ü niversitesi Nevşehir Ü niversitesi P am ukkale Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi K aradeniz Teknik Ü.Gazi Ü niversitesi Y üzüncü Yıl Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü.P am ukkale Ü niversitesi F atih Ü niversitesi P am ukkale Ü niversitesi A bant İzzet B aysal Ü.F ırat Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü.O ndokuz Mayıs Ü.

Niğde Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi G aziosm anpaşa Ü.Nevşehir Ü niversitesi Kilis 7 A ralık Ü niversitesi Ahi E vran Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi Yıldız Teknik Ü niversitesi



Yrd. Doç. Dr. Ali YILDIZYrd. Doç. Dr. A lpaslan OKURYrd. Doç. Dr. Alpay D oğan YILDIZYrd. Doç. Dr. A lptekin YAVAŞYrd. Doç. Dr. Aydın KIRMANYrd. Doç. Dr. Ayfer YILMAZYrd. Doç. Dr. B ayram ÇETİNKAYAYrd. Doç. Dr. Cafer GARİPERYrd. Doç. Dr. C ahit BAŞDAŞYrd. Doç. Dr. C üneyt AKINYrd. Doç. Dr. D u rsu n Ali TÖKELYrd. Doç. Dr. E b ru B u rcu YILMAZYrd. Doç. Dr. E krem AYANYrd. Doç. Dr. E rtu ğ ru l AYDINYrd. Doç. Dr. E sen DURMUŞYrd. Doç. Dr. F atih AYDINYrd. Doç. Dr. F atih USLUERYrd. Doç. Dr. Faysal O kan ATASOYYrd. Doç. Dr. Filiz ÇOLAKYrd. Doç. Dr. F u n d a KARAYrd. Doç. Dr. Galip GÜNERYrd. Doç. Dr. G ökhan ARIYrd. Doç. Dr. Halil ERDEMİRYrd. Doç. Dr. Halit KARATAYYrd. Doç. Dr. H aşan BAKTIRYrd. Doç. Dr. Hilmi DEMİRKAYAYrd. Doç. Dr. Huriye ALTUNERYrd. Doç. Dr. H üseyin DOĞRAMACIOĞLUYrd. Doç. Dr. H üseyin K ahram an MUTLUYrd. Doç. Dr. İb rah im KOPARYrd. Doç. Dr. İlyas YAZARYrd. Doç. Dr. İsm et ŞANLIYrd. Doç. Dr. Kadir GÜLERYrd. Doç. Dr. K ürşa t ÖNCÜLYrd. Doç. Dr. M. F atih KANTERYrd. Doç. Dr. M ehm et EKİZYrd. Doç. Dr. Mehmet SOĞUKÖMEROĞULLARIYrd. Doç. Dr. M esut TEKŞANYrd. Doç. Dr. M itat DURMUŞYrd. Doç. Dr. M urat KACIROĞLUYrd. Doç. Dr. M urat ÖZŞAHİNYrd. Doç. Dr. M usa Şam il YÜKSELYrd. Doç. Dr. M ustafa ARSLANYrd. Doç. Dr. M ustafa ERTÜRKYrd. Doç. Dr. M ustafa ÜSTÜNOVAYrd. Doç. Dr. M utlu DEVECİYrd. Doç. Dr. M uvaffak DURANLIYrd. Doç. Dr. M ücahit COŞKUNYrd. Doç. Dr. Nafı YALÇINYrd. Doç. Dr. Nedim BAKIRCIYrd. Doç. Dr. Nesime CEYHANYrd. Doç. Dr. N uru llah ULUTAŞYrd. Doç. Dr. O ğuzhan DURMUŞYrd. Doç. Dr. Öm er F a ru k SÖNMEZYrd. Doç. Dr. Ö nder SEZERYrd. Doç. Dr. Özgür AY

Turkish Studies

İs tan b u l Arel Ü niversitesi S akarya Ü niversitesi G az iosm anpaşa Ü niversitesi Çanakkale Onsekiz Mart Ü. O rdu Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi Afyon Kocatepe Ü niversitesi Sü leym an Dem irel Ü.M uğla Ü niversitesi Afyon Kocatepe Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü.İnönü Ü niversitesi M uğla Ü niversitesi Doğu A kdeniz Ü.F ırat Ü niversitesi K arabük Ü niversitesi TOBB Ü niversitesi E rzincan Ü niversitesi U şak Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi Erciyes Ü niversitesi A ksaray Ü niversitesi Celal B ayar Ü niversitesi A bant İzzet B aysal Ü. Erciyes Ü niversitesi M ehm et Akif Ersoy Ü.Niğde Ü niversitesi Kilis 7 A ralık Ü niversitesi Afyon Kocatepe Ü niversitesi A ta tü rk Ü niversitesi Dokuz Eylül Ü niversitesi E sk işeh ir O sm angazi Ü. D um lup ınar Ü niversitesi Kafkas Ü niversitesi A rdahan Ü niversitesi Niğde Ü niversitesi G aziantep Ü niversitesi Ç. O nsekiz M art Ü Kafkas Ü niversitesi Bozok Ü niversitesi U şak Ü niversitesi Ege Ü niversitesi Yıldırım Beyazıt Ü niversitesi M uğla Ü niversitesi U ludağ Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi Ege Ü niversitesi K arabük Ü niversitesi M elikşah Ü niversitesi Niğde Ü niversitesi G az iosm anpaşa Ü niversitesi M uş A lparslan Ü niversitesi T rakya Ü niversitesi G az iosm anpaşa Ü niversitesi U şak Ü niversitesi U şak Ü niversitesi

International Periodical For the Languages, Literature and History o f Turkish or TurkicVolume 9 /1 Winter 2014

Yrd. Doç. Dr. Özlem NEMUTLUYrd. Doç. Dr. Refika ALTIKULAÇ DEMÎRDAĞYrd. Doç. Dr. Rıdvan CANIMYrd. Doç. Dr. Salim ÇONOĞLUYrd. Doç. Dr. Sedat MADENYrd. Doç. Dr. Selim Hilmi ÖZKANYrd. Doç. Dr. Selma BAŞYrd. Doç. Dr. Sema ÇETİN BAYCANLARYrd. Doç. Dr. Sema ÖZHER KOÇYrd. Doç. Dr. Serdar UğurluYrd. Doç. Dr. Seval ŞAHİN GÜMÜŞYrd. Doç. Dr. Seyit Battal UĞURLUYrd. Doç. Dr. Sezai COŞKUNYrd. Doç. Dr. Sibel ÜSTYrd. Doç. Dr. Soner AKPINARYrd. Doç. Dr. Süleyman Kaan YALÇINYrd. Doç. Dr. Süleyman SOLMAZYrd. Doç. Dr. Şevkiye KAZANYrd. Doç. Dr. Şeyma BÜYÜKKAVAS KURANYrd. Doç. Dr. Tacettin ŞİMŞEKYrd. Doç. Dr. Tuba Işmsu İSEN-DURMUŞYrd. Doç. Dr. Tuğça Poyraz TACOĞLUYrd. Doç. Dr. Türkan GÖZÜTOKYrd. Doç. Dr. Yasemin MUMCU AYYrd. Doç. Dr. Yunus AYATAYrd. Doç. Dr. Zehra GÖREYrd. Doç. Dr. Zeki ÇEVİK

Dr. İlyas KARABIYIK Dr. Murat ŞENGÜL Dr. Nezir TEMUR

Celal Bayar Üniversitesi Aksaray Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Giresun Üniversitesi Giresun Üniversitesi Yüzüncü Yıl Üniversitesi Çukurova Üniversitesi Osmaniye Üniversitesi Sakarya Üniversitesi Mimar Sinan -GS Ü. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fatih Üniversitesi Yıldırım Beyazıt Ü. Eskişehir Osmangazi Ü. Fırat Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Mehmet. Akif Ersoy Ü. Ondokuz Mayıs Ü.Atatürk Üniversitesi TOBB Ekonomi ve Tek. Ü. Hacettepe Üniversitesi Karabük Üniversitesi Adnan Menderes Ü. Cumhuriyet Üniversitesi Selçuk Üniversitesi Ba lık e s ir Üniversitesi

Erzincan Üniversitesi Fırat Üniversitesi Gazi Üniversitesi



BU SAYININ HAKEMLERİ

Prof. Dr. İb rah im TELLİOĞLU Prof. Dr. M ehm et DEMİRYÜREK Prof. Dr. M ehm et D u rsu n ERDEM Prof. Dr. Sam i KILIÇ

Doç. Dr. A hm et YİĞİTDoç. Dr. Ali MEYDANDoç. Dr. Ali M urat AKTEMURDoç. Dr. D avut KILIÇDoç. Dr. G ül TUNÇELDoç. Dr. H. A hm et ARSLANTÜRKDoç. Dr. H. Sibel ÜNALANDoç. Dr. G üray KIRPIKDoç. Dr. H üseyin MUSMALDoç. Dr. İlhan EKİNCİDoç. Dr. İlyas GÖKHANDoç. Dr. İsm ail ARSLANDoç. Dr. M ehm et KÖÇERDoç. Dr. M ehm et ÇOGDoç. Dr. M urat YILDIZDoç. Dr. M ustafa AL KANDoç. Dr. Süleym an ÖZBEK

Yrd. Doç. Dr. A bdulm ecit MUTAFYrd. Doç. Dr. A hm et S erdar AYTAÇYrd. Doç. Dr. A hm et YURTSEVENYrd. Doç. Dr. Aydın BEDENYrd. Doç. Dr. Em re ÖZŞAHİNYrd. Doç. Dr. Eyüp ŞİMŞEKYrd. Doç. Dr. F a ru k DOĞANYrd. Doç. Dr. Fevzi RENÇBERYrd. Doç. Dr. Filiz ÇOLAKYrd. Doç. Dr. Halide ASLANYrd. Doç. Dr. Halil ÇETİNYrd. Doç. Dr. H üseyin KAYHANYrd. Doç. Dr. M ehm et EKİZYrd. Doç. Dr. M ehm et Sait DİLEKYrd. Doç. Dr. M uham m et GÖRÜRYrd. Doç. Dr. M uham m et Ali KÖROĞLUYrd. Doç. Dr. Nevzat TOPALYrd. Doç. Dr. N uru llah KARTAYrd. Doç. Dr. O ktay KIZILKAYAYrd. Doç. Dr. Özlem BAŞARIRYrd. Doç. Dr. Savaş SERTELYrd. Doç. Dr. Sibel ÜSTYrd. Doç. Dr. S u ltan M urat TOPÇUYrd. Doç. Dr. Şakir TURANYrd. Doç. Dr. T arık Tolga GÜMÜŞYrd. Doç. Dr. T ü rk an POLATCIYrd. Doç. Dr. U ğur KURTARANYrd. Doç. Dr. Zeki ÇEVİK

Dr. B ü len t DURGUN Dr. Ali ÖZKAN

O ndokuz Mayıs Ü niversitesi Hitit Ü niversitesiNevşehir Hacı B ek taş Veli Ü niversitesi F ırat Ü niversitesi

M uğla Sıtkı Koçm an Ü niversitesiNevşehir Hacı B ek taş Veli Ü niversitesiA ta tü rk Ü niversitesiF ırat Ü niversitesiGazi Ü niversitesiİs tan b u l M edeniyet Ü niversitesiA dnan M enderes Ü niversitesiGazi Ü niversitesiSelçuk Ü niversitesiO rdu Ü niversitesiNevşehir Hacı B ek taş Veli Ü niversitesi Balıkesir Ü niversitesi O ndokuz Mayıs Ü niversitesi Karadeniz Teknik Ü niversitesi Namık Kemal Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi Gazi Ü niversitesi

Balıkesir Ü niversitesiH arran Ü niversitesiÇ ankırı K arateldn Ü niversitesiAkdeniz Ü niversitesiNamık Kemal Ü niversitesiA ta tü rk Ü niversitesiKır İdareli Ü niversitesiŞ ırnak Ü niversitesiU şak Ü niversitesiA nkara Ü niversitesiÇ ankırı K arateldn Ü niversitesiÇ anakkale O nseldz M art Ü niversitesiNiğde Ü niversitesiA ta tü rk Ü niversitesiGazi Ü niversitesiG ü m ü şh an e Ü niversitesiNiğde Ü niversitesiY üzüncü Yıl Ü niversitesiKafkas Ü niversitesiİnönü Ü niversitesiT unceli Ü niversitesiYıldırım Beyazıt Ü niversitesiErciyes Ü niversitesiD um lup ınar Ü niversitesiM ersin Ü niversitesiÇ ankırı K arateldn Ü niversitesiK aram anoğlu M ehm etbey Ü niversitesiBalıkesir Ü niversitesi

Ulş. Okl. K.lığı İzmir Ü niversitesi



Editörden..

