Nafi Mevla İbn Ömer

��א�א��א��

Muhterem Hocam, Prof. Dr. Mehmet Ali SÖNMEZ’e

Halis AYDEMİR: 08/04/1974 yılında Erzurum’da doğdu. Kısa bir süre sonra ailesiyle birlikte önce Almanya sonra Arabistan’a gitti. Öğreni-mine Cidde’de Medresetü’n-Nu‘mân İbn Beşîr İlkokulunda başladı. İlk dört sınıfı bu okulda okuduktan sonra beşinci sınıfı Medine’de bulunan Medresetü’l-İmâm eş-Şâfi‘î İlkokulunda tamamladı. Ardından 1985 yılında Türkiye’de Erzurum İmam Hatip Lisesinin orta kısmına kaydol-du. 1988 yılında buradan mezun oldu ve aynı yıl Erzurum Lisesine baş-ladı. 1991 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi, Elektrik Elektronik Fa-kültesini kazandı. 1995 yılında bu fakültenin elektrik mühendisliği bö-lümünden mezun oldu. Aynı yıl Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsünde Hadis dalında yüksek lisans yapmaya başladı. 1998 yılın-da, Gelişen Teknoloji ve Allâh Resûlü’nün Verdiği İpuçları, teziyle yük-sek lisansını; es-Sehâvî'nin (902/1496) el-Kavlü'l-Bedî' fi's-Salâti Ale'l-Habîbi'ş-Şefî' adlı eserinin edisyon kritiği, teziyle de 2004 senesinde doktorasını verdi. İngilizce ve Arapça bilen Aydemir, çalışmalarını, olasılık merkezli rivâyet sistemi analizleri, şarkiyatçılık ve tahkik konu-larında sürdürmektedir.

Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında �

Nâfi‘��

Mevlâ�İbn�Ömer��

Halis AYDEMİR

Emin Yayınları: 41

Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında

- Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer -

Halis Aydemir

Birinci Baskı Bursa 2008

© Bütün yayın hakları Emin Yayınları’na aittir.

Kapak ve İç Tasarım: Emin Özdamar

Baskı: Bayrak Matbaası,

Topkapı / İstanbul

E M İ N Y A Y I N L A R I Fethiye Mah., Kırlangıç Sok. No: 2 16140 Nilüfer / BURSA

Tel: (0224) 242 28 98, Fax: (0224) 241 25 69 Web: http://www.eminyayinlari.com

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

Cataloging-in-Publication Data (CIP) Aydemir, Halis

Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında - Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer -

1.Hadis 2.İslam 3.Sened ISBN: 978-9944-404-23-5

Sertifika No:0507-16-008607

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER.....................................................................................7

ÖNSÖZ ...............................................................................................21

KISALTMALAR.................................................................................23

GİRİŞ

AMAÇ, METOT, KAPSAM, KAYNAKLAR VE NÂFİ‘ BİYOGRAFİSİ

I. AMAÇ..............................................................................................27

II. METOT, KAPSAM VE KAYNAKLAR.........................................32

III. NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN BİYOGRAFİSİ .......................35 A. Mütekaddimûn Dönemi Ricâl Literatüründe Nâfi‘..................35

1. et-Tabakât el-Kübrâ..............................................................35 2. Târîhu İbn Mâ‘în ..................................................................37 3. el-‘İlel ve Ma‘rifatü’r-Ricâl..................................................38 4. et-Târîhu’l-Kebîr ..................................................................38 5. Ma‘rifetü’s-Sikât ..................................................................38 6. el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh .........................................................38

B. Müteahhirûn Dönemi Ricâl Literatüründe Nâfi‘ .....................39 1. et-Tabakât.............................................................................39 2. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl................................................................41 3. es-Sikât .................................................................................41 4. Târîhu Esmâi’s-Sikât ............................................................42 5. Tehzîbu’l-Kemâl ..................................................................42 6. Tezkiretü’l-Huffâz................................................................43 7. Tehzîbu’t-Tehzîb ..................................................................44

BİRİNCİ BÖLÜM

NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN RİVÂYETLERİ

I. BİR NOLU RİVÂYET ....................................................................47 A. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları ......................................49

1. Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)..................................................49 2. Vebre İbn Abdirrahmân (ö. 116) ..........................................50

Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer

8

3. Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127) .................................................50 4. Sadaka İbn Yesâr (ö. 132) ....................................................50 5. Zeyd İbn Cübeyr...................................................................51 6. Mekhûl eş-Şâmî (ö. 112) ......................................................51

B. Temel Kaynaklarda Bir Nolu Rivâyet .....................................52 1. el-Muvatta ............................................................................52 2. Müsnedü’ş-Şâfiî ...................................................................53 3. Müsnedü’t-Tayâlisî ..............................................................54 4. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .......................................54 5. el-Müsned.............................................................................55 6. Sünenü’d-Dârimî ..................................................................60 7. Sahîhu’l-Buhârî ....................................................................60 8. Sahîhu Müslim .....................................................................62 9. Sünenü İbni Mâce.................................................................63 10 Sünenü Ebî Dâvûd...............................................................64 11. el-Câmiu‘s-Sahîh................................................................64 12. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................64

C. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri .......................66 1. Hocası...................................................................................66 2. Öğrencileri............................................................................66

a. Abdullâh İbn Dînâr(ö. 127) ..............................................66 b. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131) .............................................67 c. Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144) ...................................68 d. ‘Ubeydullâh İbn Ömer......................................................69 e. İbn Cüreyc (ö. 150)...........................................................70 f. Abdullâh İbn Avn (ö. 150) ................................................71 g. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)..................................................71 h. Mâlik İbn Enes (ö. 179)....................................................72

D. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ......................................73 1. Alış Cephesi .........................................................................74 2. Veriş Cephesi .......................................................................74

E. Nâfi‘in Bir Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ...............74 F. Neticeler ...................................................................................75

II. İKİ NOLU RİVÂYET....................................................................77 A. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları.......................................79

1. Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)..................................................79 2. el-Kâsım İbn Muhammed (ö. 106) .......................................79 3. Amr İbn Dînâr (ö. 126).........................................................80 4. Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127) .................................................80

B. Temel Kaynaklarda 2 Nolu Rivâyet ........................................80 1. el-Muvatta ............................................................................80

İçindekiler

9

2. Müsnedü’ş-Şâfiî ...................................................................81 3. Müsnedü’t-Tayâlisî ..............................................................82 4. Müsned el-Humeydî .............................................................83 5. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .......................................84 6. el-Müsned.............................................................................85 7. Sünenü’d-Dârimî ..................................................................91 8. Sahîhu’l-Buhârî ....................................................................92 9. Sahîhu Müslim .....................................................................95 10. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer.............................................96 11. Sünenü İbni Mâce...............................................................97 12. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................98 13. es-Sünne ...........................................................................100

C. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri......................101 1. Hocası.................................................................................101 2. Öğrencileri..........................................................................102

a. İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 125).............................................102 b. Sâlih İbn Keysân (ö. 130) ...............................................103 c. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................104 d. Eyyûb İbn Mûsâ (ö. 132)................................................104 e. Fudayl İbn Ğazvân (ö. 140) ............................................105 f. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141) .................................................106 g. İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144) ..........................................107 h. Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144).................................107 i. ‘Ubeydullâh İbn Ömer.....................................................108 j. İbn Ebî Leylâ (ö. 148) .....................................................108 k. İbn Cüreyc (ö. 150).........................................................109 l. Abdullâh İbn Avn (ö. 150) ..............................................109 m. Muhammed İbn İshâk (ö. 150) ......................................109 n. Abdullâh İbn Nâfi‘ (ö. 154)............................................111 o. Ömer İbn Sahbân (ö. 157) ..............................................111 p. İbn Ebî Zi’b (ö. 158).......................................................112 r. Cerîr İbn Hâzim (ö. 170) .................................................113 s. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173).........................................114 t. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175).................................................114 u. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................115 v. Ömer İbn Nâfi‘ ...............................................................115 y. İbrâhîm İbn Sa‘îd............................................................116 z. Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl .........................................................117

D. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: .....................................117 1. Alış Cephesi .......................................................................118 2. Veriş Cephesi .....................................................................118

E. Nâfi‘in 2 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ................118


10

F. Neticeler .................................................................................121

III. ÜÇ NOLU RİVÂYET.................................................................123 A. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı.........................................124

Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127) ...................................................124 B. Temel Kaynaklarda Üç Nolu Rivâyet....................................124

1. el-Muvatta ..........................................................................124 2. Müsnedü’t-Tayâlisî ............................................................125 3. Müsned el-Humeydî ...........................................................125 4. Müsned İbnu’l-Ca‘d ...........................................................125 5. el-Müsned...........................................................................125 6. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................128 7. el-Edebu’l-Müfred..............................................................128 8. Sahîhu Müslim ...................................................................129 9. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................129 10. Sünenü’t-Tirmizî ..............................................................129

C. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri......................130 1. Hocası.................................................................................130 2. Öğrencileri..........................................................................130

a. Bükeyr İbn Abdillah İbn el-Eşecc (ö. 120) .....................130 b. Rakaba İbn Maskala (ö. 129)..........................................131 c. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................132 d. Fudayl İbn Ğazvân (ö. 140)............................................132 e. ‘Ubeydullâh İbn Ömer ....................................................132 f. Mâlik İbn Enes (ö. 179) ..................................................133 g. Sahr İbn Cüveyriye.........................................................133 h. Siyâh Vâlidu Abdilazîz...................................................134

D. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:.....................................134 1. Alış Cephesi .......................................................................134 2. Veriş Cephesi .....................................................................134

E. Nâfi‘in 3 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ................134 F. Neticeler .................................................................................136

IV. DÖRT NOLU RİVÂYET............................................................138 A. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı ......................................139

Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127) ...................................................139 B. Temel Kaynaklarda Dört Nolu Rivâyet .................................139

1. el-Muvatta ..........................................................................139 2. Müsnedü’t-Tayâlisî ............................................................140 3. el-Musannef........................................................................140 4. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................140 5. el-Müsned...........................................................................140 6. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................141

İçindekiler

11

7. Sahîhu Müslim ...................................................................142 8. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer.............................................142 9. Sünenü İbni Mâce...............................................................142 10. es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten ........................................142 11. es-Sünenü’l-Müctebâ........................................................143

C. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri ...................143 1. Hocası.................................................................................144 2. Öğrencileri..........................................................................144

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................144 b. Yahyâ İbn Ebî Kesîr (ö. 132)..........................................144 c. ‘Ubeydullâh İbn Ömer ....................................................145 d. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)..................................145 e. Yûnus İbn Yezîd (ö. 159) ...............................................146 f. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171) .............................147 g. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173) ........................................148 h. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................148 i. Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac........................149

D. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ..................................150 1. Alış Cephesi .......................................................................150 2. Veriş Cephesi .....................................................................150


V. BEŞ NOLU RİVÂYET.................................................................154 A. Temel Kaynaklarda Beş Nolu Rivâyet ..................................155

1. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................155 2. Sahîhu Müslim ...................................................................156 3. Sünenü İbni Mâce...............................................................156 4. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................156 5. el-Câmiu‘s-Sahîh................................................................158 6. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................158

B. Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri ....................158 1. Hocası.................................................................................158 2. Öğrencileri..........................................................................159

a. Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd (ö. 139) .........................159 b. ed-Dahhâk İbn Osmân (ö. 153) ......................................160 c. Muhammed İbn Sâbit el-Abdî ........................................161

C. Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:....................................162 1. Alış Cephesi .......................................................................162 2. Veriş Cephesi .....................................................................162

D. Nâfi‘in 5 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ...............162 E. Neticeler.................................................................................163


12

VI. ALTI NOLU RİVÂYET..............................................................165 A. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları ...................................166

1. Ebû Seleme İbn Abdirrahmân (ö. 94).................................166 2. Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d (ö. 97) .............................................167 3. Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)................................................168 4. Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127) ...............................................168

B. Temel Kaynaklarda Altı Nolu Rivâyet ..................................168 1. Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d .....................................................168 2. el-Muvatta ..........................................................................168 3. el-Musannef........................................................................169 4. Müsned el-Humeydî ...........................................................170 5. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................171 6. el-Müsned...........................................................................171 7. Müsnedü Abd İbn Humeyd ................................................174 8. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................174 9. Sahîhu Müslim ...................................................................175 10. Sünenü İbni Mâce.............................................................175 11. el-Câmiu‘s-Sahîh..............................................................176 12. Müsned el-Bezzâr.............................................................176 13. es-Sünenü’l-Müctebâ........................................................176

C. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri ....................177 1. Hocası.................................................................................177 2. Öğrencileri..........................................................................178

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................178 b. Yahyâ İbn Ebî Kesîr (ö. 132)..........................................178 c. Abdirabbihi İbn Sa‘îd (ö. 139)........................................178 d. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144) ......................................179 e. İbn Cüreyc (ö. 150).........................................................179 f. Abdullâh İbn ‘Avn (ö. 150).............................................180 g. Muhammed İbn İshâk (ö. 150) .......................................180 h. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)..................................180 i. ‘Amr İbn Sa‘d..................................................................180 j. Abdurrahmân İbn Sâbit (ö. 165)......................................181 k. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171) ............................182 l. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173) .........................................182 m. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)...............................................182 n. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................182 o. Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl.........................................................183

D. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ...................................183 1. Alış Cephesi .......................................................................183 2. Veriş Cephesi .....................................................................183

E. Nâfi‘in 6 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ................184

İçindekiler

13

F. Neticeler .................................................................................186

VII. YEDİ NOLU RİVÂYET............................................................188 A. Temel Kaynaklarda Yedi Nolu Rivâyet ................................189

1. et-Tabakâtü’l-Kübrâ ...........................................................189 2. el-Müsned...........................................................................189 3. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................190 4. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer.............................................190 5. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................190

B. Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi .....................191 1. Hocası.................................................................................191 2. Öğrencisi ............................................................................191

Hanzala İbn Ebî Süfyân (ö. 151) ........................................191 C. Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:..................................192

1. Alış Cephesi .......................................................................192 2. Veriş Cephesi .....................................................................192


IIX. SEKİZ NOLU RİVÂYET..........................................................195 A. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları ................................196

1. ‘Urve İbnü’z-Zübeyr (ö. 94)...............................................196 2. Abdurrahmân İbn ‘Alkame.................................................197 3. Mekhûl el-Ezdî ...................................................................198

B. Temel Kaynaklarda Sekiz Nolu Rivâyet................................198 1. el-Muvatta ..........................................................................198 2. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................199 3. el-Müsned...........................................................................199 4. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................200 5. Sahîhu Müslim ...................................................................201 6. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................202 7. el-Câmiu‘s-Sahîh................................................................202 8. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................203

C. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri .................203 1. Hocası.................................................................................203 2. Öğrencileri..........................................................................204

a. Hişâm İbn ‘Urve (ö. 145)................................................204 b. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144) ......................................205 c. Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150)........................205 d. Necîh İbn Abdirrahmân (ö. 170) ....................................207 e. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171).............................208 f. Mâlik İbn Enes (ö. 179) ..................................................208 g. Ebû Bekr İbn Nâfi‘ .........................................................208


14

D. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ................................209 1. Alış Cephesi .......................................................................209 2. Veriş Cephesi .....................................................................210


IX. DOKUZ NOLU RİVÂYET.........................................................213 A. Temel Kaynaklarda Dokuz Nolu Rivâyet..............................214

1. el-Muvatta ..........................................................................214 2. Müsnedü’ş-Şâfiî .................................................................214 3. el-Musannef........................................................................214 4. Müsned İbnu’l-Ca‘d ...........................................................215 5. el-Müsned...........................................................................216 6. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................217 7. Sünenü İbni Mâce...............................................................217 8. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................217 9. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................217

B. Dokuz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri................218 1. Hocası.................................................................................218 2. Öğrencileri..........................................................................218

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................219 b. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144) ......................................219 c. İbn Cüreyc (ö. 150).........................................................219 d. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................219 e. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171).............................220 f. Sahr İbn Cüveyriye .........................................................220

C. Dokuz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ...............................220 1. Alış Cephesi .......................................................................220 2. Veriş Cephesi .....................................................................220


X. ON NOLU RİVÂYET ..................................................................224 A. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı ........................................225

Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)....................................................225 B. Temel Kaynaklarda On Nolu Rivâyet....................................225

1. el-Musannef........................................................................225 2. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................226 3. el-Müsned...........................................................................226 4. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................227 5. Sahîhu Müslim ...................................................................228 6. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................228 7. es-Sünenü’l-Müctebâ..........................................................229

İçindekiler

15

C. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri .....................230 1. Hocası.................................................................................230 2. Öğrencileri..........................................................................230

a. el-Hakem İbn ‘Uteybe (ö. 113).......................................230 b. İbn Cüreyc (ö. 150).........................................................232 c. Fuleyh İbn Süleymân (ö. 168) ........................................232

D. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ....................................233 1. Alış Cephesi .......................................................................233 2. Veriş Cephesi .....................................................................233

E. Nâfi‘in 10 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli ..............233 F. Neticeler .................................................................................234

XI. ON BİR NOLU RİVÂYET.........................................................236 A. Temel Kaynaklarda On Bir Nolu Rivâyet .............................237

1. Fedâilu’s-Sahâba ................................................................237 2. Sünenü İbni Mâce...............................................................237 3. el-Câmiu‘s-Sahîh................................................................238 4. es-Sünne .............................................................................238

B. On Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi ..................238 1. Hocası.................................................................................238 2. Öğrencisi ............................................................................239

İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144) ..............................................239 C. On Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:...............................239


D. Nâfi‘in 11 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli..............240 E. Neticeler.................................................................................240

XII. ON İKİ NOLU RİVÂYET.........................................................242 A. Temel Kaynaklarda On İki Nolu Rivâyet ..............................243

Sünenü İbni Mâce...................................................................243 B. On İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi...................243

1. Hocası.................................................................................243 2. Öğrencisi ............................................................................244

İbn Ebî Zi’b (ö. 158)...........................................................244 C. On İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ...............................244



XIII. ON ÜÇ NOLU RİVÂYET .......................................................247 A. Temel Kaynaklarda On Üç Nolu Rivâyet..............................249


16

1. el-Harâc ..............................................................................249 2. el-Musannef........................................................................251 3. el-Emvâl .............................................................................252 4. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................252 5. el-Müsned...........................................................................252 6. Sünenü’d-Dârimî ................................................................255 7. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................255 8. Sahîhu Müslim ...................................................................258 9. Ahbâru’l-Medine ................................................................260 10 Sünenü İbni Mâce..............................................................260 11. Sünenü Ebî Dâvûd............................................................260 12. el-Câmiu‘s-Sahîh..............................................................262 13. es-Sünenü’l-Müctebâ........................................................263

B. On Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri................263 1. Hocası.................................................................................264 2. Öğrencileri..........................................................................264

a. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141) ................................................264 b. el-Haccâc İbn Ertât (ö. 145) ...........................................264 c. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144) ......................................265 d. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)................................................266 e. Muhammed İbn İshâk (ö. 150) .......................................266 f. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)...................................266 g. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171) ............................267 h. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173) ........................................267 i. Mâlik İbn Enes (ö. 179)...................................................267 j. Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac........................267

C. On Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ...............................268 1. Alış Cephesi .......................................................................268 2. Veriş Cephesi .....................................................................268


XIV. ON DÖRT NOLU RİVÂYET ..................................................272 A. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları ............................273

1. Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)................................................273 2. Hayyân el-Bârikî ................................................................273

B. Temel Kaynaklarda On Dört Nolu Rivâyet ...........................273 1. el-Musannef........................................................................273 2. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................275 3. el-Müsned...........................................................................275 4. Sünenü Ebî Dâvûd..............................................................276

C. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri .............279

İçindekiler

17

1. Hocası.................................................................................280 2. Öğrencileri..........................................................................280

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................280 b. Tevbe el-‘Anberî (ö. 131)...............................................280 c. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141) ................................................281 d. İbn Cüreyc (ö. 150).........................................................281 e. Muhammed İbn İshâk (ö. 150) .......................................281 f. Cerîr İbn Hâzim (ö. 170) .................................................282 g. Ömer İbn Nâfi‘ ...............................................................282 h. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................282 i. ‘Amr İbn Osman en-Nemrî .............................................282 j. ‘Alî İbn Sâbit el-Ensârî....................................................283

D. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu: ............................283 1. Alış Cephesi .......................................................................283 2. Veriş Cephesi .....................................................................283


XV. ON BEŞ NOLU RİVÂYET .......................................................287 A. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı .................................288

Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)....................................................288 B. Temel Kaynaklarda On Beş Nolu Rivâyet.............................289

1. el-Muvatta ..........................................................................289 2. el-Musannef........................................................................289 3. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr .....................................290

C. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri...............291 1. Hocası.................................................................................291 2. Öğrencileri..........................................................................292

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)............................................292 b. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144) ......................................292 c. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171).............................292 d. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................292

D. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:..............................293 1. Alış Cephesi .......................................................................293 2. Veriş Cephesi .....................................................................293


XVI. ON ALTI NOLU RİVÂYET ....................................................296 A. Temel Kaynaklarda On Altı Nolu Rivâyet ............................297

el-Muvatta ..............................................................................297 B. On Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri ..............297

1. Hocası.................................................................................297


18

2. Öğrencileri..........................................................................298 a. Şu‘ayb İbn Ebî Hamza (ö. 162) ......................................298 b. Mâlik İbn Enes (ö. 179)..................................................299

C. On Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:..............................299 1. Alış Cephesi .......................................................................299 2. Veriş Cephesi .....................................................................299


XVII. ON YEDİ NOLU RİVÂYET ..................................................302 A. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı................................303

Ebû Hayye el-Kelbî ................................................................303 B. Temel Kaynaklarda On Yedi Nolu Rivâyet ...........................303

1. el-Müsned...........................................................................303 2. Sünenü’d-Dârimî ................................................................304 3. Sahîhu’l-Buhârî ..................................................................304 4. el-Câmiu‘s-Sahîh................................................................305

C. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri.............305 1. Hocası.................................................................................305 2. Öğrencileri..........................................................................305

a. Abdülazîz İbn Ebî Revâd (ö. 159) ..................................306 b. Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ ...........................................306 c. Mu‘âz İbn el-‘Alâ’..........................................................307

D. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:............................308 1. Alış Cephesi .......................................................................308 2. Veriş Cephesi .....................................................................308


XIIX. ON SEKİZ NOLU RİVÂYET ................................................311 A. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları ..........................313

1. es-Sâ’ib İbn Yezîd (ö. 91) ..................................................313 2. Enes İbn Mâlik (ö. 93)........................................................314 3. Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb (ö. 93) ...........................................314 4. Ebû Osman en-Nehdî (ö. 95)..............................................315 5. Süleymân İbn Yesâr (ö. 100)..............................................316 6. Tâvûs İbn Keysân (ö. 106) .................................................317

B. Temel Kaynaklarda On Sekiz Nolu Rivâyet..........................317 1. el-Musannef........................................................................317 2. Fedâilu’s-Sahâba ................................................................318 3. Sünenü’d-Dârimî ................................................................318 4. Müsned el-Bezzâr...............................................................319

C. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi ..............320

İçindekiler

19

1. Hocası.................................................................................320 2. Öğrencisi ............................................................................320

Muhammed İbn ‘Aclân (ö. 148) .........................................320 D. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:...........................321



İKİNCİ BÖLÜM

NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN RÂVİ KARAKTERİSTİĞİ

I. NÂFİ‘İN GÜVENİRLİK KATSAYISI VE GÜCÜ ......................327 Değerlendirme............................................................................329

II. NÂFİ‘İN RÂVİ MODELİ VE TÂRİHÎ ŞAHSİYETİ ................332 A. Râvi Modeli ...........................................................................332 B. Tarihî Şahsiyeti ......................................................................335

III. NÂFİ‘İN HOCA PROFİLİ .......................................................337 A. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Hocaları: .......................................337

1. Bir râvinin etkin hoca sayısı ...............................................339 a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in etkin hoca sayısı ....................341

2. Bir râvinin normal hoca sayısı............................................342 a.Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in normal hoca sayısı ..................343

3. Bir râvinin pasif hoca sayısı ...............................................344 a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in pasif hoca sayısı.....................344

B. Hadis Başına Düşen Hoca Sayısı...........................................345

IV. NÂFİ‘İN ÖĞRENCİ PROFİLİ.................................................347 A. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Öğrencileri: ..................................347

1. Bir râvinin etkin öğrenci sayısı...........................................356 a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in etkin öğrenci sayısı ................358

2. Bir râvinin normal öğrenci sayısı .......................................359 a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in normal öğrenci sayısı.............360

3. Bir râvinin pasif öğrenci sayısı ...........................................361 a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in pasif öğrenci sayısı ................362

B. Hadis Başına Düşen Öğrenci Sayısı ......................................363 C. Akranları Tarafından En Çok Desteklenen, Nâfi‘in Öğrencileri....................................................................................................364


20

NÂFİ‘İN HADİS PROFİLİ.............................................................388 A. Nâfi‘in, En Çok Sayıda Öğrencisi Tarafından Rivâyet Edilen Hadisleri .....................................................................................388 B. Mâlik’in Nâfi‘den Yaptığı Rivâyetlerin Tahlili .....................410 C. el-Muvatta’dan, Sonraki Eserlere Geçişte Merfû ve Mevkûf Haberlerin Tahlili .......................................................................416

SONUÇ .............................................................................................417

BİBLİYOGRAFYA...........................................................................419

KARMA İNDEKS.............................................................................429

ÖNSÖZ Hz. Peygamber’in (s.a.v.), Allâh Teâlâ’nın kendisine vahyettiği

İslâm dinini nasıl yaşadığına dair malumât, çevresinde bulunan kim-selerin rivâyetleri vesîlesiyle, kuşaktan kuşağa yayılmıştır. İnsan faktörünün bilgiyi iletmede, bilinçli bilinçsiz muhtelif nedenlerle, kimi arızaları söz konusu olmasaydı, hiç şüphesiz Peygamber’den bize ulaşan her bilgi güven içerisinde önkoşulsuz kabul edilebilirdi.

Ancak yaratılışı itibariyle çeşitli zaafları bulunan insanoğlunun, eylem ve söylemleri de aynı zaaflarla illetli durumdadır. Sözgelimi hiç unutma-yan bir insan olmadığı gibi hiç hata etmeyen bir insan da yoktur. Beşer hafızası, duyduklarını ve gördüklerini hem biçim hem de içerik olarak olduğu gibi aktarmaya elverişli değildir. Benzer zaaflar insanoğlunda, içinde kötü niyetin olmadığı sürekli arızalar üretmektedir.

İnsan faktöründe görülen bir diğer kusur ise, bilinçli hatalardır. Bu hata biçimi yukarıdakinden farklı olarak, içinde belli bir faydayı temin kastını ihtiva ettiği için daha nitelikli, tehlikeli ve daha yanıl-tıcıdır. Beşerin bu uğurda sınırlarını çiğnemediği hiç bir kutsal yok-tur. Allâh adına dahi yalan söylemeye cüret edebilen bir insanın, onun elçisine büsbütün vefakâr davranmış olmasını beklemek aşırı iyimserlikten başka bir şey değildir.

Binaenaleyh Peygamber’in, dini bakımdan son derece önemli olan hâtıratını aktarmakta rol almış kimselerin, beşeriyetlerinden sıyrılıp mâsumiyet zırhına erdikleri düşünülmediğine göre, bilinçli yahut bilinçsiz kimi illetleri, aktarımlarına bulaştırmış olabilecekleri asla göz ardı edilmemelidir. Nitekim hadis ilmi yahut daha özel ola-rak ricâl ilmi ve isnad, bu gerçeği dikkate alan muhaddislerin konu-ya gerçekçi yaklaşımının bir sonucudur.

Bu yüzden bir hadisin senedi metninden önce gelir. Yani okuyu-cu önce senedi değerlendirmelidir. Allâh’ın Elçisi ne demiş, deme-den önce bu bilgiyi Allâh’ın Elçisinden kimler aktarmıştır, demeli-dir. Bu açıdan bakıldığında, senedi olmayan bir hadisin neden okunmaya değer bulunmadığı suhûletle anlaşılacaktır.

Hadis ilminin temel yaklaşımını teşkil eden bu açılımın bir sonu-cu olarak bugün, râvi merkezli çalışmaların, hadis araştırmaları içe-risinde öncelenmesi gerektiği hususu izahtan varestedir. Hadis ricâ-linin (râvilerin) aktarımlarının tek tek ele alınıp sorgulandığı ve ne-ticesinde kendilerine belli bir rütbenin verildiği bir dönem elbette ki


22

geçmişte yaşanmıştır. Günümüzde bilgi teknolojisinin getirdiği ola-naklarla yeni bir atılım yapılacaksa, bu atılım yine başlangıç noktası olarak râvi tetkiklerini almalı ve geçmişte yaşanan sürecin, rivâyet geleneğine uygun biçimde yeniden yaşanmasına yönelik adımlar atılmalıdır.

Rivâyetlerin olasılığı kuramını modellediğimizde1 gördük ki, râvilerin güvenirlik katsayısı rivâyet sisteminin en temel verisidir. Bir hadisi çalışabilmek için öncelikle senedinde yer alan tüm râvilerin çalışılmış olması gerekmektedir. İşe râvilerden başlamayan aksi bir yaklaşım, bilgi teknolojisinin tüm olanaklarını kullansa da ricâl değerlendirmeleri olarak itimat ettiği zemin eski olacağı için, yeni ve sağlıklı bir sonuca ulaşması mümkün olmayacaktır.

Râvi tetkiklerinin öncelenmesi gerektiği düşüncesinin bir sonucu olarak bu kitapta, tâbiîn ulemasının önde gelenlerinden biri olan Abdullâh İbn Ömer’in azatlı kölesi Nâfi‘i (ö. 117) ele alınmıştır.2 Rivâyetlerin tetkiki aşamasında örnek veri olarak Nâfi‘in naklettiği on sekiz rivâyet değerlendirilmiş, ancak kendisinin hoca, öğrenci ve hadis profili çıkarılırken Kütüb-i Tis‘a’daki tüm Nâfi‘ rivâyetleri esas alınmıştır.

Çalışma süresince hep yanımda bulunan, sık sık değerli fikirlerine müracaat ettiğim muhterem hocam Prof. Dr. M. Ali SÖNMEZ’e katkı-ları için minnettarım. Öte yandan râvi seçiminde müsteşrikler nezdindeki öneminden ötürü, Nâfi‘ konusunda bendenizi yüreklendiren Prof. Dr. İbrahim HATİBOĞLU hocama; her zaman desteğini benden esirgemeyen, bu kitabın geçirdiği tüm evrelerde sayısız katkıları bulu-nan değerli kardeşim Elek. Müh. Haydar SOYSAL’a ve çalışmalarımı büyük bir sabır ve tahammülle karşılayan ailemin tüm fertlerine burada teşekkür etmeyi ifâsı zarûri bir borç bilirim.

Halis AYDEMİR

Bursa-2008

1 Bkz. Halis Aydemir, “A Theoretical Approach to the System of Transmission of

Hadith Based on Probability Calculations”, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), III/1, 2005, ss. 51–84.

2 Bu çalışmada kuramın öngördüğü bir biçimde Nâfi‘in tüm rivâyetleri tetkik edile-memiştir. Zirâ Nâfi‘in bine yakın hadisini tek bir kitap kapsamında çalışmak müm-kün değildir. Dolayısıyla, çalışma sonucunda elde edilen bulgular, incelenen rivâyet-lerin bir neticesidir.

KISALTMALAR

a.mlf. : aynı müellif

bkz. : bakınız

bl. : bölüm

bs. : baskı, baskı yeri

c. : cilt

çev. : çeviren

edt. : editör

H. : hicrî

haz. : hazırlayan

Hz. : hazreti

İng. : ingilizce

krş. : karşılaştırınız

m. : milâdî

no. : numara, sayı

nşr. : neşreden, yayımlayan

ö. : ölümü, vefat tarihi

s. : sayfa

sdş. : sadeleştiren

sy. : sayı

thk. : tahkik eden

ts. : tarihsiz, baskı yeri yok

vb. : ve benzeri

vd. : ve devamı

vdl. : ve diğerleri

vs. : ve saire

GİRİŞ

AMAÇ, METOT, KAPSAM, KAYNAKLAR VE NÂFİ‘ BİYOGRAFİSİ

I. AMAÇ Allah Resûlü’nün (s.a.v) irtihalinden sonra, onunla birlikte ya-

şamış ve ondan pek çok şey öğrenmiş bulunan sahâbe nesli, hâtıratı-nı hem kendi arasında, hem de kendisinden sonra gelen kuşakla pay-laşmaya koyuldu. Bu süreçte arkadaşlar birbirlerinden, çocuklar babalarından, köleler efendilerinden, bir şeyler duyan ve öğrenen konumdaydılar.

Hz. Peygamber’le ilgili bir hususu öğrenmek, içinde yaşadıkları hayatın kendilerine sunduğu bir imkândı. Bilgi, hayatın içinden sü-zülüp avuçlarına akıyordu. Sahâbe kuşağının toplum içinde yaygın olduğu dönemlerde bu nimeti, eksikliğini hissetmeden yoğun bir biçimde yaşayıp istifade ettiler.

Bunlardan biri de Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer idi. Efendisi Abdullâh İbn Ömer’e hizmet ettiği uzun yıllar boyunca1 ondan çok şey gördü, çok şey öğrendi. Abdullâh İbn Ömer’in, Peygamber’in (s.a.v.) sözle-rine ve uygulamalarına titizlikle bağlı olması, önüne gelen her mese-leyi Allâh’ın Elçisi’nden hatırladığı örneklerle çözmesi, bildiklerini etrafına sürekli yaymasına bir vesile teşkil etmiştir. Nitekim Nâfi‘in İbn Ömer’den aktardığı bazı hadislerin bağlamlarına dikkat edilecek olursa, ne demek istediğimiz kolayca anlaşılacaktır.2

Zaman içerisinde, bilginin aktığı damarların sayısı, git gide azal-dı. Yeni gelen neslin, içtimâi hayattaki nispeti arttı. Bilgiye olan talepte yüksek bir artış yaşanırken, arz, git gide daralıyordu. Toplu-mun kolektif şuuru, bu durumu algılar algılamaz, elde kalan mevcut arzı en verimli bir şekilde değerlendirmek, koruma altına almak ve sonra da onu, cemiyetin istifadesine sunmak üzere yaymak için, ev-latlarını harekete geçirdi.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in hocalık yılları tam da bu döneme tevâ-fuk etmektedir. Efendisi Abdullâh İbn Ömer’in (ö. 74) vefatıyla bir-likte, sahâbe neslinin yüzyılın sonuna doğru tümüyle ortadan kalk-ması, İbn Ömer gibi bir sahâbîden çok şey öğrenmiş bulunan Nâfi‘ gibi şahsiyetleri, toplumun aradığı nadide kimseler olarak öne çı-

1 ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 100. 2 İbn Ömer’in, Allâh’ın Elçisi’nin sünnetine çok önem verdiği, içeriğine olduğu kadar

şekline de bağlı kaldığına dair pek çok örnek vardır. Bunlardan en ilgi çekeni onun, ney sesi işittiğinde kulaklarını tıkayıp ordan uzaklaşmasıdır. Daha sonra Nâfi‘e: Al-lah’ın Elçisi de böyle yapmıştı, şeklinde bir açıklamada bulunmuştur. Bkz. Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 699 (4924).


28

karmıştır. Çalışmamızda, bu durumu net bir biçimde ortaya koymak için, Nâfi‘in rivâyetleri incelenirken, hadislerin isnadında geçen öğ-rencilerinin biyografileri ayrı ayrı gözden geçirildi. Amacımız, bu dönemde hadis elde etmek üzere, farklı şehirlerden çıkıp gelerek Nâfi‘in kapısını çalan öğrencilerin, hangi motivasyonla hadis topla-ma faaliyetine giriştiklerini gözler önüne sermekti. Zira kendisinden elli yıl önce, efendisi İbn Ömer’in kapısında bu türden öğrencileri görmek mümkün değildir.

Şayet o dönemdeki kolektif toplum şuuru, hadis arzının daralma-sı karşısında böyle bir tepki vermeseydi, bir süre sonra, Hz. Pey-gamber’den rivâyette bulunan tüm tarîklerin kuruması ve yok olma-sı söz konusu olacaktı. Cemiyetin ortaya koyduğu bu reaksiyon ise tam tersi bir etki oluşturmuş, rivâyet kanallarının artmasına ve ço-ğalmasına yol açmıştır.

Sözgelimi Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, Abdullâh’ın kölesiydi. Dolayı-sıyla efendisinden pek çok hadis öğrenme fırsatı buldu. Şayet, hadis-leri toplamak ve koruma altına almak üzere toplumun yola çıkardığı gençler onun kapısına gelmeseydi, Nâfi‘ kendisinden sonra hadisle-rini aktaracağı birini bulamayabilir ve o tarîk orada kesilebilirdi. Oysa Nâfi‘den hadis almaya gelen talebeler, onun üzerinden, yüz-den fazla tarîkin intişar etmesine yol açmışlardır.

Hadis rivâyet tarihinde arzın daralması ve talebin artmasıyla, bir bakıma akut gelişen bu hareketliliği göz ardı edenler, rivâyetlerin isnadını tahlil ederken, çoğunlukla tâbiîn neslinden sonra birden bire tarîk adedinin artış göstermesini yorumlamakta zorlanmışlardır. Menfî bir yaklaşım olarak bazıları, tek halkalı zincirlerin, sonrakile-rin uydurması olduğu neticesini çıkarmışlardır.1

Bu kitapta Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’i çalışmamızın esas nedeni kendisinin, yukarıda anlattığımız sürecin tam ortasında duran elve-rişli bir râvi olmasıdır. Nitekim o, hocaları itibariyle hadis rivâyetin-de kısmen sükûnetin hâkim olduğu döneme, öğrencileri itibariyle ise hareketliliğin ivme kazandığı döneme bakmaktadır. Bu çalışma ne-ticesinde, Nâfi‘in hoca, öğrenci ve hadis profilinin ortaya konulma-

1 Bunlardan biri de müsteşrik Joseph Schacht’tır. O, isnadın çoğaldığı râviden önceki

kısmını çoğunlukla uydurma olarak görmektedir. Bkz. Schacht, Origins, s.171,175. Bu hususta Schacht’tan en çok Juynboll etkilenmiş görünmektedir. Nitekim o, ortaya koyduğu isnad merkezli teorileriyle, Schacht’ın bu görüşünü teyit etme gayretinde görünmektedir.

Amaç, Metot, Kapsam, Kaynaklar ve Nâfi‘ Biyografisi

29

sıyla, yukarıda bahsettiğimiz sürecin izlerini gün yüzüne çıkarmak hedeflenmektedir.

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de hadis araştırmaları çoğun-lukla bir hadisin rivâyet tarîklerinin toplanması üzerine kuruldur. Farklı tarîklerden gelen metinler kıyaslanarak hadisin metni hakkın-da bir yoruma gidilirken, farklı tarîklerin oluşturduğu isnat kümesi üzerinden de hadisin sıhhati değerlendirilir. Bu yaklaşımın yadırga-nacak bir tarafı yoktur. Ancak, mütekaddimûn ulemânın hadisler hakkında vermiş oldukları hükümleri bu araştırmalarla bir bakıma revize ederken, râviler hakkında onların öngördükleri rütbeleri ol-duğu gibi bırakmak tutarlı bir davranış olmayacağı gibi araştırmala-rın da yerinde saymasına neden olacaktır.

Nitekim bir hadisin rivâyet tarîkleri ortaya ne denli iyi konulursa konulsun, şayet değerlendirme esnasında râviler hakkında, mütekaddimûn ulemânın verdiği rütbelere itimat edilecekse, yapılan bu yeni araştırmanın öncekilerden farklı, daha dakik ve daha sağlam neticeler doğuracağını iddia etmek zordur.1 Bu açıdan bakıldığında, rivâyet özelinde yapılan bu tür sathî çalışmaların büyük ölçüde ön-cekilerin birikimini yansıttığı ve yeni bir şey getirmediği görülecek-tir.

Bu yüzden hadis araştırmalarından önce, topyekün bir râvi araş-tırma döneminin başlatılması daha isabetli bir yaklaşımdır. Böylece, önceki münekkitlerin râviler hakkında ortaya koydukları kanaatlerin doğruluğu test edilmiş, modern dönemdeki hadis araştırmaları için güvenilir râvi değerlendirmeleri hazırlanmış olur.2

Hadis araştırmalarını yapanların nezdinde, bugün için daha fazla tarîkin bir araya getirilebilmesi hususu nasıl muharrik bir güç ise, aynı saik râvi araştırmaları için de geçerlidir. Sözgelimi önceki mu-haddislerin tüm tarîklerini göremedikleri için zayıf saydıkları bir hadis, tarîklerin bir araya getirilmesiyle bugün nasıl daha sağlıklı bir konuma erişiyorsa, o gün için tüm rivâyetleri bir arada değerlendiri-lemediği için zayıf sanılan bir râvi de, bugün daha güvenilir bir ko-

1 Sadece en iyi ihtimalle, öncekilerin bir araya getiremediği birkaç tarîkin daha ilâve

edilmesiyle hadisin isnadı daha sağlıklı bir biçimde ortaya çıkarılmış olur. Ancak unutulmamalıdır ki, bir tarîki anlamlı kılan o tarîkteki râvilerin güvenirlik derecesi-dir. Dolayısıyla, bir isnat analizi her hâlükârda râviye itimat etmek durumundadır.

2 Râvi araştırmalarının, hadis araştırmalarına nazaran teknik bir konu olması, daha meşakkatli olup kısa zamanda sonuçlanmaması bu yöndeki rağbeti azaltan bir etki yapmaktadır.


30

numa yükselebilir. Kuşkusuz bu durumun tersi de araştırmalar neti-cesinde karşımıza çıkabilir. Ancak yine de râvi araştırmalarının ha-dis araştırmalarına öncelenmesini zorunlu kılan temel âmil, bizatihi hadis araştırmalarında esasen râvi rütbelerine itimat edilmesidir.

Râvilerin araştırılması ve rütbelerinin yeniden belirlenmesi ko-nusunun önemi kadar, bu araştırmanın bugün hangi yöntemler üze-rinden ve ne gibi ölçütlerle yapılacağı konusu da ön plana çıkmak-tadır. İlmî olmayan bir yöntemle yapılacak bir râvi araştırması, hal-lettiği müşkülden daha fazlasını üretmeye namzettir. Nitekim kimi araştırmacılar, râvi tetkiklerini de tek bir hadise indirgeyerek çalış-ma yolunu yeğlemiş görünmektedir.1

Mütekaddimûn ulemânın râvileri rütbelendirirken hangi miyarla-rı kullandıkları teorik olarak bilinse de2 tatbikatta bunların hangi somut ölçütlere karşılık geldiği konusu vuzuha kavuşmuş değildir. Bu durum, izâfî değerlendirmelere kapı aralamış, rütbelerin standart olmaktan çok öznel kalmasına yol açmıştır.

Modern bir biyografi çalışması, günümüz bilgi teknolojisinin verdiği tüm imkânları kullanan bir yaklaşımı esas almalıdır. Bu sa-yede bir râvinin tüm rivâyetlerini ortaya çıkarmalı, akranlarıyla olan mutabakatını yahut muhalefetini somut ölçütler üzerinden tartışmalı ve neticeleri rivâyet bazında kayıt altına almalıdır. Zira böyle bir çalışmanın nihâyetinde, bir râvi için elde edilen güvenirlik düzeyi-nin hangi gerekçelere dayandığı başkaları tarafından da görülebil-meli ve değerlendirilebilmelidir. Halbuki bugün elimizde bulunan ricâl kitaplarındaki rütbelerin, hangi arka planın bir sonucu olduğu-nu görmek ve incelemek mümkün değildir.3

1 Sözgelimi Müsteşrik Juynboll, özenle seçtiği Nâfi‘in tek bir hadisi üzerinden (fitre

hadisi), onun müşterek râvi olmadığına hükmetmeye kalkışmıştır. Aynı çalışmasında Mâlik İbn Enes’in müşterek râvi olduğunu da yine aynı hadis üzerinden sonuçlan-dırmaya çalışmaktadır. Oysaki, bir başkası aynı yöntemle, Mâlik’ten teferrüd edilen bir rivâyeti özenle seçip, aslında Malik’in de müşterek râvi olmadığını ispatlayabilir. Râvi araştırmalarının tek bir hadise indirgenerek yapılmasının, ilmî olmaktan ne denli uzak olduğunu göstermek için Juynboll’ün bu denemesi güzel bir numunedir. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 228.

2 İbnu’s-Salâh Mukaddime’sinde bir râvinin hadisinin kabulü için, güvenilir akranları-na çoğunlukla muvafakat etmesinin şart olduğunu, muhalefetin ise nâdiren olabilece-ğini öngörmüştür. Şayet muhalefeti bundan çok ise, o kişinin hadisinin artık delil sa-yılamayacağına hükmeder. Bkz. İbnu's-Salâh, el-Mukaddime, s. 61.

3 Ricâl kitaplarında râvilerin rivâyet adetleri dahi genelde mevcut değildir. Bazen kimi münekkitler, İbnu’l-Medînî gibi, yaklaşık rakamlar vermektedir. Bkz. ez-Zehebî,


31

Modern bir biyografi çalışmasında bir râviyle ilgili aşağıdaki hu-susların tespit edilmiş olması gereği vardır:

• N: Rivâyet adedi

• η: Güvenirlik katsayısı

• P: Gücü

• Râvi modeli

• Etkin hocaları (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Normal hocaları (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Pasif hocaları (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Hoca başına düşen rivâyet sayısı

• Hadis başına düşen hoca sayısı

• Etkin öğrencileri (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Normal öğrencileri (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Pasif öğrencileri (rivâyet adetleriyle birlikte)

• Öğrenci başına düşen rivâyet sayısı

• Hadis başına düşen öğrenci sayısı

Bir râvi hakkında tüm bunları tespit etmenin güç ve zaman alıcı bir iş olduğunu kabul etmek gerekir. Ancak unutulmamalıdır ki, önceki muhaddislerin yaptığı gibi râvileri ele alarak onları tek tek

Tezkiretü’l-Huffâz, I, 137,154. Yine bazı münekkitler az ve çok tabirleri üzerinden ri-vâyet miktarlarını kabaca tanımlayabilmektedir. Bkz. el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IIX, 60 (1608). Aynı şekilde münekkitler, bir râvi için öngördükleri rütbeyi takdir etmele-rine yol açan nedenleri özetleyen ifadeler de kullanabilmektedir. Bkz. İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 122 (674). Ancak bunların yeteri düzeyde sorgulanabilir olmadık-ları açıktır. Nitekim, bir râvinin vehimleri hangi oranda olursa onu yaralar? Az ve çok kavramları dışında herkesçe malum sayısal bir oran verilmemektedir. Hakkında, Lehû evhâmün diye kayıt düşülen bir A râvisinin rivâyetlerinin kaçında ne türden vehimler saptanmıştır? Aynı durumda olan tüm râviler aynı kriter dolayısıyla zayıf sayılmış mıdır? Bu ve benzeri soruların cevaplarını bulmak mümkün değildir. Çoğunlukla ka-naat bildiren lafızlarla karşılaşılmaktadır. Bazı münekkitlerin imkân nisbetinde kimi örnek rivâyetleri ricâl biyografilerinde anmaya gayret göstermelerinden anlaşılıyor ki, bu durum o gün için kısıtlı imkânların bir sonucudur. Ancak çağımızda bu muğ-laklığı sürdürmenin makul karşılanır bir tarafı yoktur. Sözgelimi zayıf addedilen bir râvinin hangi rivâyetleri dolayısıyla bu değerlendirmeye tâbi tutulduğunun açıkça be-lirtilmesi ve ilgili oranların verilmesi, bir yandan diğer araştırmacılara sorgulama im-kânı verirken diğer yandan da öznel yaklaşımları asgarîye indirecek ve zaman içinde standart ölçütlerin oluşmasına katkı yapacaktır.


32

ölçüp tartmadan hadisleri çalışmak, çoğunlukla farklı bir netice do-ğurmayacak ve verimli çalışmaların gecikmesine yol açacaktır.

II. METOT, KAPSAM VE KAYNAKLAR 1) Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in biyografisi.1

2) Nâfi‘ rivâyetlerinin incelenmesi:

Bu bölümde Nâfi‘in Kütüb-i Tis‘a’dan alınan 18 rivâyeti ince-lenmiş bulunmaktadır.2 Bu inceleme aşağıdaki hususlar çerçevesin-de gerçekleştirilmiştir:

a) İlgili rivâyette Nâfi‘in akranlarının araştırılması.3

b) Akranların teyidi yahut tekzibi doğrultusunda Nâfi‘in o rivâ-yetle ilgili olarak isabet yüzdesinin hesaplanması.4

1 Bu bölümde ricâl kitaplarında Nâfi‘ hakkında geçen malumât bir arada takdim edil-

mek istenmiştir. Öncelikle mütekaddimûn dönemi ricâl literatürü (ilk üç asır) ele alınmış ve sırasıyla İbn Sa‘d’ın (ö. 230) Tabakât’ı, Yahyâ İbn Mâ‘în’in (ö. 233) Tâ-rîh’i, Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) İlel’i, Buhârî’nin (ö. 256) et-Târîhu’l-Kebîr’i, ‘İclî’nin (ö. 261) Ma‘rifetü’s-Sikât’ı ve Fesevî’nin (ö. 277) el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh’i değerlendirilmiş bulunmaktadır. Peşi sıra müteahhirûn dönemi ricâl literatürüne ge-çilmiş ve sırasıyla Nesâî’nin (ö. 303) Tabakât’ı, İbn Ebî Hâtim er-Râzî’nin (ö. 327) el-Cerh ve’t-Ta‘dîl’i, İbn Hibbân’ın (ö. 354) es-Sikât’ı, İbn Şâhîn’in (ö. 385) Târîhu Esmâi’s-Sikât’ı, Mizzî’nin (ö. 742) Tehzîbu’l-Kemâl’i, Zehebî’nin (ö. 748) Tezkire’si ve İbn Hacer’in (ö. 852) Tehzîbu’t-Tehzîb’i ele alınmıştır. Tekrar olmaması bakımın-dan sonraki eserlerdeki mükerrer bilgiler göz ardı edilmiştir.

2 Bu rivâyetlerin alınmasında, daha genel geçer sonuçlara ulaşabilmek için, seçici davranılmamıştır. Nitekim, 1 ve 2 nolu rivâyetler Buhârî’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 3 ve 4 nolu rivâyetler Müslim’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 5 ve 6 nolu rivâyetler Tirmizî’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 7 ve 8 nolu rivâyetler Nesâî’deki ilk iki Nâfi‘ rivâ-yeti; 9 ve 10 nolu rivâyetler Ebû Dâvûd’daki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 11 ve 12 nolu ri-vâyetler İbn Mâce’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 13 ve 14 nolu rivâyetler Ahmed İbn Hanbel’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 15 ve 16 nolu rivâyetler Muvatta’daki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti; 17 ve 18 nolu rivâyetler Dârimî’deki ilk iki Nâfi‘ rivâyeti olarak tespit edil-miştir.

3 Bu araştırma Kütüb-i Tis‘a ile sınırlı değildir; modern imkânlar kullanılarak ulaşabi-len her kaynak taranmıştır. Bu bağlamda en çok el-Mektebetü’ş-Şâmile, el-Mektebetü’l-Elfiye (II ve III. sürüm) ve Mevsû‘atü’l-Hadîsi’ş-Şerîf el-Kütübü’t-Tis‘a adlı programlardan istifâde edilmiştir.

4 Bu hesaplamada, rivâyetlerin olasılığı kuramını sayısal olarak modellediğimiz A Theoretical Approach to the System of Transmission of Hadith Based on Probability Calculations adlı makalemizdeki yöntemler kullanılmıştır. Bkz. Halis Aydemir, “A Theoretical Approach to the System of Transmission of Hadith Based on Probability Calculations”, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), III/1, 2005, ss. 51–84.


33

c) Nâfi‘in o rivâyetteki akranlarının tanıtımı.1

d) Rivâyetin temel kaynaklardaki tarihî seyrinin ve geçirdiği değişikliklerin irdelenmesi.2

e) Nâfi‘in ilgili rivâyette ki hoca ve talebelerinin ele alınması.3

f) Ele alınan rivâyette Nâfi‘in konumu tayin edilerek, hadisi alış ve aktarış cephesindeki toplam duyma, paylaşma ve da-ğıtma’ları gösterilmiştir.4

Rivâyetlerin her birinde ayrı ayrı hesaplanan bu isabet yüzdeleri, çalışmanın sonunda Nâfi‘in meçhuliyetini gidermek üzere güvenirlik katsayısının (η) hesaplanmasında değerlendirilecektir.

1 Bu bölümde Nâfi‘in akranlarının biyografilerine yer verilmiş, onların ne denli gerçek şahsiyetler olup olmadıkları hususunda okuyucu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Râvilerin biyografileri için öncelikle, öncekilerin bilgilerini derli toplu vermesi ba-kımından, Mizzî’nin (ö. 742) Tehzîbu’l-Kemâl’i ve İbn Hacer’in (ö. 852) Tehzîbu’t-Tehzîb’inden yararlanıldı. Ancak bu ikisinde bulunamayan râviler için diğer tüm ricâl kitaplarına müracat edilmiştir.

2 İncelemenin bu bölümünde ilk üç asırdaki eserler temel alınmıştır. Ancak farklı so-nuçların bulunduğu sonraki eserlere de zaman zaman dipnotlarda yer verilmiştir. Bu bölümde, rivâyetlerin kuşaktan kuşağa geçişlerde hangi değişikliklere uğradığı, met-ne dayalı akranlar arası karekteristik farklılıkların izinin sürülmesi, mevkûf rivâyetle-rin ref‘ edilip edilmediği, müdrec lafızların tayin edilmesi ve rivâyetin ihtisar edilip edimediği gibi pek çok husus araştırılmıştır.

3 Bu bölümde ilk önce Nâfi‘in rivâyetteki hocası tespit edilmiştir. Peşi sıra Nâfi‘ ile hocası arasındaki ilişki araştırılmış, Nâfi‘i hadise götüren saikin belirlenmesine çalı-şılmıştır. Daha sonra, Nâfi‘in talebeleri ele alınmış tek tek biyografileri verilmiştir. Hangi dönemde ve hangi muhitte yaşadıklarının altı çizilmiş, Nâfi‘ ile nasıl irtibata geçmiş olabileceklerine dair karîneler araştırılmıştır. Bu araştırma neticesinde söz konusu rivâyeti Nâfi‘den hangi vesileyle temin ettiklerine dair bir kanaat oluşturul-muştur. Öte yandan râvi biyografilerinde zaman zaman, Nâfi‘in öğrencilerinin şahsi hallerine varıncaya dek ayrıntılı bilgiler verilmesinin yegâne nedeni, bu isimlerin sonrakiler ta-rafından sırf Nâfi‘e ulaşmak üzere ihdas edilmiş ya da kullanılmış alâkasız kimseler oldukları yönündeki Juynboll iddiasının zorluğunu göstermektir. Zira bunlar şayet uydurulmuş ya da kullanılmış alâkasız zatlar ise, o takdirde onlarla alâkalı biyografi-lerde geçen ve hadis ilmine taalluk eden, çoğu müstesna yaşam öykülerinin de aynı şekilde düzmece olması gerekir ki, bu, Juynboll’un dahi muhtemel görmeyeceği dü-zeyde aklın sınırlarını zorlayan bir durumdur. Juynboll’un iddası için bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 230-235.

4 Bu tanımlar, rivâyet sistemindeki rollerini esas alarak, râvileri katagorize etmek için öne sürdüğümüz bir yaklaşımın neticesidir. Daha geniş bilgi için bkz. Halis Aydemir, “Hadis Rivâyet Sisteminde Râvi Modelleri”, Hadis Tetkikleri Dergisi, V/1, 2005, 85-100. Bu bölümde rivâyetlerin her birinden elde edilen neticeler, bilahare kitabın sonunda Nâfi‘in râvi modeli hesaplanırken kullanılacaktır.


34

g) Nâfi‘in tarihî şahsiyeti ve ilgili rivâyeti yapmamış olma ih-timalinin hesaplanması.1

h) Rivâyetin incelenmesiyle elde edilen sonuçların özetlenmesi.

3) Rivâyet analizlerinden elde edilen veriler doğrultusunda Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in meçhuliyetinin giderilmesi.2

4) Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in râvi modelinin tayini ve tarihî şahsi-yetinin sübûtunun hesaplanması.3

5) Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in hoca profili.4

6) Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in öğrenci profili.5

7) Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer hadis profili.6

1 Bu bölümde, Juynboll’un, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in tarihî kişiliğini yok sayan yakla-

şımından yola çıkılarak, ele alınan rivâyet özelinde Nâfi‘in tarihî şahsiyetinin gerçek-liği olasılık olarak hesaplanmaya çalışılmıştır. Bu hesaplamalarda da rivâyetlerin ola-sılığı kuramından yararlanılmıştır. Kimi rivâyetlerde bu ihtimal düşük çıksa da, kita-bın sonunda tüm neticeler birlikte değerlendirilip nihâî rakam tesbit edilmiştir. Juynboll’un iddası için bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 226-227.

2 Bu bölümde, 18 rivâyette hesaplanan isabet yüzdeleri kullanılarak Nâfi‘in güvenirlik katsayısı (η) ve gücü (P) hesaplanmıştır. Peşi sıra, hesaplanan bu değerler üzerinden ortaya çıkan neticeyle, hadis münekkitlerin Nâfi‘ hakkında öngördükleri rütbeler mu-kayeseli bir değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Hesaplama yöntemleri için adı geçen makalemize bkz. s. 53-55.

3 Bu bölümde, rivâyet analizlerinde elde edilen sonuçlara dayanılarak Nâfi‘in hangi türden bir râvi olduğu hesaplanmaya çalışılmıştır. Elde edilen netice daha sonraki bö-lümlerde, Nâfi‘in hoca, öğrenci ve hadis porfilinde ortaya çıkan bulgularla teyit edil-mektedir. Peşi sıra, rivâyet analizlerinde hesaplanan, Nâfi‘in tarihî şahsiyetinin sübû-tunu gösteren âzamî değer ve bu değeri veren rivâyet takdim edilmiştir.

4 Bu bölümde Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Kütüb-i Tis‘a’daki tüm rivâyetleri çerçevesin-de hocaları tasnif edilmiş, Nâfi‘in hangi hocasından kaç sayıda rivâyette bulunduğu liste hâlinde verilmiş, içlerinden etkin, normal ve pasif olanların adetleri belirlenmiş-tir. Öte yandan hoca başına düşen ortalama rivâyet sayısı ve hadis başına düşen ho-ca sayısı da bu bölümde hesaplananlar arasındadır.

5 Bu bölümde, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Kütüb-i Tis‘a’daki tüm rivâyetleri çerçevesin-de öğrencileri ele alınmış, Nâfi‘den hangi öğrencisinin kaç adet rivâyette bulunduğu liste hâlinde verilmiş, bunlardan etkin, normal ve pasif olanların sayıları ayrıca tespit edilmiştir. Öte yandan öğrenci başına düşen ortalama rivâyet sayısı ve hadis başına düşen öğrenci sayısı da bu bölümde hesaplananlar arasındadır. Bu bölümde ayrıca, Nâfi‘in öğrencileri, akranlarından rivâyet başına gördükleri destek miktarınca yukarı-dan aşağıya doğru bir sıralamaya tâbi tutulmuştur.

6 Bu bölümde, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in en çok sayıda öğrencisi tarafından rivâyet edilen hadisleri yukarıdan aşağı sıralanmış, bu hadislerin el-Muvatta ve Kütüb-i Tis‘a’da mevkûf mu yoksa merfû mu olduklarına işaret edilmiştir. Tek bir öğrenci ta-rafından aktarılan rivâyetlerin sayısı dikkat çekici düzeyde çıkınca bu rivâyetler üze-


35

III. NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN BİYOGRAFİSİ

A. Mütekaddimûn Dönemi Ricâl Literatüründe Nâfi‘ 1. et-Tabakât el-Kübrâ

İbn Sa‘d’ın (ö. 230) bu eseri, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in biyogra-fisinin yer aldığı mevcut en eski ricâl kitabıdır.1 Bu kitapta Nâfi‘in aslında Abraşahr halkından olduğu, ancak İbn Ömer’in kendisine, gazalarından birinde mâlik olduğu haber verilmektedir. İbn Sa‘d bu bilgiyi verdikten hemen sonra Nâfi‘ hakkında haberler ihtiva eden rivâyetlere geçer:

Nâfi‘in öğrencilerinden olan Nâfi‘ İbn Ebî Nu‘aym (ö. 169), İsmâ‘îl İbn İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe ve Ebû Mervân Abdülmelik İbn Abdilazîz anlatıyorlar: Nâfi‘in İbn Ömer’den işittiği hadisleri bir sahifede yazılı idi. Biz kitabını kendisine okur sonra da: Ey Ebû

rinde kimi tahlillerde bulunulmuştur. Ayrıca bu bölümde, el-Muvatta’dan, sonraki eserlere geçişte mevkûf haberlerin seyri dikkatle incelenmiş sonuçlar maddeler hâlin-de özetlenmiştir.

1 Juynboll, Nâfi‘in tarihî bir şahsiyet olmadığına dair görüşünü, temelde İbn Sa‘d’ın onun biyografisine bu eserde yer vermemiş olmasına dayandırmaktadır. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217. Nitekim eserin mevcut baskısının Medineli tâbiîler kısmında, Nâfi‘in biyografisi mevcut değildir. Ancak daha sonra, eserin bir başka yazması bu-lununca, matbu yazmanın eksik olduğu anlaşıldı. Eksik kısım, Ziyad Muhammed Mansûr tarafından el-Kısmü’l-mütemmim li tâbiî ehli’l-Medine ve men ba‘dehum adıyla yayımlandı (Mektebetü’l-‘Ulûm, Medine 1408). Müsteşrik Harald Motzki, Juynboll’un içine düştüğü bu durumun, onun önyargılı bakış açısından kaynaklandı-ğını şu cümlelerle ifade etmektedir: Nâfi‘în tarihî bir kişilik olmadığı tezinde Juynboll esas gücünü, İbn Sa‘d’ın Tabakât’ında onunla ilgili bir biyografinin olma-masından almaktadır. Bu, bir e silentio argümandır. Böylesi bir argümana dayanan çıkarımlar genelde uzun soluklu olmamaktadır. Gerçi sonraki biyografik meteryali toplayanlar, Nâfi‘ ile ilgili hususlarda İbn Sa‘d’a dayandıklarını söylüyorlar ama, Juynboll bundan mevcut baskının eksik olabileceği sonucunu çıkaracağına -zira bu onun argümanını zayıflatacaktır- sonraki eserlerdeki alıntıların et-Tabakât’tan alın-mamış olabileceği sonucuna varıyor! Bkz. Motzki, “G. H. A. Juynboll’ün ‘Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature’ Adlı Çalışmasına Bir Tenkit Denemesi”, s. 169.


36

Abdillâh, kitabını sana okuduk, artık, bize Nâfi‘ anlattı, diyerek sen-den aktarabilir miyiz, diye sorardık; o da: Evet, derdi.1

Başka bir rivâyette Nâfi‘ İbn Ebî Nu‘aym şöyle demektedir: Biri sana, Nâfi‘in şu dünyadan birine okuyarak hadis verdiğini söylerse sakın inanma; çünkü onun grameri bunu yapamayacak kadar bo-zuktu.2

Nâfi‘in talebesi ‘Ubeydullâh (ö. 144) üzerinden gelen bir rivâyet-te Nâfi‘in tefsir yapmadığı bildirilmektedir.

İsmâ‘îl İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe’nin anlattığına göre kendileri Nâfi‘e içine düştüğü gramer hatalarını hatırlattıklarında umursa-mazmış. Bu bilgiyi aktaran Süfyân İbn ‘Uyeyne (ö. 198) şöyle der: Yine de hangi hadis Nâfi‘in hadisi kadar sağlam olabilir ki?3

‘Ubeydullâh İbn Ömer tarafından verilen başka bir haberde, Nâfi‘in sünen öğretmek üzere Ömer İbn Abdülazîz tarafından Mı-sır’a gönderildiği bilgisi geçmektedir.4

1 Bu rivâyetten Nâfi‘in, hadislerini yazılı hâlde sakladığı ve öğrencilerine okutarak

aktarımda bulunduğu anlaşılmaktadır. İbn Sa‘d’ın verdiği bu haberi doğrulayan başka rivâyetler de vardır. Bunlardan biri de Ahmed İbn Hanbel’de geçen İbn ‘Avn hadisi-dir. Hadisin sonunda İbn ‘Avn şöyle demektedir: Nâfi‘in kitabında burası ‘messehu’ şeklindeydi; bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, II, 29 (4835). Yine Nâfi‘in öğrencilerinden biri olan Süleymân İbn Mûsa şöyle haber vermektedir: Nâfi‘i hadislerini imlâ eder-ken gördüm; öğrenciler onun önünde yazıyorlardı. Bkz. ed-Dârimî, es-Sünen, I, 139 (507). Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in bir sahifesi olması yadsınmamalıdır; zira gelen bir rivâyette efendisi Abdullâh İbn Ömer’in de hadislerini kayıt altına aldığı bildirilmek-tedir: İbn Ömer çarşıya çıkmadan önce kitaplarına şöyle bir göz gezdirirdi. Bkz. el-Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, I, 325 (1016).

2 Bu haber de üstteki haberi teyit eder niteliktedir; yani Nâfi‘in kendisi okumamakta, aksine, öğrencilerine okuttuğunu dinleyerek onaylamaktadır. Zira Nâfi‘ Arap olma-ması hasebiyle, hatasız okuyamayacak kadar bozuk bir lisana sahiptir. Sonraki bir ri-vâyette Süfyân İbn ‘Uyeyne de aynı gerçeğe işaret etmektedir.

3 Şu hâlde anlaşılan o ki Nâfi‘, hadisleri ya sahifeden öğrencilerine okutup onaylaya-rak, ya da hıfzından aktararak rivâyet ediyordu. Mamafih, Nâfi‘in bu gramer bozuk-luğunun, aktardığı hadislere menfî bir tesirinin olmadığını vugulamak sadedinde ge-len Süfyân İbn ‘Uyeyne’nin yukarıdaki sözü dikkat çekicidir.

4 Juynboll’un bu habere itirazını Motzki şöyle eleştirmiştir: Nevevî, İbn Sa‘d’dan ala-rak Ömer İbn Abdülazîz’in Nâfi‘i Mısır’a yolladığını ve orada Müslümanlara süneni anlatmasını istediğini aktarıyor. Juynboll bu hususta şunu söylüyor: Eğer bu doğru olsaydı, o zaman Kindî’nin Kitâbü’l-Vuslât ve’l-kudât’ında bununla ilgili bir kaydın olması gerekirdi ki yoktur. Bu ikna edici bir çıkarım mıdır? Eğer Nâfi‘ gerçekten de böyle bir görevle Mısır’a gittiyse –ki metin sadece gönderilmeden bahsediyor- ne vali ne de kadı olarak gönderilmiştir. Bundan dolayı, ne sebeple Kindî’nin bunu kaydet-mesi gerekeceği anlaşılmazdır. Başka açıdan ise, Kindî’nin bu erken dönem hakkın-daki bilgileri o kadar eksiktir ki buna istinaden e silentio hükümler çıkarmak pek de


37

Nâfi‘in birkaç hocasının adını verdikten sonra İbn Sa‘d, onun bi-yografisini şöyle diyerek kapatır: o, çok hadisi olan sika biriydi; Medine’de Hişâm İbn Abdülmelik döneminde 117 yılında vefat etti.1

2. Târîhu İbn Mâ‘în

Yahyâ İbn Mâ‘în (ö. 233) bu eserinde hemen hemen bütün râvilerde yaptığı gibi tek satırlık bir bilgi vermektedir: Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in künyesi Ebû Abdillâh’tır.2 Kitapta Nâfi‘in oğullarının biyografilerinin yanı sıra, Nâfi‘ üzerinden gelen pek çok da rivâyet bulunmaktadır.

Bunlardan biri Mücâhid’den (ö. 104) gelen şu rivâyettir: Bana Abdullâh İbn Ömer dedi ki: Nâfi‘in ezberi de senin ezberin kadar olsaydı da tek bir değersiz dirhemden başka bir şeyim olmasaydı! Bunun üzerine ben de ona dedim ki: Hani bundan önce onun için iyidir, diyordun? Dedi ki: Böyle geçti içimden!3

Başka bir rivâyette ise, İbn Abbâs’ın kölesi İkrime (ö. 104) ile İbn Ömer’in kölesi Nâfi‘i mukayese etmesini Yahyâ İbn Mâ‘în’den isterler. Der ki: İkrime, İbn Abbâs’ı daha iyi bilirdi. Öte yandan Nâfi‘, İbn Ömer’i İkrime’den çok daha iyi tanır. Bunun üzerine Nâfi‘ ile Sâlim’i (ö. 106) karşılaştırmasını talep ettiklerinde şöyle cevap verir: Diyorlar ki, Sâlim ölene dek Nâfi‘ hiç hadis rivâyetinde bulunmamıştır.4

akıl kârı değildir. Bkz. Motzki, “G. H. A. Juynboll’ün ‘Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature’ Adlı Çalışmasına Bir Tenkit Denemesi”, s. 171.

1 İbn Sa‘d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (el-kısmu’l-mütemmim), 142 (52). 2 İbn Ma‘în, Târîhu İbn Ma‘în (ed-Dûrî rivâyeti), III, 249 (1166). 3 İbn Ma‘în, Târîhu İbn Ma‘în (ed-Dûrî rivâyeti), III, 224 (1040). Bu rivâyetten

anlaşılmakatadır ki Abdullâh İbn Ömer, görüp duyduklarını çabuk kavrayıp iyi belle-yecek bir öğrencinin hasreti içindedir. Nâfi‘den daha iyi birini görünce bu arsuzu iyi-ce depreşmiştir. İbn Ömer’in yaşadığı bu hal, o döneme ait iyi bir ipucu vermektedir. Halbuki İbn Ömer’den bir kuşak sonra Nâfi‘in, İbn Ömer’e nasip olmayan sayıda ve kalitede onlarca öğrencisi olmuştur.

4 İbn Ma‘în, Târîhu İbn Ma‘în (ed-Dûrî rivâyeti), III, 162 (699); 206 (952, 953, 954). Hem İbn Sa‘d hem de İbn Mâ‘în’in eserlerinde Nâfi‘ böylesine tafsilatlı anılırken, Juynboll’ün, onunla ilgili en çarpıcı husus, ilk olarak zikredilmesi gereken, erken dö-nem kaynaklarında neredeyse hiç yer almamış olmasıdır, demesi oldukça gariptir. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217. Aynı şekilde İbn Hayyât’ın (ö. 240) et-Târîh’inde de Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer üzerinden gelen pek çok rivâyet vardır. Bkz. İbn Hayyât, Târîhu Hâlîfe İbn Hayyât, s. 2, 21, 37-39, 51, 125.


38

3. el-‘İlel ve Ma‘rifatü’r-Ricâl

Ahmed İbn Hanbel (ö. 241) bu eserinde, Nâfi‘le alâkalı olarak, onun hadislerinde bir zorluk (��) olduğu şeklinde bir kanaat be-lirtmektedir.1

4. et-Târîhu’l-Kebîr

Buhârî (ö. 256) bu eserinde Nâfi‘in birkaç hocasına ve öğrenci-sine değinmiş sonra da onun vefat tarihini vermiştir. Yukarıdakiler-den farklı bir de Mâlik İbn Enes’in Nâfi‘ hadisleriyle ilgili değer-lendirmesini aktarmaktadır: Nâfi‘den bir hadisi işittim mi artık bir başkasından işitmemiş olmayı umursamıyordum. Eserin başka bir yerinde ise Nâfi‘in Nisabur (Abraşahr) esirlerinden olduğu kaydı geçmektedir.2

5. Ma‘rifetü’s-Sikât

el-‘İclî (ö. 261) bu eserinde Nâfi‘ hakkında, âdeti olduğu üzere, birkaç kelimelik bir bilgi vermekte ve değerlendirmede bulunmak-tadır: Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, Medinelidir; tâbiî’dir; sikadır.3

6. el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh

el-Fesevî (ö. 277) bu eserinin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer maddesin-de, İbn Ömer’in oğlu Sâlim’den gelen şu övgüye yer vermiştir: Nâfi‘e sorun! Çünkü içimizde İbn Ömer’in hadislerini en iyi o bil-mektedir.4

Eserde geçen başka bir rivâyette ise Nâfi şöyle demektedir: İbn Ömer beni bir iş için gönderdiğinde haceti unutmamam için parma-ğıma ip bağlamamı söylerdi.5

1 İbn Hanbel, el-‘İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl, II, 302 (2342). İbn Hanbel’in bu zorlukla

neyi kastettiği pek açık değildir. Muhtemelen lisanındaki gramer bozukluğunu kas-tetmiş olabilir.

2 el-Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, II, 391 (2885); IIX, 84 (2270). 3 el-İ‘clî, Me‘rifetü’s-Sikât, II, 310 (1838). 4 el-Fesevî, el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh, I, 223. Bu rivâyetin daha ayrıntılı bir tarîki için

bkz. İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXXXXI, 429. 5 el-Fesevî, el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh, III, 159.


39

B. Müteahhirûn Dönemi Ricâl Literatüründe Nâfi‘ 1. et-Tabakât

en-Nesâî (ö. 303) bu eserinde tespit ettiği Nâfi‘in 48 öğrencisini 10 tabaka halinde gruplandırmıştır:1

Birinci tabaka

1) Mâlik İbn Enes (ö. 179)

2) Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)

3) ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 144)

4) Ömer İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. ___)

İkinci tabaka

5) Sâlih İbn Keysân (ö. 140)

6) Abdullâh İbn ‘Avn (ö. 150)

7) Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144)

8) İbn Cüreyc (ö. 150)

Üçüncü tabaka

9) Eyyûb İbn Mûsâ (ö. 132)

10) İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144)

11) Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141)

12) Kesîr İbn Farked (ö. ___)

Dördüncü tabaka

13) el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)

14) Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173)

15) İsmâ‘îl İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe (ö. ___)

16) Yunus İbn Yezîd (ö. 160)

Beşinci tabaka

17) Muhammed İbn ‘Aclân (ö. 148)

18) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Zi’b (ö. 159)

19) ed-Dahhâk İbn Osmân (ö. ___)

20) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac (ö. ___)

21) Hanzala İbn Ebî Süfyân (ö. 151)

Altıncı tabaka 1 en-Nesâî, et-Tabakât, s. 131.


40

22) Süleymân İbn Mûsâ el-Kuraşî (ö. ___)

23) Bürd İbn Sinân eş-Şâmî (ö. ___)

24) Hişâm İbn el-Ğâz (ö. 155)

25) Abdülazîz İbn Ebî Revvâd (ö. 159)

Yedinci tabaka

26) Abdurrahmân İbn Abdillâh es-Sirâc (ö. ___)

27) Seleme İbn Alkame et-Temîmî (ö. 139)

28) el-Velîd İbn Ebî Hişâm (ö. ___)

29) ‘Ubeydullâh İbn el-Ahnes (ö. ___)

Sekizinci tabaka

30) Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150)

31) Üsâme İbn Zeyd (ö. 153)

32) Muhammed İbn İshâk (ö. 150)

33) Sahr İbn Cüveyriye (ö. ___)

34) Hemmâm İbn Yahyâ (ö. 165)

35) Hişâm İbn Sa‘d (ö. 160)

Dokuzuncu tabaka, zayıflar

36) Abdulkerîm Ebû Ümeyye (ö. 126)

37) el-Leys İbn Ebî Süleym (ö. 148)

38) el-Haccâc İbn Ertât (ö. 145)

39) Eş‘as İbn Sivâr (ö. 136)

40) Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Metrûku’l-hadis olanlar

41) Abdullâh İbn Ebî Ferve (ö. 190)

42) Abdullâh İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. 154)

43) Dâvûd İbn Kays ed-Dabbâğ (ö. ___)

44) Necîh Ebû Ma‘şer (ö. 170)

45) Abdullâh İbn Osmân el-Mekkî (ö. 132)

46) Ebû Ümeyye İsmâ‘îl İbn Yahyâ (ö. ___)

47) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn el-Mucbir (ö. ___)

48) Abdülazîz İbn ‘Ubeydillâh (ö. ___)


41

2. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl

İbn Ebî Hâtim er-Râzî (ö. 327) bu eserinde Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Abraşahr’dan yahut Mağrip’ten olabileceğini haber ver-mektedir. Sonra da Nâfi‘le alâkalı kendisine ulaşan senetli bilgileri aktarmaktadır:

Abdürezzâk Ma‘mer’den aktarıyor: Eyyûb bize, Nâfi‘ hayatta ol-duğu halde ondan hadisler rivâyet ederdi.

İbn Hanbel’e, şayet Nâfi‘ ve Sâlim, Abdullâh İbn Ömer hakkında ihtilâf ederlerse hangisini tercih edersin, şeklinde bir soru yöneltil-diğinde, ikisinden birini takdim edemeyeceğini söylediği rivâyet olunur.

İbn ‘Uyeyne’nin anlattığına göre ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs şöyle demiştir: Allâh bize Nâfi‘ ile büyük bir lütufta bulundu.

Osmân İbn Sa‘îd ed-Dârimî’nin anlattığına göre kendisi Yahyâ İbn Mâ‘îne, İbn Ömer’den Nâfi‘ mi yoksa Sâlim mi sana daha hoş geliyor, diye sorduğunda, Yahyâ tercihte bulunmamış; peki, Nâfi‘ mi yoksa Abdullâh İbn Dînâr mı, diye sorduğunda ise, hepsi sikadır deyip ayrım yapmamıştır.1

3. es-Sikât

İbn Hibbân (ö. 354) bu eserinde Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in köke-niyle alâkalı olarak kendisine, zikredebileceği sağlıklı bir bilginin ulaşmadığını bildirmektedir. Birkaç hocasını andıktan ve vefat tari-hini verdikten sonra, Nâfi‘in özgürlüğüne kavuşma hikâyesini anla-tan rivâyeti aktarır:

‘Âsım İbn Muhammed İbn Zeyd’in, babasından aktardığına göre, Abdullâh İbn Ca‘fer (ö. 80), Nâfi‘i satın almak üzere İbn Ömer’e on bin yahut bin dirhem teklif etmiş. Eşi Safiyye’ye, Abdullâh İbn Ca‘fer’in Nâfi‘ için yaptığı bu teklifi haber veren İbn Ömer, eşinden şu tepkiyi almıştır: daha ne duruyorsun, satsana! O da hanımına şöyle cevap verir: yavaş ol hanım, bundan daha iyisi var bizim için! Onu Allâh için azad ediyorum! ‘Âsım diyor ki: Babam derdi ki: İbn Ömer bunu ‘sevdiklerinizden harcamadıkça iyiliği elde edemezsiniz’ âyetini2 düşünerek yaptı.3

1 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, IIX, 442 (2070). 2 Âli İmrân / 92. 3 İbn Hibbân, es-Sikât, V, 467 (5757).


