O języku Prymasa Tysiąclecia. Notatki (foto)leksykograficzne

Jan Wawrzyńczyk

O JĘZYKU PRYMASA TYSI ĄCLECIA

Notatki (foto)leksykograficzne

Łódź <Philologica><Philologica><Philologica><Philologica>

2013

2

Copyright © by Jan Wawrzyńczyk, 2013 Wyd. I. <Philologica><Philologica><Philologica><Philologica> Łódź Nakł. 20 egz. Obj. 0,8 a.w.

3

Wstęp

Niedawno w internetowym tygodniku Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie „PAUza Akademicka” (w numerze 228 z 14 XI 2013 r., s. 2) ukazała się nota pani profesor Jadwigi Puzyniny − jako głos w dyskusji o polskiej huma-nistyce − w której to bez wątpienia cennej i ważnej wypowiedzi zainteresowała mnie szczególnie informacja o niepowodzeniu, jakie spotkało grupę pracowni-ków naukowych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie: urzędowe gremia decyzyjne, dysponujące środkami publicznymi, tj. pieniędzmi podatników, odrzuciły mianowicie wniosek tej grupy o grant na opracowanie indeksów słownictwa idiolektów m.in. Jana Pawła II i Zbigniewa Herberta1. Urzędnicy wykorzystali opinie odpowiednich recenzentów, ekspertów oceniają-cych wnioski grantowe, którzy uznali, że (jak pisze prof. J. Puzynina) przedsię-wzięcia takie nie mają charakteru naukowego i są niepotrzebne. Dyskutantka nazywa ową ocenę „jakimś dziwnym nieporozumieniem” (o.c., l.c.).

Opisane zdarzenie skłonny jestem traktować jako kolejne świadectwo potwierdzające trafność obserwacji wybitnej polskiej dziennikarki Krystyny Grzybowskiej: „Zauważa się coraz większy wpływ poprawności politycznej i mediów na naukę. Nauka zaczyna być byle jaka, tak jak i uczeni, jej przedsta-wiciele.”2

Słownictwo Jana Pawła II, Zbigniewa Herberta i innych twórców, po-

etów, pisarzy, publicystów, epistolografów rejestruje i dokumentuje − poszerza-jąc dokumentację leksykograficzną i cytatografię znaną z podstawowych słow-ników języka polskiego, od „Lindego” do „Dubisza” − SBJP i DLJP.

W wydaniu papierowym SBJP znajdują się także cytaty z dzieł wielkiego patrona uniwersytetu na Bielanach; jest ich jednak niewiele. Dorobek pióra Prymasa Tysiąclecia nie trafił w ogóle na karty fundamentalnego „Słownika Do-roszewskiego”. Te ewidentne, długoletnie zaniedbania odrabiają e-brudnopisy SBJP; planowane tomy DLJP3 również przyniosą pewną liczbę cytatów (do-kładniej: fotocytatów) z dzieł kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Fotodokumentacja przedstawiona w niniejszej broszurze ma charakter ilu- stracyjny. Wybrane przykłady odsłaniają najróżnorodniejsze aspekty idiolektu Prymasa Tysiąclecia, które od dawna zasługują na wnikliwe badania. Właści-

1 Nie jest jasne (przynajmniej dla mnie), czy wniosek z UKSW obejmował też twórczość

autora „Zapisków więziennych”. 2 Por. K. Grzybowska, Einstein turla się ze śmiechu, [w:] „Gazeta Polska Codziennie”

(Warszawa) 2012, nr 47, s. 7; cytuję za: Witas 2012: 9. 3 Seria pod koniec 2014 r. może liczyć do 50 tomów.

4

wości składni, transfrastyka (w tym deskrypcje dyskursywne), frazeologia, w tym frazeologia biblijna, słownictwo, rodzime i zapożyczone, zwłaszcza z ła-ciny, słownictwo onomastyczne i odonomastyczne, słowotwórstwo, osobliwości derywacji leksykalnej, metaforyka, stylistyka, semantyka wreszcie (wraz z jej „drugim dnem”, czyli onomazjologią) Jego tekstów winny stać się przedmiotem żywszego zainteresowania badaczy. Będąc aktywnym − nadzwyczaj krytycznie nastawionym do danych słow-ników języka polskiego − dokumentalistą leksyki nowopolskiej (por. Wawrzyń-czyk 2010, Wawrzyńczyk 2011), podczas wczytywania się w teksty Prymasa Tysiąclecia zwracam przede wszystkim uwagę na agnonimy słownikowe oraz na wyrazy notowane w krakowskim programie badawczym tzw. nowego słownictwa polskiego (por. Smółkowa 1976, Smółkowa 2001). W obu wypad-kach wartość eksplorowanych tekstów kardynała Stefana Wyszyńskiego, sta-nowiących bezcenne źródło dokumentacji dla polskiej leksykografii, jest nad-zwyczaj istotna; w żadnym razie teksty te nie powinny być pomijane w studiach nad kształtowaniem się i rozwojem słownictwa okresu nowopolskiego. Fotodokumentuję wyrazy nieodnotowane w „Słowniku Doroszewskiego” i „Słowniku Szymczaka”4, by wzbogacać polską cytatografię świadectwami istnienia wyrazów czy wyrażeń, ich użyć wcześniejszych w stosunku do użyć odnotowanych przez zespół T. Smółkowej (zob. niżej fotocytaty pod DWUSTUOSOBOWY, KOŚCIELNO-PAŃSTWOWY)