Turkish StudiesIn terna tiona l Periodical For th e L anguages, L itera ture a n d H isto ry o f T u rk ish or Turkic

Volum e 9 /1 W inter 2 0 1 4

İÇİNDEKİLER/CONTENTS

KIRIM-SİVASTOPOL ÜSSÜ VE KARADENİZ RUS FİLOSUNUN PAYLAŞIM SORUNU

THE BA SE OF CRIMEAN-SEBASTOPOL AND THE SH AREISSU E BLACKSEA RUSSIAN FLEET

Halil AKMAN 1-20

TARİH ÖĞRETİMİNDE HATIRATLARIN KULLANIMININ TARİHSEL EMPATİ BECERİSİNE ETKİSİ

THE EFFECT ON HISTORICAL EMPATHY SKILL USING OF MEMOIRS INH ISTORY TEACHING

Ali ALTIKULAÇ A.Kürşat GÖKKAYA

21-35

UKKİIA ŞEHRİ VE KATİPLER UKKEA CITY AND SCRIBES

Nursel ASLANTÜRK 37-42

BİR OSMANLI MÜDERRİSİNİN İCÂZETNÂMESİ VE TARİHÎ KAYNAK DEĞERİ ÜZERİNE BAZI MÜLAHAZALAR

SOME ACCOUNTS ABOUT A N IDJÂZET-NÂME BELONGING TO AN OTTOMAN SCHOLAR AND ITS HISTORICAL RESOURCE VALUE

Talip AYAR 43-62

‘POZiTiF OZGURLUK’UN ZORUNLU PATERNALiZMi THE N ECESSARY PATERNALISM OF POSITIVE FREEDOM’

Hiiseyin BAL63-75



XVI. YÜZYIL SONLARINDA ÇILDIR EYÂLETİ KENTLERİ'NİN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMU: ASPİNZA ÖRNEĞİ

THE SOCIO-ECONOMIC SITUATION OF CHILDIR PROVINCES A T THE END OF THE X V I CENTURY: ASPINDZA CASE

Shota BEKADZE 77-95

İLK OSMANLI FRANSIZ İLİŞKİLERİ, HAÇLILAR İLE MÜCADELELER VECEM SULTAN OLAYI

THE FIRST OTTOMAN-FRENCH RELATIONS, STRUGGLES WITH THE CRUSADERS AND CEM SULTAN EVENT

Ismail CERAN 97-117

KÖY ENSTİTÜLERİNİN AÇILMASI VE DİCLE KÖY ENSTİTÜSÜ OPENING OF VILLAGEINSTITUTES AND DİCLE VILLAGEINSTITUTE

Ercan ÇAĞLAYAN119-132

ANADOLU’DA KAPIYA KATRAN SÜRME VAK’ALARI: KONYA ŞER’İYE SİCİLLERİ IŞIĞINDA HUKUKÎ, KÜLTÜREL VE TOPLUMSAL BOYUTLARI

(1645-1750)INCIDENTS OF SMEARING TAR ON DOORS IN ANATOLIA: JURIDICAL,

CULTURAL AND SOCIAL ASPEC TS IN THE LIGHT OF KONYA RELIGIOUS COURTS RECORDS (1645-1750)

Cemal ÇETİN133-156

SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE SELANİK-MANASTIR, SELANİK-İSTANBUL DEMİRYOLLARI GÜZERGÂHLARINDA İŞLETİLEN

MADENLERMINES WOKED OUT ALONG THE R A ILW AY OF SALONICA -BITOLA AND SALONICO-ISTANBUL AND GIVEN MINE CONCESSIONS IN THE PERIOD

OF SULTAN ABDULHAM ITII Ibrahim YILMAZ ÇELİK

Sevim ERDEM 157-184

Turkish StudiesInternational Periodical For th e Languages, Literature and H istory o f Turkish or Turkic


SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE MUŞ VE ÇEVRESİ M USH AND ITS AROUNDS IN THE PERIOD OF SELJU KS

Mithat ESER 185-207

İLKÖĞRETİM DERGİSİNİN TÜRK EĞİTİM TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ (1939-1966)

THE PLACE AND IMPORTANCE OF ELEM ENTARY EDUCATION JOURNAL IN TURKISH EDUCATION H ISTO RY (1939-1966)

Mustafa GÜÇLÜ209-219

PEACEFUL EFFORTS O F OTTOMAN STATE AMONG THE EAST AND SOUTHEAST ANATOLIAN NOMADIC TRIBES

DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU'NUN GÖÇEBE AŞİRETLERİ ARASINDA OSMANLI DEVLETİNİN BA R IŞ ÇABALARI

Yakup KARAT AŞ 221-234

COĞRAFYA ÖĞRETMEN ADAYLARININ STRES KAYNAKLARI THE SOURCES OF ST R E SS FOR CANDIDATE TEACHERS OF

GEOGRAPHY Mehmet Fatih KAYA

Mehmet DEĞERLİYURT M. Yasir AYDOĞMUŞ

Recep AKSU Ercan TÜRKMEN

235-257

RUS GENERAL MAYEWSKİ’NİN RAPORUNA GÖRE VAN-BİTLİS VİLAYETLERİNDE ERMENİLERİN SOSYAL-DİNİ YAPISI VE ERMENİ

MESELESİNİN GELİŞİMİDEVELOPMENT OF ARM ENIAN MATTER AND SOCIAL-RELIGIOUS

STRUCTURE OF ARM ENIANS IN THE PROVINCES OF VAN-BITLIS BASED ON THE REPORT B Y R U SSIAN GENERAL MA YEW SKI

Davut KILIÇ259-269



SULTAN II. MUSTAFA SALTANATINDA EDİRNE SARAYI: 1696-1698 HAREM TAMİRATLARI

THE EDİRNE PALACE IN THE REIGN OF SULTAN MUSTAFA II: MAINTENANCE W ORKS IN THE IMPERIAL HAREM, 1696-1698

Murat KOCAASLAN H. Ahmet ARSLANTÜRK

271-312

DÂVET ADAMLIĞINDAN DEVLET ADAMLIĞINA: SÂBİT DÂMOLLA FO RM BEING A N INVITER TO B E A STATESMAN: SAÂBÎT DÂMOLLA

Nur Ahmet KURBAN313-325

POPULATION DISTRIBUTION BY GEOMORPHOLOGICAL UNITS INYALOVA

YALOVADA NÜFUSUN JEOMORFOLOJİK BİRİMLERE GÖRE DAĞILIŞISümeyra KURT

Himmet HAYBAT 327-336

TÜRK ALP GELENEĞİNİN ORTAÇAĞ ANADOLU TASVİR SANATINAYANSIMALARI

REFLECTIONS OF TURKISH ALP TRADITION TO MEDIEVAL ANATOLIANDEPICTED A R T

Savaş MARAŞLI337-355

ŞERİYYE SİCİLLERİNE GÖRE XVIII. YÜZYILDA BURSA EVLERİ VE KULLANILAN EŞYALAR

ACCORDING TO ŞERİYYE REGISTERS, B U R SA ’S HOM ES AND USED THINGS IN 18TH CENTURY

Rafet METİN 357-366



BEYŞEHİR’DE MOĞOL EMİRİ İSMAİL AĞA DÖNEMİNE AİT FARSÇA-ARAPÇA SANDUKALAR

PERSIAN-ARABIC SARCOPHAGUS’ FROM MONGOLIAN EMIR ISMAIL AGA PERIOD IN BEYŞEHİR

Ibrahim KUNT Hüseyin MUŞMAL

Mustafa ÇETİNASLAN 367-386

HAKİMİYET-İ MİLLİYE GAZETESİNDE BÜYÜK TAARRUZ THE GREAT ATTACK ON HAKİMİYET-1 MÎLLÎYE NEWSPAPER

Mustafa MÜJDECİ387-408

TEREKE KAYITLARININ GÜVENİLİRLİĞİ VE KADILARIN MİRASTAN MAL KAÇIRMA YÖNTEMLERİ

THE RELIABILITY OF PROBATE RECORDS AND HERITAGE OF MUSLIM JUDGES SMUGGLING METHODS

Gülser OĞUZ409-426

TOKAT SANCAĞINDA ERMENİ OLAYLARI (1890-1900) ARMENIAN EV E N TSIN THE SANJAK OF TOKAT (1890-1900)

Abdullah ÖZDAĞ427-438

ÇOK PARTİLİ DÖNEMDE DOĞU ANADOLU’DA SEÇİMLERE BİR ÖRNEK AĞRI (KARAKÖSE) SEÇİMLERİ (1946-1960)

IN THE MULTIPARTY ERA A N EXAMPLE TO THE EASTERN ELECTIONS AĞRI (KARAKÖSE) ELECTIONS

(1946-1960)Mehmet PINAR

439-460



KIBRIS’IN GELECEĞİ KONUSUNDA MENDERES-BOYD GÖRÜŞMELERİ THE MENDERES-BOYD MEETING ON CYPRUS’ FUTURITY

Serdar SAKİN461-483

ERMENİ TERÖR ÖRGÜTÜ TAŞNAKSÜTYUN’UN 1918 -1 9 2 0 YILLARINDA GÜNEY KAFKASYA VE YUKARI KARABAĞ’DA YAPTIĞI KATLİAMLAR

M A SSAC RES OF DASCHNAKZOUTIOUN TERRORIST ORGANIZATION IN SOUTH CAUCASIA AND NAGORNO-KARABAKH IN THE YEARS OF 1918-

1920 Sevinç SEYİDOVA

485-494

BALIKESİR BURHANİYE’DE AĞACIK KÖYÜ CAMİ VE TASVİRLERİ BALIKESİR IN BU RH ANYE AĞACIK VILLAGE MOSQUE AND DEPICTIONS

Halil SÖZLÜ 495-508

b OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE HANLAR BÖLGESİ’NİN MİMARİ VE İKTİSADİDÖNÜŞÜMÜ

THE ARCHITECTURAL AND ECONOMIC TRANSFORMATION OF THE DISTRICT OF INNS FROM THE OTTOMAN EMPIRE TO THE PRESENT

Özcan ŞABUDAK509-520

TÜRKİYE-BALKAN ÜLKELERİ EĞİTİM İLİŞKİLERİ (ATATÜRK DÖNEMİ) TURKEY- THE BALK AN COUNTRIES EDUCATIONAL RELATIONS

(ATATÜRK ERA)Mustafa ŞAHİN

521-536

GİRESUN MÜZESİ’NDE BULUNAN OSMANLI DÖNEMİNE AİT BİR GRUP TILSIM MÜHÜR

A GROUP SEAL TALISM AN OF THE OTTOMAN PERIOD FOUND IN GİRESUN MUSEUM

Şerife TALİ 537-554


Volume 9/1 Winter 2014

BM ÇÖZÜM PLÂNLARINA GÖRE KIBRISTA KURULMAK İSTENEN FEDERASYONUN EKONOMİK YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

THE ECONOMIC STRUCTURE AND CHARACTERISTICS OF THE FEDERATION DESIRED TO B E ESTABLISHED IN CYPRUS ACCORDING

TO THE SETTLEMENT PLANS OF THE UN Soyalp TAMÇELİK

555-586

CAUCASIAN UNION PARTY AND ITS FOUNDATION IN THE EARLY 20TH CENTURY IN AZERBAIJAN

20. YÜZYIL BAŞINDA AZERBAYCAN'DA KAFKAS İTTİHAD FIRKASI VEKURULUŞU

Coşkun TOPAL 587-594

OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDE MÜREBBİYELİK M ÜESSESESİ