42

4. Târîhu Esmâi’s-Sikât

İbn Şâhîn (ö. 385) Nâfi‘ maddesinde önceki kitaplarda geçen Sâ-lim’den ve İbn ‘Uyeyne’den gelen iki rivâyeti zikrettikten sonra Ahmed İbn Sâlih el-Mısrî’nin (ö. 248) Nâfi‘ hakkındaki değerlen-dirmesine yer vermektedir:

Nâfi‘, hâfız, sebt ve ağırlığı olan biriydi. Kendisinden Safvân İbn Süleym (ö. 132) ve Zeyd İbn Eslem (ö. 136) rivâyette bulunmuşlar-dır. Nâfi‘, ‘İkrime’den daha çok hadis bilirdi; Medine halkının gö-zünde daha yüksek bir makama layık görülürdü. Öte yandan ‘İkrime ise hem tefsir bakımından hem de insanlara fetva vermek bakımın-dan daha derin bir ilme sahipti.1

5. Tehzîbu’l-Kemâl

el-Mizzî (ö. 742) Nâfi‘in kökeni hakkında pek çok görüşe yer vermiştir. Bunlardan ilk ikisi Mağrip ve Abraşahr (Nisabur)’dur. Diğer görüşlerde ise onun, Kâbil esirlerinden yahut Dalakan tepele-ri, Bararbandah dağları2 bölgesinden olduğu geçmektedir.3 İbn

1 İbn Şâhîn, Târîhu Esmâi’s-Sikât, 240 (1469). 2 Horasan sınırları içerisinde kalan bir bölge. Daha geniş bilgi için bkz. Yâkût el-

Hamevî, Mu‘cemu'l-Büldân, II, 350. 3 Kökeniyle alâkalı bu farklı bilgileri Juynboll, Nâfi‘in tarihî şahsiyetini tartışırken

delil olarak kullanmaktadır. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217. Motzki makalesinde bu hususta Juynboll’a şöyle cevap vermiştir: Juynboll’ün işaret ettiği çelişkiler bir yönden Nâfi‘in orijini, öbür açıdan da ölüm tarihiyle ilgilidir. Bu çelişkiler gerçekten de Nâfi‘in tarihî bir kişilik olmadığını ispat etmekte midir? Nâfi‘in orijini hakkında ha-kikaten de en eski biyografik kaynaklarda iki farklı görüş bulunmaktadır. Juynboll, İbn Sa‘d’ın Tabakât’ına göre Nisâbur yakınlarındaki Abraşahr’ın Nâfi‘in memleketi olduğunu ve İbn Ömer’in onu bir seferde elde ettiğini henüz bilmiyordu. Bunu İbn Kuteybe (ö. 276) de tekrar ediyor. Hâlife İbn Hayyât (ö. 240) ise Târîh’inde Nâfi‘in Kâbil’in 44 yılında fethinde esir olduğundan bahsetmektedir. Juynboll bu fikir ayrılı-ğını yeterli işaret olarak görmektedir. Peki, gerçekten öyle midir?

Abraşahr (Nisâbur) vilâyeti Müslümanlar tarafından 30 yılında fethedilmiştir. Bu sefere İbn Ömer’in de katıldığı söylenmektedir. Bundan dolayı İbn Sa‘d’ın her ne ka-dar kaynak göstermese de Nâfi‘in Abraşahr kökenli olmasını savunmasının iyi bir habere dayanması gayet mümkündür. Gerçi bu haberin tarihî değeri sorgulanabilir ve Nâfi‘in kökeni ile İbn Ömer’in Cürcân ve Taberistan seferi arasında keyfî bir bağ-lantı kurulduğu iddia edilebilir ama o zaman böyle bir haberin hangi amaçlar uğru-na icat edildiği sorusu ortaya çıkıyor. Mevâli olan çok râvi vardı ki onların kökeni hakkında söz edilmeye dahi gerek duyulmamıştı. Peki, o zaman neden Nâfi‘ de farklı bir durum olsun? Nâfi‘in Abraşahr kökenli olduğu haberi şüphesiz görünmektedir.

Motzki daha sonra Juynboll’ün argümanlarını tek tek ele alır. Onun, işine yaramayan delilleri görmezden gelmesi ve kullandıklarını da sadece amaçladığı sonuca uygun


43

Ömer’in ona gazalarının birinde sahip olduğu bilgisini el-Mizzî de aktarmaktadır. Babasının adıyla ilgili olarak da, bazılarının Hürmüz, bazılarının da Kâvus dediğini haber verir. Sonra, âdeti üzere isim isim hocalarının ve öğrencilerinin adlarını vermeye başlar. Bu bö-lümde el-Mizzî, Nâfi‘in toplam 28 hocasını ve 112 öğrencisini tek tek sayar.1 Daha sonra el-Mizzî, Nâfi‘ hakkında toplayabildiği ma-lumata yer verir:2

Muhammed İbn Sa‘d onu, Medine halkının üçüncü tabakasından sika ve çok hadisi olan biri olarak tarif etmektedir.3

Buhârî, senetlerin en sahîhinin Mâlik → Nâfi‘ → İbn Ömer ol-duğunu söylemiştir.

Hârûn İbn Yahyâ, Nâfi‘in 116 yılında, Hemmâm İbn Yahyâ (ö. 165), Hammâd İbn Zeyd (ö. 179), Yahyâ İbn Mâ‘în ve Alî İbnu’l-Medînî (ö. 234) ise 117 yılında vefât ettiğini söylerler. Hatta 120 yılında vefât ettiğini söyleyenler dahi olmuştur.4

6. Tezkiretü’l-Huffâz

ez-Zehebî (ö. 748) Nâfi‘ için el-İmâm ve el-‘Alem diyerek biyog-rafisine başlıyor. Peşi sıra hocalarını anıyor; sonra da çoğunu önceki biyografilerde de gördüğümüz Nâfi‘ hakkındaki haberlere geçiyor:

Mâlik İbn Enes şöyle anlatır: Küçük yaşta bir çocuktum; Nâfi‘in yanına giderdim. O da aşağı iner ve bana hadis rivâyet ederdi. Sa-bah namazından sonra mescitte otururdu; kimse onu rahatsız et-

bir biçimde anlamlandırması Motzki’nin sabrını taşırır: Juynboll’ün, Mâlik’in Nâfi‘in öğrencisi olmadığı yolundaki tezinin altını çizmek için bir yönden selektif hareket et-tiği, yani işine gelen metinleri seçtiği, öte taraftan bu metinlerin yorumunu da sadece bir şekilde, ispat etmek istediği yönde kullandığı intibaından doğrusu insan kendisini alamamaktadır! Bkz. Motzki, “G. H. A. Juynboll’ün ‘Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature’ Adlı Çalışmasına Bir Tenkit Deneme-si”, s. 176-179.

1 Kitabın sonunda, Nâfi‘in hoca ve öğrenci profili ayrıca çıkarıldığı için bu isimlerin burada verilmesine gerek görülmemiştir.

2 Bu bilgilerden, önceki biyografilerde geçenler tekrar olmaması bakımından alıntı-lanmamıştır.

3 Tabakât’ın eksik olduğu dönemde Juynboll, ricâl kitaplarında Nâfi‘le ilgili İbn Sa‘d’a yapılan bu atıfları asılsız saymaktaydı. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217.

4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IXXX, 298 (6373). Juynboll, vefât tarihiyle alâkalı bu ihtilâfı dahi, Nâfi‘ tarihî bir şahsiyet olmadığı yönündeki tezi için delil olarak kul-lanmıştır. Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217.


44

mezdi. Güneş yükseldiğinde kalkardı. Sâlim sağ olduğu sürece fetva vermeye yanaşmadı. Ağzını da kapadığı siyah bir elbiseye bürünür-dü; kimseyle konuşmazdı; kendi halinde biriydi.

Yûnus İbn Yezîd’in (ö. 160) anlattığına göre Nâfi‘ şöyle derdi: Aranızda beni bu sorumluluktan kurtaracak kimse varsa gelsin de ona İbn Ömer’den hadis rivâyet edeyim! Bazen de Sâlim’in yanına gider, bunu babandan işittin mi diye sorar, olumlu bir cevap alınca da Sâlim’den rivâyet ederdi.

Yine ez-Zehebî’nin bildirdiğine göre Nâfi‘, İbn Ömer’e tam otuz yıl hizmet ettiğini söylemiştir.

Dendiğine göre Nâfi‘ Kevkebu’s-subh adında bir câriyeye mâlik idi.1

7. Tehzîbu’t-Tehzîb

İbn Hacer de (ö. 852) Nâfi‘in biyografisine, el-Fakîh diyerek başlar ve İbn Ömer’in onu, seferlerinden birinde elde ettiğini bildi-rir. Önceki biyografilerde olduğu gibi İbn Hacer de Nâfi‘in önce hocalarını sonra da öğrencilerini isim isim saymıştır. Akabinde de Nâfi‘ hakkında kendisine ulaşan malumatı vermektedir:2

İbn Ebî Hâtim (ö. 327), Nâfi‘in ‘Âişe ve Hafsa’dan rivâyetlerinin mürsel olduğunu haber vermektedir. Ebû Zür‘a (ö. 264), Nâfi‘in Osmân’dan rivâyetinin mürsel olduğunu bildirir. Ahmed İbn Hanbel onun Hz. Ömer’den aktarımının munkatı olduğunu söylemiştir.3

1 ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 100. 2 Bu bilgilerden, önceki biyografilerde geçenler alıntılanmamıştır. 3 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 368 (743).

BİRİNCİ BÖLÜM

NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN RİVÂYETLERİ1

1 Bu başlık altında hesaplananlar, bu rivâyetlerin doğru olma ihtimalleri değil, nâkili-

mizin bu rivâyetlerdeki isabet yüzdeleridir. Bir rivâyetin doğru olma ihtimalinin (ω) hesaplanabilmesi için, o rivâyetin tüm aktarım kanallarında yer alan tüm râvilerin, bu kitapta olduğu gibi güvenirlik katsayılarının (η) hesaplanması gerekir. Bkz. Halis Aydemir, “A Theorotical Approach to the System of Transmission of Hadīth”, Hadis Tetkikleri Dergisi, III/1, 2005, 39-72.


46

I. BİR NOLU RİVÂYET �� א�� א :�א� �� א�� א :�א� �� א! ��

�א! *�� .א :�-א� �א�"�,� �� א+ *() '& :�"� �� א! �� א�%$א# �� "�123 '& 0/ ��א '.� �� :9 � א�"�.� '28 .23: ��67 ��5 א! �4� א! *�� -א�

�,� '28 23.6 �א�>,; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; � &��.

� א��"� '28 23.6: �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& 6.?�"�& :�"� א�� 6א��-5 �7 :.-�� "� א�� 6כא&. .�"�7' AB8 � ��* !א � 7��6.1 ��5 א! �4

Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:

Abdullâh İbn

Ömer

Sâlim İbn Abdillâh

Vebre İbn Abdirrahmân

Nâfi‘

Abdullâh İbn Dînâr

Sadaka İbn Yesâr

Zeyd İbn Cübeyr

Mekhûl eş-Şâmî

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı tespit edebildiğimiz altı ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetlerin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklı-lıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık2 içer-

1 Bu hadis Buhârî’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 61

(133). 2 Bu kelimeden maksat, aynı olayla ilgili olarak gelen anlatımlardaki farklılıklardan

birini doğru kabul ettiğimizde diğerinin olasılık dışı kaldığı durumlardır. Anlatımdan anlatıma değişiklik arzeden ancak genel temayı bozmayan farklılıklar yeni bir format tanımlamayı gerektirmez. Fakat, bu farklılıklar olayın temel argümanlarından (yani: olayın yeri, zamanı, aktörleri ve mesajı) birinde söz konusu oluyorsa, o takdirde, ya yeni bir format tanımlamalı ya da yeterince karîne mevcut ise farklı bir olayla karşı karşıya bulunulduğuna hükmedilmelidir. Bunun yanı sıra, rivâyetin değişik türevle-rinde, anlatımın eksik ya da ayrıntılı olması da bir aykırılık teşkil etmez.


48

memektedir.1 Buradaki ve bundan sonraki rivâyetlerde nâkillerin hiçbirinin henüz hesaplanmış bir güvenirlik katsayısı (η) bulunma-dığından hepsi meçhul râviler addedilecektir.2 Bu haliyle yukarıdaki aktarım yedi meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendiri-lir:3

1 Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. eş-Şâfi‘î, el-Müsned,

I, 114 (519); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 9 (4555); 130 (6140); 151 (6390); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 555 (1455); Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 125 (2655); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned, IX, 300 (5423); 364 (5475); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 110 (412); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 158 (2589); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 26 (8688); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 139.

Rivâyetin Vebre İbn Abdirrahmân tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû Nu‘aym, Hilyetü’l-Evliyâ, VII, 267.

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 330 (724); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (521); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 265 (14066); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4455); 47 (5070); 48 (5087); 55 (5172); 65 (5323); 82 (5542); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 47 (1790); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 61 (133); II, 554 (1453); Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182); Müslim, et-Temyîz, 213 (95); İbn Mâce, es-Sünen, II, 972 (2914); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 542 (1737); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 193 (831); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 122 (2651, 2652); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned, X, 180 (5803); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, II, 118 (3263, 3264); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 75 (3761); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XII, 374 (13388); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 26 (8689, 8690); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 138.

Rivâyetin Abdullah İbn Dinâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 330 (725); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (520); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 46 (5059); 50 (5111); 81 (5532); 107 (5853); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 47 (1791); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2673 (6912); Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 160 (2593); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, II, 117 (3259); 118 (3264); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 74 (3759); 75 (3760); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 26 (8691).

Rivâyetin Sadaka İbn Yesâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 260 (1921); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 265 (14065); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 11 (4584); 78 (5492); 140 (6257).

Rivâyetin Zeyd b. Cübeyr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 553 (1450); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned, X, 82 (5718); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 27 (8692); ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, III, 966 (906); ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, XVI, 353.

Rivâyetin Mekhûl eş-Şâmî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tabarânî, Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, IV, 327 (3455); İbn Asâkir, Târîhu Dimaşk, X, 238.

2 Adı geçen makalemize bkz. s. 66. 3 Bu kitapta bir meçhul kişinin aktarımı dışındaki tüm aktarımlarda F2t ihmal edilecek-

tir.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Bir Nolu Rivâyet

49

x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı:

δx = 2m – 1= 27 – 1= 128 – 1= 127 f : farklı nakil formatlarının sayısı.

f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) = 1 Toplam ihtimal sayısı:

ε = 2m + 2r + 2t + … + 2s – (f–1) = 27 – (1–1) = 128 x formatındaki naklin doğru olma ihtimali:

ωx = x formatındaki naklin toplam doğru nakil ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δx / ε

ωx = δx / ε = 127 / 128= % 99 Nâfi‘ bu aktarımından, akranlarının sayıca çokluğu ve kendisine

mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları1 1. Sâlim İbn Abdillâh (ö. 106)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Tâbiîn fukahâsından biridir.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sebtün, Âbidün, Fâzılun.3

İran’dan savaş esirleri gelince içlerinde bulunan Yezdicerd’in kızlarından birini, Hz. Ömer, oğlu Abdullâh’a vermiş ve ondan da Sâlim dünyaya gelmiştir.4 Sâlim, İbn Ömer’in en çok sevdiği bilinen oğludur. Oğulları içerisinde Abdullâh’a en çok benzeyeni olarak kabul edilir. Fukahâ-i Seb‘a’dan biridir. Orta kuşak tâbiîlerdendir. Tevâzu ve zühd dolu bir hayat sürmekle insanların takdirini kazan-mıştır. İshâk İbn Râhûye (ö. 238) ve Ahmed İbn Hanbel’e göre en sahîh sened Zührî → Sâlim → İbn Ömer senedidir. İbn Maîn’e sor-muşlar: Nâfi‘ mi yoksa Sâlim mi İbn Ömer’in hadislerini daha iyi bilir? Demiş ki: Sâlim hayatta olduğu sürece Nâfi‘ hiç hadis rivâyet etmemiştir! en-Nesâî, Sâlim ile Nâfi‘in üç hadiste ihtilâf ettiklerini belirterek şöyle der: Her ne kadar Sâlim Nâfi‘den üstün ise de bu üç hadiste Nâfi‘ doğruya daha yakındır. 1 Araştırmaya konu olan bir râvinin hocasından aynı hadisi aktaran bir başka râviyi bu

çalışmada akran olarak tarif ediyoruz. 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 422 (1773). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 226 (2176). 4 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 378 (807).


50

Babası İbn Ömer’den pek çok aktarımı vardır. Bunlar başta Buhârî ve Müslim olmak üzere hadis kaynaklarının çoğunda yer alır. Üçüncü tabaka hadis râvilerinden olan Sâlim İbn Abdillâh hicrî 106 yılında, yani Nâfi‘den 11 yıl önce, vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Sâlim’in 14 hocasını ve 58 öğrencisini isim isim say-maktadır.1

2. Vebre İbn Abdirrahmân (ö. 116)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün.3

Vebre İbn Abdirrahmân Kûfelidir. Orta kuşak tâbiîlerdendir. Ha-dis münekkitleri kendisini sika olarak görürler. Rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çeşitli hadis kaynaklarında yer alır. Dördüncü tabaka hadis râvilerinden olan Vebre hicrî 116 yılında, yani Nâfi‘den 1 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 13 hocasını ve 11 öğrencisini isim isim saymaktadır.4

3. Abdullâh İbn Dînâr (ö. 127)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi:______5


Nâfi‘ gibi Abdullâh İbn Dînâr da Abdullâh İbn Ömer’in azat et-tiği kölelerdendir. Orta kuşak tâbiîlerdendir. Efendisi İbn Ömer’den pek çok aktarımı vardır. Bunlar başta Buhârî ve Müslim olmak üze-re hadis kaynaklarının çoğunda yer alır. Dördüncü tabaka hadis râvilerinden olan Abdullâh İbn Dînâr hicrî 127 yılında, yani Nâfi‘den 10 yıl sonra vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 8 hoca-sını ve 32 öğrencisini isim isim saymaktadır.7

4. Sadaka İbn Yesâr (ö. 132)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi:_______8

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, X, 145 (2149). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 348 (6041). 3 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 98 (194). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXX, 426 (6678). 5 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 549 (2708). Zehebî burada Abdullâh İbn Dînâr hakkında bilgi-

ler verdiği halde kendine has bir değerlendirmede bulunmamaktadır. Bu yüzden yu-karıda, Zehebî’ye göre rütbesi kısmı boş bırakılmıştır.

6 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 302 (3300). 7 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 471 (3251). 8 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 502 (2389).


51


Mekkeli bir ailenin azatlı kölesi olan Sadaka İbn Yesâr sık sık Medine’ye varıp orada cuma namazı kılmasıyla biliniyor. Orta ku-şak tâbiîlerdendir. Hadis münekkitleri (bunlardan Ahmed İbn Hanbel ve Yahyâ İbn Maîn) kendisini sika olarak tanımlıyorlar. Bir dönem Hâricîlerle birlikte olan Sadaka daha sonra bundan tövbe etmiştir. Başta Müslim olmak üzere Kütüb-i Sitte müelliflerinden Nesâî, Ebû Dâvûd ve İbn Mâce rivâyetlerine kitaplarında yer ver-mişlerdir. Dördüncü tabaka hadis râvilerinden olan Sadaka hicrî 132 yılında Abbâsî döneminin başında, yani Nâfi‘den 15 yıl sonra vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Sadaka İbn Yesâr’ın 11 hocasını ve 12 öğrencisini isim isim saymaktadır.2

5. Zeyd İbn Cübeyr



Zeyd İbn Cübeyr Kûfelidir. Orta kuşak tâbiîlerdendir. Hadis mü-nekkitleri kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. Rivâyetleri baş-ta Buhârî ve Müslim olmak üzere çeşitli hadis kaynaklarında yer alır. Dördüncü tabaka hadis râvilerinden olan Zeyd’in ölüm tarihî tam olarak bilinmemektedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 4 hocasını ve 6 öğrencisini isim isim saymaktadır.5

6. Mekhûl eş-Şâmî (ö. 112)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Fakîhu’ş-Şâmi.6

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, Kesîru’l-irsâli, Meş-hûrun.7

Aslen acem olan Mekhûl azatlı bir köle olup Kâbil doğumludur. Tâbiînin küçüklerindendir. Özgürlüğüne Mısır’da kavuşmuş sonra da kendisini ilim yoluna adamıştır. Kendi ifadesiyle, Mısır, Irak, Medine ve Şam’da ne kadar hoca varsa onları dolaşıp ilim toplamış, sonra da Şam’a yerleşmiştir. Yaşadığı dönemde o bölgenin en bü-

1 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 276 (2922). 2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 155 (2871). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 415 (1726). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 222 (2121). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, X, 32 (2092). 6 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 291 (5620). 7 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 545 (6875).


52

yük âlimi olarak görülür. Hadis münekkitleri kendisini sika olarak tanımlamışlardır. Ancak bir kısım rivâyetlerinde irsal yaptığı yö-nünde eleştiriler vardır. Abdullâh İbn Ömer’den rivâyeti bunlar ara-sındadır.1 Beşinci tabaka hadis râvilerinden olan Mekhûl hicrî 112 yılında, yani Nâfi‘den 5 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 63 hocasını ve 79 öğrencisini isim isim saymaktadır.2

B. Temel Kaynaklarda Bir Nolu Rivâyet3 1. el-Muvatta

1 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi hem Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ka-nalıyla hem de Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmektedir. Her iki hadis de merfûdur. Nâfi‘in buradaki rivâyetinde hadisin nerede ve ne üzerine geliştiğine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.4 Ayrıca hadisin sonunda İbn Ömer’in, Yemen’e dâir hududu Hz. Peygamber’den doğrudan işitmediğine dair, bölüm girişindeki ha-diste gördüğümüz sarih beyânı da burada eksiktir:5

�� 5 א! �4� א! *�� &' ��"� �� א! �� א�� א�כ �� .>� '28 23.6 �א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23: �א� 7��6�,� � &��. א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� &' ��E��6 :�"� �� א! �� א�� 7�"�..

1 Böyle bir iddia bulunmasına rağmen Mekhûl’un rivâyetini akran kabul etmemizin

nedeni, onun İbn Ömer’den hadis duymasını imkânsız kılacak tarihî bir engelin bu-lunmamasıdır. Zira yaşadığı dönem itibariyle Mekhûl’un İbn Ömer ile buluşması ola-sıdır. Diğer ihtimal, yani buluşmadığı halde hadisi bir başkasından duyarak İbn Ömer’e gönderme yapmış olması, zaten tanım kapsamındadır. Adı geçen makalemize bkz. s. 41.

2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVIII, 464 (6168). 3 Bu bölümde amacımız hadisin yer aldığı en eski kaynaktan başlamak sûretiyle rivâ-

yeti hem sened hem de metin bakımından incelemek, kuşaktan kuşağa geçişlerde ha-disin bir değişime maruz kalıp kalmadığını tespit etmektir. Kitabın hacmini sınırla-mak amacıyla ilk üç asırdan sonraki eserler bu bölümden çıkarılmıştır. Ancak sonraki eserlerde, varılan sonuçlara aykırı düşen durumlar söz konusu oldukça, bunlara dip-notlarda ayrıca değinilmiş bulunmaktadır.

4 Halbuki bölüm girişindeki hadiste, olayın mescitte bir adamın sorusu üzerine gelişti-ğine dair bir bağlam mevcut idi.

5 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 330 (724).


53

İbn Dînâr’ın rivâyeti ise lafız olarak oldukça farklı olup emir ki-pindedir. Diğer yandan hadisin sonundaki Yemen halkıyla ilgili ilâ-ve burada gözükmemektedir:1

א! *�� ' �: �א� �5' ��"� �� א! �� F.�א* �� א! �� א�כ �� 6�� א�,>; � א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � .�3�א '& א�"�.� '28 7��6 ��5 א! �428'6 �,� � &��.

2. Müsnedü’ş-Şâfiî

İmam Şâfiî (ö. 204) Müsned’inde rivâyetimizin üç ayrı tarîkine yer vermektedir: (i) Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer (ii) Nâfi‘ → İbn Ömer. (iii) Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer. Her üç rivâyet de merfû olup hadisin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. İlk rivâyet Sâlim rivâyetidir ve Buhârî’deki Nâfi‘ rivâ-yetinden sadece hadisin bağlamı ve sonundaki İbn Ömer’in beyânı bakımından eksiktir:2

�א��G' &א�;� �� 4� א! *�� '&: '��5 �� א! �� א�7 �� א�?9�8 �� א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :�א� 7��6 ��5 א!

23.6 28' �,� � &��. � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& 6.?�"�& :�"� ��א �א�

7�"�..

İkinci rivâyet Abdullâh İbn Dînâr hadisidir; Muvatta’da olduğu gibi burada da emir kipiyle gelmiştir. Ancak Yemen halkıyla ilgili orada bulunmayan ziyâde burada vardır:3

�א��G' א�כ � �� א* �� א! ��.F� �� 5 ��"� ��א� � .�3�א '& א�"�.� '28 ' �: �א� '9: �,� 6'28 �א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; � &��. �3 א�HIJ8 K(L ' א :�"� ��א �א��"�� G'6��M �7��6 ��5 א! �4� א! *�� ..�"�7 � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&

Üçüncü hadis Nâfi‘in rivâyetidir ve Buhârî’de olduğu gibi olayın nerede ve nasıl gerçekleştiğini bildiren bir girişle başlamaktadır:4

1 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 330 (725). 2 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (519). 3 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (520). 4 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (521).


54

�א��G' 7�� א�� N.�)� �� *(2 �א+: �א� ��3"א א! *�O �"� ��א �� א28' 23 '& 0/ ��א '.� � �א! *�� .א :�-א� �א�"�,� �� א�"�.� א�"�.�� .23 :�א� 128' �,� '28 23.6 �א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; :9 � א�"�.� � &��. .�"�7 � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א�� '& 6.?�"�& :�א�� א�

Ayrıca Yemen halkıyla ilgili ziyâde burada İbn Ömer’e değil Nâfi‘e ait görünmektedir.

3. Müsnedü’t-Tayâlisî

Ebû Dâvûd et-Tayâlisî’ye (ö. 204) ait bu eserde 1 nolu rivâyete bir kez yer verilmektedir. Bu rivâyet merfû olup, Sadaka İbn Yesâr → İbn Ömer tarîkiyledir. Gerek muhteva gerekse lafız bakımından yukarıdaki akranlarının rivâyetlerinden çok farklı değildir. Sadaka hadisinde, tıpkı Abdullâh İbn Dînâr rivâyetlerinde olduğu gibi, do-laylı bir anlatım vardır. Ne var ki bu hadisteki anlatım � ' lafzıyla değil P�6 ifadesiyle başlamaktadır:1

��א :�א� �FאF6 '�� א��Q� �� *�� P�6: �א� �"� ��א �� .�א* �� 4�,� 28R6 �א�,>; א�=א+ 28R6 �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א!

&�� 28R6 �"�7 א��"�..

Hadisin girişinde olaya dair bir bağlam bulunmamaktadır. Ayrıca rivâyetin sonundaki Yemen halkıyla ilgili bölümün, doğrudan İbn Ömer rivâyetine bağlandığı dikkati çekmektedir.

4. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr

İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde 1 nolu rivâyetin iki ayrı tarî-kine yer vermektedir. Bunlardan biri Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkidir; diğeri ise Sadaka İbn Yesâr → İbn Ömer tarîkidir. Her iki aktarım da merfû olup yukarıdaki benzerlerinden farklı değildir. İlk hadis Sadaka’nın rivâyetidir ve yukarıda değindiğimiz nüanslarını aynen korumaktadır. İlâve olarak hadisin sonunda bir adamın râviye, Irak halkıyla ilgili hükmü sorduğu hususu geçmektedir:2

1 et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 260 (1921). 2 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 265 (14065).


55

P�6 :�א� ��"� �� א! �� .�א* �� 4 �� (�.� ��א :�א� ��כ� '�� א 28R6 �א�,>; א�=א+ 28R6 �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א! *��,� 28R6 �.�"�7 א��"� &��. �-א� 28 :*(2T� Uא� 1א��א�: I Uא�� BV �.!

Nâfi‘ rivâyetinde ise, diğer Nâfi‘ rivâyetlerinde gördüğümüz

bağlama benzer bir giriş bulunmaktadır; bu hadiste, Yemen halkıyla ilgili ziyâdeyi İbn Ömer &��-. lafzıyla takdim etmektedir. İbn Ömer’in, Yemen halkıyla ilgili hükmü Hz. Peygamber’den duyma-dığına dair beyânı ise eksiktir:1

��א ��א :�א� ��כ� '�� א�� #�.'� �� *(2 (אH :�א� �"� ��א �� א א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :�א� 23.1 '.� � �א! *�� .א :�-א�� ,� 6'28 �א�,>; � &��.

..�"�7 � א��"� 6'28 :6.-��& :"�� א �-א� 5. el-Müsned

1 nolu rivâyetin en çok yer aldığı kaynak İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) bu eseridir. Burada hadisin toplam 16 farklı tarîki mevcuttur. Bunlardan altısı Nâfi‘ → İbn Ömer, dördü Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer, üçü Sadaka İbn Yesâr → İbn Ömer, kalan üçü ise Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer kanalıyladır. Bu rivâ-yetlerin tümü merfû olup hem lafzen hem de manen birbirine yakın-dır. İlk hadis Nâfi‘in bir rivâyetidir. Girişinde, bir adamın Hz. Pey-gamber’e soru sorduğu bilgisi mevcuttur. Hadiste 23. ifadesi yerine 23 kelimesi geçmektedir. Yemen halkıyla ilgili sınır doğrudan İbn Ömer rivâyetinin içinde görünmektedir. Bu hadiste ayrıca diğer ri-vâyetlerde bulunmayan İbn Ömer’in başka bir sözü mevcuttur:2

�א �8=�7 ��א ��'� �� א! �� א' � ��& ��א6 �"�6 �� א! �6�� .>��W6 �6א� �� '.� � :7��6 ��5 א! �4� א�� /� )*( &': �"� ��א �� א 6 23 �א�,>; � א�=א+ '28 6 23 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 23 :�א� 1.>�+�,� '28 6 23 �.�"�7 � א��"� '28 � &��. .�-�& ��U :אM א��אX �6אX :�"� ��א �6א�

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 265 (14066). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4455).


56

İkinci hadiste İbn Ömer’den rivâyette bulunan Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer’dir. Bu rivâyette İbn Ömer, hadisin Yemenlilerle ilgili bölümünü Hz Peygamber’den duymadığını sarahaten bildir-mektedir:1

�4� א�� '&: '��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� ;�א& ��א �'�� א! �� א � א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� 'Y� : 23 28 �6א� �P�6 7��6 ��5 א!

�,� 6'28 �א�,>; � &��. ..�"�7 � א��"� '28 23.6 :'�"�5 7�6 �� 6:כ� :�א�

Üçüncü hadis Sadaka İbn Yesâr rivâyetidir. Yukarıdaki Sadaka rivâyetinde olduğu gibi burada da râviye Irak’la ilgili bir soru so-rulmaktadır. Bu sorunun râvilerden herhangi birine değil bizatihi İbn Ömer’e sorulduğu bu rivâyette açıktır:2

��4 �"� ��;�א& ��א �'�� א! �� אZ "� ]��א� ��.�� .- �� א�� א��"� 6'28 א�,>; � א�=א+ 6'28 ��& � �,� '28 .23: 7��6 ��5 א! �4 � א�"�.� '28 23: 7��6 ��5 א! �4� א�� 6"� ��"� ��א .�"�5 7�6 �.�"�7

9: �/.� :�5 �א��א .א�>��; 28' Uכ� �7 :�"� ��א �א� 1א��א. BV �.. Dördüncü rivâyet Abdullâh İbn Dînâr rivâyetidir. Yukarıdaki İbn

Dînâr rivâyetinde olduğu gibi burada da dolaylı bir anlatım vardır. Ancak � ' ifadesi yerine P�6 kelimesi kullanılmıştır. Önceki rivâyette M��G' şeklinde gelen ek cümle burada anlamdaşı olan PV�� kelimesiyle verilmiştir:

�א �.?.� ��א :'�� כ א# �� M�)6 :�א� �א! �� א' ��Q� �� !א* �� א�.F� �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א! *�� P�6: �א� �"� ��א ��

28R6 +א�=א �א �,� 28R6 �א�,>;��. 5 6��PV :�"� ��א �א��' P�6 28R �"�7 א��"�..

Beşinci hadis, yukarıda Nâfi‘ rivâyetlerinde görülen hususlara

haizdir. Rivâyetin sonunda, İbn Ömer’in Yemen halkıyla ilgili hük-mü Hz. Peygamber’den duymadığına dair beyanı lafzen biraz deği-şiktir:3

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 9 (4555). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 11 (4584). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 47 (5070).


57

�� (�.N ��א '�א ��כ� �� >"� ��א �'�� כ א# �� M�)6 :�א� �א! �� א��G' �� *(2 �א+ :�א� ��"� �� א! �� א �,� � �א! *�� .א: �-א� א�"�.�23 '& 0/ ��א '.�� א�=א+ '28 6 23 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 23 :�א� 1

�,� '28 6 23 �א�,>; � &��. '28 6 23 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א�� '& 6\�"�א :�"� ��א �� 6א� :�א�� א�

.:�כ ':כ� I :.-�� 6כא& [.�"�7 � א��"�

Altıncı rivâyet de bir Nâfi‘ rivâyetidir; gerek hadisin bağlamı ge-rek Yemen halkıyla alâkalı hükmü diğer Nâfi‘ rivâyetlerinde olduğu gibidir. Ancak İbn Ömer’in, bu hükmü Hz. Peygamber’den işitme-diğine dair beyânı eksiktir:1

�א �^�"א��2 ��א �'�� א! �� א' #�.'� �� א� :�א� �"� ��א �� א א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :�א� 1�23 '.� � �א! *�� .א: *(2� �,� 6'28 �א�,>; � &��. ..�"�7 � א��"� 6'28 :6.-��& :�א�

Sadaka hadislerinde gördüğümüz Irak sorusuna, yedinci rivâyette Abdullâh İbn Dînâr hadisinde de denk gelmekteyiz. Buna ilâveten bu hadiste, İbn Ömer’in א! �6א � �3 � *�� א! �4_; K(Lא� HIJ8 �7��6 5�� sözüyle karşılaşmaktayız:2

�� F.�א* �� א! �� ;�א& ��א �א! �� >"� ��א �'�� א! �� א 28R6 �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א! *�� P�6: �א� �"� ��א

�,��א �� R628 +א�=א .א�,>; *�� '& 6��P �7��6 ��5 א! �4� א! *�� ;_ �3 א�HIJ8 K(L :�6א��-�2 ..�"�7 א��"� 28R6 :�א� א! 5�: Uכ� �7 :�א� 1א��א. BV �. Uא��!

Sekizinci hadis bir Nâfi‘ rivâyetidir; yukarıdaki Nâfi‘ rivâyetle-rinden farkı 2)* �/� ifadesi yerine 2)* aFא� ifadesinin kullanılmış olması ve mahallin zikredilmemiş olmasıdır. Ayrıca İbn Ömer’in, Yemenlilerin hükmüne dair beyânı da eksik görünmektedir:3



58

�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א��G' ��: �א� ��"� ��א �� אaFא�23 0/ ��א '.� � :7��6 ��5 א! �4� !א *�� *(2 � א�"�.� '28 .23 :�א� 1� 9: �,� 6'�28א�,>; � א�=א+ 6'�28א�>��; � &��. ..�"�7 � א��"� 6'28 :�א� �5' .?�"�&6: א! �� א�

Dokuzuncu hadis Eyyûb’un Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Bu nedenle, yukarıdaki Eyyûb rivâyetiyle neredeyse tamamen aynıdır:1

�א� :�א� �"� ��א �� א�� '.�# �� א��8א# �� א �'�� א �א! �� א23 &' 0/ ��א '.� � �א! *�� .א: *(2� �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :�א� 1�,� 6'28 �א�,>; � א�=א+ 6'28 � &��. ..�"�7 � "�א�� 6'28 :6.-��& :�א�

Sadaka İbn Yesâr hadislerinde gördüğümüz Irak’la ilgili istifha-mın, sıradaki Sadaka hadisinde önce yanıtlanıp, sonra da İbn Ömer rivâyetine eklendiği mülâhaza edilmektedir:2

��א �(�;� �� "� > ��א �'�� א �א! �� א��Q� P�"� �"�P :.�א* �� 4 :א א�"�.� P�6 28R א�5: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� .>�K �"� ��א

28 ��א �,� 28R6 �א�,>; א�=א+ 28R6 �א�>��;R6 Uא��א Mא: U�� 28R6 ..�"�7 א��"�

Yukarıda Abdullâh İbn Dînâr hadislerinde görülen biçim, sırada-ki on birinci rivâyette de müşâhede edilmektedir:3

��א � >"� ��א �'�� א �א! �� א��Q� �� !א* �� א�.F� P�"� א�� "� K�<. :&' ��* !א ��,� 28R6 �א�>��; :א א�"�.� P�6 28R 7��6 ��5 א! �4

28 ��אR6 +א�=א .א�,>; ..�"�7 א��"� 28R6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& 6\�"�א :א! �� 6א�

On ikinci rivâyette Yemen’le ilgili hükmün merfû olmadığı izle-nimi verilmektedir:4

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 65 (5323). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 78 (5492). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 81 (5532). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 82 (5542).


59

��א �� א� �� '.�# ��א �א��"� �� >"� ��א �'�� א �א! �� א�"�� 5� �א�>��; :9 � א�"�.� '28 23: .-�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "� '

�,� '28 6 23 �א�,>; � א�=א+ '28 6 23 &��. �-א� X7 � א��"� '28 23 :א��א�"�..

On üçüncü hadis Şu‘be’nin Abdullâh İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Bu yüzden, yukarıdaki Şu‘be rivâyetiyle neredeyse ta-mamen aynıdır:1

��א ��;א& ��א �'�� א! �� א��Q� א�� א* �� א! ��.F: ��G'� א��: P�"� א�� "� ��-. :P�6 ��* !א � �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4

628R �,�28 ��א R6 +א�=א .א�,>;�5 6\�"�א' P�6 28R �"�7 א��"�..

On dördüncü hadis Sâlim İbn Abdillâh’ın babasından yaptığı bir rivâyettir. İkinci hadisteki Sâlim rivâyetinden farkı, burada Ye-men’le ilgili hududun hiçbir biçimde anılmamasıdır. Ayrıca bu ha-diste İbn Ömer’in: bu kelimeleri Hz. Peygamber’den duydum, kaydı dikkati çekmektedir. Metinde Şamlılarla ilgili sınır önce ��3 olarak verilmiş akabinde hemen oranın olduğu belirtilmiştir:2 א�,>;

�� >"� �"3Q� �� 5א# �� '�G ��א �� .�-�# ��א �'�� א! �� א7�� G' 7א�� א! �� 28 23 &^: �א� �"� �� א! �' :6 א�"�.�

86 3�� א�=א+ '28 6 23 �א�>��;� �,� '28 6 23 �א�,>; &��. ��5 א! �4� א! *�� א�כ�"אP�"� IJ8H M :.-�� א! �� "�P :�א�7 �א�

7��6.

On beşinci hadis Sadaka İbn Yesâr rivâyetidir. Yukarıdaki Sada-ka rivâyetlerinde olduğu gibi burada da İbn Ömer’e Irak’la ilgili hüküm sorulmaktadır:3

P�6: .-�� "� ��א �"�P :.�א* �� 4 �� (�.� ��א ��'� �� א! �� א :�א� .א�,>; א�=א+ 28R6 �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א! *��28R6 �,�28 ��א R6 �"�7 א��"�..



60

א� � :�א� � א��א� :�� ! On altıncı hadis bir Sâlim rivâyetidir. Yukarıda Nâfi‘ rivâyetle-

rinde görmeye alıştığımız hadisin bağlamı, burada Sâlim rivâyetinde de zikredilmektedir:1

�� א� ��א �� !� #א! �א�"א� �� א $�� %� & %א �% �*א�( �% �א�)'

�!' ��2 ��2: �א� �א� -*�� א �2# !�% �% : �א01 א�$/.� � -,� �א+ :�א� �$

�א�.357 �% א�9א+ !'� ��2 �2�8 �א�35�67 4& �% א�3��$ �2 �2�8� �'! �.# %�

:�.

.6$6(� �% א��$% !'� ��2 �2�8 :�א� #�= �>��: !8 �8)�$�: �א� 6. Sünenü’d-Dârimî

ed-Dârimî (ö. 255) kitabına rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer ta-rîkini almış peşi sıra da bir benzerinin (�6>�) kendisine Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyla ulaştığını bildirmiştir. Nâfi‘ rivâyeti ?�8 ile başlayan dolaylı bir anlatıma sahiptir. Bir de hadiste, nor-malde Nâfi‘ rivâyetlerinde görmediğimiz, İbn Ömer’in: bu üç şeyi Hz. Peygamber’den duydum, şeklindeki ifadesi yer almaktadır:2

#א�@! �$�! % �� א�כ ��א ��#A % א %� C -*�� 8?: �א� �$ %א �% �#א

��א�35�67 4א א�F 3��$'� 8*6( ��6 א� D6E א F8�' +א�.357 א�9א� �'F8 �.#

#א�.

>� א�<G�' HI !�א :�$ %א �א� :�א� %2J�$* %� ��*- ��8*6( ��6 א� D6E א

��K6 8 !�# ?�8 �'F %$6$6( א��. 7. Sahîhu’l-Buhârî

Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize toplam beş kez yer vermiştir. Bunlardan ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, kalanlar ise Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ve Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer ve Zeyd İbn Cübeyr → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetlerin tümü merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmaktadır. İlk hadis Nâfi‘ rivâyetidir.3 İkinci hadis Zeyd İbn Cübeyr’in rivâyetidir. Kendisi Abdullâh İbn Ömer’in evine konuk

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 151 (6390). 2 ed-Dârimî, es-Sünen, II, 47 (1790, 1791). 3 İlk rivâyet için bölüm girişindeki hadise bakınız.


61

olduğu bir sırada konuyla ilgili sorduğu bir fetva münasebetiyle ha-disi temin etmiştir:1

א�כ ��א� � �� :�א� �� א ��א�� א" �� ! ��

� '� ��&�א א" %$� ��(� �� (��א.- ',+א* (�/�0,' �� 12� 3� 4��/��

� א" 6 5 א" �1�% '�$&א :�א� 6� 76�) ��8 �2� א�>6 ;9 :א א��9 (�8� ��א

.א�2>;9 <אא�= (�8�Üçüncü hadis bir Nâfi‘ rivâyeti olmasına rağmen, diğer Nâfi‘ ri-

vâyetlerinde, hadisin girişinde görülen bağlamın bir benzerine sahip değildir. İbn Ömer’in, rivâyetin sonundaki Yemenlilerle ilgili hük-mü Hz. Peygamber’den duymadığına dair beyanı ise eksiktir:2

�א ��1@ � א" �� א��A� א�כ� � B'א�� &�א א" %$� �� א" ��

� א" 65 א" �1�% �3 א��9 �� &� :�א� (�6� 76 C: 9; <אא�= (�� א�>6

��2 (�� ;29>א� 3�� .

� א" 65 א" �1�%�) 3��D6 :א" �� א� �� (�&� :�א� (�6� 76� א�

76�6�. Dördüncü hadis bir Sâlim rivâyetidir. Buhârî, hadisin kendisine

ulaşan iki senedinden birinde 76�) � -E�) şeklinde do א�� 65 א" �6laylı bir anlatım bulunduğunu belirterek rivâyete başlamıştır. Diğer yandan, önceki bir Sâlim rivâyetinde olduğu gibi burada da Şamlı-larla ilgili sınır önce 9F & olarak verilmiş sonra da oranın 9;<2א� olduğu belirtilmiştir:3

א3 ��א ��6 ��א;�: ;�Gא�H � C��(א�� א�7 �� : E�) 65 א��

� א" �� :�א� �(�I א� ��א �� א. (�6� 76��A� J�1�� L&אK א�

�א" �� א�7 �� א" %$� �� :EF�� 1�% "א" 65 א � 6� 76�)

�1M� :�& �� 99 :( א��; ��2 (�� א�2>;9 ��( �& 9F <אא�= �� (&� �א�>6

3�� .

� א" 65 א�� 3 ��1א :��&�א א" %$� �� א� �א� � (�7 ��א� (�6� 76F�� :

�&) �� .�76�6 א�

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 553 (1450). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 554 (1453). 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 555 (1455).


62

Sadaka hadislerinde görmeye alıştığımız Irak’la ilgili soruya be-şinci rivâyette Abdullâh İbn Dînâr hadisinde de denk gelmekteyiz:1

א�� P�6: �"� א�� F.�א* �� א! �� ;�א& ��א �.��d �� >"� ��א�28 ��א 7��6 ��5 א! �4R �,�� . א�"�.� 28R א�>��; 6:א �+אא�= 28R 6א�,>; 7��6 ��5 א! �4� א�� '& ��E��6 �7��6 ��5 א! �4� א�� B8א �"�P :�א� !.� BV ��אU .כ� �7 :�-א� �א��אU 6:כ�. .�"�7 א��"� 28R6: �א�

8. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyete dört kez yer vermektedir. Bunlardan ikisi Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer, kalanlar ise Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ve Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiy-ledir. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle örtüşmektedir. İlk hadis Nâfi‘in rivâyetidir. Ancak rivâyetin girişinde olayın nasıl ve nerde geliştiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır:2

� 6��א�<. �� 3"א א! *�O �"� א�� א�� א�כ �� 'M :�א� �.>� א�=א+ 6'28 �א�>��; :a � א�"�.� '28 .23: �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&� �,� 6'28 �א�,>; � &��. � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& ��E��6 :א! �� א�

7�"�..

İkinci hadis bir Sâlim rivâyetidir. Önceki Sâlim rivâyetlerinde olduğu gibi burada da, Yemenlilerle ilgili hükmü İbn Ömer’in Hz. Peygamber’den duymadığına dair tasrihi görülmektedir:3

�א�?9�8 �� ;�א& ��א :�"� '�� א�� א� ��"� '�� 6א�� # �� \8�� 6�� '28 .23: ��א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& :��5 א! *�O '��5 �� א�7 ��

�,� '28 23.6 �א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; :9 � א�"�.� � &��. 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& �'�"� 7�6 �� 6:כ� :��3"א א! *�O �"� א�� א� ..�"�7 � א��"� '28 23.6 :�א�

Üçüncü rivâyet de Sâlim İbn Abdillâh’ın rivâyetidir. Yukarıdaki rivâyetten farklı olarak bu hadiste 23. yerine 23 kelimesi geçmektedir. Önceki bazı Sâlim rivâyetlerinde olduğu gibi burada 1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2673 (6912). 2 Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182). 3 Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182).


63

da Şamlılarla ilgili sınır önce �� olarak verilmiş sonra da oranın olduğu belirtilmiştir:1 א��

�� א �� א�� &א% "� �$�א# א�� "� ��!�

��2 א' ,&!. &)�1 :/א. ��- "� �-"� א' ,+� א*(א# �� ")� �� א' "��

�� א7א6 ��4 ��4 �א�� 5 א)�� 4 ��4: .�3! �&�% "��- א'

��4 ��4 �א�� 8�/.

�%� �&�% "��- א' ��2 א' ,&!. �8 �:")!א :"��)א א' ,+� ")� �� א' "�� /א.

;(&� .��)�% א�)� ��4 ��4 :/א.� ��- 5כ Müslim’deki son hadis Abdullâh İbn Dînâr’ın bir rivâyetidir.

Önceki İbn Dînâr hadislerinde olduğu gibi bu rivâyette de �� ile başlayan dolaylı bir anlatım vardır:2

�א�� #!�� :�� /א. �� "�� &�� /=��

��א� א�� &); ��- ��B�א, �� א' "�� "� �3@�� ?&)א"�4 �� א :א<��8 �/א. �

�� !א �8 א)�� 4 �&�% "��- א' ��2 א' ,&!. �� :/א. "��)א א' ,+� ")�

C5 ��4 �א��8 �� 4 �א�� א7א6 ��/.

��D :"��)א א' ,+� ")� �� א' "�� /א.�� -�� .��)�% �� א�)� ��4 ��4: /א. 9. Sünenü İbni Mâce

1 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Hadis merfû olup diğer kitaplardaki akranlarını teyit eder niteliktedir. Rivâyetin giri-şinde hadisin bağlamının bulunmayışı dikkati çeker. Ayrıca Nâfi‘ rivâyetlerinde görülmeyen Abdullâh İbn Ömer’e ait: bu üç şeyi Hz. Peygamber’den duydum, şeklinde bir ziyâde vardır:4

�א�� !�� E� א�� אכ �� " ;F8 �")� א�� "� ��א� ��2 א' ,&!.

��4 �א�� א7א6 ��4 � א�� C5 �� א)�� 4 ��4 :/א. �&�% "��- א'�

�� /8� .

1 Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182). 2 Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182). 3 Senede bakıldığında sonraki râvilerin, tahdîs sigalarındaki çoğu lafzî farklılıkları dahi

rivâyetlerine aynen yansıttıkları görülmektedir. 4 İbn Mâce, es-Sünen, II, 972 (2914).


64

AB8 ' א :א! �� -א��(Lא� �-� ��E��6. 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "� 3א ..�"�7 � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&

10 Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimiz bir kez bulunur. Sened Nâfi‘ → İbn Ömer şeklindedir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Ancak Nâfi‘ rivâyetlerinde görülen hadisin bağlamı burada hazfedilmiş görünmektedir. Rivâyet P�6 kelimesi kullanılarak dolaylı bir anlatımla verilmiştir:1

��"� א�� א�� א�כ ��א �.��b �� '"� ��אi] 6 א�כ �� א�-�� א +אא�= 28R6 �א�>��; :א א�"�.� 28R 7��6 ��5 א! �4� א! *�� P�6: �א�

�,� 28R6 �א�,>; &��. ��E��6 5�' P�6 28R �"�7 א��"�..

11. el-Câmiu‘s-Sahîh

Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 1 nolu rivâyet bir kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadis Nâfi‘ rivâye-tinin karakteristik özelliklerine sahiptir. İbn Ömer’in Yemen halkıyla ilgili hükmü, Hz. Peygamber’den işitmediğine dair beyanı burada gözükmemektedir:2

: �"� א�� א�� '.�# �� ^��א8�7 �� ^�"א��2 ��א � �� '"� ��א 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :�א� א!1 *�� .א �23 '.� � :�א� *() '&

�,� 6'28 �א�,>; � א�=א+ � &��. .�"�7. � א��"� 6'28 :6.-��& :�א�

12. es-Sünenü’l-Müctebâ

en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimize toplam üç kez yer vermiştir. Bunlardan ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, diğeri ise Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından örtüşmektedir. İlk

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 542 (1737). 2 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 193 (831).


65

hadis Nâfi‘in rivâyetidir. Hadisin bağlamı hariç diğer Nâfi‘ rivâyet-lerinden farklı bir yanı bulunmamaktadır:1

�א��G' �� א! �4� א! *�� '& �'G��A �"� �� א! �� א�� א�כ �� ,� 6'28 �א�,>; � א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23: �א� 7��6 ��5 � &��. � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& ��E��6 :א! �� א�

7�"�..

İkinci hadis de Nâfi‘in bir rivâyetidir. Bu hadisi ondan el-Leys İbn Sa‘d aktarmaktadır. Bu nedenle, buradaki hadis ile Buhârî’deki ilk Nâfi‘ rivâyeti olan el-Leys hadisi arasında bir fark yoktur:2

�א��G' �� '& :�"� �� א! �� א�� א :�א� �� א�� א :�א� ��23 '& 0/ ��א '.� � �א! *�� .א: �-א� א�"�,� �� א+ *()��4� א! *�� א� 1

23.6 �א�,>; � א�=א+ '28 23.6 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23 :7��6 ��5 א!28' �,� � &��. � א��"� '28 23.6 :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& 6.?�"�& :�"� ��א �א�

.7��6 ��5 א! �4� א! *�� B8א '�-5 �7 :.-�� "� ��א 6כא& ..�"�7

Üçüncü rivâyet Sâlim İbn Abdillâh’ın babasından yaptığı bir ri-vâyettir. Önceki Sâlim rivâyetlerinden farklı bir yanı yok gibidir. Özellikle Sâlim’den ez-Zührî’nin, ondan da Süfyân’nın aktardığı Müslim’deki hadis ile bire bir aynıdır:3

�א��G' �� א! �4� א�� '& �'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� ;�א& ��א :�א� ��6'28 �א�,>; � א�=א+ 6'28 �א�>��; :9 � א�"�.� '28 .23: �א� 7��6 ��5 �,� ..�"�7 � א��"� '28 23.6 :�א� '�5 '�"� 7�6 �� 6:כ� .��& �

1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 122 (2651). 2 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 122 (2652). 3 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 125 (2655).


66

C. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri

Abdullâh

İbn Ömer

Nâfi‘ Mevlâ İbn

Ömer

Abdullâh İbn Dî-nâr

Eyyûb es-

Sehtiyânî

Yahyâ İbn Sa‘îd

Ubeydullâh İbn Ömer

İbn

Cüreyc

Abdullâh İbn Avn

el-Leys İbn Sa‘d

Mâlik İbn Enes

1. Hocası

Şekilde görüldüğü gibi bu rivâyeti Nâfi‘ efendisi Abdullâh İbn Ömer’den duymuştur. Nâfi‘ bu rivâyeti elde etmek için Abdullâh İbn Ömer’i bulmuş değildir. Azatlı kölesi olması itibariyle çoğun-lukla efendisinin yanında bulunmaktadır. Bu vesile onun İbn Ömer’den pek çok hadisi elde etmesine imkân vermiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ duyan, hocası ise paylaşan râvi konumunda kabul edilecektir.1

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran sekiz öğrencisi vardır. Bunları kısa-ca görelim:

a. Abdullâh İbn Dînâr2 (ö. 127)

1 nolu rivâyette Nâfi‘in hem akranı hem talebesidir. Bu durum onun hadisi hem İbn Ömer’den hem de Nâfi‘den işittiğini göster-mektedir. Anlaşılan o ki, İbn Dînâr zaman zaman İbn Ömer’den zaman zaman da Nâfi‘den aktarımda bulunmuştur. Aynı efendinin azatlı kölesi olmaları bakımından Nâfi‘ ile Abdullâh arasında yakın

1 Râvi türleri için bkz. Halis Aydemir, “Hadis Rivâyet Sisteminde Râvi Modelleri”,

Hadis Tetkikleri Dergisi, V/1, 2005, 85-100. 2 Hal tercemesi için yukarıda, Nâfi‘in akranları bahsinde, Abdullâh İbn Dînâr madde-

sine bkz.


67

bir ilişki vardır. İbn Dînâr genellikle, gerek efendisinden gerekse Nâfi‘den duyduğu/denk geldiği rivâyetleri aktarmaktadır. Bunun dışında onun, bir ilim talebesi olarak hadis toplamak üzere bir faali-yete giriştiği görülmemiştir. 1 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Abdul-lâh İbn Dînâr ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.1

b. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, Hüccetün.3

Eyyûb İbn Ebî Temîme Basralı olup 66 yılında dünyaya gelmiş-tir. Beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiînin küçüklerindendir. İbnu’l-Medînî, sekiz yüz hadisi olduğunu söyler. Süfyân İbn ‘Uyeyne, tâbiînden seksen altı hoca ile buluştuğunu ancak içlerinde Eyyûb gibisinin olmadığını bildirmiştir. Yine İbn ‘Uyeyne şöyle der: Eyyûb kadar Nâfi‘den hadis almakta istekli davranmış ve onun kadar Nâfi‘in hadislerini iyi bilen başka biri var mıdır? İbnu’l-Medînî’ye Nâfi‘in öğrencileri sorulduğunda, birinci sırada fazileti dolayısıyla Eyyûb’u, ikinci sırada sağlamlığı dolayısıyla Mâlik’i, üçüncü sırada ise ezberi dolayısıyla ‘Ubeydullâh’ı saymıştır. İbn Hanbel kendisini Nâfi‘ hadisleri konusunda Mâlik’ten üstün gör-müştür. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 58 hocasını ve 56 öğrencisini isim isim saymaktadır. Eyyûb es-Sehtiyânî’yi Nâfi‘ ile buluşturan neden onun ilim talebesi oluşudur. Bundan ayrı aralarında bir ilişki söz konusu değildir.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 131 yılında vefat etmiştir. Görüldüğü üzere Eyyûb toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu şekilde

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 471 (3251). Abdullâh Ibn Dînâr’ın, 1 nolu rivâyeti

Nâfi‘den duyduğu halde, zaman zaman onu atlayarak İbn Ömer’den duymuş gibi ak-tarımda bulunmuş olma ihtimali, yani yanlış aktarımda bulunmuş olma ihtimâli (F2) akla gelebilir. Ancak unutulmamalı ki bu olasılık göz ardı edilmemiş, yukarıdaki he-saplamalarda zaten değerlendirilmiştir. Adı geçen makalemize bkz. s. 41.

Rivâyetin Abdullâh İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, II, 118 (3264).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 260 (511). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 117 (605).


68

elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

c. Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm, Hâfızun, Fakîhun, Huccetün.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün.3

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte beşinci tabaka-dan bir hadis râvisidir; Medinelidir; tâbiînin küçüklerindendir. İbnu’l-Medînî onun üç yüz hadisi olduğunu söyler. Süfyân es-Sevrî, Yahyâ’nın Medinelilerin gözünde Zührî’den daha üstün olduğunu bildirmiştir. Zaman zaman tedlîse başvurduğu söylenir. Hadislerini yazmamış hep ezberinde saklamıştır. el-Leys İbn Sa‘d şöyle der: Kendisine arz olunan kitabın kalınlığına bakıp yadırgadı. Çünkü kendisinin bir kitabı yoktu. Bunun üzerine ona dediler ki: Biz sana okuyalım, tanıdığın hadise icazet verirsin tanımadıklarını reddeder-sin? O da kabul etti. Hadisleri dinledi ve hepsini tanıdı. es-Sevrî kendisini dört hâfızdan biri saymıştır. Aynı şekilde İbn Uyeyne onu, Hicazın dört muhaddisinden biri kabul eder. Yahyâ İbn Sâ‘îd el-Kattân Hicaz âlimlerinden hiçbirini ona tercih etmezmiş; kendisine sormuşlar: peki ya ez-Zührî? Şöyle cevap vermiş: ez-Zührî hakkında ihtilâf edenler var ama Yahyâ hakkında ihtilaf eden yoktur! İbn Hanbel onu insanların en sağlamı olarak tanımlamıştır. İmâm Mâlik şöyle der: Yahyâ İbn Sa‘îd’den başka bizden çıkarak Irak’a gidip de değişmeyen yoktur! Ve ondan gayrı değişmeden Medine’ye geri dö-nen de yoktur! el-Mizzî et-Tehzîb’inde Yahyâ’nın 78 hocasını ve 100 öğrencisini isim isim saymaktadır. Kendisiyle Nâfi‘ arasında öğrencilik dışında herhangi bir ilişki yoktur.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 144 yılında vefat etmiştir. Anlaşıldığı üzere Yahyâ toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu surette

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, III, 457 (607); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 348 (733).

Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 265 (14066); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 48 (5087); 65 (5323); 82 (5542); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 193 (831); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 26 (8690).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 366 (6176). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 591 (7559).


69

elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yahyâ ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

d. ‘Ubeydullâh İbn Ömer

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-Fakîh, es-Sebt.2


Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte beşinci tabaka-dan bir hadis râvisidir; Medinelidir; tâbiînin küçüklerindendir. Fukahâ-i Seb‘a’dan kalbul edilmektedir. Abdurrahmân İbn Mehdî (ö. 198), Nâfi‘ konusunda Mâlik’i ‘Ubeydullâh’tan üstün sayarmış. Bu durum Yahya İbn Sa‘îd’e (ö. 198) hatırlatılınca kızarak şöyle demiş: Mâlik ‘Ubeydullâh’tan daha üstün öyle mi! Benzer şekilde İbn Hanbel’e sormuşlar: Nâfi‘ konusunda hangisi daha üstündür; Mâlik mi, ‘Ubeydullâh İbn Ömer mi yoksa Eyyûb mu? O da şöyle cevap vermiş: içlerinde en sağlamı, ezberi en güçlü olanı ve rivâyeti en çok olanı ‘Ubeydullâh’tır! İbn Ma‘în, Nâfi‘ konusunda ‘Ubeydullâh ile Mâlik’i eşit görmüştür. ‘Ubeydullâh genç yaştan itibaren ilim sahibi biri olmayı hedef edinmiştir. Nitekim o şöyle der: Büyüyüp öğrenim yaşıma gelince Ömer ailesinin yaşlılarını dolaşıp, Sâlim’den ne duydun, diye soruyordum. Onlar bana, İbnü’ş-Şihâb’ı bul çünkü o Sâlim’i bırakmazdı, dediler. O zamanlar İbnü’ş-Şihâb Şam’daydı. Ben de Nâfi‘e sarıldım. Kendi beyanından açıkça anlaşıldığı üzere ‘Ubeydullâh bir ilim talebesidir. Nâfi‘e varmasının nedeni ondaki ilmi almaktır. 1 nolu rivâyeti de bu kap-samda temin etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ‘Ubeydullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.

el-Mizzî et-Tehzîb’inde ‘Ubeydullâh’ın 38 hocasını ve 82 öğren-cisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır. ‘Ubeydullâh yüz kırk küsur yılında vefat etmiştir.4

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXI, 346 (6836); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII, 194

(361). Rivâyetin Yahyâ İbn Sa‘îd tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4455).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 685 (3576). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 373 (4324). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIX, 124 (3668); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 35

(71). Rivâyetin Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4455); 55 (5172); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 75 (3761); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XII, 374 (13388).


70

e. İbn Cüreyc (ö. 150)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-a‘lâm, el-Fakîh1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, Fâdılün, Kâne yudellisu.2

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte altıncı tabaka-dan bir hadis râvisidir; Mekkelidir; tâbiînin küçükleriyle çağdaştır. Rivâyete göre, Oğlu İbn Hanbel’e, ilk kitap tasnif edenin kim oldu-ğunu sorduğunda, İbn Cüreyc ve İbn Ebî Arûbe’dir, diye cevap vermiştir. İbn Cüreyc ilim elde etmek üzere ilk olarak ‘Atâ’nın kapı-sını çaldığında orada bulunan Abdullâh İbn ‘Ubeyd İbn ‘Umeyr’in (ö. 113), Kur’ân’ı okudun mu, şeklindeki sorusuyla karşılaştığını, dolayısıyla geri dönüp Kur’ân eğitimi aldığını anlatır. İbn ‘Uyeyne kendisinden şöyle duyduğunu bildirir: Benim kadar bu ilmi kimse tedvîn etmemiştir; ‘Atâ’dan sonra dokuz yıl Amr İbn Dînâr’ın mec-lislerine katıldım. el-Velîd İbn Müslim der ki: Üçüne de sordum: İlmi kimin için topladınız? el-Evzâî ve Sa‘îd İbn Abdülazîz, kendimiz için, şeklinde cevap verdiler. İbn Cüreyc ise, insanlar için, dedi. İbnu’l-Medînî, Yahyâ İbn Sa‘îd’e sormuş: Nâfi‘ konusunda en sağ-lam kimdi? O da şöyle cevap vermiş: Eyyûb, ‘Ubeydullâh, Mâlik ve İbn Cüreyc; Nâfi‘ konusunda İbn Cüreyc Mâlik’ten daha sağlamdır. İbn Hanbel, onun sema bildiren sarih bir lafız kullanmadığı rivâyet-leri konusunda dikkatli olunması gerektiğini bildirir. Mâlik İbn Enes İbn Cüreyc’i, olur olmaz herkesten hadis toplamakla, dolayısıyla yeterince seçici olmamakla suçlamıştır. İmâm Şâfi‘î İbn Cüreyc’in yetmiş kadınla mut‘ah yaptığını bildirir. İbn Cüreyc, hocası ‘Atâ gibi güzel namaz kılan yılın çoğu günlerini oruçla geçiren âbid bir şahsiyettir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde İbn Cüreyc’in 142 hocasını ve 79 öğrencisini isim isim saymaktadır. Kendisiyle Nâfi‘ arasında öğ-rencilik dışında herhangi bir ilişki yoktur.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 150 yılında vefat etmiştir. Görüldüğü üzere İbn Cüreyc toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu



71

surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Cüreyc ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

f. Abdullâh İbn Avn (ö. 150)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-A‘lâm.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, Fâdılün.3

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte altıncı tabaka-dan bir hadis râvisidir; Basralıdır. Tâbiînin küçükleriyle çağdaştır. Enes İbn Mâlik’i görmüştür ancak ondan hadis aktardığı sabit değil-dir. İbnu’l-Medînî onun hakkında şöyle der: İbn Avn’a nasip olan arkadaşlarına nasip olmamıştır. O Medine’de el-Kâsım (ö. 106) ve Sâlim’den, Basra’da el-Hasen (ö. 110) ve İbn Sîrîn’den (ö. 120), Kûfe’de eş-Şa‘bî (ö. 100) ve İbrâhîm’den (ö. 196), Mekke’de ‘Atâ (ö. 114) ve Mücâhid’den (ö. 104) Şam’da ise Recâ İbn Hayve (ö. 112) ve Mekhûl’den (ö. 116) hadis toplamıştır. Abdullâh İbn Mübâ-rek (ö. 181) İbn Avn için, isterdim ki ya o ya da ben ölünceye kadar birbirimizden hiç ayrılmayalım, demiştir. Şu‘be ise şöyle der: benim için İbn Avn’nın, galiba böyle bir şey duydum, demesi bir sikanın, bunu duydum, demesinden daha makbuldür. el-Mizzî et-Tehzîb’inde İbn Avn’nın 33 hocasını ve 49 öğrencisini isim isim saymaktadır. Kendisiyle Nâfi‘ arasında öğrencilik dışında herhangi bir ilişki yok-tur.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır. İbn Avn 150 yılında vefat etmiştir. Gö-rüldüğü üzere İbn Avn toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağı-tan İbn Avn ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

g. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm, Sebtün, Mâlik’in ayarında biri.5

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIIX, 338 (3539); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 357

(758). Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevleri için bkz. eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 114 (521); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 47 (5070).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 582 (2896). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 317 (3519). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XV, 394 (3469); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 303

(600). Rivâyetin Abdullâh İbn Avn tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4455).

5 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 151 (4691).


72

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, Fakîhun, İmâmün.1

93 yılında Karkaşand’da doğmuş yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel’e göre Mısır halkı içinde ondan daha sahîh hadis sahibi biri yoktur. İbn Ma‘în’e, el-Leys’in Nâfi‘den hadisleri sorulmuş, o da sâlihun sikatün değerlendirmesinde bulunmuştur. el-Leys ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi vardır. Onun Nâfi‘den hadis alması, kendisinin hadis toplama arzusunun bir sonucudur. Nitekim kendisi 113 yılında 20 yaşında hacca gitmiş, Mekke’de bu-lunduğu süre içerisinde bazı tâbiîn alimlerinden hadis dinlemiştir; bunlardan biri de Nâfi‘dir. Daha sonra da Irak’a geçmiştir. Ebû Bekr el-Hatîb şöyle der: el-Leys, Mısır ve Hicaz alimlerinin hadislerini topladıktan sonra Bağdat’a geldi.

İmam Şafiî, el-Leys’in İmam Mâlik’ten daha çok hadis kovala-mış, ondan daha fakîh biri olduğunu söyler. Bu konuda İbn Bükeyr da eş-Şâfiî ile aynı kanaattedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde el-Leys’in 82 hocasını ve 68 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları ara-sında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 175 yılında vefat etmiştir. Açıkça görül-düğü üzere el-Leys toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan el-Leys ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

h. Mâlik İbn Enes (ö. 179)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm, faziletleri o kadar çok ki bunları müstakil bir eserde topladım.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Hicret yurdunun imamı, Re’su’l-mutkinîn, Kebîru’l-mutesebbitîn.4

93 yılında Medine’de doğmuş yedinci tabakadan bir hadis âlimi-dir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Buhârî’ye göre en sahih sened zinciri: Mâlik → Nâfi‘ → İbn Ömer’dir. Medine’de bulunan

1 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 464 (5684). 2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 256 (5016); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 412

(834). Rivâyetin el-Leys İbn Sa‘d tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 61 (133); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 122 (2652); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 138.



73

tâbiîn alimlerinden hadis almıştır. Peygamber mescidinde tâbiîn’den yetmişten fazla hadis rivâyet eden kişiye eriştiğini kendisi haber vermektedir. Tüm hadis münekkitlerinin kendisi hakkında son dere-ce olumlu değerlendirmeleri vardır. Şu‘be İbn el-Haccâc, Nâfi‘in ölümünden bir sene sonra Medine’ye geldiğinde Mâlik’in hadis hal-kasıyla karşılaştığını bildirmektedir. en-Nesâî tâbiîn’den sonra Mâ-lik’ten daha üstünü daha sağlamı yoktur, der. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Mâlik’in 96 hocasını ve 105 öğrencisini isim isim say-maktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geç-mektedir.

Mâlik İbn Enes ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi vardır. Mâlik’in Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği hasebiyledir. Zira Mâlik küçük yaştan bu işi meslek olarak benim-semiş bir ilim talebesidir. Onu diğer tâbiîn hocalarından hadis alma-ya iten saik ne ise Nâfi‘den hadis almaya iten saik de aynıdır.

Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 179 yılında vefat etmiştir. Görüldüğü üzere Mâlik toplayan bir râvidir. 1 nolu rivâyeti Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mâlik ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

D. Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVII, 91 (5728); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 5 (3).

Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 330 (724); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 47 (1790); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 554 (1453); Müslim, es-Sahîh, II, 839 (1182); Müslim, et-Temyîz, 213 (95); İbn Mâce, es-Sünen, II, 972 (2914); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 542 (1737); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 122 (2651); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned, X, 180 (5803); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, II, 118 (3263); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 26 (8690).

Nâfi'

duyma

dağıtma

paylaşma


74

1. Alış Cephesi

1 nolu rivâyette Nâfi‘in bir duyması vardır.

2. Veriş Cephesi

1 nolu rivâyette Nâfi‘in bir paylaşması ve yedi dağıtması mev-cuttur.

E. Nâfi‘in Bir Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-

li1 Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘

diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu sekiz öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.

Yukarıda her birinin biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu şeylere rağmen, bunların tü-münü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim.2 Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi görelim.

Nâfi‘in bir nolu rivâyeti gerçekleştirmemiş olması için,

Abdullâh İbn Dînâr’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;

Bu ihtimâlin sayısal değeri = ½ (%50)

Eyyûb es-Sehtiyânî’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays’ın da yanlış aktarımda bulunmuş ol-ması gerekir;


Ubeydullâh İbn Ömer’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


1 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.

Kitabın sonunda genel bir değerlendirme ayrıca yapılacaktır. 2 Tıpkı yukarıda Nâfi‘in akranlarında yaptığımız gibi.


75

İbn Cüreyc’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Abdullâh İbn Avn’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


el-Leys İbn Sa‘d’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Mâlik İbn Enes’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Tüm bu ihtimallerin birlikte geçerli olabilmesi için onları çarp-mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/256 = 0,003 (% 0,3)

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 1 nolu rivâyeti yapmamış olma ihtimâ-li1 %1 bile değildir!2

F. Neticeler 1) Bu hadisi İbn Ömer’den rivâyet eden sadece Nâfi‘ değil-

dir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 6 akranı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx =127 / 128= % 99) almış bulunmaktadır.

2) Nâfi‘in bu rivâyetteki akranları, ricâl kitaplarında biyogra-fileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğ-rencileri ve yaşadıkları muhit belli olan gerçek şahsiyetler-dir.

1 Bu ihtimal aynı zamanda Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in ne denli tarihî bir şahsiyet oldu-

ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan yedi nispetinde tarihî bir şahsiyet oldu-ğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındı-ğında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Öte yandan, 1 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranlarının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.

2 Bu hesaplamalar, ilgili râvileri meçhul addederek neticelendirildiğinden belli bir hatayı içinde barındırmaktadır. Tüm râvilerin güvenirlik katsayıları hesaplandığında daha az hatalı bir sonucu elde etmek mümkün olacaktır.


76

3) 1 nolu rivâyet eski-yeni tüm kaynaklarda merfû olarak yer almıştır.

4) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır. Ancak kimi rivâyetlerde hadisin ihtisar edildiği mülâhaza edilmiştir.

5) İlk akranların rivâyetleri arasında bulunan bazı nüansların, aktarımdan aktarıma çoğunlukla korunduğu dikkati çeker.

6) 1 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere altı akranın ayrı ayrı organize oldukla-rını düşünmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zor-dur. (%1)

7) 1 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki sekiz öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,3)

8) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran sekiz öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

9) Nâfi‘ 1 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise bir paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir.

10) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 1 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli binde üç nispetindedir.

II. İKİ NOLU RİVÂYET

��3"א א! *�O �"� �� א! �� א�� א �א�� א �.?.� �� א! �� א0/ ��א א:א �א! *�� .א :�-א� *(2 �א+ :�א� &' b��-א� אj�א+1 �� א�L�א# �

I6 א��"אI6 7l א��אI6 M(.6 א�-"�k �0��א I :7��6 ��5 א! �4� א��b��)& �P�� 5 '� .כ�& '& ^I א��א b�� א�כ�� '�;2 �6�-$� א�%;��

I6 א��א �0V�Q 5� &א�?�;�א I6 X*�א� I6 e- �0 Y'�"א� �0�I6 b א�">� 1.א�-;א\.�


Abdullâh İbn

Ömer� � � � � � � � � � � � � �

� � ��

� � ��

� � ��

Sâlim İbn

Abdillâh� �

El-Kâsım İbn Mu-hammed� �

Nâfi‘��

Amr İbn

Dînâr� �

Abdullâh İbn Dî-nâr�

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı tespit edebildiğimiz dört ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetle-rin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık içermemektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki aktarım beş meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Buhârî’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I,

62 (134). 2 Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. eş-Şâfi‘î, el-Müsned,

I, 117 (538); et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 249 (1806); el-Humeydî, el-Müsned, II, 281 (626); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 8 (4538); 34 (4899); 59 (5243); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 62 (134); 143 (359); II, 654 (1745); V, 2187 (5469); Müslim, es-Sahîh, II, 834 (1177); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 546 (1823); el-Mervezî, es-Sünne, 41, (129); 42, (130); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 129 (2667); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 332 (3647); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned IX, 303 (5425); 369 (5488); 399 (5533); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 201 (2685); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 111 (416); ed-Dârekutnî, es-Sünen, II, 230 (63); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 283 (1259); V, 49 (8838, 8839); İbnu’l-Cevzî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hilâf, II, 133 (1263).

Rivâyetin el-Kâsım İbn Muhammed tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XII, 275 (13099).


78




Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes,

el-Muvatta, I, 324 (707); 328 (717); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 117 (539); et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 252 (1839); el-Humeydî, el-Müsned, II, 281 (627); 305 (695); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 283 (14232); 284 (14233, 14236); 293 (14333); 439 (15776); VII, 283 (36106); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4454, 4456); 4 (4482); 22 (4740); 29 (4835); 32 (4868); 41 (5003); 54 (5166); 63 (5308); 65 (5325); 77 (5472); 119 (6003); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 49 (1798); 50 (1800); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 62 (134); II, 559 (1468); 653 (1741); V, 2184 (5458); 2187 (5468); Müslim, es-Sahîh, II, 833 (1177); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 40, (68); 44, (82); İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 (2929); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1825); 567 (1826, 1827); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 131 (2669); 132 (2670); 133 (2673, 2674); 134 (2675, 2676, 2677); 135 (2678, 2680, 2681); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 333 (3649, 3650); 334 (3653, 3654); 335 (3655, 3656, 3657); 336 (3658, 3660, 3661); III, 444 (5878); Ebû Ya‘lâ, el-Mu‘cem, 115 (114); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X, 181 (5805); 185 (5812); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 162 (2597); 163 (2599, 2600); 200 (2683, 2684); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 75 (3761); 94 (3784); 269 (3955); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, V, 189 (5034, 5035); 263 (5265); VI, 282 (6420); et-Tabarânî, Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I, 408 (711); ed-Dârekutnî, es-Sünen, II, 230 (62); 232 (68); İbn Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, II, 374; el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 661 (1788); İbn Hazm, el-Mahla, IV, 70, 424; VII, 79, 823; 81, 823; X, 86, 1919; İbn Hazm, Haccetü’l-Vedâ, 242 (233); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 46 (8822, 8824); 47 (8826, 8827, 8828); 49 (8840, 8842, 8843, 8844); 50 (8845); 52 (8857); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 105, 106, 107; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IX, 98 (4687); İbnu’l-Cevzî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hilâf, II, 132 (1258, 1259); 135 (1266); İbn Tahmân, Meşîhatü İbn Tahmân, 199 (157).

Rivâyetin Amr İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 325 (709); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 129 (2666); ed-Dârekutnî, es-Sünen, II, 229 (59); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, XII, 59 (6444); İbn Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXII, 185.

Rivâyetin Abdullah İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 325 (709); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 118 (540); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 47 (5075); 56 (5193); 59 (5244); 66 (5336); 73 (5427); 74 (5431); 139 (6244); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 98 (3788); 270 (3956); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2198 (5509); 2199 (5514); Müslim, es-Sahîh, II, 834 (1177); İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 (2930); 978 (2932); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 332 (3646); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 97 (3787); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 50 (8846); 53 (8862).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri İki Nolu Rivâyet

79




mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları 1. Sâlim İbn Abdillâh1 (ö. 106) 2. el-Kâsım İbn Muhammed (ö. 106)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: _______2


Hz. Ebû Bekr’in torunu olan el-Kâsım İbn Muhammed Medine-lidir. Babası öldürülünce Hz. Âişe’nin yanında yetim olarak kalmış-tır. Kendi ifadesinden anlaşıldığına göre, pek çok sahâbî ile karşı-laşma fırsatı bulmuş, bunlardan Abdullâh İbn Ömer ile çokça vakit geçirdiğini bildirerek onu ilim ve takva bakımından övmüştür. Süfyân İbn ‘Uyeyne kendisini, Hz. ‘Âişe’nin hadislerini en iyi bilen üç kişiden biri olarak sayar. Hadis rivâyetinde lafza dikkat etmesi ile bilinen el-Kâsım İbn Muhammed, belki de bu yüzden çok hadis ri-vâyetinde bulunmamıştır. Alî İbnu’l Medînî kendisinin iki yüz hadi-si olduğunu bildirir. Üçüncü tabaka hadis râvilerinden olan el-Kâsım orta kuşak tâbiîlerdendir. Rivâyetleri başta Kütüb-i Sitte olmak üzere çoğu hadis kaynağında yer almıştır. Ömrünün sonuna doğru gözleri-ni kaybetmiş, 71 yahut 72 yaşındayken, 106 yılında, Nâfi‘den 11 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 21 hocasını ve 65 öğ-rencisini isim isim saymaktadır.4

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Sâlim İbn Abdillâh maddesine bkz. 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 130 (4528). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 451 (5489). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 427 (4819); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 299

(603).


80

3. Amr İbn Dînâr (ö. 126)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: İmâmun.1


Azatlı bir köle olan Amr İbn Dînâr Mekkeli olup orta kuşak tâbi-îlerdendir. Yaşadığı dönemde Mekke’nin en âlimi olarak ün yapmış-tır. Küçük yaşta hadis ezberlemeye başladığını, sahâbeden İbn Ömer ve İbn Abbâs’a (ö. 68) çokça gidip geldiğini bizâtihi kendi ifadele-rinden anlıyoruz. Alî İbnu’l Medînî onun dört yüz hadisi olduğunu bildirir. Rivâyetleri başta Kütüb-i Sitte olmak üzere çoğu hadis kay-nağında yer almıştır. Dördüncü tabaka hadis râvilerinden olan Amr İbn Dînâr hicrî 126 yılında, yani Nâfi‘den 9 yıl sonra vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 66 hocasını ve 54 öğrencisini isim isim saymaktadır.3

4. Abdullâh İbn Dînâr4 (ö. 127) B. Temel Kaynaklarda 2 Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

2 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi hem Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ka-nalıyla hem de Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmektedir. Her iki hadis de merfûdur. Her iki rivâyet de hadisin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. İlk hadis Nâfi‘in rivâyetidir. Kimi laf-zî farklılıklar dışında Buhârî’deki Nâfi‘ rivâyetiyle oldukça yakın-dır. Ancak orada hadisin sonunda yer alan kadınlarla ilgili hüküm burada mevcut değildir:5

�� 4� א! *�� /� *() '& :�"� �� א! �� א�� א�כ �� .>� I :7��6 ��5 א! �4� א! *�� -א� 1א�L�א# � א�">�+ .��b א :7��6 ��5 א!

' I� I^ �א�%;אI6 m �א��א�I6 b �א��אI6 M(.6 �א��"אI6 7l �א�-"k �0��א

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 75 (4152). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 421 (5024). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXII, 5 (4360); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 26

(45). 4 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Dînâr maddesine bkz. 5 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 324 (707).