Fotodokumentuję agnonimy słownikowe wyrazowe − „jednowyrazowce” (tu por. m.in. takie interesujące derywaty jak DZIESIĘCIOGŁOWICOWY, ENPEEROWSKI, POKONSEKROWAĆ). Fotodokumentuję ze szczególnym upodobaniem frazemy5, gdyż są to zna-ki językowe wielkiej rangi, nawet czysto statystycznie dominujące nad „jedno-wyrazowcami” w procesach opisu i interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej, procesach podejmowanych wciąż, na nowo przez miliony nosicieli polszczyzny, ich kolejne generacje. Frazematyka tekstów Prymasa Tysiąclecia, ujęta w takiej perspektywie poznawczej, nie powinna być obojętna polskim językoznawczy-niom i językoznawcom. Nazw desygnatów nieobecnych w standardowej leksy-kografii języka polskiego, nazw nierzadko omijanych świadomie − nie tylko w epoce PRL, kiedy to programowo, urzędowo ograniczano (niekiedy uciekając się do najrozmaitszych represji) mówienie i pisanie na temat pewnych frag-mentów rzeczywistości, m.in. ze sfery religijnej − jest wiele. Czas, by materiał ten wszedł jak najszerzej do obiegu w literaturze naukowej, w leksykografii. Istniejące słowniki i kompendia frazeologiczne powinny znacznie szerzej otwo-rzyć się na bogactwa leksykalne polszczyzny autorów takich jak Prymas Tysiąc-

4 Kryterium, swoista „bibuła filtracyjna” uparcie stosowana we wzmiankowanym wyżej

akademickim programie badań nad neologizmami; por. Smółkowa 2013: 5. 5 W kwestii terminologii por. t. 41 i 42 DLJP.

5

lecia, wielki Polak, wielki patriota, wielki obrońca Polski przed dżumą komu-nizmu.

6

Fotocytatografia 01 ADMINISTRATOR

Wyszyński S. 1983: 19

02 ARCYDEMOKRATYCZNY


03 CHRZEŚCIJAŃSKI + Chrześcijański Uniwersytet Robot-

niczy Wyszyński S. 1981: 93

7

04 COTIDIE IN MELIUS Cotidie in melius Wyszyński S. 1983: 50

05 DEUS ABSCONDITUS Deus absconditus


06 DOWÓD + dowód osobisty


07 DRZEWO + drzewo wiadomości dobrego i złego


8

08 DUSZPASTERSKO-RELIGIJNY Wyszyński S. 1990: 225 [zapisek z 1956]

09 DWUSTUOSOBOWY


10 DZIESIĘCIOGŁOWICOWY

Wyszyński S. 1981: 80-81

11

ENPEEROWSKI Wyszyński S. 1981: 93

12 EWANGELIA Ewangelia


9

13

FUSZEROWAĆ Wyszyński S. 1983: 30

14 GRZECH


15 GRZECH + grzech pierworodny


16 GRZESZNIK


10

17 HUMANIZM + humanizm ewangeliczny Wyszyński S. 1981: 101

18

KATECHETYCZNO-DUSZPASTERSKI Wyszyński S. 2007: 346 [zapisek z 1952]

19 KATOLICKI + katolicka nauka społeczna


20 KATOLICKI + katolicka racja stanu

Wyszyński S. 1990: 210 [zapisek z 1955]

11

21 KATOLIK + katolik postępowy Wyszyński S. 1990: 209 [zapisek z 1955]

21a KATOLIK + katolik postępowy

Wyszyński S. 1990: 218-219 [zapisek z 1956]

22 KAZANIE + Kazanie na Górze


12

23 KOMPLEKS + kompleks antyrosyjski Wyszyński S. 2013: 32 [tekst z 1963]

24 KOŚCIELNO-PAŃSTWOWY


25 KSIĄDZ + ksiądz patriota


13

26 MAGISTRA VITAE Wyszyński S. 1983: 64

27 MIASTO + miasto satelickie


28

MIĘDZYZAKONNY Wyszyński S. 2007: 486 [zapisek z 1953]