G OVERNESS INSTITUTION DURING THE LATE OTTOMAN EMPIRECafer ULU595-610

TAŞNAKSÜTYUN ERMENİ TERÖR ÖRGÜTÜ’NÜN 1 914-1920 YILLARI ARASI DOĞU ANADOLU VE KAFKASYA’DA YAPTIĞI KATLİAMLAR

M A SSAC RES OF DASCHNAKZOUTIOUN TERRORIST ORGANIZATION IN THE E A ST ANATOLIA AND CAUCASIA IN THE YEARS OF 1914-1920

Ramazan USLU 611-622

SIFFÎN SAVAŞI VE TARİHİN GİZLEDİĞİ BİR GERÇEK; ALİ MUÂVİYEMÜTAREKESİ

SIFFÎN WAR A N D A TRUTH HIDDEN B Y HISTORY; CALIPH HZ. ALI- M U AW IYAH TRUCE Hasan YAŞAROĞLU

623-635



XVI. YÜZYILDA KONYA KAZASINDA SU DEĞİRMENLERİ VE BEZİRHANELER

THE W ATER MILLS AND BEZIRHANES IN KONYA KAZA IN XVI.CENTURY

Doğan YÖRÜK637-655



Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History o f Turkish or Turkic Volume 9/1 Winter 2014, p. 595-610, ANKARA-TURKEY"

OSMANLI DEVLETÎ’NİN SON DÖNEMİNDE MÜREBBİYELİKMÜESSESESİ*

C afer ULU"

ÖZET

19. yüzyılda yoğun bir şekilde başlayan Batı m erkezli ıslahat çalışm aları, O sm anlı top lu m u n u n da B atılılaşm asına ve Batı etkisine girm esine neden olm uştur. Bu etkiden söz edilirken genel olarak Avrupa kastedilse de F ran sa eğitim, devlet teşkilatı, s an a t ve diğer a lan la rda O sm anlı top lum unu d ah a çok etkilem iştir. Batılı ta rzda eğitim alm a isteği bir sü re so n ra onlar gibi yaşam a, giyinme ve ko n u şm a çabası haline dönüşm üştü r. Devletin ve halk ın b u çabası, top lum da son radan görmelik o larak algılanm akla birlikte, çocuklarının doğuştan bir Avrupalı gibi yetişm e gayretlerinin önüne geçememiştir. B unu sağlam ak için ise belirli bir m ali güce u la şan kişiler küçük yaşlarından itibaren çocuklarını, Avrupalı ve genellikle Fransız bir dadının veya m ürebbiyenin eline teslim etm işlerdir. Mürebbiyeler, beyinleri bom boş olan çocukları kendi inanç ve düşüncelerine göre eğitmişler b u n u n y an ında kendi dillerini de k u su rsu z bir şekilde öğretmişlerdir. İlk b ak ış ta problem gibi görünm eyen bu du ru m zam anla b a ş ta çocuklarda d ah a so n ra ise ailelerinde toplum değerlerinden uzaklaşm alarına neden olm uştur. Bu d a o dönem in toplum yapısı d üşünü ldüğünde bir takım bozulm a y a da kopuşlarla sonuçlanm ıştır. Dönemin aydınları b u d u ru m u gerek k itap larında gerek h a tıra tla rında gerekse rom an ve hikâyelerinde işlem işlerdir. Bu açıdan b ak an devrin yazarçizerleri yeri geldiğinde m ürebbiyeleri eleştirm işlerdir. Birinci D ünya Savaşı’n a gelindiğinde m ürebbiyeler k o n u su n u devlet ele atm ış ve onları zararları ve güvensizlikleri tem elinde sıkı takip a ltına almıştır. H atta öyle bir zam an gelm iştir ki ülke içinde yer değiştirm elerine, is tisnalar dışında, izin dahi verilmemiştir.

Anahtar Kelimeler: Mürebbiye, Batılılaşm a, O sm anlı eğitim sistem i, I. D ünya Savaşı

GOVERNESS INSTITUTION DURING THE LATE OTTOMANEMPIRE

ABSTRACT

Starting to be carried out in the 19th century, the occidental reform s also caused O ttom an society to be w esternized an d get im pressed from the West. Even though it w as Europe th a t is m entioned while talking about th is effect, France is the prim ary sta te th a t h ad

*Bu m akale C rosscheck sistem i ta ra fın d an taranm ış ve bu sistem sonuçlarına göre o rijina l b ir m akale olduğu tespit edilm iştir.** Yrd. Doç. Dr. Namık Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: cfrulıı(S)gmail.com

596 Cafer ULU

influence on Ottoman society with regards to education, state organization, art and other areas. After a while, the demand for receiving education in western style turned into an effort of living, dressing and speaking like them. As it was seen as ignorantness this attitude of the government and the community, the efforts for raising children as if they are native Europeans could not be prevented. And for providing this, people with financial power hired European and especially French nannies or governesses for their children by their tender ages. Governesses educated the children who are ready to learn anything, in accordance with their beliefs and notions, and taught their own languages to these children perfectly. Not seeming as if a problem at first; with this, the families and especially the children started to be alienated from the social values. Considering the social structure of that era, this resulted in some social deteriorations and disengagements.The intelligentsia of the period treated this either in their books or in their novels and stories and they criticized the governesses when appropriate. Government handled the subject of governesses and followed them closely with regards to harm s they gave and their undependability. Moreover, the government did not even give permission for them to change their places in the country with only some exceptions.

Key Words: Governess, Westernization, The system of Ottoman education, World War I

Giriş

Türk eğitim tarihinde özel eğitim veren eğiticiler önemli bir yere sahiptir. İlk zamanlar yerli eğitmenlerden oluşan bu kişiler, Tanzimat'tan itibaren yabancılardan seçilmeye başlanmıştır. Yerli eğitmenlerin yerini alan bu eğitmenlere genel olarak "mıırcbbiyc" denilmiştir. Temelde Batı tarzında eğitim aldırmak için tutulan bu mürebbiyeler, Avrupa devletleri arasında Osmanlı Devleti'nin siyasî, askerî ve ekonomik bakımdan ilişki kurduğu ilk devletlerden olan Fransızlardan tercih edilmiştir.

Türk-Fransız ilişkileri, 1525'te Fransa Kralı I. François'in Almanya'ya karşı yardım istemesi üzerine başlamıştır. Aynı yıllarda Fransız elçisi Frangipani'nin İstanbul'a gelmesiyle diplomatik ilişkiler resmen başlamıştır.1 İki ülke ilişkileri her geçen dönem artmış, Fransızlar için gümrük vergileri oldukça düşürüldüğünden, Osmanlı denizlerindeki Fransız gemilerinin sayısı artmış; Fransız tüccarlan ve mallan Osmanlı topraklannın en ücra köşelerine kadar yayılmıştır.2

Osmanlıda genel anlamda Avrupa etkisinin artmasında, reform çalışmalan yapmak üzere başta Fransa olmak üzere Avrupa'dan getirilen uzmanların büyük etkisi olmuştur. Bunlardan babası Macar asıllı aristokrat bir Fransız olan Baron de Tott (Osmanlı belgelerinde Tott Beyzade), Osmanlı Devleti'nde orduda ıslahatlar yapmak üzere uzmanlarla birlikte gelmiştir. Beraberinde teknik ve askerî alanlara ait pek çok Fransızca kitabı getirmiştir. Bu kitaplan hem mühendishanede hem de askerlerin eğitiminde kullanmıştır. Ayrıca bu askerî okullarda Fransızca zorunlu ders olarak okutulmaya başlanmıştır.3

1 Adnan Şişman, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı devletinde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Atam Yay., Ankara 2006, s. 98.2 Ali İlhan Bağış, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler, Turhan Kitabevi, Ankara 1983, s. 5-6.3 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt 5, Ankara 1994, s. 67



Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Mürebbiyelik M üessesesi 597

Tott'tan sonra eğitim amacıyla birçok Fransız'ın Osmanlı Devleti'ne gelmesi, bir süre sonra toplumun tepkisine neden olmuştur. Fransa ile çok sıkı ilişkileri olan Sadrazam Halil Hamit Paşa muhaliflerin de tesiriyle önce azledilmiş, daha sonra Bozcaada'da "sadareti zamanında görevini kötüye kullanarak halka zulmettiği"’ gerekçesiyle öldürülmüştür. Ölümünden sonra tüm emlak ve iradı da müsadere edilerek satılmıştır4 Halil Hamit Paşa her ne kadar Fransız hayranlığından dolayı eleştirilmişse de Paşa'nın yenilikçi fikirleri III. Selim'in "Nizam-ı Ccdid" teşkilâtına kaynaklık etmiştir. Yine III. Selim onun yenilikçi özelliğine izafeten Halil Hamit Paşa'nın damadı İzzet Mehmet Paşa'yı sadrazam yapmıştır.

Batılılaşma konusunda, yenilikleri daha düzenli ve kurumsal hale getirmesi bakımından III. Selim'in nadide bir yeri vardır. Daha şehzade iken Fransa Kralı XVI. Louis ile mektuplaşacak derecede Fransa'yla -doğal olarak Bayıyla-ilişkilerini ilerletmiştir. III. Selim'in bu denli Fransa sempatisine sahip olması annesinin Fransız asıllı olmasına ve gördüğü eğitime bağlanmaktadır.5

1839 Tanzimat Fermam'ndan sonra Fransa, Osmanlı coğrafyasında kendi dil ve kültürünün yayılıp gelişmesine büyük önem vermiş, 20. yüzyılda ise bunu sistemli hale getirmiştir. Bu çalışmalarını kültürel, sosyal kuruluşlar ve okullarla desteklemiştir. Fransız seyyah Maurice Pemot; 1911 yılı Aralık ayında Paris'te “Şarkta Fransız Menfaatlerini Savunma Komitesi” adında bir örgütün kurulduğunu, bu komitenin bütün vasıtaları kullanarak Fransa'nın menfaatlerini ayakta tutmak ve geliştirmek için çalıştığını ifade etmiştir.6 Bu amaçlarla pek çok eğitimci gönderilmiş, birçok Fransız eğitim ve yardım kuruluşu faaliyet göstermiştir.

Osmanlı topraklarında açılan Fransız eğitim ve yardım kuruluşlarının hedefi, ilk dönemlerden itibaren Fransız dilinin, kültürünün etkisini artırmak ve Fransa'nın gücünü ve büyüklüğünü göstermekti. Bunun en açık ifadesini Fransa Eğitim Bakanı Jean Victor Dury yapmıştır. Fransa Islahat Fermanı üzerinden 10 yıl geçmesine rağmen Babıâlinin ülkede ciddi ıslahatlar yapmadığını ileri sürerek 22 Şubat 1867'de bir muhtıra vermiştir. Muhtırada, Şarkta Fransa'nın menfaatleri olduğu ve bu menfaatleri gerçekleştirmek için Batı medeniyetini Osmanlıya sokmak gerektiğini, bunun da eğitim yoluyla olacağını belirtmiştir. Bunu sağlamak için Hıristiyanlar tarafından açılan okulları teşvik ve bu okullara yardım edilmesi gerektiği vurgulanmıştır.7 Bu yaklaşım tarzı Fransız okullarının gerçek amaçlarını ifade etmiştir. Bu durum II. Abdülhamit devri Maarif Nazırlarından Ahmet Zühdü Paşa'nın, Osmanlı topraklarında bulunan yabancı okullar hakkında 1311/1894 tarihinde kaleme alınmış raporunda da yer almıştır. Ahmet Zühtü Paşa raporunda, bu okulların Osmanlı coğrafyasında bir ağ gibi dört bir tarafa nasıl dağıldığını, politikalarını, öğrenci sayılarını, kuruluş şekillerini incelemiştir. Ayrıca ruhsatlı ve ruhsatsız ne kadar ecnebi ve gayrimüslim okullarının olduğunu, bunların ne suretle tesis olunmağa başladığını, devlet ve milletçe melhuz zararların tahdit edilmesi için ne gibi tedbirlere başvurulması gerektiğini kaleme almıştır. Yabancı okulların öğrenceleri etkileyerek, siyasî maksatlarına ulaştıkları tespiti yapılan raporda, Fransız okullarına da özel bir yer ayrılmıştır. Fransızların ruhsatlı veya ruhsatsız olarak açtıkları Fransız politikasına tabi ve Katolik okullar sayesinde Fransa'nın nüfuzunun diğer devletlerden ziyade ve "te'sirat ve tesvilatının fcvka'lade" olduğu belirtilmiştir.8

4 Mustafa Akkuş, Halil Hamit Paşa nın Hayatı Islahatı ve Islahatına Ulemanın Tavrı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilimdalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İsparta 2001, s. 57-58.5Halil Erdemir, “Batılılaşma Sürecinde Fransa Etkisi”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 14, s.l 148.0 Şişman, a.g.e, s. 102.7 İhsan Sungu, “Galatasaray Lisesinin Kuruluşu”, Belleten, (Cumhuriyetin Yirminci Yıldönümü Münasebetiyle-Özel Sayı), Cilt 7, Sayı 28, Ankara 1943, s. 317; Necdet Sevinç, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yay., İstanbul 2002, s. 49.8 Raporun tam meni için bkz. Atilla Çetin, “Maarif Nazın Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkında Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı 10-11, 1982, s. 189-220.