81

�,. �� b�� ;G '�;2 �6�-3�$"א � ��א�כ�] I6 א��א# � �0�Lא א�V�Q !א��*I6 X א�?�;�א& �5

Muvatta’daki ikinci hadis Abdullâh İbn Dînâr rivâyetidir. Rivâ-yette olayın nasıl geliştiğine dair bir bağlam mevcut değildir. Doğ-rudan Hz. Peygamber’in ihramlı kimseyle ilgili nehiyleri sıralan-maktadır. Ancak burada, Nâfi‘ hadisinde geçen pek çok husus ihti-sar edilmiş görünmektedir. Bunlardan biri de kadınlarla ilgili hü-kümdür:1

�� 3� :�א� �5 '�"� �� א! �� F.�א* �� א! �� א�כ �� .>�� :�6א� .X*6 '6 �?�;�א& h��Wא ��א א�">�+ .��b &' 7��6 ��5 א! �4� א! *��

� 7� �,. �� b�� ;G �$-��6'�;2 3"א � ��א�כ�.

Öte yandan, sonraki kitaplarda kimi rivâyetlerde 2 nolu rivâyetin merfû kısmına eklenmiş görünen (Nitekim Buhârî’deki Nâfi‘ rivâye-tinde de böyledir) aşağıdaki haber, Muvatta’da mevkûf bir hadis olarak müstakillen yer almıştır:2

�0 -I e: .-�� כא& �"� �� א! �� &' ��א�� א�כ �� 6�� Y'�"א� א�">� I6 b��0 �.\א�-;א.


İmam Şâfiî (ö. 204) Müsned’inde rivâyetimizin üç ayrı tarîkine yer vermektedir: (i) Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer. (ii) Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer. (iii) Nâfi‘ → İbn Ömer. Her üç rivâyet de merfû olup hadisin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. İlk hadis Sâlim’in yaptığı rivâyettir. Bu rivâyette, soru-yu soran, üçüncü tekil şahıs üzerinden sorduğu için, Hz. Peygamber de cevabını üçüncü tekil şahıs üzerinden vermektedir. Diğer yandan, Sâlim rivâyetinde koku sürülmüş kıyafetlerle ve kadınlarla ilgili hüküm bulunmamaktadır:3

1 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 325 (709). 2 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 328 (717). Nâfi‘ bu sözü İbn Ömer’in sözü olarak

aktarmakla akranlarına mutabakat etmiştir. Zira hadisin bayanlarla ilgili olan bu kıs-mı akranların hiçbirinin merfû rivâyetlerinde bulunmamaktadır. Öte yandan, hadisin temel metni aynı olduğu sürece ana metne aykırı düşmeyen bu tür ziyâdelerin ayrı bir format tanımlamayı gerektirmediği hususu yukarıda ifade edilmişti.

3 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 117 (538).


82

�א��G' א�� 5 א! �4� א�� '0� *() '&: '��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� 7��6 5�/��-א� 1א�L�א# � א�">�+ .��b א 5�: I b��. k�"-א� I6 I6 א��"א

b��n& א�� .,� I^ �"� I א�%;�� I6 א��אI6 2.6 א�� 7� �,. �� b�� ;G �6�-3�$"א � .א�כ�� '�;2 .כ��א

İkinci rivâyet Nâfi‘in bir rivâyeti olmasına rağmen yukarıdaki Sâlim rivâyetine daha çok benzemektedir:1

�א��G' א�כ � �� א! �4� ��א�� /� *() '&: ��3"א א! *�O �"� ��א �� א I :7��6 ��5 א! �4� א! *�� -א� 1א�L�א# � א�">�+ .��b א :7��6 ��5b��. +�<"א� k�"-א� I6 M(.6א��א I6 7lא��"א I6 b� '� ^I א�%;אI6 m א��א�,. �� b�� .א�כ�� '�;2 �6�-3�$"א א�%;��

Müsned’deki üçüncü hadis Abdullâh İbn Dînâr rivâyetidir. Yu-karıdaki Abdullâh İbn Dînâr hadisinde olduğu gibi rivâyette, olayın nasıl geliştiğine dair bir bağlam mevcut değildir. Doğrudan Hz. Peygamber’in ihramlı kimseyle ilgili nehiyleri sıralanmaktadır. Öte yandan, Nâfi‘ hadisinde geçen pek çok husus burada ihtisar edilmiş görünmektedir. Bunlardan biri de kadınlarla ilgili hükümdür:2

�א��G' א�כ � �� א* �� א! ��.F� �� !א �� "� �O* !'&: ��3"א א ��א! *� �3� 7��6 ��5� א! �4� &' b��. +�<"א א��א �W��h &6 �?�;�א' X*6. �6א�: �"�

7� �,. �� b�� ;G '�;2 �6�-3�$"א � ��א�כ�. 3. Müsnedü’t-Tayâlisî

Ebû Dâvûd et-Tayâlisî’ye (ö. 204) ait bu eserde 2 nolu rivâyete iki kez yer verilmektedir. Bu rivâyetler merfû olup, Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer ve Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. İlk rivâyet Sâlim rivâyetidir ve yukarıdaki Sâlim rivâyetiyle benzer özellikleri taşımaktadır. Ancak orada koku sürülmüş kıyafetler anılmazken buradaki hadiste bunlar da yasaklanmaktadır:3

&' :�"� ��א �� א�7 �� 9א�?el:� �� 8 '�� א ��א :�א� �FאF6 '�� א I6 א��"א I6 א�-"��. k�I b :�א� 1א�">�+ .��b א �א! *�� .א: �א� *()

1 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 117 (539). 2 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 118 (540). Hadisin kadınlarla ilgili kısmı Şâfiî’nin bu

kitabında ne mevkûf olarak ne de merfû olarak yer almaktadır. 3 et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 249 (1806).


83

�� .,� I '& I^ �א�%;�� .��I6 b \�;�א& X*6 I6 �5 ��א I6 א��א2.6 ��-3�$"א ^� .א�כ�� '�;2 �

İkinci hadis bir Nâfi‘ rivâyetidir. Ancak anlatımı daha çok Sâlim rivâyetlerine benzemektedir. Kadınlarla ilgili hüküm bu hadiste de yer almazken, kokulu kıyafetlerle ilgili nehiy zikredilmiş bulunmak-tadır:1

.א: �א� *() &' :�"� ��א �� א�� :el '�� א ��א :�א� �FאF6 '�� א I6 א��אI6 2.6 א��"א I6 א�-"��. k�I b �א� 1א�">�+ .��b א �א! *�� .,� &' I^ �א�%;�� b�� ;G 3�$"א-. ^� .��I6 b [א�כ�� '�;2 �

.\�;�א& X*6 I6 �5 ��אGörülen o ki kadınlarla alâkalı olan ziyâde et-Tayâlisî’nin rivâ-

yetlerinde de geçmemektedir. 4. Müsned el-Humeydî

el-Humeydî (ö. 219) Müsned’inde 2 nolu rivâyetin iki tarîkine yer vermiştir. Bunlar Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer ve Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. İlk hadis Sâlim’in rivâyetidir. Sâlim rivâyetlerinde olduğu gibi hadisin bağlamı verilmiştir. Bu hadiste eksik gözüken yegâne husus kadınlarla ilgili hükümdür:2

�א+ *() '&: '��5 �� א�7 �� א�?9�8 ��א :�א� ��;�א& ��א :�א� �א�>"��9 ��א��-א� .�L�א#א � א�">�+ .��b א ��/�5 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ^�: I b��.

k�"-א� I6 I6 X*6 I6 \�;�א& �5 ��א I6 א��I6 b א��אI6 2.6 א��"א ��;G I^ �"� 7� �,. �� "� 7� �,. ��-3�$"א � � '�;2 .כ�&

.א�כ��

Bundan sonra el-Humeydî hadisin Nâfi‘ rivâyetine dair senedi verir ve aradaki farka işaret etmekle iktifa eder:

1 et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 252 (1839). 2 el-Humeydî, el-Müsned, II, 281 (626). Metinlere dikkatlice bakıldığında kimi farklı-

lıkların bulunduğu görülecektir. Rivâyetlerde, her birinde ayrı ayrı ve diğerlerinden bağımsız olmak üzere, el değiştirdikçe görülen küçük küçük sıra dışı farklılıklar, bah-sedilen süreçlerin gerçekten yaşandığına delâlet eden ve aralardaki râvilerden bize ulaşan birer iz mesabesindedir. Tam tersi, yani hepsi tekdüze, olsaydı, şu soruya ce-vap bulmak imkânsız olurdu: bu râviler, rivâyetleri yazarak dahi almış olsalar, hiç mi biri hata etmemiştir? Rivâyetler bu kadar kişi üzerinden geçtiği halde neden bunlarda en küçük bir değişiklik görülmez?


84

�� ^�"א��2 ��א :�א� ��;�א& ��א :�א� �א�>"��9 ��א� ' #�.'6 �� 6'.�# א��% �א�� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� ��א �� א�� "� �� א! �6��

5�L"�� I^ 73�� I6 X*6 \�;�א& �� 5�I6 # :�א��א ' o�G �.�<א�.

Konuyla ilgili el-Humeydî’nin Müsned’indeki bir başka rivâyette İbn Ömer’in Nâfi‘e: ben Hz. Peygamber’den onun bunu yasakladı-ğını sana haber vermemiş miydim? şeklindeki hatırlatması ile 2 nolu rivâyetimize atıfta bulunduğu anlaşılmaktadır:

��F �"� ��א '4א# :�א� ��א�� '.�# ��א :�א� ��;�א& ��א :�א� �א�>"��9 ��א�-א� � >�+ 86� ��א ��5 �/�-�V�Q. Pא �� אi�p :��א�� eqE� 5 :�6א� �p' 3� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& 'G��0כ ��6 �� 5��1


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde 2 nolu rivâyetin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine iki kez yer vermiş bulunmaktadır. Her iki aktarım da merfû olup yukarıdaki benzerlerinden farklı değildir.

Her iki hadiste de hem kadınlarla1 hem de kokulu kıyafetlerle il-gili bir hüküm bulunmamaktadır. Öte yandan hadisin bağlamında geçen adamın sorusunda bundan önceki tarîklerin hiç birinde gö-rülmeyen fazladan bir ifâde yer almıştır:

1 Mamafih hadisin kadınlarla alâkalı söz konusu kısmını, İbn Ebî Şeybe bu eserinde,

üç kez mevkûf olarak, bir kez de merfû olarak müstakillen rivâyet etmiştir (bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 283 (14232); 284 (14233, 14236); 293 (14333)):

14232 r א�� א :�א� ��כ� '��2 �� 6כ�� q��5 �"� ��א �� א�� W?6א& �� ' Aכ� ��א� 6א�-;א\.� �<"��. 14233 r א�� א :�א� ��כ� '�� א�� '�G �"Rא� �� "� ��א �� א�� א! �6�� .>�

.\�;�א& X*6 I6 �5 ��א �0�I6 b א�-;א\.� �0�I b :�א�14236 r א�� א :�א� ��כ� '�� . �� "< �� Uא<�^� �� :�א� ��"� ��א �� אP�"� ��* !א �3� 7��6 ��5 א! �4�. Hא��א �� 6א�?�;�א& א��*b X 6 א 6א��-א# א�-;א\.� �� אj�א+

.א�L�א# �Muhammed İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı yukarıdaki rivâyette kadınlarla ilgili hü-küm ref‘ edilirken, koku sürülmüş kıyafetlerle ilgili hüküme eşleştirilmiş görünmek-tedir.

14333 r א�� א :�א� ��כ� '�� Y�� &"א�� א! �� .כ�A כא& '�5 �"� ��א �� א . 6א�-;א\.� א��-א# ��">�


85

��א �א :�א� ��כ� '�� א�� #�.'� �� א�� /� *() '& :�"� ��א �� א��-א� 1א�">�+ . �כ א '6 א�L�א# � א�">�+ .��b א 7��6 ��5 א! �4: I b��.

�� .,� I^ &' I א��אI6 2.6 א�%;�� "� 7� �,. �� b�� ;��א�% 1 .א�כ�� ;2' ��-3�$"א

��א ��א�� #�.'� �� 4� א! *�� .א *(2 �א� :�א� ��"� ��א �� א I6 א�-"��. k�I b :�א� 1א�">�+ . �כ א '6 א�">�+ .��b א 7��6 ��5 א!

2 .��א�כ�� '�;2 ��3"א �� .,� I^ &' I א�%;�� I6 א��"א I6 א��א2.6 6. el-Müsned

2 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde toplam 22 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerden yedisi Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer, on ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, üçü ise Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer kanalıyladır. Bu rivâyetlerin tümü merfû olup anlamca yukarıdakilerle aynı maksada hizmet etmekte-dir. İlk iki hadis Nâfi‘in rivâyetleridir. İkisinde de, hadisin bir soru üzerine geliştiğine dair girişteki bağlam mevcut olmadığı gibi, rivâ-yette sıralanan hususlardan da sadece bir tanesi zikredilmektedir:3

א! *�O �"� ��א �� א�� & ��א '�א �8=�7 ��א ��'� �� א! �� א א�%;�� b ��א� א�">�+ .,� �7 ^:א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� &' ��5

.א�כ�� '�;2 �6�-3�$"א

Üçüncü hadis de Nâfi‘in bir rivâyetidir. Daha önce İbn Ebî Şeybe’nin hadislerinde gördüğümüz +�<"כ א�� ifadesi bu '6 �א� א .hadiste de mevcuttur. Ayrıca hadiste kadınlarla ilgili hükmün yer almadığı görülmektedir:4

�א �^�"א��2 ��א �'�� א! �� א' #�.'� �� *() '& :�"� ��א �� א�-א� 1א�">�+ . �כ א �א� '6 א�">�+ .��b א �א! *�� .א :�א�: I b��. k�"-א� I6 2.6א��א I6 �� .,� I '& I^ א�%;�� I6 א��"א � �"� 7� �,. ��

.\�;�א& X*6 I6 �5 א�L�א# � V�Qא I6 א��I6 b �א�כ�� '�;2 ��3"א

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 439 (15776). 2 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, VII, 283 (36106). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4454, 4456). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 4 (4482).


86

Dördüncü hadis Sâlim’in babası Abdullâh’tan yaptığı bir rivâyet-tir. Bu rivâyette #א�Lכ א�">�+ � א�� ifadesini kullananın Süfyân א .olduğu belirtilmektedir:1

�/�: �א� �'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� ;�א& ��א �'�� א! �� א א : �Y �;�א& �6א� [א�L�א# � א�">�+ .��b א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� *(2�-א� 1א�L�א# � א�">�+ . �כ: I b��. k�"-א� I6 b� א��"א I6 א��אI6 2.6 א��I6 א��5 �� X*�א� I6 &א�?�;�א I6 ��;%א� I^ �"� I �,. �� "� 7� �,.

� �6�-3�$"א �א�%;�� b א�� .א�כ�� '�;2 .כ��א

Beşinci hadis Muhammed İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâ-yettir. Daha önce, İbn Ebî Şeybe’nin eserinde gördüğümüz İbn İshâk rivâyetinde olduğu gibi bu hadiste de kadınlarla ilgili hüküm ref‘ edilmiş görünmektedir:2

��א �� א�� ^�>אU �� >"� ��א �� .�� א �'�� א! �� א3� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "�P: �א� �"��. Hא��א �� א�-;א\ �� אj�א+

.א�L�א# � 6א�?�;�א& א��*b X 6 א 6א��-א#

Altıncı hadis de Nâfi‘in bir rivâyetidir. Buhârî rivâyetinde oldu-ğu gibi burada da nehiyler ikinci tekil şahısa yapılmaktadır. Ancak bu hadiste kadınlarla ilgili hüküm yer almamıştır. Bunun yanı sıra bu rivâyetin sonunda İbn ‘Avn, hocası Nâfi‘in bir kitabından bah-setmektedir:3

�אaF: �א� �"� ��א �� א�� & ��א ��א � �א: ��א �'�� א! �� א �-א� 1א�L�א# � א�">�+ .��b א:א :7��6 ��5 א! �4� א�� *(2 I א��0

k�"-א� I6 ��א� 0כ�& I^ '& I א�%;אI6 m א��אI6 M(.6 א��א�I6 b א��"א � &n��א� 0כ� �7 ��;%� &6F ��א�כ� I6 א��5 �� X*6& ��א �א��א� ^ א :��:

t��h � 5 :�א� 6^ א� X*6 &א �א� .6\�;�א�� &��: ��א�� כ א# 6 5� .

Yedinci hadis de Muhammed İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Yukarıda gördüğümüz İbn İshâk rivâyetlerinden farklı olarak bu rivâyette, önce ihramlı kimseyle ilgili diğer tarîklerde de gördüğümüz yasaklar zikredilmiş, peşi sıra, merfû mu yoksa mevkûf



87

mu olduğu pek belli olmayacak bir biçimde1 kadınlarla ve koku sü-rülmüş kıyafetlerle ilgili bölüm eklenmiştir. Bundan önceki Mu-hammed İbn İshâk rivâyetlerinde bu ekli bölümü müstakil olarak görmüştük:2

�א .?.� ��א '�� א! �� א' �"< ��. �� Uא<�^ �� א� �"� �� אP�"� ��* !א �3� 86� א�"�� B8א �� .-�� 7��6 ��5 א! �4�. Xא א��א:^ I6 א��א�M I6 bא��אI6 (.6 א�-"I6 k א��"א7l �0��א I : �73 .כ�A �"א '� �א א��*X �5 ��א I6 א�כ�� '�;2 ��-3�$"א ^��3"א I^ &' �$q. �$q א�%;��

I6 &א�?�;�א. �6"� 5 :�א� �3�. H6 א 6א��-א# א�-;א\ �� א��א b X*�א# � 6א�?�;�א& א��Lא�.

Yedinci hadis Sâlim’in bir rivâyetidir. Önceki Sâlim rivâyetleriy-le hemen hemen aynı olsa da lafız olarak kimi farklılıklar mülâhaza edilmektedir:3

��א �� א�7 �� א�?9�8 �� "� '�א �א��\אU �� א �'�� א! �� א�"�: &' ()* aFא��-א� 1א�L�א# � א�">�+ ., �e א �א! *�� .א: �-א� : I b��.

�I6 X*6 \�;�א& �5 ��א I6 א��"א I6 א��I6 b א�-"�I6 k א��א2.66�� F*6אH ^\א* �� '�כ7 �6�>�+� &n� 7� �,. �� b�� ;G �6�-3�$"א

� .א��-�� '�;2 .כ��א Sekizinci hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bu tarîkte hadisin

bağlamı ve kadınlarla ilgili bahis bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra hadiste kimi yeni ifadeler de dikkat çekmektedir:4

:�א� ��"� ��א �� א�� א! �� א � �א6. '�� א �'�� א! �� א א��"א I6 א�-"�I6 k א��b א�">�+ .��I b: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א�I6 2.6א��א I6 ��;%א� I^ &' �$q. 5�$-. � �� א�כ�� I6 b��. א��5 ��

X*�א� I6 &א�?�;�א I^ &' &�כ. (��W.

1 Belki de bu durum, bir hadisin ref‘ edilme sürecinde görülen bir ara form olarak

düşünülebilir. Bir süre sonra iki metin arasında kalan א�� ifadesi de hazfedilmek sure-tiyle zâid kısımın merfû kısma idrâc süreci tamamlanmış olur.

2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 32 (4868) 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 34 (4899). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 41 (5003).


88

Dokuzuncu hadis Abdullâh İbn Dînâr’dan gelen bir rivâyettir. Önceki İbn Dînâr hadislerinde olduğu gibi, bu tarîkte de diğer rivâ-yetlerde geçen hususlardan sadece bir tanesi anılmaktadır:1

�� ,אu ��א �'�� כ א# �� M�)6 :�א� �א! �� א��Q� �� !א �� .,� �7 �: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� .>�K �"� ��א �"�F� P.�א*

b�� ;G '�;2 ��-3�$"א '6 �6�=-3"א � ��א�כ�.

Onuncu hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bu tarîkin hadisiyle yukarıdaki İbn ‘Avn’nın Nâfi‘den yaptığı rivâyet birbirine çok ya-kındır. Râvilerden Yahyâ’nın, bir defasında farklı bir ifade kullan-masını2 İbn Hanbel not etmiş görünmektedir:3

�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א��G' �� '&: �"� ��א �� א()* aFא� I :�א� 1'� �א ^:א א�L�א# � ��b א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� .,� ' I� I^ א�%;�� I6 א��אI6 M(.6 א��א�I6 b א��"אI6 7l א�-"k �0��א�� 6א� .�<. Y� : ^I &' &�2 .כ)* b�� 5� &(�� א�כ�� '�;2 ��-3�$"א I6 b��. א��5 �� X*6 6' &א�;�\.

On birinci hadis Abdullâh İbn Dînâr’dan gelen bir rivâyettir. Ön-ceki İbn Dînâr rivâyetlerinde olduğu gibi, bu tarîkte de diğer rivâ-yetlerde geçen hususlardan sadece bir tanesi anılmaktadır:4

�"� ��א �"�F� P.�א* ��א �� ;�א& �� .>�� א �'�� א! �� א3� :�א�� .X*6 '6 \�;�א& �5 ��א א�">�+ .��b '& 7��6 ��5 א! �4� א! *��

Gerek Muvatta’daki gerekse eş-Şâfiî’nin Müsned’indeki Abdul-lâh İbn Dînâr rivâyetlerine bakılacak olursa, yüksek bir olasılıkla İmâm Mâlik’in, bu hadisteki husus ile Şu‘be’nin hadisinde zikredi-len hususu �6א� diyerek peş peşe verdiği düşünülebilir.

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 47 (5075). 2 Ahmed İbn Hanbel, hocası Yahyâ İbn Ma‘în’nin (ö. 233) aynı hadisi, farklı zaman-

larda kısmen de olsa değişik lafızlarla aktarabildiğini kaydetmektedir. Bu durum bi-ze, 10. tabakadan bir râvinin dahi, bir hadisi, kimi sebeplerden (yanılmak, kitabı ya-nında bulunmamak v.b.) ötürü, zaman zaman farklı lafızlarla edâ edebileceğini gös-termektedir. Bu itibarla, farklı tarîklerde önümüze çıkan değişiklikleri, esas itibariyle ilk akranların marifeti olarak görmek isabetli bir yaklaşım olsa da (zira ilk dönemde rivâyetler çoğunlukla kayıttan değil de ezberden yapılıyordu), bazı cüzî farklılıkların sonraki râvilerden kaynaklanmış olabileceğini unutmamak gerekmektedir.

3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 54 (5166). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 56 (5193).


89

Sıradaki hadis hem Nâfi‘ hem de Sâlim’den gelen müşterek bir rivâyet olarak görünmektedir. Bu hadis oldukça kısa olup sadece koku sürülmüş kıyafetlerle ilgili hükmü ihtiva etmektedir:1

��6 [�"� ��א �� א�� :el '�� א ��א �6כ�� א �'�� א �א! �� א .��I b: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ��"� ��א �� א�7 �� א�?9�8 .\�;�א& X*6 I6 �5 ��א א�">�+

On dördüncü hadis Süfyân’ın Abdullâh İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Bir önceki İbn Dînâr hadisinde Süfyân’dan aktaran Yahyâ iken burada Vekî‘’dir. Hadisin metnindeki yegâne farklılık ise X*6 ile &א�;�\ nın takdim tehirli olmasıdır:2

�"� ��א �� F.�א* �� א! �� ;�א& �� 6כ�� א �'�� א �א! �� א3�: �א�� .\�;�א& 'X*6 6 �5 ��א א�">�+ .��b &' 7��6 ��5 א! �4� א! *��

Sıradaki hadis bir Nâfi‘ rivâyetidir. Bu rivâyette hadisin bağlamı ve kadınlarla ilgili hüküm mevcut değildir:3

�� "� ��א �� א�� א�כ �� א��"� �� א �'�� א �א! �� א��"א 7��6 ��5 א! �4� א�� b��. +�<"א# � א��Lא� א��: I א��0 k"-א� I6

7lא��"א I6 b�� .,� I � I^ א�%;אI6 m א��אI6 M(.6 א��א � �-3�$"א� .\�;�א& 'X*6 6 �5 א א�L�א# � �0��א I6 �א�כ�� '�;2

On altıncı hadis de Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bu hadiste eksik olan yegâne husus kadınlarla ilgili mevzudur:4

�א� :�א� �"� ��א �� א�� '.�# �� א��8א# �� א �'�� א �א! �� א I6 א�-"�k �0��א I :�א� 1'� �א ^:א א�L�א# � ��b א �א! *�� .א :*(2

א�כ�� '�;2 ��3"א �� .,� �' 7� I^ א�%;�� I6 א��"א I6 א��א2.6I6 b� .6\�;�א& X*6 �5 א�L�א# � V�Qא I6 א��

On yedinci hadis Mâlik’in Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Muvatta ve eş-Şâfi‘î’nin Müsned’indeki İbn Dînâr rivâyetlerinde olduğu gibi koku ve nalın bahsi �6א� denilmek suretiyle ardışık zik-redilmiştir:5 1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 59 (5243). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 59 (5244). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 63 (5308). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 65 (5325);. 5 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 66 (5336).


90

�� F.�א* �� א! �� א�כ :א��"� �� 'M :�א� �'�� א �א! �� א3�: �א� �"� �� א! �� א א�">�+ .��b '& 7��6 ��5 א! �4� א! *��

�� .,� �7 � :�6א� .X*6 '6 �?�;�א& h��Wא b�� ;G 2 �6�-3�$"א;�' .א�כ��

Bu iki hükmü Abdullâh İbn Dînâr’dan peş peşe vermek husu-sunda Mâlik yalnız değildir. Sıradaki Abdülazîz İbn Müslim’in (ö. 167) rivâyetinde de aynı durum söz konusudur:1

�� F.�א* �� א! �� 7 �� א��?.? �� א ��;א& ��א �'�� א �א! �� א3� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� &': �"� �� א! �� '& b��. +�<"א א�� v�4

X*�� 6' &�6א� .\�;�א ��א! *� ��)& �5 .כ� �7 � :7��6 ��5 א! �4 b�� .א�כ�� '�;2 �6�-3�$"א א�%;��

Sıradaki hadis Şu‘be’nin İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Yukarıdaki Şu‘be rivâyetinde olduğu gibi sadece nalın bahsi anıl-maktadır:2

��א �א�R�F '�� '�� 3? ��א �'�� א! �� א��Q� א�� א* �� א! ��.F: P�"� �� !"� �� א� ��א� :.-� ��א! *� �� .,� �7 �: 7��6 ��5 א! �4 b�� ;G �6�-3�$"א � �� א�כ�.

Yirminci hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bu hadiste eksik olan sadece kadınlarla ilgili hükümdür:3

�א �8א*6& �� .?.� ��א �'�� א �א! �� א' ��<. ��. �� "� �� א�� "� '& : �Y .?.� �6א� [�א A��G'� �� 5��'� �� א�� "� :&' ()* �/�

6I א�-"k �0��א I :�א� 1'� �א ^:א ��b א :7��6 ��5 א! �4� א! *��M(.6א��א I6 7lא��"א I6 b��)& �P�� 5 *(2 .כ�& '& I^ א�%;אI6 m א��א

b�� א�?�;�א& �5 א�L�א# � V�Qא �0��א I6 [א�כ�� '�;2 6.,��3"א א�%;�� I6 X*�א�.

Sıradaki hadis de Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bölüm başında verdiğimiz Nâfi‘ rivâyetiyle hemen hemen aynıdır. Orada olduğu gibi burada da hadisi Nâfi‘den rivâyet eden el-Leys’tir:1

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 73 (5427). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 74 (5431);. 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 77 (5472).


91

�5 �א! �� א�� א �א�-א�7 �� 8א7Q ��א �'�� א! �� א' 0/ ��א א:א �א! *�� .א: �-א� *(2 �א+ :�א� &' b��-א� 1אj�א+ �� א�L�א# � 5�

I6 א��"אI6 7l א��אI6 M(.6 א�-"k �0��א I :7��6 ��5 א! �4� א! *��b��)& �P�� 5 '� .כ�& '& ^I א�%;אI6 m א��א b�� '�;2 א א�%;�� 0 -I6 e �א�?�;�א& I6 א��*X �5 א�L�א# � V�Qא �0��א I6 �א�כ�� Y'�"א� .\.�א�-;א �0�I6 b א�>�א+

Görüldüğü üzere Buhârî rivâyetinde olduğu gibi bu rivâyette de kadınlarla ilgili bahis merfû kısma idrâc edilmiş gibi durmaktadır.

Son olarak Yirmi ikinci hadis, Şu‘be’nin İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Yukarıdaki Şu’be rivâyetinde olduğu gibi sadece nalın bahsi geçmektedir. Ancak burada, muhtemelen sonraki râvilerden biri 3�$"א-�� kelimesinde tereddüt etmiş görünmektedir:

�� ,אu ��א �'�� א! �� א��Q� �� !א �� .F*א: P�"� א�� "� K�<. �� א�� .,� �7 �: �א� 7��6 ��5 א! �4 b�� ;G

.א�כ�� '�;2 ��-3�$"א '6 �6�=-3"א 7. Sünenü’d-Dârimî

ed-Dârimî (ö. 255) kitabında rivâyetimizin sadece Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine iki kez yer vermiştir. Her iki rivâyet de merfû olup yukarıdakilerle örtüşmektedir. İlk hadis Nâfi‘in bir rivâyeti olup içinde sadece kadınlarla ilgili hüküm eksik görünmektedir:2

�א��G' �.?. �� &6*א' �8א� ��<. �8 �� "�� : �"� ��א �� '��5 �� א I :�א� 1'� �א ^:א א�L�א# � ��b א :7��6 ��5 א! �4� א�� /� *() &'

'� .כ�& &' I^ א�%;אI6 m א��א�I6 b א��"אI6 7l א��אI6 M(.6 א�-"k �0��אP�� 5� &(�� b�� L�א#א � �0��א I6 [א�כ�� '�;2 �6�,��3"א א�%;�� .\�;�א& V�Q 5� X*6 I6א

İkinci hadis de Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Ancak bu tarîkte koku sürülmüş kıyafetlerle ilgili bahis de hazfedilmiş durumdadır:3

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 119 (6003). 2 ed-Dârimî, es-Sünen, II, 49 (1798). 3 ed-Dârimî, es-Sünen, II, 50 (1800).


92

�א��G' א��G �� % � א�כ ��א � �� א! �4� א! *�� 2V: �א� �"� ��א �� א I6 א��אI6 M(.6 א��"אI6 7l א�-"�. k�I b :�א� �א�">�+ .��b �"א 7��6 ��5

b��b א�� .,� I '& I^ א�%;אI6 m א��א ��;G '�;2 6.-3�$"א � ��א�כ�. 8. Sahîhu’l-Buhârî

Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize toplam on kez yer vermiştir. Bunlardan beşi Nâfi‘ → İbn Ömer, üçü Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer, ikisi ise Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetlerin tümü merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmaktadır. İlk hadis Ahmed İbn Hanbel’in Müsned’indeki on ikinci rivâyette olduğu gibi hem Nâfi‘ hem de Sâlim’den gelen müşterek bir aktarım olarak görünmektedir. Orada sadece koku bahsi zikredilmişken burada hadisin bağlamının yanı sıra diğer hususlar da verilmiştir. Bu durumun İbn Ebî Zi’b’den sonraki bir râviden kaynaklanması daha çok muhtemeldir; zira her iki hadiste de İbn Ebî Zi’b’e kadar sened ortaktır:1

��5 א! �4� א�� "� א�� א�� :el '�� א�� א :�א� �Fo+ א�� *() '&: ��67 ��5 א! �4� א�� "� א�� א�7 �� א�?9�8 ��6[ 7��6�-א� א�">�+�. 1�b א �/�5 :I b��. k�"-א� I6 א��I6 b א��אI6 2.6 א��"א I6 א��5 �� X*�א�?�;�א& '6 א� &n�� 6�-3�$"א א�%;�� b א�� .,� �7

.א�כ�� P<0 .כ��א

İbn Ebî Zi’b’den bu hadisi Buhârî’ye, Âsım İbn ‘Alî de rivâyet etmiştir.2 Cüzî de olsa arada kimi lafzî farklılıklar vardır:3

�"� א�� א�7 �� א�?el:� �� 9�8 '�� א�� א :�א� �� א74 ��א�-א� א�">�+�. 1�b א :�-א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� *(2 �/� :�א�: I b��.

k�"-א� I6 2.6א��א I6 b��"� I6 X*6 א�?�;�א& �5 ��א I6 א�� 7� �,. � �6�-3�$"א א�%;�� b א�� .א�כ�� '�;2 כ��א.

��6 �� . 5�L 7��6 ��5 א! �4� א�� "� א�� א

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 62 (134). 2 Âsım İbn ‘Alî (ö. 221) dokuzuncu tabakadan bir râvidir. Anlaşılan o ki bu tabakada

dahi akranlar arasında kayda değer farklılıklar söz konusu olabilmektedir. 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 143 (359).


93

Üçüncü hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Hadiste kadınlarla ilgili bahis mevcut değildir:1

�א �.��d �� א! �� א��G' א�כ � �� 3"א א! *�O ��"� �� א! �� א ��5 א! �4� א! *�� א� א�L�א1# � א�">�+ .��b א א! *�� .א: �א� *() '&

7��6: I b��. k"-א� I6 7lא��"א I6 M(.6א��א I6 b� '� ^I א�%;אI6 m א��אI �,. �� b�� ;G '�;2 �6�-3�$"א � ��א�כ�] I6 א��א# � �0�Lא� V�Qא

.X*6 '6 א�?�;�א& �5

Dördüncü rivâyet de Nâfi‘ tarîkiyle gelmektedir. Hadiste kadın-larla ilgili hüküm de merfû kısma dahil görünmektedir:2

��3"א א! *�O �"� �� א! �� א�� א �א�� א �.?.� �� א! �� א0/ ��א א:א �א! *�� .א :�-א� *(2 +�א: �א� &' b��-א� אj�א+1 �� א�L�א# �


I6 א��א �0V�Q 5� &א�?�;�א I6 אX*�� I6 e- �0 Y'�"א� �0�I6 b א�">� .א�-;א\.�

Buhârî hadisten hemen sonra, kadınlarla ilgili hükmü, Nâfi‘den, aynı şekilde merfû aktaran diğer râvilere işaret etmektedir. Akabin-de de, ‘Ubeydullâh, İmâm Mâlik ve Leys İbn Ebî Süleym’in bu hükmü, mevkûf rivâyet ettiklerini hatırlatmaktadır:3

� 0א��5�� ^��א8�7 �� 6^�"א��2 ��-��-�� א��-א# �� ^�>w 6א�� 6(�.�.�0 -I e :.-�� 6כא& [I6 X*6 :א! �� 6א�. 6א�-;א\.� �0�I6 b א�">� �א �� א�כ �6א� . .א�-;א\.��0 -I e :�"� א�� '�� 06א��5 [א�">�

7��.

Beşinci hadis Sâlim’den gelen bir rivâyettir. Hadiste sadece ka-dınlarla ilgili husus eksiktir:4

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 559 (1468). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 653 (1741). 3 Öte yandan Nâfi‘den bu hadisi aktaran diğer on altı öğrencinin rivâyetlerinde kadın-

larla ilgili bu hüküm yer almamaktadır. Bundan da önemlisi, İbn Ömer’den bu hadisi rivâyet eden Nâfi‘in dört akranından hiç birinin rivâyetinde de bu hüküm mevcut de-ğildir.

4 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 654 (1745).


94

�� א�3Q� �� 7א# א�� א �� ^��א8�7 ��א �.��b �� '"� ��א א�L�א1# � א�">�+ .��b א 7��6 ��5 א! �4� !א *�� 2V: ��5 א! *�O א!

�-א�: I b��. k�"-א� I6 7lא��"א I6 M(.6א��א I6 b� \�;�א& �5 ��א I6 א��I6 X*6. &^6 7� �,. �� b�� 6�-3�$"א א�%;�� .א�כ�� '�;2 .כ��א

Eyyûb’un Nâfi‘den yaptığı sıradaki rivâyette de kadınlarla alâka-lı bahis ile kokulu kıyafetler hususu nâkıs görünmektedir:1

��א�� *() '&: ��3"א א! *�O �"� א�� א�� '.�# �� "אF ��א �� I :7��6 ��5 א! �4� א�� -א� א�L�א1# � א�">�+ .��b א �א! *�� .א :�א��.b +�<"א� k�"-א� I6 2.6א��א I6 b� א�� .,� I^ &' I א�%;�� I6 א��

b�� .א�כ�� '�;2 8� א Cüveyriye’nin Nâfi‘den yaptığı sıradaki yedinci rivâyette kadın-

larla alâkalı mevzu dışında eksik bir durum yoktur:2

��א �^�"א��2 �� א.�.�)� �� -א� *(2 �א+: �א� �א! �� א: 0/ ��א א �א! *�� .א &' b�� 6א��א2.6 א�-"�k �0��א I: �א� '� �א1 ^:א

7l6א��"א b��)& �b�� 5 *(2 .כ�& '& ^I 6א�%;אm 6א��א b�� '�;2 א�%;�� .I6 X*6 \�;�א& �5 א�L�א# � V�Qא �0��א I6 א�כ��

Sekizinci hadis Sâlim’den gelen bir rivâyettir. Bu rivâyette de kadınlarla ilgili hüküm bulunmamaktadır:3

�� :�א� �א�?P�"� 9�8 :�א� ��;�א& ��א �א! �� א��G' 7א�� I6 א��"א I6 א�-"�k א�">�+ .��I b :�א� 7��6 ��5 א! �4� א�� : '��5

.,� �I^ �"� 7 א�%;�� I6 X*6 I6 \�;�א& �5 ��א I6 א��I6 b .2א��א6 .א�כ�� '�;2 ��-3�$"א .,�8"א �7 �n& א��

Süfyân’nın Abdullâh İbn Dînâr’dan aktarımda bulunduğu sıra-daki rivâyette, İbn Hanbel’in on dördüncü rivâyetinde olduğu gibi, sadece koku sürülmüş kıyafetler konusu bulunmaktadır:4

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2184 (5458). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2187 (5468). 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2187 (5469). 4 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2198 (5509).


95

:�א� ��3"א א! *�O �"� א�� F.�א* �� א! �� ;�א& ��א ��7 '�� א�3� .�?�;�א& '� 6�h X*��Wא ��א א�">�+ .��b '& 7��6 ��5 א! �4� א��

Buhârî’deki onuncu rivâyette İbn Dînâr’dan bu kez aktarımda bulunan İmâm Mâlik’tir ve bundan önceki rivâyetlerde gördüğümüz gibi nalın ve koku meselelerini peş peşe zikretmektedir:1

�א �.��d �� א! �� א��G' א�כ � �� א* �� א! ��.F� �� !א �� "� �O* !א� ��3"א א� :�3� ��א א�">�+ .��b '& 7��6 ��5 א! �4� א! *��

�� .,� �7 � :�6א�. X*6 '6 �?�;�א& h��Wא b�� ;G 2 �6�-3�$"א;�' .א�כ��

9. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyete üç kez yer vermektedir. Bunlar Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer, Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ve Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle mutabakat halindedir. İlk hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Kadınlar konusu dışında bir eksik gözükmemek-tedir:2

� ��א�<. �� 3"א א! *�O �"� א�� א�� א�כ �� 'M :�א� �.>��-א� א�L�א1# � א�">�+ .��b א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� /� *() '& �*�� א��א�I6 b א��אI6 M(.6 א��"אI6 7l א�-"k �0��א I: 7��6 ��5 א! �4� א!I6 mא�%;א I^ �' I �,. ��א�� b�� I6 א�כ�� '�;2 �6�-3�$"א א�%;��

.א��*I6 X א�?�;�א& �V�Q 5א א�L�א# � �0��א

İkinci hadis bir Sâlim rivâyetidir. Orada da kadınlarla ilgili husus mevcut değildir:3

� 6��א�<. �� א� �� א�� כ�73 ��# �� 6\8�� א��א�� 6�"�6 .>��<.: �א��G' &א�;� �� א�� 2V :�א� ��5 א! *�O '��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� I6 א��"א I6 א�-"�k א�">�+ .��I b: ��א א�">�+�. 1�b א 7��6 ��5 א! �4

b�� .,� '& ^I א�%;�� I6 \�;�א& X*6 I6 �5 ��א I6 א��אI6 2.6 א�� -3�$"א � .א�כ�� '�;2 .כ��א

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2199 (5514). 2 Müslim, es-Sahîh, II, 833 (1177). 3 Müslim, es-Sahîh, II, 834 (1177).


96

Üçüncü rivâyet Mâlik’in İbn Dînâr’dan yaptığı ve iki hususu bir arada aktardığı hadistir:1

� 6��א�<. �� "� א�� F.�א* �� א! �� א�כ �� 'M :�א� �.>��O* !5 ��3"א א�3�: �א� '� ��א א�">�+ .��b '& 7��6 ��5 א! �4� א! *��

�� .,� �7 � :�6א� .X*6 '6 �?�;�א& h��Wא b�� '�;2 �6�-3�$"א א�%;�� .א�כ��

10. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer

et-Tarsûsî (ö. 273) bu eserinde hadisimize iki kez yer vermiştir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Her iki rivâyet de merfû olup diğer kitaplardaki akranlarıyla örtüşmektedir. İlk hadis ‘Ubeydullâh, İbn Avn ve Mâlik’in Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Hadiste kadınlarla ilgili zâid kısım vârid değildir:2

�א�� א! �� "� 6א�� & 6 א�כ� ��א *i6 �� א�YF��א '�� ' � �� 1 א .��b א�">�+ � א�L�א#: 5 �47��6� א! �� '& *() �/� א�� :�� א�� "�

�4� א! ��5 7��6�-א� *�� א! : M(.6א��א I6 �. I�b א�-"�I6 k א��"א ��G b;�� 6�-3�$"א '�;2 � �� ,. I &' I^ mא�%;א I6 b�I6 א��א

�B. 7�6bכ� א�� & א��א .א�כ�� . I6�b � א�L�א# V�Qא �X*6 5 '6 \�;�א&.

İbn Cüreyc’in Nâfi‘den aktardığı ikinci hadiste de kadınlarla ilgi-li bahis geçmemektedir:3

�א��: �א�� א�� (�.�N ��א *i6 �� א�YF��א '�� ' � ��G' ��"� א�� aFא� א:א . �כ א�">�+ � :�� א�"�,� �-א��7 �4� א! ��5 6 א! ��'& *()

�. I�b א�-"�I6 k א��"א I6 א��I6 b א��אI6 2.6 א�%;�� ^I '& :�א� א�L�א#

1 Müslim, es-Sahîh, II, 834 (1177). 2 et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 34, (47). 3 et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 44, (82). Konuyla ilgili bu eserdeki bir rivâyette, İbn Ömer’in Nâfi‘e: Hz. Peygamberin başlık-

lı elbiseyi yasakladığını bilmiyor musun? şeklindeki hatırlatması ile 2 nolu rivâyeti-mize gönderme yaptığı anlaşılmaktadır (bkz. et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 40, (68)):

כ�P � �� א! 86� >�+ ��(� : �א�� א�� א 4א��x ��א �� א�E;א* �� א!��א '�� ' �5 ��א�� P�-�/��4� א! ��5 7��6 '�7 7��0 '& *�� א! : �-א�. ��1P�� :b א B8א: �-א�.��Fא �� 3�

b� 1א��


97

5� #�� I6 ��3"א �6�-3�$"א '�;2 � א�כ�� ,. 7� &n� �� ,. IX*�א�?�;�א& '6 א�.

11. Sünenü İbni Mâce

2 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde toplam dört kez yer vermiştir. Bunlardan ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, ikisi Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetler merfû olup diğer kitap-lardaki akranlarını teyit eder niteliktedir. İlk hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Hadiste kadınlarla ilgili hüküm dışında nâkıs bir husus bulunmamaktadır:1

�b �� א�כ ��א � e�h '�� א'� �� /� *() '& ��"� �� א! �� א ��5 א! �4� א! *�� -א�: א�L�א# � א�">�+ .��b א 7��6 ��5 א! �4� א��7��6: I b��. k"-6 א� I 7lא��"א I6 M(.6א��א I6 b� '& ^I א�%;אI6 m א��א

I �,. �� b�� ;G '�;2 �6�-3�$"א � ��א�כ�� I6 א��א# � �0�Lא א�V�Q .א��*X '6 א�?�;�א& �5

İkinci hadis Mâlik’in İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Önce-kilerin aksine bu rivâyette Mâlik, tıpkı Süfyân’nın yaptığı gibi sade-ce koku sürülmüş kıyafetlerle ilgili hükmü zikretmiştir:2

e�h ��' א��b� �� א! �� "� '�5 � �� א! �� F.�א*� ��א א�כ �� '3� *�� א! :�א��6 �4� א! ��7��6 5 ' X*�� אW��h א��א�">�+ � b��. &'

.\�;�א&

Üçüncü ve dördüncü hadisler, Mâlik’in hem Nâfi‘den hem de İbn Dînâr’dan aktardığı müşterek bir rivâyettir. Bu rivâyette sadece nalınla alâkalı hüküm yer almaktadır:3

�b �� א�כ ��א� e�h '�� א'� �� א! �� F.�א* �� א! �� 6 �א�� .,� �7 � :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& �"� �� b�� ;G

.א�כ�� '�;2 �6�-3�$"א

1 İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 (2929). 2 İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 (2930). 3 İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 978 (2932).


98

12. Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer ve Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer tarîkleri mev-cuttur. İlk hadis Sâlim’den gelen bir rivâyettir. Bu rivâyette kadınlar bahsi dışında eksik bir husus gözükmemektedir:1

: �א� �'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� ;�א& ��א :�א� I��'6 �� 2F�� " ��א�-א� א�L�א1# � א�">�+ . �כ א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� *(2 �/�: I b��.

k�"-א� I6 b� I6 \�;�א& X*6 I6 �5 ��א I6 א��"א I6 א��אI6 2.6 א�� 6�-3�$"א א�%;�� b א�� .,� �7 �"� �א�� .,� I^ �"� I א�%;�� .א�כ�� '�;2 .כ��א

Müellif, lafzen farklı olsa da aynı manaya gelen ikinci bir rivâye-tin kendisine Nâfi‘ üzerinden de geldiğini haber vermektedir:2

��5 א! �4� א�� "� א�� א�� א�כ �� " �� א! �� א7��6 Aא��"�.

Üçüncü hadis el-leys İbn Sa‘d’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Ebû Dâvûd bu rivâyetin, diğerlerine ilâveten kadınlarla ilgili merfû bir hüküm içerdiğini belirtmektedir:3

��א�� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� א�� א�� א�� א �� Aא��"�� F6\א: I6 e- �0 Y'�"א�>�א+ א� I6 b��0 �.\א�-;א.

Daha sonra müellif, hadisin bayanlarla ilgili bu kısmının, Nâfi‘in bazı öğrencileri tarafından merfû bazı öğrencileri tarafından ise mevkûf rivâyet edildiğini dile getirmekte ve ilgili senetlere değin-mektedir:4

� ^�"א��2 �� א70 א�>�.� B8א *F: ��6 a6אF6 '�� א��<.6 �� #�.' �� -� �� 6*6אA .א�� א� א �� 7��6 ��5 א! �4� ��א �� "� א�� א

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1823). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1824). 3 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1825). 4 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1825); 567 (1826, 1827). Bu noktada, hadisin bayanlar-

la alâkalı zâid kısmının merfû ya da mevkûf rivâyet edilmesiyle ilgili olarak temelde iki ihtimal söz konusudur: Ya Nâfi‘ bazen merfû ve bazen de bu bölümü mevkûf ola-rak rivâyet etmiştir; ya da bu durum onun öğrencilerinden kaynaklanmaktadır. Hadi-sin çalışılması durumunda, her iki ihtimâlin sayısal değerinin hesaplanması müm-kündür.


99

�� U*אp� �� א �-�� א! �� *6אA 6כ�Bכ .�"� א�� א 6'.�# 6 א�כ �"�� .

Dördüncü hadis İbrâhîm İbn Sâ‘îd’in Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Hadiste, sadece bayanlarla ilgili hüküm, üstelik merfû olarak verilmektedir:1

��א�� א�� "� א�� א�� א�"�.�� ^��א8�7 ��א �� 0 -I e א�">� :�א� 7��6 ��5 א! �4 I6 b��0 �.\א�-;א.

Beşinci hadis Muhammed İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâ-yettir. Önceki İbn İshâk rivâyetlerinde gördüğümüz gibi burada da kadınlarla ilgili husus ref‘ edilmiş durumdadır:2

�א��א �n& :�א� �^�>אU א�� '�� א �.�-�# ��א ��2 �� '"� ��א �� 3� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "� '��5 �"� �� א! �� "� �� א!�

Hא��א �� א�L�א# � 6א�?�;�א& א��*b X 6 א 6א��-א# א�-;א\.� �� ^�א �3 b�� '6 ��א2.6 '6 ��א 'G 6?א 'h� 6;�א א�L�א# '��א& � '�P א :�כ �� 6 .G;א 'h�"� 6א

Bu rivâyette ayrıca, önceki aktarımların hiç birinde görmediği-miz ilâve başka şeyler de mevcuttur. Ebû Dâvûd, aynı hadisi İbn İshâk’tan rivâyet eden diğer iki râvinin hadislerinde bunların bu-lunmadığını haber vermekle, bu durumun, Ya‘kûb’tan (ö. 208) ya-hut babası İbrâhîm İbn Sa‘d’dan (ö. 185) kaynaklanmış olabileceği-ni dolaylı olarak imâ etmektedir:

�א�� ^�>אU א�� א�>�.� B8א F: a6*6אF6 '�� א�: Y�� "< 6 �� "�� "< �� Uא<�^ � א .Bכ�א �7�6 א�L�א# � 6א�?�;�א& א��*b X 6 א: ��5 ^�A��.

Altıncı hadiste ise, İbn Ömer’in Nâfi‘i, Hz. Peygamber’in ihram-lı kimseye yasakladığı bir kıyafet hususunda uyardığını ve böylece 2 nolu rivâyete atıfta bulunduğunu görmekteyiz:3

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 567 (1826). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 567 (1827). 3 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 567 (1828).


100

א�-� 6(� '�5 �"� א�� א�� '.�# �� "אF ��א �^�"א��2 �� א�-א�: w�' �� א��א �. ��א! P�-�/�3� B8 ��6א �� 0- :�-א� .��א ��5 � ��* 1א�">�+ .��5 '& 7��6 ��5 א! �4� א!

13. es-Sünne

el-Mervezî (ö. 294) es-Sünne’sinde rivâyetimizin Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer tarîkine iki kez yer vermiştir. Ha-disler merfû olup yukarıdakilerden farklı değildir. İlk hadis Süfyân İbn ‘Uyeyne’nin ez-Zührî’den yaptığı bir rivâyettir. Hadiste bayan-larla ilgili husus bulunmamaktadır:1

� ��א�<. �� <.� �� 2V :�א� �'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� ;�א& א'�-א� 1א�L�א# � א�">�+ .��b א :7��6 ��5 א! �4� א��: I b��. +�<"א�

k�"-א� I6 I6 �\�;�א& X*6 I6 �5 ��א I6 א��אI6 2.6 א��I6 b א��"א ��-3�$"א א�� ., I^ &' I א�%;�� .א�כ�� '�;2 .כ��א

İkinci rivâyette, aynı hadisi bu kez Ma‘mer İbn Râşid, ez-Zührî’den aktarmaktadır. Arada bazı lafzî farklılıklar ve takdim-tehirler görülmektedir:2

*() '& ��5' �� א�7 �� א�?9�8 �� "� א�'� �א��\אU �� א'�� ^�>אU ��א I6 א��אI6 2.6 א�-"��. k�I b :�א�1 א�">�+ ., �e א:א א! *�� .א :�א�

1 el-Mervezî, es-Sünne, 41, (129). 2 el-Mervezî, es-Sünne, 42, (130). Elbetteki bu farklılıklardan sadece Süfyân ve

Ma‘mer sorumlu tutulamaz. Bu durumun, ez-Zührî’den, yahut sonraki râvilerden kaynaklanmış olma ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Hadis, tüm râvi ve tarîkleriyle çalışıldığında bu ihtimalleri hesaplamak mümkün olabilir.

İlk üç asırdan sonraki eserlerde de durum yukarıdakilerden farklı değildir; kadınlarla ilgili zâid kısım, çoğunlukla rivâyetlerde hiç yer almamakta, zaman zaman merfû ola-rak zaman zaman da mevkûf olarak rivâyet edildiği görülmektedir. Sözgelimi, dör-düncü asırda vefât eden İbn Huzeyme, Sahîh’inde, bayanlarla ilgili söz konusu kısmı Abullâh İbn Ömer’in sözü olarak nakledebilmektedir (bkz. İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 162 (2597)):

� �� >"� ��א��Rא �� א:א �א! *�� .א: �א� *() '&: א! �� א�� א! �� א ��=� ��א �א��hאb��-א� '� �א1 ^:א א�L�א# � :I א��0 k"-6 א� I M(.66 א��א I b� 6 א�-)�I b 6 א��"אI 7l 6 א��א

I mא�%;א I^ �' ��P� 5� &(�� V�Q 5� X*6 6 Iא א�L�א# � �0��א I 6 א�כ�� '�;2 ��3"א .\�;�א&

.א�-;א\.� �0�I b 6 א�"�'I e-�0 Y 6: .-�� א! �� כא& 6 :�א�


101

�� .,� �7 6 � [&א\�;� X*6 I6 �5 ��א I6 א��I6 b א��"א b�� 6�-3�$"א א�%;�� .א�כ�� P<0 .כ��א

C. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri

Abdullâh

İbn Ömer

Nâfi‘ Mevlâ İbn

Ömer

İbn Şihâb ez-Zührî

Sâlih İbn Keysân

Eyyûb es-Sehtiyânî

Eyyûb İbn Mû-

sâ

Fudayl İbn Ğazvân

Mûsâ İbn ‘Ukbe

İsmâ‘îl İbn

Ümeyye

Yahyâ İbn Sa‘îd


İbn Ebî Leylâ

İbn

Cüreyc

Abdullâh İbn Avn

Muhammed İbn İshâk

Abdullâh İbn Nâfi‘

Ömer İbn Sahbân

İbn Ebî Zi’b

Cerîr İbn Hâzim

Cüveyriye İbn Esmâ’

el-Leys İbn Sa‘d

Mâlik İbn Enes

Ömer İbn Nâfi‘

İbrâhîm İbn Sa‘îd

Mu‘allâ İbn

İsmâ‘îl

1. Hocası

Şekilde görüldüğü gibi bu rivâyeti Nâfi‘, efendisi Abdullâh İbn Ömer’den duymuştur. Nâfi‘ bu rivâyeti elde etmek için Abdullâh İbn Ömer’i bulmuş değildir. Azatlı kölesi olması dolayısıyla çoğun-lukla efendisinin yanında bulunmaktadır. Bu vesile onun İbn Ömer’den pek çok hadisi elde etmesine imkân vermiştir. Dolayısıyla


102

bu rivâyette Nâfi‘ duyan, hocası ise paylaşan râvi konumunda kabul edilecektir.

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran yirmi üç öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:

a. İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 125)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadul’l-A‘lâm.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: el-Fakîh, el-Hâfız, Muttefakun ‘ala celâletihi ve itkânihi.2

İbn Şihâb ez-Zührî Medineli olup dördüncü tabakadan bir hadis âlimidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Hicretin ellinci yılında dünyaya gelmiştir. İbnu’l-Medînî onun iki bin civarında hadisi olduğunu bil-dirir. Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb ile sekiz sene beraber olduğunu kendi ifadelerinden anlamaktayız. Abdurrahmân İbn Ebî’z-Zinâd babasın-dan şöyle aktarır: ez-Zührî’yi elinde levhalar ve sahîfelerle gördükçe gülüşürdük. ez-Zührî’nin hadis yazımına başlaması ve bu hususa verdiği önem şu ifadelerinde de anlaşılmaktadır: doğudan bize gelen yadırgadığımız hadisler olmasaydı ne bir hadis yazardım, ne hadis yazmaya olumlu bakardım. Sâlih İbn Keysân şöyle anlatır: ez-Zührî ile ben ilim peşindeydik. Önce sünenleri yazalım dedik ve Nebî (s.a.v.)’den gelen her şeyi yazdık. Sonra o sahâbe’den gelenleri de yazalım dedi. O yazdı, ben yazmadım; o kazançlı çıktı, ben kaybet-tim. Yazmaya bu denli önem veren ez-Zührî’nin hafızası da oldukça iyidir. O bu konuda şöyle der: Kalbime tevdi ettiğimi hiçbir şeyi unuttuğum vaki değildir. Başka bir rivâyette ise şöyle der: Bir hadisi iki kez tekrar ettirdiğim hiç olmamıştır; tek bir hadis hariç hiçbir hadiste tereddüt ettiğim de olmamıştır. O hadisi de arkadaşıma sor-dum ve baktım ki benim ezberlediğim gibiymiş. İbrâhim İbn Sa‘d babasından, onun ilim peşinde nasıl koştuğunu şu cümlelerle aktarır: ez-Zührî bir meclisten diğerine koşar ne bir genç ne de bir yaşlı bı-rakırdı, hepsine sorardı. İsmâ‘îl İbn Ebî Üveys dayısı Mâlik İbn Enes’ten şöyle rivâyet eder: Bu ilim dinin kendisidir; şu halde kim-den dininizi öğrendiğinize dikkat edin! Şu mescitte Allâh’ın elçisin-den hadis rivâyet eden yetmiş kişiyle karşılaştım, hepsi de beytü’l-mâl kendilerine tevdi edilecek kadar emin kimselerdi; ancak hiçbi-



103

rinden hadis almadım. Çünkü onlar bu işe ehil kimseler değildi. Ne zaman ki ez-Zührî gelirdi; genç biri olmasına rağmen hepimiz onun kapısında kalabalık bir yığın oluştururduk. el-Mizzî et-Tehzîb’inde ez-Zührî’nin 161 hocasını ve 164 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 125 yılında vefat etmiştir.1

ez-Zührî ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği ha-sebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ez-Zührî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecek-tir.2

b. Sâlih İbn Keysân (ö. 130)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün, Câmi‘un li’l-fikhi ve’l-hadîsi.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, Fakîhun.4

Sâlih İbn Keysân Medineli olup dördüncü tabakadan bir hadis âlimidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Oğlu, İbn Hanbel’den Sâlih İbn Keysân ile ez-Zührî’yi mukayese etmesini istediğinde babası şöyle cevap verir: Sâlih İbn Keysân ez-Zührî’den daha büyüktür; nitekim o İbn Ömer’i görmüştür. Yahyâ İbn Ma‘în, ez-Zührî’nin en sağlam talebeleri arasında önce İmâm Mâlik’i sonra da Sâlih İbn Keysân’ı saymıştır. Sâlih İbn Keysân şöyle anlatır: ez-Zührî ile ben ilim pe-şindeydik. Önce sünenleri yazalım dedik ve Nebî’den (s.a.v.) gelen her şeyi yazdık. Sonra o, sahâbeden gelenleri de yazalım dedi. O yazdı, ben yazmadım; o kazançlı çıktı, ben kaybettim. Ya‘kûb İbn İbrâhîm babasından şöyle aktarır: Sâlih İbn Keysân, ez-Zührî’nin müeddibiydi. Nitekim bazen Sâlih bir şey anlatırdı; ez-Zührî ona itiraz eder ve onun anlattıklarından bazılarını tashîh etmeye kalkar-dı. Bunun üzerine Sâlih İbn Keysân ona şöyle derdi: Sen bana itiraz mı ediyorsun; halbuki ben senin dilinin eğriliğini düzeltmiş adamım.

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVI, 419 (5606); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 395

(734). 2 Rivâyetin İbn Şihâb ez-Zührî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû Ya‘lâ, el-

Mu‘cem, 115 (114); İbn Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, II, 374. 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 498 (2358). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 273 (2884).


104

el-Mizzî et-Tehzîb’inde Sâlih İbn Keysân’ın 21 hocasını ve 21 öğ-rencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 130 yılından sonra vefat ettiği rivâyet edilir.1

Sâlih İbn Keysân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Sâlih İbn Keysân ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.2

c. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Eyyûb es-Sehtiyânî beşinci tabakadan toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu suret-te elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb es-Sehtiyânî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

d. Eyyûb İbn Mûsâ (ö. 132)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-fukahâ’.5


Eyyûb İbn Mûsâ Mekkeli olup altıncı tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin kuzenidir. Annesi bir ümmü veled’dir. İbnu’l-Medînî onun kırk ci-varında hadisi olduğunu söyler. Ahmed İbn Hanbel, Yahyâ İbn Ma‘în ve Ebû Zür‘a onu sika olarak değerlendirmişlerdir. Ebû Hâ-tim ise onun için sâlihu’l-hadîs tanımlamasında bulunmuştur. İbn

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 79 (2834); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 350

(692). 2 Rivâyetin Sâlih İbn Keysân tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tarsûsî, Müsned

Abdillâh İbn Ömer, 40, (68). 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Eyyûb es-Sehtiyânî maddesine bkz. 4 Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Humeydî, el-

Müsned, II, 281 (627); 305 (695); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 439 (15776); VII, 283 (36106); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 4 (4482); 65 (5325); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2184 (5458); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 134 (2676); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 335 (3656); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 200 (2683); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, V, 189 (5035); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 49 (8843, 8844); İbn Tahmân, Meşîhatü İbn Tahmân, 199 (157).



105

‘Uyeyne şöyle der: Bizde Eyyûb İbn Mûsâ ile İsmâ‘îl İbn Ümeyye gibi Kureyşli başka iki fakîh daha yoktur. İkisi içinde fetva konusun-da Eyyûb daha yetkindir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Eyyûb İbn Mû-sâ’nın 18 hocasını ve 23 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 132 yılında vefat etmiştir.1

Eyyûb İbn Mûsâ ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb İbn Mûsâ ise toplayan râvi konumun-da kabul edilecektir.2

e. Fudayl İbn Ğazvân (ö. 140)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: _____.3


Fudayl İbn Ğazvân Kûfeli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel ve Yahyâ İbn Mâ‘în onu sika olarak değerlendirmişlerdir. Fıkha olan düşkünlüğünü şu ifadelerinden anlamaktayız: İbn Şibrume (ö. 144), el-Ka‘kâ‘ İbn Yezîd, el-Hâris el-Akelî ve ben oturur fıkıh üzerine konuşurduk. Bir bakardın sabah namazı olmuş biz hâlâ oturuyoruz! el-Mizzî et-Tehzîb’inde Fudayl İbn Ğazvân’ın 17 hocasını ve 22 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 140 yı-lından sonra vefat etmiştir.5

Fudayl İbn Ğazvân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, III, 494 (626); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 360 (757). 2 Rivâyetin Eyyûb İbn Mûsâ tarîkiyle gelen türevi için bkz. el-Humeydî, el-Müsned,

II, 281 (627). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 124 (4489). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 448 (5434). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 301 (4766); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 267

(543).


106

rivâyette Nâfi‘ dağıtan Fudayl İbn Ğazvân ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.1

f. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, İmâmun fi’l-meğâzî.3

Mûsâ İbn ‘Ukbe Medineli fakîhlerden olup beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. İmâm Mâlik’e meğâzîyi kimden yazalım diye sorulunca, Mûsâ İbn ‘Ukbe’ye gidin çünkü o sikadır, şeklinde cevap verdiği rivâyet edilir. Yahyâ İbn Ma‘în onun sika olduğunu ancak Nâfi‘den yaptığı rivâyetler husu-sunda bazı söylentiler duyduğunu haber vermiştir. Bir başka rivâyet-te İbn Ma‘în şöyle der: Mûsâ İbn ‘Ukbe Nâfi‘ konusunda Mâlik İbn Enes ve ‘Ubeydullâh İbn Amr kadar iyi değildir. İbn Ebî Hayseme kendisinden şöyle dediğini aktarır: Ümmü Hâlit hariç Allâh’ın Elçisi (s.a.v.) şöyle dedi diyen hiç kimseye ulaşamadım. Bir başka rivâyette ise Abdullâh İbn Ömer’i hacda gördüğü bilgisi mevcuttur. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 36 hocasını ve 39 öğrencisini isim isim say-maktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geç-mektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 141 yılında vefat etmiştir.4

Mûsâ İbn ‘Ukbe ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Mûsâ İbn ‘Ukbe toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mûsâ İbn ‘Ukbe ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.5

1 Rivâyetin Fudayl İbn Ğazvân tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-

Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 283 (14232); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IX, 98 (4687).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 306 (5717). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 552 (6992). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIX, 115 (6282); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 321

(638). 5 Rivâyetin Mûsâ İbn ‘Ukbe tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî, es-Sünenü’l-

Müctebâ, V, 135 (2681); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 336 (3661); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 163 (2599, 2600); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 46 (8824); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 107.


107

g. İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün sebtün.2

İsmâ‘îl İbn Ümeyye Mekkeli olup altıncı tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Eyyûb İbn Mûsâ’nın ku-zenidir. İbnu’l-Medînî altmış civarında hadisi olduğunu söyler. Süfyân İbn ‘Uyeyne şöyle der: Bizde Eyyûb İbn Mûsâ ile İsmâ‘îl İbn Ümeyye gibi Kureyşli başka iki fakîh daha yoktur. İkisi içinde fetva konusunda Eyyûb daha yetkindir. Ahmed İbn Hanbel, İsmâ‘îl’in Eyyûb’tan yaşça daha büyük olduğunu ve kendisine daha sevimli geldiğini belirtir. Başka bir rivâyette ise İsmâ‘îl’in hadis konusunda daha sağlam ve kuvvetli olduğunu anlatır. İbn Ma‘în, Ebû Zür‘a ve Ebû Hâtim onu sika olarak değerlendirmişlerdir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin 30 hocasını ve 29 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 144 yılında hapisteyken vefat etmiştir.3

İsmâ‘îl İbn Ümeyye ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İsmâ‘îl İbn Ümeyye ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.4

h. Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays top-layan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 244 (358). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 106 (425). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, III, 45 (426); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 247 (524). 4 Rivâyetin İsmâ‘îl İbn Ümeyye tarîkiyle gelen türevi için bkz. el-Humeydî, el-

Müsned, II, 281 (627). 5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays maddesine bkz. 6 Rivâyetin Yahyâ İbn Sa‘îd tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tahâvî, Şerhu

Me‘âni’l-Âsâr, II, 118 (3264).


108

i. ‘Ubeydullâh İbn Ömer

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere ‘Ubeydullâh toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ‘Ubeydullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

j. İbn Ebî Leylâ (ö. 148)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadu’l-A‘lâm, el-Kâdî.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun, Seyyiu’l-hıfzi cidden.4

Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Leylâ Kûfeli kadılardan olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Yahya İbn Sa‘îd el-Kattân onu zayıf addetmiştir. Ahmed İbn Hanbel onun fıkıhçı yönünü daha çok beğenmiş hadisle-rini ise kötü hafızası dolayısıyla sıkıntılı bulmuştur. Şu‘be, İbn Ebî Leylâ’dan daha zayıf hafızalı birini görmedim, demiştir. Ebû Hâtim onun hakkında şu değerlendirmeyi yapar: Onun yeri doğruluktur. Hafızası zayıf biriydi; kadılıkla iştigal edince hafızası iyice kötüleşti. Yalancılıkla itham edilemez. Hadisi yazılır ancak delil olarak kulla-nılamaz. Hadis münekkitlerinin İbn Ebî Leylâ hakkında bu meyanda pek çok tenkitleri söz konusudur. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 21 hocasını ve 26 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Buhârî ve Müslim İbn Ebî Leylâ’nın rivâyetlerine Sahîh’lerinde yer vermemişlerdir. Bunun yanı sıra Ebû Dâvud ve Tirmizî başta olmak üzere rivâyetleri diğer hadis kaynaklarında yer almaktadır; 148 yılında vefat etmiştir.5

İbn Ebî Leylâ ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren- 1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 2 Rivâyetin Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Humeydî, el-

Müsned, II, 281 (627); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 284 (14233); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 41 (5003); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 34, (47); 54 (5166); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 132 (2670); 135 (2678); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 333 (3650); 336 (3658); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 162 (2597); 200 (2684); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 75 (3761); 269 (3955); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, V, 263 (5265); ed-Dârekutnî, es-Sünen, II, 230 (62); 232 (68); İbn Hazm, el-Mahla, VII, 81; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 50 (8845).

3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 193 (5000). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 493 (6081). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 622 (5406); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 268

(503).


109

ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere İbn Ebî Leylâ toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Ebî Leylâ ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

k. İbn Cüreyc (ö. 150)

Biyografisinden2 anlaşıldığı üzere İbn Cüreyc altıncı tabakadan toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde et-miş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Cüreyc ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.3

l. Abdullâh İbn Avn (ö. 150)

Biyografisinden4 anlaşıldığı üzere Abdullâh İbn Avn toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh İbn Avn ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.5

m. Muhammed İbn İshâk (ö. 150)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm, Kâne sadûken min buhûri’l-ilmi, velehû garâibu vehtulife fi’l-ihticâci bihi ve hadîsuhu hasanün ve kad sahahahû cemâ‘atün.6

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun yudallisu, Rumiye bi’t-teşyî‘i ve’l-kader.7

Muhammed İbn İshâk Medineli olup beşinci tabakadan bir mu-haddistir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Meğâzî sahibi Yesâr Mevlâ Abdillâh İbn Kays’ın torunudur. Yaşlılık döneminde Enes İbn Malik’i gördüğü kendi ifadesinden anlaşılmaktadır. Yahyâ İbn

1 Rivâyetin İbn Ebî Leylâ tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-

Evsat, V, 189 (5034). 2 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette İbn Cüreyc maddesine bkz. 3 Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh

İbn Ömer, 44, (82). 4 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Avn maddesine bkz. 5 Rivâyetin Abdullâh İbn Avn tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-

Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 293 (14333); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4454, 4456); 29 (4835); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 34, (47); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 134 (2677); 135 (2680); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 335 (3657); 336 (3660); İbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 200 (2683); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 49 (8842).



110

Ma‘în onu sika olarak değerlendirmiştir. Ebû Mu‘âviye onun hak-kında şöyle der: Muhammed İbn İshâk insanların hafızası en güçlü olanlarından biriydi. Bir kimsenin yanında beş ya da daha fazla hadis bulunsa Muhammed İbn İshâk onun yanına muhakkak varır ve o hadisleri ondan alırdı. Süfyân es-Sevrî onunla yıllarca beraber olduğunu ve bu süre zarfında Medine halkından hiç kimsenin onun hakkında olumsuz bir şey söylediğini duymadığını anlatır. Ahmed İbn Hanbel İbn İshâk hakkında hasenü’l-hadîs değerlendirmesinde bulunmuştur. İmâm Mâlik ise ona deccalin biri şeklinde bir ithamda bulunmuştur. Buna mukabil İbn İshâk’ın da İmâm Mâlik hakkında olumsuz yaklaşımları söz konusudur. Sözgelimi bir rivâyette onun İmâm Mâlik hakkında şöyle dediği rivâyet edilir: Bana onun kitap-larını getirin de size ayıplarını göstereyim. Ben onun kitaplarının baytarıyım. Şiaya yakınlık duyması, kaderî oluşu ve hadis rivâyetin-de tedlise başvurduğu yolundaki ithamlar dolayısıyla pek çok âlimin İbn İshâk’ın rivâyetlerine mesâfeli yaklaştığı söylenir. Buna karşın onu öven ve hadislerine itibar edenlerin sayısı da oldukça fazladır. Örneğin Şu‘be ondan emîru’l-muhaddisîn şeklinde söz eder. Benzer şekilde İbnu’l-Medînî de onun hadislerine itibar edenlerden biridir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 116 hocasını ve 54 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî (ta‘lîken) ve Müslim olmak üzere rivâ-yetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 150 yılında vefat etmiştir.1

Muhammed İbn İshâk ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Muhammed İbn İshâk top-layan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Muhammed İbn İshâk ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 405 (5057); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 34

(51). 2 Rivâyetin Muhammed İbn İshâk tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe,

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, III, 284 (14236); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 22 (4740); 32 (4868); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 567 (1827); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 661 (1788); İbn Hazm, el-Mahla, IV, 70; VII, 79; X, 86; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 47 (8827); 52 (8857); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 106; İbnu’l-Cevzî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hilâf, II, 132 (1258); 135 (1266).


111

n. Abdullâh İbn Nâfi‘ (ö. 154)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Da‘afûhu.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Da‘îfun.2

Abdullâh İbn Nâfi‘ Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Nâf‘’in oğulla-rından olup babasından rivâyetleri vardır. Yahyâ İbn Ma‘în kendisi-ni zayıf saymakla birlikte hadisini kayda değer bulmuştur. İbnu’l-Medînî onu birtakım münker hadisler rivâyet etmekle suçlamıştır. Ebû Hâtim ise onu Nâfi‘in oğulları içinde en zayıf olanı olarak de-ğerlendirmiş, münkeru’l-hadis tanımlamasında bulunmuştur. Diğer yandan İbnu’l-Medînî onun hakkında: Nâfi‘in oğulları içinde hafı-zası en güçlü olanıdır, tespitinde bulunur. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 3 hocasını ve 9 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Kütüb-i Sitte müellifleri içinde sadece İbn Mâce onun hadisine kitabında yer ver-miştir. Hicrî 154 yılında vefat etmiştir.3

Abdullâh İbn Nâfi‘ ile Nâfi‘ arasında baba oğul ilişkisi söz konu-sudur. Bunun yanı sıra o, sadece üç hocadan az sayıda rivâyette bu-lunmuştur. Kanaatimiz o ki Abdullâh İbn Nâfi‘ toplayan bir râvi değildir. Onun Nâfi‘den hadis duyması da büyük bir ihtimalle akra-balığı dolayısıyladır. Anlaşıldığı üzere o duyan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de babasından bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâ-yette Nâfi‘ paylaşan Abdullâh ise duyan râvi konumunda kabul edi-lecektir.4

o. Ömer İbn Sahbân (ö. 157)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Da‘îfun.6

Ömer İbn Sahbân Medineli olup sekizinci tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak etbâu’t-tâbiîndendir. Ahmed İbn Hanbel kendi-siyle karşılaştığını ancak ondan hadis almadığını haber verir. Yahyâ

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 603 (3019). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 326 (3661). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 213 (3611); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 48

(101). 4 Rivâyetin Abdullâh İbn Nâfi‘ tarîkiyle gelen türevi için bkz. el-Hatîb el-Bağdâdî,

Târîhu Bağdâd, IX, 98 (4687). 5 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 63 (4075). 6 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 414 (4923).


112

İbn Ma‘în onun hakkında: hadisi beş para etmez, değerlendirmesin-de bulunmuştur. Bir başka rivâyette ise da‘îfu’l-hadis tabirini kul-lanmıştır. Buhârî ise onu münkerü’l-hadis olarak tarif eder. İbn Adiy onun için: çoğu rivâyetlerinde hiç kimse ona mütâbaatta bulunmaz; geneli itibariyle hadisleri münkerdir, der. Diğer münekkitlerin de benzer değerlendirmeleri söz konusudur. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Ömer İbn Sahbân’ın 13 hocasını ve 16 öğrencisini isim isim say-maktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geç-mektedir. Kütüb-i Sitte müelliflerinden sadece İbn Mâce kitabında onun tek bir hadisine yer vermiştir. Hicrî 157 yılında vefat etmiştir.1

Ömer İbn Sahbân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Ömer İbn Sahbân toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Ömer İbn Sahbân ise topla-yan râvi konumunda kabul edilecektir.2

p. İbn Ebî Zi’b (ö. 158)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadu’l-A‘lâm, Kebîru’ş-Şa’ni, Sikatün.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, Fâdilun.4

Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Zi’b Medine âlimlerinden olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; hicrî seksen senesinde dünyaya gelmiştir. Etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Kendi ifade-sinden anlaşıldığına göre İbn Ebî Zi’b ilme sonradan ilgi duymuş biridir. Şöyle der: Şayet gençliğimde hadis toplayacak olsaydım pek çok hadis âliminden hadis elde etme fırsatım olurdu. Küçükken bu işi pek ciddiye almazdım; tâ ki büyüdüm ve akıllandım. İbn Ebî Zi’b hadisleri ezberlerdi; onun kayıt altına aldığı hiçbir hadisinin olmadı-ğı söylenir. İbn Ebî Zi’b yöneticiler karşısında dik duran karakteriy-le ve onlara sözünü esirgememesiyle tanınan biridir. Ahmed İbn Hanbel kendisini İmâm Mâlik ile mukayese etmiş ve ondan daha faziletli saymıştır; ne var ki İbn Ebî Zi’b’in ricâl konusunda İmâm

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 398 (4260); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 408

(773). 2 Rivâyetin Ömer İbn Sahbân tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî, el-

Mu‘cemu’l-Evsat, VI, 282 (6420). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 194 (5001). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 493 (6082).


113

Mâlik kadar titiz davranmadığını belirtmekten de geri durmamıştır. Onun ez-Zührî’den olan rivâyetlerinin arz olduğu hususunda haber-ler vardır. Kaderî olduğu hususunda da birtakım söylentiler mevcut-tur; ancak kendisinden bu yönde bir açıklama bulunmadığına dikkat çekilir. Hadis münekkitleri kendisini sika addetmiş ve olumlu değer-lendirmelerde bulunmuşlardır. el-Mizzî et-Tehzîb’inde İbn Ebî Zi’b’in 51 hocasını ve 53 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hoca-ları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 159 yılında vefat etmiştir.1

İbn Ebî Zi’b ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği ha-sebiyledir. Anlaşıldığı üzere İbn Ebî Zi’b toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Ebî Zi’b ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.2

r. Cerîr İbn Hâzim (ö. 170)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün, lemma ihtalata hacebehu veleduhu.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün lakinne fi hadisihi an Katâdete da‘fun ve lehu evhâmun iza haddese min hıfzıhi.4

Cerîr İbn Hâzim Basralı bir râvi olup altıncı tabakadandır; tâbiî-lerin küçükleriyle çağdaştır. Abdurrahmân İbn Mehdî onun hafıza-sının ihtilâta uğradığını ancak hadis ehli oğullarının bunu hemen fark edip babalarını rivâyet etmekten alıkoyduklarını bildirmiştir. Yahya İbn Ma‘în onun Katâde’den yaptığı rivâyetleri kayda değer bulmamış, zayıf saymıştır. Şu‘be, Cerîr İbn Hâzim ve Hişâm Eddestuvâî’den (ö. 154) ezberi daha sağlam kimse görmediğini an-latır. Nitekim, münekkitlerin çoğunun Cerîr İbn Hâzim hakkında olumlu değerlendirmeleri söz konusudur. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 54 hocasını ve 48 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 630 (5408); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 5 (3). 2 Rivâyetin İbn Ebî Zi’b tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tayâlisî, Müsnedü’t-

Tayâlisî, 252 (1839); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 62 (134). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 291 (768). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 138 (911).


114

yer alır; 170 yılında vefat etmiştir.1

Cerîr İbn Hâzim ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyet-te Nâfi‘ dağıtan Cerîr İbn Hâzim ise toplayan râvi konumunda ka-bul edilecektir.2

s. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun.4

Cüveyriye İbn Esmâ’ Basralı olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel ve Yahya İbn Ma‘în onun hakkında leyse bihi be’sun değerlendirme-sinde bulunmuşlardır. İbn Hanbel ayrıca sikatün demiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Cüveyriye İbn Esmâ’nın 15 hocasını ve 28 öğrenci-sini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 173 yılında vefat etmiştir.5

Cüveyriye ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği ha-sebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Cüveyriye İbn Esmâ’ ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

t. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)

Biyografisinden7 anlaşıldığı üzere el-Leys İbn Sa‘d toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır.

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IV, 524 (913); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 141

(273). 2 Rivâyetin Cerîr İbn Hâzim tarîkiyle gelen türevi için bkz. Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X,

185 (5812). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 298 (827). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 143 (988). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, V, 172 (986); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 107 (202). 6 Rivâyetin Cüveyriye İbn Esmâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-

Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2187 (5468); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 47 (8826). 7 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette el-Leys İbn Sa‘d maddesine bkz.