29 NAUCZYCIELKA + nauczycielka życia


30 ODCINEK + na odcinku czegoś


14

31

OJCIEC + Ojciec przyszłego wieku Wyszyński S. 1983: 46

32 OWIJAĆ + owijać w bawełnę


33 ÓSMY + Ósmy Sakrament


34 PALEC + palec Boży


15

35 PARAFIJKA Wyszyński S. 2007: 201 [zapisek z 1952]

36 PION + pion moralny


37

POKONSEKROWAĆ Wyszyński S. 1990: 233 [zapisek z 1956]

38

POKÓJ + pokój Chrystusowy Wyszyński S. 1981: 79

16

39

POKÓJ + pokój zbrojny Wyszyński S. 1981: 82

40 POLICYJNO-PROPAGANDOWY


41 POLITYKA + polityka trwogi


42 POSTĘPOWO-NAUKOWY


43 PROIMPERIALISTYCZNY


17

44 PROLETARIUSZ Wyszyński S. 1981: 98

45 PROWATYKAŃSKI


46 PRYMAS + Prymas maryjny


47 PRZEMYSŁ + przemysł ciężki


18

48

PRZODOWAĆ + przodująca rola Partii Wyszyński S. 1981: 94-95

49 RELIGIJNO-SPOŁECZNY


50 RODZINA + Rodzina ludzka


50a RODZINA + Rodzina ludzka


19

51

SPOŁECZNO-EKONOMICZNY Wyszyński S. 1981: 81

52 SPOŁECZNO-POSTĘPOWY


53 SPRAWA + sprawa katowicka


54 STAĆ + stać na jakimś stanowisku


20

55 ŚWIĘTY + święty spokój Wyszyński S. 1990: 218 [w zapisku z 1956]

56 TECHNICZNO-GOSPODARCZY


57 WIECZYSTY + Wieczysty Kapłan


58 WIZYTACJA + wizytacja kanoniczna


59 WODA + woda sodowa


21

60 WZROK


61 ZIEMIA + ziemia doniczkowa


22

Skróty bibliograficzne

DLJP 2010-. Depozytorium leksykalne języka polskiego, Warszawa : BEL Studio [dotychczas ukazało się 12 tomów].

SBJP 2000-2012. J. Wawrzyńczyk, Słownik bibliograficzny języka polskiego. Wersja przedelektroniczna. T. 1-10, Warszawa : BEL Studio.

Smółkowa, T. 1976. Nowe słownictwo polskie. Badania rzeczowników, Wro-cław etc. : ZNiO.

Smółkowa, T. 2001. Neologizmy we współczesnej leksyce polskiej, Kraków : IJP PAN.

Smółkowa, T. (red.) 2013. Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 2001-2005. Cz. III: K-M, Kraków : Lexis

Witas, P. K. 2012. Na przykład prorosyjski... Kartka z dziejów polskiej leksy-kografii teoretycznej i praktycznej, Warszawa : BEL Studio.

Wawrzyńczyk, J. 2010. Inny „Doroszewski”, Łask : Leksem. Wawrzyńczyk, J. 2011. Słownictwo nowopolskie. Redatacje, Warszawa :

BEL Studio. Wawrzyńczyk, J. 2013. Przymiotniki polskie. Przegląd krytycznodatacyjny

dokumentacji okresu 1985-1992 (z fotocytatami), Warszawa : BEL Studio. Wyszyński , S. 1981. Kościół w służbie Narodu, Poznań : Pallottinum. Wyszyński , S. 1983. Miłość miłosierna. Rzym : Dom Polski Jana Pawła II. Wyszyński , S. 1990. Zapiski więzienne, wyd. drugie uzup., Warszawa : Insty-

tut Prymasowski Ślubów Narodu. Wyszyński , S. 2007. Pro memoria. Zapiski z lat 1948-1949 i 1952-1953, War-

szawa : Soli Deo ; Ząbki : Apostolicum. Wyszyński , S. 2013. Aby Polska Polską była (Wybór myśli o Narodzie, przy-

gotowany i opatrzony wstępem przez Jerzego Roberta Nowaka), Warszawa : MaRoN.

23

Spis treści Wstęp ........................................................................................................... 3 Fotocytatografia ........................................................................................... 6 Skróty bibliograficzne ................................................................................ 22

O języku Prymasa Tysiąclecia. Notatki (foto)leksykograficzne

Documents

Transcript of O języku Prymasa Tysiąclecia. Notatki (foto)leksykograficzne