598 Cafer ULU

1. Osmanlı Eğitim Sisteminin Batılılaşması ve Fransa’nın Etkisi

19. yüzyıla kadar Osmanlı halkı "Dar ül-cihad" veya "diyar-ı küfr” olarak nitelendirdiği Batıkların kültür ve dillerine ilgi göstermemiştir. Bu yüzden devletin tercüme işlerini bile ilk zamanlar Rumlar üstlenmiştir.9 Batı dillerini öğrenmeye "tenezzül" eden yeterince Türk olmadığı için, Rum tercümanlar bu konuda tam bir saltanat kurmuşlardır. Tercümanlık Rumlar arasında babadan oğula veya yakın akrabalara devredilen bir meslek halini almıştır. Osmanlı Devleti'nin zayıflamaya başlaması ve milliyetçilik akımlarının yükselişe geçip, azınlıklarla sorunlar çıkmaya başlayınca Bab-ı Alî bir tercüme odası açmıştır. Böylece burada Fransızca eğitimi resmen başlatılarak tekel haline dönüşen tercüme ve dil eğitimi diğer milletlerce de alınmıştır. Tercüme Odası'nda dünyaca ünlü dilciler ders vermiştir. Bunların en ünlülerinden ikisi İngiliz Redhouse ve Fransız Georges Sardou'dur. Tercüme odası 1871 yılına kadar faaliyetlerini sürdürmüş ve bundan sonra Dışişleri Bakanlığı'na bağlı bir büro haline getirilmiştir.111

Eğitim alanında Batılılaşma, batılı müşavir ve eğitmenler desteğinde açılan Avrupa tarzı askerî okullarla başlamıştır. Bu okullarda Fransızca ve İngilizce gibi Batı dilleri de öğretilmeye başlanmıştır. Buralardan mezun öğrenciler, Avrupa okul ve üniversitelerine gönderilmiştir. Avrupa'da eğitim alan öğrenci ve aydınlar, oraya gidip gelen bürokratlar her açıdan Avrupa'daki gelişmelerin Osmanlıya aktarılmasında etkili olmuştur. Ayrıca Bab-ı Ali'de Reşid, Ali ve Fuad Paşalar gibi Batı yanlısı devlet adamlarına görev alması Osmanlıda görülen Batılı hayranlığını hızlandırmıştır.11

19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Fransızca, bürokrasiyi adeta esir almaya başlamış ve aristokratlar bilmedikleri ya da az bildikleri bu dile ait deyimleri kullanmak için yarışır hale gelmişlerdir. Bürokratlar neredeyse her cümlenin arasına Fransızca deyim ve sözcükler, sıkıştırmayı maharet saymışlardır. Vapurlarda, trenlerde, tünelde12, Cadde-i Kebirde13, büyük mağazalarda, ünlü terzihanelerde, Batının moda gazeteleri satılan kitapçı dükkânlarında Fransızcadan başka bir dil kullanmak ayıplanır hale gelmiştir. Çocuk kıyafeti satılan dükkânlardan birahanelere kadar Fransızca konuşulur hale gelmiştir. Örneğin “Yani” Birahanesinde : «Un bock!» demeyenin önüne bira bardağı konulmaz hale gelmiştir.14

Devlet adamları ve aydınlar işi daha da ileriye götürmüşlerdir. Örneğin, Osmanlı Devleti'nin ilk Hariciye Nazırı olan Akif Paşa, "mesail-i politikiye" gibi Farsça kurallı ama Fransızca kelimeler içeren tamlamalar türetmiştir. Yine nazır yerine "münistraca" deyimini kullanmıştır.15 Ayrıca nation, liberte, civilization gibi Fransızca kelime ve kavramlar aynen alınmıştır. Bu dili öğrenenler de Batı edebiyatının ürünlerini çevirmeye başlamışlardır. 1859'da Yusuf Kâmil Paşa, Fenelon'un Telemaque'sini; sonra Şinasi La fontaine, Racine ve Lamartine'inden çeşitli eserler çevirmiştir. Münif Paşa Voltaire ve Fenelon çevirileri yapmıştır.16 Bir süre sonra Numûne mekteplerindeki müdür ve öğretmenlerin Fransızca konuşmaya muktedir olmaları şart koşulmuş ve bazı iptidai mekteplerde de Fransızca ders olarak okutulmaya başlanmıştır. Ayrıca ders aralarında çocuklarla sohbet etmek üzere iyi Fransızca bilen mürebbiler tayin edilmiş ve teneffüsler esnasında ve oyunlarda Fransızca konuşulması talimatı

9 Sakız'lı Rum Panayoti Nicoussios Mamonas Sadrazam Fazıl Ahmet Paşa tarafından 1669'da Divan-ı Hümayun Baş Tercümanlığı'na atamıştır. Cengiz Orhonlu, "Tercüman", İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, s.176-177; Cahit Bilim, Tercüme Odası, OT Ahi, Sayı 1, Ankara, Haziran 1990, s. 30.10 Bilim, a.g.m, s. 39.11 Cemil Meriç, Bir Facianın Hikayesi, Ümran Yay., İstanbul 1981, s. 122.12 Galata ve Beyoğlu’nu birbirine bağlayan ve 1874’te hizmete giren taşıma sistemine verilen isim.13 Tünel ile Taksim Meydanı arasında uzanan ve Türkiye'nin en ünlü caddelerinden biri.(İstiklal Caddesi)14Semıed Muhtar Alus, “Enstitütrisler, Mürebbiyeler”, İstanbul Ansiklopedisi, Koçu yay., İstanbul 1968,s. 5127-5129 15 A. Hamdi Tanpmar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1967,s. 79.10 İlber Ortaylı, Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, İstanbul 2007, s. 14-17.




verilmiştir. 17Zamanla Fransızca, İstanbul'daki üst sosyete arasında en gözde yabancı dil haline gelmiştir.

Türk eğitiminin en önemli değişiminin yaşandığı 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi18 Batılılaşma temelinde hazırlanmıştır. Bu nizamnameyle eğitimde yeni bir örgütlenmeye gidilerek Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuştur. Bu süreçte azınlık ve yabancı okulları "özel okul" olarak tanımlanmıştır. Bu okulların dönemine göre teknik imkânları ve eğitim düzeyleri yüksek olduğu gibi diğer okullara nazaran başarıları da iyi durumdaydı. Bunu gören Osmanlı toplumu kendi çocuklarının da bu okullarda eğitim almasını istemiştir. İmkân ve eğitim düzeyleriyle dikkat çeken bu misyoner okullarına ilk zamanlar Müslüman çocukların gitmesi yasak olmasına rağmen bazı aileler çeşitli yöntemlerle çocuklarını bu okullara göndermiştir. Örneğin II. Abdülhamit dönemi Selanik Valilerinden Tevfık Bey'in eşi Naciye Neyyal çocukluğunda Çamlıca'da bulunan Fransız okuluna gitmiştir. Annesi bu durumun etraftan öğrenilmesini engellemek için Naciye'ye bir "nam-ı müstear" -sahte isim- koymayı düşünmüştür. Ayrıca Osmanlı'da çeşitli yerlerde açılan Fransız okullarına Kürt ve Çerkez ailelerin de çocuklarını gönderdikleriyle ilgili bilgiler mevcuttur. 19

Kiliselere bağlı olarak gelişen okullar, sosyal kuruluşlar ve devletin de isteği ile Fransızcanın öğretildiği bu tür okullar, Fransa ve Fransızca hayranı bir toplum oluşmasına yardımcı olmuştur. Toplum hayatında görülen bu hayranlık, konuşma diline de sirayet etmiş ve şimendifer, motor, traktör, valör gibi “-ör” ile biten kelimeler Fransızcadan Türkçeye geçmiştir.211

İlk bakışta yabancı okullara Müslüman ailelerin çocuklarını göndermesi masum bir davranış olarak görülebilir. Ancak kiliseye bağlı olarak kurulan bu okullar, kendi inanç ve dillerinde eğitim yapmakta ve burada öğrenim gören Müslüman öğrencileri kiliseye götürüp ayinlere bile dâhil etmişlerdir.21 Sınıflarda Osmanlıca İncil de bulunduran öğretmenler, Hıristiyanlık inançlarına ait bilgileri öğrenmeyen Türk öğrencilere ahlak derslerine kötü not verere baskı kurmuştur.22 Bu durumu Robet Kolejde eğitim alan Müfide Ferit; “Bu okullara Türk girebilir ama Türk çıkamaz.”23 sözleriyle en iyi şekilde özetlemiştir.

Çeşitli nedenlerden çocuklarını yabancı okullarına göndermeyen ancak iyi bir eğitim almasını isteyen aileler yabancı bir hocanın nezaretinde çocuklarının yetişmesi yolunu benimsemiştir. İşte bu talep doğrultusunda mürebbiyelerin ev veya konaklardaki istihdamı konusu gündeme gelmiştir.

2. Aydınların Gözüyle Konak Eğitimi ve Mürebbiyeler

Cumhuriyet dönemine kadar kız çocukların eğitim imkânları sınırlı olmuş, kızlar genellikle sıbyan mektepleri ile yetinmek zorunda kalmışlardır. Toplumun genelinde durum böyleyken zengin ailelerin kızları kendileri için tutulan özel hocalardan eğitim almışlardır. Konaklardaki kız çocukları Fransızca, felsefe, tarih, edebiyat, musiki ve bir Batı müziği enstrümanı öğrenmişlerdir. Bu derslerden özellikle müzik ve Fransızca gibi dersleri vermek için yabancı mürebbiyeler evlerde

17 Mekâtib-i İbtidâiye Ders Müfredatı 3, 4, 5 ve 6 Dershane ve Muallimli Mekteblere Mahsûs, İstanbul, 1329 / 1911, s. 430’dan Arzu M. Nurdoğan, Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretimler (1869 - 1922), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Tarih Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005, s. 751; Betül Batır, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisata Türkiye'de İlköğretim (1908-1924), İ.Ü Atatürk ilkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkerleri ve İnkılâp Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007, s.167.18 BOA, HR, HMŞ, İŞO, 77/3-1, lef 5; Ayrıca bu nizamname ve sonrasında yabancı okullarına verilen imtiyazlar için bkz. Şamil Mutlu, a.g.e, s. 25-32.19 BOA, ŞD, 2806/45, lef 10.20Erdemir, a.g.m, s. 1149.21 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, İstanbul 1977, s. 855.22 Sevinç, a.g.e, s. 350.23 Sevinç, a.g.e, s. 145.