115

Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan el-Leys İbn Sa‘d ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

u. Mâlik İbn Enes (ö. 179)

Biyografisinden2 anlaşıldığı üzere Mâlik İbn Enes yedinci taba-kadan toplayan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mâlik İbn Enes ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.3

v. Ömer İbn Nâfi‘

ez-Zehebî’ye göre rütbesi:_____.4


Nâf‘’in oğullarından biridir. Altıncı tabakadan Medineli bir hadis râvisi olarak kabul edilmektedir. Tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel kendisini Nâf‘’in oğulları içinde en sika olanı görmektedir. Ebû Hatim onun hakkında leyse bihi be’sun değerlen-dirmesinde bulunmuştur. Sadece babasından ve el-Kâsım İbn Mu-hammed’den az sayıda rivâyeti vardır. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Ömer İbn Nâfi‘’in 14 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; Halife Mansûr döneminde vefat etmiştir.6

1 Rivâyetin el-Leys İbn Sa‘d tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned,

II, 119 (6003); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 653 (1741); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 566 (1825); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 133 (2673); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 334 (3653); III, 444 (5878); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 46 (8822); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XV, 105; İbnu’l-Cevzî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hilâf, II, 132 (1259).

2 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 3 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-

Muvatta, I, 324 (707); 328 (717); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 117 (539); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 63 (5308); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 50 (1800); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 559 (1468); Müslim, es-Sahîh, II, 833 (1177); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 34, (47); İbn Mâce, es-Sünen, II, 977 (2929); 977 (2930); 978 (2932); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 131 (2669); 133 (2674); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 333 (3649); 334 (3654); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X, 181 (5805); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 94 (3784); İbn Hazm, el-Mahla, VII, 79; İbn Hazm, Haccetü’l-Vedâ, 242 (233); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 49 (8840).

4 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 70 (4115). 5 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 417 (4973). 6 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 512 (4311); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 439

(834).


116

Ömer İbn Nâfi‘ ile Nâfi‘ arasında baba oğul ilişkisi söz konusu-dur. Bunun yanı sıra Ömer’in hadis toplamak üzere hoca hoca dolaş-tığını da görmemekteyiz. Bu da gösteriyor ki Ömer İbn Nâfi‘ topla-yan bir râvi değildir. Onun Nâfi‘den hadis duyması akrabalığı dola-yısıyladır. Anlaşıldığı üzere o duyan bir râvidir. 2 nolu rivâyeti de babasından bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Ömer ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.1

y. İbrâhîm İbn Sa‘îd

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: ______.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Mechûl’l-hâl.3

İbrâhîm İbn Sa‘îd Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ebû Dâvûd onun hak-kında: Medine halkından bir hadis hocasıdır; pek hadisi yoktur, demiştir. İbn Adiy ise onu: bilinen biri değildir, şeklinde tarif eder. İbn Adiy ayrıca onun, 2 nolu rivâyetin kadınlarla ilgili kısmını ref‘ ettiğini dile getirmiş, sonra da bu hususta ona hiç kimsenin mütâbaatta bulunmadığına dikkati çekmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde İbrâhîm İbn Sa‘îd’in hocası olarak sadece Nâfi‘in adını verir; öğrencisi olarak da iki râviden söz eder. Kütüb-i Sitte müellif-lerinden sadece Ebû Dâvûd onun tek bir hadisini kitabına almıştır. Ne zaman öldüğü konusunda herhangi bir bilgi varid değildir.4

İbrâhîm İbn Sa‘îd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Ancak onun Nâfi‘den hadis alması-nın öğrenciliği dolayısıyla olduğunu gösterecek yeterli karîne mev-cut değildir. Zira kaynaklarda onun Nâfi‘den başka bir hocasına rastlanmamaktadır. Bu da onun Nâfi‘den hadis işitmesinin bilmüna-sebe gerçekleştiğine dair bir ipucu verir. Anlaşılan o ki İbrâhîm İbn Sa‘îd toplayan bir râvi değildir. Netice olarak bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan İbrâhîm İbn Sa‘îd ise duyan râvi konumunda kabul edile-cektir.5

1 Rivâyetin Ömer İbn Nâfi‘ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned,

II, 77 (5472); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 49 (1798); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, V, 134 (2675); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 335 (3655).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 212 (141). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 89 (180). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II, 98 (177); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 108 (219). 5 Rivâyetin İbrâhîm İbn Sa‘îd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû Dâvûd, es-

Sünen, I, 567 (1826); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, V, 47 (8828).


117

z. Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl

İbn Hacer’e göre rütbesi: ______.1

Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl Medineli bir râvi olup 163 yılında vefât eden ve altıncı tabakadan sayılan Ertât İbn el-Münzir’in hocasıdır. Kendi-si sadece bu öğrencisi sayesinde tanınmaktadır. ez-Zehebî ve el-Mizzî kitaplarında bu râvinin adına yer vermemişlerdir. İbn Hibbân onu es-Sikât adlı eserinde anmış ve kimi garip rivâyetleri olduğun-dan bahsetmiştir. Sahîh’ine de tek bir hadisini almış bulunmaktadır.2 Ebû Hâtim, Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl hakkında şöyle der: hadisinde pek bir sıkıntı yoktur; sâlihu’l-hadis biridir. Ertât dışında ondan rivâyet eden yoktur.3

Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl’in toplayan bir râvi sayılabilmesi için ne ya-zık ki elde yeterince bilgi mevcut değildir. Bu sebeple onu duyan râvi addetmek bir zorunluluktur. 2 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şe-kilde aldığına hükmolunur. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.4

D. İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, VI, 62 (241). 2 İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IIX, 96 (3304). 3 İbn Hibbân, es-Sikât, VII, 493 (11125); Ebû Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, IIX,

332 (1533). 4 Rivâyetin Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî,

Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I, 408 (711).

duyma dağıtma

paylaşmaNâfi'


118

1. Alış Cephesi

İki nolu rivâyette Nâfi‘in bir duyması vardır.

2. Veriş Cephesi

İki nolu rivâyette Nâfi‘in dört paylaşması ve on dokuz dağıtması mevcuttur.

E. Nâfi‘in 2 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli1 Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘

diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu yirmi üç öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.

Yukarıda her birinin biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu-olumsuz şeylere rağmen, bun-ların tümünü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim. Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi kabul edelim.

Nâfi‘in 2 nolu rivâyeti gerçekleştirmemiş olması için,

İbn Şihâb ez-Zührî’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Sâlih İbn Keysân’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;




Eyyûb İbn Mûsâ’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Fudayl İbn Ğazvân’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Kitabın sonunda genel bir değerlendirme ayrıca yapılacaktır.


119


Mûsâ İbn ‘Ukbe’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays’ın da yanlış aktarımda bulunmuş ol-ması gerekir;




İbn Ebî Leylâ’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Abdullâh İbn Avn’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


Muhammed İbn İshâk’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Abdullâh İbn Nâfi‘’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


Ömer İbn Sahbân’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


İbn Ebî Zi’b’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Cerîr İbn Hâzim’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;



120

Cüveyriye İbn Esmâ’’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;






Ömer İbn Nâfi‘’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


İbrâhîm İbn Sa‘îd’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;

Bu ihtimâlin sayısal değeri = ½ (%50) Tüm bu ihtimallerin birlikte geçerli olabilmesi için onları çarp-

mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/8388608 = 0,0000001 (%0,00001)



ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, on milyarda dokuz milyar dokuz yüz milyon dokuz yüz doksan dokuz bin dokuz yüz doksan dokuz nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığında ortaya çıka-caktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğu-muz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Diğer yandan, 2 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranlarının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.

2 Bu hesaplamalar ilgili râvileri meçhul addederek neticelendirildiğinden belli bir hatayı içinde barındırmaktadır. Tüm râvilerin güvenirlik katsayıları hesaplandığında daha az hatalı bir sonucu elde etmek mümkün olacaktır.


121

F. Neticeler 1) 2 nolu rivâyeti İbn Ömer’den rivâyet eden sadece Nâfi‘

değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 4 akra-nı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx = 31 / 32= % 96) elde etmiş bulunmak-tadır.


3) 2 nolu rivâyetin ana gövdesi eski-yeni geçtiği tüm kaynak-larda merfû olarak yer almıştır. Rivâyetin kadınlarla ilgili kısmı, sadece Nâfi‘in bazı öğrencilerinden merfû olarak gelmektedir.

4) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır. Ancak kimi rivâyetlerde hadisin ihtisar edildiği mülâhaza edilmektedir.


6) 2 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere dört akranın ayrı ayrı organize oldukla-rını düşünmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zor-dur. (% 4)

7) 2 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki yirmi üç öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,00001)

8) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran yirmi üç öğrencisi vardır. Biri hariç bunlar, ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkla-rı coğrafya belli olan gerçek şahsiyetlerdir. Diğer akranın da ricâl kitaplarında biyografisi bulunmakla birlikte hak-kında yeterince bilgi mevcut değildir.

9) Nâfi‘, 2 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise dört paylaşması ve on dokuz dağıtması tes-pit edilmiştir.


122

10) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 2 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli on milyarda bir nispetindedir.

III. ÜÇ NOLU RİVÂYET

'�� כ� '�� א��Q� א��א! �=� �� >"� ��6 �� "�� Iא :�א�� א! � �� "�� א��(2 כ;� ^:א :�א� 7��6 ��5 א! �4� א�� '& ��"� א�� א

AאG' �-� H8"א �3א �א�1.' Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:

Abdullâh İbn Ömer� � � � �

� � ��

� � ��

� � �� Nâfi � Abdullâh İbn Dînâr� Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı tespit edebildiğimiz kadarıyla sadece Abdullâh İbn Dînâr des-teklemektedir. Her iki rivâyet de benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı ge-rektirecek bir aykırılık içermemektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki akta-rım iki meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Müslim’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tayâlisî,

Müsnedü’t-Tayâlisî, 252 (1842); el-Humeydî, el-Müsned, II, 306 (698); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 23 (4745); 60 (5260); 105 (5824); 142 (6280); el-Buhârî, el-Edebu’l-Müfred, 157 (440); Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 633 (4687); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 31 (47, 48, 49, 50, 51, 53); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, I, 41 (111); II, 56 (1236); 368 (2251); IIX, 312 (8732); İbn Mende, el-Îmân, II, 600 (520); 641 (596, 597); el-Fevâid, 23 (5); Temâm er-Râzî, el-Fevâid, I, 23 (5); el-Beyhakî, Şu‘abu’l-’Îmân, I, 90 (81); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 14; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IX, 63 (4647); İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî, s.402.

Rivâyetin Abdullah İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 242 (1594); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 18 (4687); 44 (5035); 47 (5077); 60 (5259); 112 (5914); 113 (5933); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2264 (5753); el-Edebu’l-Müfred, 157 (439); Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 22 (2637); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 31 (52, 54); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, I, 484 (250); İbn Mende, el-Îmân, II, 601 (521); 640 (594, 595); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, X, 208 (20691); el-Beyhakî, Şu‘abu’l-’Îmân, I, 90 (81); V, 282 (6664); İbn Abdilberr, el-İstizkâr, IIX, 548; İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 13,14, 23; İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî, s.401; el-İsbahânî, Mu’cemu’s-Sefer, 383 (1294).


124






ωx = δx / ε = 3 / 4= % 75 Nâfi‘ bu aktarımından, tek bir akranın kendisine mutabakatı do-

layısıyla, %75 ’lik bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı Abdullâh İbn Dînâr1 (ö. 127) B. Temel Kaynaklarda Üç Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

3 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmektedir. Hadis merfû olup rivâyetin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. Ancak lafzî olarak Müslim’deki Nâfi‘ rivâyetinden biraz farklıdır. ‘Ubeydullâh rivâyetindeki 2)א כ;� א��:^AאG' ifadesinin yerini burada �� ifadesi almıştır:2 � �א� GR�5 .א כא

��5 א! �4� א! *�� &' ��"� �� א! �� F.�א* �� א! �� א�כ ��-� �כא�� .א :GR�5 �א� �: ��א 7��6 H8"א �3א �א�'.

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Dînâr maddesine bkz. 2 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, II, 984 (1777).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Üç Nolu Rivâyet

125


Ebû Dâvûd et-Tayâlisî’ye (ö. 204) ait bu eserde 3 nolu rivâyete bir kez yer verilmektedir. Sahr İbn Cüveyriye’nin Nâfi‘den aktardığı bu rivâyette hadisin sonunda ilave bir açıklama cümlesi mevcuttur:1

�� %4 ��א :�א� �FאF6 '�� א.�.�)� �� 4� א�� &' ��"� ��א �� א �-� �כא�� .א :GR�5 א��(2 �א� ^:א: �א� 7��6 ��5 א! H8"א �5 �א�9 כא& &^ ['Bא� 2�� 5� ��3� כא �� .�א� � ��^ *(� I^6 �כא

3. Müsned el-Humeydî

el-Humeydî (ö. 219) Müsned’inde 3 nolu rivâyetin tek bir tarîki-ne yer vermiştir: Nâfi‘ → İbn Ömer. Eyyûb es-Sehtiyânî’den gelen bu rivâyet ile Müslim’deki ‘Ubeydullâh rivâyeti birebir aynıdır:2

א! *�� א� :�א� ��"� ��א �� א�� '.�# ��א ��;�א& ��א �א�>"��9 ��א��-� 'GאA א��(2 כ;� ^:א: 7��6 ��5 א! �4 H8"א �3א �א�'.

4. Müsned İbnu’l-Ca‘d

İbnu’l-Ca‘d (ö. 230) bu eserinde, 3 nolu rivâyetin Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Şu‘be’nin bu hadisi, yukarıda Mâlik’in Abdullâh İbn Dînâr’dan yap-tığı rivâyetten çok, Sahr İbn Cüveyriye’nin Nâfi‘den yaptığı rivâyete benzemektedir. Zira burada da hadisin sonunda oradakine benzer bir açıklama cümlesi mevcuttur:3

�א �� א' ��Q� �� !א* �� א�.F� א��: P�"� " ��א�� א�� א! �4�P '6 �כא�� .א :GR�5 א��(2 �א� ^:א: �א� 7��6 ��5' ��-� �כא H8"א �3א �א�'] &n� �6 ^�� *(�I^6 P ��א� כ"א כא&Rא.

5. el-Müsned

3 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde toplam 10 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerden altısı Abdullâh İbn Dî-nâr → İbn Ömer, dördü ise Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Bu ri-vâyetlerin tümü merfû olup anlamca yukarıdakilerle aynı maksada

1 et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 252 (1842). 2 el-Humeydî, el-Müsned, II, 306 (698). 3 İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 242 (1594).


126

hizmet etmektedir. İlk hadis Süfyân’nın, İbn Dînâr’dan yaptığı bir rivâyettir. Hadisin şart cümlesi lafzen biraz değişiktir:1

��"� ��א �"�F� P.�א* ��א �� ;�א& �� .>�� א �'�� א! �� א�-� �כא�� .א :GR�5 �א� '�כ7 ^:א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� H8"א �3א �א�'.

İkinci hadis Fudayl İbn Ğazvân’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Yukarıdakilerle, koşut bir biçimde aynı gâyeye hizmet etse de Fudayl’ın hadisinin kalıbı oldukça farklıdır:2

�א�� W?6א& ��א .�� q�2 ��א �� .�� א �'�� א! �� א� �� כ"א כא& �n& �*() כ;� *(2 '."א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ��"� ��א

�-� I^6 �א� Hא�כ;� �א�. Üçüncü hadis Şu‘be’nin İbn Dînâr’dan aktardığı bir rivâyettir.

İbnu’l-Ca‘d’ın Müsned’indeki Şu‘be rivâyetinde olduğu gibi bu ri-vâyetin sonunda da açıklayıcı bir cümle mevcuttur. İki rivâyet birbi-rine oldukça yakındır:3

��א �(�;� �� >"� ��א �'�� א! �� א��Q� �� !א* �� א�.F� P�"� �� "� K�<.� �� א�� :��(2 א��(2 �א� ^:א: �א� '�5 7��6 ��5 א! �4

�-� �כא�� .א H8"א �5 �א�א� כ"א כא& ^& �'� I^6 P�)* �� Gfא. Dördüncü hadis de Şu‘be’nin İbn Dînâr’dan aktardığı bir rivâyet-

tir. Hadisin sonundaki açıklayıcı cümle hariç bu rivâyet ile İbnu’l-Ca‘d’ın Müsned’indeki Şu‘be rivâyeti neredeyse birebir aynıdır:4

�א �,אu ��א �'�� כ א# �� M�)6 :�א� �א! �� א' ��Q� �� !א* �� א�.F� �GR: P�5 א��(2 �א� ^:א: �א� '�5 7��6 ��5 א! �4� א�� "� ��א ��' �� כא�-� �כא�� .א '6 H8"א �3א �א�'.

Beşinci hadis Süfyân’nın İbn Dînâr’dan aktardığı bir rivâyettir. Müsned’deki ilk hadiste, Süfyân’dan aktaran Yahyâ iken, burada Vekî‘’dir. İki rivâyet arasında hem sened bakımından hem de metin bakımından lafzî farklılıklar vardır:5

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 18 (4687). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 23 (4745). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 44 (5035). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 47 (5077). 5 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 60 (5259).


127

��"� ��א �� F.�א* �� א! �� ;�א& �� כ��6 ��א �'�� א �א! �� א�-� �כא�� .א :GR�5 �א� א �y '."א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� H3א �א�

.'�8"א

Sıradaki hadis Fudayl İbn Ğazvân’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Yukarıdaki Fudayl hadisinin şart kısmıyla aynı olsa da, bu hadisin cevap kısmı biraz değişiktir:1

:�א� ��"� ��א �� א�� W?6א& �� q�2 �� 6כ�� א �'�� א �א! �� א�/�8"א �*() כ;� *(2 '."א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� �� .כא

Yedinci hadis Sahr İbn Cüveriye’nin Nâfi‘den yaptığı bir rivâ-yettir. et-Tayâlisî’nin Müsned’indeki Sahr hadisiyle bu hadis arasın-daki farklılıklar cüzîdir:2

א! �� &' �א�� א �(�.�. ��א .�� %4 ��א ��;א& ��א �'�� א! �� א�� "� A��G' '& ��* !א � �כא�� .א :�hא�5 א��(2 �א� ^:א: �א� 7��6 ��5 א! �4

�3אn� e,0 ��3� כא�� 5 ��2 א�9B כא& �n& ['�8"א �� .�א� א ^��I^6 �)* 5 �כא

Bundan önceki Süfyân rivâyetlerinde olduğu gibi sıradaki seki-zince rivâyette de hadisin sonunda bir açıklama cümlesi mevcut de-ğildir:3

�"� ��א �"�F� P.�א* �� א! �� א ��;�א& ��א � J 2 ��א �'�� א �א! �� א�-� �כא�� .א :GR�5 �א� �: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :.-�� H8"א �3א �א�'.

Dokuzuncu hadis Mâlik’in İbn Dînâr’dan yaptığı bir aktarımdır. Bu hadis ile Muvatta’daki metin arasında küçük bir lafzî farklılık vardır. Hadis orada א�� şeklinde başlarken burada א *(2 �א�".' şeklinde başlamaktadır:4

:�א� �"� ��א �� F.�א* �� א! �� א�כ '�א �^�>אU ��א �'�� א �א! �� א�-� �כא�� .א :GR�5 �א� *(2 '."א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� H8"א �3א �א�'.

‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den rivâyette bulunduğu Müsned’deki bu son hadis ile Müslim’deki ‘Ubeydullâh hadisi arasında küçük bir



128

fark vardır. Orada א כ;� א��:^AאG' 2) şeklinde başlayan metin, burada AאG' �;כ � şeklinde başlamaktadır:1

�"�� א '�� א! �� א F"א6 �� א�� א! �� א �אI '�א �� -� 'GאA כ;� � : �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� H8"א �3א �א�'

6. Sahîhu’l-Buhârî

Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmaktadır. İbn Hanbel’in Müsned’indeki dokuzuncu hadisin metni ile Buhârî’deki bu hadisin metni birebir aynıdır. Nitekim her iki hadisi de İbn Dînâr’dan rivâyet eden İmâm Mâlik’tir:2 א��:�א� �^�"א��2 ��א�כ � �� א* �� א! ��.F� �� !א �� "� �O*

�-� �כא�� .א :GR�5 �א� *(2 '."א :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� &' ��3"א א! Hא� .'�8"א �3א

7. el-Edebu’l-Müfred

3 nolu rivâyete Buhârî (ö. 256) bu eserinde toplam iki kez yer vermiştir. Bunlardan biri Nâfi‘ → İbn Ömer, diğeri ise Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetler merfû olup diğer kitap-lardaki akranlarını teyit eder niteliktedir. İlk hadis Mâlik’in İbn Dî-nâr’dan bir rivâyetidir; nitekim bu rivâyet Buhârî’nin Sahîh’indeki rivâyet ile birebir aynıdır.3 İkinci hadis ise Mâlik’in Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Bu rivâyet içerik olarak diğer hadislerle benzer olsa da şekil olarak oldukça farklıdır:4

'&: 'G��A �"� �� א! �� '& ��5 �א��א '& א�כ ��א :�א� �FאF6 �� א א�9B כא& ^& ['�8"א כ;� �-� כא�� Gz �א� ^:א : �א��67 ��5 א! �4� א! *��

�-� כא��א �5 �א� U�4 &^6 7� 5 �א� כ"א .כ�� -� H9 �אBא�כ;� �5 �א� א��.

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 142 (6280). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2264 (5753). 3 el-Buhârî, el-Edebu’l-Müfred, 157 (439). 4 el-Buhârî, el-Edebu’l-Müfred, 157 (440).


129

8. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde rivâyetimize iki kez yer vermektedir. Bunlar Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer ve Nâfi‘ → İbn Ömer tarî-kiyledir. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle mutabakat halindedir. İlk hadis ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir.1 İkinci hadis ise İbn Dînâr’dan gelen bir rivâyettir. Şu‘be’nin İbn Dînâr’dan yap-tığı aktarımlarda olduğu gibi bu rivâyette de hadisin sonunda bir açıklama cümlesi mevcuttur:2

� 6��א�<. �� <. �"�" � א��<.6 �� #�.' �� 6 �� 6 �� , � �א� �(�;� �� ^�"א��2 �� ("��א�<. �� א :.>��G' 2^�"א�� ;�)� ��

'."א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :.-�� "� א�� "� '�F� 5.�א* �� א! ��y� 5 �א� א�GR: א. ��-� �כא H8"א �3א �א�א� כ"א כא& ^& ['� I^6 P�)* 5��.


Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîki mevcuttur. Fudayl İbn Ğazvân’dan Cerîr’in yaptığı bu rivâyet, yukarıdaki Fudayl hadislerinden lafzen biraz farklıdır:3

'�� L"א& ��א��Q� 2 �� (�.� ��א�q�� W?6א& �� "� א�� א כא& �n& � ��"א *() 'כ;� ��7 *(2 '."א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א�: �א�

.א�כא�� 8� כא& I^6 כא��א 10. Sünenü’t-Tirmizî

3 nolu rivâyete et-Tirmizî (ö. 279) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyladır. Mâ-lik’in İbn Dînâr’dan aktardığı bu rivâyet merfû olup diğer kitaplar-daki Mâlik rivâyetleriyle neredeyse aynıdır:4

��א�� 5 א! ��4 א�� : �"� א�� F.�א* �� א! �� א�כ �� -� כא�� GR�5 �א� *(2 '."א :�א� 7��6 H8"א �5 �א�'.

1 Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60). Bu hadis için bölüm girişindeki rivâyete bakınız. 2 Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60). 3 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 633 (4687). 4 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 22 (2637).


130

C. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri

Abdullâh İbn Ömer

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer

Bükeyr İbn Abdillah Rakaba İbn Maskala

Eyyûb es-Sehtiyânî Fudayl İbn Ğazvân

Ubeydullâh İbn Ömer Mâlik İbn Enes

Sahr İbn Cüveyriye Siyâh Vâlidu Abdilazîz 1. Hocası

Şekilde görüldüğü gibi bu rivâyeti Nâfi‘, efendisi Abdullâh İbn Ömer’den duymuştur. Nâfi‘ bu rivâyeti elde etmek için Abdullâh İbn Ömer’i bulmuş değildir. Azatlı kölesi olması dolayısıyla çoğun-lukla efendisinin yanında bulunmaktadır. Bu vesile onun İbn Ömer’den pek çok hadisi elde etmesine imkân vermiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ duyan, hocası ise paylaşan râvi konumunda kabul edilecektir.

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran sekiz öğrencisi vardır. Bunları kısa-ca görelim:

a. Bükeyr İbn Abdillah İbn el-Eşecc (ö. 120)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sebtün, İmâmün.1


Bükeyr İbn Abdillah Medineli âzatlı bir köle olup beşinci taba-kadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Daha



131

sonra Mısır’a yerleşmiştir. Ya‘kûb İbn Abdillâh’ın kardeşi, Mahre-me İbn Bükeyr’in ise babasıdır. İmâm Mâlik’in Bükeyr’i andıkça onun için âlimlerden biriydi, dediği rivâyet edilir. Ma‘n İbn Îsâ (ö. 198) şöyle demiştir: Kimsenin Bükeyr İbn Abdillah’ı hadis konusun-da övmesine yahut yüceltmesine gerek yoktur. Ahmed İbn Hanbel ve Yahyâ İbn Ma‘în onun için sikatün değerlendirmesinde bulunmuş-lardır. İbnu’l-Medînî’nin şöyle dediği aktarılır: tâbiîn büyüklerinden sonra Medine’de, İbn Şihab, Yahyâ İbn Sa‘îd el-Ensârî ve Bükeyr İbn Abdillah’tan daha âlim kimse kalmamıştır. el-‘İclî ise onun hak-kında şöyle der: Medinelidir, sikadır. Erken dönemde Mısır’a gidip oraya yerleşmiştir; dolayısıyla Mâlik ondan bir şey duymamıştır.

el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 57 hocasını ve 20 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 120 yılında ya da daha sonra vefat etmiştir.1

Bükeyr İbn Abdillah ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Bükeyr İbn Abdillah toplayan bir râvidir. 3 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Bükeyr İbn Abdillah ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

b. Rakaba İbn Maskala (ö. 129)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün me’mûnun ve kâne yemzahu.4

Rakaba İbn Maskala Kûfeli olup altıncı tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Ahmet İbn Hanbel ve Yahyâ İbn Ma‘în gibi münekkitler kendisini sika olarak değerlen-dirmişlerdir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 15 hocasını ve 15 öğren-cisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır. Şakacı bir kişi-

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IV, 242 (765); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 431 (908). 2 Rivâyetin Bükeyr İbn Abdillah tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû Avâne, el-

Müsned, I, 32 (53); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, I, 41 (111); II, 56 (1236); IIX, 312 (8732); İbn Mende, el-Fevâid, 23 (5); Temâm er-Râzî, el-Fevâid, I, 23 (5).



132

liği olan Rakaba aynı zamanda Süleymân et-Teymî ile yakın arka-daştır; 129 yılında vefat etmiştir.1

Rakaba İbn Maskala ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Rakaba İbn Maskala toplayan bir râvidir. 3 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Rakaba İbn Maskala ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

c. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)


d. Fudayl İbn Ğazvân (ö. 140)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Fudayl İbn Ğazvân toplayan bir râvidir. 3 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb es-Sehtiyânî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

e. ‘Ubeydullâh İbn Ömer


1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IX, 219 (1923); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 247

(541). 2 Rivâyetin Rakaba İbn Maskala tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Asâkir, Tebyînu

Kezibi’l-Müfterî, s.402. 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Eyyûb es-Sehtiyânî maddesine bkz. 4 Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Humeydî, el-

Müsned, II, 306 (698); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 31 (48, 49); İbn Mende, el-Îmân, II, 641 (596).

5 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Fudayl İbn Ğazvân maddesine bkz. 6 Rivâyetin Fudayl İbn Ğazvân tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, II, 23 (4745); 60 (5260); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 633 (4687); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 31 (50, 51); İbn Mende, el-Îmân, II, 641 (597).

7 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 8 Rivâyetin Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, II, 142 (6280); Müslim, es-Sahîh, I, 79 (60); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 31


133

f. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


g. Sahr İbn Cüveyriye


İbn Hacer’e göre rütbesi: _____.4

Sahr İbn Cüveyriye Basralı olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Ahmet İbn Hanbel onu şeyhun sikatün sikatün rütbesiyle anmıştır. Yahyâ İbn Ma‘în ise sâlihun şeklinde değerlendirmiş ve şöyle demiştir: Hadisi terk edilen biri değildir. Hakkında söylentiler çıkmasının nedeni bir dönem kitabını kaybetmesinden kaynaklanmaktadır. Muhammed İbn Sa‘d onun Temîm oğullarının azatlı kölesi olduğunu ve hadis rivâ-yeti bakımından sikatün sebtün olduğunu haber verir. Ebû Zür‘a ve Ebû Hâtim kendisi için lâ be’se bihi demişlerdir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 7 hocasını ve 37 öğrencisini isim isim saymakta-dır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir.5

Sahr İbn Cüveyriye ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere Sahr İbn Cüveyriye toplayan bir râvidir. 3 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Sahr İbn Cüveyriye ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

(47); İbn Mende, el-Îmân, II, 600 (520); el-Beyhakî, Şu‘abu’l-’Îmân, I, 90 (81); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IX, 63 (4647).

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 2 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-Edebu’l-

Müfred, 157 (440); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 14. 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 500 (2375). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 274 (2904). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 116 (2854); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 360

(717). 6 Rivâyetin Sahr İbn Cüveyriye tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tayâlisî,

Müsnedü’t-Tayâlisî, 252 (1842); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 105 (5824).


134

h. Siyâh Vâlidu Abdilazîz

Şia âlimlerinin ileri gelenlerinden Abdülazîz İbn Siyâh’ın baba-sıdır. ez-Zehebî, el-Mizzî ve İbn Hacer kitaplarında bu râvinin bi-yografisine yer vermemişlerdir. Kendisinden sadece oğlu rivâyette bulunmuştur.1

Siyâh Vâlidu Abdilazîz’in toplayan bir râvi sayılabilmesi için ne yazık ki elde yeterince bilgi mevcut değildir. Bu sebeple onu duyan râvi addetmek bir zorunluluktur. 3 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şe-kilde aldığına hükmolunur. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Siyâh ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.2

D. Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

3 nolu rivâyette Nâfi‘in bir paylaşması ve yedi dağıtması mev-cuttur.


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden

1 Ebû Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, IV, 323 (1414). 2 Rivâyetin Siyâh Vâlidu Abdilazîz tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî, el-

Mu‘cemu’l-Evsat, II, 368 (2251). 3 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.


duyma

dağıtma

paylaşmaNâfi'


135

aktaran bu sekiz öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.



Bükeyr İbn Abdillah’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Rakaba İbn Maskala’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Fudayl İbn Ğazvân’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;






Sahr İbn Cüveyriye’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Siyâh Vâlidu Abdilazîz’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/256 = 0,00390 (% 0,39)


136



değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan bir ak-ranı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından ωx = 3 / 4= % 75 nispetinde bir isâbet yüzdesi elde etmiştir.

2) Nâfi‘in bu rivâyetteki akranı, ricâl kitaplarında biyografisi bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrenci-leri ve yaşadığı muhit belli olan bir şahsiyettir.


4) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır. Ancak kimi rivâyetlerde hadisin sonunda görülen açıklamanın müdrec olma ihtima-li vardır. Zira tarîklerin çoğunda bu ziyâdeye rastlanma-maktadır.

5) 3 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini düşünmek ve bu rivâyetteki bir akranın, Nâfi‘e destek olmak üzere orga-nize olduğunu öngörmek olasılık olarak zordur. (% 25)

6) 3 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki sekiz öğrencinin bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,39)


ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan altı nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğu-nu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığın-da ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Diğer yandan, 3 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.



137

7) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran sekiz öğrencisi vardır. Biri hariç bunlar, ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkla-rı coğrafya belli olan gerçek şahsiyetlerdir. Diğer akranın da ricâl kitaplarında biyografisi bulunmakla birlikte hak-kında yeterince bilgi mevcut değildir.

8) Nâfi‘, 3 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde ise bir paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir.

9) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 3 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli binde dört nispetindedir.

IV. DÖRT NOLU RİVÂYET

�� 8\ �� # �"< 6 �� L"א�� Iא :�א�� '�� כ� '�� 6��א [.>��Q� א�� ' א�� "� א�� א�� א! �� כ�73 ��"�� 6א�� '�א �� 6��א �7��6 ��5 א! �4�<. �� :�א� ��5 6א��;} .>�

M'�� "2 � :�א� 7��6 ��5 א! �4� א�� '& ��"� א�� א�� א�כ �� 1. �א ��b א��)i ��א



� � ��

� � ��

� � �� Nâfi � Abdullâh İbn Dînâr� Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı tespit edebildiğimiz kadarıyla sadece Abdullâh İbn Dînâr des-teklemektedir. Her iki rivâyet de benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı ge-rektirecek bir aykırılık içermemektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki akta-rım iki meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Müslim’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Müslim, es-Sahîh, I, 98 (98). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes,

el-Muvatta, III, 320 (865); et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 251 (1828); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, X, 160 (18680); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 555 (28927); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4467); 16 (4649); 53 (5149); 142 (6277); 150 (6381); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2520 (6480); 2591 (6659); Müslim, es-Sahîh, I, 98 (98); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 39, (63); İbn Mâce, es-Sünen, II, 860 (2576); el-Mervezî, el-Fiten, I, 167 (433); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 311 (3563); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X, 196 (5827); Ebû Avâne, el-Müsned, I, 61 (160); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, X, 450 (4590); İbn Mende, el-Îmân, II, 613 (543, 544); 614 (545); es-Saydâvî, Mu’cemu’ş-Şuyûh, 206 (162); Temâm er-Râzî, el-Fevâid, I, 310 (775); II, 144 (1376); ed-Dânî, es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten, I, 313 (86, 87); el-Cürcânî, Târîhu Cürcân, 136 (145); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, VII, 235 (3727); ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, X, 687; XIV, 137; ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, II, 490 (504).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Dört Nolu Rivâyet

139







layısıyla, %75 ’lik bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı Abdullâh İbn Dînâr1 (ö. 127) B. Temel Kaynaklarda Dört Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

4 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmek-tedir. Hadis merfû olup Müslim’deki rivâyet ile hem manen hem de lafzen birebir örtüşmektedir:2

Rivâyetin Abdullah İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Balbân, el-

İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, X, 450 (4590) ; İbn Mende, el-Îmân, II, 614 (545).

4 nolu rivâyetin tarîklerini araştırırken benzer bir hadisi İyâs İbn Seleme’nin de baba-sından, o da Hz. Peygamber (s.a.v)’den rivâyet ettiğini fark ettik. Dikkat çekici olan şey, İbn Seleme’nin rivâyetinde (2") yerine (2�), (i(א��) yerine de (d�א��) kelimelerinin kullanılmış olması ve bu lafız farklılıklarının kuşaktan kuşağa râvilerce özenle korunup İbni Ömer hadisiyle karıştırılmamış olmasıdır. bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 556 (28930); İbn Hanbel, el-Müsned, IV, 46 (16547); 54 (16589); Müslim, es-Sahîh, I, 98 (99).

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Dînâr maddesine bkz. 2 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, III, 320 (865).


140

�א��G' א � א�כ��G' �� : �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� א�� א . �א ��b א��)i ��א "2


Ebû Dâvûd et-Tayâlisî’ye (ö. 204) ait bu eserde 4 nolu rivâyete sadece bir kez yer verilmektedir. ‘Ubeydullâh İbn Ömer’in Nâfi‘den yaptığı bu merfû rivâyet, gerek muhteva gerekse lafız bakımından önceki rivâyetlerle aynıdır:1

א! �4� א! *�� &' ��"� ��א �� א�� 9א��"� ��א :�א� �FאF6 '�� א� . �א ��b א��)i ��א "2 �: �א� 7��6 ��5 א! �4

3. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 4 nolu rivâyetin tek bir tarîkine yer vermiştir: Nâfi‘ → İbn Ömer. Eyyûb’un Nâfi‘den yaptığı bu hadis de önceki rivâyetlerle her bakımdan aynıdır:2

�א��G' �� Uא��\א� �� "� � �� #�.'� �� א! �4� א�� '& ��"� ��א �� א . �א ��b א��)i ��א "2 � :�א� 7��6 ��5


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde 4 nolu rivâyetin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bu hadiste, yukarıdaki ‘Ubeydullâh rivâyetlerin-den farklı olarak 2" kelimesi yerine ��* kelimesi geçmektedir:3

�א� :�א� ��"� ��א �� א�� א! �� '�א '�� א :�א� ��כ� '�� א . �א ��b א��)i ��א *�� :7��6 ��5 א! �4� א! *��

5. el-Müsned

4 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde toplam 5 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerin tümü Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetlerin hepsi merfû olup hem manen hem de laf-

1 et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, 251 (1828). 2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, X, 160 (18680). 3 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 555 (28927). Bu farklılığın

‘Ubeydullâh’tan sonraki râvilerden kaynaklanmış olabileceğini düşünmek daha isa-betli olur.


141

zen yukarıdakilerle aynıdır. İlk hadis Mu‘temir İbn Süleymân’ın (ö. 187) ‘Ubeydullâh’tan aktardığı bir rivâyettir:1

�א� :�א� ��"� ��א �� א�� א! �� "� ��א ��'� �� א! �� א . �א ��b א��)i ��א "2 �: 7��6 ��5 א! �4� א! *��

İkinci hadis Yahyâ İbn Sa‘îd’in ‘Ubeydullâh’tan yaptığı bir rivâ-yettir:2

�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א��G' �� "� ��א �� א . �א ��b א��)i ��א "2 �: �א� 7��6 ��5 א! �4� א��

Üçüncü hadis hem ‘Ubeydullâh’ın hem de Mâlik’in Nâfi‘den yaptıkları bir rivâyettir:3

�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א��G' �� א! �� א ��א �� א�� א�כ �� א��"� �6�� [7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� . �א ��b א��)i ��א "2 �: �א� 7��6 ��5 א! �4� ��א� �� "�

İbn Nümeyr ve Muhammed İbn ‘Ubeyd’in ‘Ubeydullâh’tan ak-tardıkları dördüncü rivâyette de hadisin metni aynıdır:4

�"�� א ��א �'�� א! �� א �"< 6 �� Iא :�א�� א! �� א� . �א ��b א��)i ��א "2 �: �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� &' �"� ��א ��

Beşinci hadis Eyyûb’un Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir:5

�"� ��א �� א�� '.�# �� "� ��א �א��\אU �� א �'�� א! �� א . �א ��b א��)i ��א "2 �: 7��6 ��5 א! ��4 א! *�� א� :�א�


Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize iki kez yer vermiştir. Her iki rivâyet de Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından aynıdır. İlk hadis Cüveyriye’nin Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir:6

��א �^�"א��2 �� א.�.�)� �� : ��5 א! *�O �"� �� א! �� א

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4467). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 16 (4649). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 53 (5149). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 142 (6277). 5 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 150 (6381). 6 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2520 (6480).


142

. �א ��b א��)i ��א "2 � :�א� 7��6 ��5 א! �4� א��

İkinci hadis Mâlik’in Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir:1

�א �.��d �� א! �� א��G' א�כ � �� : ��3"א א! *�O �"� �� א! �� א . �א ��b א��)i ��א "2 � :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&

7. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyete sadece bir kez yer ver-mektedir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Rivâyet merfû olup benzerleriyle mutabakat halindedir.2 8. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer

et-Tarsûsî (ö. 273) bu eserinde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup diğer kitaplardaki akranlarıyla aynıdır:3

: ��א '"� �� .��b ��6�7 �� # �א�I��א '�� ' �� א '.�# �� <.�� "2 ��א : �א� ��5 7��6 �4� א! �� *�� א!� �� א�� "�� א

��b �א i(א��. 9. Sünenü İbni Mâce

4 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup diğer kitaplardaki akranlarıyla aynıdır:4

� '�� . �� .�� ' YF��d �� א��אF �� א � �� א! �� א�� 9��QRא :�א� א�� ' *�� א�: �א� �"� א�� א�� א! �� '�א

. �א ��b א��)i ��א "2 � :��7 6 ��5 א! �4� א!10. es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten

4 nolu rivâyete el-Mervezî (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup diğer kitaplardaki akranlarıyla aynıdır. Ancak hadisin Ebû Mu‘âviye tarîkinde 2" kelimesi yerine 2� kelimesinin kullanıldığı belirtilmektedir:5

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2591 (6659). 2 Müslim, es-Sahîh, I, 98 (98). Rivâyeti görmek için bölüm girişindeki hadise bakınız. 3 et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 39, (63). 4 İbn Mâce, es-Sünen, II, 860 (2576). 5 el-Mervezî, el-Fiten, I, 167 (433).


143

� �"� א�� א�� א! �� א6. 6'�� א�L-;� א��8א# �� אO* !א . �א ��b א��)i ��א "2 � :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ��3"א

. �א ��i(�� bא ��א �2 � : �א6. '�� 6א�


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimizin Nâfi‘ → İbn Ömer, tarîkine bir kez yer vermiştir. Rivâyet merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından aynıdır:1

�א��G' �"' �� 6�"� �� iא :�א� א��/�� :�א� �e86 ��א '��G' א�כ ��א! �6 �� "� �א��א '& .?.� �� 6.��b \.� �� 6'�א 78��G'� �� !'& :�"� �� א ��א�� . �א ��b א��)i ��א "2 �: �א� 7��6 ��5 א! �4

C. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri




Yahyâ İbn Ebî Kesîr


Üsâme İbn Zeyd el-Leysî

Yûnus İbn Yezîd

Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs


Mâlik İbn Enes

Muhammed İbn

Abdirrahmân İbn Ğanac

1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100). Bu rivâyetlere bakarak, kısa metin-

lerden oluşan hadislerin manen olduğu kadar lafzen de korunabildiğini düşünmek mümkündür. Lafzî farklılıkların uzun rivâyetlerde daha yoğun olması pek tabiîdir.


144

1. Hocası


2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran dokuz öğrencisi vardır. Bunları kı-saca görelim:

a. Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131)


b. Yahyâ İbn Ebî Kesîr (ö. 132)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâmü, Ahadü’l-a‘lâmi, kân mi-ne’l-‘ubbâdi el-‘ulemâ’i el-esbâtı.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, lâkinnehu yudellisu ve yursilu.4

Yahyâ İbn Ebî Kesîr Yemâmeli olup beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Eyyûb es-Sehtiyânî’nin şöyle dediği aktarılır: Yeryüzünde Yahyâ İbn Ebî Kesîr gibisi kalma-dı artık. Eyyûb’un bir defasında da şöyle dediği haber verilir: Medi-ne halkının hadislerini ez-Zührî’den sonra Yahyâ İbn Ebî Kesîr’den daha iyi bilen yoktur. Şu‘be, Yahyâ’yı ez-Zührî’ye tercih ettiğini söylemiştir. Ahmed İbn Hanbel ise şöyle der: Yahyâ İbn Ebî Kesîr insanların en sağlamlarındandır. ez-Zührî ile denk sayılırdı. Şâyet ez-Zührî ile ihtilâf ederlerse söz Yahyâ İbn Ebî Kesîr’indir. Ebû Hâ-tim onun Enes İbn Mâlik’i mescitte namaz kılarken gördüğünü an-

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Eyyûb es-Sehtiyânî maddesine bkz. 2 Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-

San‘ânî, el-Musannef, X, 160 (18680); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 150 (6381). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 373 (6235). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 596 (7632).


145

cak kendisinden hadis işitmediğini belirtir. Şu‘be onun hakkında şöyle der: Yahyâ İbn Ebî Kesîr Medine’de on yıl ikamet etmiştir. Bu ikametinde ilim talebi dışında bir neden yoktur. Münekkitlerin onu sika olarak rütbelendiren ifadeleri çoktur. Ancak ne var ki onun, duyduğu hadisleri çabucak sahiplenip tedlis yaparak kendi hadisi gibi rivâyet ettiğine dair pek çok iddia vardır. İbn Hibbân onun sa-hâbeden yaptığı her rivâyetinde tedlise başvurduğunu söyler. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 54 hocasını ve 32 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 132 yılında vefat etmiştir.1

Yahyâ İbn Ebî Kesîr ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yahyâ İbn Ebî Kesîr ise toplayan râvi ko-numunda kabul edilecektir.2

c. ‘Ubeydullâh İbn Ömer


d. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun yehimu.6

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXI, 504 (6907); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 235

(440). 2 Rivâyetin Yahyâ İbn Ebî Kesîr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tarsûsî, Müsned

Abdillâh İbn Ömer, 39, (63); el-Cürcânî, Târîhu Cürcân, 136 (145). 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tayâlisî,

Müsnedü’t-Tayâlisî, 251 (1828); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 555 (28927); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 3 (4467); 16 (4649); 53 (5149); 142 (6277); Müslim, es-Sahîh, I, 98 (98); İbn Mâce, es-Sünen, II, 860 (2576); el-Mervezî, el-Fiten, I, 167 (433); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 61 (160); İbn Mende, el-Îmân, II, 613 (543); ed-Dânî, es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten, I, 313 (87).



146

Üsâme İbn Zeyd Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Yahyâ İbn Sa‘îd’in onun hadislerini rivâyet etmeyi sonradan terk ettiği haber verilmiştir. İbn Hanbel onun için leyse bişey’in değerlendirmesinde bulunur. Başka bir rivâyette, oğlu İbn Hanbel’e: Ben Üsâme’nin hadislerini fena bulmuyorum, dediğinde babasının kendisine: Dik-katlice incelersen onun hadislerinde sıkıntılar olduğunu fark eder-sin, dediği geçer. Yahyâ İbn Ma‘în onun için bir rivâyette sikatün sâlihun, derken başka bir rivâyette ise leyse bihi be’sun değerlen-dirmesinde bulunmuştur. Ebû Hâtim ise hadisinin yazılabileceğini ancak delil olarak kullanılamayacağını öngörmüştür. İbnu’l Medîni kendisini Nâfi‘in öğrencileri arasında beşinci tabakada sayar. el-İclî Üsâme için sikatün rütbesini uygun görmüştür. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 48 hocasını ve 37 öğrencisini isim isim saymakta-dır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî (ta‘lîken) ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 153 yılında vefat etmiştir.1

Üsâme İbn Zeyd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Üsâme İbn Zeyd ise toplayan râvi konumun-da kabul edilecektir.2

e. Yûnus İbn Yezîd (ö. 159)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-esbât.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikâtün illâ enne fî rivâyetihi ‘an ez-Zührî vehmen kalîlen ve fî ğayri ez-Zührî hata’en.4

Yûnus İbn Yezîd Eyle halkından olup yedinci tabakadan bir ha-dis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Ebû Alî İbn Yezîd’in kardeşi, Anbese İbn Hâlid’in (ö. 198) ise amcasıdır. el-Mizzî onun ez-Zührî’ye on iki ya da on dört sene eşlik ettiğini haber verir. İbnu’l Mübârek onun için kitâbuhu sahîhun değerlendirme-sinde bulunmuştur. Yine İbnü’l Mübârek’in şöyle dediği rivâyet

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II, 347 (317); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 183 (392). 2 Rivâyetin Üsâme İbn Zeyd el-Leysî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî, es-

Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 311 (3563). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 404 (6480). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 614 (7919).


147

edilir: ez-Zührî’den rivâyet etmede Ma‘mer’den daha iyisini görme-dim; ancak ne var ki müsnetler konusunda Yûnus daha sağlamdır. Ahmed İbn Hanbel onun ez-Zührî’den yaptığı rivâyetlerde çeşitli sıkıntılar olduğunu bildirmiştir. Yahyâ İbn Ma‘în, ez-Zührî’nin en sağlam öğrencileri arasında Yûnus İbn Yezîd’i üçüncü sırada say-mıştır. İbnu’l-Medîni’nin benzer bir sıralamasında ise, Yûnus İbn Yezîd kitabı sayesinde beşinci sırada yer almıştır. Ahmed İbn Sâlih el-Mısrî şöyle der: Biz ez-Zührî konusunda Yûnus’a hiç kimseyi ön-celemeyiz. ez-Zührî Eyle’ye geldiğinde Yûnus’un evinde kalırdı. Medine’ye gittiğinde de yine ona Yûnus eşlik ederdi. el-İclî ve en-Nesâî kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 11 hocasını ve 40 öğrencisini isim isim saymakta-dır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 159 yılında vefat etmiştir.1

Yûnus İbn Yezîd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yûnus İbn Yezîd ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.2

f. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Da‘îfun, ‘Âbidun.4

Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs Medineli olup yedinci tabakadan bir muhaddistir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. ‘Ubeydullâh İbn Ömer’in kardeşidir. Ahmed İbn Hanbel kendisi için sâlihun lâ be’se bihi değerlendirmesinde bulunmuş, bir başka rivâ-yette ise kardeşi ‘Ubeydullâh kadar iyi olmadığının, zaman zaman senetlere ilâvelerde bulunup farklı düştüğünün altını çizmiştir. Yah-yâ İbn Ma‘în ise onu suveylihun ifadesiyle tarif etmiştir. Bir başka rivâyette ise ondan hadis alınmasında bir sakınca görmediğini be-

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXII, 551 (7188); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 395

(770). 2 Rivâyetin Yûnus İbn Yezîd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî, es-Sünenü’l-

Müctebâ, VII, 117 (4100); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 311 (3563). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 576 (2870). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 314 (3489).


148

lirtmiştir. Benzer tenkitler İbn Adiy, el-‘İclî ve Ebû Hâtim er-Râzî tarafından da yapılmıştır. İbnu’l Medîni ise onu zayıf saymıştır. Ay-nı şekilde en-Nesâî de Abdullâh İbn Ömer hakkında da‘îfu’l-hadis değerlendirmesinde bulunur. İbn Ammâr el-Mavsılî ise onun hak-kında şöyle der: Yahyâ İbn Sa‘îd’den başka kimse onun rivâyetlerini terk etmedi. Bazıları da onun, kardeşi ‘Ubeydullâh’ın kitaplarını ele geçirip oradan rivâyetlerde bulunduğunu iddia ettiler. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 20 hocasını ve 40 öğrencisini isim isim saymakta-dır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek ço-ğunda yer alır; 171 yılında vefat etmiştir.1

Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis al-ması öğrenciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

g. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Cüveyriye İbn Esmâ’ toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Cüveyriye İbn Esmâ’ ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4


Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Mâlik İbn Enes yedinci taba-kadan toplayan bir râvidir. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XV, 327 (3440); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 285

(564). 2 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî,

es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 311 (3563). 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Cüveyriye İbn Esmâ’ maddesine bkz. 4 Rivâyetin Cüveyriye İbn Esmâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-

Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2520 (6480); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X, 196 (5827); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, VII, 235 (3727); ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, X, 687; ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, II, 490.

5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz.


149

elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mâlik İbn Enes ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

i. Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac


İbn Hacer’e göre rütbesi: Makbûlun.3

Muhammed İbn Abdirrahmân Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel kendisi için şeyhun mukaribu’l-hadis değerlendirmesin-de bulunmuştur. Ebû Hâtim ise şöyle der: Sâlihu’l-hadis’tir; el-Leys İbn Sa‘d dışında kendisinden rivâyette bulunan yoktur. el-Leys’in kendisinden 60 hadis rivâyet ettiği kayıtlarda geçer. İbn Hibbân onun Nâfi‘den sağlam bir nüshayı rivâyet ettiği kaydını düşer. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 1 hocasını ve 1 öğrencisini anmaktadır. Başta Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek ço-ğunda yer alır; ölüm tarihi hakkında bir bilgi yoktur.4

Muhammed İbn Abdirrahmân’ın toplayan bir râvi sayılabilmesi için ne yazık ki elde yeterince bilgi mevcut değildir. Zira hocası Nâfi‘ dışında herhangi bir hocadan hadis rivâyet ettiği bilinmemek-tedir. Bu sebeple onu duyan râvi addetmek bir zorunluluktur. 4 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde aldığına hükmolunur. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Muhammed İbn Abdirrahmân ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.5

1 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-

Muvatta, III, 320 (865); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, VI, 2591 (6659); Müslim, es-Sahîh, I, 98 (98); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, II, 311 (3563); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IX, 85 (3770); İbn Mende, el-Îmân, II, 613 (544); 614 (545); es-Saydâvî, Mu’cemu’ş-Şuyûh, 206 (162); Temâm er-Râzî, el-Fevâid, II, 144 (1376); ed-Dânî, es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten, I, 313 (86); ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, XIV, 137.

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 193 (4998). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 492 (6079). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXV, 618 (5404); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 267

(501). 5 Rivâyetin Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac tarîkiyle gelen türevi için bkz.

Temâm er-Râzî, el-Fevâid, I, 310 (775).


150

D. Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

4 nolu rivâyette Nâfi‘in bir paylaşması ve sekiz dağıtması mev-cuttur.


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu dokuz öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.

Yukarıda her birinin biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu şeylere rağmen, bunların tü-münü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim. Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi kabul edelim.


Eyyûb es-Sehtiyânî’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Yahyâ İbn Ebî Kesîr’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;



duyma dağıtma

paylaşma

Nâfi'


151




Üsâme İbn Zeyd el-Leysî’nin de yanlış aktarımda bulunmuş ol-ması gerekir;


Yûnus İbn Yezîd’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Cüveyriye İbn Esmâ’’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac’ın da yanlış aktarım-da bulunmuş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/512 = 0,00195 (%0,195)



ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan dokuz nispetinde tarihî bir şahsiyet oldu-ğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındı-ğında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Diğer yandan, 4 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.


152





4) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını ve ifade kalıbını sonraki kaynaklarda da genel olarak aynen korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır. Rivâ-yetin tarîkler arasında lafzî olarak da çoğunlukla korunmuş olmasında hadisin kısa olması etkili olmuş olabilir.2

5) 4 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini düşünmek ve bu rivâyetteki bir akranın, Nâfi‘e destek olmak üzere orga-nize olduğunu öngörmek olasılık olarak zordur. (% 25)

6) 4 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki dokuz öğrencinin bir yalanı Nâfi‘e is-nat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,195)

7) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran dokuz öğrencisi vardır. Bun-lar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili di-liminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğ-rafya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

8) Nâfi‘, 4 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise bir paylaşması ve sekiz dağıtması tespit edilmiştir.

1 Bu hesaplamalar ilgili râvileri meçhul addederek neticelendirildiğinden belli bir

hatayı içinde barındırmaktadır. Tüm râvilerin güvenirlik katsayıları hesaplandığında daha az hatalı bir sonucu elde etmek mümkün olacaktır.

2 Nitekim uzun hadislerde tarîkler arası metin farklılıkları daha yoğun müşâhade edil-mektedir.


153

9) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 4 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli binde iki nispetindedir.

V. BEŞ NOLU RİVÂYET

א�q>אכ �� ;�א& �� '"� '�� א :�אI ��=א* �� >"� 6 �� h ��א 86� 7��6 ��5 א! �4� א�� 7 *() '&: �"� א�� א�� L"א& ��

��. 7�� F�. 5��.1 Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2


Nâfi‘

1 Bu hadis Tirmizî’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 150

(90). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe,

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 247 (25736); Müslim, es-Sahîh, I, 281 (370); İbn Mâce, es-Sünen, I, 127 (353); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 51 (16); 142 (330); 143 (331); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 150 (90); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 35 (37); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 22 (38); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 40 (73); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 183 (572, 573); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 49 (540); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 85 (512, 513); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 145 (1316); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, IIX, 6 (7784); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VI, 134 (1637); el-Cassâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, III, 331; ed-Dârekutnî, es-Sünen, I, 177 (7, 8); el-Cürcânî, Târîhu Cürcân, 149 (170); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 99 (486); 206 (937, 938, 939, 940); 215 (973); es-Sünenü’s-Suğrâ, 168 (230); ez-Zeyla‘î, Tahrîcu’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 339. Ebû Bekr İbn Ömer İbn Abdirrahmân’ın Nâfi‘den aktardığı ve Hz. Peygamber’in (s.a.v), bevl ettiği bir esnada kendisine selâm veren bir adamın selâmını aldığı, ancak bir daha böyle bir durumda kendisine selâm vermemesi konusunda ona uyarıda bu-lunduğu rivâyetindeki hadisenin, yeterli karine bulunmayışı nedeniyle 5 nolu rivâyet-te bildirilen vakıadan farklı bir olay olduğu kanaatine vardık. Zira bevl etmek sık sık tekrarlanan bir ameliyedir; farklı zamanlarda ve farklı mekânlarda benzeri sahnelerin tekrarlanmış olma ihtimali vardır. Mamafih her iki olayın da aslında aynı vakıa oldu-ğuna hükmetmemiz için rivâyetlerde bizi cebreden ne bir şahıs, ne bir zaman ne de bir mekân tahdidi bulunmaktadır. Sözgelimi, rivâyetlerde şöyle müşterek bir bağlam söz konusu olsaydı ‘Fetih günü Hz. Peygamber (s.a.v) bevl ederken Ebû Zerr ona se-lam verdi…’ o takdirde her iki rivâyeti de aynı vakıaya delâlet eden haberler saymak bir zorunluluk olurdu. bkz. eş-Şâfi‘î, el-‘Ümm, I, 51; el-Müsned, I, 11 (30); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, III, 139 (1165).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Beş Nolu Rivâyet

155

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir:

Şekil–2

Şekil–2 de görüldüğü üzere, Nâfi‘in yaptığı bu nakil yoluyla ulaştırdığı haberin doğruluğu ile ilgili olarak 16 ihtimal vardır. Bun-lardan 9 tanesi doğru, 7 tanesi yanlıştır. Dolayısıyla bu naklin doğru olma ihtimali:

ω = Toplam doğru haber ihtimali sayısı / Toplam ihtimal sayısı = δ / ε

ω = δ / ε = 9 / 16= % 56 Nâfi‘ bu aktarımından, kendisini destekleyen bir akranının bu-

lunmayışı dolayısıyla, orta derecede (% 50) bir isâbet yüzdesi elde etmektedir.1

A. Temel Kaynaklarda Beş Nolu Rivâyet 1. el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr

5 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Rivâyet merfû olup hadisin temel unsur-larını muhtevîdir. Tirmizî’deki rivâyete ilâveten bu hadiste adamın

1 η nâkilin doğru aktarımda bulunma eğilimini gösterir. Dolayısıyla F2t nin etkisi η

açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır.

Tanık

1/8

1/8

1/4

1/4

F1 ⇒ sonuç: yanlış

F2a ⇒ sonuç: yanlış

1/2

1/2

Tanık değil

T ⇒ sonuç: doğru

1/16

1/16 F2b

F2f ⇒ sonuç: yanlış

F2t ⇒ sonuç: doğru

F2


156

uğrayışı � ifadesi ile dile getirilmiştir. Oradaki hadisi Süfyân’dan Ebû Ahmed rivâyet ederken burada ‘Amr İbn Sa‘d rivâyet etmekte-dir:1

�א �� L"א& �� א�q>אכ �� ;�א& �� "� ��א�� :�א� ��"� ��א �� 2)* ��7 .�� 86� 7��6 ��5 א! �4� א�� 7 ��5�� F�. 5��.

2. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyete bir kez yer vermektedir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Rivâyet merfû olup benzerle-riyle mutabakat halindedir. Bu hadiste de adamın uğrayışı zikredil-mektedir. Müslim’deki bu hadisi Süfyân’dan, İbn Nümeyr aktar-maktadır:2

��L"א& �� א�q>אכ �� ;�א& ��א �'�� א ��"�� א! �� >"� ��א�� 7 .�� 7��6 ��5 א! �4� א! 6*�� *() '& :�"� א�� א 7�� F�. 5��.


5 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup diğer kitaplardaki akranlarını teyit eder niteliktedir. Hadisi Süfyân’dan aktaran Ebû Dâvûd el-Hafrî’dir; rivâyette adamın uğra-yışı açıkça belirtilmiştir:3

�� FFא6 '�� א :�אI �א��-)�� א��9 '�� 6א�>�� א! �� א�4� א�� *(2 � :�א�� "� א�� א�� L"א& �� א�q>אכ �� ;�א&

��7 �.�� 86� 7��6 ��5 א! 7 ��5�� F�. 5��. 4. Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimize üç kez yer ve-rilmiştir. Rivâyetlerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Hadisler merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. İlk hadis Ömer İbn Sa‘d’ın Süfyân’dan yaptığı bir rivâyettir. Rivâyette adamın Hz. Peygamber’e uğradığı anılmaktadır:4

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 247 (25736). 2 Müslim, es-Sahîh, I, 281 (370). 3 İbn Mâce, es-Sünen, I, 127 (353). 4 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 51 (16).


157

'�� א��א �כ� �'6� �L"א& ��א��Q� Iאכ �� ;�א& �� "� ��א :�א<qא� 86� 7��6 ��5 א! �4� א�� *(2 �: �א� �"� א�� א�� L"א& ��

��. 7�� 5�� 7�� F�. 5��.

İkinci hadis Muhammed İbn Sâbit’in Nâfi‘den aktardığı bir rivâ-yettir. Bu hadis ed-Dahhâk İbn Osmân’ın rivâyetini aynen içermekle birlikte, yanı sıra, Hz. Peygamber’in hacetini giderince hemen ora-cıkta bir teyemmüm alıp sonra da adamın selâmını aldığına dair pek çok ziyâdeyi berâberinde getirmektedir:1

�א �� '�� א�"��4 ^��א8�7 �� '"� ��א��G' �"< �� P9 �א��א �א��G' ��א �� "� א�� א�$�-P: �א� � ��אX א�� ^�� א(q-��כא& א( 5 �"� א��

5L.� BV �. &' 2 � :�א�)* �� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� כ�� 7�� W 6'אu�G � |l ��6 א��ככ 7 ��5�� F�. 5�� '& א��(2 כאF ^:א a*א� . �� .�O 5# א��כ�� |lא�>א x� 6 7 6(53 �3"א� #�O ��O a�G' x�"��5 :�6א� א��)+ א��(2 �� *F �7 :*א��5 ^ 7� ��". &' F*' א��)+ ��כ I^

��3 �� 'כ� �7 'p.

Hadisten sonra müellif Muhammed İbn Sâbit’in bu rivâyetiyle ilgili olarak Ahmed İbn Hanbel’in şu değerlendirmesini vermiştir:

�� כ�א �.Lא �א�-.: a6* �"< �� P�� ' �� 2F: P�"� �"אF6 '�� א� 7"� .א�

Üçüncü hadis İbnu’l-Hâd’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Bu hadiste Hz. Peygamber’e uğrayan bir adam değil, büyük ab-destinden dönerken bir adamla karşılaşan Hz. Peygamber söz konu-sudur. Bu rivâyet ziyâdeleri hususunda Muhammed İbn Sâbit’i des-tekler görünmektedir:2

א�� x.�Q��Y ��א �א�� .>�� א! �� א � �א�� (�;� ��אFא '&: א�"3א�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '��2 :�א� �"� א�� 5 �א|lאE5 א��-�� 2)* �� V� 2") 7�� 5�� 7�� F�. 5�� * !א � ��5 א! �47��6 � �'2� �� |lא�>א �O�� A�. �� |l7 א�>א� x� 53)6 5.�.6 7� F* .א��)+ א��(2 �� 7��6 ��5 א! �4� א! *��

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 142 (330). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 143 (331).


158


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 5 nolu rivâyet iki kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Her iki hadis de merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. İlk hadis ed-Dahhâk İbn Osmân’ın bir rivâyeti olup içinde adamın Hz. Peygamber’e uğ-radığına dair bir ifade yer almamaktadır.1 İkinci hadis de birinci ha-disin aslında aynısıdır. Ancak rivâyetin sonunda, Tirmizî, hadisin kendisine ulaşan Muhammed İbn Yûsuf tarîkini de zikretmektedir:2

��h 6 �=א* �� >"� ��א �� Iא :�א�� "� '�אכ �� ;�א& �� '<qא� 86� 7��6 ��5 א! �4� א�� 7 *() '&: �"� א�� א�� L"א& ��

��. 7�� F�. 5�� . +(א��.

א�q>אכ �� ;�א& �� .��d �� >"� ��א �א��א��*9 .>�� >"� ��א�>�A א��jאB3� Fא.


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından örtüşmektedir:3

�א��G' F�"< �� &(�W� א��א# �� \.� �א�> h��6 Iא :�א�/�� ;�א& ' ��5 א! �4� א�� *(2 �: �א� �"� ��א �� א�� L"א& �� א�q>אכ

7��6 �86 ��. 7�� 5�� 7�� F�. 5�� +(א��. B. Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri 1. Hocası


1 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 150 (90). Hadisin metni için bölüm girişinde rivâyete

bakınız. 2 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 71 (2720). 3 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 35 (37).


159




Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-

Hâd

ed-Dahhâk İbn Osmân

Muhammed İbn Sâbit el-

Abdî 2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran üç öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:

a. Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd (ö. 139)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün müksirun.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün müksirun.2

Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd Medineli olup beşinci tabakadan bir hadis âlimidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Abdullâh İbn Şeddâd İbnu’l-Hâd’ın kuzeni olduğu ve her iki ayağının da sakat bir topal olduğu bilgisi kayıtlarda geçer. Ahmed İbn Hanbel leyse bihi be’sun değerlendirmesinde bulunmuştur. İbn Ma‘în ve en-Nesâî onu sika olarak rütbelendirmişlerdir. Muhammed İbn Sa‘d onu siktaün kesîru’l-hadis şeklinde tarif eder. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd’ın 41 hocasını ve 17 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 139 yılından sonra vefat ettiği rivâyet edilir.3

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 385 (6325). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 602 (7737). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 79 (2834); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 350

(692).


160

Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis al-ması öğrenciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 5 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

b. ed-Dahhâk İbn Osmân (ö. 153)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun yehimu.3

ed-Dahhâk İbn Osmân Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Dedesi Ebû Hakîm İbn Hitam’ın kardeşi Hâlit İbn Hizâm’dır. Ahmed İbn Hanbel, Yahyâ İbn Ma‘în ve İbnu’l-Medînî kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. Benzer şekilde Ebû Dâvûd da ona sikatün de-miştir. Diğer yandan Ebû Zür‘a onun için leyse bi’l-kaviyyi değer-lendirmesinde bulunmuştur. Ebû Hâtim ise ed-Dahhâk hakkında şöyle der: Hadisi yazılır ancak hüccet olarak kabul edilmez; kendisi sadûk biridir. İbn Abdilber’in onun hakkındaki görüşü ise şöyledir: Hatası çok biriydi, delil sayılamaz. el-Mizzî et-Tehzîb’inde ed-Dahhâk’ın 37 hocasını ve 28 öğrencisini isim isim saymaktadır. Ho-caları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 153 yılında vefat etmiştir.4

ed-Dahhâk ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği ha-sebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 5 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ed-Dahhâk ise toplayan râvi konumunda kabul edile-cektir.5

1 Rivâyetin Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû

Dâvûd, es-Sünen, I, 143 (331); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 145 (1316); ed-Dârekutnî, es-Sünen, I, 177 (8); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 206 (938).

2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 508 (2433). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 279 (2972). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 272 (2922); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 392

(787). 5 Rivâyetin ed-Dahhâk İbn Osmân tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe,

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 247 (25736); Müslim, es-Sahîh, I, 281 (115);


161

c. Muhammed İbn Sâbit el-Abdî


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun leyyinu’l-hadîsi.2

Muhammed İbn Sâbit el-Abdî Basralı olup sekizinci tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak etbâu’t-tâbiîndendir. Yahyâ İbn Ma‘în kendisi için bir rivâyette leyse bişey’in, başka bir rivâyette ise leyse bihi be’sun demiştir. Ebû Hâtim ise şöyle der: sağlam biri değildir, hadisi yazılabilir. İbn Adiy onun birkaç rivâyetini verdikten sonra şu değerlendirmede bulunur: çok olmamakla birlikte Muhammed İbn Sâbit’in bundan ayrı da hadisleri vardır. Hadislerinin çoğunda mütâbii yoktur. Diğer yandan el-‘İclî onu sika olarak rütbelendirmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Muhammed İbn Sâbit el-Abdî’nin 16 hocasını ve 28 öğrencisini isim isim saymaktadır. Ho-caları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Kütüb-i Sitte müelliflerinden Ebû Dâvûd ve İbn Mâce rivâyetlerine kitapla-rında yer vermişlerdir. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir.3

Muhammed İbn Sâbit el-Abdî ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis al-ması öğrenciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 5 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Muhammed İbn Sâbit el-Abdî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

İbn Mâce, es-Sünen, I, 127 (353); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 51 (16); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 150 (90); V, 71 (2720); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 35 (37); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 22 (38); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 40 (73); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 183 (572, 573); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 85 (513); el-Cürcânî, Târîhu Cürcân, 149 (170); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 99 (486); 206 (937).

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 161 (4756). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 471 (5771). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 554 (5104); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 74

(108). 4 Rivâyetin Muhammed İbn Sâbit el-Abdî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû

Dâvûd, es-Sünen, I, 142 (330); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 49 (540); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 85 (512); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, IIX, 6 (7784); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VI, 134 (1637); el-Cassâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, III, 331; ed-Dârekutnî, es-Sünen, I, 177 (7); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 206 (937); 215 (973); el-Beyhakî, es-Sünenü’s-Suğrâ, 168 (230); ez-Zeyla‘î, Tahrîcu’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 339 (345).


162

C. Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

5 nolu rivâyette Nâfi‘in üç dağıtması mevcuttur. D. Nâfi‘in 5 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli1 Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘

diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu üç insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden akta-ran bu üç öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunma-sı ile izâh edilebilir.



Yezîd İbn Abdillâh İbnu’l-Hâd’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


ed-Dahhâk İbn Osmân’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;

Bu ihtimâlin sayısal değeri = ½ (%50) 1 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.


duyma

dağıtma

Nâfi'


163

Muhammed İbn Sâbit el-Abdî’nin de yanlış aktarımda bulun-muş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ = 1/8 = 0,125 (% 12,5)

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 5 nolu rivâyeti yapmamış olma ihtimâ-li1 % 12,5 nispetindedir.2

E. Neticeler 1) 5 nolu rivâyeti İbn Ömer’den rivâyet eden sadece Nâfi‘dir.

Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan hiçbir akranı tespit edilememiştir. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından or-ta derecede bir isâbet yüzdesi (% 50) almış bulunmaktadır.


3) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır. Ele alınan hadisin benzer-lerine nispetle muhtasar olduğu düşünülmektedir.

4) 5 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini düşünmek olasılık olarak zor görünmemektedir. (% 50)

5) 5 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki üç öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak zordur. (% 12,5)

6) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran üç öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-


ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, yüzde seksen yedi buçuk nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir.



164

minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

7) Nâfi‘, 5 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise üç dağıtması tespit edilmiştir.

8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 5 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli yüzde on iki buçuk nispetindedir.

VI. ALTI NOLU RİVÂYET

� �� >"� ��א�L"א �א�� א�� א�� "� �� א! �� .>��"�� "�� 5��א '.�א+ :7��6 ��5 א! �4� א�� /� '�' �1 86e�) 7 :�א�� 0.1�O/ ^:א


Abdullâh İbn

Ömer� � � � � � � � � � � � � �

� � ��

� � ��

� � ��

Ebû Seleme İbn

Abdirrahmân� �

Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d �

Sâlim İbn

Abdillâh� �Nâfi‘

�

Abdullâh İbn Dî-nâr�

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı tespit edebildiğimiz dört ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetle-rin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık içermemektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki aktarım beş meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Tirmizî’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I,

206 (120). 2 Rivâyetin Ebû Seleme İbn Abdirrahmân tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn

Hanbel, el-Müsned, II, 132 (6157); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 334 (9066); 335 (9067).

Rivâyetin Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d tarîkiyle gelen türevi için bkz. en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 335 (9070).

Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 282 (1088); el-Bezzâr, el-Müsned, I, 221 (107); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 335 (9068); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 127 (724).

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Fehmî, Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d, 80 (25); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 278 (1074); 279 (1077); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 63 (672); İbn Hanbel, el-Müsned, I, 16 (94); 17 (105); 35 (230, 235); 44 (306); II, 17 (4662); 36 (4929); 102 (5782); Abd İbn Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd İbn Humeyd, 243 (750); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 110 (283, 285); Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306); İbn Mâce, es-Sünen, I, 193 (585); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 206 (120); el-Bezzâr, el-Müsned, I, 244 (131); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I,


166







mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları 1. Ebû Seleme İbn Abdirrahmân (ö. 94)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-eimmeti1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, müksirun.2

139 (259); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 333 (9058, 9059, 9060, 9061); 334 (9063, 9064, 9065); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 232 (784); 233 (785, 786, 787); 235 (794, 795); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 88 (596); ed-Dabbî, Âmâlî el-Mehâmilî, 236 (226); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 16 (1215); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, II, 345 (2181); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, I, 71 (80); et-Tabarânî, Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I, 80 (103); 408 (710); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, III, 153; Ebû Nu‘aym, Hilyetü’l-Evliyâ, VII, 326; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 199 (913); 201 (919); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 33; el-Hatîbu’l-Bağdâdî, el-Kifâye fî ‘İlmi’r-Rivâye, s. 407; İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXIII, 200 (3575); XXXXIII, 502; XXXVI, 18 (5340); el-Makdisî, Meşîhatü İbni Abdiddâim, 42 (15); Kutluboğa, ‘Avâlî el-Leys İbn Sa‘d, 80 (25).

Rivâyetin Abdullah İbn Dînâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 47 (107); el-Humeydî, el-Müsned, II, 291 (657); İbn Hanbel, el-Müsned, I, 24 (165); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 332 (9055); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 35 (95); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 106 (211); 107 (212); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 233 (789); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 18 (1216); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 35,36.


Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Altı Nolu Rivâyet

167

Ebû Seleme İbn Abdirrahmân Medineli olup üçüncü tabakadan bir hadis âlimidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Hicrî yirmili yıllarda dünyaya gelmiştir. Mâlik İbn Enes şöyle der: Bizde adı ile künyesi aynı olan âlimler vardı; bunlardan biri de Ebû Seleme İbn Abdirrrahmân’dır. ez-Zührî ise şöyle der: Kureyşlilerden dört adam var ki onlar benim gözümde derya gibiler: Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb, ‘Urve İbnü’z-Zübeyr, Ebû Seleme İbn Abdirrahmân ve ‘Ubeydullâh İbn Abdillâh. İbnu’l-Medînî, Ahmed İbn Hanbel, Yahyâ İbn Ma‘în ve Ya‘kûp İbn Ebî Şeybe onun babasından yaptığı rivâyetlerin mürsel olduğunu bildirmişlerdir. Ebû Seleme İbn Abdirrahmân’ın rivâyetleri başta Kütüb-i Sitte olmak üzere çoğu hadis kaynağında yer almıştır. Hicrî 94 (bir rivâyete göre 104) yılında, Nâfi‘den 23 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 58 hocasını ve 65 öğ-rencisini isim isim saymaktadır.1

2. Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d (ö. 97)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün ve kâne yursilu kesîran.3

Azatlı bir köle olan Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d Kûfeli olup orta kuşak tâbiîlerdendir. Ziyâd, Abdullâh ve ‘Ubeydullâh İbn Ebî el-Ca‘d’ın kardeşidir. Yahyâ İbn Ma‘în, Ebû Zür‘a ve en-Nesâî kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. Muhammed İbn Yahyâ ez-Zühlî (ö. 258) şöyle anlatır: Ahmed İbn Hanbel, Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d’ın Sevbân’dan rivâyet ettiği birtakım hadisleri anıp şöyle dedi: Sâlim, Sevbân’dan işitmemiştir; hatta ona erişmemiştir bile. Aralarında Ma‘dân İbn Ebî Talhâ vardır; dolayısıyla bu hadisler sahîh değil-dir. Sadaka vermeyi seven biri olarak bilinen Sâlim’e eşi bir gün bu hususta itiraz edince şöyle cevap verir: Hayırlar işleyip sizi sıkıntıda bırakarak göçmeyi, sizi zenginlik içinde bırakıp sıkıntılarla göçmeye tercih ederim. Rivâyetleri başta Kütüb-i Sitte olmak üzere çoğu ha-dis kaynağında yer almıştır. Üçüncü tabaka hadis râvilerinden olan Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d hicrî 97 yılında, yani Nâfi‘den 20 yıl önce

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXIII, 370 (7409); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII,

127 (536). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 422 (1767). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 226 (2170).


168

vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 24 hocasını ve 16 öğrencisini isim isim saymaktadır.1

3. Sâlim İbn Abdillâh2 (ö. 106) 4. Abdullâh İbn Dînâr3 (ö. 127) B. Temel Kaynaklarda Altı Nolu Rivâyet 1. Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d

6 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175) kitabında bu hadise sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Rivâyet merfû olup Tirmizî’deki ‘Ubeydullâh rivâyetiyle içerik bakımından mutabakat halinde olsa da yapı olarak bazı farklı lafızlara sahiptir:4

5�6 ^��א �א�,73 �'� �/�� /� א�%$א# �� "� '& :�"� א�� א�� א�� '�א '.�� :7��6 ��5 א! �4� א! ��*�' �86 e�)1 7 :�א�� '�כ0 7�O/ ^:א

��. 2. el-Muvatta

İmam Mâlik (ö. 179) bu eserinde hadisimizi Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmektedir. Hadis merfû olup rivâye-tin temel unsurlarını muhtevîdir. Ancak bu kez hadisin kalıbı çok farklıdır.5 İbn Dînâr rivâyetinde, soruyu soran Hz. Ömer’in, א��' gibi genel bir istifhamda bulunmadığı, daha çok şahsî sıkıntısını paylaşan bir yaklaşım içinde olduğu görülmektedir. Bu rivâyette Hz. Peygamber’in verdiği cevap da biraz teferruatlıdır:6

�� "� :כ� :�א� '�5 �"� �� א! �� F.�א* �� א! �� א�כ �� .>��5 7��6 ��5 א! �4� א! �� א�%$א# ��' 5��h. 5 ��-א א��2 � (�א�� * �7 �7 �:כ�כ 2�Wא0� 6�O/ :א!!

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, X, 130 (2142); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 373

(799). 2 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Sâlim İbn Abdillâh maddesine bkz. 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Dînâr maddesine bkz. 4 el-Fehmî, Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d, 80 (25). 5 İlk akranların rivâyetleri arasındaki lafzî farklılıklar sonrakilere nazaran oldukça

fazladır. Nâfi‘in akranı olan İbn Dînâr’ın bu rivâyeti buna güzel bir örnektir. 6 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 47 (107).


169

Buna ilâveten Muvatta’da, İbn Ömer’in konu ile ilgili bir uygu-lamasını anlatan mevkûf bir haber müstakillen yer almış bulunmak-tadır:1

86� .7�$ '6 א+.� '& '*אF ^:א כא& �"� �� א! �� '& :�א�� א�כ �� 6��e�) 2�W 53)6 5.�.6 ��^ ��-��א+ 'x� 6 5�'�� 7� 7�p 6 א�"�.

3. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 6 nolu rivâyete üç kez yer vermiştir. Bunlardan ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, biri ise Sâ-lim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer tarîkiyledir. Her iki rivâyet de merfû olup hem şekil hem de içerik bakımından akranlarından farklı değildir. İlk hadis Nâfi‘den gelen bir rivâyettir. Bu rivâyetin Tirmizî’deki ‘Ubeydullâh hadisinden farkı metinde geçen AH�O6Y(h�� ve 7�$. 6' ayrıntılarıdır. Ayrıca bu rivâyette, İbn Ömer’in konuyla ilgili uygulaması da ekli görünmektedir:2

�� Uא��\א� �� א! �� "�� 4� א�� / '�5 �"� �� "� ��א �� א �א .�א+ 28 :7��6 ��5 א!�.7�$ '6 ' �86 e�)1 א�-�: 7�� /O� . AH�O6 Y(h��. G) א ��O6 Y(h�0 AH�O/ :�כ � V�Qא .;�2 '& '*אF ^:א �"� ��א �כא& :�א�� א�

5��)*.