6 0 0 Cafer ULU

görülmeye başlamıştır. Toplum bilimciler tarafından bu eğitim şekli "konak eğitimi” olarak adlandırılmıştır.24

Zengin konaklarında örgün bir okula gitmeyen ancak eğitim almak isteyen çok sayıda kız çocuğu bulunmaktaydı. Bu kızlara ders veren eğitimciler genellikle kadınlardan oluşmaktaydı. Bunun temel nedeni, geleneksel bir Müslüman aile anlayışında eğitim için dahi olsa hareme bir erkeğin kabul edilmesinin uygun olmaması ve güvenlik endişesiydi.

Konaklardaki bu eğitimde genellikle Batı kültür ve fikriyatı ağırlıklıydı. Bu amaçla İstanbul'daki varlıklı ailelerin evlerinde zamanla zenci dadının yanında yabancı mürebbiye de yer almıştır. II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde neredeyse mürebbiyesi olmayan kalburüstü aile kalmamış hatta mürebbiye tütmek orta sınıf aileler arasında adeta moda25 olmuştur. Osmanlı son döneminde mürebbiye sahibi olmak, kalburüstü ve elit bir yaşam sürmenin ölçütlerinden olmuş ve toplumsal prestij kaynağı kabul edilmiştir. 26 Bu durumu Cemil Meriç; "Bu devir aynı zamanda bir mürebbiyeler saltanatı devri gibidir. Ayda 600 (veya daha fazla) frank geliri olan her memur, bu paranın birkaç altınını ayırıp, evinde yabancı bir mürebbiye bulundurmayı vazife saymıştır/’27 şeklinde özetlemiştir. Mürebbiyeler bulundukları konakta ya da evlerde büyük ilgi görmüş ve onların rahat etmeleri için özel itina gösterilmiştir. Mürebbiyeler, konakta bulunan diğer hizmetçilerden farklı olarak kendilerine verilen hususî odalarda kalmakta, bezen de onların hizmetleri için bile cariyeler verilmiştir. Onlar eleştirilmemiş ve konağın sahibi dâhil herkes onlara saygı göstermiştir.28

Konaklarda mürebbiyeler tarafından verilen eğitim hakkında en iyi kaynaklardan bazıları hatıratlar ve romanlardır. Kendisi de mürebbiye eğitiminden geçmiş olan Halide Edip, romanlarında yaşadığı dönemi ve konaklardaki eğitimi eserlerinde ayrıntılı bir şekilde tasvir etmiştir. Adıvar'ın Heyulâ, Seviyye Talip, Handan, Yeni Turan, Mev'ut Hüküm, Ateşten Gömlek, Zeyno'nun Oğlu, Sinekli Bakkal, Sonsuz Panayır, Sevda Sokağı Komedyası romanlarındaki kadınların evde özel ders aldıkları görülür. Seviyye Talip romanının kadın kahramanı Seviyye İngiliz mürebbiye tarafından yetişmiştir. "Handan” romanındaki Handan da İngiliz mürebbiyeden eğitim almıştır. "Son Eseri” romanındaki Kâmuran ise Fransız bir mürebbiyenin sorumluluğundadır. "Raik'in Annesi” romanında, çocuğunu kendisi yetiştirmeyen anneleri eleştiren Siret, mürebbiye elinde eğitilen çocukları, birer kukla olarak vasıflandırır. Romanda Siret'i konuşturan Adıvar bu durumu; Önümde Fransızca mırıldanarak bir fıçı, fakat korselenmiş, ortası incelmiş, büyük şapkalıbir fıçı gidiyor. Yanında iki çocuk var, iki güzel kukla! Altı ile dört yaş arasında...Fıçı, belki de mürebbiyeleri olacak. Fransızca söylüyorlar, fakat çocukların hangi milletten olduklarını çıkaramıyorum.” şeklinde tasvir ederek mürebbiye ve onlara eğitim verdiren aileleri eleştirmiştir.29

Yine mürebbiyeler tarafından yetiştirilmiş olan Fatma Aliye Hanım, Osmanlı toplumunun Avrupa milletleriyle görüşmesi ve ilişki kurmasının zorunlu olduğunu, kadınların Batıya ait bilgileri öğrenmesinin şart olduğunu düşünmekle birlikte, her millette olduğu gibi Tük toplumunun

24 Ekrem Işın, “Tanzimat, Kadın ve Gündelik Hayat”, Tarih ve Toplum, Sayı 51, 1988,, s.22.25İbnülemin, medeniyet icabı diye gösteriş vesilesi ve bir moda halinde yaygınlaşan yabancı mürebbiye tutma meselesi üzerinde etraflıca durmuştur. (İbnülemin Mahmud Kemal, "Terbiye-i Esâsiyye", Tercû-mâm-ı Hakikat, nr. 1532, 20 Ramazan 131 7 /21 Ocak 1900)20 Yavuz Selim Karakışla, “Müslüman Osmanlı Evlerinde Avrupalı Mürebbiyeler (1901)”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, C.21, Sayı 126, s’ 98-99.27 Cemil Meriç, a.g. e, s. 137.28Sâmiha Ayverdi, “Beyoğlu”, İstanbul Geceleri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1977, s. 127-128.29Gülcan Calayir Küçükgömıen, Halide Edip Adıvar ’m Romanlarında Kadın ve Kadın Eğitimi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2010, s. 235-237.




kendi âdet ve inançlarına göre eğitilmesi gerekliliğini belirtmiştir. Yabancı mürebbiyeler ile eğitilen kızlara Fransız terbiyesi verilmesini eleştirmiştir.311

3. Mürebbiyelik Müessesesi:

Osmanlı'da temel eğitimden sonra kız çocuklar örgün eğitim kuramlarına devam etmemiştir. Kız çocukları için ortaya çıkan bu eğitim eksikliği, halk tarafından pratikte birtakım yollarla kapatılmıştır. Bu yollardan en bilineni, belirli bir ekonomik güce sahip kişiler, bilginler, edipler, sanatçılar ve devlet adamlarının konak ya da evlerinde verilen eğitimdir.

Kültürümüzde çocukların bakımından sorumlu kadınlara "dadı"(=daya). "dâdû". "dâyc" veya “taya”31 denilmiştir. Tanzimat'a kadar Müslüman dadılardan eğitim alan çocuklar, Tanzimat sonrasında Avrupalı mürebbiyelere emanet edilmişlerdir. Avrupa'dan, özellikle Fransa'dan gelen madam, mürebbiye ve dadılar Türk konaklarının önemli bir figürü haline gelmiştir. Bu yüzden dönemin roman karakterleri arasında sık sık işlenmiştir.32Zengin kesim, çocuklarının Fransızca öğrenmesi için konaklarında mürebbiyeler istihdam etmeye başlamıştır. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında İstanbul konaklarının çoğunda çocuklar için bir mürebbiye bulunduğu gibi, yetişkin bayanlar içinenstitütrisler de görülmüştür.33

Türk eğitim tarihinde özel ve sürekli bir eğitmen olan lala ve tayaların önemli yerleri olup pek çok kaynakta zikredilmişlerdir.34 Tanzimat'tan sonra bu yerli eğitmenlerin yerini yabancı mürebbiyeler almıştır. Osmanlı son döneminde mürebbiyeler, çocuklara Avrupai eğitim vermek Avrapalılar gibi oturup kalkmalarım ve yabancı dil öğrenmelerini sağlamak için tutulmuşlardır.35

Mürebbiye kelimesi, “çocuk terbiyesi ile uğraşan kadın” anlamına gelmektedir. Osmanlı Devleti'nde mürebbiyeler Tanzimat dönemiyle ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Batı tarzı okullara ilgi artmış, ayrıca özel dersler de giderek yaygınlık kazanmıştır. Zengin ve orta halli aileler çocuklarına kendileri özel ders verebildiği gibi özel hoca tutma yoluna da gitmişlerdir. Özel hoca tutmak, bilhassa yabancı dil öğreniminde tercih edilen bir usul olmuştur.36 Sürekli eve girip çıkacak olan hocaların yabancı bayanlar arasından seçilmesi ise işin farklı bir boyutudur. Müslüman ailelerdeki “mahremiyet” anlayışı nedeniyle, tercih kadınlardan yana kullanılmış, bunlar Osmanlı konak ve özel eğitim hayatında yoğunluk göstermiştir.

Osmanlı'da çoğunlukla Fransız ya da Fransızca bilen mürebbiyeler tercih edilmiştir. Eldeki bilgilere göre Osmanlıda bir bayandan Fransızca öğrenme geleneği I. Abdülhamit döneminde başlamıştır. I. Abdülhamit, Akdeniz'de korsanların ele geçirdiği ve kendisine hediye edilen genç Fransız kadını III. Selim'in “Fransızca öğretmeni” olarak görevlendirmiştir.37 Fransız mürebbiyeler tarafından son dönemlerde Osmanlı şehzadelerine de eğitimler verilmiştir. Örneğin, Abdülmecit geleneksel saray eğitimi yanında özel mürebbiye ve muallimlerden Batı eğitimi de almıştır. Çok

30 Fatma Aliye, “Ta'lim ve Terbiye-i Benat-ı Osmaııiye”, Hanımlara Mahsus Gazete, nr. 37,20 Receb 1313/25 Kanunievvel 1311, s. 2.31 “Taya” ifadesi bazı köy ve semte isim olmuştur. İstanbul Selimiye, Çiçekçi semtinde Taya Kadın sokağı vardır. Yine İstanbul Çatalca ilçesine bağlı “Taya Kadın” köyü vardır. Aynca eski Türk atasözlerinde bu kelime yer bulmaktaydı bu atasözlerinden biri şöyledir; Anadan olur daya, hamurdan olur maya. (Osman Kemal Kayra, “Atasözlerinde Anlam Kaymaları Zamana Bağlı Anlam ve Coğrafi Mekan Kayıplan”, Milli Folklor, Cilt 8, Yıl 15, Sayı 60, Kış 2003, s. 120.32 Kayra, a.g.m, s. 120.33Alus, a.g.m, s. 5127-512934Sâtı Erişenler, ’’Mürebbiye”, Türk Dili, Ekim 1966, C: XVI, S: 181, s. 38.35 Sâtı Erişener, a.g.e, s. 3830 Dilek Ceran, “Mürebbiyelik ve Türk Romanında Bazı Mürebbiye Tipleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, Bahar 2002 Konya, s. 216; Alus, a.g.m, s. 5127-5129; Nevin Meriç, Osmanlıda Gündelik Hayatın Değişimi Adab-ı Muaşeret, Kakııüs Yay., İstanbul 2000, s. 179.37 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö 1000-M.S 2012, Pagem Yay., Ankara 2002, s. 101.



6 0 2 Cafer ULU

sesli müzik çalışmış, Fransızca öğrenmiş hatta Paris'te yayımlanan "Debats" gazetesiyle "İllustration" dergisine abone olan ilk Osmanlı şehzadesi olmuştur.38

19. yüzyılın sonlarında özel ders ilanları gazetelerde sıkça görülmeye başlamıştır. Bunlardan biri Tarik gazetesinde yer almıştır ve Türkçe ve Fransızca bilen matmazelin evlere giderek veya kendi evinde kadın ve kızlara piyano39 dersi vereceğini ilan etmiştir.411

Osmanlı son dönemini anlatan hatırat, roman ve hikâyelerinde piyano ile Fransızca derslerinden sıkça bahsedilmiştir. Fransızca, devrin aydınları, gazete ve dergilerince şiddetle tavsiye edilmiştir. Çocuklara Mahsus Gazete'de çıkan bir ilanda;41 “Fransızca Münşi-i Umumi: Alem Matbaası'nda pek nefis surette tab edilerek meydan-ı intişara çıkarılan bu eser-i nefis, Üçüncü Ordu-yı Hümayun'un altmış dokuzuncu Alay Katibi Vidinli Ahmed Rahmi Bey Efendi tarafından tercüme edilmiştir. Güzel bir eserdir. Münderecatına ıttıla-ı tam hasıl edenler Fransız lisanında mükemmel bir kâtib olurlar/’ denilmektedir. Bir yönüyle katip olma yolunun iyi Fransızca bilmek olduğu vurgusu yapılmıştır 42

Osmanlı toplumunda devletin de yönlendirmesiyle, rağbet gören Fransız kültürü ve dil de Fransızca olmuştur. Bu nedenle özellikle hali vakti yerinde olan aileler, çocuklarının tam anlamıyla Fransız kültürüyle yetişebilmesi için Fransa'dan gelen mürebbiyelerin sürekli konakta kalmalarını sağlamıştır43 Yaygın olarak Fransız kültürü ve Fransızca öğretimi için çalışan Fransız mürebbiyeler istihdam edilse de belirli olağanüstü durumlarda Rus ve diğer milletlerden de bu mesleği yapanlar olmuştur. Buna en iyi örnek “Beyaz Ruslar" dır. Rusya'daki iç savaştan kaçarak İstanbul'a kaçan 44 binlerce Rus göçmenin45 bazıları mürebbiye olarak konak ve evlerde çocukların eğitiminde yer almışlardır 46

Mürebbiyelerin görevi çocukların Batı kültürü edinmelerini sağlamaktır. Bunun yanında çocukların kendi kültürlerini öğrenmeleri de sağlanmaya çalışılsa da zamanla kız çocukları tamamen mürebbiyelere bırakılmıştır47 Çocuğun eğitimi ve gelişiminden sorumlu olan mürebbiyeler evlere yatılı olarak da alınmış, hatta aileden biri gibi kabul edilmiştir 48 Osmanlı geleneksel anlayışındaki ailesinden bir erkek veya dadısı olmadan tek başına sokağa çıkmama geleneği, artık dadı yerine mürebbiyelerle uygulanır olmuştur. Bunun bir sonucu olarak yabancı mürebbiyeler tünelde, vapurların kamaralarında, vagonlarda, mesire yerlerindeki arabalarda, sandallarda, sayfiye tiyatrolarının localarında küçük kız çocuklarının yanında bulunurlar ve sürekli

38 Necdet Sakaoğlu, “Tanzimat Padişahı Abdülmecit’in Hedefi İmparatorluğu Avrupa’ya Taşımak” Popüler Tarih, Haziran 2001, Sayı 13, s. 35.39 1839-1860 arası bölümünde Batılılaşma ile beraber bilhassa îstanbul"da hayatın süratle değiştiğini, Batı hayatı unsurlarının gündelik hayat girdiğini ve ecnebi bir kadının “piyano denilen ve bizim kanuna benzeyen” bir çalgıyı istenirse haremlerde öğreteceğini bildirdiğini yazar. Tanpmar, a.g.e, s. 99-100.40 Tarik 16 Mart 1888’den nakleden Meliha Yetkin, “Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Tarih ve Toplum, Sayı 51, Mart 1988, s. 5.41 Çocuklara Mahsus Gazete, sayı: 30, 8 Aralık 1896, s. 8.42Cüneyd Okay, “Son Dönem Osmanlı Toplumunda Çocuk (1850-1900)”, Tfirkler, C. 14, Yeni Türkiyey Yay., Ankara 2002, s. 45-46.43Dilek Ceran, a.g.m, s. 215-21644 Bu Rus göçmenler Sivastopol’dan İstanbul’a doğru hareket etmiş ve büyük bir oranı Avrupa’ya giderken bir kısmı da İstanbul’a yönelmiştir. (Robert C.Williams, The Emigration "Critical Companion to the Russian Revolution, 1914-1921, s. 507-508.’den nakleden Tülay Alim Baran, Mütareke Yıllarında İstanbul’daki Rus Mültecilerin Yaşamı, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 22, Mart-Temmuz,-Kasnı 2006, Sayı 64-65-66, s. 127.45 Mütareke yıllarında Rus göçmenlerle ilgili olarak bkz. Baran, a.g.m, s. 119-140.40 Baran, a.g.m, s. 133.47Küçükgömıen, a.g.t, s.239.48 Ceran, a.g.m, s. 216



Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Mürebbiyelik M üessesesi 6 0 3

Fransızca konuşurlardı49 Çocukların yanlarında sürekli Fransızca konuşan mürebbiyelerin diyaloglarını işiten halk, anlamadıkları bu dile “fanfanca=fanfince” adını vermiştir.511 Kimi zaman halk bu hallerinden dolayı Türk çocuklarını ecnebî zannetmiştir. Böyle bir olay Mehmet Akif in de başından geçmiştir. Akif in başından geçen olay şöyledir; Bir gün Beykoz'da giderken vapurun kamarasına küçük çocuklar gelmiştir ve aralarında Fransızca konuşmaktadırlar. Akif bunları Fransız zanneder. Mürebbiyeleri çocuklara Türkçe isimleriyle seslendiğinde onların Türk olduğunu anlar.51 Mehmet Akif bu durum karşısında etkilenmiş olmalıdır ki Safahat'ın 4. Kitabı olan Fatih Kürsüsü'nde yer alan manzumesinde şöyle demiştir; "Fransız'ın nesi var? Fuhşu, bir de ilhadı, kapıştı bunları yirminci asrın evladı!” bu sözlerinde Akif in Fransız mürebbiyelere bakışı anlaşılmaktadır.

Konakların dışında, farklı kurumlar bünyesinde de mürebbiye istihdam edildiği görülmüştür. Bunlardan biri de Darülaceze'dir. 1896'da II. Abdülhamit'in desteğiyle açılan, kimsesizlere ve düşkünlere yardım amacını taşıyan Darülaceze'nin52 bünyesinde hizmet vermekte olan eytamhanelerde mürebbiyeler görevlendirilmiştir.53

4. Mürebbiyeler ve Olumsuz Etkileri:

Mürebbiyeler, Osmanlı toplumu tarafından çocukların eğitimi ve gelecek garantilerini sağlamak amacıyla istihdam edilmiş olsalar da sonuç bazen beklendiği gibi olmamıştır. Sadece Fransız olduğu için istihdam edilen bazı kadınlar sahte mürebbiyelik belgeleriyle aileleri kandırmış, aile ve çocukların ahlakî gelişimlerini menfi bir şekilde etkilemişlerdir. Bu konuyu işleyen Ahmed Midhat Efendi "Mesâil-i Muğlaka” adlı eserinde bu konuda şu bilgileri vermektedir;54 "Dostlara nasihat ederim ki hanelerine muallime alacakları zaman Fransa maarif nezaretinin muallimliğe mahsus olan şahadetnamesini arasınlar. Hatta böyle bir şahadetname ibraz olunduğu zaman bile sahte bir şey olmasından emin olmak için Fransa konsülatosuna müracaat külfetinden kaçınmasınlar. Ve illâ muallime diye bir kokot veyahut mütekaide bir aktrisi hanelerine almak ihtimali hiç de istib'ad olunamaz.” demektedir.

Ahmet Midhat genel olarak kızların yetişmesinde önemli rol oynayan yabancı mürebbiyeler hakkında olumsuz fikirlere sahipti. Mürebbiyelerce Avrupa kültürüyle yetiştirilen kızların, bulundukları çevrede yabancı durumuna düştüklerini bu yüzden, doğru eğitim şeklinin Doğu ve Batı kültürünün iyi taraflarını veren devlet okulları olduğunu düşünmektedir. 55Bu yüzden Ahmet Midhat'ın ve dönemin roman ve hikâyelerinde mürebbiyeler, aile yapısını sarsan tiplemeler şeklinde yer almaktadır.

Ahmet Midhat Efendi'nin mürebbiyelere bakışını "Felâtun Bey’le Râkım Efendi” adlı romanında da görmek mümkündür. Romanda yer alan Fransız asıllı Jozefino bir mürebbiyedir. Romanda evin reisi Rakım Efendi ile mürebbiye arasındaki duygusal ilişkiler anlatılır. Mürebbiyelere dönemin yazarları ve aydınları tarafından nasıl bakıldığının diğer bir örneği ise Hüseyin Rahmi'nin "Mürebbiye” romanıdır. Romanda moda uğruna geleneksel bir Osmanlı konağına yabancı mürebbiye olan düşük ahlaklı Fransız Anjel'in (Angelé) getirilmesi ve bundan

49 Alus, a.g.m, s. 5127-5129; NevinMeriç, Osmanlıda Gündelik Hayatın..., s. 179.50 Malik Aksel, “İstanbul Dükkânlarının Tabela ve İlanları”, Türkiye Folklor Araştırmaları Dergisi, C. XVII, nr. 326, Eylül 1976, s. 7765-7767; Malik Aksel, İstanbul'un Ortası, (Yay. Haz. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul2011, s.109.51 Kâzım Yetiş, A/e/;w;ef Akif ‘in Sanat-Edebivat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Arkam 1992, s. 84.52 Salih Özkan, “Türkiye’de Darüleytamlann Gelişimi ve Niğde Darüleytamı”, Selçuk Üniversitesi Tiirldyat Araştımıalan Dergisi, Sayı 19, Konya 2006, s. 211.53 Nadir Özbek, Cumhuriyet Türkiye ’sinde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar, İstanbul 2006, s. 39.54 Orhan Okay, Batı Medeııiveti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınlan, İstanbul 1989,'s. 311-315.55 Sema Uğurcan, “Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.503.



6 0 4 Cafer ULU

sonra ailede yaşanan ahlakî çöküntü trajikomik bir şekilde anlatılır.56 Anjel, annesi de bir fahişe olan Parisli bir sokak kadınıdır. Geçmişi çok karanlık olmasına rağmen kendisini ahlâklı, dindar ve namuslu olarak tanıtır ve Dehri Efendi'nin konağına mürebbiye olur. Hiçbir araştırma yapılmadan sadece Fransız olduğu için bir hayat kadını ailenin çocuklarını eğitmek üzere eve alınmıştır. Bundan sonra da çocuklara Fransızca ve Batı kültürünü öğretmeye başlamıştır. Aslında Anjel'in konağa girmesiyle ailenin tüm düzeni alt üst olmuş, zaman ilerledikçe mürebbiyenin, ailenin erkeklerinden ayartmadığı ve yatak odasına almadığı kimse kalmamıştır.57

Çağımızın aydınları da mürebbiyeler hakkında olumsuz değerlendirmlerde bulunmaktadırlar. Bunlardan Cemil Meriç, "Bir Facianın Hikayesi” adlı eserinde mürebbiyelere özel bir başlık açmış ve ülkeye mürebbiyelerin üşüştüğünü, bunun "gerçek bir istila” olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca mürebbiyelerin bilgilerinin kıt olduğu, öğretme kabiliyetlerinin olmadığı, çok defa yaptıkları işin öğrencilere kendi ana dillerini öğretmek olduğunu, onu da düzgün yapamadıklarını söylemiştir. "İstila ordusu” olarak isimlendirdiği mürebbiyelerin büyük bölümünün Fransızlar ve Fransızca konuşan İsviçrelilerden oluştuğunu aktarmaktadır.58

Mürebbiyeler hakkında en büyük eleştirileri yapan aydınlardan biri de Semiha Ayverdi'dir. Ayverdi, mürebbiyelerin tek özelliklerinin Avrupa doğumlu olmaları ve sıradan bu insanlara mukaddes bir mahlûk gibi saygı gösterildiğini aktarmaktadır. Ayrıca bunların birer "canlı tehlike” olduğunu ve taşıdığı bakterilerden bol bol rast gele etraflarına dağıttıklarını ifade etmiştir.59

Kimi müellifler konaklara gelen mürebbiyeleri Batının temsilcileri ve "topsuz tüfeksiz ordular” olarak görmüştür. Onlara göre yabancı mürebbiyeler, konaklarda bol bol Batının refahı, zenginliği, modernliği ile ilgili hikâyeler anlatarak çocukların Batı hayranlığını artırmışlardır. Bu hikâyeler ev halkı tarafından kutsal bir mekândan haber alırcasına dinlenmiştir. Yine onlara göre mürebbiyeler, ekmeğini yedikleri, parasını aldıkları Türk konaklarını beğenmemişler, hatta oradaki yaşamla dalga geçmişlerdir. Bu durum ise onların etkisinde kalarak Beyoğlu'nu mesken edinmiş konak gençlerinin kendi âdetlerine düşman olmasına neden olmuştur.611

Sırat-ı Müstakim gazetesinde Nezihe Muhlis de "Terbiye-i İnas Etrafında” başlıklı bir yazı kaleme almış ve Fransız mürebbiyeler ve verdikleri eğitim çok sert bir şekilde eleştirilmiştir. Yazının ilgili bölümünde; 61 "...Bu milletin bâ-husus Türk ırkının feyiz ve hayatını emerek muheyya-yı inkisaf-ı devran bütün kabiliyetini nasıl akim bıraktıysa yarım yanlış bir Fransızca ile mürebbiye namını takman birtakım kadınların yetiştirdikleri genç kızlar ve bunların ensâli, bu memleket ve bu millet için o kadar muzır ve vahim oldu... ” demektedir.