İbn Cüreyc’in Nâfi‘den aktardığı ikinci hadiste de İbn Ömer’in uygulaması hadise ekli vaziyettedir. Hadisin metninde kimi lafız farklılıkları göze çarpmaktadır:3

1 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 48 (109). Hâdisin hem mevkûf hem de merfû hâlinin

el-Muvatta’da yer almasından anlaşılıyor ki İmâm Mâlik, bir uygulamayla ilgili merfû bir habere ilâveten mevkûf bir rivâyeti de kitabında aktarmaktan imtinâ etme-mektedir. Binâenaleyh, rivâyetin her iki biçiminin de müellif katında malum olduğu izahtan varestedir. Sonraki kaynaklarda bu merfû haberin Nâfi‘ rivâyeti son derece yaygındır. İmâm Mâlik ise hadisin merfû halini Nâfi‘den değil, Abdullâh İbn Dî-nâr’dan vermeyi tercih etmiştir. Muvatta’da Nâfi‘in merfû hadisini arayanlar, onun yerine İbn Ömer’in konuya dair yukarıdaki uygulamasıyla karşılaşınca, hadisin Mâlik döneminde henüz daha ref‘ edilmediği vehmine kapılabilirler. İmâm Mâlik’in, merfû rivâyetlere rağmen mevkûf haberlere gösterdiği bu alaka, Nâfi‘in hadis profilinde önemli bir sapmaya yol açacak, yeknesaklığı bozan temel bir etmen olacaktır. Bkz. Nâfi‘in Hadis Profili s. 388.

2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 278 (1074). 3 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 279 (1077).


170

�� Uא �� א��\א�� N.�)� א��: ��G' �� "� '& :�"� ��א �� א ; א�� א��א' '.�א+ :�-א� 7��6 ��5 א! �4� �86 e�)1 7 :�א�� /O� �� 7� 7�� 2� E. :^א HאQ. 6כא& :�א� ��א �"� �� א! �:^ F.�א+ '& '*א �86 e�) e4 �� A�.

H2 �7 א�W 5)�� A�� 2 �7 א�="א��W A�. � ��(5 �3א 2�W א� 7� }"q �L� 6א�xq�6 �� 5�� 2�W6 53)6 5.�.6 ��^ ��-� '& '*אF 6^:א [�א+ �x� 6 5�'�� 7 א�"� .:�כ ��86 e�) 2� V�Qא .7�$

Üçüncü hadis Nâfi‘in akranı olan Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer’den gelmektedir. Bu hadiste de İbn Ömer’in uygulaması ekli durumdadır. Hadisin metni de lafzen biraz değişiktir. Ancak Sâ-lim’in bu hadisi, İbn Dînâr rivâyetine nazaran Nâfi‘in rivâyetine daha çok benzemektedir:1

�� U/� �"� ��א �� א�7 �� א�?9�8 �� "� �� א��\א� ��א�� 5 א! �4�א '�א+ :7��6'6 e�)1 א�-�: /O�0 כH�O6 Y(h��. כא& :�א�7 �6א�� ^:א �"� ��א F.7�$ 6' .�א+ '& '*א �86 e�) 2�W 5)�� 53)66 5.�.6� I �.?. � .כ:� ��

İbn Ömer’in bu tatbîkâtına müstakil olarak işâret eden bir mev-kûf haber, el-Musannef’de ayrıca yer almıştır:2

�� U9 �� א��\א*�Lא�� *�h� � �� 7א�� א! �� כא& ��"� �� א! � .��O6 Y(h�0 AH�e�) /O 86� .=�# '6 .�א+ '6 ./כ2 '& '*אF ^:א

4. Müsned el-Humeydî

el-Humeydî (ö. 219) Müsned’inde 6 nolu rivâyetin tek bir tarîki-ne yer vermiştir. O da Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer rivâyetidir. Bu hadis İbn Dînâr rivâyeti olmasına rağmen yukarıdaki İbn Dînâr hadisine pek benzememektedir. Ayrıca bu rivâyette İbn Ömer’in uygulamasına da yer verilmemiştir:3

: .-�� "� ��א �"� '�F 5.�א* �� א! �� א :�א� ��;�א& ��א :�א� �א�>"��9 ��א�א '.�א+ :��67 ��5 א! �4� א! *�� "� �/��' �86 e�)1 א�-�: 7�� 0�O/ ^:א

7�$.6 &^ HאQ.

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 282 (1088). 2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 280 (1080). 3 el-Humeydî, el-Müsned, II, 291 (657).


171


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Hadis merfû olup yukarıdaki benzerlerinden farklı değildir.1 Rivâyette İbn Ömer’in tatbîkâtına yer verilmediği gibi eserin başka bir yerinde de bu uygu-lamaya dair bir haber yer almamıştır:

��א ��א�� #�.'� �� א ��'6 �(�� Iא�: � ; א! �4� א! *�� "� א��א '.�א+ :7��6 ��5�' �86 e�)1 א�-�: /O� .6.�א+ .

6. el-Müsned

6 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde toplam 10 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerden sekizi Nâfi‘ → İbn Ömer, biri Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer, diğeri ise Ebû Seleme İbn Abdirrahmân → İbn Ömer kanalıyladır. Bu rivâyetlerin tümü merfû olup anlamca yukarıdakilerle aynı maksada hizmet etmekte-dir. İlk hadis İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Tirmizî’deki ‘Ubeydullâh rivâyetiyle anlamca yakın olsa da yapı olarak oldukça uzaktır:2

�א�� ^�>אU ��א �� '�� א �.�-�# ��א �'�� א! �� א� �� ^:א '��א .��h כ�d :7��6 ��5 א! �4� א! *�� /�P: �א� '��5 �� "� �� א!�8 e�)' 7� F2 .�א+ '& '*א�2 '& �� E.1 א� :�א�-� :7��6 ��5 א! �4� א! *��

/O� �� AH�O6 Y(h�� 7� 7��. İkinci hadis ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir.

Tirmizî’deki ‘Ubeydullâh rivâyetinde olduğu gibi bu hadiste de İbn Ömer’in uygulamasına yer verilmemiştir. Mamafih rivâyette, bazı kelimeler yerine eşanlamlıları kullanılmıştır:3

�� "� �� א! �� "�� Y ��א :�א� �'�� א! �� א�� א! �4� א! *�� 2V: �א� ��5 א! *�O א�%$א# �� "� �� "� ��א �� א !0�O/ ^:א ��7 :�א� e�)'1 ^:א א��(2 '.�� :7��6 ��5

Üçüncü hadis Süfyân’ın İbn Dînâr’dan aktardığı bir rivâyettir. Hadis daha çok Nâfi‘ rivâyetinin özelliklerini taşımaktadır. Ahmed

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 63 (672). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 16 (94). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 17 (105).


172

İbn Hanbel, Süfyân’ın, zaman zaman hadisi farklı lafızlarla rivâyet ettiği hususunda uyarıda bulunmaktadır:1

�5 �"� �� "� ��א �� F.�א* �� א! �� ;�א& ��א �'�� א! �� א' �א '.�א+ :7��6 ��5 א! �4� א�� /��' �86 e�)1 א��: /O� .QאH ^& 6.�א+ . �Y� : /O �;�א& �6א�� 6��7.

Sıradaki hadis İbn Nümeyr’in (ö. 199) ‘Ubeydullâh’tan yaptığı bir rivâyettir. Bu hadis ile ‘Ubeyde İbn Humeyd’in (ö. 190) ‘Ubeydullâh’tan yaptığı yukarıdaki rivâyet arasında, cüzî de olsa bazı farklılıklar oluşmuş görünmektedir:2

��א �� א�� א! �� א ��"�� א! �� א �'�� א! �� א�"�� "� �O* !5 א�� P�� :.א ��א '.�� א! *��' �86 e�)1 7 :�א�� ^:א �/O�0.

Beşinci hadis Abdurrezzâk’ın ‘Ubeydullâh’tan yaptığı bir rivâ-yettir. Abdurrezzâk’ın bu rivâyetini Musannef’de de görmüştük. Aradaki temel fark oradaki rivâyette ekli görünen İbn Ömer’in uy-gulamasıdır:3

�א �א��א\U �� א �'�� א! �� א/�� א �� א�� "� �� א! �� '�"� :'& �"� �O* !/� ��5 א� ��א�� א .�א+ 28 :7��6 ��5 א! �4�' �86 e�)1 ��7 :�א�� /O� .6 AH�O6 Y(h��.

Altıncı hadis Muhammed İbn İshâk’ın Nâfi‘den yaptığı bir rivâ-

yettir. Müsned’deki ilk hadis de İbn İshâk’tan gelen bir rivâyetti. İki tarîk arasındaki yegâne fark İbn İshâk’ın öğrencilerinde oluşmakta-dır. Orada İbn İshâk’tan rivâyet eden İbrâhîm İbn Sa‘d (ö. 185) iken burada Yezîd İbn Hârûn’dur (ö. 206). Buna rağmen her iki rivâyet arasında yine de kimi lafzî farklılıklar oluşmuş gözükmektedir:4

�א �.?.� ��א �'�� א! �� א/��' �"< �� Uא<�^� �� א �� א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� /�P: �א� ��5 א! *�O �%$א#א �� "� �� "�

1 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 24 (165). Ahmed İbn Hanbel’in bu uyarısı, hadislerdeki

lafız farklılıklarının râvilerden kaynaklandığı kadar hocalardan da kaynaklanıyor ola-bileceği gerçeğini hatırlatmaktadır. Bir râvi olarak İbn Hanbel’in, hocası Süfyân hak-kında bu durumu haber vermesi, bir bakıma beraeti zimmet kabilindendir.

2 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 35 (230). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 35 (235). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 44 (306).


173

P��: .א ��א �א! *�� &' 2��h. 2 כ�e�) d 86� .�א+ '& '*אF ^:א '�E.1 א��: /O� . AH�O6 Y(h�� 7� +א�..

Yedinci hadis ‘Ubeydullâh’tan gelen yine bir Nâfi‘ hadisidir. Bu-radaki râvi de Tirmizî’deki râvi de Yahyâ İbn Sa‘îd’dir (ö. 198). Rivâyetler arasında bir fark bulunmamaktadır:1

�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א��G' �� א �� א�א '.�א+ :7��6 ��5 א! �4� א! *�� /� �"� '&: �"��' �86 e�)1 7 :�א�� .0�O/ ^:א

Sekizinci hadis, Abdurrezzâk’ın ‘Ubeydullâh’tan yaptığı bir ri-vâyettir. Abdurrezzâk’ın bu rivâyetini Musannef’de de görmüştük. İki rivâyet arasında bir fark gözükmemektedir:2

��א �� א� �� "� �� א! �� א �א��\אU �� א �'�� א! �� א�א .�א+ 28 :7��6 ��5 א! �4� א�� /� �"� '&: �"��' �86 e�)1 א�-�: 7��

/O� .6 �O6HA Y(h��. א�� 0�O/ :�כ � V�Qא .;�2 '& '*אF ^:א �"� ��א �כא& :�א�O6HA Y(h�� א (G 5��)*

Sıradaki hadis Muhammed İbn ‘Ubeyd’in (ö. 204) ‘Ubeydullâh’tan yaptığı bir rivâyettir. Bu rivâyet ile Tirmizî’deki ‘Ubeydullâh hadisi arasında sadece tek kelimelik lafzî bir fark mev-cuttur:3

'& ��"� ��א �� א�� א! �� א �� >"� ��א �'�� א! �� א�א' '.�� א! *�� .א: �א� �"�� 86 e�)1 7 :�א�� .0�O/ ^:א �

Onuncu hadis Ebû Seleme İbn Abdirrahmân’nın İbn Ömer’den yaptığı bir rivâyettir. Nâfi‘ hadisleriyle kıyaslandığında arada pek bir fark mülâhaza edilmemektedir:4

� ��א �א6R\א�� א �א�"Y��E '�� א �'�� א! �� א�<. �� ' ��Lכ� �� ' ��5 א! �4� א! *�� /� א�%$א# �� "� '&: �"� �� א! �� "

�א '.�א+ :7��6�' �86 e�)1 7 :�א�� /O� .6.



174

7. Müsnedü Abd İbn Humeyd

Abd İbn Humeyd (ö. 249) Müsned’inde rivâyetimizin sadece Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine yer vermiştir. Rivâyet merfû olup hadisin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. Abdurrezzâk’ın bundan önceki rivâyetlerinde olduğu gibi burada da hadisin sonunda İbn Ömer’in uygulamasına geçilmiştir. Rivâyette en çok dikkati çe-ken husus, önceki rivâyetlerde hep İbn Ömer’in uygulaması bağla-mında görmeye alıştığımız 5��)* (G א ifadesinin bu defa 5� �� א ��א şeklinde merfû kısmın içine idrâc edilmiş görünmesidir:1

�א' �� Uא �א��\א��4� א�� /� �"� '& ��"� ��א �� א�� "� �� א! �� ' �א '.�א+: �-א� 7��6 ��5 א!�' �86 e�)1 7 :�א�� /O� .6 AH�O6 Y(h�� א א��

6(53 6כ;5 ��(e�) 2�W 5 86� .7�$ '6 .�א+ '& '*אF ^:א �"� ��א �כא& :�א�. �� 55.�.6.


Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize iki kez yer vermiştir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Her iki rivâyet de merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmakta-dır. İlk hadis el-Leys İbn Sa‘d’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Hadiste önceki Nâfi‘ rivâyetlerinde görmediğimiz ziyâde bir kısım bulunmaktadır:2

��א�� /� א�%$א# �� "� '&: �"� א�� א�� א�� א :�א� ��א '.�� :7��6 ��5 א! �4� א! *��' �1( 86e� 7 :�א�� '�כ0 7�O/ ^:א �� 86 e�).

İkinci hadis Cüveyriye’nin Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Ha-dis Nâfi‘ rivâyetlerinin özelliklerini taşımaktadır:3

��א :�א� �^�"א��2 �� א.�.�)� �� : �א� �א! �� א ; א��א '.�א+ :7��6 ��5 א! �4� א�� "��' �1 86e�) 7 :�א�� .0�O/ ^:א �

Buhârî’deki rivâyetlerde İbn Ömer’in tatbîkâtına yer verilmediği gibi Sahîh’in başka bir yerinde de bu uygulamaya dair mevkûf bir haber yer almamıştır.

1 Abd İbn Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd İbn Humeyd, 243 (750). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 110 (283). 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 110 (285).


175

9. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde hadisimizin iki tarîkine yer vermiş-tir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer ve Abdullâh İbn Dînâr → İbn Ömer kanalıyladır. Her iki rivâyet de merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından mutabakat halindedir. İlk hadis ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Hadis önceki ‘Ubeydullâh rivâyetlerinden farklı değildir:1

א! �� .>�� א :�אI �# �� 6\8�� א�"-� � �כ� '�� >"� 6��i] א��6 �כ� '�� ' ��Q 6א�� "� �6א� �'�� א �"�� א�� א� (�3"א 6א��;} .א :�א� �"� '& :�"� א�� א�� א! �� א :�אI) '�א '�� א �כ� '��

�א '.�� א! *��' �1 86e�) 7 :�א�� .0�O/ ^:א �

İkinci hadis İbn Cüreyc’in Nâfi‘den yaptığı bir rivâyettir. Bu ha-dis ile Musannef’deki İbn Cüreyc hadisi arasındaki yegâne fark bu-rada İbn Ömer’in uygulamasına yer verilmemiş olmasıdır:2

�� (�.N א�� א��\אU �� א �*א�� >"� 6��א��G' �� :�"� א�� א&' �"� � ; �א .�א+ 28: �-א� 7��6 ��5 א! �4� א�� א��' �1 86e�) 7 :�א��

/O� �� 7� 7�� 2� E. א:^ HאQ.

Üçüncü hadis Abdullâh İbn Dînâr’ın İbn Ömer’den aktardığı bir rivâyettir. Bu rivâyet ile Muvatta’daki İbn Dînâr hadisi birebir aynı-dır:3

��6�� <. �� "� א�� F.�א* �� א! �� א�כ �� 'M :�א� �.>��5 7��6 ��5 א! �4� א! �� א�%$א# �� "� :כ�: �א�' 5��h0 .א��2 � (�א��7 �7 :כ�כ 6א0 2�W�O/ :7��6 ��5 א! �4� א! *�� 5 �-א�!

Müslim’deki rivâyetlerde İbn Ömer’in tatbîkâtına yer verilmedi-

ği gibi, Sahîh’in başka bir yerinde de bu uygulamaya dair mevkûf bir haber yer almamıştır.


6 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup

1 Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306). 2 Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306). 3 Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306).


176

diğer kitaplardaki akranlarını teyit eder niteliktedir. Rivâyette İbn Ömer’in tatbîkâtına yer verilmemiştir:1

��h ��א �� q3,א� א�� Rא� א�� א! � �� "�� א� �א '.�� :7��6 ��5 א! �4� א! �� א� א�%$א# �� "� '& "�� א�� ' �86 1e�) 7 :�א�� .0�O/ ^:א �


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 6 nolu rivâyet bir kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Rivâyette İbn Ömer’in tatbîkâtı geçmemektedir.2

12. Müsned el-Bezzâr

Ahmed İbn ‘Amr el-Bezzâr (ö. 292) Müsned’inde rivâyetimizin sadece Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer → İbn Ömer tarîkine yer ver-miştir. Rivâyet merfû olup hadisin mana bakımından temel unsurla-rını muhtevîdir. Rivâyette İbn Ömer’in tatbîkâtı yer almamaktadır. Hadisin biçimi Nâfi‘ rivâyetlerinden farklı değildir. Müellif hadisin sonunda isnatla ile alâkalı bilgiler verirken, ez-Zührî’nin bazı öğren-cilerinin ��5 �/� א��' �"� �� yerine א!: '& �"� �א� ��א *�. diyerek hadise başladıkları ayrıntısını not etmektedir:3

��א"�� e��Q א: �א�� Uא: �א� א��\א� �� א�7 �� א�?9�8 �� "� '�א '.�א+ :7��6 ��5 א! �4� א�� /� '�5 :א�%$א# �� "� �� '��5�' �86 e�)1

�-א� :7�� "� �� "� א�� *a6 �� א�>�.� B86א .��O6 Y(h�0 AH�O/ ^:א ��W 5)6 .אB86 Fא��jא � ��א ' a6�. �� "� � w.�$��6. א� A6א* }��

7�6 �א! *�� .א :�א� �"� '& �'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� א�?9�8 '4>א#2-.: �� "�.


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimizin sadece Nâfi‘ → İbn Ömer, tarîkine yer vermiştir. Rivâyet merfû olup benzerleriyle hem

1 İbn Mâce, es-Sünen, I, 193 (585). 2 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 206 (120). Hadisin metni için bölüm girişindeki

rivâyete bakınız. 3 el-Bezzâr, el-Müsned, I, 221 (107).


177

yapı hem de içerik bakımından örtüşmektedir. İbn Ömer’in uygula-ması ise rivâyette anılmamaktadır:1

�א��G' �� !א :�א� �� א�� :�א� �א! �� .>��G' ��א� �� א '.�א+ �א! *�� .א: �א� �"� '& ��"� �� א!�' �86 e�)1 א :�א�:^ /O�0.

C. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri

Abdullâh

İbn Ömer


Eyyûb es-

Sehtiyânî

Yahyâ İbn Ebî Kesîr

Abdirabbihi İbn Sa‘îd

‘Ubeydullâh İbn Ömer

İbn

Cüreyc

Abdullâh İbn ‘Avn


Üsâme İbn Zeyd el-Leysî

‘Amr İbn Sa‘d

Abdurrahmân İbn Sâbit



el-Leys İbn Sa‘d

Mâlik İbn Enes

Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl

1. Hocası


1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 139 (259).


178


2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on beş öğrencisi vardır. Bunları kı-saca görelim:



b. Yahyâ İbn Ebî Kesîr (ö. 132)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Yahyâ İbn Ebî Kesîr toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Yahyâ ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

c. Abdirabbihi İbn Sa‘îd (ö. 139)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Huccetün.5


Abdirabbihi İbn Sa‘îd Medineli olup beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Meşhur Medine kadısı Yahyâ İbn Sa‘îd (ö. 144) ile kardeştir. Ahmed İbn Hanbel kendisini sikatün şeyhun şeklinde rütbelendirmiştir. Yahyâ İbn Ma‘în ise sikatün ma’mûnun der. İbn Ebî Hâtim ise lâ be’se bihi değerlendir-mesinde bulunmuştur. Benzer biçimde en-Nesâî, el-‘İclî ve İbn Sa‘d onun hadis rivâyetinde güvenilir olduğu tespitinde bulunurlar. İbn Sa‘d, Yahyâ İbn Sa‘îd’i kardeşinden daha üstün görürken Ebû 1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Eyyûb es-Sehtiyânî maddesine bkz. 2 Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-

Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 63 (672); el-Bezzâr, el-Müsned, I, 244 (131); en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 334 (9063); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 90 (604); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, I, 71 (80); el-Hatîbu’l-Bağdâdî, el-Kifâye fî ‘İlmi’r-Rivâye, s. 407.

3 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Yahyâ İbn Ebî Kesîr maddesine bkz. 4 Rivâyetin Yahyâ İbn Ebî Kesîr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî,

Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 334 (9065). 5 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 619 (3126). 6 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 335 (3786).


179

‘Avâne Abdirabbihi’yi kardeşlerin en iyisi olarak tarif etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Abdirabbihi İbn Sa‘îd’in 20 hocasını ve 11 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 139 yı-lında vefat etmiştir.1

Abdirabbihi İbn Sa‘îd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdirabbihi İbn Sa‘îd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

d. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere ‘Ubeydullâh beşinci tabaka-dan toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ‘Ubeydullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

e. İbn Cüreyc (ö. 150)


1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVI, 476 (3739); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 115

(265). 2 Rivâyetin Abdirabbihi İbn Sa‘îd tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn ‘Adiy, el-Kâmil

fi’Du‘afâ’, III, 153. 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin ‘Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, I, 17 (105); 35 (230, 235); II, 17 (4662); 36 (4929); 102 (5782); Abd İbn Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd İbn Humeyd, 243 (750); Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306); İbn Mâce, es-Sünen, I, 193 (585); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, I, 206 (917); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 139 (259); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 333 (9058, 9059, 9060, 9061); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 233 (786, 787); 235 (795); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 88 (596); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 199 (913).

5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette İbn Cüreyc maddesine bkz. 6 Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevi için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-

Musannef, I, 279 (1077); Müslim, es-Sahîh, I, 248 (306); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 232 (784); 233 (785); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 90 (603); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 201 (919).


180

f. Abdullâh İbn ‘Avn (ö. 150)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Abdullâh İbn ‘Avn toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh İbn ‘Avn ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

g. Muhammed İbn İshâk (ö. 150)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Muhammed İbn İshâk topla-yan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş ol-malıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn İshâk ise topla-yan râvi konumunda kabul edilecektir.4

h. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Üsâme İbn Zeyd el-Leysî top-layan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Üsâme İbn Zeyd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

i. ‘Amr İbn Sa‘d



‘Amr İbn Sa‘d Dimaşklı olup altıncı tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. İbnu’l-Medînî kendisini Nâfi‘in öğrencileri arasında dokuzuncu tabakada saymıştır. Ebû Zür‘a er-Râzî ve el-Evzâ‘î onu sika olarak rütbelendirmişlerdir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 7 hocasını ve 5 öğrencisini isim isim saymak-tadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmekte-

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Abdullâh İbn Avn maddesine bkz. 2 Rivâyetin Abdullâh İbn ‘Avn tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tabarânî, el-

Mu‘cemu’l-Evsat, II, 345 (2181). 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Muhâmmed İbn İshâk maddesine bkz. 4 Rivâyetin İbn İshâk tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, I, 16

(94); 44 (306). 5 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Üsâme İbn Zeyd el-Leysî maddesine bkz. 6 Rivâyetin Üsâme İbn Zeyd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. en-Nesâî, Sünenü’n-

Nesâî el-Kübrâ, V, 334 (9063); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXXIII, 502. 7 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 77 (4159). 8 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 421 (5033).


181

dir. Başta Buhârî olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının ço-ğunda yer alır; vefât yılı kesin olarak bilinmemektedir.1

‘Amr İbn Sa‘d ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan ‘Amr İbn Sa‘d ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

j. Abdurrahmân İbn Sâbit (ö. 165)


İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun yuhtıu, rumiye bi’l-kader.4

Abdurrahmân İbn Sâbit Basralı bir râvi olup hicrî 75 yılında dünyaya gelmiştir. Yedinci tabaka râvilerinden, yani etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel hadisleri için menâkîr tabirini kullanmıştır. Başka bir rivâyette onun için lem yekun bil kaviyi fi’l-hadîs değerlendirmesinde bulunmuştur. Yahyâ İbn Ma‘în kendisini sâlihun şeklinde tarif eder. Başka bir yerde ise da‘îfun ifâdesini kul-lanır. Bir başka rivâyette ise leyse bihi be’sun demiştir. Rivâyetlerde İbnu’l-Medînî’nin, Abdurrahmân İbn Sâbit hakkında olumlu bir ka-naate sahip olduğu bilgisi mevcuttur. Dahîm (ö. 245) şöyle der: Si-kadır, kaderiyyeden olmakla itham edilmiştir. İbâdete düşkün ve züht sahibi olmakla tanınan İbn Sâbit ömrünün sonuna doğru aklî dengesini yitirmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 36 hocasını ve 41 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer almaktadır; 165 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.5

Abdurrahmân İbn Sâbit ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXII, 33 (4369); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 33

(58). 2 Rivâyetin ‘Amr İbn Sa‘d tarîkiyle gelen türevi için bkz. en-Nesâî, Sünenü’n-Nesâî

el-Kübrâ, V, 334 (9064); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXXVI, 18 (5340). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 623 (3158). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 337 (3820). 5 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII, 12 (3775); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 136

(306).


182

rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdurrahmân İbn Sâbit ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

k. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Biyografisinden2 anlaşıldığı üzere ‘Ubeydullâh toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.3

l. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173)

Biyografisinden4 anlaşıldığı üzere Cüveyriye İbn Esmâ’ toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalı-dır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Cüveyriye ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.5

m. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)

Biyografisinden6 anlaşıldığı üzere el-Leys İbn Sa‘d toplayan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan el-Leys İbn Sa‘d ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.7

n. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


1 Rivâyetin Abdurrahmân İbn Sâbit tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî,

Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I, 80 (103). 2 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs maddesine bkz. 3 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevleri için bkz.

Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 278 (1074); ed-Dabbî, Âmâlî el-Mehâmilî, 236 (226).

4 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Cüveyriye İbn Esmâ’ maddesine bkz. 5 Rivâyetin Cüveyriye İbn Esmâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-

Câmi‘u’s-Sahîh, I, 110 (285). 6 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette el-Leys İbn Sa‘d maddesine bkz. 7 Rivâyetin el-Leys İbn Sa‘d tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Fehmî, Fevâidü’l-

Leys İbn Sa’d, 80 (25); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 110 (283); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 16 (1215); Ebû Nu‘aym, Hilyetü’l-Evliyâ, VII, 326; el-Makdisî, Meşîhatü İbni Abdiddâim, 42 (15); Kutluboğa, ‘Avâlî el-Leys İbn Sa‘d, 80 (25).



183


o. Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl

Biyografisinden2 anlaşıldığı üzere Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl duyan bir râvidir. 6 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Mu‘allâ ise duyan râvi ko-numunda kabul edilecektir.3

D. Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

6 nolu rivâyette Nâfi‘in bir paylaşması ve on dört dağıtması mevcuttur.


Muvatta, I, 48 (109); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 92 (610); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XVII, 33; İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXIII, 200 (3575).

2 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl maddesine bkz. 3 Rivâyetin Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî,

Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, I, 408 (710).

duyma dağıtma

paylaşmaNâfi'


184


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu on beş öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.





Yahyâ İbn Ebî Kesîr’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Abdirabbihi İbn Sa‘îd’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


‘Ubeydullâh İbn Ömer’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Abdullâh İbn ‘Avn’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;







185



‘Amr İbn Sa‘d’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Abdurrahmân İbn Sâbit’in de yanlış aktarımda bulunmuş olma-sı gerekir;




Cüveyriye İbn Esmâ’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;






Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/32768 = 0,0000305 (%0,003)



ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, yüz binde doksan dokuz bin dokuz yüz doksan yedi nispetinde ta-rihî bir şahsiyet olduğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıka-cak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu


186


değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 4 akra-nı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx = 31 / 32= % 96) almış bulunmaktadır.


3) 6 nolu rivâyet eski-yeni tüm kaynaklarda merfû olarak yer almıştır. Hadisin konusu ile ilgili İbn Ömer’in uygulaması, kaynaklarda özenle mevkûf olarak rivâyet edilmiş zamanla merfû bir habere dönüştürülmemiştir.

4) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır.

5) 6 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere dört akranın ayrı ayrı organize oldukla-rını düşünmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zor-dur. (% 4)

6) 6 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki on beş öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e is-nat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,003)

7) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on beş öğrencisi vardır. Biri hariç bunlar, ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkla-rı coğrafya belli olan gerçek şahsiyetlerdir. Diğer akranın da ricâl kitaplarında biyografisi bulunmakla birlikte hak-kında yeterince bilgi mevcut değildir.

8) Nâfi‘, 6 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması, veriş

değildir. Diğer yandan, 6 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranlarının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışında-dır.



187

cephesinde ise bir paylaşması ve on dört dağıtması tespit edilmiştir.

9) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 6 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli yüz binde üç nispetindedir.

VII. YEDİ NOLU RİVÂYET

�א��G' <אא�K* �� כ� YHא ��5 ��א� �� e86 ��א �� '�"� 6'�_� �� ' �k א�;$�Y: �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& ��"� ��א �� א�� ;�א&

6�w א�=א*# 6BG' א�R;א*� 1.א��א Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2


Nâfi‘ Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı.3 Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir.

1 Bu hadis Nesâî’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 15

(12). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Sa‘d, et-

Tabakâtü’l-Kübrâ (el-kısmu’l-mütemmim), s. 442; İbn Hanbel, el-Müsned, II, 118 (5988); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2208 (5549); 2209 (5551); et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 44, (80); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 15 (12); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, I, 66 (12); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 239 (144); Abdulbâkî İbn Kâni‘, Mu‘cemu’s-Sahâbe, II, 83 (522); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XII, 291 (5478); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, III, 243 (5756); el-Beyhakî, Şu‘abu’l-’Îmân, V, 221 (6441).

3 Buhârî’nin senedinde (bkz el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2208 (5549)) geçen ‘‘ve kâle ashâbunâ: ‘ani’l-Mekkiyyi ‘an İbni ‘Omara…’’ ifâdesinde yer alan el-Mekkî’nin, İbn Ömer’in bir talebesi, dolayısıyla da Nâfi‘in bir akranı olabileceğini iddia edenler olmuşsa da biz bu görüşü esas almadık. Zirâ Nâfi‘in öğrencileri arasın-da bulunan el-Mekkî künyesine sahip râvilerin hiç biri Hanzala İbn Ebî Süfyân’nın hocası konumunda değildir. Kanaatimizce, senette böyle bir ilâveyi Buhârî’nin yap-masının amacı, akranlarının munkati olan rivâyetlerine karşın, kendi senedinin mevsul olduğuna dikkati çekmektir. Buhârî’nin senedindeki bu eklentiyi değerlendi-ren İbn Hacer, hadisi hocası el-Mekkî’den Nâfi‘in bir mürseli olarak duyan Buhârî’nin, akranlarından hadisin müsned halini ayrıca öğrendiğini beyân etmek üze-re bu ilâveyi yaptığını söylemiştir. Bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, X, 335 (5549). Da-ha geniş bilgi için bkz. el-‘Aynî, ‘Umdetü’l-Kârî, XXII, 44 (5888).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Yedi Nolu Rivâyet

189



ω = δ / ε = 9 / 16= % 56

Nâfi‘ bu aktarımından, kendisini destekleyen bir akranının bu-lunmayışı dolayısıyla, orta derecede (% 50) bir isâbet yüzdesi elde etmektedir.1

A. Temel Kaynaklarda Yedi Nolu Rivâyet 1. et-Tabakâtü’l-Kübrâ

7 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İbn Sa‘d (ö. 230) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Rivâyet merfû olup hadisin temel unsurlarını muhte-vîdir. Nesâî’deki hadis ile buradaki hadis arasında her ikisinde de Nâfi‘den rivâyet eden Hanzala olmasına rağmen birtakım lafzî fark-lılıklar söz konusudur. Orada hadise doğrudan Y�$;א� ile başlanırken burada Y�$;א� � şeklinde girilmektedir. Ayrıca orada #*א�=א BG' ifadesi kullanılmışken burada, bıyıkların da tıpkı tırnaklar gibi kısal-tılmasından söz edilmiştir:2

�א��G' �� #8א�א� �� Hא$�� _�� א! �4� א�� '& ��"� ��א �� א 6�w 6א�=א*# א�R;א* �k א�;$�Y � :�א� 7��6 ��5� .א��א

2. el-Müsned

7 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde bir kez yer almıştır. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. İshâk İbn Süleymân’ın (ö. 200) Hanzala’dan aktardığı bu rivâyette Nesâî rivâ-yetine göre kimi lafzî farklılıklar mevcuttur:3


açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır. 2 İbn Sa‘d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (el-kısmu’l-mütemmim), s. 442. 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 118 (5988). Bu hadiste de Ahmed İbn Hanbel’in, hocası

İshâk’ın zaman zaman hadisi farklı lafızlarla rivâyet ettiği hususunu ihbar ettiğini müşâhade etmekteyiz.


190

�� .Bכ� �_� �"�P :�א� ��"א& �� ^�>אU ��א �'�� א! �� א�� w א�;$�Y �: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� �"� ��א �� א� א��א

.א�=�א*# Y� : k�6 ^�>אU �6א� .א�=א*# k�6 א�R;א* 06-��7 3. Sahîhu’l-Buhârî

Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize iki kez yer vermiştir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Her iki rivâyet de merfûdur. İlk rivâyette sadece bıyık konusu zikredilmektedir:1

�� ^��א8�7 �� א�"כ� ��א�_�� "� א�� א�"כ� �� :'4>א��א �א� ��א�O* !3"א א�� א�� .א�=א*# �k א�;$�Y � :�א� 7��6 ��5 א! �4

İkinci hadis, İshâk İbn Süleymân’ın Hanzala’dan yaptığı bir ri-vâyettir. Müsned’deki İshâk hadisiyle birebir örtüşmektedir:2

� �"�P :�א� ��"א& �� ^�>w ��א �*(אH '�� '"� ��א�_� �� א� �w א�;$�Y � :�א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: ��3"א א! *�O �"� א��

� .א�=א*# k�6 א�R;א* 06-��7 א��א

4. Müsnedü Abdillâh İbni Ömer

et-Tarsûsî (ö. 273) bu eserinde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Buhârî’de olduğu gibi hadisi Hanzala’dan aktaran Mekkî İbn İbrâhîm’dir (ö. 215). Rivâyet merfû olup diğer kitaplarda geçen üç unsurdan sadece k� ve א�=א*#� öğelerini içermektedir:3�w א��א

� ��א כ� �� א��א8��7��א '�� ' ��_� �� ^& : �� א�� "� �א�� א^& : �א� �4� א! ��5 7��6*�� א!� . � א�;$�k� Y א�=א*# 6�w א��א


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından örtüşmektedir.

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2208 (5549). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5551). 3 et-Tarsûsî, Müsned Abdillâh İbn Ömer, 44, (80).


191

Eksik olan yegâne şey diğer rivâyetlerde hadisin girişinde görülen � ifadesidir.1

B. Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi



Hanzala İbn Ebî Süfyân 1. Hocası


2. Öğrencisi

Bu rivâyeti Nâfi‘den sadece Hanzala İbn Ebî Süfyân aktarmak-tadır:

Hanzala İbn Ebî Süfyân (ö. 151)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Mine’l esbât.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Hüccetün.3

Hanzala İbn Ebî Süfyân Mekkeli olup altıncı tabakadan bir hadis âlimidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. ‘Amr İbn Ebî Süfyân ve Abdurrahmân İbn Ebî Süfyân ile kardeştir. Vekî‘, Hanzala’nın ha-dislerini gördükçe o sikatün sikatün biriydi dermiş. Ahmed İbn Hanbel de onu sika olarak rütbelendirmiştir. Yahyâ İbn Ma‘în onun için sikatün huccetün ifadelerini kullanmıştır. Aynı şekilde Ebû

1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 15 (12). Hadisin metni için bölüm girişindeki

rivâyete bakınız. 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 358 (1276). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 183 (1582).


192

Zür‘a, Ebû Dâvûd, İbn Sa‘d ve en-Nesâî kendisini sika olarak değer-lendirmişlerdir. İbnu’l-Medînî, Yahyâ İbn Sa‘îd’in Hanzala hakkın-da şöyle dediğini rivâyet eder: Onun öyle bir kitabı vardı ki, benim öyle bir kılıcım yok. İbn ‘Adiy ise şöyle der: Hanzala’nın rivâyet ettiklerinin geneli müstakimdir. Onun sâlih hadisleri de vardır. Şa-yet ondan bir sika rivâyet ederse hadis müstakimdir. İbnu’l-Medînî Hanzala için lâ be’se bihî demiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Hanzala İbn Ebî Süfyân’ın 15 hocasını ve 26 öğrencisini isim isim saymak-tadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmekte-dir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 151 yılında vefat etmiştir.1

Hanzala İbn Ebî Süfyân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 7 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Hanzala İbn Ebî Süfyân ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.

C. Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

7 nolu rivâyette Nâfi‘in bir dağıtması mevcuttur.

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 443 (1561); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 53

(110).

duyma

dağıtma

Nâfi'


193

D. Nâfi‘in 7 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli1 Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘

diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu öğrencisinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran Hanzala İbn Ebî Süfyân’ın yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.

Yukarıda biyografisi anılan bu zatın hakkında münekkitlerin be-yan ettikleri olumlu şeylere rağmen, bunların tümünü göz ardı ede-rek onu meçhul bir râvi addedelim. Yani onun doğru aktarımda bu-lunma ihtimali ile yanlış aktarımda bulunma ihtimalini müsâvi kabul edelim.


Hanzala İbn Ebî Süfyân’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Görüldüğü üzere Nâfi‘in 7 nolu rivâyeti yapmamış olma ihtimâ-li2 % 50 nispetindedir.3






Kitabın sonunda genel bir değerlendirme ayrıca yapılacaktır. 2 Şâyet Nâf‘’in rivâyetleri 7 nolu rivâyetten ibâret olsaydı, onun şahsiyetinin tarihîliği

de hesaplanan bu nispette kalırdı. 3 Bu hesaplamalar ilgili râvileri meçhul addederek neticelendirildiğinden belli bir



194

4) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran tek bir öğrencisi vardır. Bu kişi ricâl kitaplarında biyografisi bulunan tarihin ilgili di-liminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadığı muhit belli olan gerçek bir şahsiyettir.


6) 7 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek olasılık olarak zor görünmemektedir. (% 50)

7) Nâfi‘, 7 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde de bir dağıtması tespit edilmiştir.

8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 7 nolu rivâyeti aktaranın yanlış aktarımda bulundu-ğu ihtimâli yüzde elli nispetindedir.

IIX. SEKİZ NOLU RİVÂYET

�א��G' �� !א :�א� �� א�� א! �� א 8� �.>��G' ��א� 1.א��>� 6'�;�א א�=�א*# ';�א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� ��א ��


Abdullâh İbn Ömer � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � �

� � �‘Urve İbnü’z-Zübeyr

� Nâfi‘ �Abdurrahmân İbn ‘Alkame

�Mekhûl el-Ezdî

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı tespit edebildiğimiz üç ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetlerin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklı-lıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık içer-memektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki aktarım dört meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Nesâî’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I,

16 (15). 2 Rivâyetin ‘Urve İbnü’z-Zübeyr tarîkiyle gelen türevi için bkz. es-Saydâvî,

Mu’cemu’ş-Şuyûh, 337 (315). Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes,

el-Muvatta, II, 947 (1696); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 226 (25492); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 16 (4654); 156 (6456); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5553, 5554); Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 483 (4199); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 95 (2763, 2764); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 16 (15); IIX, 181 (5226); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, I, 66 (13); V, 407 (9294); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned XI, 469 (6588); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 161 (466, 467); 162 (468); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 239 (145, 146); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, IV, 230 (6078); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XII, 288 (5475); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VII, 298 (2201); el-Katî'î, Cüz’u’l-Elfi Dînârun, 79 (56); es-Saydâvî, Mu’cemu’ş-Şuyûh, 337 (315); Ebû Nu‘aym, Târîhu İsbahân, II, 248 (1587); İbn Hazm, el-Mahla, II, 220; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 149 (671); 150 (672); 151 (683); es-Sünenü’s-Suğrâ, 79 (89); Şu‘abu’l-’Îmân, III, 23 (2762); V, 219 (6430); 220 (6433); İbn Abdilberr, el-İstizkâr, IIX, 428; et-Temhîd, XXIV, 142, 143; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 345 (2176); VI, 247 (3282); IX, 216 (4793); el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXIII, 147.


196







mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları 1. ‘Urve İbnü’z-Zübeyr (ö. 94)



‘Urve İbnü’z-Zübeyr Medineli bir hadis râvisidir; Hz. Osman’ın hilâfetinin ilk yıllarında dünyaya gelmiştir; orta kuşak tâbiîlerdendir. İbn Sa‘d onu, Medinelilerin ikinci tabakasında zikretmiş ve kâne sikaten kesîre’l-hadîsi fakîhen ‘âlimen me’mûnen sebten demiştir. Ahmed İbn Abdillâh el-‘İclî: Sikadır; fitne olaylarından hiçbirine bulaşmamıştır, der. İbn Şihâb ez-Zührî: ‘Urve’den duyduklarımla ‘Amre’den duyduklarım örtüşürdü. Onlara soru sorduğumda ise ‘Urve’nin bitmeyen bir deniz olduğunu gördüm, der. Hişâm İbn ‘Urve şöyle anlatıyor: Babam şöyle derdi: Dün bizler küçüktük, bu-gün büyük olduk. Bugün sizler küçüksünüz yarın büyükler olacaksı- Rivâyetin Abdurrahmân İbn ‘Alkame tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel,

el-Müsned, II, 52 (5135, 5138); el-Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, V, 323 (1024); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, IIX, 129 (5045, 5046); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, V, 406 (9291, 9292); Ebû Ya‘lâ, el-Müsned X, 105 (5738).

Rivâyetin Mekhûl el-Ezdî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 226 (25499).


Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Sekiz Nolu Rivâyet

197

nız. İlmi öğrenin ki insanlara yol gösteresiniz! İnsanlar bana sor-madığında unutuyorum. Beni yalnız bulduğunuzda hemen yanıma gelip bana sorular sorun. Hişâm diyor ki: Biz böyle zamanlarda kardeşlerimle onun başına toplanır ona muhtelif konularda sorular sorardık. Bize cevaplar verir ve sonra öğrendiklerimizi tekrar etti-rirdi. Benim ezberimi beğenirdi. Hişâm diyor ki: Vallâhi, ondaki hadislerin binde birini bile alamadık. Hişâm babasından şöyle akta-rır: Son üç yılı hariç ‘Âişe’yi hiç terk etmedim. Başka bir rivâyette ise şöyle der: Bugün yaşınız küçük, neden ilim öğrenmiyorsunuz. Bilgisi olmayan yaşlı bir adam ne işe yarar? Çok iyi hatırlıyorum, ‘Âişe vefat etmeden üç ya da dört yıl önceydi, kendi kendime diyor-dum ki: ‘Âişe bugün ölse ondan alamadığım bir hadisten ötürü piş-man olmam; çünkü ne kadar hadisi varsa hepsini ondan aldım. Al-lah’ın elçisinin arkadaşlarından birinde bir hadis olduğunu duysam, hemen koşar yanına gider, kapsının önünde oturur o hadisi ondan isterdim. Süfyân İbn ‘Uyeyne şöyle der: İnsanlardan ‘Âişe hadisle-rini en iyi bilen üç kişi şunlardır: el-Kâsım İbn Muhammed, ‘Urve İbnü’z-Zübeyr ve Abdurrahmân’nın kızı ‘Amre. Hayatıyla ilgili pek çok bilgi bulunan ‘Urve İbnü’z-Zübeyr’in rivâyetleri başta Kütüb-i Sitte olmak üzere çoğu hadis kaynağında yer almıştır. Üçüncü taba-ka hadis râvilerinden olan ‘Urve İbnü’z-Zübeyr hicrî 94 yılında, yani Nâfi‘den 23 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 56 hocasını ve 55 öğrencisini isim isim saymaktadır.1

2. Abdurrahmân İbn ‘Alkame

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: _______2


Abdurrahmân İbn ‘Alkame Mekkeli olup dördüncü tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. en-Nesâî ve el-‘İclî kendi-sini sika olarak rütbelendirmiştir. İbn Mehdî’nin onun için kâne mi-ne’l esbâti’s-sikâti dediği rivâyet edilir. Hayatı hakkında çok fazla bilgi mevcut değildir. Abdurrahmân İbn ‘Alkame’nin rivâyetlerine Kütüb-i Sitte müelliflerinden sadece en-Nesâî Sünen’inde yer ver-miştir. Buhârî ise Halku Ef‘âli’l-‘İbâd adlı eserine bu rivâyetlerden

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XX, 11 (3905); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 163

(352). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 637 (3271). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 347 (3959).


198

almıştır. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 2 hocasını ve bir tek öğrencisini anmaktadır.1

3. Mekhûl el-Ezdî


Mekhûl el-Ezdî Basralı olup dördüncü tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Ahmed İbn Hanbel onun İbn Ömer’in hadislerine vâkıf olduğunu bildirmiştir. Yahyâ İbn Ma‘în kendisini sika saymıştır. Ebû Hâtim ise lâ be’se bi-hadîsihi değer-lendirmesinde bulunur. Diğer yandan Ebû Dâvûd Mekhûl’u zayıf olarak tarif eder. Öte yandan gelen rivâyetlerde onun, Basra halkının fakîhlerinden olduğu söylenir. Mekhûl el-Ezdî’nin rivâyetlerine Kütüb-i Sitte müelliflerinden hiç biri kitaplarında yer vermemiştir. Mamafih Buhârî el-Edebü’l-müfred adlı eserine onun rivâyetlerin-den almıştır. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 2 hocasını ve üç öğrencisini anmaktadır.3

B. Temel Kaynaklarda Sekiz Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

8 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) bu eserinde hadisimizi Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmektedir. Hadis merfû olup rivâyetin temel unsurlarını muhtevîdir. Nesâî’deki ‘Ubeydullâh rivâyetinin aksine burada Hz. Peygamberin emri doğrudan değil dolaylı bir anlatımla aktarılmıştır. Bu hadis, Nâfi‘in oğlu Ebû Bekr tarafından Mâlik’e ulaşmış görünmektedir:4

5 �� א�� כ� '�� א�כ �� 6��' �� *�� '& :�"� �� א! �� א .א��>� 6^�;אH א�=�א*# �n;אH ' � 7��6 ��5 א! �4� א!

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII, 293 (3911); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 212

(477). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 545 (6876). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIIX, 475 (6169); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 260

(512). 4 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, II, 947 (1696). Şayet Juynboll’un iddia ettiği gibi Nâfi‘

diye biri söz konusu olmamış olsaydı, bu şahsiyeti Mâlik’in kendisi ihdas etmiş ol-saydı, Nâfi‘in oğlu üzerinden gelen bir rivâyeti de doğrudan Nâfi‘den aktarmakta bir sakınca görmemesi gerekirdi: Zira şimdi Mâlik, bir de Nâfi‘e oğul ihdas etme zorluğu ile baş başa kalmış olmaktadır! Juynboll’un iddiası için bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217.


199


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde rivâyetimizin hem Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine hem de Mekhûl → İbn Ömer tarîkine yer vermiş bulunmaktadır. Her iki rivâyet de merfûdur. İlk hadis Nesâî’de ol-duğu gibi, ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Ancak buradaki rivâyette א�;א*# '�א�= yerine א*#א�א א�=�3כ� ifâdesi geçmektedir:1

�4� א! *�� א� :�א� �"� ��א �� א�� א! �� "א& �� Y ��א !א��>� 6'�;�א א�=�א*# �3כ�אא :7��6 ��5 א!

İkinci hadis Mekhûl’un İbn Ömer’den aktardığı bir rivâyettir. Bu rivâyette dolaylı bir anlatım söz konusu olup sakal bahsine hiç deği-nilmemiştir:2

א! �� כ>�� ,)& ��א �� 7.�8 ��א :�א� � �h�* �� ^�>אU ��א�א :�א� �"� �� ' &' �=�� .�=�א א�=�א*#

3. el-Müsned

8 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde toplam 4 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerden ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, diğer ikisi ise Abdurrahmân İbn ‘Alkame → İbn Ömer kanalıyladır. Bu rivâyetlerin tümü merfû olup anlamca yukarıdakilerle aynı mak-sada hizmet etmektedir. İlk hadis Nesâî’de olduğu gibi Yahyâ İbn Sa‘îd’in ‘Ubeydullâh’tan aktardığı bir rivâyettir. İki rivâyet arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır:3

�א �א! �� .>�� א �'�� א! �� א/��' �� "� �� א! �� א .א��>� 6'�;�א א�=�א*# ';�א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א�

İkinci hadis Abdurrahmân İbn ‘Alkame’nin İbn Ömer’den aktar-dığı bir rivâyettir. Nâfi‘ rivâyetlerinden pek bir farkı bulunmamak-tadır:4

��א �א� �א��"� �� "�P ��;�א& ��א �א��"� �� א �'�� א �א! �� א ��א 8� : 9�3"-�� -.: P�"� "� ��א� ��א� :.-� ��א! *� � ��5 א! �4 .א�=�א*# 6;�א א��>� '�;�א: 7��6

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 226 (25492). 2 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 226 (25499). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 16 (4654). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 52 (5135).


200

Süfyân’ın, İbn ‘Alkame’den aktardığı üçüncü hadiste dolaylı bir anlatım mevcut olup yanı sıra kimi lafzî farklılıklar mülâhaza edil-mektedir:1

�� א��"� �� ;�א& ��א � J 2 ��א �'�� א �א! �� א"-�� P�"� � '& 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ' �: .-�� "� ��א;�0 � .א�=�א*# 0,? 6'& א��>

Dördüncü hadis, Mâlik’in doğrudan Nâfi‘den aktardığı bir rivâ-yettir.2 Muvatta’daki rivâyet dolaylı bir anlatıma sahipken bu rivâyet doğrudan bir aktarım içermektedir:3

*�� א� :�א� �"� ��א �� א�� א�כ ��א �"אF ��א �'�� א! �� א !א�=�א*# 6;�א �א��> �;�אא: 7��6 ��5 א! �4� א!


Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize iki kez yer vermiştir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Her iki rivâyet de merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmakta-dır. İlk hadis Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd’in Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Bu rivâyetin önceki Nâfi‘ rivâyetlerinden ayrılan önemli çizgileri vardır. Öncelikle hadisin girişinde bulunan ve ha-diste geçen emre gerekçe oluşturan kayıt önemli bir ayrımdır. Bu-

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 52 (5138). 2 İmâm Mâlik hadisi Muvatta’da Ebû Bekr üzerinden rivâyet ederken neden burada

(İbn Hanbel’in Müsned’inde) doğrudan Nâfi‘den aktarmaktadır, sorusu cevaplanması gereken bir sorudur. Akla gelen ilk ihtimâl bu durumun, Mâlik’den sonraki râvilerden kaynaklanmış olabileceği hususudur. Zira Mâlik eğer hadisi doğrudan Nâfi‘den alma imkânını elde ettiyse, neden âlî bir isnâd dururken nâzil bir isnadı kitabına almış ol-sun? Bir başka ihtimâl de, Mâlik’in, hadisi hem Nâfi‘den hem de oğlu Ebû Bekr’den duymuş olması seçeneğidir. Ancak bu durumda dahi, neden rivâyet ederken nâzil bir isnadı tercih ettiği istifhamı geçerliliğini korumaktadır. Zira bu, hadisçilerin genelin-de görülen âlî isnada temâyül ilkesine aykırı düşmektedir. İnancım o ki, bu hadisin tüm tarîkleri ve tüm râvileri çalışıldığında, bu sorunun en olası yanıtını hesaplamak mümkün olacaktır.

İmâm Mâlik’le ilgili olarak benzer bir durumu yorumlamaya çalışan İbn Hibbân, sorunun Mâlik’ten kaynaklandığını anlatmak sadedinde, İmâm hakkında şunları söy-ler (bkz. İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XI, 591 (5185)):

Rא �� e א.�� אAB86R כא�P �אYF �"א�כ .�� a�G' 8��.6א Y� ;3א �א*א 3��.6א��א* 6.�G5pא=�.

Ancak böyle bir yorumun, diğer ihtimalleri göz ardı eden dolayısıyla da tek taraflı olduğu ve böylece Mâlik’i ağır bir töhmet altında bırakırken sonraki râvileri tümüyle akladığı ortadadır.

3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 156 (6456).


201

nun yanı sıra, hadiste lafzî farklılıklar söz konusudur. Rivâyetin so-nunda da konuyla ilgili İbn Ömer’in bir uygulamasına değinilmiş-tir:1

�א�� \.� �� >"� �� "� ��א �\*.� �� .?.� ��א � �3א� �� >"� ��א� 6��6א �א�"=�כ�� Gא�;�א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� א�� א��>

5 �� { א� "� ' 6N ^:א �"� א�� 6כא& !א�=�א*# 6';�א �"א �>� 2q� ABG'.

İkinci hadis Abde İbn Süleymân’ın (ö. 187) ‘Ubeydullâh’tan ak-tardığı bir rivâyettir. Bu hadis ile Nesâî’deki ‘Ubeydullâh rivâyeti arasında sadece lafzî bir farklılık söz konusudur. Oradaki א�;' ifadesi gelmiştir:2 א�3כ�א א�=�א*# yerine burada א�=�א*#

�א � >"� ��G' Y�� א��G' �� !א �� "�� א! *�O �"� א�� א .א��>� 6'�;�א א�=�א*# א�3כ�א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א�: �א� ��3"א

5. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde hadisimize üç kez yer vermiştir. Bunlar Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Her üç rivâyet de merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik bakımından bağdaşmaktadır. İlk hadis Yahyâ İbn Sa‘îd ve İbn Nümeyr’in ‘Ubeydullâh’tan aktar-dıkları bir rivâyettir. Nesâî’deki ‘Ubeydullâh rivâyetiyle bu rivâyet arasında bir fark yoktur:3

� �� >"� ��א�L"א �א�� '�� א ��"�� א�� 6��א [i �� א�� .�� .>� ';�א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� א�� א�� א! �� ("��א

.א��>� 6'�;�א א�=�א*#İkinci hadis Mâlik’in, Nâfi‘in oğlu Ebû Bekr’den aktardığı rivâ-

yettir. Bu hadis ile Muvatta’daki hadis arasında herhangi bir fark gözükmemektedir:4

Aא��6 �� א�� '��5 �� א�� כ� '�� '�b �� א�כ �� 5 7��6 ��5 א! �4� א�� "�' � ' Hא;n� #*א�א�= H6^�;א .א��>�

Üçüncü hadis Ömer İbn Muhammed’in Nâfi‘den aktardığı bir ri-vâyettir. Buhârî’deki Ömer İbn Muhammed rivâyetinde olduğu gibi

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5553). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5554). 3 Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259). 4 Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259).


202

bu rivâyette de ��א א�"=�כ�א�;G kaydı bulunmaktadır. Ancak hadisin sonunda İbn Ömer’in uygulamasına yer verilmemiştir:1

א�� א�� א � >"� �� "� �� \*.� �� .?.� ��א ��L"א& �� 23 ��א א�=�א*# ';�א �א�"=�כ�� Gא�;�א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ��"�

6'6��א � .א��> 6. Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimiz bir kez bulunur. Sened Nâfi‘ → İbn Ömer şeklindedir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Mâlik’in Ebû Bekr İbn Nâfi‘ üzerinden aktar-dığı bu rivâyet ile Muvatta’daki rivâyet arasında ne senet bakımın-dan ne de metin bakımından bir fark bulunmamaktadır:2

א! �� '��5 �� א�� כ� '�� א�כ �� א�-�� " �� א! �� א .א��>� 6^�;אH �א�=�א*# �n;אH ' � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&� �"� ��


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 8 nolu rivâyet iki kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Her iki hadis de merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. İlk hadis İbn Nümeyr’in ‘Ubeydullâh’tan aktardığı bir rivâyettir. Nesâî’deki ‘Ubeydullâh hadisiyle birebir örtüşmektedir:3

�א�� "� �� א! �� "�� א! �� א �א�%)� �� א�>�� א� !א��>� 6'�;�א א�=�א*# ';�א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א�: �א� �"� א��

İkinci hadis yine Mâlik’in Nâfi‘in oğlu Ebû Bekr’den aktardığı rivâyettir. Muvatta’daki rivâyetten küçük bir lafzî farklılık ile ayrıl-maktadır:4

1 Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 483 (4199). 3 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 95 (2763). 4 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 95 (2764). Hadisten hemen sonra, Tirmizî, yeri

gelmişken Nâfi‘in oğulları hakkında ricâl bilgisi vermektedir: �א�� כ� ��' x�<4] 6�� B8 �.א :�� '�� א� �8 � ��"� א�� -�] 6 �"� �� א -�] 6 �� א�� א! � ..d�q ��"� א��

Nâfi‘in bizatihi kendisini tarihî bir şahsiyet saymayan Juynboll’un, bu iddiasına Nâfi‘in oğullarını da katması tabiî bir zorunluluktur. Juynboll’un iddiası için bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth Literature”, s. 217.


203

�hא*9 ��אRא �א��א � �� כ� '�� א�כ � �� '&: �"� א�� א�א' � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� Hא;n� #*א�א�= H6^�;א � .א��>


8 nolu rivâyet en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde toplam 4 kez yer almıştır. Bu rivâyetlerden ikisi Nâfi‘ → İbn Ömer, diğer ikisi ise Abdurrahmân İbn ‘Alkame → İbn Ömer kanalıyladır. Bu rivâyetle-rin tümü merfû olup anlamca yukarıdakilerle aynı maksada hizmet etmektedir. İlk hadis Yahya İbn Sa‘îd’in ‘Ubeydullâh’tan aktardığı bir rivâyettir.1 İkinci hadis Abdurrahmân İbn ‘Alkame’nin İbn Ömer’den aktardığı bir rivâyettir. İbn Hanbel’in Müsned’indeki İbn ‘Alkame rivâyetiyle (ikinci hadis) birebir aynıdır:2

�א��G' �"< �� *א :�א� ��=א�� "� �א :�א� �א��;�א& �� "� �א�� 6'�;�א א�=�א*# ';�א: �א� 7��6 ��5 א! �4� א�� "� ��א �� -"

� .א��>

Üçüncü hadis de bir İbn ‘Alkame hadisidir. Ancak bu kez hadisi müellife aktaran ‘Amr İbn ‘Alî’dir (ö. 249). Hadisin metni bir önce-ki rivâyetten farksızdır:3

�א��G' 6�"� �� א :�א�� "� �א :�א� �א��א :�א� ��;�א& �� 5 א! �4� א! *�� א� :.-�� "� ��א �"�P :��א ��-" '�� א��"� .א�=�א*# 6';�א א��>� '�;�א: 7��6

Nesâî’deki dördüncü hadis ilk hadisin bir tekrarıdır. Ne senet ba-kımından ne de metin bakımından herhangi bir farklılık söz konusu-dur.4

C. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri 1. Hocası

Şekilde görüldüğü gibi bu rivâyeti Nâfi‘, efendisi Abdullâh İbn Ömer’den duymuştur. Nâfi‘ bu rivâyeti elde etmek için Abdullâh İbn Ömer’i bulmuş değildir. Azatlı kölesi olması dolayısıyla çoğun- 1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 16 (15). Hadis için bölüm girişindeki rivâyete

bakınız. 2 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, IIX, 129 (5045). 3 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, IIX, 129 (5046). 4 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, IIX, 181 (5226).


204

lukla efendisinin yanında bulunmaktadır. Bu vesile onun İbn Ömer’den pek çok hadisi elde etmesine imkân vermiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ duyan, hocası ise paylaşan râvi konumunda kabul edilecektir.

Abdullâh

İbn Ömer


Hişâm İbn ‘Urve


Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd

Necîh İbn

Abdirrahmân


İbn Hafs

Mâlik İbn Enes

Ebû Bekr İbn Nâfi‘

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran yedi öğrencisi vardır. Bunları kısa-ca görelim:

a. Hişâm İbn ‘Urve (ö. 145)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-a‘lâm.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, Rubbemâ dellese.2

Hişâm İbn ‘Urve Medineli olup beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Enes İbn Mâlik’i (ö. 93), Câbir İbn Abdillâh’ı (ö. 70), Sehl İbn Sa‘d’ı (ö. 88) ve Abdullâh İbn Ömer’i görmüştür. İbn Ömer’in başını okşayıp dua ettiği rivâyet edilir. İbnu’l-Medînî dört yüz civârında hadisi olduğunu söylemiştir. Yahyâ İbn Ma‘în’e, Hişâm’ın mı yoksa ez-Zührî’nin mi Urve’den rivâyetini tercih edersin, diye sorduklarında, her ikisini de tercih ederim, deyip ayırım yapmadığı aktarılır. İbn Sa‘d, el-‘İclî ve Ebû



205

Hâtim kendisini sikatün, imâmün fi’l-hadîs, huccetün gibi tanımla-malarla değerlendirmişlerdir. Ya‘kûb İbn Şeybe şöyle der: Sika’dır; sebt’tir. Irak gitmeden önce kimse ondan münker bir şey işitmemiş-tir. Irak’a gittikten sonra gevşediği, kimi babasından duymadığı rivâyetleri babasından duymuşçasına rivâyet ettiği söylenmiştir. İmâm Mâlik’in de, Hişâm hakkındaki kanaatini Irak’a gitmesinden sonra değiştirdiği rivâyet edilmektedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Hişâm İbn ‘Urve’nın 29 hocasını ve 104 öğrencisini isim isim say-maktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geç-mektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 145 yılında vefat etmiştir.1

Hişâm İbn ‘Urve ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 8 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyet-te Nâfi‘ dağıtan Hişâm İbn ‘Urve ise toplayan râvi konumunda ka-bul edilecektir.2

b. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144)


c. Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün, Celîlun.5

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXX, 232 (6585); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 44

(89). 2 Rivâyetin Hişâm İbn ‘Urve tarîkiyle gelen türevi için bkz. es-Saydâvî, Mu’cemu’ş-

Şuyûh, 337 (315). 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin ‘Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe,

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, V, 226 (25492); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 16 (4654); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5554); Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 95 (2763); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 16 (15); IIX, 181 (5226); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, I, 66 (13); V, 407 (9294); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 161 (466); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, IV, 230 (6078); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 149 (671); Şu‘abu’l-’Îmân, V, 219 (6430); İbn Abdilberr, el-İstizkâr, IIX, 428; et-Temhîd, XXIV, 143; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 345 (2176).

5 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 69 (4108).


206


Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd Medineli olup altıncı tabakadan bir hadis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Abdullâh İbn Ömer’in torunudur. Muhammed İbn Sa‘d, annesinin ümmü veled olduğunu bildirir ve şöyle der: kâne sikaten kalîle’l-hadîsi. Ahmed İbn Hanbel, Süfyân es-Sevrî’nin Ömer İbn Muhammed’den rivâyet-te bulunduğunu ve onu övdüğünü hatırlatır ve şöyle der: şeyhun siktatün leyse bihi be’sun. Benzer şekilde Yahyâ İbn Ma‘în, Ebû Dâvûd ve el-‘İclî onun için sikatün değerlendirmesinde bulunmuş-lardır. en-Nesâî kendisini, Nâfi‘in öğrencileri arasında sekizinci ta-bakada sayar ve şöyle der: leyse bihi be’sün. Ebû Hâtim şöyle de-miştir: Bunlar beş kardeştir; içlerinde en sika olanı Ömer İbn Mu-hammed’dir. Süfyân es-Sevrî, İbn Ömer ailesinde Ömer İbn Mu-hammed gibi faziletli birinin bulunmadığını söylemiş ve onu medh etmiştir. Ebû ‘Âsım en-Nebîl şöyle der: Zamanının en faziletli şah-siyetlerindendi. Çoğunlukla Şam’da kalırdı. Bir ara Bağdat’a gitti. İnsanlar Ömer İbn Hattâb’ın oğlu geldi diye başına üşüştüler. Son-ra Kûfe’ye gitti. Orada da kendisinden çok hadis aldılar. Çok uzun boylu olduğu ve Askalan’da nöbet tutarken vefât ettiği kaydedilir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd’in 19 hoca-sını ve 23 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müs-lim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 150 yılından önce vefat etmiştir.2

Ömer İbn Muhammed ile Nâfi‘ arasında bir akrabalık ilişkisi bu-lunmamaktadır. Mamafih Nâfi‘ onun dedesinin azatlı kölesidir. Do-layısıyla yakın bir çevre içinde bulunmaları muhtemeldir. Şâyet Ömer İbn Muhammed’in Nâfi‘den ayrı kayda değer sayıda hocası bulunmasaydı onu duyan bir râvi addedebilirdik. Ancak onun, ken-dilerinden etkin biçimde rivâyette bulunduğu Nâfi‘den başka toplam 18 hocası daha vardır. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 8 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.3

1 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 417 (4965). 2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 499 (4303); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 435

(823). 3 Rivâyetin Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-

Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, V, 2209 (5553); Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259); Ebû


207

d. Necîh İbn Abdirrahmân (ö. 170)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: _______.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Da‘îfun esennü ve’h-talata.2

Necîh İbn Abdirrahmân Medineli olup altıncı tabakadan bir ha-dis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Ebû Ma‘şer künyesiy-le ünlü azatlı bir köledir. Muhammed İbn Ebî Ma‘şer’in (ö. 247) babasıdır. Ebû Ümâme İbn Sehl İbn Huneyf’i (ö. 100) gördüğü söy-lenmiştir. Yahyâ İbn Sa‘îd’in kendisinden rivâyet etmeyip, onu za-yıf bulmasına karşın Abdurrahmân İbn Mehdî’nin ondan rivâyette bulunduğu kaydedilir. Ahmed İbn Hanbel’in şöyle dediği aktarılır: Sadûk biriydi ancak sened konusunda yetersizdi; kayda değer biri değildir. Yahyâ İbn Ma‘în onun hadiste güçlü olmadığını söyler. Ebû Dâvûd, ed-Dârekutnî ve en-Nesâî onu zayıf olarak, Buhârî ise münkeru’l-hadîs olarak rütbelendirmiştir. İbnu’l-Medînî şöyle der: çok çok zayıf biriydi. Muhammed İbn Kays’tan ve Muhammed İbn Ka‘b’dan düzgün hadisler rivâyet ederdi. Ancak el-Makburî ve Nâfi‘den münker hadisler aktarırdı. İbn ‘Adiy şöyle der: Zayıf biri olmasına rağmen kendisinden es-Sevrî gibi, Huşeym ve el-Leys İbn Sa‘d gibi sikalar rivâyette bulunmuşlardır. Ölümüne yakın iyice değiştiği ve kimi mevzu rivâyetlerde bulunduğu hususunda iddialar vardır. el-Mizzî et-Tehzîb’inde Necîh İbn Abdirrahmân’nın 22 hoca-sını ve 31 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Rivâyetleri, Buhârî ve Müslim dışında kalan hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 170 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.3

Necîh İbn Abdirrahmân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 8 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Ebû Ma‘şer ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

‘Avâne, el-Müsned, I, 162 (468); İbn Hazm, el-Mahla, II, 220; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 150 (672); Şu‘abu’l-’Îmân, V, 220 (6433).

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 317 (5802). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 559 (7100). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIX, 322 (6386); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 374

(759). 4 Rivâyetin Necîh İbn Abdirrahmân tarîkiyle gelen türevi için bkz. Ebû Ya‘lâ, el-

Müsned XI, 469 (6588).


208

e. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Abdullâh yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 8 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde et-miş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

f. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


g. Ebû Bekr İbn Nâfi‘

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: _______.5


Ebû Bekr İbn Nâfi‘ Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiîn neslinin büyüklerindendir. Nâf‘’in oğulla-rından olup babasından rivâyetleri vardır. Ahmed İbn Hanbel, Nâfi‘in oğulları arasında en sika olanın Ebû Bekr olduğunu söyle-miştir. Yahyâ İbn Ma‘în ise, bir rivâyette leyse bihi be’sun başka bir rivâyette ise leyse bişey’in dediği aktarılır. Ebû Dâvûd ise onun hak-kında min sikâti’n-nâs değerlendirmesinde bulunmuştur. İbn ‘Adiy, İmâm Mâlik’in Ebû Bekr’den rivâyette bulunduğunu hatırlatarak şöyle der: Şayet Ebû Bekr problemli biri olsaydı Mâlik ondan rivâ-yette bulunmazdı. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 4 hocasını ve 6 öğ-rencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Müslim olmak üzere rivâyetleri

1 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs maddesine bkz. 2 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbnu’l-

Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 239 (145); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XXIV, 142. 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 4 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned,

II, 156 (6456); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 239 (145) (Hadisten hemen sonra gelen müellifin şu notu dikkati çekmektedir: Bunun doğrusu Mâlik, Ebû Bekr’den, o da Nâfi‘den, şeklinde olmalıdır. Müellifin, bu kanaatini senede yansıt-mayıp nakle sadakat göstermesi ilmî açıdan her türlü takdirin üzerindedir. Bu husûsi-yetin genel olarak çoğu muhaddiste gözlemlendiğini ifade etmek gerekir.); el-Katî'î, Cüz’u’l-Elfi Dînârun, 79 (56); Ebû Nu‘aym, Târîhu İsbahân, II, 248 (1587); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XXIV, 142.



209

hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir.1

Ebû Bekr İbn Nâfi‘ ile Nâfi‘ arasında baba oğul ilişkisi söz ko-nusudur. Bunun yanı sıra o sadece üç hocadan az sayıda rivâyette bulunmuştur. Kanaatimiz o ki Ebû Bekr İbn Nâfi‘ toplayan bir râvi değildir. Onun Nâfi‘den hadis duyması da büyük bir ihtimalle akra-balığı dolayısıyladır. Anlaşıldığı üzere o duyan bir râvidir. 8 nolu rivâyeti de babasından bu surette elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâ-yette Nâfi‘ paylaşan Ebû Bekr ise duyan râvi konumunda kabul edi-lecektir.2

D. Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXIII, 145 (7257); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII, 43

(160). 2 Rivâyetin Ebû Bekr İbn Nâfi‘ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-

Muvatta, II, 947 (1696); Müslim, es-Sahîh, I, 222 (259); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 483 (4199); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 95 (2764); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 161 (467); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 239 (146); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, IV, 230 (6078); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XII, 288 (5475) (İbn Hibbân’ın hadisten hemen sonra gelen şu notu kayda değerdir: Mâlik, Ebû Bekr İbn Nâfi‘den bu hadisten başka bir hadis rivâyet etmemiştir.); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VII, 298; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 151 (683); es-Sünenü’s-Suğrâ, 79 (89); Şu‘abu’l-’Îmân, III, 23 (2762); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XXIV, 143; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, VI, 247 (3282); IX, 216 (4793); el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXXIII, 147.

duyma

dağıtma

paylaşma

Nâfi'


210

2. Veriş Cephesi

8 nolu rivâyette Nâfi‘in bir paylaşması ve altı dağıtması mevcut-tur.


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu yedi öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.



Hişâm İbn ‘Urve’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd’in de yanlış aktarımda bulun-muş olması gerekir;


Necîh İbn Abdirrahmân’nın da yanlış aktarımda bulunmuş ol-ması gerekir;









211

Ebû Bekr İbn Nâfi‘’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/128 = 0,0078 (%0,78)



değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 3 akra-nı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx = 15 / 16= % 94) almış bulunmaktadır.






ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan iki nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğu-nu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığın-da ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Diğer yandan, 8 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranlarının onun şahsiyetinin tarihîliğine olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.



212

6) 8 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere bu üç akranın ayrı ayrı organize olduk-larını düşünmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zor-dur. (% 6)

7) 8 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki yedi öğrencinin bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,78)

8) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran yedi öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

9) Nâfi‘, 8 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde ise bir paylaşması ve altı dağıtması tespit edil-miştir.

10) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 8 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli binde sekiz nispetindedir.

IX. DOKUZ NOLU RİVÂYET

�א�� '.�# �� "אF ��א � ��F ��א i] ��6א ��א! � �� א�כ �� "�� VO�& 6א��אH א��(א� כא& :�א� �"� א�� א. �� א! �4� א! *�� \ א& �אF�� : � H �א�. 7��6 ��5jא �א�1.("��א א�

Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2



rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir:



ω = δ / ε = 9 / 16= % 56

1 Bu hadis Ebû Dâvûd’daki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes,

el-Muvatta, I, 24 (44); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 9 (14); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 75 (245); İbnu’l-Ca'd, el-Müsned, 443 (3020, 3021, 3022); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 4 (4481); 103 (5799); 113 (5928); 142 (6283); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 82 (190); İbn Mâce, es-Sünen, I, 134 (381); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79, 80); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 57 (71); 179 (342); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, I, 78 (72); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 26 (58); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 63 (120);102 (205); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 294 (204); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 76 (1265); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, II, 191; el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 266 (577); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 190 (867); İbn Abdilberr, el-İstizkâr, I, 169 (46); et-Temhîd, IIX, 103; XIV, 163-165; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 109 (1768); V, 432 (2950); İbn Hacer, Silsiletü'z-zeheb, 37 (1).


214


A. Temel Kaynaklarda Dokuz Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

9 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyla rivâyet etmek-tedir. Hadiste İbn Ömer, peygamber (s.a.v.) zamanındaki bir uygu-lamadan söz etmektedir; dolayısıyla rivâyet merfûdur. Ebû Dâvûd’daki Mâlik rivâyetiyle buradaki hadis hemen hemen aynıdır. Diğer yandan, Eyyûb hadisinde geçen � jא Hא��א�א� ifadesi buradaki Mâlik rivâyetinde yoktur:2

�� 6א��אH א��(א� כא& ^& :.-�� כא& �"� �� א! �� '& ��א�� א�כ �� 6� .("��א � �6JO&� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� \ א&


İmam Şâfiî (ö. 204) Müsned’inde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine yer vermektedir. Bu hadis, İmâm Şâfiî’nin Mâlik’ten yaptığı bir rivâyettir. Muvatta’daki hadis ile hemen hemen aynıdır. Ancak arada lafzen cüzî bir farklılık söz konusudur:3

�א��G' א�כ � �� 6א��אH א��(א� ^&: .-�� כא& '�5 ��3"א א! *�O �"� ��א �� א �JO& כא��א. �� .("��א 7��6 ��5 א! �4� א�� \ א&

3. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 9 nolu rivâyete bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Diğer tarîklerde geçen Hא�6א� � ^ ifadesiyle 5�� !א �� \ א& *�� א! �47��6 ifadesi burada yoktur. Abdurrezzâk’ın rivâyeti lafız olarak da diğer rivâyetlerden oldukça farklıdır:4

�� Uא �� א��\א�� N.�)� �� O/ כ�א :�א� ��"� ��א �� א� �<� Hא 6א��א� .


açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır. 2 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 24 (44). 3 eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 9 (14). 4 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 75 (245).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri Dokuz Nolu Rivâyet

215

4. Müsned İbnu’l-Ca‘d

İbnu’l-Ca‘d (ö. 230) bu eserinde 9 nolu rivâyetin kendisine ula-şan dört farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîklerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Rivâyetler merfû olup yukarıdaki benzerlerin-den farklı değildir. İlk hadis Sahr’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Bu hadiste 7��6 5�� !א �� 3 *�� א! �4�� ve א��") öğeleri mevcut değildir. Sahr’dan hemen sonra Eyyûb’un rivâyetine değinen müel-lif, Sahr’ın hadisine ilâveten Eyyûb rivâyetinde �3� �� *�� א! �4 ifadesinin bulunduğunu haber verir:1 א! ��5 7��6

�א �� א' �%4� �� O/ כ�א :�א� ��"� ��א �� א� �<� H6א��א � Hא�jא �� '6 א��א� Hא��5 6\אF �"� ��א �� א�� '.�# 6*6אA .6א� ^: �� 3� .7��6 ��5 א! �4� א! *��

İkinci hadis Eyyûb’un Nâfi‘den gerçekleştirdiği bir rivâyettir. Bu hadiste א��") vurgusu eksiktir. Ayrıca, Hכא& א��(א� 6א��א ifadesinin yerine Hא��(א� 6א��א P.'* ifadesi gelmiştir:2

Aא��א �(�9 ��א �^��א8�7 �� ^�"א��2 #�.'� �� *'.P: �א� �"� ��א �� א �6JO& 6א��אH א��(א�. ��אH � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ��jא �א�א�.

Üçüncü hadis de Eyyûb’un Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Ebû Dâvûd’daki Eyyub rivâyetinden yegâne farkı hadisin sonundaki vurgusudur:3 ("��א

�א �א�"�6\9 ^��א8�7 �� ^�>אU ��א F"אא [\.� �� "� 6א�"-�א+ �� ' �א �א��,�� .?. �� .*\� Iא :�א� #�.'� �� א��(א� כא&: �א� �"� ��א �� אH6א��א �� 6JO& 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 . � Hא�jא �א�א�.

Dördüncü hadis el-Hâris İbn Nebhân’ın (ö. 160) Eyyûb’tan ak-tardığı bir rivâyettir. Bu hadisin lafzı önceki Eyyûb rivâyetlerinden farklıdır:4

�א ��אp �� Fא��M ��א K*3א& �� א�>א��א � #�.'� �� כא&: �א� �"� ��א �� אXא�"�3א � .6א��אH א��(א� �5 . �O/ 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ��

1 İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 443 (3020). 2 İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 443 (3021). 3 İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 443 (3022). 4 İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, 443 (3023).


216

5. el-Müsned

9 nolu rivâyetin en çok yer aldığı kaynak İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) bu eseridir. Hadisin Ahmed İbn Hanbel’e ulaşan toplam 4 farklı tarîki mevcuttur. Bu tarîklerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadisler merfû olup rivâyetin temel unsurlarını muhtevîdir. İlk hadis İsmâ‘îl İbn İbrâhîm’in (ö. 193) Eyyûb’tan ak-tardığı bir rivâyettir. Bu hadis ile İbnu’l-Ca‘d’ın Müsned’indeki İsmâ‘îl rivâyeti arasındaki yegâne fark א��") kelimesidir:1

�א �^�"א��2 ��א ��'� �� א! �� א' #�.'� �� *'.P: �א� �"� ��א �� א �VO�& 6א��אH א��(א�. ��אH � ("��א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ��^ .6א�

İkinci hadis, ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Hadiste diğer Nâfi‘ rivâyetlerinden eksik kalan hiçbir unsur bulun-mamaktadır:2

'&: �"� ��א �� א�� א! �� א �� >"� ��א �'�� א! �� א �6JO& כא��א 6א��אH א��(א�. ��אH � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ��jא .("��א א��א�

Mâlik’in Nâfi‘den rivâyet ettiği üçüncü hadiste, râvi bazı husus-ların teyidini istemektedir:3

כא��א: �א� �"� ��א �� א�� א�כ �� א��"� �� א �'�� א �א! �� א&6JO� ��7 :�א� 61א��אH א��(א� :�"א�כ ��P .("��א .. P��: � \ ��א�� א! �4

��7 :�א� 7��61 ��5.