Mürebbiyelerin çocuklara verdikleri zararlar konusunda şu ana kadar zikrettiğimiz bilgilerin ötesinde, çocuklarda yabancı kültürün yaygınlaşmasında, bilinçli veya bilinçsiz olarak misyoner gibi çalıştıkları görülmektedir. Osmanlı üst tabaka ailelerin, çocuklarına yabancı mürebbiyelerden eğitim aldırmaları toplum hayatını Avrupa ölçütlerine göre değişimini hızlandırmış gibi görünmekle birlikte, aileler çocuklarının temel inançlarıyla ilgili yaşadıkları şüphe ve çelişkinin farkına varamamışlardır. Örneğin, çocukların inanç konusundaki sorularına

50 Deniz Kandiyoti, Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler, (Çev. Aksu Bora), Metis Yay., İstanbul 1996, s. 155.57 Nüket Esen, Türk Romanında Aile Kurumu, Başbakanlık Aile Araştırına Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991, s. 57; Ceran, a.g.m, s. 218-221.58 Cemil Meriç, a.g.e, s. 137.59 Sâmiha Ayverdi, “Beyoğlu”, İstanbul Geceleri, s. 128.00 Muharrem Dayanç-Selami Alan, “Sâmiha Ayverdi’nin Eserlerinde Konak Hayatı” Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları İncelemeleri Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1, Yaz 2008, İzmir, s. 85-87.01 Nezihe Muhlis, “Terbiye-i İnas Etrafında”, Sırat-ı Müstakim, nr. 146,18 Cemaziyelahir 1327, 248- 249.



Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Mürebbiyelik M üessesesi 6 0 5

mürebbiyeler, kendi Hıristiyanlık inançlarına göre cevaplar vermişler,62 çocukları kendi inanç ve düşüncelerine göre yetiştirmişlerdir.63 Bu da çocukların temel inanç sistemlerinde bazı değişimlerin yaşanmasına neden olmuştur.

Çocukların Hıristiyan mürebbiyelere emanet edilmesi ve dini telkinlere maruz kalmaları toplumsal inanç ve kültürde ciddi kırılmaların yaşanması anlamına gelmektedir. Bunun en büyük göstergesi çocukların bazı durumlarda verdikleri tepkilerde görünmektedir. Bir keresinde, dini hayat canlı bir şekilde büyükbabası tarafından yaşatılan bir konakta altı yaşına gelmiş bir çocuk, ezan okunurken "imam bağırıyor’ ifadesini kullanmıştır. Yabancı mürebbiyelerin elinde yetişen çocukların örf, adet ve an'ane gibi manevi dinamikleri devrilip gitmekteydi.64Türk örf adet ve geleneklerinden çok farklı bir ortamdan gelen mürebbiyeler çocukların dünyasında menfi ve yıkıcı etkiye neden olmuş ve onların hayatı bilmeyen, kendi öz değerlerinden uzaklaşmış ve şımarık olarak yetişmesine neden olmuşlardır.

5. Birinci Dünya Savaşı Döneminde Devletin Mürebbiyelere Yaklaşımı

Birinci Dünya Savaşının devam ettiği yıllarda Osmanlı Devleti, sınırları içerisinde bulunan mürebbiyeleri sıkı kontrol altında tutmak istemiştir. Mürebbiyelerin ülke içerisinde yer değiştirmeleri, özellikle İstanbul'a girip çıkmaları Dâhiliye Nezaretinden alacakları izne bağlı olmuştur. Dâhiliye Nezaretinin izni olmaksızın yer değiştirmeleri mümkün olmamıştır. İzin isteyen mürebbiyenin İtilaf devleti vatandaşı olması durumunda ise verilen cevap çoğunlukla ret olmuştur.

Birinci Dünya Savaşı döneminde devletin mürebbiyelere yaklaşımını gösteren önemli kararlar alınmıştır. Bu kararların ilki 1917 yılındadır. Dâhiliye Nezareti tarafından Edime, Adana, Halep vilayetleri ve Kudüs, Kütahya, Maraş mutasarrıflıkları başta olmak üzere, hükümet memurlarının ikametgâhlarında istihdam ettikleri, düşman ve siyasî ilişki bulunulmayan hükümet tebaalarına mensup aşçı, hizmetçi ve benzeri görevlilerin işten çıkarılmalarım isteyen şifre telgraf gönderilmiştir. Dâhiliye'nin işten çıkarılmasını istediği görevlilerden biri de mürebbiyeler olmuştur.65 Ülkedeki mürebbiyelerin önemli kısmı Fransız vatandaşı olmasından dolayı karardan en fazla etkilenenler Fransız mürebbiyeler olmuştur.

Ocak 1918'de, bu defa askeriye mensuplarının düşman devletler ve siyasî münasebette bulunulmayan devletlerin vatandaşı olan mürebbiye ve hizmetçi istihdam etmelerini, hatta aynı binada dahi oturmalarını yasaklayan karar alınmıştır.66 Mürebbiyelere karşı devletin almış olduğu tavır bu iki kararla resmiyet kazanmış olmakla birlikte, onların ülke içinde hareketlerini sınırlayan önlemler daha önce başlamıştır. Kasım 1918'de Maarif tarafından da mürebbiyelerin çıkarılması kararı alınmıştır.67

1916 yılında, Ankara Duhan Rejisi muhasebecisi olan Yorgiyadis Efendi, İstanbul'a tayini çıkınca yanında çalışan ve kızlarının mürebbiyeliğini yapan Fransız Jeanne Valence'nin de kendisiyle gelmesi için izin isteğinde bulunmuştur. Konu Ankara Valiliğince Dâhiliye Nezaretine sorulmuş, Nezaret ise konuyu 7 Eylül 1916'da Başkumandanlık Vekâletine iletmiştir. Vekâlet cevabında "Jeanne Valence'nin İstanbul'a gelişi mahzurlu görülmüştür” diyerek kızın Ankara'da kalmasına karar vermiştir. Fakat Yorgiyadis Efendi bu kararı beğenmemiş olacak, izin için ısrarını

02 Nevin Meriç, Osmanlıda Gündelik Hay atın..., s. 209.03 Dayanç- Alan, a.g.m, s. 85.04 Sâmiha Ay verdi bu olaya yer verdiği kitabının “Takdim” kısmında “Bu kitap ne hikâyedir, ne masal ne de roman... zamanı, mekanı, vak’alan, şahısları, isimleri hatta vak’alarm seyri, sırası ve detaylarının yüzde doksanı ile otantik ve yaşanmış bir devrin, gerçek ve yaşanmış bir hayat tablosudur.” demektedir. Bu da bize eserde anlatılan bu ve diğer olayların gerçek haytan alındığını göstermektedir. (Ayverdi, a.g.m, s. 127-128.)65 BOA, DH.ŞFR. 79A/13366 BOA, DH. EUM. 5. Şb. 84/48; BOA, HR. SYS 2443/3767 BOA, MF. MKT. 1236/74



606 Cafer ULU

sürdürmüş, bu defa Hariciye Nezareti de işin içine girmiştir. Çünkü, Rejide çalışmasının getirdiği avantajı kullanan Yorgiyadis, Amerikan sefaretine kızın İstanbul'a getirilmesi için aracı olunması talebinde bulunmuştur. Amerikan sefareti konuyu Hariciye'ye açsa da ret cevabı tekrarlanmıştır. Sefaret Ankara'da maaşı olmayan Valence'nin İstanbul'da derhal iş bulacağını beyanla durumun tekrar tetkik edilmesini istemiştir.

Dâhiliye tarafından konunun tekrar araştırılması Ankara vilayetinden istenmiştir. Yapılan incelemede Yorgiyadis'in, Valence'yi karısı gibi göstererek İstanbul'a götürmek istediği, yakalanması üzerine kızın İstanbul'a gitmesine izin verilmediği ve Yorgiyadis'in de Divan-ı Harb-i Örfı'ye sevk edilerek para cezasına çarptırıldığı anlaşılmıştır. Yorgiyadis İstanbul'a gönderilmiş, ancak kızı ve mürebbiyesine izin verilmemiştir.68 Daha sonra Bursa'ya gitmesi için talepte bulunulduysa da sonuç alınamamıştır.69

1917 yılında bir başka mürebbiyenin bir yerden başka bir yere seyahati ile ilgili yazışmalara rastlamaktayız. İtalya tabasından Lucie adlı mürebbiye Pangaltı'dan İzmir'e gitmek için Dahiliye Nezareti'nden izin istemişse de Polis Müdüriyet-i Umumisi tarafından Lucie'nin İzmir'e gitmesine izin verilmemiştir.711

Mürebbiyelerin yer değiştirmeleri sırasında, yalnızca onların menşelerine değil, mürebbiyelik yapacakları kişilerin menşelerine de dikkat edilmiştir. Matmazel Margaret, mürebbiye olarak çalışmak için, 1917'de İstanbul'dan Balıkesir'in Balya ilçesinde oturan Eciloğlu (?)'nun yanma gitmek istemiştir. Polisin yaptığı araştırmada Margaret'in verdiği bilgiler doğru çıkmış ve Balıkesir'e gidişinde herhangi bir mahzur görülmemiştir. Buna rağmen Başkumandanlık Vekâleti, Emniyetten bir de Eciloğlu hakkında hüviyet ve şahsiyet araştırması yapılmasını istemiştir. Yapılan araştırmada Eciloğlu'nun Samsun'da doğduğu ve Rum asıllı olduğu, Balya maden şirketi işletme müdürü vekilliği yaptığı öğrenilmiştir. Aynı zamanda 7 yıl Avrupa'da kalmış olan Eciroğlu'nun eşi Belçika vatandaşı olduğunun anlaşılması üzerine. Bu bilgiler üzerine Başkumandanlık Vekâleti Matmazel Margeret'in Balıkesir'e gitmesine müsaade edilemeyeceğini Dâhiliye Nezareti'ne bildirmiştir.71

Birinci Dünya Savaşı sırasında mürebbiyelere karşı gösterilen hassas ve şüpheci tavır Cumhuriyet döneminde İkinci Dünya Savaşı sırasında da gösterilmeye devam edilmiş ve güvenliği tehdit edebilecek unsurlardan biri olarak görülmüştür. 1 Nisan 1941'de Trakya ve İstanbul'dan isteyenlerin Anadolu'ya nakledilmesine yönelik karar alınması üzerine Kazım Karabekir bu duruma karşı çıkmış, asıl gayrimüslim azınlıkların İstanbul'dan tahliye edilmeleri gerektiğini söylemiştir.72 Bu tartışmalar gazetelere de yansımış ve savaş ve işgal tehlikesinin azınlıklarda sevinç hasıl ettiği ve bu yüzden bütün yabancı mürebbiyelerin yurt dışına çıkmaları İçişleri Bakanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından istenmiştir.73

Neticede Birinci Dünya Savaşının başlamasıyla kendilerinden şüphe duyulan yabancı mürebbiyeler üzerinde sıkı bir denetim kurulmak istenmiştir. 1917'de devlet memurlarının, 1918'de ise askeriye mensuplarının mürebbiye istihdam etmelerini sınırlayan kararlar alınmıştır. Bu kararlarda düşman ve siyasî ilişkide bulunulmayan devletlerin vatandaşı mürebbiyeler hedef alınmış ise de, ülkedeki mürebbiyelerin çoğunun Fransız ve İngiliz olması alman karardan mürebbiyelerin çoğunun etkilenmesine neden olmuştur.