Dördüncü hadis İbn Nümeyr’in ‘Ubeydullâh’tan aktardığı bir ri-vâyettir. Yukarıda Muhammed İbn ‘Ubeyd’in ‘Ubeydullâh’tan ak-tardığı rivâyet ile bu rivâyet arasında 5�� &��=.6 şeklinde önemli bir nüans vardır:4

א��אH א&כ: '�� א� כBא ��א�� א! �� א ��"�� א ��א �'�� א! �� א �6JO& 6א��(א�. � 6.=��& 6א� ^�אH � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ��

5�� .("��א



217


Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. Rivâyet merfû olup yukarıdaki Mâlik rivâyetleriyle hem yapı hem de içerik bakımından uyuşmaktadır:1

�א :�א� �.��d �� א! �� א��G' א�כ � �� : �א� '�5 ��"� �� א! �� א �6JO& 6א��אH א��(א� כא&. �� .("��א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� \ א&


9 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Hişâm İbn ‘Ammâr’ın (ö. 245) Mâlik’ten rivâyet ettiği bu hadiste diğer Mâlik rivâyetlerinde görülmeyen �6א Hא�^ � kaydı mevcuttur:

�b �� א�כ ��א� �"א* �� 8=א+ ��א' �� כא&: �א� ��"� א�� א �6JO& 6א��אH א��(א�. � .6א� ^�אH � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 ^�


Ebû Dâvûd (ö. 275) Sünen’inde 9 nolu rivâyetin kendisine ulaşan üç farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîklerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Rivâyetler merfû olup yukarıdaki benzerlerin-den çok farklı değildir. İlk hadis hem Eyyûb’tan hem de Mâlik’ten gelen iki ayrı tarîkin rivâyetidir.2 İkinci hadis, ‘Ubeydullâh’ın Nâfi‘den aktardığı bir rivâyettir. Bu hadiste yukarıdaki ‘Ubeydullâh rivâyetlerinde görülmeyen bir ayrıntı dikkati çekmektedir:3

�O/ כ�א: �א� ��" �� א! �� א�� א! �� .>�� א � ��F ��א� �<� H6א��א �� 6א� ^�אH � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 3 �� 5�� .'.�.�א


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimizin kendisine ulaşan iki farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîkler Nâfi‘ → İbn Ömer üzerin-dendir. Rivâyetler merfû olup akranlarıyla mutabakat halindedir. Biri Ma‘n İbn ‘Îsâ’nın (ö. 198) diğeri de Abdurrahmân İbn el-Kâsım’ın (ö. 191) Mâlik’ten rivâyet ettiği ilk iki hadiste, diğer Mâ-

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 82 (190). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79). Hadis için bölüm girişindeki rivâyete bakınız. 3 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79, 80).


218

lik rivâyetlerinde olduğu gibi �א�א� Hא�jא � kaydı bulunmamakta-dır:1

��G' &6*8א �� א :�א� �א! ��א :�א� � �� א�כ i] K�<כ�� 6א�� YHא ��5 ��א�: �א� �"� ��א �� א�� א�כ �� :�א� �א�-א�7 ��א �� '�"� 6' �VO�& 6א��אH א��(א� כא&. �� .("��א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� \ א&

Üçüncü hadis Ma‘n İbn ‘Îsâ rivâyetinin bir tekrarıdır. Ne senet ne de metin bakımından farklı bir yanı bulunmamaktadır.2

B. Dokuz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri





İbn

Cüreyc

Mâlik İbn Enes


Sahr İbn Cüveyriye

1. Hocası


2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran altı öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim: 1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 57 (71). 2 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 179 (342).


219





c. İbn Cüreyc (ö. 150)


d. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Eyyûb es-Sehtiyânî maddesine bkz. 2 Rivâyetin Eyyûb es-Sehtiyânî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbnu’l-Ca'd, el-

Müsned, 443 (3020, 3021, 3022); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 4 (4481); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 102 (205); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, II, 191; İbn Abdilberr, et-Temhîd, XIV, 165; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 109 (1768).

3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin ‘Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, II, 103 (5799); 142 (6283); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (80); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 26 (58); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 63 (120); el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 266 (577); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 190 (867).

5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette İbn Cüreyc maddesine bkz. 6 Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevi için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-

Musannef, I, 75 (245). 7 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 8 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-

Muvatta, I, 24 (44); eş-Şâfi‘î, el-Müsned, I, 53 (41); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 113 (5928); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 82 (190); İbn Mâce, es-Sünen, I, 134 (381);


220

e. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Abdullâh yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 9 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde et-miş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

f. Sahr İbn Cüveyriye

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Sahr İbn Cüveyriye yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 9 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu suret-te elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Sahr İbn Cüveyriye ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

C. Dokuz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

9 nolu rivâyette Nâfi‘in altı dağıtması mevcuttur.

Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 68 (79); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 57 (71); 179 (342); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, I, 78 (72); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 102 (205); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, I, 294 (204); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sa-hîhi İbn Hibbân, IV, 76 (1265); İbn Abdilberr, el-İstizkâr, I, 169 (46); et-Temhîd, XIV, 163, 164; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, V, 432 (2950); İbn Hacer, Silsiletü'z-zeheb, 37 (1).

1 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs maddesine bkz. 2 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn

Huzeyme, es-Sahîh, I, 102 (205). 3 Hal tercemesi için 3 nolu rivâyette Sahr İbn Cüveyriye maddesine bkz. 4 Rivâyetin Sahr İbn Cüveyriye tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbnu’l-Ca'd, el-

Müsned, 443 (3020).

duyma

dağıtmaNâfi'


221

D. Nâfi‘in 9 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâli1 Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘

diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu altı kişinin ona iftira etmesi durumunda an-cak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu altı öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bu-lunması ile izâh edilebilir.

Yukarıda her birinin biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu şeylere rağmen, bunların tü-münü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim. Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi görelim.












Sahr İbn Cüveyriye’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/64 = 0,0156 (% 1,56)




222

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 9 nolu rivâyeti yapmamış olma ihtimâ-li1 % 1,56 nispetindedir.2



2) 9 nolu rivâyet eski-yeni tüm kaynaklarda hükmen merfû olarak yer almıştır.



5) 9 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki altı öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 1,56)

6) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran altı öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

7) Nâfi‘, 9 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise altı dağıtması tespit edilmiştir.


ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, yüzde doksan sekiz buçuk nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir.



223

8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 9 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bulun-dukları ihtimâli yüzde bir buçuk nispetindedir.

X. ON NOLU RİVÂYET

�� (�.N א�� א �א��\אU �� א ��2 �� >"� �� '"� ��א��G' ��א� �� /8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� �� א! �� א ��* ��7 *��א �7 א� �-_�א �7 *��א �7 א� �-_�א �7 א�"�,� � u�G א� ��א-�: b�� '

�_ �. Y(hכ7 א��W.1 Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:


� � ��

� � ��

� � �� Sâlim İbn Abdillâh� � Nâfi‘�

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı tespit edebildiğimiz kadarıyla sadece Sâlim İbn Abdillâh des-teklemektedir.2 Her iki rivâyet de benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı ge-rektirecek bir aykırılık içermemektedir.3 Bu haliyle yukarıdaki akta-rım iki meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Ebû Dâvûd’daki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 100

(199). 2 Bezzâr’ın Müsned’inde geçen, Zirr İbn Hubeyş’in (ö. 83) Abdullâh’tan yaptığı rivâ-

yetin, hangi Abdullâh’tan olduğu belli olmadığı için Zirr’i, Nâfi‘in bir akranı olarak değerlendirmedik. Nitekim Zirr İbn Hubeyş Kûfelidir ve genel olarak Abdullâh İbn Mes‘ûd’un rivâyetlerini aktarmaktadır. Bkz. el-Bezzâr, el-Müsned, V, 216 (1819).

3 Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 557 (2116); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 177 (343).

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 557 (2115); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 291 (3344); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 88 (5611); 126 (6097); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 208 (545); Müslim, es-Sahîh, I, 442 (639); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 100 (199); 167 (420); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 267 (537); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 177 (344); 179 (347); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 307 (1083, 1084, 1085); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 371 (1038); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 156 (863); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, III, 380 (1099); IV, 403 (1536); İbn Hazm, el-Mahla, I, 228; III, 183; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 450 (1953, 1954); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XIIX, 248.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Nolu Rivâyet

225







layısıyla, %75 ’lik bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı Sâlim İbn Abdillâh1 (ö. 106) B. Temel Kaynaklarda On Nolu Rivâyet 1. el-Musannef

10 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 10 nolu rivâyetin iki tarîkine yer vermiştir: Nâfi‘ → İbn Ömer ve Sâlim İbn Abdillâh → İbn Ömer. Her iki rivâyet de merfû olup hadisin temel unsurlarını muhtevîdir. İçerik olarak her iki rivâyet de aynı amaca hizmet etmekle birlikte yapı olarak birbirinden oldukça farklıdır:2

Nâfi‘ → İbn Ömer rivâyeti:

�� Uא �� א��\א�� N.�)� א��: ��G' �� :�א� ��א��G' �� !'& �"� �� א ��א�� /8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 א! �4 � 7 *��א �7 � �-_�אא �7 *��א �

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Sâlim İbn Abdillâh maddesine bkz. 2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 557 (2115, 2116). Rivâyetlerin çoğunlukla

ezberden yapıldığı bu dönemde akranların hadisleri arasındaki lafzî farklılıklar ol-dukça fazladır.


226

7 � �-_�אא� u�G ��א ��א�� -א� �7��6 ��5 א! �4: b�� ' � 28' Rא�* �_ �. AB8 Y(hכ7 א��W.

Sâlim → İbn Ömer rivâyeti:1

�א��G' �� Uא :�א� �א��\א��G' �"� � �� 9�8?7 :�א� ��"� ��א �� א�7 �� א� �' :אM �א��=אH 7��6 ��5 א! �4� א! *�� AאFא��א+ :�-א� �"� Hא& א��א��h6א�! u�%� _� א :�-א� �^��73 �. AB8 Y(hא� �כ7 '��W � 28' �*Iא.


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde 10 nolu rivâyetin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Rivâyet merfû olup yukarıdaki benzerlerinden anlam bakımından farklı değildir:2

��"� ��א �� א�� א�>כh�� 7�* �� \אY�l �� א�א :�א��_ �� אY�Gf א��=אY(h� H 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א �� כא&

�) ^��א u�G �7 �� '6 א��2 9*F' 5�EQ' H�Q '6 א :�-א� .'5�8 �� 5 כא�P א(7��' 28' �.F &6�_ �. AB8 Y(hכ7 א��W I��6 &' 'wQ �� ' P��h� 73� AB8

Y(hא� AB8 .א��א�Musannef’de İbn Cüreyc’in Nâfi‘den yaptığı rivâyet ile burada

el-Hakem İbn ‘Uteybe’nin Nâfi‘den yaptığı bu rivâyetin, aynı mak-sada hizmet etmekle birlikte, lafız olarak farklı olduğu görülmekte-dir.

3. el-Müsned

10 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde iki kez yer almıştır. Her iki rivâyet de Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyetler merfû olup hem manen hem de lafzen akranlarıyla uyuşmaktadır.3 Birinci rivâyette hadisi Nâfi‘den İbn Cüreyc rivâyet etmektedir. el-Musannef’de gördüğümüz İbn Cüreyc rivâyeti ile buradaki İbn Cüreyc rivâyeti birebir aynıdır:

1 10 nolu hadisin Sâlim rivâyeti İbn Huzeyme’nin (ö. 311) Sahîh’inde de mevcuttur.

Her iki metin karşılaştırıldığında, Sâlim hadisinin Nâfi‘ rivâyetine karışmadığı, ara-daki nüansların korunduğu dikkati çeker. Bkz. İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 177 (343).

2 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 291 (3344). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 126 (6097); 88 (5611).


227

�� (�.N ��א '�א �א��\אU �� א �'�� א! �� א��G' �� א! �� א ��א�/8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� �� א ��* ��

א! *�� א �%�u א� �-_�א �7 *��א �7 א� �-_�א �7 *��א �7 א� �-_�א �7 א�"�,�� _� א�� א' � 8'2 �*R� ��b :�א� 7��6 ��5 א! �4�. Y(hכ7 א��W.

Diğer hadis ise Fuleyh İbn Süleymân’ın Nâfi‘den yaptığı bir ri-vâyettir. Fuleyh’in rivâyeti anlam bakımından olduğu kadar lafzen de İbn Cüreyc’in rivâyetine çok benzemektedir.1 Hadiste Hz. Pey-gamberin neden geciktiğine dair küçük bir ayrıntı dikkati çeker:

��x ��א �א��"א& �� .N ��א �'�� א! �� א� �� &': �"� ��א �� א '�G 7��6 ��5 א! �4� א! *�� Hא��=א � 7 *��א �7 א� �-_�א �7 *��א �

�� א א6^�" א� �-_�א�� AH7 (א� u�G א�-� b�� ' �_ �. Y(hכ7 א��W. 4. Sahîhu’l-Buhârî

Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. Hadis merfû olup Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyle rivâyet edilmiştir:2

�א :�א� � >"�F ��א��G' �� Uא� �א��\א�: ��G' א�� N.�)� א��: ��G' ��א� �/8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& :�"� �� א! �� א :�א� � �א ��* �� א! �4� א�� א u�G �7 א� �-_�א �7 *��א �7 א� �-_�א �7 א�"�,� _� אb�� 28' �*R :�א� �7 7��6 ��5�. Y(hכ7 א��W. &א�� 6כא �"� I א��.

� I כא& ^:א '8�Gא '+ '�� 3א=%. &' 5��E. +�3א �� א�� .��3א .�� 6כא& �6

Bu hadiste Nâfi‘den rivâyette bulunan râvi İbn Cüreyc’tir. İbn Cüreyc’in Buhârî’deki bu rivâyeti ile diğer kitaplardaki rivâyetleri hem manen hem de lafzen örtüşmektedir. Ancak buradaki rivâyette 1 Akranlar arasında görülen bu lafzî mutabakatı, rivâyeti, ezberden mana ile değil de

kayıttan lafız ile yaptıklarına dair bir karîne saymak mümkündür. Nitekim bu iki ak-randan biri olan İbn Cüreyc hakkında Ahmed İbn Hanbel ve Abdurrezzâk ‘evvleü men sannefe’l-kütüb’ tabirini kullanmaktadır. Bkz. İbn Ebî Hâtim er-Râzî, I, 184; V, 266, 357; el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, X, 400 (5573); el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIIX, 346 (3539); ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 170; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 358 (758). Diğeri ise Fuleyh İbn Süleymân’dır. İbn Adiyy, onun Nâfi‘den, İbn Ömer hadislerini bir nüsha halinde rivâyet ettiğini ve bu hadisle-rin sağlam olduğunu haber verir. Bkz. İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VI, 30 (1575); el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 321 (4775); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 273 (553).

2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 208 (545).


228

hadisin konusuyla ilgili, İbn Ömer’e ait bir uygulamanın da hadisin ardından verildiği görülmektedir. Halbuki bu mevkûf haber, Abdurrezzâk’ın Musannef’inde müstakillen rivâyet edilmiştir.1

5. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyetimizin kendisine ulaşan iki tarîkine yer vermiştir. Her iki tarîk de Nâfi‘ → İbn Ömer üzerinden-dir. Rivâyetler merfû olup benzerleriyle hem yapı hem de içerik ba-kımından mutabakat halindedir.2 Müslim’in ilk rivâyeti el-Hakem İbn ‘Uteybe’nin Nâfi‘den yaptığı rivâyettir:

��6 ��8\ �� #� Uא� �^��א8�7 �� 6^�>א� Uא :^�>א��G' א :\8�� 6א�� .�)� �� *�h�� 7א�>כ� �� :אM כ�Lא :�א� �"� �� א! �� א�� _ �� א��e8: �� 2 �� ^��א �%�u אY�Gf א��=אY(h� H 7��6 ��5 א! �4� א! *��

6' A�� (� 9*�� H�Q' 5�EQ �� 5�8' 6' ��W א� .:�כ-� �� u�G: 7כ�^ &6�_ � � Y(4 8א א�_ �. 28' �.F 7כ��W� ��6I &' 2-L. �� ' P��h� 73� AB8 !א��א�

7� � ' &:J"א+ א��/� Y(hא� ��46.

el-Hakem İbn ‘Uteybe’nin bu rivâyetiyle İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’indeki rivâyeti arasında lafzen pek bir fark olmadığı gö-rülmektedir.

Müslim’in ikinci hadisi ise İbn Cüreyc rivâyeti olup yukarıdaki İbn Cüreyc hadisleriyle birebir aynıdır:

��6 �"< �� א �א��\אU �� א �*א��G' א�� N.�)� ��G' �� א ��א�/8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 !א �4� א! *�� '& ��"� �� א! �� א ��* �� 5 א! �4� א! *�� א u�G �7 א� �-_�א �7 *��א �7 א� �-_�א �7 א�"�,�

_� א�� א' � 28' �*R� ��b :�א� �7 7��6�. Y(hכ7 א��W. 6. Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd (ö. 275) Sünen’inde 10 nolu rivâyetin kendisine ula-şan iki farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîklerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Rivâyetler merfû olup yukarıdaki benzerlerin-

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 558 (2118); 2 Müslim, es-Sahîh, I, 442 (639).


229

den farklı değildir.1 İlk rivâyet İbn Cüreyc’in rivâyetidir ve yukarı-daki İbn Cüreyc rivâyetleriyle aynıdır:2

�� (�.N א�� א �א��\אU �� א ��2 �� >"� �� '"� ��א��G' ��א� �� /8�Gא �� 3א 2EQ 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� �� א! �� א ��* ��7 *��א �7 א� �-_�א �7 א�"�,� � 7 *��א �7 �-_�אא�� u�G א� ��א-�: b�� '

�_ �. Y(hכ7 א��W.

Ebû Dâvûd’un ikinci rivâyeti ise el-Hakem İbn ‘Uteybe’nin ri-vâyetidir. Bu rivâyet yukarıdaki el-Hakem hadisleriyle hemen he-men aynıdır:

'�� L"א& ��א��Q� א�� .�)� �� *�h� � �� 7א�>כ� �� א! �� א :אM כ�Lא :�א� �"�� _ ��%�u א��=אY(h� H 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ) ��A '6 א��e8: �� 2 �� ^��א 9*�� H�Q' 5�EQ +' ��W א� :�כ-� �� u�G:

&6�_ �0' AB8 Y(h1 א� I�� &' 2-L0 �� ' P��h� 73� AB8 ' � �7 .א��א�&:J"א+ א��/� Y(hא�.


en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimizin Nâfi‘ → İbn Ömer, tarîkine bir kez yer vermiştir. Rivâyet merfû olup el-Hakem İbn ‘Uteybe üzerinden gelmektedir. Yukarıdaki el-Hakem hadisleriyle hem yapı hem de içerik bakımından mutabakat halindedir:3

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 167 (420); 100 (199). 2 İbn Cüreyc’in Nâfi‘den aktardığı bu rivâyetlerin birebir benzer olmasındaki esas

etken, onların sadece Abdurrezzâk tarafından rivâyet edilmiş olmasıdır, şeklinde bir düşünce akla gelebilir. Ancak durum böyle değildir; zira İbn Cüreyc’ten aynı hadisi Abdurrezzâk dışında Haccâc İbn Muhammed el-Mıssîsî (ö. 206) de rivâyet etmekte-dir. Ebû ‘Avâne’nin Müsned’indeki bu hadis ile İbn Cüreyc hadisleri arasında pek bir fark bulunmamaktadır. Bkz. Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 307 (1083). Rivâyetlerin hangi aşamadan sonra, akranlar arasında artık farklılık göstermediğine yönelik yoklamalarımız hep, aktarımın ezberden mi yoksa kayıttan mı yapıldığı krite-rini önümüze çıkarmıştır. Metnin akranlar arasında lafzî farklılık göstermediği hadis-lerde rivâyetin kayıttan yapılmış olması gerektiği düşüncesi bizde egemendir. Kayıt-tan aktarım’dan kastımız ise, hadisi alan akran talebelerin yazarak tahammül etme-sinden çok, rivâyet eden hocanın yazılı bir metinden edâ etmesidir. Binâenaleyh, ho-calar ezberden rivâyette bulunduğu sürece, talebelerin yazarak hadisi almalarının yeknesaklığı sağlamaya yetmeyeceği açıktır.

3 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 117 (4100).


230

�א��G' Uא :�א� �^��א8�7 �� ^�>א�/��' �.�)� �� *�h� � �� 7א�>כ� �� א �� א :אM כ�Lא :�א� ��"�� _ ��%�u אY�Gf ��=אH 7��6 ��5 א! �4� א! *�� -א� ��A '6 א��e8: �� 2 �� א �� u�G: 7כ�^ &6�_ �0 Y(4 8א א�_ �. 28' �.F 7כ��W� I��6 &' 2-L. �� ' P��h� 73� AB8 א�"J:& ' � �7 .א��א��/�א+ 7� ��4.

C. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri



el-Hakem İbn ‘Uteybe İbn Cüreyc Fuleyh İbn Süleymân 1. Hocası


2. Öğrencileri


a. el-Hakem İbn ‘Uteybe (ö. 113)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün, Sâhibu sünnetin.1

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 344 (1185).


231

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, Fakîhun illâ ennhû rubbemâ dellese.1

el-Hakem İbn ‘Uteybe Kûfeli olup beşinci tabakadan bir hadis râvisidir; hicrî elli yılında dünyaya geldiği rivâyet edilmiştir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. el-Evzâ‘î şöyle anlatır: Hacca gittiğimde Abde İbn Ebî Lubâbe ile karşılaştım; bana dedi ki: el-Hakem ile buluştun mu? Hayır dedim. Bana, onu bul zira bu şehrin iki yakası arasında ondan daha fakîh biri yoktur, dedi. el-Evzâ‘î devamla şöy-le anlattı: Bu olay Mina’da oldu. O zaman ‘Atâ’ ve arkadaşları sağ idiler. Rivâyete göre el-Hakem Medine’ye geldiğinde Peygamberin sariyesinde namaz kılmayı herkes ona bırakırdı. Süfyân İbn ‘Uyeyne: Kûfe’de İbrâhîm ve Şa‘bî’den sonra el-Hakem ve Hammâd gibisi yoktur, der. Abdurrahmân İbn Mehdî: Sika’dır; Sebt’dir, ama hadisi biraz karışıktır, der. İbnu’l-Medînî, Yahyâ İbn Sa‘îd el-Kattân’a şöyle sorduğunu bildirir: İbrâhîm’in öğrencileri arasında hangisini daha çok seviyorsun? O da: el-Hakem ve Man-sûr, şeklinde cevap vermiştir. el-Hakem İbn ‘Uteybeyi Ahmed İbn Hanbel’e sormuşlar, ‘Amr İbn Mürre ve Ebû Husayn’dan geri kalır bir tarafı yoktur, demiştir. Yahyâ İbn Ma‘în, Ebû Hâtim ve en-Nesâî el-Hakem için sikatün değerlendirmesinde bulunmuşlardır. el-‘İclî ise şöyle der: Hadiste sika’dır; sebt’dir. İbrâhîm’in fıkıh sahibi öğ-rencilerinden biridir. Genel olarak hadis münekkitlerinin el-Hakem hakkında olumlu değerlendirmeleri mevcuttur. Diğer yandan İbn Hibbân, onun, İbrâhîm en-Nehaî ile yaşıt olduğunu ve tedlis yapan biri olduğunu söyler. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 40 hocasını ve 32 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 113 yı-lında vefat etmiştir.2

el-Hakem İbn ‘Uteybe ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 10 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-

1 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 175 (1453). 2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 114 (1438); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 372

(756).


232

la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan el-Hakem İbn ‘Uteybe ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.1

b. İbn Cüreyc (ö. 150)

Biyografisinden2 anlaşıldığı üzere İbn Cüreyc altıncı tabakadan toplayan bir râvidir. 10 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Cüreyc ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.3

c. Fuleyh İbn Süleymân (ö. 168)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi:_______.4

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun, Kesîru’l-hatai.5

Fuleyh İbn Süleymân Medineli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Yahyâ İbn Ma‘în kendi-sini zayıf görmüş ve Ebû Üveys (ö. 167) ile eşdeğer tutmuştur. Baş-ka bir rivâyette ise şöyle der: Kuvvetli biri değildir; hadisi hüccet sayılmaz; ed-Derâverdî’den (ö. 186) daha düşüktür; ed-Derâverdî onda daha sağlamadır. Benzer şeklide Ebû Hâtim ve en-Nesâî de leyse bi’l-kaviy değerlendirmesini yaparlar. Ancak Fuleyh’in Nâfi‘ rivâyetleriyle ilgili olarak İbn Adiy şöyle der: Fuleyh’in Nâfi‘ → İbn Ömer’den bir nüsha halinde yaptığı salih hadisleri de vardır. İbnu’l-Medînî de diğer münekkitlerle aynı kanaati paylaşmakta ve Fuleyh’i zayıf saymaktadır. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 24 hocası-nı ve 20 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim

1 Rivâyetin el-Hakem İbn ‘Uteybe tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe,

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 291 (3344); Müslim, es-Sahîh, I, 442 (639); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 167 (420); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, I, 267 (537); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 177 (344); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 307 (1085); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 156 (863); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, IV, 403 (1536); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 450 (1954).

2 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette İbn Cüreyc maddesine bkz. 3 Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-

Musannef, I, 557 (2115); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 88 (5611); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 208 (545); Müslim, es-Sahîh, I, 442 (639); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 100 (199); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 179 (347); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, I, 307 (1083, 1084); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 371 (1038); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, III, 380 (1099); İbn Hazm, el-Mahla, I, 228; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 450 (1953); İbn Abdilberr, et-Temhîd, XIIX, 248.



233

olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 168 yılında vefat etmiştir.1

Fuleyh İbn Süleymân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 10 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Fuleyh İbn Süleymân ise toplayan râvi ko-numunda kabul edilecektir.2

D. On Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

10 nolu rivâyette Nâfi‘in üç dağıtması mevcuttur. E. Nâfi‘in 10 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 317 (4775); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 272

(553). 2 Rivâyetin Fuleyh İbn Süleymân tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, II, 126 (6097). 3 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.


duyma

dağıtma

Nâfi'


234

aktaran bu üç öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bu-lunması ile izâh edilebilir.



el-Hakem İbn ‘Uteybe’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Fuleyh İbn Süleymân’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ = 1/8 = 0,125 (% 12,5)

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 10 nolu rivâyeti yapmamış olma ihti-mâli1 % 12,5 nispetindedir.2







235





6) İlk akranların rivâyetleri arasında yüksek oranda lafzî fark-lılık varken, sonraki akranlarda bu oranın düştüğü, rivâye-tin ezberden kayda geçtiği sürece koşut olarak minimize olduğu anlaşılmaktadır.

7) 10 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini düşünmek ve bu rivâyetteki bir akranın, Nâfi‘e destek olmak üzere organize olduğunu öngörmek olasılık olarak zordur. (% 25)


9) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran üç öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

10) Nâfi‘, 10 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise üç dağıtması tespit edilmiştir.

11) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 10 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli yüzde on iki buçuk nispetindedir.

XI. ON BİR NOLU RİVÂYET

�� א�� א�� "�& �� א"�� 2��"�^ �� '� �� א� 8כBא: �-א� �6"� �כ� '�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� u�G: ��א� �"� א��

��.1 Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2



rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir.



ω = δ / ε = 9 / 16= % 56


1 Bu hadis İbn Mâce’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. İbn Mâce, es-Sünen, I, 38 (99). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel,

Fedâilu’s-Sahâba, I, 105 (77); 164 (151); 202 (221); 395 (602); İbn Mâce, es-Sünen, I, 38 (99); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 612 (3669); İbn Ebî ‘Âsım, es-Sünne II, 616 (1418); et-Tûsî, Muhtasaru’l-Ahkâm Müstahrec et-Tûsî, 224 (148); İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, I, 321 (395); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, III, 379; İbn Hayyân, Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi- Asbahân, IV, 239 (640); İbn Mende, el-Fevâid, 41 (22); el-Hâkim, el-Müstedrek, III, 71 (4428); IV, 312 (7746); el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IV, 365 (2228); XII, 137; İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXI, 296, 297; XXXXIV, 187, 188; Ebu'l-Kâsım el-Makdisî, Tuhfetü’s-Sıddîk, s. 51.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Bir Nolu Rivâyet

237

A. Temel Kaynaklarda On Bir Nolu Rivâyet 1. Fedâilu’s-Sahâba

11 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) bu eserinde rivâyetimize dört kez yer verilmiştir. Rivâyetlerin hepsi merfû olup hadisin temel unsurlarını muhtevîdir.2 Ancak bu eserdeki rivâyetlerin tümünde hadisin girişinde bulunan u�G kelimesi yerine 2GF�,�"א� ifadesi gelmiş, hadisin sonunda da :ziyâdesi yer almıştır. Örneğin ilk rivâyet şöyledir .�+ א�-�א

6כא& ��Fא& ��$�Y .�?� א�>�� א��אX �� :�א� �א! �� א-�� P�/� ��' �� Xא�� Aכ�B� �� ^�"א��2 �� " �� א ��%�� '� �� א �� א .�א*A �� 6"� ."��5 �� כ� 6'�� א�"�,� 7��6 ��5 א! �4� א�� 2GF: �א� �"�� 8כBא :�-א� +�. .א�-�א

İkinci, üçüncü ve dördüncü rivâyette ��א�� kelimesi yerine !א ��* ifadesini görmekteyiz. Ayrıca üçüncü rivâyette כ� ��3"א �86 şek-linde bir ziyâde vardır:

�� א � �� א�>כ7 4א�x '�� :�א� �א! �� א"�� ^�"א��2� '� �� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 2GF: �א� ��"� ��א �� א�� 8כBא �-א� ��3"א כ� 86� .�א*A �� 6"� ."��5 �� כ� 6'�� א�"�,� +�.

א�-�א . 2. Sünenü İbni Mâce

11 nolu rivâyete İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup hem lafız hem de içerik olarak akranlarıyla benzerdir; sadece hadi-sin sonunda yer alan ifadesi eksiktir:3 .�+ א�-�א

�� א�� א�� "�& �� א"�� 2��"�^ �� '� �� א� 8כBא: �-א� �6"� �כ� '�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� u�G :�א�� "� א��

��.


açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır. 2 İbn Hanbel, Fedâilu’s-Sahâba, I, 105 (77); 164 (151); 202 (221); 395 (602). 3 İbn Mâce, es-Sünen, I, 38 (99).


238


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 11 nolu rivâyet sadece bir kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Ne var ki rivâyetin giriş kısmında +�. Mא: şeklinde, sonuna doğru da �863"א.�./� BGo şeklinde iki ziyâdelik mevcuttur. Ayrıca bu rivâyette hem u�G hem de 2GF kelimeleri birlikte kullanılmıştır. Yukarıdaki rivâyetlerde A*א�. olarak geçen kelimenin yerine burada anlamdaşı olan 5א�"Q kelimesi gelmiştir:1

�� ^�"א��2 �� " �� א �,א�� ^�"א��2 �� "� ��א� '� �� 6 א�"�,� 2GF6 .�+ :אu�G M 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� א�� א 8כBא �6א� �/.�.3"א 86 BGo� Q"א�5 �� 6א�Gf ."��5 �� '�8"א �"� 6 �כ� '��

�� +�. .א�-�א

4. es-Sünne

İbn Ebî ‘Âsım’ın (ö. 278) es-Sünne’sinde rivâyetimize sadece bir kez yer vermiştir. Rivâyet merfû olup yukarıdakilerden anlamca pek bir farkı yoktur.2 Hadiste iki yerde A�� אBGo ve bir yerde de כ� �86 ziyâdesi yer almaktadır:3 ��3"א

�� ^�"א��2 �� א �� "��א �� "�&� ' �� '& � �� א�� "�� א BGo �� "�6א ��2GF A א�"�,� 6'�� כ� �� ."��5 �4� א! ��5 7��6*�� א!

A*א�.A�� אBGo 3"א�� H��-א�86� כ : . 8כBא �� .�+ א�-�א B. On Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi 1. Hocası


1 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, V, 612 (3669). 2 İbn Ebî ‘Âsım, es-Sünne II, 616 (1418). 3 Bu lafız farklılıklarının ya Sa‘îd İbn Mesleme’nin kendisinden yahut onun öğrencile-

rinden kaynaklanması muhtemeldir. Zira bu hadisi İsmâ‘îl İbn Ümeyye’den, o da Nâfi‘den, Sa‘îd İbn Mesleme’den (ö. 190) başka rivâyet eden yoktur.


239




İsmâ‘îl İbn Ümeyye 2. Öğrencisi

Bu rivâyeti Nâfi‘den sadece İsmâ‘îl İbn Ümeyye aktarmaktadır: İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere İsmâ‘îl İbn Ümeyye toplayan bir râvidir. 11 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olma-lıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İsmâ‘îl İbn Ümeyye ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.

C. On Bir Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

11 nolu rivâyette Nâfi‘in bir dağıtması mevcuttur.

1 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette İsmâ‘îl İbn Ümeyye maddesine bkz.

duyma

dağıtma

Nâfi'


240

D. Nâfi‘in 11 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-li1

Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘ diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu öğrencisinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.



İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


Görüldüğü üzere Nâfi‘in 11 nolu rivâyeti yapmamış olma ihti-mâli2 % 50 nispetindedir.3

E. Neticeler 1) 11 nolu rivâyeti İbn Ömer’den rivâyet eden sadece

Nâfi‘dir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan hiçbir akranı tespit edilememiştir. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarı-mından orta derecede bir isâbet yüzdesi (% 50) almış bu-lunmaktadır.


3) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynaklarda da koşut bir biçimde korumuş, zamanla






241

anlam kaymasına uğramamıştır. Ancak kimi rivâyetlerde hadisin ihtisar edildiği mülâhaza edilmiştir.





8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 11 nolu rivâyeti aktaranın yanlış aktarımda bulun-duğu ihtimâli yüzde elli nispetindedir.

XII. ON İKİ NOLU RİVÂYET

�:el '�� א�� א� א��"� �� א�"�� א� א��א�$� �� >"� ��א�� 6א�>�� >��א: 7��6 ��5 א! �4� א! *��א� : ��א ��"� א�� א

1. �3"א G�� 6'��8"א� א�,� 'Q 28�א# ��א Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2



rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir.



ω = δ / ε = 9 / 16= % 56


1 Bu hadis İbn Mâce’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. İbn Mâce, es-Sünen, I, 44

(118). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Mâce, es-

Sünen, I, 44 (118); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, VI, 373; İbn ‘Adiy, et-Terâcim es-Sâkita, I, 134; el-Hâkim, el-Müstedrek, III, 182 (4780); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XIII, 209; XIV, 133.

3 η nâkilin doğru aktarımda bulunma eğilimini gösterir. Dolayısıyla F2t nin etkisi η açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On İki Nolu Rivâyet

243

A. Temel Kaynaklarda On İki Nolu Rivâyet 12 nolu rivâyet, İbn Mâce’nin Sünen’i hariç, ilk üç asırdaki eser-

lerin hiç birinde yer almamaktadır. Sünenü İbni Mâce

12 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İbn Mâce (ö. 273) Sünen’inde bu hadise sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyet merfû olup hem lafız hem de içerik ba-kımından diğer kitaplardakilerle birebir aynıdır.1

B. On İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi



İbn Ebî Zi’b 1. Hocası

Şekilde görüldüğü gibi bu rivâyeti Nâfi‘, efendisi Abdullâh İbn Ömer’den duymuştur. Nâfi‘ bu rivâyeti elde etmek için Abdullâh İbn Ömer’i bulmuş değildir. Azatlı kölesi olması dolayısıyla çoğun-lukla efendisinin yanında bulunmaktadır. Bu vesile onun İbn Ömer’den pek çok hadisi elde etmesine imkân vermiştir. Dolayısıyla 1 İbn Mâce, es-Sünen, I, 44 (118). İbn ‘Asakir’in Târîhu Dimaşk adlı eserinde aynı

rivâyetin girişinde �.:א�� 8א şeklinde bir ziyâde mevcuttur (bkz. İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XIII, 209):

�א'��G ��' 7א�>�� א�>�� א�-א� �� "< Rא ��9א�' �� "< �� ' H(א �א�� א�>�� '�� '�א �א��-e '�� .�-�# �� א�-א�7 '�� '�א �א�,��9 .א�� .>�� >"� �� א��"� ��' �"< א�-$א& �� 6 >"� ��א�| א��-� א�"�כ �� >"� �� e�QאR א�>�� א�-א�7

Iא :�א� � :7��6 ��5 א! �4� א�� א� :�א� �"� א�� א�� :el '�� א�� א �א��"� �� א�"�� . �3"א G�� 6'��8"א [א�,� 'Q 28�א# ��א 6א�>�� א�>�� 8א:.� א��

Bu hadisi İbn Ebî Zi’b’den, o da Nâfi‘den rivâyet eden el-Mu‘allâ İbn Abdirrahmân’dan başka kimse yoktur. Yahyâ İbn Ma‘în onun, Hz. Alî’nin fazileti hakkında yetmiş hadis uydurduğunu rivâyet eder. Bkz. el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIIX, 289 (6100).


244


2. Öğrencisi

Bu rivâyeti Nâfi‘den sadece İbn Ebî Zi’b aktarmaktadır: İbn Ebî Zi’b (ö. 158)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere İbn Ebî Zi’b toplayan bir râvidir. 12 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Ebî Zi’b ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.

C. On İki Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

12 nolu rivâyette Nâfi‘in bir dağıtması mevcuttur. D. Nâfi‘in 12 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu öğrencisinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran İbn Ebî Zi’b’in yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebi-lir.

1 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette İbn Ebî Zi’b maddesine bkz. 2 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.


duyma

dağıtma

Nâfi'

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On İki Nolu Rivâyet

245



İbn Ebî Zi’b’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;





2) 12 nolu rivâyet geçtiği tüm kaynaklarda merfû olarak yer almıştır.





1 Şâyet Nâf‘’in rivâyetleri 12 nolu rivâyetten ibâret olsaydı, onun şahsiyetinin tarihîliği




246



XIII. ON ÜÇ NOLU RİVÂYET

�א�� :�א� �^�>אU ��א �� '�� א�� .�-�# ��א �'�� א! �� א � �� 6א�"-�אF 6א�?�� '�א P)�G: �א� �"� �� א! �� "� �� א! ��

F��Rא � �א8�8א �%�� ' �א��א ^��9 :�א� .' �א��א �� 0;��א �� א8א ��"א �� P<0 2�א א��'6 7lא� �� Qא�� P��;��"א . ��-� � .�א9 P<�4' א��h � �/0�א�� 4א�א9 �� I/��/�4>א :�א� .'P��: I 9*F .�כ B8א ��4 �"� � �� א+ �3.. 7�B8 2"� Fא :�-א� .�"� �� א �7 .�9 Xא א��א��$G� א�-� '.3א :

X^& !א��א ��א! *� ��א �� G�� 3.�F �א 2 כא& 7��6 ��5 א! �4' 73)�%� ^:א � ��Eכ7 כ"א .�.5 �;��א ��5 א! *�O ��"� �� א! �� 6א �VQ ��6א

7306�� hא* ��R5 א�� I כ=� 73��"� .W��78 ��6 �8אכ ��א ��b �'4>א�73 ' ��>w �%�� א� �5 כא& 5� ��n� u�% F�3.! 73)�G/�.1


1 Bu hadis Ahmed İbn Hanbel’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. İbn Hanbel, el-Müsned,

I, 15 (90). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Kuraşî, el-

Harâc, 38 (97, 98); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, VI, 55 (9989); X, 359 (19366); IIX, 98 (14469); el-Kâsim İbn Selâm, el-Emvâl, 97 (192); 582 (1436); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, IV, 379 (21249); VII, 323 (36512, 36513); İbn Hanbel, el-Müsned, I, 15 (90); II, 17 (4663); 22 (4732); 30 (4854); 37 (4946); 149 (6368); 157 (6469); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 349 (2614); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 798 (2165); 820 (2203, 2204); 821 (2206); 824 (2213); 884 (2366); 969 (2571); 973 (2580); III, 1149 (2983); IV, 1551 (4002); Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551); en-Nümeyrî, Ahbâru’l-Medine, I, 118 (536); İbn Mâce, es-Sünen, II, 824 (2467); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3006, 3007, 3008); 283 (3408, 3409); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 666 (1383); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 53 (3929, 3930); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, III, 108 (4663); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 166 (661, 662, 663); 277 (1101); 278 (1102); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5100, 5101, 5103, 5104, 5105, 5106, 5107, 5108, 5109, 5110); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, III, 246 (4843); IV, 113 (5506); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XI, 607 (5199); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, II, 205 (1737); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’s-Sagîr, I, 56 (57); ed-Dârekutnî, es-Sünen, III, 37 (150, 151, 153, 154, 156); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 213, 227, 229; X, 91; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 113 (11401, 11402); 114 (11403, 11404, 11405, 11407); 115 (11411); 116 (11412); 340 (12728); IX, 56 (17760); 137 (18168); 207 (18525); 207 (18526); 224 (18599); İbn Abdilberr, et-Temhîd, I, 170; III, 47; VI, 463; İbn ‘Asâkir,


248



rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir:





Târîhu Dimaşk, XXVII, 363; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, s. 279; ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, I, 237.

1 η nâkilin doğru aktarımda bulunma eğilimini gösterir. Dolayısıyla F2t nin etkisi η açısından belirleyici değildir. Bu nedenle F2t çıkarılırsa nâkilin aldığı değer ½ kalır.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Üç Nolu Rivâyet

249

A. Temel Kaynaklarda On Üç Nolu Rivâyet1 1. el-Harâc

13 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Yahyâ İbn Âdem el-Kureşî (ö. 203) kitabında bu hadisin kendisine ulaşan iki tarîkini

1 13 nolu rivâyet uzun bir rivâyet olup, Hz. Peygamber döneminde Hayber’in fethe-

dilmesiyle başlayan ve daha sonra Hz. Ömer döneminde Yahudilerin Hayber’den çı-karılmasıyla son bulan süreci anlatmaktadır. Nâfi‘den bu hadisi aktaran râviler muh-temelen, zaman zaman hadisin belli bölümlerini aktarmışlar, zaman zaman da bahse-dilen süreci özetlemişlerdir. Nitekim uzun rivâyetlerin çoğunda böyle bir durumla karşılaşmak mümkündür. Mamafih bir rivâyet ne kadar uzun olursa tarîkler arasında-ki lafız farklılıkları da o kadar fazla olmaktadır. 13 nolu rivâyetin uzun halini İbn Hibbân’nın Sahîh’inde (İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XI, 607 (5199)) ve el-Beyhakî’nin süneninde (el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IX, 137 (18168)) görmekteyiz:

�א��G' א��G �� q6 �� א��"� �Q�-א� �א�"�� \.� '� Y�h�א: �א� �א�� א�א� �� Kא�W א: �א�� Fא" �� א: �א� ��"��G' �� !א �"� �� א"�� e�<. ��' "�� א20 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"� א�� א28' ��G � 78/,�' ��^ 78�h� e�E� �� *Rא ��hא�>�A 6א��2% 6א�?* � "�P א 73�6 �3א .,��א '& ��

�c �3א 6.%�(�& 6א��qאH א�h;�אH ��67 ��5 א! �4� א! ��6�� *כא�73Qא� 73�� &' I א�" V�Qא .E��א I6 .כ&n��א (� : 73� I6 "h� א��E� "�5 כא& 'e$G �� >�� 6�� א� ��5 �כא ' 5� ��^ ��G �� P��)'

��qא� א��-��-א� א��q��1 � �5 (אH א�9B �� כ ��2 א: �� 7 7��6 ��5 א! �4� א! *�� :5 �8:' Mא� 6א�>�#6 א��;-א-� ��5 !:�כ � 'כ�L א�"א� ��.e א��3: 7��6 ��5 א! �4�� 7��6 ��5 א! �4� א! *��

� 2GF �� :�כ ��2 �� כא& B�� 6א# �"�5 א��א+ �� א�?�� ^��G 6א�)�� א�"�כ ��G 2 -� א! *�� \u6 6'�8"א -�w � '�'�� 7��6 ��5 א! �4�;4 P�� e$G' � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 6�

78Hא��כL�א א�9B ��כ� ' �א�73 7��6 6:*א*.73 Fא �3א .,��73 '& 6'*א�א�-��כ�& ��Fא >"� .א: �� AB8 �*Rא ��h>3א +�-��כא��א ��3א -� �&. �W"א& 4R>א�I6 5 7��6 ��5 א! �4� א! �� .כ� 7�6 ��3א 6 I .&�W�; &' �/�$א78 .-� �א ��G �� כ2 � א�=$� �73 '& ��*\ 2%�6 H�Q6 א א�� א! �� 6כא& 7��6 ��5 א! �4

�=כ�א: �א� .א�=$� .q"�73 �7 ��73 .34�%א �א+ כ2 ./0�73 *6א �� א! � Y�Q 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ^�� א! '��אH .א: �-א� .�Q�A &' 6'*א6Fא �54�"�$0' P<כ7 �-� 6א! א�� V) � �� e' X7 ^�� א��א �R6 }E�'

� ^.אA 6�� ^.אכI6 �qE� 7.>"�� 6א�%�א\.� א�-�YF � ��0כ7 � ^�� &' I ��' 7א ��כ�א�-� �א B3� Pא: Mא��"א6א �*Rא�. 6א� :a'*6 ��* !א � �� 7��6 ��5 א! �4�;4 Y�qG א�-� א�%AB8 1Y�q א 4;� .א:

Pא�-��א -�w '�� א�� ,� �� *'�� כא&: '6 "lא� P.'�� 6 �"�א כ/& ,�950 ��G/�: �6א� ��$"�� Bכ 6'�� \6(� � 2 ^�� א��אE�' X{ � 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 6כא&: �א�1#�L. P �כ 0"�� G'6 א"� \א� *B 2 6��2 א��# �� '�e '�אכ ^&: 6.-�� ^�� .��6 � e8: כ�: � ��;� ��5 א! �4� א! *�� 6כא& ��א5l � �אYא כ2 .�$� 7��6 �� א�%$א# �� "� \ � כא& ��"א �Q�� 6-א �6=�.� �א+ כ2 0"� � �6-א �"א��U � �"� א�� 6'�-�א א�"��"�� W=�א P�� א�-��>G �q�� 3�7 �5 כא& �: א�%$א# �� "� � �-�"3א �-א� ��73 �"� �-�"3א ��73 73��l* :I א �%0(�א��F &�כ� .�כ� 6'�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '��א כ"א ��3א �-א� �"� 73��l��: A-| '�0א� �� א! *� � א�=א+ �>� *א� כ �כ '�Pq ^:א �כ כ�d: 7��6 ��5 א! �4 .א�>�.�� '�G � 28�� 3Q כא& � �� "� �"3א�6 !.� א �7 .� א


250

Nâfi‘ → İbn Ömer üzerinden rivâyet etmektedir.1 İlk rivâyette Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini, ürünün yarısı karşılığında çalış-tırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine belli paylar verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarınca, peygam-ber eşlerine düşen payı onlar arasında taksim ettiği hususları geç-mektedir:

�א '��G^2�א א�>��: �א��"א��א�� :� ��א �� א��)+ �� : �א�� א .>� �א 2 *�� א! G�� =$� : �א�� א�� "�� א�� א! �� "��#

�*\ � u�%. א ' � w�6 �"א�� 6-א 0"�א '6 �"� �כא& .�$l6א(5 כ2 �א+ א\�%�� .�6=�.� �6-א �Q��א כ2 �א+ ��G 7�� 5�� !א �O* #א �א+ �"� �� א�%$א"��

�4� א! ��5 7��6\6אu א�� ' 'Rכ2 �א+ '*� & .�$��3 א U��3 א�� "q. 6�;� Gא� א* �G6 ��3 � א U��א* א� G�3 � א� '-. &R�3 א� �$ =lא� P��כא �*

U��א* א� Gא �" h;6.

Görüldüğü üzere bu rivâyette Hayber’in fethedilmesi, ganimetle-rin toplanması, Yahudilerin teklifi üzerine Hz. Peygamber’in sürgün kararından şartlı olarak vazgeçmesi, Müslümanların Hayber arazile-rini sürecek adamlarının bulunmayışı, önceleri Hz. Peygamber dö-neminde Abdullâh İbn Revâha’nın (ö. 8) Hayber gelirlerini topla-makla görevlendirildiği ve Yahudilerin bundan duydukları rahatsız-lık, Yahudilerin Abdullah İbn Revâha’ya rüşvet teklif etmeleri ve onun bunu reddetmesi, Hz. Peygamber ile Safiyye arasındaki ko-nuşma, Hz. Ömer döneminde Yahudilerin Müslümanları kandırmaya kalkışmaları ve Abdullah İbn Ömer’e fizikî müdahalede bulunmaları, bunun üzerine Hz. Ömer’in Yahudileri Hayber’den çıkarmaya karar vermesi, Hz. Ömer’in insanlara hitap etmesi ve bu kararını açıklaması, Yahudilerin Hz. Ömer’e itirazı ve buna Hz. Ömer’in verdiği cevap gibi hususlar bulunmamaktadır.

el-Harâc adlı eserde geçen ikinci rivâyette de yukarıdakine ben-zer şekilde, Hz. Peygamberin, ürünün yarısı mukabilinde Hayber Yahudilerini çalıştırdığı ve bu durumun Hz. Ömer zamanına kadar devam ettiği, ancak bir gece yarısı Abdullâh İbn Ömer’i yaralamala-rı üzerine onları Hayber’den çıkarıp araziyi de pay sahiplerine tak-sim ettiği bildirilmekte ve süreç özetlenmektedir:

1 el-Kuraşî, el-Harâc, 38 (97, 98).


251

�א '��G^2�א א�>��: �א��"א��א�� :� ��א (�.� �� : �א�� א .>�7��6 �4� א! ��$�5� *�� א!' : �א�� א�� א�>"�� G ' 3�8א

�� אY *�� א! P��כא b"%א�� e�<��4� א! ��5 �7��6א�=$� 6א��2% ��"א ��' Yא� ��& �� א! ^��5 �7 �� כ� *�O א! ��5 6�� א�O* �"� Y א!'.�.6 73

�"� ��'��א30"73 �"� �� :�כ A��,� A� �� G(73 �3א ��6"3א /0א78 �� א(�q � ��R 2�,� �3א �h��א �4� א! ��5 7��6\6אu א�� 8א � א�"��"��

�-א�: ' MHאQ כ� .'6 �"Lא� MBG' MHאQ כ� .'��qא� MBG. 2. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 13 nolu rivâyete üç kez yer vermiştir. Bunların hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir.1 İlk rivâyette Hz. Peygamberin Yahudileri, Hayber topraklarını işle-mek üzere çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine her sene belli paylar verdiği bildirilmekte diğer hususlar ise zikredilmemek-tedir:

Uא��\א ��א ��G'א �"�: �א��G' ��"� �� !א �� '& G��א �Qכ3א � �� א�4� א! ��5 7��6*�� א! V 3א� �כא& .-�7 ��א5l כ2 �� 2%�6 � כא& ��3א \*

Y'� I א��Q 0"� �6=�.� �6-א w�6 �� .w�6 �"אMusannef’de geçen ikinci ve üçüncü hadisler hemen hemen aynı

olup Hz. Ömer’in, Yahudi ve Hıristiyanları Hicaz topraklarından çıkardığını bildirmekte sonra da Hz. Peygamber’in hangi koşullar çerçevesinde vaktiyle Yahudileri Hayber’de bıraktığını haber ver-mektedir. Hadisin sonunda Hz. Ömer’in, bu koşullara uygun olarak Yahudileri Hayber’den çıkardığı anlatılmaktadır:

�� א �� -� �� G' א�� N.�) �� א��G' א�� Uא��\א ��א ��G'�4� א! ��5 '(�� א��3�F 6א��hא*a � '*� א�>,א\ 6כא& *�� א! �"� '& �"�

�"א ��3 �� G�� א*אu�%. &' F א��3�F �3א 6כא�P אR*� �� 3 ��3א ! 7��6�4� א! ��5 ��6��5 ��6"��"�� /*א�G^ Fאu א��3�F �3א ��/�P א��3�F *�� א!

�-א� �73 *�� א! '& .-�78 �3א �� '& .כ;�A �"�3א7��6 �"Lא� dh� 73�6 ��4

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, VI, 55 (9989); IIX, 98 (14469); X, 359

(19366).


252

78 �"� ^�� 0�"אH א! ��5 7��6()' � �-�כ7 �3א �� :�כ א �VQא �-�6א �3א H6'*.>א.

3. el-Emvâl

el-Kâsım İbn Selâm (ö. 224) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine iki kez yer vermektedir. Her iki hadis de aynıdır; Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini ürünün yarısı mukabilinde çalıştırdığı bilgisini sadece içermektedir:1

�� א 2 :�א� � �� א�� "�� א�� א! �� "��6��א .>�� Q$� א .%�u �3א � �"� '6 \*�� G 28' !א ��*.


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde 13 nolu rivâyetin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine üç kez yer vermiş bulunmaktadır.2 Bu rivâyetlerden ikisi aynı olup 13 nolu hadisin en kısa halidir:

��5 א! �4� א! *�� '& ��"� ��א �� א�� א! �� \אY�l '�� א ��א .א�=$� �� G�� '28 �א 2 7��6

Diğer rivâyet bundan üç kelime fazladır:

�4� א! *�� '& ��"� ��א �� א�� "� �� א! �� א �'�א '�� א � � u�G א �=$� G�� '28 �א 2 7��6 ��5 א!*\ 6' �"�.

5. el-Müsned

13 nolu rivâyetin en çok yer aldığı kaynaklardan biri İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) bu kitabıdır. Eserde hadis toplam yedi kez geçmektedir. Bunların ilkinde Yahudilerin teklifi üzerine Hz. Peygamberin sürgün kararından şartlı olarak vazgeçmesi, Hayber Yahudilerinin Abdullah İbn Ömer’e fiziki müdahalede bu-lunmaları, Hz. Ömer’in Yahudileri Hayber’den çıkarmaya karar vermesi, Hz. Ömer’in insanlara hitap etmesi ve kararını açıklaması gibi hususlar dile getirilmiştir:3

1 el-Kâsım İbn Selâm, el-Emvâl, 97 (192); 582 (1436). 2 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, IV, 379 (21249); VII, 323 (36512,

36513). 3 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 15 (90).


253

�א�� :�א� �^�>אU ��א �� '�� א �.�-�# ��א �'�� א! �� א � �� 6א�"-�אF 6א�?�� '�א P)�G: �א� �"� �� א! �� "� �� א! ��

F��Rא � �א8�8א �%�� ' �א��א ^��9 :�א� .' �א��א �� 0;��א �� א8א ��"א �� P<0 2�א א��'6 7lא� �� Qא�� P��;��"א . ��-� � .�א9 P<�4' ��h א��/0�א�� 4א�א9 �� I/��/�4>א :�א� .P��: I '9*F .�כ B8א ��4 �"� � �� א+ �3.. 7�B8 2"� Fא :�-א� .�"� �� א �7 .�9 Xא א��א��$G� א�-� '.3א :

X^& !א��א ��א! *� ��א �� G�� 3.�F �א 2 כא& 7��6 ��5 א! �4' 73)�%� ^:א � ��Eכ7 כ"א .�.5 �;��א ��5 א! *�O ��"� �� א! �� 6א �VQ ��6א

7306�� hא* ��R5 א�� I כ=� 73��"� .W��78 ��6 �8אכ ��א ��b �'4>א�73 ' ��>w �%�� א� �5 כא& 5� ��n� u�% F�3.! 73)�G/�.

Müsned’deki ikinci hadis son derece kısa bir rivâyettir:1

*�� '&: �"� ��א �� א�� א! �� .>�� א �'�� א! �� א� 'u�%. � �"� 6 א �=$� G�� '28 �א 2 7��6 ��5 א! �4� א!*\.

Üçüncü rivâyette ise Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini, ürünün yarısı karşılığında çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eş-lerine belli paylar verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudile-ri Hayber’den çıkarınca, peygamber eşlerine düşen payı onlar ara-sında taksim ettiği hususları geçmektedir:2

*�� '&: �"� ��א �� א�� א! �� א ��"�� א �'�� א! �� א�כא& 0"� '6 \*� � u�G א �=$� G�� '28 �א 2 ��67 ��5 א! �4� א! �$�.

�א+ כ2 '\6א(5lא w�6 �� א+ ��"א ��Q�� 6-א �6=�.� 0"� � �6-א �6"א�%�� G�� 7 א�%$א# �� "� u'\6א ��א�� 3 .-$� '& 7��6 ��5 א! �4

�*R6 א' �"q. �3� U��א ��א+ כ2 א��;� Gא� 73�"� � G3א .-$� '& א*א� �*Rא א* � 6 �73Gא U��א� P� 6כאh; =lא* "� �6א Gא U��א�.

Dördüncü rivâyette Hz. Peygamber’in, elde edilecek her tür mahsulün yarısını vermek kaydıyla Yahudileri çalıştırması, bu du-rumun Hz. Ömer zamanına kadar böylece devam ettiği, Hz. Ömer döneminde Yahudilerin Abdullah İbn Ömer’e fizikî müdahalede

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 17 (4663). 2 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 22 (4732).


254

bulunmaları ve bunun üzerine Hz. Ömer’in onları Hayber’den çı-karması konuları işlenmektedir:1

�א �8א*6& �� .?.� ��א �'�� א! �� א' uא�>,א �� Yאp*'� �� א �� א�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: �"�F ��G ��7 �א�=$� '3�8א ^� �?73 0� Yא� ��א! *� �� "� 6�אY �כ� '�� 6�אY כ�3א 7��6 ��5 א! �4 ��L�� "�

6�� Rא�"73�<�� P��כ � ?�3א .�9 ��א �"� 73� . Beşinci rivâyette Hz. Peygamberin Yahudileri, Hayber toprakla-

rını işlemek üzere çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine her sene belli paylar verdiği bildirilmekte diğer hususlara ise değinil-memektedir:2

�� :א! �� א� �'�א �� "אF ��א �'�� א! �� א��G' �� א �� א� � u�G א �=$� G�� '28 �א 2 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: "��*\ 0"� '6

�א+ כ2 '\6א(5 .�$� �כא&lא w�6 �� .�Q�� 6-א �6=�.� 0"� � �6-א �6"א

Altıncı rivâyette Hz. Ömer’in, Yahudi ve Hıristiyanları Hicaz topraklarından çıkardığı bildirilmekte sonra da Hz. Peygamber’in hangi koşullar çerçevesinde vaktiyle Yahudileri Hayber’de bıraktığı anlatılmaktadır. Hadisin sonunda Hz. Ömer’in, bu koşullara uygun olarak Yahudileri Hayber’den çıkardığı haber verilmektedir:3

�א �א��\אU �� א �'�� א! �� א' �� N.�)� �� -�� א�%$א# �� "� &': �"� ��א �� א�)' F�3�א� a*אhא�>,א\ '*� � 6א�� 3 �"א 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 6כא&�� G Fא*' uא�G^ F�3�3א א�� P� 6כא

�*Rא ��3א ��3 �� ! ��/*אF ��6"��"�� 7��6 ��5 א! �4� ��6��5 �0א� uא�G^ F�3�3א א�� P�/�� F�3�א� ��א! *� �� 3א .-�78 &' 7��6 ��5 א! �4�� '& �dh 73�6 �"�3א .כ;�א �"Lא� .א�-� �3א �-�כ7 :7��6 ��5 א! �4� א! *�� 73 �� 3א �-�6א .�VQא א :�כ �� '78() �"� ��^ H0�"א H6'*.>א.

Yedinci rivâyette Hz. Peygamberin Yahudileri, Hayber toprakla-rını işlemek üzere çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine her



255

sene belli paylar verdiği bildirilmekte diğer hususlara ise değinil-memektedir:1

��"� ��א �� א�� א! �� Gא�� "אF ��א �'�� א! �� א��אAH .�$� 6כא& א�=$� �� G�� '28 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א�p: �א� �3אlא w�6 �� .�Q��א �6=�.� 0"�א �"א

6. Sünenü’d-Dârimî

ed-Dârimî (ö. 255) kitabında rivâyetimizin sadece Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiştir. Hadis merfû olup yukarıdakiler-le örtüşmektedir. Rivâyet oldukça kısadır ve sadece Hz. Peygambe-rin Yahudileri mahsulün yarısı mukabilinde çalıştırdığı bilgisini ih-tiva etmektedir:2

א! �4� א! *�� &': א! �� א�� א! �� .>�� א � ��F ��א� 'Y�"0 6 א �3א .%�u א �=$� G�� א 2 7��6 ��5*\.


13 nolu rivâyetin en çok yer aldığı kaynak İmam Buhârî’nin (ö. 256) bu kitabıdır. Eserde hadis toplam on kez geçmektedir. Rivâyet-lerin tümünde haberin merfû olan kısmı merfû olarak kalmış bir de-ğişikliğe uğramamıştır. İlk rivâyette, Hz. Peygamberin Hayber Ya-hudilerini, mahsulün yarısı mukabilinde çalıştırdığı bilgisi yer alır. Devamında râvi şöyle demektedir: Ömer’in anlattığına göre o dö-nemde araziler bir şey karşılığında kiralanırmış, Nâfi‘ ne karşılı-ğında olduğunu söyledi ama benim hatırımda kalmadı.3 Buhârî ri-vâyeti Nâfi‘in bir başka öğrencisinden yani ‘Ubeydullâh’tan, ta‘lîkan verdiği ve Hz. Ömer’in, sonunda Yahudileri Hayber’den çıkardığını bildiren bir haberle tamamlamıştır:4

��א �^�"א��2 �� א.�.�) �� Hא"�'� �� א! *�O א! �� א 6.?*��8א .�"��8א '& ��3�G F�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '�$� :�א� ��5

73�6 �$Q א u�%. 5 �"� 6'&. �3א�� &' �� 0כ�a כא�P א�"?א*�� H�Q Aא"�

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 157 (6469). 2 ed-Dârimî, es-Sünen, II, 349 (2614). 3 Nâfi‘den hadisi rivâyet eden Cüveyriye İbn Esmâ’nın bu ifadesini, rivâyetin aslının

uzun olduğuna, ancak râvilerin hadisi aktarırken hatırlarında kaldığı kadarını rivâyet ettiklerine bir karîne saymak mümkündür.

4 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 798 (2165).


256

��א I 5_;' .&'6 ��3� 7��6 ��5 א! �4� א�� '& �N.�G K �� *א� �� Hכ�א �� '()8: �"� א�� א�� א! �� 6א�. א�"?א* �"� 7.

İkinci rivâyette, Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini, ürünün yarısı karşılığında çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine belli paylar verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarınca, peygamber eşlerine düşen payı onlar arasında taksim ettiği hususları geçmektedir:1

�� א! �� '& ��א�� א! �� א� �� '�b ��א �א�"�B* �� ^��א8�7 ��א�"� �O* !3"א א�� A��G' :&' ��א�� .%�u א �=$� G�� א 2 7��6 ��5 א! �4 (5'\6א .�$� �כא& \*� '6 �"� � �3אlא w�6 &�� w�6 �"0 &6�=�6 w�6 �"א

��Q 7�-� �"� ��G ��%� u'\6א ��א�� א�"אH � ��3 .-$� '& 7��6 ��5 א! �4�*R6 6א' �q". �3� �3�"� א* � Gא �*Rא* � 6 ��3 א Gא w��א� P� 6כא

=lא� M*א Gא �*Rא. Üçüncü ve dördüncü rivâyetler son derece kısadır ve sadece Hz.

Peygamber’in Yahudileri her tür mahsulün yarısı mukabilinde çalış-tırmayı kabul ettiğini haber vermektedir:2

א! *�O �"� א�� א�� א! �� .>�� א � ��F ��א� '6 �"� � �3א .%�u א �=$� �G�� 7��6 ��5 א! �4� א�� א 2: �א� ��3"א*\.

�א � -א20 א�� א��G' �� !א �א��G' �� !א� �� א! *�O �"� א�� א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '&: ��3"א$�' ��G F�3�א� � .�"��8א '& ��

. �3א u�G א Q$� 73�6 6.?*��8א

Beşinci rivâyette Hz. Ömer’in, Yahudi ve Hıristiyanları Hicaz topraklarından çıkardığı bildirilmekte sonra da Hz. Peygamber’in hangi koşullar çerçevesinde vaktiyle Yahudileri Hayber’de bıraktığı anlatılmaktadır. Hadisin sonunda Hz. Ömer’in, bu koşullara uygun olarak Yahudileri Hayber’den çıkardığı haber verilmektedir:3

�א � �� א ��"א& �� q�2 ��א �א�"-�א+ �� '"� ��א��G' �� א�� א�"� �O* !כא& :�א� ��3"א א ��א! *� � :א��\אU �� 6א�. 7��6 ��5 א! �4

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 820 (2203). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 820 (2204); 821 (2206). 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 824 (2213).


257

�א��G' א�� N.�)� א��: �� א�� -�� "� '& :�"� א�� א� ��3"א א! *�O א�%$א#�)' F�3�א� a*אh6כא& א�>,א\ '*� � 6א�� א! *�

�� 3 �"א 7��6 ��5 א! �4�� G Fא*' uא�G^ F�3�3א א�� P� �� אR*� 6כא �3א א��3��G^ Fאu 6'*אF ��6"��"�� 7��6 ��5 א! �4� ��6��5 ! ��3א ��3

P�/�� F�3�א� ��א! *� ��dh 73�6 �"�3א .כ;�א '& �3א ��-�78 7��6 ��5 א! �4 �"Lא� .א�-� �3א �-�6א. �VQא א :�כ �� 3א �-�כ7 :7��6 ��5 א! �4� א! *�� 78()' �"� ��^ H0�"א H6'*.>א.

Altıncı ve yedinci rivâyetler ile üç ve dördüncü rivâyetler hemen hemen aynıdır.1

Sekizinci rivâyette Yahudilerin Abdullah İbn Ömer’e fizikî mü-dahalede bulunmaları, Hz. Ömer’in insanlara hitap ederek vaktiyle Hz. Peygamber’in Yahudileri Hayber’de şartlı olarak bıraktığını hatırlatması ve akabinde İbn Ömer’e yapılanları bildirmesi, Yahudi-lerin Hz. Ömer’e itirazı ve buna Hz. Ömer’in verdiği cevap gibi hu-suslar anılmaktadır:2

�א �א�כ�א�� Wא& '�� .>�� >"� ��א �'"� '�� א��G' א�כ � �� א� �� "א :�א� ��3"א א! *�O �"� א�� 28' ��G �� !א �"� �א+ �"� �� א��$G א�-�: א �-�כ7: �6א� ' �א�73 �� G�� 3.�F �א 2 כא& 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ^&

�;��P א��2 � ��5 ��9 �8אכ א�5 ^�� u�G �"� �� א! �� 6^&. א! '��כ7 Aא�. A()*6 b��6 78 ��6 �8אכ ��א��W 87 א� �א ��6"��6 306 P.'* 78H()^. א"�� ")'

�"� ��א ��6 '�%0(�א א�"J �� ' �� .א :�-א� �א�>-�w '�� '� '0אA :�כ ��' �"< ��-א� ��1א :�כ c�Q6 אR �א� �� 6א ��א 7��6 ��5 א! �4 �"�: P��'

��' P�� G 6��0�� P)�G' ^:א �כ כ�d :7��6 ��5 א! �4� א! *�� 4כ �כ�� -א� !��: P� ��6 .א כP�B :�א� .א�-א�7 '�� 8?.� AB8 כא

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 884 (2366); 969 (2571). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 973 (2580). Hadisin sonunda Buhârî’nin şöyle bir

notu vardır: Ayrıca bu hadisi Hammâd İbn Seleme ‘Ubeydullâh’tan, o da sanıyorum Nâfi‘den, o da İbn Ömer’den, O da Ömer’den özetleyerek rivâyet etmiştir. Bu ifade-sinden İmâm Buhârî’nin, hadisin aslının uzun olduğunu ancak râvilerin ihtisar ederek rivâyet ettiğini bildiğini anlamak mümkündür.


258

א# � O6��6א 6^�) אI א�L"� � �73 כא& א ��" 6'�$א78 �"� �/()78 !א!�' .:�כ W6�� 6�א�

Dokuzuncu rivâyet beşinci rivâyetin aynısıdır.1

Onuncu rivâyet altıncı ve yedinci rivâyetlerin bir tekrarıdır.2 8. Sahîhu Müslim

Müslim (ö. 261) Sahîh’inde bu rivâyetimizin kendisine ulaşan al-tı tarîkine yer vermiştir. Tarîklerin tümü Nâfi‘ → İbn Ömer üzerin-dendir. Bu rivâyetlerin ilkinde Hz. Peygamber’in, Yahudileri her tür mahsulün yarısı mukabilinde çalıştırmayı kabul ettiği haber veril-mektedir:3

�א�-$א& 86� �.>�� א :�אI ��?8�� 6א��;} ��# �� 6\8�� 2 �� '"� ��א�� א! ��G' �� '28 �א 2 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& :�"� א�� א

��G �$=� א u�%. 6 �"� � �3א' �*\.

İkinci rivâyette, Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini, ürünün yarısı karşılığında çalıştırdığı ve buradan gelen gelirden eşlerine belli paylar verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarınca, peygamber eşlerine düşen payı onlar arasında taksim ettiği hususları geçmektedir:4

�א � ��3 א�� 86� �� א �א��9 ,� �� 6��G' �� !א� �� .%�u א ��=$ G�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '�$� :�א� ��"� א�� א�"� 6' � כ2 '\6א(5 .�$� �כא& \*�� lא w�6 �� 6-א �6=�.� 0"� � �6-א �"א� ��Q. א"�� 6 �"� 7�� G 6��G u'\6א ��א�� .-$� '& 7��6 ��5 א! �4�3� �*Rא H6 6א�"א' �"q. �3� U�6אRא+ כ2 א�� ;� Gא� �3�"� א* � Gא �*Rא

H6 ��3 6א�"א � Gא*א U�6אRא+ כ2 א�� P��כא =lא� h;6 �" א*0א Gא �*Rא H6א�"א.

Üçüncü rivâyetin ikinci rivâyet ile hemen hemen aynı olduğunu, aradaki farkın sadece sondaki �*Rא*0א א Gא �" h;6 =lא� P��כא

1 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1149 (2983). 2 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, IV, 1551 (4002). 3 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551). 4 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551).


259

H6א�"א ifadesi yerine �$-. &' 7��6 5�� !א � ��3 אG�*R�� '\6אu א�� 4ifadesinin yer aldığını İmâm Müslim bildirmektedir.1

Dördüncü rivâyette, Hz. Peygamber’in Hayber’i zapt ettiğinde, Yahudilerin, toprağı işlemek ve bu sayede Hayber’de kalmak teklif-lerini şartlı olarak kabul ettiği hususu zikredilmektedir. İmâm Müs-lim, bu hadisin de ikinci ve üçüncü hadisler gibi devam ettiğini an-cak onlara ilâveten şöyle bir ziyâdeyi ihtiva ettiğini haber verir:2

�dh � א��3"א& �� .-�7 א�L"� 6כא& ��G BG/�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� b"%א�.

Beşinci rivâyet Müslim’deki ilk rivâyet ile anlam olarak aynı fa-kat lafız olarak biraz farklıdır:3

�א �* x א�� 6��א��G' ��>"� �� א�� "� �א�� א�� א! �� א�5 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "�' ��F ��^ F�3. ��G 2%� ��G 3אO*'6 � .�"�8א Q$� 7��6 ��5 א! �4� א! ��6�� ' �א�73 � .� "��8א '& ��

Altıncı rivâyette Hz. Ömer’in, Yahudi ve Hıristiyanları Hicaz topraklarından çıkardığı bildirilmekte sonra da Hz. Peygamber’in, hangi koşullar çerçevesinde vaktiyle Yahudileri Hayber’de bıraktığı anlatılmaktadır. Hadisin sonunda Hz. Ömer’in, bu koşullara uygun olarak Yahudileri Hayber’den çıkardığı anlatılmak istenmektedir:4

��6 �"< �� א :�אI �*א�� I 6א��;}� �h�* �� 6^�>אU *אUא �א��\א��G' א�� N.�)� �� -�� "� '& :�"� א�� א

� א�%$א#�)' F�3�א� a*אh6'& א�>,א\ '*� � 6א�� א! *� � 7��6 ��5 א! �4� ��3 �"א�� G Fא*' uא�G^ F�3�3א א�� P� ��6��5 ! ��3א ��3 �� אR*� 6כא

��"��"��6 Fא*/� uא�G^ F�3�3א א�� P�/�� F�3�א� ��א! *� � '& 7��6 ��5 א! �4�dh 73�6 �"�3א .כ;�א '& �� 3א .-�78 �"Lא� .א�-� ��5 א! �4� א! *�� 73 � �3א �-�6א .�VQא א :�כ �� 3א �-�כ7 :7��6 )'78( �"� ��^ H0�"א H6'*.>א.

1 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551). 2 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551). 3 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551). 4 Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551).


260

9. Ahbâru’l-Medine

en-Nümeyrî (ö. 262) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermektedir. Bu hadiste, Hz. Peygamberin Hayber Yahudilerini, ürünün yarısı karşılığında çalıştırdığı ve bura-dan gelen gelirden eşlerine belli paylar verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarınca, peygamber eşlerine düşen payı onlar arasında taksim ettiği hususları geçmektedir:1

��א�� א!� א��)+ �� # 6�� :�א� .>� �� O* �"� א�� כא& .�$� : �א��א! ��3"א �"6 0' �*\ � u�%. א �$=� ��G !א ��א 2 *��

w�6 �"א�� 6-א 0"�א �6=�.� �6-א �Q��אl6א(5 כ2 �א+ א\' . �O* �"� +א �א"��' �*R'& .�$��3 א ��א�� u6א\' ��%� ��G 7�� 5�� !כ2 �א+ א U��3 א�� "q. 6

=lא� P� א* '& .-$� �3א אR*� 6כאG6 ��3 � א U��א* א� G�3 � א�"� �;� Gא�U��א* א� Gא! ��3"א "� א �O* h;6.

10 Sünenü İbni Mâce

13 nolu rivâyete İbn Mâce de (ö. 273) Sünen’inde sadece bir kez yer vermiştir. O da Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. Rivâyette kısaca Hz. Peygamber’in, Yahudileri, her tür mahsulün yarısı mukabilinde çalıştırmayı kabul ettiği haber verilmektedir; diğer hususlara ise de-ğinilmemiştir:2

�א�-$א& �� .>�� א :�א��א � �h�* �� ^�>אU 6 23�6 א�h�אi �� >" ��א �א 2 7��6 ��5 א! �4� א! *�� '& :�"� א�� א�� "� �� א! �� 28' ��G �$=א �א�" u�%. � �"� 6' �*\.


Ebû Dâvûd (ö. 275) Sünen’inde 13 nolu rivâyetin kendisine ulaşan beş farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîklerin hepsi Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Rivâyetlerin merfû kısımları aynı olup yukarıdaki benzerlerinden farklı değildir. Birinci tarîkin hadisinde Hayber’in fethedilmesi, ganimetlerin toplanması, Yahudilerin teklifi üzerine Hz. Peygamber’in sürgün kararından şartlı olarak vazgeç-mesi, elde edilecek her tür mahsulün yarısını vermek kaydıyla Ya-

1 en-Nümeyrî, Ahbâru’l-Medine, I, 118 (536). 2 İbn Mâce, es-Sünen, II, 824 (2467).


261

hudilerin çalıştırılması ve Hz. Peygamber’in Hayber gelirinden eşle-rine pay vermesi gibi konular zikredilmiştir:1

��"� �� א! �� " �� "אF ��א �'�� א �א�?*�אH '�� \.� �� 8א*6& ��א�G e�E�� '28 �א20 7��6 ��5 א! �4� א�� '& :�"� א�� א�� '��5 :�א� �78 ^�� 6'�,/78 6אR*� א��2% ��h� A�<א�h� � ��5 א! �4� א! �� '& ��

7��6 Hא�;hא� Hאq��6א� E.I6��א I.כ "�א '& �� *כא� 73P�" א 73�6 6א�>�-��א �V�Q &nא (� : 73� I6 �3� א��E�2 � 2 כא& e$G' ��6 �� >�� כא �� G &5 6כא�" �4� א�� -א� .��73 ��5 א��P��)' ��q �� א��q�� .�+ �5 א .6א��;-אM א�>�#6 ':8� 5 :�א� '1e$G �� כ '.�: �� 7��6 ��5 א!

2 א�"�כ ��(�6א-�� א�>-�w '�� א�� 78 �6Hא�� .,��73 '& 6'*אF 6:*א*.73 ��"��F 2א � >"� .א :�-א��א �� AB8 �*R6כא&. א�=$� �6כ7 �כ ��א א א�=$� ��6א א ��א5l � א �'Y כ2 .�$� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 6=�.� 0"� � �6-א �"א .�Q�� 6-א

İkinci rivâyette, Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarma kararını açıklamak üzere insanlara hitap etmesini ve onlara, Hz. Peygamber’in Yahudileri Hayber’de hangi koşullar çerçevesinde bıraktığını hatırlatmasını görmekteyiz:2

�� :�א� �^�>אU א�� '�� א �^��א8�7 �� .�-�# ��א ��2 �� '"� ��א��א � �*�� ^& �א��אX '.3א :�א� �"� '& ��"� �� א! �� "� �� א! �� 73 '& �� G�� 3.�F �א 2 כא& 7��6 ��5 א! �4� א!)�%� �5 כא& �VQ � 6א ^:א ��>w א� 5� ��n� u�% F�3. 73)�G/�.

Üçüncü rivâyette Hz. Peygamberin Hayber’i fethettiğinde orada-ki Yahudileri, mahsulün yarısı karşılığında şartlı olarak çalıştırdığı ve buradan gelen beşte birlik paydan eşlerine bazı şeyler verdiği, ancak daha sonra Hz. Ömer’in, Yahudileri Hayber’den çıkarınca, peygamber eşlerine düşen hisseyi onlar arasında taksim etmek üzere bir teklifte bulunduğu hususları geçmektedir:3

1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3006). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3007). 3 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3008).


262

�א �א�"F 9�3אF6 �� "א& ��א��G' א�� e86� ��G' �� א��L \.� �� '�א �� >P �"א :�א� ��"� �� א! �� א � ��5 א! �4� א! *�� .3�G P�/� F�� א

7��6 &' 78�-. �� .�"��א '& �� dhא א��" u�G א� . �3א-� א! �4� א! *�� 3א ��כ7' :7��6 ��5 ��כא��א .�VQא א :�כ �� .-�7 א� "� 6כא& :�כ ��

�dh � א��3"א& ��G BG/.6 ��* !א � *�� 6כא& .א�%"b 7��6 ��5 א! �4 א�%"b � '\6א(5 � א �'Y כ7�p' 2 7��6 ��5 א! �4� א!lא w�6 0"�א

��"א .�Q�� 6-א �6=�.� Fא*' �"� uא�G^ F�3�2'*� א� ��^ u'\6א ��א�� א! �4�-א� 7��6 ��5 �3�: � e' 3א '��7 '& �כ�� (%� �34�%א lא w�6 &�כ�� 3א

א�?*� 6 � 6 א�8א 3O*'6א '3�4א�*? ��G �.�=� א �6-א�� 6 e' &' �?�� 9B3א א�� b"%כ"א א� �א 8��.

Dördüncü rivâyet son derece kısa olup Hz. Peygamber’in Hayber Yahudilerini mahsulün yarısı mukabilinde çalıştırdığını haber ver-mektedir:1

א! *�� '&: �"� א�� א�� א! �� .>�� א ��2 �� '"� ��א�� 'u�%. � �"� 6 א �=$� G�� '28 �א 2 7��6 ��5 א! �4*\.

Beşinci rivâyet dördüncü rivâyetten mana bakımından çok fazla farklı olmamakla birlikte lafız olarak biraz farklıdır:2

��א�� א�� N�W א�� .�� א��"� �� >"� �� א�� 7��6 ��5 א! �4� א�� '&: �"� א�� F ��^ F�3. G�� 2%� ��G 3אO*'6 �� .�"�30א Q$� 7��6 ��5 א! �4� א! �� 6'& ' �א�73 � .� "��8א '&


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 13 nolu rivâyet sadece bir kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Rivâyette kısaca Hz. Peygamber’in, Yahudileri, her tür mahsulün yarısı mukabilinde ça-lıştırmayı kabul ettiği haber verilmektedir; diğer hususlara ise deği-nilmemiştir:3

�א � �h�w �� *^�> ��א��G' �: �"� א�� א�� א! �� .>� 1 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 283 (3408). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 283 (3409). 3 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 666 (1383).


263

� '6 �"� � �3א .%�u א �=$� G�� '28 �א 2 7��6 ��5 א! �4� א�� '&*\. 13. es-Sünenü’l-Müctebâ

en-Nesâî (ö. 303) Sünen’inde hadisimizin kendisine ulaşan iki farklı tarîkine yer vermiştir. Bu tarîklerin ikisi de Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Her iki rivâyette de kısaca Allâh’ın Elçisinin Hayber Yahudilerini kendi arazilerinde çalıştırmayı kabul edişi haber veril-mektedir:1

�א��G' �� "� ��א �� א�� א��"� �� >"� �� א�� א :�א� ��O* !'&: ��3"א א ��א�� 7��6 ��5 א! �4F ��^ F�3. ��G 2%� ��G 3אO*'6 � . �3א .%�u א Q$� 7��6 ��5 א! �4� א! �� 6'& ' �א�73 � .�"��8א '& ��

B. On Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri



Mûsâ İbn ‘Ukbe

el-Haccâc İbn Ertât


el-Leys İbn Sa‘d


Üsâme İbn Zeyd el-Leysî d



Mâlik İbn Enes

Muhammed İbn

Abdirrahmân İbn Ğanac

1 en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 53 (3929, 3930).


264

1. Hocası


2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:

a. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Mûsâ İbn ‘Ukbe toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mûsâ İbn ‘Ukbe ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

b. el-Haccâc İbn Ertât (ö. 145)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Ahadü’l-a‘lâm ‘alâ lînin fîh.3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun kesîru’l-hata ve’t-tedlîs, Ahadü’l-fukahâ.4

el-Haccâc İbn Ertât Kûfeli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. İbn Ebî Necîh’in Süfyân İbn ‘Uyeyne’ye: Sizden bize Haccâc İbn Ertât gibisi gelmedi, dediği rivâyet olunur. Hafs İbn Gıyâs şöyle anlatır: Süfyân es-Sevrî bir gün bize: kime gidiyorsunuz, diye sordu. Haccâc İbn Ertât’a gidiyoruz deyince dedi ki: Ona sıkı tutunun, çünkü ağzından çıkanı bilen onun biri artık kalmadı. el-‘İclî şöyle der: o bir fakihti; Kûfe’nin kadısıy-

1 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Mûsâ İbn ‘Ukbe maddesine bkz. 2 Rivâyetin Mûsâ İbn ‘Ukbe tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-

San‘ânî, el-Musannef, VI, 55 (9989); X, 359 (19366); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 824 (2213); III, 1149 (2983); Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 166 (663); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5106); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’s-Sagîr, I, 56 (57); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 213; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 114 (11403); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 114 (11404); IX, 207 (18526); 224 (18599); İbn Abdilberr, et-Temhîd, I, 170; VI, 463.



265

dı, sonra Basra Kadısı oldu. Beni şan şeref sevgisi helak etti, derdi. Hadisi dinlenen biriydi. Ancak irsal yaptığı bilinirdi. Yahyâ İbn Ebî Kesîr ve Mekhûl’dan bir şey işitmediği halde onlara çokça irsal ya-pardı. Tedlis konusunda insanlar onu ayıpladılar. Altı yüz civarında hadis rivâyet etmiştir. Ahmed İbn Hanbel Haccâc için, o hafızlardan biriydi, deyince kendisine: peki niçin insanların katında bu düzeyde görülmüyor, diye sormuşlar. O da bu soruya şöyle cevap vermiş: Çünkü onun hadisinde insanların hadisine nazaran bir fazlalık var-dır. Neredeyse içinde ziyadelik bulunmayan bir hadisi yoktur. Yah-yâ İbn Ma‘în onu sadûk olarak tarif eder ve şöyle der: Kuvvetli biri değildir; Muhammed İbn ‘Ubeydullâh ve ‘Amr İbn Şu‘ayb’dan tedlis yapmaktadır. Ebû Zür‘a ve Ebû Hâtim onun hakkında sadûkun yudellisu değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Diğer hadis münekkitlerinin çoğunlukla Haccâc İbn Ertât hakkındaki değerlen-dirmeleri bu istikamettedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 38 hocası-nı ve 40 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 145 yılında bir rivâyete göre Horasan’da bir rivâyete göre Rey’de vefat etmiştir.1

Haccâc İbn Ertât ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Haccâc İbn Ertât ise toplayan râvi konu-munda kabul edilecektir.2

c. ‘Ubeydullâh İbn Ömer (ö. 144)


1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, V, 420 (1112); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 172 (365). 2 Rivâyetin el-Haccâc İbn Ertât tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, II, 30 (4854). 3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin ‘Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Kuraşî, el-

Harâc, 38 (97); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, IIX, 98 (14469); el-Kâsim İbn Selâm, el-Emvâl, 97 (192); 582 (1436); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, IV, 379 (21249); VII, 323 (36512, 36513); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 17 (4663); 22 (4732); 37 (4946); ed-Dârimî, es-Sünen, II, 349 (2614); el-Buhârî, el-


266

d. el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere el-Leys İbn Sa‘d toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan el-Leys İbn Sa‘d ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

e. Muhammed İbn İshâk (ö. 150)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Muhammed İbn İshâk topla-yan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn İshâk ise top-layan râvi konumunda kabul edilecektir.4

f. Üsâme İbn Zeyd el-Leysî (ö. 153)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Üsâme İbn Zeyd el-Leysî top-layan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Üsâme İbn Zeyd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

Câmi‘u’s-Sahîh, II, 820 (2203, 2204); 821 (2206); Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551); en-Nümeyrî, Ahbâru’l-Medine, I, 118 (536); İbn Mâce, es-Sünen, II, 824 (2467); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 273 (3006); 283 (3408); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, III, 666 (1383); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 166 (661, 662); 277 (1101); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5100, 5101, 5103, 5104, 5105); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, III, 246 (4843); IV, 113 (5506); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XI, 607 (5199); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, II, 205 (1737); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’s-Sagîr, I, 56 (57); ed-Dârekutnî, es-Sünen, III, 37 (150, 151, 153, 156); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 213, 227; X, 91; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 113 (11401); 115 (11411); IX, 137 (18168); İbn Abdilberr, et-Temhîd, III, 47.

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette el-Leys İbn Sa‘d maddesine bkz. 2 Rivâyetin el-Leys İbn Sa‘d tarîkiyle gelen türevi için bkz. el-Kuraşî, el-Harâc, 38

(98). 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Muhâmmed İbn İshâk maddesine bkz. 4 Rivâyetin Muhammed İbn İshâk tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, I, 15 (90); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3007); ed-Dârekutnî, es-Sünen, III, 37 (154); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 229; el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 114 (11407); IX, 56 (17760).

5 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Üsâme İbn Zeyd el-Leysî maddesine bkz. 6 Rivâyetin Üsâme İbn Zeyd el-Leysî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Müslim, es-

Sahîh, III, 1186 (1551); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 173 (3008); İbnü’l-Cârûd, el-Müntekâ, 278 (1102); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5107); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 114 (11405); 340 (12728).


267

g. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Abdullâh yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

h. Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Cüveyriye İbn Esmâ’ toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olma-lıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Cüveyriye ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

i. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


j. Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac

Biyografisinden7 anlaşıldığı üzere Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 13 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.8

1 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs maddesine bkz. 2 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn

Hanbel, el-Müsned, II, 157 (6469); ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, I, 237. 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Cüveyriye İbn Esmâ’ maddesine bkz. 4 Rivâyetin Cüveyriye İbn Esmâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-

Câmi‘u’s-Sahîh, II, 798 (2165); 884 (2366); 969 (2571); IV, 1551 (4002); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5109, 5110); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 213.

5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 6 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-

Sahîh, II, 973 (2580); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IX, 207 (18525); ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, s. 279.

7 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac madde-sine bkz.

8 Rivâyetin Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Müslim, es-Sahîh, III, 1186 (1551); Ebû Dâvûd, es-Sünen, II, 283 (3409); en-Nesâî, es-Sünenü’l-Müctebâ, VII, 53 (3929, 3930); Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, III, 108 (4663); Ebû ‘Avâne, el-Müsned, III, 309 (5108); İbn Hazm, el-Mahla, IIX, 213;


268

C. On Üç Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

13 nolu rivâyette Nâfi‘in on dağıtması mevcuttur. D. Nâfi‘in 13 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu on kişinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden akta-ran bu on öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunma-sı ile izâh edilebilir.

Yukarıda her birinin biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu-olumsuz şeylere rağmen, bun-ların tümünü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim. Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi görelim.


Mûsâ İbn ‘Ukbe’nin yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


el-Haccâc İbn Ertât’ın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;

el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 116 (11412); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXVII, 363.

1 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır. Kitabın sonunda genel bir değerlendirme ayrıca yapılacaktır.

duymadağıtma

Nâfi'


269












Cüveyriye İbn Esmâ’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;




Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac’ın da yanlış aktarım-da bulunmuş olması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/1024 = 0,00097 (% 0,097)

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 13 nolu rivâyeti yapmamış olma ihti-mâli1 binde bir bile değildir!1


ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan dokuz nispetinde tarihî bir şahsiyet oldu-ğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındı-


270



2) 13 nolu rivâyetin merfû kısmı yer aldığı eski-yeni tüm kaynaklarda merfû olarak yer almıştır.

3) Nâfi‘in bu rivâyetinin aslen derli toplu uzun bir rivâyet ol-duğu ancak öğrencileri tarafından kimi zaman özetlenerek kimi zaman da belirli bölümleri hazfedilerek rivâyet edil-diği düşünülmektedir.2 Farklı tarîklerden gelen hadisler, sürecin farklı unsurlarını yansıtmakla birlikte bunlar ara-sında bir tenakuz bulunmamaktadır. Bilakis zikredilen hu-suslar birbirlerini tekmil ve teyit eder niteliktedir.


5) 13 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki on öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,097)

6) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

ğında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir.


2 Zirâ elimizdeki rivâyetler bir bütünün parçaları mesabesindedir. Mamafih farklı tarîkler arasındaki bu durumun Nâfi‘e hatta ilk aktarıcı olan İbn Ömer’e dayanma ih-timali de vardır. Yani onların, zaman zaman süreci bütünüyle, zaman zaman da belirli yönlerini öne çıkararak rivâyet etmiş olmaları ihtimal dışı değildir. Rivâyetlerin Ola-sılığı Teorisi çerçevesinde bu rivâyetin tüm tarîkleri ve tüm râvileri çalışıldığında ko-nusunu ettiğimiz bu ihtimallerin sayısal değerlerini hesaplamak mümkün olacaktır.


271

7) Nâfi‘, 13 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise on dağıtması tespit edilmiştir.

8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 13 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli binde bir nispetindedir.

XIV. ON DÖRT NOLU RİVÂYET

�א�� 5 �� כ"א �^�>אU ��א �� '�� א �.�-�# ��א �'�� א! �� א AI� כא&: �א� ��א! � �� "� �O* !5 א�� 2 .כ� �7 ^:א :.-)�� I^ #�� 6א

*?0/�� 5� 7� 2h�� n� P�"� �"� �� #א�%$א �O* !5 א�� [:�כ .- ��6.-: I �0 >;�א #�Lכא& ^:א �א� A�6 0;�2 כ"א F�3�א� .א�� א: ��6 P�� 5 �כ� :�כ '�� '

� 1.כP�B 'כ�& )�� &' I�M 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ^� Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:

Abdullâh İbn Ömer � � � � � � �

� � � � � � � � � �

� � � � � � � � � �

� � � Sâlim İbn Abdillâh � Nâfi‘ � Hayyân el-Bârikî Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı tespit edebildiğimiz iki ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetlerin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklı-lıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık içer-memektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki aktarım üç meçhul kişinin ben-zer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

1 Bu hadis Ahmed İbn Hanbel’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, I, 16 (96). 2 Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-

Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 278 (3196); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 378 (2059).

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 357 (1390, 1391); İbn Hanbel, el-Müsned, I, 16 (96); II, 148 (6356); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 227 (635); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 376 (766); 378 (769); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2053, 2054, 2055, 2056, 2057, 2058); 378 (2060); İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, I, 325; et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, VI, 132 (6008); VII, 127 (7062); IX, 144 (9368); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, IV, 296; el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 383 (930); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 235 (3088); 236 (3086, 3089, 3090, 3091); İbn Abdilberr, et-Temhîd, VI, 371; el-Makdisî, el-Ehâdîsu’l-Muhtâra, I, 310 (200).

Rivâyetin Hayyân el-Bârikî tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 278 (3199).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Dört Nolu Rivâyet

273






ωx = δx / ε = 7 / 8= % 87,5 Nâfi‘ bu aktarımından, akranlarının sayıca çokluğu ve kendisine

mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları 1. Sâlim İbn Abdillâh1 (ö. 106) 2. Hayyân el-Bârikî

Şu‘be’den ve ‘Avn İbn Sâlih’ten başka Hayyân el-Bârikî’den ri-vâyet eden yoktur. Yahyâ İbn Ma‘în’nin onu sika olarak rütbelendirdiği rivâyet edilir. Ebû Hâtim de Hayyân için: o, Vâsıtlı sâlih bir hadis hocasıdır, demiştir. İbn Hibbân da kendisini es-Sikât adlı eserinde anmış dolayısıyla sika olarak kabul etmiştir. Kayıtla-rımızda hayatı hakkında daha fazla bilgi mevcut değildir.2

B. Temel Kaynaklarda On Dört Nolu Rivâyet 1. el-Musannef

14 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 14 nolu rivâyete iki kez yer vermiş-tir. Her iki rivâyet de Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyledir. İlk rivâyette

1 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Sâlim İbn Abdillâh maddesine bkz. 2 el-Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, III, 53 (204); İbn Ebî Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-

Ta‘dîl, III, 244 (1083); İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 170 (2330); el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXII, 453 (4552).


274

Nâfi‘, İbn Ömer’in kendisini tek parça bir elbiseyi kuşanmış bir hal-de namaz kılarken gördüğünü ve tepki gösterdiğini anlatarak hadisin bağlamını da vermektedir:1

�� Uא �� א��\א�� N.�)� א��: ��G' �� :�א� �W)+ 86� �� כ�אA �"� ��א &' �א2G��(�A א�"�,� ��h. א<Q� 5� ��-א� ��# : b��' א& �כ��3"א ��01 P�-�: ��-א� .��: P.'*' �� כ '��*' ��^ Hא��א* 6*א P3"א �כ��I1 7 :�א��. �א! :�א� w' &' �.? 0 5� +' Xא� 1א��א� ��א: P�-� '6 א! *�� /G��A .א! �2 :�� "� �� -� �א�� א� 5� ��5 א! �4� א! *�� ^I '*אA 6 א '�8"א �� '

7��6 5�� '�כ7 .= "I 2 :�א� ' Y(hא�א א�" Q F�3�א� xQ� ��א& �5 כא& � �5 ��*? �� 7� 2h��. א�� 6א2.6 ^\א* �R &' ��h. ��E� I 9�. א! �� 6כא& :�א&^6 P� כא�) HאF*6 &6F *��6א2.6 ^\א.

Hadiste İbn Ömer’in bu husustaki görüşü ve bu görüşünü dayan-dırdığı delili yer almaktadır. Ancak delilin kaynağı konusunda Nâfi‘ mütereddittir: Hz. Peygamber mi yoksa Hz. Ömer mi? İbn Ömer’in, bu ikisinden hangisini anarak rivâyette bulunduğundan Nâfi‘ emin değildir. Bu durumu sarahaten ifade etmiştir.

Musannef’deki ikinci rivâyette2 yukarıdakine benzer bir bağlam-dan sonra, İbn Ömer’in bu husustaki yaklaşımı yer almaktadır. An-cak bu yaklaşımını hangi delile dayandırdığı kısmı bu rivâyetten düşmüştür:3

�� Uא��\א� �� "� � �� #�.'� �� :�א� ��אo* ��4 �"� ��א' �� 6א� ��# �-�P �1�� 'כ�כ '�7 :�-א�: � כ �� '*'.P :�א� .��*' �^� &(� Pא 'כ��א8: �� -�P 1א�L�B8 #א: I. א�-� .�' � �.?0 5� 6' � P�.?0 5w א! :

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 357 (1390). 2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 358 (1391). 3 Bu hadise bakarak 14 nolu rivâyetin aslında İbn Ömer’in mevkûf bir haberi olduğunu

söylemek isabetsiz bir yaklaşım olur. Zira diğer rivâyetlerde de İbn Ömer’in bu görü-şü, Hz. Peygamber yahut Hz. Ömer’e ait olduğu söylenen delilin yanı sıra, ayrıca bil-dirilmektedir. Dolayısıyla, bu zâviyeden bakıldığında söz konusu hadisler arasında bir zıtlık değil, ziyadelik-noksanlık mevzu bahistir denebilir. Aynı durum birazdan ele alınacak olan Hayyân el-Bârikî rivâyetinde de söz konusudur. Nitekim izah edilen bu durum münasebetiyle Hayyân el-Bârikî rivâyeti bir akranın aykırı aktarımı olarak değerlendirilmemiştir.


275


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde rivâyetimizin hem Sâlim → İbn Ömer tarîkine hem de Hayyân → İbn Ömer tarîkine yer vermiş bulunmaktadır. Birinci rivâyette Sâlim, İbn Ömer’in kendisine Hz. Ömer’den bir anısını anlattığını haber vermektedir:1

� �� א :�א� ��כ� '�� א��Rא �� א�7 �� א�?9�8 �"� �� א�� "�� &' �-א� � � >;א .a'* ()* ��h א�%$א# �� "�: I א�3�0= F�3�כ7 .,� �7 � ��א�� I^ א��א ��6א *? �� 5�.2

İkinci rivâyette Hayyân el-Bârikî İbn Ömer’in konu ile ilgili gö-rüşünü aktarmış ancak bunu hangi delile dayandırdığı hususuna ri-vâyetinde yer vermemiştir:3

�� W* ��א��Q� א��: P�"� &א�א*�� א� �א��: P�"� "� ��א� ��:.- �7 �� )' I^ א��א ��6א P5 '0?* כ�� e' ��^ � &' xQ�0' 5� xQ�0 F�3�א�.

3. el-Müsned

14 nolu rivâyet İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde iki kez yer almıştır. Her iki rivâyet de Nâfi‘ → İbn Ömer kanalıyladır. İlk rivâyette Nâfi‘ hadisin bağlamını anmaksızın İbn Ömer’in görüşüne yer vermiş sonra da bu fetvasını delillendirmek üzere Hz. Ömer’in bir sözünü rivâyet ettiğini bildir-miştir. Abdurrezzâk’ın Musannef’inde gördüğümüz Nâfi‘in tered-düdüne, farklı lafızlarla da olsa, bu hadiste de rastlamaktayız:4

�א�� 5 �� כ"א �^�>אU ��א �� '�� א �.�-�# ��א �'�� א! �� א AI� כא&: �א� ��א! � �� "� O*� !5 א�� 2 .כ� �7 ^:א :.-)�� I^ #�� 6א

*?0/�� 5� 7� 2h�� n� P�"� �"� �� #א�%$א �O* !5 א�� :�כ .- ��6.-: I �0 >;�א #�Lכא& ^:א �א� A�6 0;�2 כ"א F�3�א� !א�� א: ��6 P�� 5 �כ� :�כ '�� '

� .כP�B 'כ�& )�� &' I�M 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ^�

1 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 278 (3196). 2 Sâlim hadisine bakıldığında, el-Musannef’deki rivâyette Nâfi‘in tereddüt ettiği husus-

ta, Hz. Ömer ihtimalinin ağırlık kazanacağı söylenebilir. Rivâyetlerin Olasılığı Teori-si çerçevesinde bu hadisin tüm tarîkleri ve râvileri çalışıldığında, bu ihtimalin sayısal değeri hesaplanabilecektir.

3 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 278 (3199). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, I, 16 (96).


276

Müsned’deki ikinci hadiste, İbn Ömer’in sözüne değinilmeksi-zin, doğrudan rivâyete geçilmiş ve Hz. Peygamber yahut Hz. Ömer’den denilmek suretiyle başından beri var olan ikircikli duru-ma işaret edilmek istenmiştir:1

�� (�.N ��א ��א :�אI ��כ� ��א6 א��\אU �� א �'�� א! �� א��G' ��א� �א�� א� �-� �� "� �� '6 7��6 ��5 א! �4� א! *�� 'G��A �"� ��א ��

2lא�-א �� P�-� I: �א� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� I^ '*אA 6 א '�8"א �5' א�2" �� '�כ7 .= Y(hא� א�" Qא F�3�א�] xQ� ��/0?* ��א& �5 כא& � �� 6��0� ��/0?* ��א& �5 .כ� �7 6 � 2 �7h��.


Ebû Dâvûd’un (ö. 275) bu kitabında rivâyetimiz bir kez yer al-mıştır. Sened Nâfi‘ → İbn Ömer şeklindedir. Buradaki rivâyette de İbn Ömer’in görüşüne yer verilmeden doğrudan Hz. Peygamber’e yahut Hz. Ömer’e nispet edilen rivâyete geçilmiştir:2

�א� :�א� ��"� א�� א�� '.�# �� \.� �� "אF ��א ��# �� "א& ��א ��א& R�כ7 כא& ^:א :��5 א! *�O �"� �א� :��א '6 7��6 ��5 א! �4� א! *��2h��3"א &n� ?* 6א� ��# ^I .כ� �7 �� 5� I6 2" "א� .=Qא F�3�א�!

Görüldüğü üzere Ebû Dâvûd’un Sünen’inde de rivâyet ref edil-memiş, mevkuf olabileceği çekincesi saklı tutulmuştur.3

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 148 (6356). 2 Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 227 (635). 3 Ancak 14 nolu hadisin İbn Huzeyme (ö. 311) rivâyetinde, tereddüt belirten bu ifade-

nin artık düştüğünü, rivâyetin doğrudan Hz. Peygamber’e ref edildiğini görmekteyiz (bkz. İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 376 (766); 378 (769)):

��א �א��כ�אL� 96"א& �� א��"� �� >� '�� א ��?.� �� א! �� >"� �א ��כ� '�� א �pא�8 '�� '�א�� ' ��: �א� �א�� '.�# ��א ��6o* א �"� א��'6 ��4' �� 'כ�כ 'כ� '�7: �-א� 6א� ��# כ �� '*'.P: �א� .��: ��P �א� ��1��*' �� א!: �א� .P�� :I 6א�1 ��# �� $�-א 'כ�P א( w'

��=� 6א� ��# ^R I�כ7 .כ� �7 ^:א: .-�� 7��6 ��5 א! �4� א! *�� "�P: �א� �7 ��5 0?.� '& 5� A�- I6 2" "א� �5 .=Qא F�3�א�.

Tahâvî’nin (ö. 321) Şerhu me‘âni’l-âsâr adlı eserindeki rivâyetlerden dördünde te-reddüt bildiren ifade korunurken, diğer ikisinde doğrudan Hz. Peygamber’e ref du-rumu dikkati çeker (bkz. et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2053, 2054, 2055, 2056, 2057, 2058):


277

2053 r א�� ' Yא :�א� ��כ�� i6* �� YFא�א :�א� �� N.�)� א��: ��G' �� א! *�O �"� ��א '&: �א��(�A א�"�,� ��W 2G)+ 86� כ�אA ��3"א ��h. א<Q� �-א� � : b��' א& �כ��א� �1�: � �� '*'.P :�א� .��

P�� א! :�א� .��7 :�א� 3��I1"א 'כ�P א��א* 6*אH �כ א� w' &' �.?0 5� +' Xא� 1א��א� ��/G��A .א! �2 :�א �א�� א� ��5 א! *�O �"� �� '6 7��6 ��5 א! ��4 א! *�� : �� P�-� ^I '*אA 6 א '�8"א �� '�5 א�� '�כ7 .= "I 2 :�א� �7��6 ��5 א! �4� א! *�� Y(hא� א�" Qא F�3�א& �5 כא& � �א�� *? ��

?* ��א& �5 .כ� �7 6 � �6��0�� 7� 2h��. 2054 r א��א �'� ��א FF6� א :�א�� א! � �� 8א# ��א� ��א :�א� �א�>,�� Fא" �� .\� �� #�.'� ��

��Bכ� ��א AFא��n� 5�L Hא��. 2055 r א��א& ��א :�א� ��א& �� .?.� ��Q �� 6�� "� ��א ��א :�א� ��א�� א\+ �� (�.� ��א :�א� ��O* !3"א א�� (� *F'9 5��*' ^��א�� Qכ ��5 א! * 5� �� "� �O�K '6 7��6 ��5 !א �4� א��

�"� כ)+ '6 7��6 ��5 א! �4� א! *�� כ)+ � ��3"א א! *�O �"� ��א �� א�� 5�K א 2L :כ� �7�O* !5 א�� .א�6R א�>�.�

2056 r א��א �� U6\� � א :�א�� e�86� א �א�� א! *�O �"� ��א �"�P :�א� �א��א �"�P :�א� �'��Bכ� ��3"א 5�L . 2057 r א��א �� ' F6אF� 8�� א :�א�\ �� Fא�א :�א� �� k; �� Y�� -�� א�

��b '�כ7 �4� ^:א: 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ��3"א א! *�O �"� ��א �� 5�� n& !א w' � �.?. 5�� n& 7� א& �5 .כ�� *? ��4� ^:א I6 2" "א� 4)50 �� '�כ7 .=Qא F�3�א�.

Yukarıdaki hadiste İbn Ömer’in, görüşünü temellendirdiği rivâyet ref‘ edilmekle kalma-mış, ilk kaynaklarda hadisin bağlamında geçen İbn Ömer’e ait bu görüş de merfû kısma idrac edilmiş görünmektedir.

2058 r א��א �� ' F6אF� א :�א�� א :�א� � �א: �� א! �� א :�א� �'��Q� �� א�� א��0 9�� ?* '�כ7 �4� ^:א: �א� '�5 7��6 ��5 א! �4� א�� 3"א א! *�O �"� ��א �� 0��6.

Tahâvî bu rivâyetleri verdikten sonra şöyle der: Bu son rivâyette Mûsa İbn ‘Ukbe, ki o Nâfi‘in has öğrencilerindendir, hadisi doğrudan hem de tereddütsüz bir biçimde Hz. Peygamber’den rivâyet etmektedir. Yine Nâfi‘in bir öğrencisi olan Tevbe el-‘Anberî de bu hususta ona muvafakat etmektedir. Bazıları buna şöyle karşı çıktılar: Ancak unutmayınız ki bu hadisi İbn Ömer’den, Nâfi‘ dışında râviler de rivâyet etmişlerdir ve onlar hadisi Hz. Peygember’e ref‘ etmemekteler! Muhaddisler arasında geçtiği anlaşılan bu tartışmada, onların, en azından bir bölümünün, hadislerin ref‘ edilmesine potansiyel bir yatkınlık içinde olmadıkları, konuyu gerçekçi argümanlar üzerinden değerlendirdikleri müşahade edilmektedir. Tabarânî’nin (ö. 360) el-Mu‘cem el-Evsat adlı eserindeki üç rivâyetten sadece birinde Nâfi‘in tereddütüne işaret eden bir kelime mevcuttur. Diğer ikisinde ise böyle bir tereddütün izine rastlanmamakta, haber doğrudan Hz. Peygambere ref‘ edilmiş görün-mektedir (bkz. et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, VI, 132 (6008); VII, 127 (7062); IX, 144 (9368)):

6008 r א��>"� ��א :�א� � כ�+ �� א�>�� >"� �� א :�א� ��?.� �� א! �� :�א� �א��כ�א96 �>� '�� א Y*?� �� Pא :�א� ��א�� G' �� Pא�� :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� ��"� ��א �א� :�א� ��א

?* ��# �5 כא& 6 � ��3"א ��א& �5 כא& �� 5� I6 2" "א� .=Qא F�3�א�.


278

7062 r א�� "< �� א �� '��5 �� א�� "� �� (�;� �� א! �� א ��L"א& �� 23 ��א �.>�

�א�� "� �א� :�א� ��"�: I 5"��' I^ �� א�� 2h '�כ7 �4� ^:א :�א� 7��6 ��5 א! �4 �� &n� ?* ��# ^I ��5 .כ� �7 V�� 5� 7� 2h�� I6 א��" "א� 0=Qא F�3�א�� &n� ?.� '& 'w א! . 5�.

9368 r א��"א& �� 8א*6& �� א �:* '�� 8\ �� Fא�א �� k; �� Y�� -�� א� ��b '�כ7 �4� ^:א :7��6 ��5 א! �4� א�� א� :�א� ��"� ��א �� 5�� &n��"� ��' � �.?0 5w א! ?* ��א& �5 .כ� �7��4� ^:א I6 2" "א� 4)50 �� '�כ7 .=Qא F�3�א�.

Son iki hadiste İbn Ömer’in, görüşünü dayandırdığı rivâyet ref‘ edilmekle kalmamış, görüşü de merfû kısma idrac edilmiş durumdadır. İbn ‘Adiy’in (ö. 365) el-Kâmil fi’d-du‘afâ’ adlı eserinde geçen rivâyette, ilk kaynaklarda olduğu gibi hadisin bağlamı itina ile verilmiş, yani, İbn Ömer ile Nâfi‘ arasındaki diyalog büyük ölçüde korunmuş, ancak İbn Ömer’in, görüşünü istinad ettiği rivâyet doğrudan Hz. Peygamber’e ref‘ edilmiştir (bkz. İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, IV, 296):

�א��G' >"� ��א � כ�+ ��א �� א ��?.� �� א! �� כ�א96 �>� '��א� ��"� �א& �� א��"L�� א�� ?�Y* �� Pא�� G' �G' �� Pא�� 7 �� "� ��א כ�א�� :�א� ��אo* ��4' ��-א� 6א� ��# : P.'*' �� P)�G ��^ Xא��א Pא 'כ�BGo א�� Go1 P��: 7��א! :�א� . w' &' �.?0 5�! ��-.: א. �� +Fo 6אBG 7כ �.\

�5 כא& 6 � ��3"א ��א& �5 כא& � :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�"� ��א �6א� . �,� כ2 �� ?* 6א� ��#V�� 5� I6 א��" "א� 0=Qא F�3�א�.

14 nolu rivâyetimizin el-Hâkim’in (ö. 405) el-Müstedrek’indeki örneği de hiç bir tereddüt lafzı kulanılmaksızın ref‘ edilmiş görünmektedir (bkz. el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 383 (930)):

�א��G' ��<# �� א��א �א�� .�-�� <. �� ' eא�p� א�� 8א# ��א� �� Hא ��$א�� ' �6�� #�.'� �� =�A 6א� ��# �� '�כ7 �4� ^:א: ��7 6 ��5 א! �4� א! *�� א�: �א� �"� א�� א �� A�- 6 I א��" "א� 0=Qכא F�3�א�.

Benzer bir biçimde, Beyhakî’nin (ö. 458) Sünen’inde bulunan beş rivâyetten üçünde Nâfi‘in tereddütünü ifade eden lafızlar mevcutken diğer ikisinde haber doğrudan Hz. Peygamber’e isnad edilmiş durumdadır (bkz. el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 235 (3086, 3088); 236 (3089, 3090, 3091)):

3086 r א��G' ��' �8אp 5�-;א�� /��א [i א��"�א�� א! �� '�� (�� >"� ��א �א�-$א& �כ� '�� '��G'6 ��' ��/ ��EאF א�-$א& א�;2q �� א�>��' ��' 23� �� Fא8�7 ��א �$א&א�- \.א��^ �� "' �� "�� Iא :�א�� א! �

��א �'�� א � �א: ��Q� �� 5 א! �4� א�� 3"א א! *�O �"� ��א �� א��א �"� �א��0 9��/0?* '�כ7 �4� ^:א: �א� 7��6 �6��0.

3088 r א��G'6 ��' ��<א& �� א�� /�� ^�>אU �� >"� ��א �א�"�.�� h�* �� '"� ��א �� '"� '� �� א� �� '�b ��א �א�"�� -�� א�� .�I6 a �א! �� א I^ 5� א! *�� '

��b '�כ7 �4� ^:א: �א� 7��6 ��5 א! �4 5�� &n� ��א& �5 .כ� �7 �' &' �.?. 5�� &nw 6(2 �? א! *?0/��4� ^:א I6 2" "א� 4)50 �� '�כ7 .=Qא F�3�א�.

Yukarıdaki rivâyette, İbn Ömer’in sözünün hadise katıştığı gözlenmektedir.

3089 r א��G'6 ��' �� !א {� א��אX ��א �.�-�# �� >"� א��אX '�� א :�א� ��"�6 '�� 6'�� א�>א��: �א� �א�� '.�# �� א�q�� א � �� א �א��6*9o* א �"� ��א�'6 �4'� �� #�� כ �� :�א� .�� :��P 1'כ�כ '�7 :�-א� 6א�L�� Pכ� e8B0 אB81כ P��: I. א! :�א�� w' &' �.?0 5�. 7�


279

C. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri




Tevbe el-‘Anberî

Mûsâ İbn ‘Ukbe

İbn

Cüreyc Muhammed İbn İshâk

Cerîr İbn Hâzim

Ömer İbn Nâfi‘

Mâlik İbn Enes

‘Amr İbn Osmân en-Nemrî

‘Alî İbn Sâbit el-Ensârî

�� '�כ7 �4� ^:א :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� #�� A�=�� Y�- I6 א��" "א� 0=Qכא

F�3�א�.

3090 r א��G'6 ��' ��<א� �� "< y�-"א�� /�� .�-�# �� .��d ��א �^�>אU �� >"� �� א�>�� '�O# �� "א& ��א �א�-א�א �� Fא" �� .\� �� #�.'� �� .� א P;�%0: �א� �א d�� #2 א��כאG��

�א �"� ��א ��'�4 6'� ��-א� �6א� ��# ��: 7�' b0כ ��1 P��: � כ �� '*'.P :�א� .��L�� ^ }�� 28' �א! :�א� .P��: I 61א� ��# �� e8B0 'כ�P א�"�.� w' &' 2", . 5� +' Xא� :�א� �7 1א��א� ��* ?* 6א� ��# ^I �5 .כ� �7 6 � ��3"א ��2h ��א& �5 כא& � :�"� �א� '6 7��6 ��5 א! �4� א!�� 5� I6

2" "א� .=Qא כאF�3��. 3091 r א��G'6 ��' ��<א�� /�� :�א� ��א�� '.�# ��א �\.� �� "אF ��א �א�� '�� א �.��d ��א �א�>�� '

P�� 5 א d�� #א� �א�>�.� 6:כ� �א��כא-� 6'כ�L �"� �א� �א� '6 7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�� 5�� '�כ2h�� 7 :7��6 ��5 א! �4� א! *�� א� :�א� ' �� &n� 7� �,. I^ א��א ��6א *? �� 5� I6 2" "א� .=Qא F�3�א�.

Görüldüğü üzere hadisimiz, bir noktadan sonra kimi rivâyetlerde doğrudan ref‘ edil-mişse de, özgün haliyle sonraki eserlere yansıyabilmiştir. Bu durum, aslen mevkûf olan bir haberin, hadis rivâyet sisteminde zamanla ref‘ edilmesinin kolay bir süreç olmadığını, ref‘ edilse bile, mevkûf haberin izlerinin tamamıyla silinmesinin son de-rece zor olduğunu gösteren güzel bir örnektir. Dolayısıyla, bugün için elimizde bulu-nan merfû hadislerin, aslen mevkûf olabilecekleri vehmini yaymaya çalışmak yerine, her hadisin, bu meyanda geriye doğru izini sürmeyi önermek daha ilmî bir yaklaşım olacaktır.


280

1. Hocası


2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:


Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Eyyûb es-Sehtiyânî beşinci tabakadan toplayan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu su-rette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb es-Sehtiyânî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

b. Tevbe el-‘Anberî (ö. 131)



Tevbe el-‘Anberî Basralı olup dördüncü tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. İbnu’l-Medînî onun otuz civa-rında hadisi olduğunu kaydeder. Yahyâ İbn Ma‘în, Ebû Hâtim ve en-Nesâî kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. Hadis münekkit-leri arasında sadece el-Ezdî onun için münkeru’l-hadîs nitelemesin-de bulunmuştur. Ancak İbn Hacer onun bu değerlendirmesinin hatalı olduğunu bildirir. Kaynaklarda hayatı hakkında pek çok anekdot bulunan Tevbe el-‘Anberî’nin 14 hocasını ve 15 öğrencisini el-Mizzî et-Tehzîb’inde isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘


San‘ânî, el-Musannef, I, 357 (1391); Ebû Dâvûd, es-Sünen, I, 227 (635); İbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 376 (766); 378 (769); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2054); el-Hâkim, el-Müstedrek, I, 383 (930); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 236 (3089, 3090, 3091); İbn Abdilberr, et-Temhîd, VI, 371.



281

Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 131 yılında vefat etmiştir.1

Tevbe el-‘Anberî ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğren-ciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu rivâyet-te Nâfi‘ dağıtan Tevbe el-‘Anberî ise toplayan râvi konumunda ka-bul edilecektir.2

c. Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141)

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Mûsâ İbn ‘Ukbe toplayan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Mûsâ İbn ‘Ukbe ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

d. İbn Cüreyc (ö. 150)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere İbn Cüreyc altıncı tabakadan toplayan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn Cüreyc ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

e. Muhammed İbn İshâk (ö. 150)

Biyografisinden7 anlaşıldığı üzere Muhammed İbn İshâk topla-yan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan İbn İshâk ise top-layan râvi konumunda kabul edilecektir.8

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, IV, 336 (809); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 452 (960). 2 Rivâyetin Tevbe el-‘Anberî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tahâvî, Şerhu

Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2058); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 236 (3086). 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Mûsâ İbn ‘Ukbe maddesine bkz. 4 Rivâyetin Mûsâ İbn ‘Ukbe tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tahâvî, Şerhu

Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2057); et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, IX, 144 (9368); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 235 (3088).

5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette İbn Cüreyc maddesine bkz. 6 Rivâyetin İbn Cüreyc tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-

Musannef, I, 357 (1390); İbn Hanbel, el-Müsned, II, 148 (6356); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2053).

7 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Muhâmmed İbn İshâk maddesine bkz. 8 Rivâyetin Muhammed İbn İshâk tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn Hanbel, el-

Müsned, I, 16 (96).


282

f. Cerîr İbn Hâzim (ö. 170)

Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Cerîr İbn Hâzim altıncı taba-kadan toplayan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Cerîr İbn Hâzim ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

g. Ömer İbn Nâfi‘

Biyografisinden3 anlaşıldığı üzere Ömer İbn Nâfi‘ altıncı tabaka-dan duyan bir râvidir. 14 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Ömer İbn Nâfi‘ ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.4



i. ‘Amr İbn Osman en-Nemrî

Ricâl kitaplarında hakkında herhangi bir malumat bulunmamak-tadır. Kendisinden oğlu Vuheyb İbn ‘Amr dışında rivâyette bulunan kimse yoktur. Mamafih oğlu da mestur bir râvidir.7

Hakkında yeterli bilgiye sahip olmayışımız dolayısıyla ‘Amr İbn Osman en-Nemrî’nin toplayan bir râvi olduğuna hükmetmemiz mümkün gözükmemektedir. Onun Nâfi‘den yaptığı bu rivâyetin, şâyet sabit ise, bilmünasebe gerçekleştiğini düşünmek daha isabetli olacaktır. Dolayısıyla bu rivâyette, Nâfi‘ paylaşan ‘Amr İbn Osman ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.8

1 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Cerîr İbn Hâzim maddesine bkz. 2 Rivâyetin Cerîr İbn Hâzim tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tahâvî, Şerhu

Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2055); el-Makdisî, el-Ehâdîsu’l-Muhtâra, I, 310 (200). 3 Hal tercemesi için 2 nolu rivâyette Ömer İbn Nâfi ‘ maddesine bkz. 4 Rivâyetin Ömer İbn Nâfi‘tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tabarânî, el-Mu‘cemu’l-

Evsat, VII, 127 (7062). 5 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 6 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tahâvî, Şerhu

Me‘âni’l-Âsâr, I, 378 (2060); İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, I, 325. 7 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 586 (7488). 8 Rivâyetin ‘Amr İbn Osman en-Nemrî tarîkiyle gelen türevi için bkz. et-Tahâvî,

Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 377 (2056).


283

j. ‘Alî İbn Sâbit el-Ensârî

Hem el-Mizzî’nin hem de İbn Hacer’in Tezhîb’lerinde ‘Alî İbn Sâbit’in kaydına rastlanmamaktadır. Muhammed İbn Sâbit ve ‘Azre İbn Sâbit’in kardeşidir. Sâ‘îd İbn Ebî ‘Arûbe, Hammâd İbn Zeyd ve Buhârî râvilerinden olan kardeşi ‘Azre kendisinden rivâyette bu-lunmuşlardır. ‘Alî İbn Sâbit için Ahmed İbn Hanbel sikatün, İbn Şâhîn ise sikatün sikatün değerlendirmesinde bulunmuştur.1

Hakkında yeterli bilgiye sahip olmayışımız dolayısıyla ‘Alî İbn Sâbit’in toplayan bir râvi olduğuna hükmetmemiz mümkün gözük-memektedir. Onun Nâfi‘den yaptığı bu rivâyetin, şâyet sabit ise, bilmünasebe gerçekleştiğini düşünmek daha isabetli olacaktır. Dola-yısıyla bu rivâyette, Nâfi‘ paylaşan ‘Alî İbn Sâbit ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.2

D. On Dört Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

14 nolu rivâyette Nâfi‘in üç paylaşması ve yedi dağıtması mev-cuttur.

1 İbn Hanbel, el-‘İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl, II, 415 (2854); ed-Dârekutnî, el-‘İlelü’l-

Vâride fi’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye, IX, 41; İbn Şâhîn, Târîhu Esmâi’s-Sikât, 142 (767). 2 Rivâyetin ‘Alî İbn Sâbit el-Ensârî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. et-Tabarânî, el-

Mu‘cemu’l-Evsat, VI, 132 (6008); İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, IV, 296.

duyma dağıtma

paylaşma

Nâfi'


284

E. Nâfi‘in 14 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-li1

Nâfi‘in böyle bir rivâyeti gerçekleştirmemiş olması, ya da Nâfi‘ diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu on öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bu-lunması ile izâh edilebilir.





Tevbe el-‘Anberî’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Mûsâ İbn ‘Ukbe’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;






Cerîr İbn Hâzim’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gere-kir;


Ömer İbn Nâfi‘’in de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;





285



‘Amr İbn Osman en-Nemrî’nin de yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


‘Alî İbn Sâbit el-Ensârî’nin de yanlış aktarımda bulunmuş ol-ması gerekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ * ½ = 1/1024 = 0,00097 (%0,097)

Görüldüğü üzere Nâfi‘in 14 nolu rivâyeti yapmamış olma ihti-mâli1 binde 1 bile değildir!2


değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 2 akra-nı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx = 7 / 8= % 87,5) almış bulunmaktadır.

2) Nâfi‘in bu rivâyetteki iki akranından biri, ricâl kitaplarında biyografisi bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hoca-ları, öğrencileri ve yaşadıkları muhit belli olan gerçek şah-siyettir. Diğer akranı hakkında ise yeterli bir bilgi bulun-mamaktadır.


ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, binde dokuz yüz doksan dokuz nispetinde tarihî bir şahsiyet oldu-ğunu söylemek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındı-ğında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için bulduğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir. Diğer yandan, 8 nolu rivâyette Nâfi‘e mutabakatta bulunan akranlarının onun şahsiyetinin tarihîliği-ne olan müspet katkısı yukarıdaki hesaplamanın dışındadır.



286

3) 14 nolu rivâyet Nâfi‘in akranları tarafından mevkûf olarak rivâyet edilmiştir. ilk kaynaklardaki Nâfi‘ rivâyetlerinde bu hususta tereddütlü lafızlar kullanılmışken, sonraki kay-naklarda kimi rivâyetlerde hadisin artık doğrudan Hz. Peygamber’e ref‘ edildiği mülâhaza edilmektedir.


5) İlk akranların rivâyetleri arasında bulunan bazı nüansların, aktarımdan aktarıma çoğunlukla korunduğu görülmektedir.

6) 14 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere bu iki akranın ayrı ayrı organize olduk-larını düşünmek olasılık olarak zordur. (% 12,5)

7) 14 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki on öğrencinin bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak son derece ekstrem ve zordur. (% 0,097)

8) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran on öğrencisi vardır. İkisi ha-riç bunlar, ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkla-rı coğrafya belli olan gerçek şahsiyetlerdir. Diğer ikisinin de ricâl kitaplarında biyografileri bulunmakla birlikte hak-larında yeterince bilgi mevcut değildir.

9) Nâfi‘, 14 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde ise üç paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir.

10) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 14 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli binde bir nispetindedir.

XV. ON BEŞ NOLU RİVÂYET

�א�� א�כ �� 6�� כ e א�%$א# �� "� &^ :�"� �� א! �� ^ O��3א F] � 6.�5 ;} ��3א 6א�} ;_3א �"� �א�Y(h ��9 ' �כ7 '78 ^& :�"א�5�3� �2 .כ�& '& ^�� :*א�א א�;�H כא& ^:א א�_�3 �4�א '& כ O'. 7� e�� א8א �"א

0;� 6א�="b 6א��5�L ] �h '�כ7� Hאq�� -��%�� א��אכe .�� א ��* 6' �(� 2�� #6�W b"=א�] #�E"א 6א�:^ P��W b"=א�] Hא# ^:א 6א��=אW w;=א� ��^ �א+ �"� �א��2 �� (� P א� 5�� "��א+ �( P א� 5�� "��א+ (� P א� 5��]

x�h+ 6א��6א��, .Fא� �כ= .1 Nâfi‘ bu hadisi, Abdullâh İbn Ömer’den aktarmaktadır:2


� � ��

� � ��

� � �� Sâlim İbn Abdillâh� � Nâfi‘�

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı tespit edebildiğimiz kadarıyla bir de Sâlim İbn Abdillâh rivâyet etmektedir. Nâfi‘ bu hadisi Hz. Ömer’e vakfederken Sâlim İbn

1 Bu hadis Muvatta’daki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 6

(6). 2 Rivâyete bakıldığında Nâfi‘in, bu anlatımı doğrudan Hz. Ömer’den yaptığı gibi bir

durum ortaya çıkmaktadır. Şayet Nâfi‘nin öğrencileri bu hususta müttefik olsalardı, Nâfi‘in bu rivâyetini F2t türünden yanlış bir aktarım saymak icab ederdi. Zira Nâfi‘in Hz. Ömer’den doğrudan bir rivâyette bulunması tarîhen mümkün değildir. Bkz. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Biyografisi, s. 35.

Bu rivâyetin diğer tarîklerinde Nâfi‘in üç hocası olduğu görülmektedir. Bu hocalar-dan herhangi birinden gelen hadisi, Nâfi‘in 15 nolu rivâyeti saymak mümkündür. Zi-ra her farklı kaynak farklı bir aktarım demektir. Biz burada 15 nolu rivâyet olarak, Nâfi‘in İbn Ömer’den yaptığı rivâyeti ele aldık. İbn Ömer’i tercih etmemizin nedeni ise başka bir Mâlik rivâyetinde, Nâfi‘in hocası olarak İbn Ömer’in açık bir biçimde verilmiş olmasıdır.


288

Abdillâh ise Hz. Peygamber’e ref‘ etmiştir. Dolayısıyla kaynağı ba-kımından Sâlim rivâyeti Nâfi‘ rivâyetini yalanlamaktadır.1

Haberin Nâfi‘den gelen biçimine x, Sâlim’den gelen biçimine y diyelim. Bu haliyle yukarıdaki aktarım, iki meçhul kişinin aykırı aktarımı şeklinde değerlendirilir:



f = (m/m + r/r + t/t + ... +s/s) = 1/1�+�1/1�=�2 Toplam ihtimal sayısı:

ε�=�2m�+�2r�+�2t�+�…�+�2s�–�(f–1)�=�21�+�21�–(2–1)�=�3� x formatındaki naklin doğru olma ihtimali:


ωx = δx / ε = 1 / 3= % 33 Nâfi‘ bu aktarımından, akranının kendisine aykırı rivâyeti dola-

yısıyla, düşük bir isâbet yüzdesi elde etmektedir.2 A. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı Sâlim İbn Abdillâh3 (ö. 106)

1 Rivâyetin Sâlim İbn Abdillâh tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Ebû Ya‘lâ, el-

Müsned IX, 377 (5502); İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, I, 461; İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, I, 183; el-‘Ukaylî, ed-Du‘afâ’ü’l-Kebîr, I, 118 (142).

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 6 (6); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 536 (2038, 2037, 2039); 560 (2128); 563 (2142); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, VII, 315 (36435); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 328 (948); 343 (971); 362 (1017); 372 (1041, 1042); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 158 (872); 193 (1056); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 373 (1619, 1620, 1621); 445 (1935).

2 Şayet Sâlim rivâyetinin ref‘ edilmesi sonraki râvilerden birinin marifeti ise, bu duru-mun, önceki bir râviye (yani Nâfi‘e) nasıl olumsuz yansıdığı açıkça görülmektedir. Elbette buradaki durumla ilgili bunun dışında pek çok ihtimal söz konusu olabilir. Örneğin ref‘ olayı bizatihi Sâlim’in marifeti olabilir. Yahut ref‘ etmekle Sâlim haklı, vakfetmekle Nâfi‘ yanılmış olabilir. Bu ihtimallerin her birinin sayısal değeri, bu ha-disin tüm tarîkleri ve râvileri çalışıldığında hesaplanabilir.

3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Sâlim İbn Abdillâh maddesine bkz.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Beş Nolu Rivâyet

289

B. Temel Kaynaklarda On Beş Nolu Rivâyet 1. el-Muvatta

15 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi, Nâfi‘den rivâyet etmektedir. Rivâyette Nâfi‘, kimden duyduğunu belirtmeksizin Hz. Ömer ile ilgili bir anla-tımda bulunmaktadır.1

2. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 15 nolu rivâye-tin Nâfi‘ tarîkine toplam beş kez yer vermiştir. Bu rivâyetlerin ilkin-de Nâfi‘ hadisi aktarırken hocası İbn Ömer’in adını veriyor. Diğer yandan hadisin girişindeki namazın ehemmiyetini ifade eden cümle-lerin eksik olduğu dikkati çekmektedir:2

�� Uא��\א� �� א! � �� "�� 28 ^�� "� כ e :�א� ��"� ��א �� א' 6א��H�Q 5�L � �h כ2 �2 .כ�& '& ^�� א�="b \א�P ^:א א�_�3 �4�א '& אh Rא*

��%�� א��אכe .�� א ��* �א�� ="6bא 6' �(�� #�E"6א� �� #�E0 b"=א� 2G�06 2�א�� Hא# ^:א 6א��=אW w;=א� ��א+ �"� !א�Y(h �� 0=א�W�א I [א��2 �� ^�

(� P א� 5�� "��א+ (� P א� 5��!

İkinci rivâyette Nâfi‘ &' ifadesini kullanarak Hz. Ömer’le ilgili olan olayı doğrudan anlatıyor. Bu haliyle hadis Muvatta rivâyetiyle hemen hemen aynıdır:3

�� Uא�כ �� א��\א � �� ' �*כ7 '78 &^ :�"א�5 ^�� כ e א�%$א# �� "� '& ��א9�� Y(h3א � �א�_; {� �O'. 7�� א8א �3� O��3א F� � 6.�5 ;} ��3א 6אe 6א��5�L � �h '�כ7 �2 .כ�& '& ^�� :*א�א א�;�H כא& ^:א א�_�3 �4�א '& כ

b"=6א� �;0� Hאq�� -��%�� א��אכe .�� א ��* 6' �(�� #�E"א 6א�:^ P��W b"=א�� Hא# ^:א 6א��=אW w;=א� ��א+ �"� [א��2 �� ^� (� P א� 5�� "�

�א+ (� P א� 5�� x�h+ 6א��6א��, .Fא� �כ= .

Üçüncü rivâyette hadisi Nâfi‘den rivâyet eden Eyyûb es-Sehtiyânî’dir. Eyyûb’un aktardığına göre Nâfi‘ aynı hadisi, doğru-

1 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 6 (6). Hadis için bölüm girişindeki rivâyete bakınız. 2 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 536 (2037). 3 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 536 (2038).


290

dan Hz. Ömer’den değil hocası Abdullâh İbn Ömer’den rivâyet et-miştir:1

�� Uא��\א� �� "� �� #�.'� �� . 5�L ��"� ��א �� אDördüncü rivâyette yine Nâfi‘ doğrudan Hz. Ömer’den rivâyet

ediyor görünmektedir. Üstelik Nâfi‘den rivâyet eden yine öğrencisi Eyyûb’tur.2 Hadiste sadece yatsı namazının vaktiyle ilgili olan kısım dile getirilmiştir. Diğer hususlar ise hazfedilmiş durumdadır:3

�� Uא��\א� �� "� � �� #�.'� �� א��=אH 24 :�א� �א�%$א# �� "� �� א�) �א��2 �� א+ �"� �א��2 �� 6�� כ ��"א P א� 5��!

Beşinci rivâyet hadisin en kısa halidir; sadece yatsı namazıyla il-gili tek bir cümle ihtiva etmektedir. Bu hadisi Abdurrezzâk Nâfi‘in üç talebesinden nakletmektedir:4

�� Uא��\א� �� א�כ 6 �"� �� א! � �� b�'� �� א] �"� 6� �� #�.'� �� א+ � :�א� א�%$א# �� "� '& ��א 2�� Hא��=א (� P א� 5��!


İbn Ebî Şeybe (ö. 235) bu eserinde rivâyetimizin Nâfi‘ → Safiyye İbnetü Ebî ‘Ubeyd tarîkine bir kez yer vermiş bulunmaktadır. Rivâ-yet mevkûf olup Hz. Ömer’in mektubunun bir kısmını yansıtmakta-dır:5

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 537 (2039). 2 Bu durumu râvilerin nakle sadakatleri olarak görmek mümkündür. Zira dileselerdi

diğer rivâyetlere istinaden senedi tekmil edebilirlerdi. Ancak aynı durumu, râvilerin tesahülünün bir neticesi olarak değerlendirmek de mümkündür. Bu ihtimallerden hangisinin daha yüksek olduğunu, hadisin tüm tarîklerini ve râvilerini çalışıp hesap-lamadan söylemek kolay değildir.

3 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 560 (2128). 4 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 563 (2142). 5 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, VII, 315 (36435). İlk üç asırdaki eserlerde hadisin ref‘ edildiği bir aktarım tesbit edilememiştir. Rivâye-

tin merfû haline, yani Sâlim İbn Abdillâh rivâyetine, Ebû Yâ‘lâ’nın (ö. 307) Müsned’inde rastlamaktayız. Hadisin sadece öğlen namazıyla ilişkili bölümünü veren bu rivâyeti Sâlim’den, ez-Zührî yapmaktadır (bkz. Ebû Ya‘lâ, el-Müsned IX, 377 (5502)):

'��5 �� א�7 �� א�?9�8 �� \.א� �� F�eQ .� '�4+ ��א �א�,�9�8 �� א8�7^ ��א6�h;א :*א�א א�;�H כא& ^:א: א! *�� א� :�א� � .א�_�3 ��h�א :*א�� ^�

Ancak bu ref’ olayının hadisçilerin dikkatinden kaçmadığı görülmektedir. Nitekim rivâyetin merfû haliyle ilgili olarak zayıf, mevzû ve bâtıl değerlendirmeleri yapılmış, asıl olanın rivâyetin mevkûf hali olduğu vurgulanmıştır. Bkz. el-‘Ukaylî, ed-


291

�א�� א! �� '�א '�� א� �� ;4 א�%$א# �� "� '& :�� '�� א��e � כ�^ Hא� ' Fא�)Rא P��. 73� Y(hא :�א� �א��4 Y(4 Hא# ^:א א��=אW w;=א�� &n� 7 �EQ א"��"� �א�Y(h �� 0=א�W�א I6 �א��e8B. �� 2 '& �6�� כ7 ��* . �א* �)K .-��3א ��5 א! '*�� ) :�כ ��

C. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri

Abdullâh

İbn Ömer


Eyyûb es-

Sehtiyânî



İbn Hafs

Mâlik İbn Enes

1. Hocası


Du‘afâ’ü’l-Kebîr, I, 118 (142); İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, I, 183 (121); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 373 (1620); İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, I, 461; el-'Aclûnî, Keşfu'l-hafâ', I, 100 (259). Bu örnek, ref‘ edilen rivâyetlerin kısa zamanda hüsnü kabul gördüğü şeklindeki or-yantalist düşüncesiyle örtüşmemektedir. Bkz. Schacht, Origins, s.171,175.


292

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran dört öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:


Biyografisinden1 anlaşıldığı üzere Eyyûb es-Sehtiyânî beşinci tabakadan toplayan bir râvidir. 15 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu su-rette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Eyyûb es-Sehtiyânî ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2



c. Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171)

Biyografisinden5 anlaşıldığı üzere Abdullâh yedinci tabakadan toplayan bir râvidir. 15 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıyla bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdullâh ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.6

d. Mâlik İbn Enes (ö. 179)



San‘ânî, el-Musannef, I, 537 (2039); 560 (2128); 563 (2142); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 328 (948); 343 (971).

3 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Ubeydullâh İbn Ömer maddesine bkz. 4 Rivâyetin ‘Ubeydullâh İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Beyhakî, es-

Sünenü’l-Kübrâ, I, 373 (1619, 1620). 5 Hal tercemesi için 4 nolu rivâyette Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs maddesine bkz. 6 Rivâyetin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs tarîkiyle gelen türevleri için bkz.

Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 536 (2037); 563 (2142); İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, II, 372 (1041).



293


D. On Beş Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

15 nolu rivâyette Nâfi‘in dört dağıtması mevcuttur. E. Nâfi‘in 15 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu kadar insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran bu dört öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bu-lunması ile izâh edilebilir.



Muvatta, I, 6 (6); Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, I, 536 (2038); 563 (2142); et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, I, 193 (1056); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 445 (1935); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, I, 373 (1621).


duyma

dağıtma

Nâfi'


294










mamız icap eder:

½ * ½ * ½ * ½= 1/16 = 0,0625 (% 6,25)



değildir; İbn Ömer’den aynı rivâyeti, Nâfi‘in rivâyetine aykırı bir biçimde rivâyet bir akranı vardır. Bu yüzden Nâfi‘ bu aktarımından ωx = 1 / 3= % 33 nispetinde düşük bir isâbet yüzdesi elde etmiştir.



ğunun da bir göstergesidir. Zira ondan aktarımda bulunan her bir öğrencisi, aynı za-manda onun varlığını ikrar etmiş olmaktadır. Binaenaleyh, sadece bu rivâyete daya-narak dahi Nâfi‘in, yüzde doksan dört nispetinde tarihî bir şahsiyet olduğunu söyle-mek mümkündür. Mamafih, nihâî oran Nâfi‘in tüm rivâyetleri ele alındığında ortaya çıkacaktır; ancak bilinmesi gerekir ki, ortaya çıkacak nihâî rakamın şu an için buldu-ğumuz nispetten daha düşük olması söz konusu değildir.



295

3) 15 nolu rivâyet eski-yeni tüm kaynaklarda mevkûf olarak yer almıştır. Nâfi‘in akranı Sâlim İbn Abdillâh üzerinden gelen rivâyette ise, hadisin ref‘ edildiği görülmüştür; ancak bu rivâyete pek itibar edilmemiştir.


5) 15 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini yahut değiş-tirildiğini düşünmek, akranının kendisine muhalefeti dola-yısıyla, muhtemel bir durum olarak önümüze çıkmaktadır. (% 67)

6) 15 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki dört öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak oldukça zordur. (% 6,25)

7) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran dört öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

8) Nâfi‘, 15 nolu rivâyetinde duyan-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması veriş cephesinde ise dört dağıtması tespit edilmiştir.

9) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 15 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli yüzde altı nispetindedir.

XVI. ON ALTI NOLU RİVÂYET

�א0 כ ^:א :.-�� כא& א�%$א# �� "� �� א! �� '& :�א�� א�כ �� 6�� א0 כ �-� א��כ� Y�,1.א��



Nâfi‘

Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-rımı destekleyen ya da yalanlayan başka bir râvi bulunamadı. Bu haliyle yukarıdaki aktarım bir meçhul kişinin rivâyeti şeklinde de-ğerlendirilir:





1 Bu hadis Muvatta’daki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I,

10 (16). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes,

el-Muvatta, I, 10 (16); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 90 (2414); 296 (3435). 3 η nâkilin doğru aktarımda bulunma eğilimini gösterir. Dolayısıyla F2t nin etkisi η


Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Altı Nolu Rivâyet

297

A. Temel Kaynaklarda On Altı Nolu Rivâyet el-Muvatta

16 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. İmam Mâlik (ö. 179) kitabında bu hadisi, Nâfi‘den rivâyet etmektedir. Hadis, İbn Ömer’e dayandırılan mevkûf bir haberdir.1

B. On Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri



Şu‘ayb İbn Ebî Hamza Mâlik İbn Enes 1. Hocası


1 Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, I, 10 (16). Hadis için bölüm girişindeki rivâyete bakınız. İlk üç asırda telif edilen eserler içinde, Muvatta hariç, bu hadisin rivâyet edildiği

başka bir eser tespit edilememiştir. Hadisin izine bir de hicrî 458 yılında vefat eden el-Beyhakî’nin Sünen’inde rastlamaktayız. Biri Mâlik’ten diğeri Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’dan olmak üzere, el-Beyhakî, kitabında hadise iki kez yer vermiştir. Her iki rivâyet de mevkûftur. Mâlik rivâyeti ile Muvatta’daki rivâyet arasında ne lafzen ne de manen hiçbir fark bulunmamaktadır. Ancak Şu‘ayb İbn Ebî Hamza rivâyetinde İbn Ömer’in uygulaması da dile getirilmektedir (bkz. el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 90 (2414); 296 (3435)):

�א��G' �� "< �� !א �� א�=�& Fא�E�� /�� א �א�7L�3 �� א�כ�.7 �� א �א�h;א* >"� �� ^�"א��2 '�� א��"א& '��G' e��Q� ��. א�� ' Y?"� א� :�א�� 4� �� אj א+ 6(� ^:א �"� ��א 6כא& :�א }��

Y(hא� �� 6^& �א+ �א+ ^& 'F*כ א אj א+ � �4 �q-. +א j4)50 א I 5;א�%. �� QH] א��: �א0 כ ^:א :.-�� 5 א! *�O �"� ��א 6כא& �א0 כ �-� א��כ� Y�,א��!


298

bu rivâyette Nâfi‘ tanık, hocası ise kaynak konumunda kabul edile-cektir.

2. Öğrencileri

Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran iki öğrencisi vardır. Bunları kısaca görelim:

a. Şu‘ayb İbn Ebî Hamza (ö. 162)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-Hâfız.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, ‘Âbidun.2

Şu‘ayb İbn Ebî Hamza Hımıslı olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ahmed İbn Hanbel şöy-le der: Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’nın kitaplarını gördüm; baktım ki ol-dukça sağlam tutulmuş. Başka bir rivâyette İbn Hanbel Sebtün Sâlihu’l-hadîs değerlendirmesinde bulunur. Yahyâ İbn Ma‘în’e Şu‘ayb’ın nasıl biri olduğu sorulduğunda, Zührî konusunda Yûnus gibi ‘Ukayl gibi sika biridir, şeklinde cevap verdiği bildirilir. Başka bir rivâyette ise İbn Ma‘în, Şu‘ayb’ın kâtip olması hasebiyle ez-Zührî konusunda çok sağlam olduğunu kaydetmiştir. Şu‘ayb’ın ez-Zührî’den yaptığı rivâyetlerin 1700 civarında olduğu haber verilir. el-‘İclî, Ya‘kûp İbn Şeybe, Ebû Hâtim ve en-Nesâî gibi münekkitler kendisini sika olarak rütbelendirmişlerdir. Hadis konusunda cimrili-ği ile bilinen Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’nın, ölüm döşeğine düşünce, başucundakilere kitaplarını göstererek: dileyen alsın okusun çoğalt-sın, dinlemek isterse oğlumdan dinlesin, dediği rivâyet edilir. İbade-te düşkünlüğü ile tanınan Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’nın, el-Mizzî et-Tehzîb’inde, 15 hocasını ve 14 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 162 yılında vefat etmiştir.3

Şu‘ayb İbn Ebî Hamza ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 16 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu şekilde elde etmiştir. Dolayısıyla bu

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 486 (2286). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 267 (2798). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 516 (2747); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 307

(598).


299

rivâyette Nâfi‘ dağıtan Şu‘ayb İbn Ebî Hamza ise toplayan râvi ko-numunda kabul edilecektir.1

b. Mâlik İbn Enes (ö. 179)


C. On Altı Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi

16 nolu rivâyette Nâfi‘in bir tanık olması vardır.

2. Veriş Cephesi

16 nolu rivâyette Nâfi‘in iki dağıtması mevcuttur. D. Nâfi‘in 16 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu iki kişinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden akta-ran bu on öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunma-sı ile izâh edilebilir.

1 Rivâyetin Şu‘ayb İbn Ebî Hamza tarîkiyle gelen türevi için bkz. el-Beyhakî, es-

Sünenü’l-Kübrâ, II, 296 (3435). 2 Hal tercemesi için 1 nolu rivâyette Mâlik İbn Enes maddesine bkz. 3 Rivâyetin Mâlik İbn Enes tarîkiyle gelen türevleri için bkz. Mâlik İbn Enes, el-

Muvatta, I, 10 (16); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 90 (2414). 4 Buradaki değerlendirmeler ele alınan hadisin özelinde yapılan tetkiklerle sınırlıdır.


tanık olma

dağıtma

Nâfi'


300

Yukarıda, her ikisinin, biyografileri anılan bu zatların haklarında münekkitlerin beyan ettikleri olumlu şeylere rağmen, bunların tü-münü göz ardı ederek onları birer meçhul râvi addedelim. Yani, bu kişilerin doğru aktarımda bulunma ihtimalleri ile yanlış aktarımda bulunma ihtimallerini müsâvi görelim.


Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’nın yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;



Bu ihtimâlin sayısal değeri = ½ (%50) Her iki ihtimâlin birlikte geçerli olabilmesi için onları çarpma-

mız icap eder:

½ * ½ = 1/4 = 0,25 (% 25)




2) 16 nolu rivâyet eski-yeni tüm kaynaklarda mevkûf olarak yer almıştır.

3) Nâfi‘in bu rivâyeti, ilk yer aldığı kaynaktaki mesajını son-raki kaynakta da aynı şekilde korumuş, zamanla anlam kaymasına uğramamıştır.


1 Şâyet Nâf‘’in rivâyetleri 16 nolu rivâyetten ibâret olsaydı, onun şahsiyetinin tarihîliği




301

5) 16 nolu rivâyetin Nâfi‘ üzerinden üretildiğini düşünmek, yani bu rivâyetteki iki öğrencinin, bir yalanı Nâfi‘e isnat etmek üzere ayrı ayrı organize olduklarını öngörmek olası-lık olarak düşük bir ihtimaldir. (% 25)

6) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran iki öğrencisi vardır. Bunlar ricâl kitaplarında biyografileri bulunan tarihin ilgili dili-minde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadıkları coğraf-ya belli olan gerçek şahsiyetlerdir.

7) Nâfi‘, 16 nolu rivâyetinde tanık-dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir tanıklığı, veriş cephesinde ise iki dağıtması tespit edilmiştir.

8) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 16 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli yüzde yirmi beş nispetindedir.

XVII. ON YEDİ NOLU RİVÂYET

�א��G' &א"L� �� "�� א��4� א! *�� '&: �"� ��א �� א�� א��)H �� א: ' � .%$e כא& 7��6 ��5 א!�^ �B) א"�� B%0א ��א�"� � �B,א� � A5 '0א<�"�.1



� � ��

� � ��

� � �� Nâfi‘� � Ebû Hayye el-Kelbî� Haber kaynağı Abdullâh İbn Ömer’den Nâfi‘in yaptığı bu akta-

rımı tespit edebildiğimiz kadarıyla sadece Ebû Hayye el-Kelbî des-teklemektedir. Her iki rivâyet de benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklılıklar, ayrı bir format tanımlamayı ge-rektirecek bir aykırılık içermemektedir.2 Bu haliyle yukarıdaki akta-rım iki meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:





1 Bu hadis Dârimî’deki ilk Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. ed-Dârimî, es-Sünen, I, 29 (31). 2 Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. ed-Dârimî, es-

Sünen, I, 29 (31); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1313 (3390); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, II, 379 (505); Abdulbâkî İbn Kâni‘, Mu‘cemu’s-Sahâbe, II, 83; İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XIV, 435 (6506); el-Lâlkâ’î, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, IV, 797 (1469, 1470); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, III, 196 (5490, 5491); el-İ‘tikâdü ve’l-Hidâyetü ilâ Sebîli’r-Reşâd, s. 270; el-İsbahânî, Delâilu’n-Nübüvve, I, 46 (22); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, IV, 390; XXXXXI, 215; İbn Hacer, Teğlîku’t-ta‘lîk, IV, 53.

Rivâyetin Ebû Hayye el-Kelbî tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, el-Müsned, II, 23 (4755); 109 (5886); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, IV, 391.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Yedi Nolu Rivâyet

303



layısıyla, %75 ’lik bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranı Ebû Hayye el-Kelbî


İbn Hacer’e göre rütbesi: Mechûlun.2

Ebû Hayye el-Kelbî Kûfeli bir hadis râvisidir. Ebû Zür‘a onun için mahalluhu es-sıdk tanımlamasında bulunmuştur. Ebû Cenâb’ın babası olarak tanınır. Hayatıyla ilgili elimizde bir bilgi bulunmayan Ebû Hayye el-Kelbî’nin bir rivâyetine, İbn Mâce Sünen’inde yer vermiştir. Dördüncü tabaka hadis râvilerindendir; ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 2 hocası ve 1 öğ-rencisi olduğundan bahsetmektedir.3

B. Temel Kaynaklarda On Yedi Nolu Rivâyet 1. el-Müsned

17 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Bu rivâyet, İmam Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) Müsned’inde iki kez yer almıştır. Her iki rivâyet de Ebû Hayye el-Kelbî → İbn Ömer kanalıyladır. İkinci-sine nazaran ilk rivâyet oldukça kısadır ve sadece hadisin giriş kıs-mından ibarettir:4

��"� ��א �� '��5 �� (�א#� '�� א ��;�א& ��א �6כ�� א �'�� א! �� א� .� BV �86 א��א*. AB8 �� 7��6 ��5 א! �4� א�� כא&: �א�B) �%�] ��.

e$%..

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 360 (1295). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 635 (8070). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, VII, 487 (1584); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 63

(139). 4 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 23 (4755).


304

İkinci rivâyette ise olay başından sonuna kadar tafsilatlı bir bi-çimde anlatılmaktadır:1

�� א! �� '��5 �� (�א# '�� d�G ��א �� א �'�� א �א! �� א� כא&: �א� �"�B) �%� �� ^��A�3� 5 7��6 ��5 א! �4� א! *�� .�� א�"�,� 6 ("� .�+ כא& ^:א' K� � ' �.�. &' 7כ�. Xא �א��א�א�-�: I' 2�,� א! *�� .א �כ

�,�b :�א� . �אK(� U ��א �5 ��h�א .0;��א &' ��כI 7 :�א� �1�א כ כ-�* V�Qא �%א* :�א� ��5 �B,* כ"א א��%0 Y�-�א א��?) � �7��6 ��5 א! �4� א! *��

5 ? �א� 6 �>5 � .�כ�


ed-Dârimî (ö. 255) kitabında rivâyetimizin sadece Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkine bir kez yer vermiştir. Hadis merfû olup yukarıdakiler-le örtüşmektedir. Rivâyet oldukça kısadır; ayrıntılara girmeksizin hâdiseyi ihtisar etmektedir:2

�א��G' &א"L� �� "�� 'א��4� א! *�� '&: �"� ��א �� א�� א��)H �� א: � .%$e כא& 7��6 ��5 א!�^ �B) א"�� B%0א ��א�"� � �B,א� � A5 '0א<�"�.


Buhârî (ö. 256) Sahîh’inde hadisimize sadece bir kez yer vermiştir. Hadis merfû olup Nâfi‘ → İbn Ömer tarîkiyle rivâyet edilmiştir. Dârimî’nin Sünen’inde olduğu gibi rivâyet kısadır ve sadece durumu özetlemektedir:3

� �� >"� ��א�L"א �א�� <. �� Lכ �א& '��W� א�� ' k; 5"6א� �"� �� H(א�� G' ��' 6�"� �� H(א� �א��: P�"� א��: ��3"א א! *�O �"� א�� א

� .%$e 7��6 ��5 א! �4� א�� כא&�^ �B)� א"�� B%0א ��א�"� ��5 0>��^ �<� �B,א� A0א/� x�". A�. 5��.

Buhârî hadisi verdikten sonra bu haberi Nâfi‘den aktaran diğer iki râviye de işaret eder:

�א �א�>"�� 6א��G' &א"L� �� "�� א��G' :א� �� H(א�� 6*6אB3� .Aא �א .7��6 ��5 א! �4� א�� "� א�� א�� *6אF '�� א�� א74 '��

1 İbn Hanbel, el-Müsned, II, 109 (5886). 2 ed-Dârimî, es-Sünen, I, 29 (31). 3 el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1313 (3390).


305


Tirmizî’nin (ö. 279) bu eserinde 17 nolu rivâyet sadece bir kez yer alır. Aktarım zinciri Nâfi‘ → İbn Ömer üzerindendir. Hadis merfû olup akranlarıyla benzer mahiyettedir. Rivâyette Hz. Pey-gamber’in minber edinmesi olayı kısaca haber verilmektedir:1

� �"� �� L"א& ��א �א�;) 6�"� �� Xk; '�� א�<.6 �� Lכ ��' א! �4� א�� '&: �"� א�� א�� א��)H �� א: ��א :�אI �א��W 9א&� .%$e כא& 7��6 ��5�^ �B) א"�� B%0א ��א�"� � �B,א� � A5 '0א ? ��כ� �א�.

C. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebeleri



Abdülazîz İbn Ebî Revâd Ömer İbn el-‘Alâ’ Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ 1. Hocası


2. Öğrencileri


1 et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, II, 379 (505).


306

a. Abdülazîz İbn Ebî Revâd (ö. 159)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sikatün murciun ‘âbidun.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun ‘âbidun rubbemâ vehime ve rumiye bi’l-ircâ’.2

Abdülazîz İbn Ebî Revâd Mekkeli olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Osmân, Cebele, el-Hakem ve ‘Abbâd olmak üzere beş kardeştirler. Abdülmecîd İbn Abdülazîz’in (ö. 206) ise babasıdır. Yahyâ İbn Sa‘îd el-Kattân onun için: bir görüşünde hata etti diye hadisini terk etmemiz gerekmez; o bir sikadır, demiştir. Ahmed İbn Hanbel de bezer şekilde: sâlihu’l-hadîs birisidir, ancak Mürcie’dendi, der. Yahyâ İbn Ma‘în: sikatün, Ebû Hatim: sadûkun sikatün fi’l-hadîsi mute‘abbidun, en-Nesâî: leyse bihi be’sun, değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Ancak İbn ‘Adiy Abdülazîz İbn Ebî Revâd’ın kimi hadislerinde kendisine mütâbaatta bulunan kimsenin bulunmayışına dikkat çeker. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 7 hocasını ve 64 öğrencisini isim isim saymak-tadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmekte-dir. Başta Buhârî (ta‘lîkan) olmak üzere rivâyetleri hadis kaynakla-rının pek çoğunda yer alır; 159 yılında vefat etmiştir.3

Abdülazîz İbn Ebî Revâd ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğrenciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 17 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Abdülazîz İbn Ebî Revâd ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.4

b. Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’


İbn Hacer’e göre rütbesi: Makbûlun.6

1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 655 (3387). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 357 (4096). 3 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIIX, 136 (3447); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 301

(653). 4 Rivâyetin Abdulazîz İbn Ebî Revâd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî, el-

Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1313 (3390); el-Lâlkâ’î, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, IV, 797 (1470); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, III, 196 (5490).

5 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 67 (4099). Müellif bu râvinin Buhârî’de yer aldığını hatırlatır, ancak adının, Buhârî’de geçtiği gibi Ömer değil Mu‘âz olması gerektiğini savunur.

6 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 416 (4954). ez-Zehebî’nin savunduğu yukarıdaki görüşe İbn Hacer sadece değinmekle iktifa eder.


307

Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ Basralı olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ebû ‘Amr, Mu‘âz ve Ebû Süfyân İbn el-‘Alâ’ ile kardeştir. Hakkında daha fazla bir bilgiye sahip olmadığımız bu râvinin, el-Mizzî et-Tehzîb’inde Nâfi‘den başka bir hocasını anmamaktadır. Kendisinden rivâyette bulunanların sayısı da sadece ikidir. Kütüb-i Sitte müellifleri içinde, kendisinden, Buhârî’den başka rivâyette bulunan yoktur.1

Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Ancak onun Nâfi‘den hadis almasının öğrenciliği dolayısıyla olduğunu gösterecek yeterli karîne mevcut değildir. Zira kaynaklarda onun Nâfi‘den başka bir hocasına rastlanmamaktadır. Bu da onun Nâfi‘den hadis işitmesinin bilmüna-sebe gerçekleştiğine dair bir ipucu verir. Anlaşılan o ki Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ toplayan bir râvi değildir. Netice olarak bu rivâ-yette Nâfi‘ paylaşan Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ ise duyan râvi ko-numunda kabul edilecektir.2

c. Mu‘âz İbn el-‘Alâ’



Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ Basralı olup yedinci tabakadan bir hadis râvisidir; etbâu’t-tâbiînin büyüklerindendir. Ebû ‘Amr, Ömer ve Ebû Süfyân İbn el-‘Alâ’ ile kardeştir. Hakkında daha fazla bir bilgiye sahip olmadığımız bu râvinin, el-Mizzî et-Tehzîb’inde Nâfi‘den başka iki hocasını daha anmaktadır;5 kendisinden rivâyette bulunan-ların sayısı on birdir. Kütüb-i Sitte müellifleri içinde, kendisinden sadece Buhârî (ta‘lîkan) ve Tirmizî tek bir rivâyette bulunmuştur.6

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXI, 475 (4292); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 428

(811). 2 Rivâyetin Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Buhârî,

el-Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1313 (3390); Abdulbâkî İbn Kâni‘, Mu‘cemu’s-Sahâbe, II, 83; el-Lâlkâ’î, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, IV, 797 (1469); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXXXXI, 215.

3 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 273 (5504). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 536 (6737). 5 Bunlardan biri babası, diğeri de Sa‘îd İbn Cübeyr’dir. Her iki hocasından da sadece

birer rivâyetini tesbit edebildik. Bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, IIX, 149 (14673); İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, I, 69 (749). Bu yüzden Mu‘âz İbn el-‘Alâ’yı toplayan bir râvi addetmek zor görünmektedir.

6 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIIX, 128 (6033); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 174 (363).


308

Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Ancak onun Nâfi‘den hadis alması-nın öğrenciliği dolayısıyla olduğunu gösterecek yeterli karîne mev-cut değildir. Zira kaynaklarda onun Nâfi‘, babası ve Sa‘îd İbn Cübeyr’den başka bir hocasına rastlanmamaktadır. Bunlardan rivâ-yet ettiği hadis sayısı da bir elin parmakları kadardır. Bu durum onun Nâfi‘den hadis işitmesinin bilmünasebe gerçekleştiğine dair bir ipucu vermektedir. Anlaşılan o ki Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ toplayan bir râvi değildir. Netice olarak bu rivâyette Nâfi‘ paylaşan Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ ise duyan râvi konumunda kabul edilecektir.1

D. On Yedi Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi


2. Veriş Cephesi

17 nolu rivâyette Nâfi‘in iki paylaşması ve bir dağıtması mevcut-tur.

E. Nâfi‘in 17 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy- 1 Rivâyetin Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ tarîkiyle gelen türevleri için bkz. ed-Dârimî, es-Sünen,

I, 29 (31); el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, III, 1313 (3390); et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, II, 379 (505); İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, XIV, 435 (6506); el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, III, 196 (5491); el-İ‘tikâdü ve’l-Hidâyetü ilâ Sebîli’r-Reşâd, s. 270; el-İsbahânî, Delâilu’n-Nübüvve, I, 46 (22); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, IV, 390; İbn Hacer, Teğlîku’t-ta‘lîk, IV, 53.


duyma

dağıtma

paylaşmaNâfi'


309

duğunu beyan eden bu üç insanın ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden akta-ran bu üç öğrencinin her birinin ayrı ayrı yanlış aktarımda bulunma-sı ile izâh edilebilir.