68 BOA, DH. EUM. 5. Şb. 36/469 BOA, DH. EUM. 5. Şb. 49/1670 BOA, DH. EUM. 5. Şb. 48/3071 BOA, DH. EUM. 5. Şb. 45/2472 Kazım Karabekir, Ankara ’da Savaş Rüzgârları: II. Dünya Savaşı, Emre Yayınlan, İstanbul 1995, s. 341-345. 73Tan (1.1.1941).


Volume 9/1 Winter 2014

Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi 607

Savaş boyunca mürebbiyelerin şehir değiştirmeleri, İstanbul’a girmeleri veya İstanbul’dan ayrılmaları izne bağlanmış, gereken izin istisnalar dışında verilmemiştir. Özellikle İtilaf devleti vatandaşı olan mürebbiyeler bu istisnaların dışında kalmışlardır. Şehir değiştirmek isteğini Dâhiliye Nezareti'ne bildiren mürebbiyeler için adlî soruşturma yapılmış, bunun yanı sıra Başkumandanlık Vekâleti'nin de onayı alınmıştır. Soruşturma neticesinde Dâhiliye'nin izin verdiği mürebbiyelerin Başkumandanlık Vekâleti tarafından izinlerinin iptal edildiği birçok vaka söz konusu olmuştur. Bu durum bize, ülke güvenliğini sağlamakla görevli Başkumandanlık Vekâleti’nin mürebbiyeleri ülke güvenliğini tehdit eden unsurlardan biri olarak gördüğünü göstermiştir.

SONUÇ

Batılılaşma faaliyetleri Osmanlı'da Fransız kültürünün etkili olmasına neden olmuştur. Tanzimat dönemiyle birlikte Fransa, dil ve kültürünü Osmanlı topraklarında yaymak için çaba harcamış bunun için eğitim ve yardım kuruluşları açmıştır.

Batı'nın etkisinde kalan aileler çocuklarının Avrupa kültürünü öğrenerek büyümeleri, Fransızcayı öğrenmeleri ve diğer bazı eğitimlerini sağlamak için çocuklarını Avrupalı mürebbiyelere teslim etmişlerdir. Genellikle Fransız olan bu mürebbiyeler, ailelerin yanında kalmış ve neredeyse 24 saat çocuklara Batı kültürünü aktarmışlardır. Bu eğitim her ne kadar önemli kadın aydınların yetişmesine yardımcı olsa da toplum değerlerinin yıpranmasına da neden olmuştur.

Kaynağı yabancı olan mürebbiyelerin yetiştirdikleri çocukların, aileleri ve toplum üzerinde büyük etkileri olmuştur. Mürebbiyelerin misyonerlik vazifelerinin olup olmadığı araştırmaya muhtaç bir konu olmakla birlikte, temelde Hıristiyan olan bu kişiler çocukların bilinçaltını etkilemiştir. Bunun ötesinde Müslüman halkın kendi kültürlerinden kopması, Hıristiyan Batı devletlerinin kendilerinden üstün olduğu mesajınm verilmesi, kültürel asimilasyonla beraber başta çocuklar olmak üzere tüm ailede batı hayranlığını yerleştirerek kendi ülkelerinin çıkarlarını gerçekleştirmek için mürebbiyeler için iyi bir firsat olduğu açıktır. İleride Osmanlı aydını olacak elit aile çocuklarını kendi vatan ve kültürlerine yabancılaşmaları konusundaki tesirleri dönemin roman ve hikâyelerinde bolca işlenmiştir.

Yabancı mürebbiyeler vasıtasıyla eğitim alan çocuklar gerçekten de kendi kültür, örf adet ve geleneklerinden uzaklaştıkları gibi bazen debu çocukların inanç sistemleri değişime uğramıştır. Bunun ötesinde Devlet Birinci Dünya savaşında mürebbiyeleri tam bir tehdit olarak algılamış ve onların ülke dışına çıkmaları için bazı talimatlar da vermiştir.

KAYNAKÇA

1. A rşiv belgeleri ve gazeteler

BOA, DH. EUM. 5. Şb. 36/4

BOA, DH. EUM. 5. Şb. 45/24

BOA, DH. EUM. 5. Şb. 48/30

BOA, DH. EUM. 5. Şb. 49/16

BOA, DH. EUM. 5. Şb. 84/48

BOA, DH. EUM. 5. Şb., 31/4

BOA, DH. ŞFR. 79A/133

BOA, HR. HMŞ. İŞO. 77/3-1, le f 5



6 0 8 Cafer ULU

BOA, HR. SYS 2443/37

BOA, MF. MKT. 1236/74

Tan (1.1.1941).

2. Kitap ve makaleler

Ahmet Cevdet Paşa; Tarih-i Cevdet, C.12.

AKKUŞ, Mustafa; Halil Hamit Pctşa'nm Hayatı Islahatı ve Islahatına Ulemanın Tavrı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilimdalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İsparta 2001

AKSEL, Malik; "İstanbul Dükkânlarının Tabela ve İlanları”, Türkiye Folklor Araştırmaları Dergisi, C. XVII, nr. 326, Eylül 1976, s. 7765-7767.

AKSEL, Malik; İstanbul 'un Ortası, (yay. Haz. Beşir Ayvazoğlu), İstanbul 2011.

AKYÜZ, Yahya; TiırkEğitim TarihiM.Ö 1000-M.S2012, Pagem Yay., Ankara 2002.

ALUS, Sermed Muhtar; "Enstitütrisler, Mürebbiyeler”, İstanbul Ansiklopedisi, Koçu yay., İstanbul 1968, s. 5127-5129.

AYVERDİ, Sâmiha; "Beyoğlu”, İstanbul Geceleri, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1977.

BAĞIŞ, Ali İlhan; Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler, Turhan Kitabevi, Ankara 1983.

BARAN, Tülay Alim, "Mütareke Yıllarında İstanbul'daki Rus Mültecilerin Yaşamı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 22, Mart-Temmuz,-Kasm 2006, Sayı 64-65-66, s. 119-140.

BATIR, Betül; İkinci Meşrutiyet'ten Tevhid-i Tedrisata Türkiye'de İlköğretim (1908-1924), İ.Ü Atatürk ilkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkerleri ve İnkılâp Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.

BİLİM, Cahit; "Tercüme Odası”, OTAM, Sayı 1, Ankara, Haziran 1990, s. 29-44.

Cemil Meriç. Bir I'ciciamn Hikayesi, Ümran Yay., İstanbul 1981

CERAN, Dilek; “Mürebbiyelik ve Türk Romanında Bazı Mürebbiye Tipleri ”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, Konya 2002, s.218-221.

ÇETİN, Atilla; "Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa'nın Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Yabancı Okullar Hakkında Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı 10-11, 1982, s. 189-220.

Çocuklara Mahsus Gazete, sayı: 30, 8 Aralık 1896

DAYANÇ, Muharrem- Alan, Selami; "Sâmiha Ayverdi'nin Eserlerinde Konak Hayatı” EgeÜniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları İncelemeleri Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1, Yaz 2008, İzmir, s.77-94.

ERDEMİR, Halil "Batılılaşma Sürecinde Fransa Etkisi”, Tiirkler Ansiklopedisi, Cilt 14, s. 1146- 1157.

ERGİN, Osman; Türkiye Maarif Tarihi, C.l-2, İstanbul 1977.




ERİŞENLER, Sâtı; "Mıırcbbiyc [Hüseyin Rahmi Gürpınar], (Kitaplar-Tcnkit)". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Ekim 1966, C: XVI, Sayı 181, s. 38-47.

ESEN, Nüket; Türk Romanında Aile Kurumu, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991.

ESEN, Nükhet; Türk Romanında Aile Kurumu, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, Ankara 1991.

FATMA ALİYE; "Ta'lim ve Terbiye-i Benat-ı Osmaniye”, Hanımlara Mahsus Gazete, nr. 37, 20 Receb 1313/25 Kanunievvel 1311.

IŞIN, Ekrem; "Tanzimat, Kadın ve Gündelik Hayat”, Tarih ve Toplum, Sayı 51, 1988, s. 22-27.

İMBERT, Paul; Osmanlı İmparatorluğunda Yenileşme Hareketleri-Türkiye 'nin Meseleleri, (Çev. Adnan Cemgil), Havas yay., İstanbul 1981.

KANDİYOTİ, Deniz; Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler, (Çev. Aksu Bora), Metis Yay., İstanbul 1996.

KARABEKİR, Kazım; Ankara’da Savaş Rüzgârları: II. Dünya Savaşı, Emre Yayınları, İstanbul 1995.

KARAKIŞLA, Yavuz Selim; "Müslüman Osmanlı Evlerinde Avrupalı Mürebbiyeler (1901)”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, C.21, Sayı 126, s. 98-100.

KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, Cilt 5, Ankara 1994.

KAYRA, Osman Kemal; "Atasözlerinde Anlam Kaymaları Zamana Bağlı Anlam ve Coğrafi Mekan Kayıpları”, Milli Folklor, Cilt 8, Yıl 15, Sayı 60, Kış 2003, s. 116-128.

KÜÇÜKGÖRMEN, Gülcan Calayir; Halide Edip Adıvar 'm Romanlarında Kadın ve Kadın Eğitimi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2010.

MERİÇ, Nevin; Osmanlıda Gündelik Hayatın Değişimi Adab-ı Muaşeret, Kaknüs Yay., İstanbul 2000 .

MUHLİS, Nezihe; "Terbiye-i İnas Etrafında”, Sırat-ı Müstakim, nr. 146, 18 Cemaziyelahir 1327, 248-249.

MUTLU, Şamil; Osmanlı Devleti 'nde Misyoner Okulları, Gökkubbe yay., İstanbul 2005.

NURDOGAN, Arzu M; Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretimler (1869 - 1922), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Tarih Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.

OKAY, Cüneyd; "Son Dönem Osmanlı Toplumunda Çocuk (1850-1900)”, Tilrkler, C. 14, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 41-56.

OKAY, Orhan; Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1989.

ORHONLU, Cengiz; "Tcrcııman". İslam Ansiklopedisi, Cilt 12, s. 176-177

ORTAYLI, İlber; Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, İstanbul 2007.

ÖZBEK, Nadir; Cumhuriyet Türkiye 'sinde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar, İstanbul 2006.



6 1 0 Cafer ULU

ÖZKAN, Salih; "Türkiye'de Darüleytamların Gelişimi ve Niğde Darııleytamı". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, Konya 2006, s. 211-229

RUNCİMAN, Steven; Haçlı Seferleri Tarihi, C.l, (Çev. Fikret Işıltan), TTK, Ankara 1989.

SAKAOĞLU, Necdet; "Tanzimat Padişahı Abdülmecit'in Hedefi İmparatorluğu Avrupa'ya Taşımak” Popüler Tarih, Haziran 2001, Sayı 13, s. 32-37.

SEVİNÇ, Necdet; Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yay., İstanbul 2002.

SUNGU, İhsan; "Galatasaray Lisesinin Kuruluşu”, Belleten, (Cumhuriyetin Yirminci Yıldönümü Münasebetiyle-Özel Sayı), Cilt 7, Sayı 28, Ankara 1943, s. 315-347.

ŞİŞMAN, Adnan; XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti 'nde Yabancı Devletlerin Kültürel ve SosyalMüesseseleri, Atam yay., Ankara 2006

TANPINAR, Ahmet Hamdi; XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1967.

UGURCAN, Sema; "Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, 497-510.

YETİŞ, Kâzım j\4ehmet Akif 'in Sanat-Edebivat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Ankara 1992, s. 84.

YETKİN, Meliha;"Osmanlı Basınında Yüzyıl Önce Bu Ay”, Tarih ve Toplum, Sayı 51, Mart 1988.



Osmanlı Devletinin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi

Documents

Transcript of Osmanlı Devletinin Son Döneminde Mürebbiyelik Müessesesi