Abdülazîz İbn Ebî Revâd’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;


Mu‘âz İbn el-‘Alâ’’nın da yanlış aktarımda bulunmuş olması ge-rekir;


mamız icap eder:

½ * ½ * ½ = 1/8 = 0,125 (% 12,5)



değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan bir ak- 1 Bu ihtimal aynı zamanda Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in ne denli tarihî bir şahsiyet oldu-




310

ranı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından ωx = 3 / 4= % 75 nispetinde bir isâbet yüzdesi elde etmiştir.

2) Nâfi‘in bu rivâyetteki akranı, ricâl kitaplarında biyografisi bulunan ancak hakkında çok fazla bilgi bulunmayan meç-hul bir şahsiyettir.1



5) 17 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini düşünmek ve bu rivâyetteki bir akranın, Nâfi‘e destek olmak üzere organize olduğunu öngörmek olasılık olarak zordur. (% 25)


7) Bu rivâyeti Nâfi‘den aktaran üç öğrencisi vardır. Bunlar-dan biri ricâl kitaplarında biyografisi bulunan, tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğrencileri ve yaşadığı coğ-rafya belli olan gerçek şahsiyettir. Diğer ikisinin de ricâl kitaplarında biyografileri bulunmakla birlikte haklarında yeterince bilgi vârid değildir.

8) Nâfi‘, 17 nolu rivâyetinde duyan-paylaşan râvi konumun-da kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir duyması, ve-riş cephesinde ise iki paylaşması ve bir dağıtması tespit edilmiştir.

9) Nâfi‘in târihî bir şahsiyet olmadığı dolayısıyla da kendi-sinden 17 nolu rivâyeti aktaranların yanlış aktarımda bu-lundukları ihtimâli yüzde on iki buçuk nispetindedir.

1 Bu durum yapılan hesaplamaları etkilemez; zira hesaplamalarda zaten râviler, henüz

hesaplanmış bir güvenirlik katsayıları (η) bulunmadığı için, meçhul addedilmektedir.

XIIX. ON SEKİZ NOLU RİVÂYET

�א��G' �� !א �� x4א�� א�� G' �� &(,�� א �: א! �� '& v��4 2 א��א��) �/�. �� Hא�Q' � &o�-א� �� Fא�"��"�� '(�א � +�� h

��"א .א�%$א# �� "� ^�� א��א� �� "�5� 6 A'0א ��א# א�� -א� �-�'A �א�כ: �-א� 1א��(2 '.�: � h��כ :e8 .כ�& '& '��h :�"� �א� .א��2 �� 5� א��-��

�-א� ��5 �/0אA .א�"�(� �"�: �/�0 ��< ! 2�*/� ��^ elאp* � �.�) 5��q� �3א � � �0כA�3� Y��6 7� 5 �0כ '�� 7� 5�F�0כ5 �7 �א � ��א ��' 5� F�� 5�. א��: �-א� v��4: ^& P�0.� כ� �� א� ( � )(�" 6^& P�0א6.�� &' �0.� כ� �-� 6א! Pl��. &:/� 5� ��^ 5O*' e � 6כ�^ ��' �� 9��QRא '& I 5א��,. �' �

� א�"��"��Qא��כ e �א��(2 �� :�כ ��' �� ^ �"� '& �� P�� 5 ��0. e �כ �"� '& &:/. X5 ��א 1.�",א��

Nâfi‘ bu olayı, Sabîğ el-‘İrâkî’den aktarmaktadır:2

1 Bu hadis Dârimî’deki ikinci Nâfi‘ rivâyetidir. Bkz. ed-Dârimî, es-Sünen, I, 67 (148). 2 Nâfi‘ bu rivâyeti &' lafzıyla aktarmaktadır. Hâdise Hz. Ömer döneminde vuku bul-

muştur. Nâfi‘in o döneme erişmediği tarihi olarak sabit görünmektedir. Olaya bu za-viyeden bakarak, senedi munkatı olarak değerlendirip, Nâfi‘in, haber kaynağını an-maksızın aktarımda bulunduğu için rivâyetini F2t türünden yanlış bir aktarım saymak mümkündür. Ancak biz onun, bu rivâyeti, olayın kahramanı olan Sabîğ el-‘İrâkî’den yapmış olabileceği ihtimali üzerinde durmayı tercih ettik. Zira böyle bir ihtimal var-ken, doğrudan senedi munkatı ilân etmek râviye yapılmış bir haksızlık olur. Nitekim kendisi aktarıma başalarken doğrudan Sabîğ el-‘İrâkî’nin adını anmaktadır. Mamafih, Sâbiğ el-‘İrâkî’nin, olayın vuku bulduğu dönemde kaç yaşında olduğu, Hz. Ömer’den sonra yaşayıp yaşamadığı ve kaç yılında vefât ettiği hususunda, Nâfi‘in ondan rivâ-yette bulunmasını muhal kılacak tarihî bir bilgi bulunmamaktadır. Binaenaleyh, Ri-vâyetlerin Olasılığı Teorisi açısından önemli olan, rivâyetin sabit bir delille olanaksız olmaması, yani mümkün olmasıdır. Sözgelimi Sabîğ el-‘İrâkî Abdullâh İbn Ömer gi-bi düşünülebilir. Böylece o hem Hz. Ömer dönemine tanık olmuş hem de Nâfi‘ gibi orta kuşak tâbiîlerle bir dönem beraber yaşamış olabilir. Öte yandan, Sabîğ el-‘İrâkî’nin Hz. Ömer’den sonra da yaşadığına dair, Ma‘mer İbn Râşid’in (ö. 154) aşa-ğıdaki rivâyetinde bir karîne mevcuttur (bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, XI, 426 (20907)):

�א��G' �� Uא� � �"� �� א��\א�: P)�G �-�2 �א�>�6*. v��h�: 5�^ �� u�G +�� &��-. אBא כBא� !6כ�: M8�3א� �� ;�� 5��O �"� 6כא& :�א� .א�hא�x א��(2 �"��_ א! Pא�� Hא�� א �� א� '5��)* 6 �� 5��-�.


312

Sabîğ el-‘İrâkî

es-Sâ’ib İbn

Yezîd Enes İbn Mâlik

Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb

Ebû Osman en-Nehdî

Süleymân İbn Yesâr

Tâvûs İbn Keysân

Nâfi‘ Haber kaynağı Sabîğ el-‘İrâkî’den Nâfi‘in yaptığı bu aktarımı

tespit edebildiğimiz altı ayrı râvi desteklemektedir. Rivâyetlerin hepsi benzer formattadır. Bu formata x adını verelim. Mevcut farklı-lıklar, ayrı bir format tanımlamayı gerektirecek bir aykırılık içer-memektedir.1 Bu haliyle yukarıdaki aktarım yedi meçhul kişinin benzer aktarımı şeklinde değerlendirilir:

Aynı şekilde, Nâfi‘ ile aynı tabakadan (orta kuşak tâbiîlerden) olan Süleymân İbn

Yesâr (ö. 100’den sonra) da bu olayı tıpkı Nâfi‘ gibi &' lafzıyla doğrudan Sabîğ el-‘İrâkî üzerinden anlatmaktadır (bkz. ed-Dârimî, es-Sünen, I, 66 (144)):

�א��G' ��' &א �א��"א�� F"אא\+ �� .?.� ��א �\.� �� 5 .-א� *() '&: .�א* �� "א& �� v��4 +�� א�"�.�2�,� =א�5 �� .�/� &o�-2 �א��*/��-א� .א��2% ��א(�� 5��^ �"� ��6 ��' 5 : � P� �א! �� א' :�א� 1'v��4! BG/�� Oא �5 �,�2 !�"� �א! �� א' :�6א� ��5��q א��א(�� 0כ � ��(��א �"� � F 5�'*� �� '(� כ�P א�e8: 9B �� כ �א�"J �� ' �� .א :�-א� ��'*.

1 Rivâyetin es-Sâ’ib İbn Yezîd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. İbn Hanbel, Fedâilu’s-Sahâba, I, 446 (717); el-Lâlkâ’î, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, IV, 635 (1136); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 412.

Rivâyetin Enes İbn Mâlik tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 11.

Rivâyetin Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb tarîkiyle gelen türevleri için bkz. el-Bezzâr, el-Müsned, I, 423 (299); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 410.

Rivâyetin Ebû Osman en-Nehdî tarîkiyle gelen türevi için bkz. İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 412.

Rivâyetin Süleymân İbn Yesâr tarîkiyle gelen türevleri için bkz. ed-Dârimî, es-Sünen, I, 66 (144); el-Âcurî, eş-Şerî‘a, s. 80; el-Lâlkâ’î, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, IV, 635 (1138); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 411; İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, III, 458 (4127); Ebu’l-Fadl el-Mukri’, Ahâdîs fî Zemmi’l-Kelâm, IV, 242 (706).

Rivâyetin Tâvûs İbn Keysân tarîkiyle gelen türevi için bkz. Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, XI, 426 (20906).

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Rivâyetleri On Sekiz Nolu Rivâyet

313







mutabakatı dolayısıyla, yüksek bir isâbet yüzdesi elde etmektedir. A. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Akranları 1. es-Sâ’ib İbn Yezîd (ö. 91)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sahâbiyyun.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sahâbiyyun.2

Ezd kabîlesinden olduğu söylenen es-Sâ’ib İbn Yezîd sahâbeden biridir. Annesi, el-‘Alâ’ İbn el-Hadramî’nin kız kardeşi Aliye Bint Şureyh el-Hadramî’dir. ez-Zührî onun hakkında şöyle der: O Ezd kabîlesindendir; Uhtu’n-Nemir’in oğullarındandır; onlar böyle ta-nınırlar. Dedesi Sa‘îd İbn Sümâme Abdüşşems oğulları ile antlaş-malıydı; eski bir cahiliye antlaşmasıydı bu. Hem kendisi hem de babası sahâbedendir. es-Sâ’ib İbn Yezîd’in şöyle dediği rivâyet edilir: Ben yedi yaşımdayken Peygamber’le (s.a.v.) birlikte hacca götürüldüm. Rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çoğu hadis kaynağında yer almıştır. Hicrî 91 yılında, yani Nâfi‘den 26 yıl

Rivâyetin Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer tarîkiyle gelen türevleri için bkz. ed-Dârimî, es-

Sünen, I, 67 (148); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 411. 1 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 425 (1795). 2 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 228 (2202).


314

önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 17 hocasını ve 31 öğ-rencisini isim isim saymaktadır.1

2. Enes İbn Mâlik (ö. 93)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Sahâbiyyun.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sahâbiyyun.3

Enes İbn Mâlik ensârdan olup meşhur sahabîlerden biridir; anne-si Ümmü Süleym Bint Milhân’dır. On yıl Hz. Peygamber’in yakın hizmetinde bulunmuştur. Bu konuda o şöyle der: Hz. Peygamber Medine’ye geldiğinde ben on, vefat ettiğinde ise yirmi yaşımdaydım. Başka bir rivâyette ise şöyle anlatır: Hz. Peygamber Medine’ye gel-diğinde ben sekiz yaşımdaydım. Annem elimden tutup beni Hz. Pey-gambere götürdü. Ona dedi ki: Ey Allâh’ın elçisi, ensârın erkekleri de kadınları da gelip seni gördüler; hediyeler verdiler. Bir tek ben kaldım. Şu çocuğumdan başka vereceğim bir şey yoktur. Sana onu veriyorum. Dilediğin kadar sana hizmet etsin. Ne olur bunu benden kabul et, dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber’e on yıl hizmet ettim; beni ne dövdü, ne ağır bir söz söyledi, ne de bana suratını astı. Baş-ka bir rivâyette ise annesinin talebi üzerine Hz. Peygamber’in ken-disine dua ettiğini haber verir. Bu duanın bir bereketi olarak çok mal, çok çocuk sahibi olmuş, uzun bir ömür sürmüştür. Vefat etti-ğinde yaşının 107 olduğu kaynaklarda geçer. Bu yüzden İbnu’l-Medînî: Hz. Peygamber’in arkadaşlarından Basra’da en son vefat eden Enes İbn Mâlik’tir, der. Hayatıyla ilgili pek çok bilgi bulunan Enes İbn Mâlik’in rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere tüm hadis kitaplarında yer alır. Hicrî 93 yılında, yani Nâfi‘den 24 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 29 hocasını ve 204 öğ-rencisini isim isim saymaktadır.4

3. Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb (ö. 93)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm, Ahadül’l-a‘lâm, Seyyidu’t-tâbi‘în, Sikatün, Huccetün, Fakîhun, Rafî‘u’z-zikr, Ra’sun fi’l-‘ilm ve’l-‘amel.5

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, X, 193 (2174); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 391

(839). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 256 (477). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 115 (565). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, III, 353 (568); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 329 (690). 5 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 444 (1960).


315

İbn Hacer’e göre rütbesi: Ahadül’l-a‘lâm el-esbât el-fukahâ’ el-kibâr, İttefekû ‘alâ enne murselâtihi esahhu’l-merâsîl.1

Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb Medineli bir hadis âlimdir; Hz. Ömer’in hilâfetinin ikinci yılında dünyaya gelmiştir; tâbiîlerin büyüklerin-dendir. Abdullâh İbn Ömer onun için: vallahi o müftülerden biridir, demiştir. ez-Zührî şöyle anlatır: nesep ilmi ve benzeri şeyler öğren-mek üzere Abdullâh İbn Sa‘lebe’nin yanına giderdim. Bir gün ona fıkıhla ilgili bir şey sordum, bana dedi ki: eğer fıkıh öğrenmek isti-yorsan o zaman şu yaşlı adama yani Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’e git! Ben de o günden sonra tam yedi sene onun yanına gittim. Ondan başka kimsede ilim diye bir şey yok sanırdım. Meymûn İbn Mihrân (ö. 117) şöyle anlatır: Medine’ye gittim ve ilim istediğimi söyledim; beni Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’e yönlendirdiler. Katâde şöyle der: He-lâl ve haramı ondan daha iyi bilen birine rastlamadım. Mekhûl şöy-le der: İlim elde etmek için yeryüzünü karış karış gezdim; Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’den daha ilim sahibi birini bulamadım. Yahya İbn Ma‘în, Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’in mürsellerini el-Hasan’ın mürsellerine tercih ettiğini söyler. Ahmed İbn Hanbel de onun mürsellerini makbul görmüştür. İbnu’l-Medînî, tâbiîler arasında Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’den daha âlimi yoktur, kanaatindedir. İmâm Mâlik, İbn Ömer’in bazı konuları danışmak üzere zaman zaman Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’e adam gönderdiğini duyduğunu söyler. Ha-yatıyla ilgili pek çok bilgi bulunan Sâ‘îd İbnü’l-Müseyyeb’in rivâ-yetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çoğu hadis kitaplarında yer alır. Hicrî 93 yılında, yani Nâfi‘den 24 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 46 hocasını ve 59 öğrencisini isim isim say-maktadır.2

4. Ebû Osman en-Nehdî (ö. 95)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi:_______3

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Sebtün, ‘Âbidun.4

Ebû Osman en-Nehdî Kûfeli olmakla birlikte Basra’ya yerleşmiş bir hadis râvisidir. Câhiliye dönemine yetişmiş, Hz. Peygamber za-manında Müslüman olmuş ama onunla buluşma fırsatı bulamamış-tır. İbnu’l-Medînî onun için şöyle der: câhiliyeden kalma biriydi,

1 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 241 (2396). 2 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XI, 66 (2358); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 74 (145). 3 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 645 (3322). 4 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 351 (4017).


316

sikaydı. Hz. Ömer’le ve İbn Mes‘ûd ile buluşmuştur. Ebû Osman en-Nehdî şöyle anlatır: on yedi yaşımdaydım, ailemin develerini otlatı-yordum. Yanımızdan Tihâme’den gelen kervanlar geçerdi. Onlara sorardık: aranızdan çıkan şu sabiî de nedir? Onlar da derlerdi ki: vallâhi bir adam çıktı, yegâne ilâha ibâdet etmeye çağırıyor; mille-tin arasında fesat çıkardı. Hz. Hüseyin katledilince, ben artık Kûfe’de kalamam, deyip Basra’ya taşınmıştır. İbâdete düşkünlüğü ile tanınan Ebû Osman en-Nehdî’nin rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çoğu hadis kitaplarında yer alır. Hicrî 95 yılın-da, yani Nâfi‘den 22 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 30 hocasını ve 24 öğrencisini isim isim saymaktadır.1

5. Süleymân İbn Yesâr (ö. 100)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: Kâne min fukahâi’l-Medineti.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fâdilün, Ahadü’l-fukahâi’s-seb‘ati.3

Süleymân İbn Yesâr Medineli olup üçüncü tabakadan bir hadis râvisidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Peygamber’in (s.a.v.) eşi Meymûne’nin azatlı kölesidir. Atâ, Abdülmelik ve Abdullâh İbn Yesâr ile kardeştir. ez-Zührî onu, âlimlerden biriydi, şeklinde değer-lendirir. Abdurrahmân İbn Ebi’z-Zinâd babasından şöyle aktarır: Medine fakîhlerinden sözün kendilerinde bittiği, herkesin onlardan memnun olduğu şu yedi âlime eriştim: Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb, ‘Urve İbnü’z-Zübeyr, el-Kâsım İbn Muhammed, Ebû Bekr İbn Abdirrahmân, Hârice İbn Yezîd İbn Sâbit, ‘Ubeydullâh İbn Abdillâh İbn ‘Utbe ve Süleymân İbn Yesâr. el-Hasen İbn Muhammed İbnu’l-Hanefiyye (ö. 99), Süleymân İbn Yesâr’ın Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb’den daha fıkıh sahibi olduğunu söyler. Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb’in, kendisine soru soran bazı kimseleri Süleymân İbn Yesâr’a yönlendirdiğine dair rivâyetler vardır. Bu hususta İmâm Mâlik şöyle der: Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb’den sonra insanların en âlimi Süleymân İbn Yesâr idi. Süleymân çoğu zaman Sa‘îd’e muva-fakat ederdi. Ancak Sa‘îd de Süleymân’dan çekinirdi. Süleymân İbn Yesâr için, Yahyâ İbn Ma‘în sikatün, Ebû Zür‘a sikatün me’mûnün fâdilun ‘âbidun, en-Nesâi ise ahadü’l-eimme değerlendirmesinde

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XVII, 425 (3968); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 249

(549). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 465 (2136). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 255 (2619).


317

bulunmuştur. Yüzünün güzelliği ile tanınan Süleymân İbn Yesâr’ın rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çoğu hadis kitapla-rında yer alır. Hicrî 100 yılında, yani Nâfi‘den 17 yıl önce vefat et-miştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 27 hocasını ve 31 öğrencisini isim isim saymaktadır.1

6. Tâvûs İbn Keysân (ö. 106)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: el-İmâm.2

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sikatün, Fakîhun, Fâdilun.3

Tâvûs İbn Keysân azatlı bir köle olup üçüncü tabakadan bir ha-dis râvisidir; orta kuşak tâbiîlerdendir. Hz. Peygamber’in yetmiş arkadaşına kavuştuğunu bizatihi kendisi ifade eder. İbn Abbâs Tâ-vûs için: Ben onun Cennet halkından olduğunu sanıyorum, demiştir. Amr İbn Dînâr: ben Tâvûs gibisini görmedim, demiştir. Süfyân İbn ‘Uyeyne, ‘Ubeydullâh İbn Yezîd’e şöyle sorduğunu haber verir: İbn Abbâs’ın yanına kiminle girerdin? O da: ‘Atâ ve arkadaşlarıyla, diye cevap verdi. Peki ya Tâvûs, diye sorunca, dedi ki: Tâvûs mu, o havâs ile beraber girerdi. Tâvûs için Yahyâ İbn Ma‘în ve Ebû Zür‘a sikatün değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Başka bir rivâyette ise Yahyâ İbn Mâ‘în’den, Tâvûs ile Sa‘îd İbn Cübeyr arasında bir ter-cihte bulunması istendiği, ancak onun: ikisi de sikadır, deyip tercihte bulunmadığı bildirilir. İbn Hibbân ise onu şöyle değerlendirmiştir: Yemen Halkının âbidlerinden, tâbiînin efendilerindendir. Kırk sene haccetmiş, duası makbul biridir. Hayatıyla ilgili pek çok bilgi bulu-nan Tâvûs İbn Keysân’ın rivâyetleri başta Buhârî ve Müslim olmak üzere çoğu hadis kitaplarında yer alır. Hicrî 106 yılında, yani Nâfi‘den 11 yıl önce vefat etmiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde 15 hoca-sını ve 32 öğrencisini isim isim saymaktadır.4

B. Temel Kaynaklarda On Sekiz Nolu Rivâyet 1. el-Musannef

Abdurrezzâk es-San‘ânî (ö. 211) Musannef’inde 18 nolu rivâye-tin Tâvûs tarîkine bir kez yer vermiştir. Nâfi‘ ve Süleymân İbn

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, 100 (2574); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 199

(391). 2 ez-Zehebî, el-Kâşif, I, 512 (2461). 3 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 281 (3009). 4 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIII, 357 (2958); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 8 (14).


318

Yesâr’ın rivâyetlerinde olduğu gibi Tâvûs da hadisi &' lafzıyla Sabîğ el-‘İrâkî üzerinden aktarmaktadır:1

�א��G' �� Uא �� "� �� א��\א�� X66אp� �� 5��'� &' אE��4 +�� "�� -א�: � P��/�4. 5��v א! �� '�א :�-א� 1' �"� �� 'Hא�Q 5�א��. �� :�כ� '�� א� �"�� 5�28 ^�� 6כ e כ �6 5�U :�א� '' Y�h�א� I' A�0,א��.

Rivâyette olay kısaca özetlenmiş tüm teferruatlar hazfedilmiştir. Hadisin sonunda müellif, Ma‘mer’den duyduğu ama emin olamadığı bir iki hususu daha anmak istemiştir.2

2. Fedâilu’s-Sahâba

18 nolu rivâyetin yer aldığı en eski kaynaktır. Ahmed İbn Hanbel’in (ö. 241) bu eserinde rivâyetimizin es-Sâ’ib İbn Yezîd ka-nalına bir kez yer verilmiştir. Anlatım olarak diğer rivâyetlerden farklı olsa da anlam olarak çelişik değildir:3

�� .?.� �� א��"� �� א�,�� Lא �^��א8�7 �� כ� ��Lא �'�� Lא� �א! �� א;�hG� �� el5 �.?.� �� א��א�0�: �א� '' � ' �� .א �-א��א �א�%$א# �� "� ^� J"א^ ��א��א :�א� . �5 ' כ�� א��73 :�-א� .א�-�o& 2.6/0 �� .�/� *() �-��א �"� Mא: +�. b9 (א��E. Xא��א :^ AHא# ��6�5 (א�� .א :�א� ��t ^:א �7 ��EאA ��6"א �� ' �� J"א�: Mא*.אB6א 6א�*:� M( א�>א��"א� 81� '�P :�"� �א� ��6א ^��5 ��6 ��7 :*א��5 �� ?. �,.A� � P$-� 5 � 6א"��A :�א� �7 �"א A� �-0 AF(� 7� � 4��Eא &^ :��-G 7� 2$��א ��-7E � א��7 א�//$G 7�� O6��א .?� 5 �� 8כ .�� 5 �� 6כא&


ed-Dârimî (ö. 255) kitabında rivâyetimizin Nâfi‘ ve Süleymân İbn Yesâr tarîkine birer kez yer vermiştir. Süleymân İbn Yesâr rivâ-yetinde, Nâfi‘ rivâyetine nazaran kimi ayrıntılar ihtisar edilmişse de dikkat çekecek düzeyde bir eksiklik bulunmamaktadır:4

1 Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, XI, 426 (20906). 2 Benzer durumlara daha önce de değinildi. Bu örnek müellifin nakle sadakat hususun-

daki itinasına delalet etmektedir. 3 İbn Hanbel, Fedâilu’s-Sahâba, I, 446 (717). 4 ed-Dârimî, es-Sünen, I, 66 (144); 67 (148). Nâfi‘ rivâyeti için bölüm girişindeki

hadise bakınız.


319

�א��G' ��' &א �א��"א�� F"אא\+ �� .?.� ��א �\.� �� א* �� "א& �� . :&' ()* =א�5 �� .�/� �,�2 א�"�.� ��+ 4��v �5 .-א� &o�-2 �א��*/� 5��^ �"� ��6 ��' 5�

�-א� �א��2% ��א(��: � P� �0כ � ��(��א �"� �/4! BG��v �א! �� א' :�א� 1'� ��Oא �5 �2�, !�"� �א! �� א' :�6א� �5��q א��א(�� F 5�'*. א�-� ' �� .א :�� J"כ א�� e8: 9Bא� Pכ� �)' �� '*.

4. Müsned el-Bezzâr

Ahmed İbn ‘Amr el-Bezzâr (ö. 292) Müsned’inde rivâyetimizin sadece Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb tarîkine yer vermiştir. Rivâyet mev-kûf olup hadisin mana bakımından temel unsurlarını muhtevîdir. Ancak hadiste yukarıdaki rivâyetlere ilâveten Sabîğ el-‘İrâkî’nin Hz. Ömer’e neler sorduğu daha tafsilatlı bir biçimde verilmekte, Hz. Ömer’in de bu sorulara Hz. Peygamber’den duyduğu kadarıyla ce-vap verdiği bildirilmektedir. Bu itibarla hadis, yukarıdakilerden farklı olarak merfû bir malumatı bünyesine almış görünmektedir:1

��Y '�� א�� כ� '�� א: �א� א��$א* �)+ �� א: �א� �8א�� ^��א8�7 ��א�� <. �� e��"א� א�� :Hא) v��4 �"�" � א��^ �"� ��

�� א�"J �� ' �� .א: �-א� א�%$א#��G' �� Mא*.אB�8: �א�1 *6א: א� iא��.א� I��6 ��' P�"� ��* !א ��: �א� .�� 5 א .-��5 7��6 ��5 א! �4��G/� �� M( א�>א �� 6�I �א��>א# �8: �א� ��61א' �"�P ��* !א � א .-��5 7��6 ��5 א! �45 ��: �א� .��G/� �� M�8: �א� 1' �א א�"-�"א �� 6�I �א�")lכ' P�"� ��* ��: �א� .�� 5 א .-��5 7��6 ��5 א! �4� א!��G' �� M�8: �א� 1.��א א�,א*.א

�� 6�I �א��;�' P�"� ��* !א � �5 ' � �7: �א� .�� 5 א .-��5 7��6 ��5 א! �4#�q� l6(��5 א �� P�� א"��F 5� 5��qא ��' lא a�G' 5�"6 �� e �. P� � 6כ�^ ��' �� 9��QRא �� :א X5 �� א��א � �כ�Bכ .?� ��7 . ,א�� 0'

� '�א�� d�<� �אR."א& �5 $�E"א א� �,. �� 5�;��כ V�Q. eא .,� כא& "א �� :�כ�^ �"� e �G' I^ �� U�4 2%א�5 א �"� �כ 5 �6�� 5 .א��אX ,א��

Hadise eklenmiş bulunan bu merfû kısmın diğer rivâyetlerde bu-lunmadığı hususunu okuyucuya hatırlatmak üzere el-Bezzar, rivâ-yetten sonra kendisine bir paragraf açmış ve bu durumun, hadisin

1 el-Bezzâr, el-Müsned, I, 221 (107).


320

râvilerinden olan Ebû Bekr İbn Ebî Sebre (ö. 162) ve Sa‘îd İbn Se-lâm’dan kaynaklanmış olabileceği imasında bulunmuştur:

��"I 5 א�>�.� B86א a6�. �� א�� ^I א��(�A � 6(5 � 7��6 ��5 א! �4�"א �א��(B8 5א �^6 ��"א ��Y '�� .� �כ� '�� '0 e�'� &R כ� '�א� ��

�"א .א�>�.� '4>א# � .כ� �7 �)+ �� 6 א�>�.�^6 Mא :כ�B8 �.�<א� :^ �Bכ�50 א��(B8 5א � ^I 7��6 ��5 א! �4� א! *�� ';_5 �7 P��6 א��5��.

C. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Hoca ve Talebesi

Sâbîğ el-‘İrâkî


İbn ‘Aclân 1. Hocası

Şekilde görüldüğü üzere bu rivâyeti Nâfi‘, Sabîğ el-‘İrâkî’den aktarmaktadır. Nâfi‘ ile Sabîğ el-‘İrâkî arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Sabîğ el-‘İrâkî’den ha-dis alması öğrenciliği hasebiyle olsa gerektir. Dolayısıyla Nâfi‘ bu rivâyetinde toplayan, Sabîğ el-‘İrâkî ise dağıtan râvi konumunda kabul edilecektir.

2. Öğrencisi

Bu rivâyeti Nâfi‘den sadece İbn ‘Aclân aktarmaktadır: Muhammed İbn ‘Aclân (ö. 148)

ez-Zehebî’ye göre rütbesi: ________.1

İbn Hacer’e göre rütbesi: Sadûkun illâ ennehu ihtalatat ‘aleyhi ehâdîsu Ebî Hureyre.2



321

Muhammed İbn ‘Aclân Medineli olup beşinci tabakadan bir ha-dis râvisidir; tâbiîn neslinin küçüklerindendir. Süfyân İbn ‘Uyeyene onun için sikatün değerlendirmesinde bulunmuştur. Ahmed İbn Hanbel de aynı kanaattedir. İbadete düşkün biri olduğu, Peygamber mescidinde bir halkası bulunduğu ve fetva verdiği rivâyet olunur. Oğlu, İbn Hanbel’e Muhammed İbn ‘Aclân ve Mûsâ İbn ‘Ukbe’yi sorduğunda, İbn Hanbel’in: her ikisi de sikadır; ancak ne var ki Süfyân İbn ‘Uyeyne Muhammed İbn ‘Aclân’ı çok överdi, dediği ri-vâyet edilir. Ya‘kûb İbn Şeybe, Ebû Hâtim ve en-Nesâî onu sika olarak rütbelendirirken Ebû Zür‘a onun için: İbn ‘Aclân sadûktur, vasattır, demiştir. el-Mizzî et-Tehzîb’inde onun 45 hocasını ve 40 öğrencisini isim isim saymaktadır. Hocaları arasında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in de adı geçmektedir. Başta Buhârî (ta‘lîkan) ve Müslim olmak üzere rivâyetleri hadis kaynaklarının pek çoğunda yer alır; 148 yılında vefat etmiştir.1

Muhammed İbn ‘Aclân ile Nâfi‘ arasında ne bir akrabalık ne de bir mevlâlık ilişkisi söz konusudur. Onun Nâfi‘den hadis alması öğ-renciliği hasebiyledir. Anlaşıldığı üzere o toplayan bir râvidir. 18 nolu rivâyeti de Nâfi‘den bu surette elde etmiş olmalıdır. Dolayısıy-la bu rivâyette Nâfi‘ dağıtan Muhammed İbn ‘Aclân ise toplayan râvi konumunda kabul edilecektir.2

D. On Sekiz Nolu Rivâyette Nâfi‘in Konumu:

1. Alış Cephesi

18 nolu rivâyette Nâfi‘in bir toplaması vardır.

1 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVI, 101 (5462); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 303

(5666). 2 Rivâyetin Abdulazîz İbn Ebî Revâd tarîkiyle gelen türevleri için bkz. ed-Dârimî, es-

Sünen, I, 67 (148); İbn ‘Asâkir, Târîhu Dimaşk, XXIII, 411.

toplama

dağıtma

Nâfi'


322

2. Veriş Cephesi

18 nolu rivâyette Nâfi‘in bir dağıtması mevcuttur. E. Nâfi‘in 18 Nolu Rivâyeti Yapmamış Olma İhtimâ-


diye birinin aslen var olmamış olması, kendisinden bu hadisi duy-duğunu beyan eden bu öğrencisinin ona iftira etmesi durumunda ancak mümkündür. Böylesi bir ihtimal sadece, rivâyeti kendisinden aktaran Muhammed İbn ‘Aclân’ın yanlış aktarımda bulunması ile izâh edilebilir.



Muhammed İbn ‘Aclân’ın yanlış aktarımda bulunmuş olması gerekir;



F. Neticeler 1) Bu hadisi Sabîğ el-‘İrâkî’ üzerinden rivâyet eden sadece

Nâfi‘ değildir. Bu konuda kendisine mütâbaatta bulunan 6 akranı vardır. Dolayısıyla Nâfi‘ bu aktarımından yüksek bir isâbet yüzdesi (ωx =127 / 128= % 99) almış bulunmak-tadır.

2) Nâfi‘in bu rivâyetteki akranları, ricâl kitaplarında biyogra-fileri bulunan tarihin ilgili diliminde yaşamış, hocaları, öğ-






323

rencileri ve yaşadıkları muhit belli olan gerçek şahsiyetler-dir.

3) Ebû Bekr İbn Ebî Sebre’nin hadisi hariç, 18 nolu rivâyet geçtiği tüm kaynaklarda mevkûf olarak yer almıştır. İbn Ebî Sebre rivâyetinde görülen merfû kısım ise muhaddisle-rin dikkatinden kaçmamış, illetli bir durum olarak tespit edilmiştir.




7) 18 nolu rivâyetin Nâfi‘ tarafından üretildiğini sonra da onu desteklemek üzere altı akranın ayrı ayrı organize oldukla-rını düşünmek olasılık olarak son derece ekstrem ve zor-dur. (%1)


9) Nâfi‘, 18 nolu rivâyetinde toplayan-dağıtan râvi konu-munda kabul edilecektir. Zira alış cephesinde bir toplaması veriş cephesinde ise bir dağıtması tespit edilmiştir.


İKİNCİ BÖLÜM

NÂFİ‘ MEVLÂ İBN ÖMER’İN RÂVİ KARAKTERİSTİĞİ

I. NÂFİ‘İN GÜVENİRLİK KATSAYISI1 VE GÜCÜ

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in meçhuliyetini gidermek ve böylece

güvenirlik katsayısını hesaplamak üzere, incelediğimiz rivâyetlerin-de elde ettiği isâbet yüzdelerini değerlendirelim.

Nâfi‘in rivâyet adedi, N=18

Nâkilin nakillerinden elde ettiği değerler:

1. nakil: nâkilin altı doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 1ωx=127/128

2. nakil: nâkilin dört doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 2ωx = 31/32

3. nakil: nâkilin bir doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 3ωx = 3/4


5. nakil: nâkil aktarımında yalnızdır.2 Dolayısıyla 5ωx = 1/2

6. nakil: nâkilin dört doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 6ωx = 31/32

7. nakil: nâkil aktarımında yalnızdır. Dolayısıyla 7ωx = 1/2

8. nakil: nâkilin üç doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 8ωx = 15/16






14. nakil: nâkilin iki doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 14ωx = 7/8

15. nakil: nâkilin bir yalanlayanı vardır. Dolayısıyla 15ωx = 1/3



18. nakil: nâkilin altı doğrulayanı vardır. Dolayısıyla 18ωx=127/128

x1 Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer olmak üzere,

ηx1=(1ωx+2ωx+3ωx+ … +Nωx)/N

1 Adı geçen makalemize bkz. s. 53-55. 2 η nâkilin doğru aktarımda bulunma eğilimini gösterir. Dolayısıyla F2t nin etkisi η



328

ηx1=(127/128 + 31/32 + 3/4 + 3/4 + 1/2 + 31/32 + 1/2 + 15/16 + 1/2 + 3/4 + 1/2 + 1/2 + 1/2 + 7/8 + 1/3 + 1/2 + 3/4 + 127/128) / 18

ηx1= 0,6982

ηNâfi‘ Mevlâ İbn Ömer = 0,698

η Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer 1

= % 69,8

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in 18 aktarımından 7’sinde hiç bir doğru-layanı bulunmaması onun güvenirlik katsayısının yüzde altmışlara yerleşmesinin en temel nedenidir. Kalan rivâyetlerinde önemli ölçü-de doğrulayanı vardır. Ancak 15 nolu aktarımında akranıyla çeliş-mesi, güvenirlik katsayısının yetmişli rakamlara erişmesine mani olmuş görünmektedir.2

Elde edilen sonuçlara dayanılarak nâkil için aşağıdaki tablo ha-zırlanır:3

1 Şâyet kullandığımız râviler meçhul değil de malum râviler olsaydı bu sonuç daha az

hatalı çıkardı. 2 Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in güvenirlik katsayısının % 69,8 çıkması bu râvinin rivâyet

ettiği hadisler açısından ne anlama gelir sorusunu şöyle cevaplamak mümkündür: Bu-lunan bu katsayı, rivâyet zincirlerinde Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in geçtiği bütün hadis-lerin doğruluk derecesi (ω) hesaplanırken kullanılır. Bu da, ilgili kademede ve kolda doğruluk yüzdesinin (ω) bu değerden daha düşük olacağı anlamına gelir. Çünkü η, hadislerin doğru olma ihtimalleri hesaplanırken, bir çarpan olarak denklemlerde yer alır. Şâyet ele alınan bir hadisin bütün tarîkleri Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in üzerinden geçiyorsa, o takdirde, söz konusu hadisin Peygamber’e (s.a.v.) ait olma ihtimalinin %69,8‘den daha büyük çıkmayacağını şimdiden kestirmek mümkündür.

3 Bir nâkilin rivâyet adedi (N) ile güvenirlik katsayısı (η) birlikte değerlendirildiğinde nâkilin gücü ortaya çıkar. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in güvenirlik katsayısını sınırlı sa-yıda rivâyeti üzerinden sonuçlandırdığımız için kalan rivâyetlerini de çalışmadan onun gerçek gücünü bilmemiz mümkün değildir. Ancak tahmînî olarak şöyle bir he-saplamada bulunabiliriz. Yaklaşık olarak Nâfi‘in 1000 civârında hadisi vardır. Bunla-rın tümü çalışıldığında dahi yukarıdaki güvenirlik katsayısının aynen korunduğunu varsayalım:

Bir nâkilin gücü (P) o nâkilin güvenirlik katsayısının %50 ‘den farkıyla rivâyet ade-dinin çarpımına eşittir. P = (η - %50) * N

P = (% 69,8 - %50) * 1000 P = 0,198 * 1000 P = 198 P açısından artan her pozitif değer nâkilin ne denli güçlü olduğunu anlatırken, eksilen

her negatif değer de nâkilin ne denli güçsüz olduğunu ifade eder. Münekkidlerin râvileri değerlendirirken güç kavramını dikkate alıp almadıkları husu-

su belirsizliğini korumaktadır. Bu alanda çalışmalar yapıldıkça bu durum açıklığa ka-vuşacaktır.

Nâfi‘in Güvenirlik Katsayısı ve Gücü

329

Adı: ( N )

Rivâyet adedi

( ηηηη )

Güvenirlik katsa-yısı

( P )

Gücü

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer 1000 % 69,8 198

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

Şekilde Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in güç grafiğindeki konumu görülüyor.

Değerlendirme Cerh ve ta‘dîl kitaplarında râviler için kullanılan rütbeler, nâkil-

lerin güvenirlik katsayılarını anlatan sözel değerlendirmelerdir. İh-timal hesapları merkezli hadis rivâyet sistemi modelinde bir nâkil için elde edilen sayısal güvenirlik katsayısı η ile bu rütbeler arasında bir mukayese yapma imkânını oluşturmak için, daha önceki makale-lerimizde yaptığımız gibi, bu rütbelerin en yaygın kullanımlarını aşağıdaki gibi gruplandırma yoluna gittik. Daha sonra gruplara ka-deme kademe sayısal karşılıklar atadık. Böyle yapmakla rütbelerin genel1 olarak kullanılmış olabilecekleri sayısal aralıkları tespit et-meyi amaçladık.2

1 Burada şöyle bir itirazda bulunulabilir: Münekkidler aynı rütbeleri kullanmış olsalar

bile aynı sayısal aralığı kastetmemiş olabilirler. Bu itiraz yerindedir. Bu sakıncanın ortadan kaldırılması gayesiyle, böylesi bir genellemeden sonra, her rütbe o rütbeyi kullanan münekkide bağlı olarak ayrıca tartışılacaktır.

2 Burada tarafımızdan ortaya konulan bu lineer yaklaşım, sadece bir fikir verme dü-şüncesine yöneliktir. Bir başkası pekâlâ bu rütbeleri daha farklı şekilde gruplayıp da-

N

η

Meçhuliyet doğrusu

(0,69 ; 1000)

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100

1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1


330

sikatün sikatün ya da sikatün hâfizun, ya da imâmün hüccetün 100 – 80

sikatün ya da sebtün ya da mutkinun ya da adlün 80 – 60

sadûkun ya da lâ ba'se bihi ya da sadûkun seyyiu'l-hıfzi ya da yehimu ya da makbûlün mechûlu'l-hâli ya da mestûrun

60 – 40

za‘îfun ya da lem yûsak ya da mechûlün ya da metrûkun ya da vâhî ya da sâkitun

40 – 20

uttuhime bi'l-kizbi ya da kezzâbun 20 – 0

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in cerh ve ta‘dîl kitaplarında yukarıdaki rütbelerden hangileri ile tanımlandığına baktığımızda, İbn Sa‘d’ın kendisine kâne sikaten kesîre’l-hadîsi dediğini görürüz.1 Tabloda bu rütbenin %80 ilâ %60 aralığında kaldığını müşâhede etmekteyiz. Rivâyetlerin olasılığı teorisini kullanarak Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer için bulduğumuz güvenirlik katsayısı η= % 69,8 dir. Buradan hareketle, İbn Sa‘d’ın râvimiz için uygun gördüğü rütbe ile bizim bulduğumuz güvenirlik katsayısının örtüştüğü yorumunda bulunabiliriz. Benzer şekilde el-İ‘clî de es-Sikât2 adlı esrinde Nâfi‘ için sikatün değerlen-dirmesinde bulunmuştur.

Diğer yandan İbn Hacer Nâfi‘ için sikatün, sebtün değerlendir-mesinde bulunmaktadır.3 Tabloda bu rütbeler %80 ilâ %60 aralığın-da kalmaktadır. İbn Hacer’in takdir ettiği rütbe ile hesaplanan güve-nirlik katsayısının aynı aralığa işaret ettiği görülmektedir. Ancak şayet İbn Hacer sikatün ile sebtün kelimelerini böyle ardışık kulla-narak tıpkı sikatün sikatün rütbesinde olduğu gibi, ilk grupta bulu-nan imâm ve hafız râvileri kastediyorsa, o takdirde hesaplanan değer

ha farklı sayısal aralıklar belirleyebilir. Ancak, hadis râvilerinin tümünün güvenirlik katsayıları hesaplandığında, bu tablonun gerçek değerleri ortaya çıkacaktır. Hatta böyle bir tabloyu her bir münekkid için hazırlamak mümkün olacaktır.

1 Bkz. İbn Sa‘d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (el-kısmu’l-mütemmim), 142 (52). 2 el-İ‘clî, Me‘rifetü’s-Sikât, II, 310 (1838). 3 Bkz. İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 369 (743); Takrîbu’t-Tehzîb, 559 (7086).

Nâfi‘in Güvenirlik Katsayısı ve Gücü

331

onun işaret ettiği aralığın altında kalıyor demektir. Aynı durum İbn Şâhîn’in Nâfi‘ hakkındaki değerlendirmesi için de geçerlidir. Nite-kim İbn Şâhîn de Târîhu Esmâi’s-Sikât1 adlı eserinde Nâfi‘ için kâne hâfizan sebten değerlendirmesinde bulunmuştur. Onun bu ifa-desi, kendisinin Nâfi‘i ilk grup imâm hâfız râvilerden gördüğü şek-linde anlaşılırsa, bu durumda bizim hesaplayarak vardığımız sonuç ile İbn Şâhîn’in değerlendirmesi muvafık düşmez.

İbn Hibbân es-Sikât adlı kitabında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’e yer vermiştir.2 Biyografisini verirken güvenirliğiyle ilgili ayrıca bir de-ğerlendirmede bulunmaz. Hadisçiler nazarında bu kitaba giren isim-lerin, İbn Hibbân’dan sika sayılabilmek için yeter not aldıkları dü-şünülür. Zira İbn Hibbân bu rütbeyi geniş bir yelpâzede kullanmış, kitabına çok güvenilir kimseleri aldığı gibi hakkında cerh bulunma-yan râvileri de almıştır.3 Bu açıdan baktığımızda, İbn Hibbân’ın ki-tabına almakla sika saydığı nâkillerin %40 ilâ %100 aralığında kal-dığını düşünmekteyiz. Hal böyle olunca, bizim râvimiz için buldu-ğumuz değerle İbn Hibbân’ın değerlendirmesinin örtüşmekte olduğu görülür.

ez-Zehebî el-Kâşif 4 adlı eserinde râvimiz için min eimmeti’t-tâbi‘în ve a‘lâmihim değerlendirmesinde bulunurken, Târîhu’l-İslâm5 adlı eserinde de benzer bir şekilde ahadü’l-eimeeti’l-kibâr tanımlamasında bulunur. Her iki ifâdede imâm vurgusu mevcuttur. Hadis münekkitleri imâmün hüccetün rütbesiyle, tablodan da görü-leceği gibi, çoğunlukla en üst düzey râvileri tarif ederler. Dolayısıy-la bizim matematiksel yollarla hesaplayarak bulduğumuz değerle ez-Zehebî’nin kanaati arasında fark vardır. Zira Nâfi‘in güvenirlik kat-sayısı yüksek olmakla birlikte ne yazık ki ilk grupta değildir.6

Görüldüğü gibi rivâyetlerin olasılılığı kuramı kullanılarak bulu-nan güvenirlik katsayısı η münekkitlerin önemli bir kısmının Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer hakkındaki görüşlerini teyit etmektedir.

1 İbn Şâhîn, Târîhu Esmâi’s-Sikât, 240 (1469). 2 Bkz. İbn Hibbân, es-Sikât, V, 467 (5757). 3 Bkz. Mehmet Ali SÖNMEZ, İbnu Hibbân ve Cerh-Ta‘dîl Metodu, Umran Yayınevi,

s. 29. 4 ez-Zehebî, el-Kâşif, II, 315 (5791). 5 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, s. 895. 6 Râvilerin güvenirlik katsayıları hesaplandıkça hangi münekkidin hangi rütbeyi hangi

aralıkta kullandığı konusunda daha fazla şey söylemek mümkün olacaktır.

II. NÂFİ‘İN RÂVİ MODELİ VE TÂRİHÎ ŞAHSİYETİ

A. Râvi Modeli Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in 18 adet rivâyeti, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in

rivâyetleri bahsinde incelenmişti. Binaenaleyh, şimdi burada onun râvi modeli bu rivâyetlerden elde edilen sonuçlar kullanılarak hesaplanacak-tır: 1. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir. 2. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise dört paylaşması ve 19 dağıtması tespit edilmiştir. 3. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir. 4. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir paylaşması ve sekiz dağıtması tespit edilmiştir. 5. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise üç dağıtması tespit edilmiştir. 6. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir paylaşması ve on dört dağıtması tespit edilmiştir. 7. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir dağıtması tespit edilmiştir. 8. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise bir paylaşması ve 6 dağıtması tespit edilmiştir. 9. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise altı dağıtması tespit edilmiştir.

Nâfi‘in Râvi Modeli ve Tarihî Şahsiyeti

333

10. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise üç dağıtması tespit edilmiştir. 11. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde



ise on dağıtması tespit edilmiştir. 14. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise üç paylaşması ve yedi dağıtması tespit edilmiştir. 15. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise dört dağıtması tespit edilmiştir. 16. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir tanıklığı, veriş cephesinde

ise iki dağıtması tespit edilmiştir. 17. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir duyması, veriş cephesinde

ise iki paylaşması ve bir dağıtması tespit edilmiştir. 18. Rivâyet: Nâfi‘in bu rivâyette alış cephesinde bir toplaması, veriş cephesinde

ise bir dağıtması tespit edilmiştir. Alış Cephesi:

Toplam Duyma: 16

Toplam Toplama: 1

Toplam Tanıklık: 1

Toplam Alış = Toplam duyma + Toplam toplama + Toplam ta-nıklık = 16 + 1 + 1 = 18

Nâfi‘ 16/18 oranında (% 88) duyan, 1/18 oranında (% 5) topla-yan ve 1/18 oranında (% 5) tanık bir râvidir.


334

Veriş Cephesi:

Toplam Paylaşma: 14

Toplam Dağıtma: 101

Toplam Veriş = Toplam paylaşma + Toplam dağıtma = 14+ 101 = 115

Bu toplamlara göre Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer 14/115 oranında (% 12) paylaşan ve 101/115 oranında (% 88) dağıtan bir râvidir.1

Netice olarak, Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in alış cephesinde duyma baskın (% 94), veriş cephesinde ise dağıtma baskın (%88) gözük-mektedir. Buna göre Nâfi‘ duyan-dağıtan bir râvidir, denilebilir.2

1 Hesaplanan bu değer incelenen hadislere dayanmaktadır. Bu nedenle çıkan sonuç

bağıl bir değerdir. Mamafıh, Nâfi‘in râvi modeli hakkında önemli bir fikir vermekte-dir. Bu konuda mutlak neticeye, ancak Nâfi‘in tüm rivâyetlerinin incelenmesiyle ula-şılabilir.

Binaenaleyh, tek bir rivâyet üzerinden bir râvi hakkında mutlak bir hüküm vermenin son derece yanıltıcı olabileceği hususu izahtan varestedir. Zira her râvinin, az sayıda öğrencisi tarafından rivâyet edilmiş, sonraki kuşaklarda da çok fazla itibar görmediği için senedi bakımından cılız görünen pek çok rivâyeti bulunabilir. Juynboll’ün yaptı-ğı gibi, bir râviyi müşterek râvi addetmek istemediğinde, maksada hizmet edecek bir hadisi seçip onun üzerinden râviler hakkında genel hükümlerde bulunmak, ayakları yere basmayan bir yaklaşımdır. Nitekim kendisi, Nâfi‘in müşterek râvi olmadığını göstermek üzere seçtiği ve seçimi konusunda herhangi bir açıklamada bulunmadığı fitre hadisiyle, ilgili râviler hakkında birtakım hükümler vermiştir. Motzki, Juynboll’ün bu hadisi ele alırken seçici davranmış olabileceğini şu ifâdelerle dile ge-tirmektedir: Elbetteki Juynboll, bu hadisi seçerken olabildiğince az eleştiri alacağı bir rivâyet olmasına itina göstermiş olmalıdır. (Bkz. Motzki’nin adı geçen makalesi, s.193.) Juynboll’ün yahut başka birinin, böyle tek bir hadis üzerinden râvi türünü be-lirleme girişimleri, tamamen keyfî yaklaşımları beraberinde getirecek ve sonu gelme-yen tartışmaları körükleyecektir. Ona, fitre hadisinde görmezden geldiği kimi tarîkle-ri hatırlatmak dahi onun bu yöntemini dolaylı olarak tasvip anlamına gelebilir. (Nite-kim, M.M. al-Azamî, “Why Muslims Must Reject The Authority Of Orientalist Scholarship On İslamic Studies” adlı makalesinde Juynboll’ün fitre hadisinde atladığı tarîkleri tek tek göstermiştir. al-Azamî’nin buradaki esas amacı, müsteşriklerin ne denli yanlı olduklarını göstermek olsa da, zaten makalenin ana fikri budur, yine de tashih gayesinden tümüyle âri değildir.) Bu nedenle, bir râvinin konumu hakkında hüküm verebilmek için tüm rivâyetlerinin ele alınması elzemdir. Dolayısıyla, Nâfi‘in râvi modeli hakkında bu çalışmada hesaplanan değerin de sınırlı sayıda hadisten yola çıkılarak hesaplandığı, bu yüzden bağıl bir değer olarak değerlendirilmesi gerektiği hususu unutulmamalıdır. Ele aldığımız hadisler, Nâfi‘in tüm rivâyetlerini en iyi şe-kilde yansıtan homojen bir numune ise, bunun böyle olması için gerekli itina göste-rilmiştir, o takdirde bulduğumuz sonuç da bir o kadar geçerli kalacaktır.

2 Tedkik edilen on sekiz rivâyete istinâden hesaplanan bu bağıl değerin geçerliliği, Nâfi‘in hoca, öğrenci ve hadis profilleri incelenirken bir kez daha teyit edilmektedir.

Nâfi‘in Râvi Modeli ve Tarihî Şahsiyeti

335

B. Tarihî Şahsiyeti Nâfi‘in rivâyetleri incelenirken, kendisinden aktarımda bulunan

öğrencilerin aynı zamanda onun varlığını ikrar ettikleri ilkesinden hareketle, her bir rivâyetle ilgili olarak Nâfi‘in tarihî şahsiyeti de olasılık bakımından hesaplanmış idi:

1. Rivâyet: Nâfi‘in 8 öğrencisi vardır; dolayısıyla hesaplanan değer % 99,6

2. Rivâyet: Nâfi‘in 23 öğrencisi vardır; dolayısıyla hesaplanan değer %

99,999





7. Rivâyet: Nâfi‘in 1 öğrencisi vardır; dolayısıyla hesaplanan değer % 50







14. Rivâyet:

Nâfi‘in 10 öğrencisi vardır; dolayısıyla hesaplanan değer % 99,9


336





Hesaplanan bu değerlerden, olasılık olarak Nâfi‘in tarîhen sübû-

tuna delâlet eden en yüksek değer 2 nolu rivâyetten elde edilmekte-dir.1 Buna göre Nâfi‘ % 99.999 oranında tarihî gerçek bir kişiliktir.

Nâfi‘in rivâyetlerinden, bundan daha yüksek sayıda öğrenci tara-fından aktarılan bir rivâyeti bulununcaya kadar, elde edilen bu sonuç geçerliliğini koruyacaktır.2

1 En yüksek değeri veren rivâyetin seçilmesi keyfî bir uygulama değildir. Zira sübûta

dair eldeki kuvvetli delil zayıf delilden daha muteberdir. Bu bütün ilim dallarında böyledir. Sözgelimi adlî vakalarda, delillerin tümü toplanır ve bunlardan en kuvvetli olanına istinaden hüküm verilir. Yahut fizikten bir örnek verilecek olursa, A telesko-punda görülemeyen bir gök cismi B teleskopunda görülebiliyorsa, B teleskopuna iti-bar edilir. A teleskopunda görülemiyor diye o gök cisminin varlığı inkâr edilemez. Bu itibarla burada, Nâfi‘in kişiliğinin tarihîliğini olasılık olarak en yüksek değerde veren rivâyetin seçilmesi, keyfi bir tercih değil, aksine bir zorunluluktur. Tam tersini yapmak, yani Nâfi‘in tarîhen varlığını en düşük oranda veren bir rivâyeti esas almak, örnek verdiğimiz gök cismini inkar edebilmek için, göstermeyen teleskopa itimat et-mek gibidir.

2 Elde edilen bu sonuç iki açıdan hata ihtiva etmektedir. i)Râvilerin henüz hesaplanmış bir güvenirlik katsayısı olmayışı dolayısıyla meçhul addedilmeleri ii)Ele alınan bu ri-vâyetteki öğrencilerden sonraki râvilerin, hesaplamalara dahil edilmemiş olması. Her iki hatanın da düzeltilmesi söz konusu hadisin ve ilgili râvilerin hepsinin çalışılma-sıyla ancak mümkündür.

III. NÂFİ‘İN HOCA PROFİLİ Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Kütüb-i Tis‘a’daki rivâyetleri çerçeve-

sinde hocalarına baktığımızda karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır.

Toplam hoca sayısı: 33

Toplam rivâyet adedi: 534

Toplam hadis adedi:1 524

A. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Hocaları:2 1) Abdullâh İbn Ömer İbn el-Hattâb (ö. 179) 462 Rivâyet

1 Kitabın hacmini sınırlı tutmak gayesiyle bu hadislere yer verilmemiştir. 2 Sıralama, rivâyet adedi esas alınarak yukarıdan aşağı doğru yapılmıştır. Rivâyet

adedi verilmeksizin yapılan hoca listeleri pek çok açıdan yanıltıcı olabilmektedir. Çok sayıdaki hoca ismi, ilk bakışta râvinin ne denli hadis meraklısı olduğu ve ne den-li çok sayıda hocaya hadis elde etme gâyesiyle müracaat ettiği şeklinde bir izlenim oluşturmaktadır. Bu izlenim, toplayan râvi türünde doğru çıkarken Nâfi‘ gibi duyan râvilerde yanlış çıkmaktadır. Binaenleyh, Nâfi‘in kendilerinden rivâyette bulunduğu hocaları oldukça fazla olduğu halde, rivâyet adedi bakımından bunlar arasında denge-li bir dağılım söz konusu değildir. Bu durumu şöyle izâh etmek mümkündür: Sözgelimi ® râvisinin 500 adet rivâyeti olsun. Şayet bu rivâyetler hocaları arasında makul oranlarda dağılıyorsa, bu durum, ® râvisinin toplayan bir râvi olduğuna işaret eden bir karînedir.

Toplayan Bir Râvinin Hoca Profili (sayılar rivâyet adedi)

A Hocası, 29

B Hocası, 21

C Hocası, 79

D Hocası, 44

E Hocası, 88F Hocası, 26

G Hocası, 87

H Hocası, 31

L Hocası, 66

M Hocası, 29

Ancak ® râvisinin hadisleri ağırlıklı olarak bir yahut iki hocasından geliyorsa, diğer hocalarından kaydadeğer bir rivâyeti yoksa, bu durum, onun toplayan bir râvi olma-yıp duyan bir râvi olduğuna delil teşkil eder. Nâfi‘ böyle bir râvi için güzel bir misal-dir.


338

2) Safiyye Bint Ebî ‘Ubeyd (ö. ____) 14 Rivâyet

3) Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer (ö. 106) 6 Rivâyet

4) Ömer İbn el-Hattâb (ö. 23) 5 Rivâyet

5) Süleymân İbn Yesâr (ö. 100) 5 Rivâyet

6) Hind Bint Ebî Ümeyye, Ümmü Seleme (ö. 62) 4 Rivâyet

7) Eslem Mevlâ Ömer İbn el-Hattâb (ö. 80) 4 Rivâyet

8) Ebû Hureyre (ö. 59) 3 Rivâyet

9) Nübeyh İbn Vehb (ö. 126) 2 Rivâyet

10) Ebû Seleme İbn Abdirrahmân (ö. 104) 2 Rivâyet

11) el-Kâsım İbn Muhammed (ö. 106) 2 Rivâyet

12) ‘Âişe Bint Ebî Bekr (ö. 58) 2 Rivâyet

13) Sa‘îd İbn Ebî Hind (ö. 116) 2 Rivâyet

14) ‘Ubeydullâh İbn Abdillâh İbn Ömer (ö. 106) 2 Rivâyet

15) Râfi‘ İbn Hadîc (ö. 74) 1 Rivâyet

16) Sâibe Mevlât el-Fâkih (ö. ___) 1 Rivâyet

17) Zeyd İbn Abdillâh İbn Ömer (ö. ___) 1 Rivâyet

18) el-Cerrâh Mevlâ Ebî Habîbe (ö. ___) 1 Rivâyet

19) İbrâhîm İbn Abdillâh İbn Hunayn (ö. 100) 1 Rivâyet

20) Abdullâh İbn Muhammed İbn Ebî Bekr (ö. 63) 1 Rivâyet

21) İbrâhîm İbn Abdillâh İbn Ma‘bed (ö. ___) 1 Rivâyet

22) el-Muğîre İbn Hakîm (ö. ___) 1 Rivâyet

23) Müezzinu Ömer (ö. ___) 1 Rivâyet

24) Ebû Sa‘îd el-Hudrî (ö. 74) 1 Rivâyet

25) ‘Ayyâş İbn Ebî Rabî‘a (ö. ___) 1 Rivâyet

26) Üsâme İbn Zeyd (ö. 54) 1 Rivâyet

27) İbn Ka‘b İbn Mâlik (ö. 98) 1 Rivâyet

28) Abdullâh İbn Abdillâh İbn Ömer (ö. 105) 1 Rivâyet

29) İbnetü Ahî Safiyye (ö. ___) 1 Rivâyet

30) Abdurrahmân İbn Ebî Hureyre (ö. ___) 1 Rivâyet

31) Mevlâtün li-Safiyye (ö. ___) 1 Rivâyet

32) Rubeyyi‘ Bint Mu‘avviz (ö. ___) 1 Rivâyet

33) Sabîğ el-‘İrâkî (ö. ___) 1 Rivâyet

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Hoca Profili

339

Nâfi‘in en çok rivâyette bulunduğu ilk 10 hocasının Nâfi‘in rivâ-yetlerindeki payları:

Ricâl kitaplarında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in hocalarına bakıldı-ğında çok sayıda isimle karşılaşmak mümkündür. Sözgelimi el-Mizzi, et-Tehzîbu’l-Kemâl adlı eserinde Nâfi‘in 28 hocasını isim isim saymaktadır. Ancak bu hocalardan, Nâfi‘in kaç sayıda rivâyeti olduğuna dair bir bilgi kayıtlarımızda bulunmamaktadır. Bu önemli bir eksikliktir. Modern biyografi çalışmalarında artık, bir râvinin hocaları sıralanırken bu hocalardan ilgili râvinin gerçekleştirdiği rivâyet adetlerine de işaret edilmelidir. Böylece okuyucu, o râvinin anılan bu hocalarının kaçının etkin, kaçının normal, kaçının da pasif olduğu hususunda bir fikir yürütebilecektir. Bu çalışmada, bir râvinin etkin, normal ve pasif hoca sayılarını tespite yönelik bir yön-tem geliştirilmiş bulunmaktadır.1

1. Bir râvinin etkin hoca sayısı

100 adet rivâyeti bulunan bir râvi tasavvur edelim. Bu râvinin adı ® olsun. ® râvisinin A hocasından 96, B hocasından 2, C hocasın-dan 1, D hocasından 1 ve E hocasından 1 rivâyeti bulunsun.

1 Bir râvinin etkin, normal ve pasif hoca sayılarını hesaplamak üzere burada teklif

ettiğimiz yöntem, izâfîliği tamamen ortadan kaldıran bir yöntem değildir. Ancak râviler üzerinde denediğimiz birkaç yöntemden, izâfî yaklaşımları asgariye indirmesi bakımından en elverişilisi olarak değerlendirilmiştir. Mamafih, yapılan hesaplamanın bizi, ilgili râvi özelinde bir sonuca götürdüğü, göz ardı edilmemesi gereken bir husus-tur.

Nâfi' İbn Ömer'in Hoca Profili (sayılar rivâyet adedidir)

Abdullâh İbn Ömer, 462

Safiyye, 14

Sâlim, 6 Diğer

Nâfi‘in hoca profili


340

Râvimizin en çok rivâyette bulunduğu hocası A olup, rivâyet adedi 96 ‘dır. Bu sayıya bir râvinin bir hocasından yaptığı azamî rivâyet adedi diyelim ve M ile gösterelim. Dolayısıyla örneğimiz-deki ® râvisinin bir hocadan yaptığı azamî rivâyet adedi M=96 dır. Şimdi ® râvisinin etkin hoca sayısını hesaplayabiliriz:1

Görüldüğü üzere ® râvisinin beş ayrı hocası olmasına rağmen ri-vâyet etkinliği bakımından sadece tek bir hocası var görünmektedir. Zira etkin hoca sayısı 1,05 yani 1 dir.2 Daha önce de değindiğimiz gibi, bir râvinin çok sayıda hocası olması, o râvinin toplayan bir râvi olduğunu göstermez. Ancak bir râvinin etkin hoca sayısının yüksek çıkması, o râvinin toplayan bir râvi olduğuna dair sağlam bir karine-dir.

Aynı râvinin, bu defa, hocalarından yaptığı rivâyet dağılımı şu şekilde olsun:

® râvisinin A hocasından 20, B hocasından 20, C hocasından 20, D hocasından 20 ve E hocasından 20 rivâyeti bulunsun.

1 Bir râvinin etkin hoca sayısı yukarıda görüldüğü gibi detaylı olarak hesaplanabileceği

gibi, toplam rivâyet adedinin M’ye oranı şeklinde de kısaca bulunabilir. Bu yöntemin tercih edilme nedenlerinden bir tanesi de bu kolaylıktır.

2 Modern biyografi çalışmalarında râvilerin etkin hoca sayıları verilebilirse, bu durum-da okuyucunun, o râvinin aslında kaç hocadan yoğun bir biçimde rivâyette bulundu-ğunu anlaması kolaylaşacaktır. Kabul edilmesi gerekir ki, bir râvinin tüm rivâyetleri-ni gözden geçirip hocalarını tespit ederek etkin hoca sayısını hesaplamak güç bir iştir.

® Râvisinin Hoca Profili

A

B

C

D

E

A

B

C

D

E

A hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

® Râvisinin etkin hoca sayısı =

B hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

C hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

D hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

E hocasından yaptığı rivayet adedi

M

96

96+


2

96+

1

96+

1

96+

1

96

1,05® Râvisinin etkin hoca sayısı =


341

® tüm hocalarından 20’şer rivâyette bulunmuştur. Dolayısıyla azami rivâyet adedi M=20 dir.

Bu durumda ® râvisinin etkin hoca sayısı:

Görüldüğü gibi yeni durumda ® râvisinin etkin hoca sayısı beş çıkmaktadır. Zira ® tüm hocalarından etkin bir biçimde rivâyette bulunmaktadır.

a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in etkin hoca sayısı

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in en çok rivâyette bulunduğu hocası Ab-dullâh İbn Ömer’dir. Dolayısıyla azami rivâyet adedi M=462 dir.

Bu durumda Nâfi‘in etkin hoca sayısı:1

1 Nâfi Mevlâ İbn Ömer’in hocaları ve bu hoclarından gerçekleştirdiği rivâyet adetleri

için bölüm girişindeki listeye bakınız. Bu hesaplamada Nâfi‘in, hangi hocasından kaç sayıda rivâyette bulunduğunu tekrar göstermekten imtina edilmiş, rivâyet adetleri doğrudan yukarıdaki listeden alınmıştır.

® Râvisinin Hoca Profili

A Hocasıdan 20

B Hocasıdan 20

C Hocasıdan 20

D Hocasıdan 20

E Hocasıdan 20

A hocasından yaptığı rivayet adedi

M+


B hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

C hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

D hocasından yaptığı rivayet adedi

M+

E hocasından yaptığı rivayet adedi

M

20

20+


20

20+

20

20+

20

20+

20

20

5® Râvisinin etkin hoca sayısı =


342

Bu rakam gösteriyor ki, toplamda 33 hocadan rivâyette bulunan Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in aslında etkin olarak sadece 1,15 hocası vardır. Bu durumu mülâhaza etmek için Nâfi‘in, hocalarından yaptı-ğı rivâyetlerin adetlerine şöyle bir göz gezdirmek yeterlidir. Toplam 534 rivâyetin 462 sini efendisi İbn Ömer’den yapmışken, hemen ikinci sıradaki hocası durumunda bulunan Safiyye Bint Ebî ‘Ubeyd’den ise sadece 14 rivâyette bulunmuştur. Safiyye Bint Ebî ‘Ubeyd ise zaten İbn Ömer’in hanımıdır; yani Nâfi‘in efendisinin eşidir. Nâfi‘in, hayatın içinden vesileler dolayısıyla hadislerle karşı-laştığı bulgusu tüm çıplaklığıyla ortadadır.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in rivâyetlerini ele aldığımız bölümlerde sürekli olarak, Nâfi‘in duyan bir râvi olduğu neticesi önümüze çık-mıştı. Burada hesapladığımız Nâfi‘in etkin hoca sayısı bunu teyit eder niteliktedir. Anlaşılan o ki Nâfi‘, tesâdüfen tanık oldukları ha-riç, efendisi Abdullâh İbn Ömer dışında kimseden hadis elde etme gayretinin içine girmemiştir. Bu durumun Nâfi‘e has mı olduğu, yoksa o dönemdeki râvilerinin genelinin de böyle mi olduğu sorusu, Nâfi‘in akranlarının da çalışılmasıyla cevabını bulacak bir istifham-dır.

2. Bir râvinin normal hoca sayısı

Bir râvinin ne etkin hocaları kadar faal olan, ne de pasif hocaları gibi durağan olan ara hoca grubunu belirlemek üzere yapılan bir tanımdır. Anlaşıldığı üzere bu hoca grubu üstten etkin hocalarla alt-tan da pasif hocalarla komşudur. Burada önemli olan, normal hoca grubu ile pasif hoca grubu arasındaki hududun belirlenmesidir. Sa-yısal olarak bu sınırı biz, hoca başına düşen ortalama rivâyet adedi

Nâfi''in, hocalarından yaptığı rivâyetlerin toplamı

M

Nâfi''in etkin hoca sayısı =

462+14+6+5+5+4+4+3+2+2+2+2+2+2+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1

462=

Nâfi''in etkin hoca sayısı

1,15=Nâfi''in etkin hoca sayısı


343

olarak öngörmekteyiz. Bu rakam ve bu rakamın üzerinde rivâyet adedine sahip hocalar normal hoca kapsamındadır. Altta kalanlar ise pasif hoca olarak değerlendirilecektir.

Çoğu râvide etkin, normal ve pasif hoca sayılarının piramit mo-deline1 uygun düşen oranlarda ortaya çıkacağı düşünülmektedir:

a.Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in normal hoca sayısı

Yukarıda etkin hoca sayısını hesaplamakla normal hocalarının üst sınırını belirlediğimiz Nâfi‘in, normal hocalarının alt sınırını da tespit edelim. Bunun için pasif hoca grubuyla normal hoca grubunu birbirinden ayıran, tanımını yukarıda verdiğimiz ölçüyü hatırlaya-lım: hoca başına düşen ortalama aktarım sayısı.

1 Yani az sayıda etkin hoca, ondan biraz fazla sayıda normal hoca ve çok sayıda pasif

hoca kombinasyonu: Etkin hoca sayısı < Normal hoca sayısı < Pasif hoca sayısı.

PASİF HOCALAR

NORMAL HOCALAR

ETK İN HOCA LA R

Nâfi''in, hocalarından yaptığı toplam rivâyet sayısı

Nâfi''in, toplam hoca sayısı

Hoca başına düşen ortalama rivâyet sayısı

=

534

33

Hoca başına düşen ortalama rivâyet sayısı

=

16Hoca başına

düşen ortalama rivâyet sayısı

=


344

Normal hoca grubunun alt limiti rivâyet sayısı olarak 16 çıktı. Buna göre Nâfi‘in yukarıdaki hoca listesinde, 14 rivâyetiyle ikinci sıradaki Safiyye Bint Ebî ‘Ubeyd bile Nâfi‘in normal hocası değil-dir. Bu neticeye göre Nâfi‘in normal hoca kategorisine hiçbir hocası dahil olamamıştır.1

3. Bir râvinin pasif hoca sayısı

Etkin ve normal hocalara nispeten daha az değerli olan bu grup, sayıca onlardan çok daha fazladır. Normal hoca tanımından da anla-şılacağı gibi, hoca başına düşen ortalama rivâyet sayısının altında kalan hocalar pasif hocalar olarak adlandırılmaktadır. Bunun nedeni, üst grup hocalara nazaran rivâyet etme bakımından görece daha az faal olmalarıdır.2

a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in pasif hoca sayısı

Nâfi‘in hoca başına düşen ortalama rivâyet adedi yukarıda 16 olarak tespit edildiğine göre, aktarım sayısı bakımından bunun altın-da kalan hocalar onun pasif hocaları grubunu teşkil etmektedir.

Buna göre Nâfi‘in yukarıdaki hoca listesinde, birinci sıradaki ho-cası Abdullâh İbn Ömer (Nâfi‘in yegâne etkin hocası) dışında kalan otuz iki hocanın tümü pasiftir.3

1 Nâfi‘in hoca profili öylesine tek bir hoca eksenlidir ki, bu nedenle piramit modeli

hususundaki beklentimizi normal hoca adedi bakımından karşılamamaktadır. 2 Bu tespitlerin hepsi ele alınan râvinin penceresinden yapılmaktadır. Yoksa bir râvinin

pasif hoca grubunda bulunan bir hocanın başka bir râvinin etkin hoca grubunda bu-lunması son derece tabîidir. Bir hocanın etkinliği yahut pasifliği râvinin o hacaya olan rağbetinin bir tezâhürüdür. Nitekim A öğrencisinin fazla rağbet etmediği bir ho-caya pekâla başka bir öğrenci ziyadesiyle alaka duyabilir ve hadislerinin tümünü te-min etmek isteyebilir.

3 Liste uzun olduğu için burada tekrardan vermeye gerek görülmemiştir.

PASİF HOCALAR32

NORMAL HOCALAR0

ETKİN HOCA LA R1


345

B. Hadis Başına Düşen Hoca Sayısı Nâfi‘in hocalarıyla ilgili olarak ele almak istediğimiz bir başka

husus da hadis başına düşen hoca sayısı kavramıdır. Sözgelimi, İbn Ömer’in Nâfi‘e, Hz. Peygamber’in bir sözünü aktardığını düşüne-lim. Aynı sözü Hz. Peygamber’den Nâfi‘e aktaran İbn Ömer’in ak-ranları, Nâfi‘in o rivâyetteki diğer hocalarıdır. Bir râvi ne denli fazla sayıda hocasının akranlarından aynı hadisi elde ederse, o denli, ha-dis başına düşen hoca sayısı yüksek çıkar. Bir râvi açısından bu sa-yının büyük çıkması, onun yüksek performanslı iyi bir toplayan râvi olduğuna dair sağlam bir delil teşkil eder.

Bir râvinin hadis başına düşen hoca sayısı, o râvinin hocaların-dan yaptığı toplam rivâyet adedinin, hadis sayısına oranı olarak bulunur. Yukarıda sayısal olarak liste halinde verdiğimiz 534 rivâ-yetiyle Nâfi‘, aslında 524 tane hadis aktarmış bulunmaktadır. Rivâ-yet sayısı ile hadis sayısı arasındaki bu farklılık, Nâfi‘in, aynı hadisi farklı farklı kişilerden tekrardan rivâyet etmiş olmasından kaynak-lanmaktadır. Ancak görüldüğü üzere, bunların sayısı Nâfi‘ rivâyetle-rinde oldukça sınırlı kalmıştır. Zira Nâfi‘ toplayan bir râvi değildir. Bir râvinin, hocasının akranlarından da aynı hadisleri temin edebil-miş olması, o râvi açısından büyük bir zenginliktir. İlk dönem râvilerde bu duruma az rastlansa da sonraki râvilerde bu zenginlik daha yaygındır.

Nâfi‘in hadis başına düşen hoca sayısının neredeyse 1 gibi düşük bir rakam çıkması onun toplayan bir râvi olmamasından kaynak-

534

524

Nâfi''in hadis başına düşen hoca sayısı

=

1,01Nâfi''in hadis başına düşen hoca sayısı

=

Nâfi''in, hocalarından yaptığı toplam rivâyet sayısı

Nâfi''in, toplam hadis sayısı

Nâfi''in hadis başına düşen hoca sayısı

=


346

lanmaktadır. İnancım o ki, Nâfi‘, İbn Ömer’in hayatta olduğu dö-nemlerde1 diğer sahabîlerin de hadislerini temin etmek üzere bir toplama girişiminde bulunmuş olsaydı hadis başına düşen hoca sayı-sı bundan daha yüksek bir rakam olabilirdi. Nitekim o dönemde, Nâfi‘in kendilerinden hadis temin edebileceği henüz daha hayatta olan sahabîler vardır.2

Kanaatimiz o ki, bu durum Nâfi‘e özgü değildir. İlk dönem râvilerin çoğunluğunda, gerek etkin hoca sayısı gerekse rivâyet ba-şına düşen hoca sayısı düşüktür. Zira bu dönemde, sahâbe neslinin henüz hayatta olması, dolayısıyla da hadisin kolay erişilebilir olma-sı, bu yöndeki ihtiyacın kolaylıkla karşılanmasını sağlamıştır. Ancak ne zaman ki sahâbe nesli tükenmeye yüz tutmuş, dolayısıyla da ha-dis bilen insanların sayısı azalmış, hadis bilen birini bulup fetva elde etmek güçleşince toplum bu yöndeki talebini izhar etmiştir. Bu iz-har, pek çok talebeyi, halihazırda elinde hadis bulunan kimselerin kapısına yönlendirerek tecelli etmiştir. Kapısına hadis taliplilerinin akın ettiği kimselerden biri de Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’dir. O, hadis-leri kendisinden öğrendiği efendisine nazaran, daha çok öğrencinin ilgisine mazhar olmuştur. Zira Nâfi‘in ömrünün son yılları, hadis talebelerinin etkin bir biçimde hadis kovaladıkları bir dönemin için-dedir. Bu saik, Nâfi‘in öğrenci profilinin hoca profilinden daha par-lak olmasına yol açmıştır.

1 İbn Ömer 73 yılında vefat etmiştir. Bkz. İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, 315 (3490). 2 En son ölen sahâbî’nin, yüz yılın sonunda Kûfe’de vefât eden ‘Âmir İbn Vâsile oldu-

ğu haber verilir. Bkz. el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 81 (3064).

IV. NÂFİ‘İN ÖĞRENCİ PROFİLİ Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Kütüb-i Tis‘a’daki rivâyetleri çerçeve-

sinde öğrencilerine baktığımızda karşımıza şöyle bir tablo çıkmak-tadır.

Toplam öğrenci sayısı: 181

Öğrencilerin Nâfi‘den yaptığı toplam rivâyet adedi: 1515

Toplam hadis adedi:1 524

A. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Öğrencileri:2 1) Mâlik İbn Enes (ö. 179), [1,1]1 261 Rivâyet

1 Kitabın hacmini sınırlı tutmak gayesiyle bu hadislere yer verilmemiştir. 2 Sıralama, rivâyet adedi esas alınarak yukarıdan aşağı doğru yapılmıştır. Rivâyet

adedi verilmeksizin yapılan öğrenci listeleri yanıltıcı olabilmektedir. Çok sayıdaki ta-lebe ismi, ilk bakışta râvinin, ne denli çok sayıda öğrencinin ilgisine mazhar olduğu gibi bir izlenim uyandırmaktadır. Bu izlenim, dağıtan râvi türünde doğru çıkarken paylaşan râvilerde ise yanlış çıkmaktadır. Zira bir paylaşan râvinin çok sayıda öğren-cisi olsa da bunlar arasında dengeli bir dağılım söz konusu olmamaktadır. Bu durumu şöyle izâh edelim: Sözgelimi ® râvisinden öğrencilerinin yaptığı toplam rivâyet adedi 500 olsun. Şayet ® râvisinin talebeleri bu rivâyetlerden makul oranlarda aktarımda bulunmuyorlarsa (örneğin: A öğrencisi 451, B öğrencisi 3, C öğrencisi 2, kalan öğrencileri ise birer ri-vâyet), bu durum, ® râvisinin dağıtan bir râvi olmayıp paylaşan bir râvi olduğuna işa-ret eden bir karînedir.

Paylaşan bir Râvinin Öğrenci Profili

A Öğrencisi, 451 Rivâyet

B Öğrencisi, 3 Rivâyet

C Öğrencisi, 2 RivâyetDiğer

Ancak, ® râvisinden öğrencilerin yaptığı rivâyetler makul oranlarda bir dağılım gös-teriyorsa, bu durum, onun paylaşan bir râvi olmayıp dağıtan bir râvi olduğuna delil teşkil eder. Böyle bir râvi için Nâfi‘ güzel bir örnektir.


348

2) ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 144), [1,3] 211 Rivâyet

3) Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131), [1,2]2 144 Rivâyet 4) el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175), [4, 13]3 71 Rivâyet

5) Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141), [3, 11] 70 Rivâyet

6) Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171), [9, 40]4 60 Rivâyet

7) Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173), [4, 14] 42 Rivâyet

8) Muhammed İbn İshâk (ö. 150), [8, 32] 42 Rivâyet

9) İbn Cüreyc (ö. 150), [2, 8] 41 Rivâyet

10) Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144), [2, 7] 24 Rivâyet

11) Üsâme İbn Zeyd (ö. 153), [8, 31] 24 Rivâyet

12) İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144), [3, 10] 20 Rivâyet

13) ed-Dahhâk İbn Osmân (ö. ___), [5, 19] 20 Rivâyet

14) Abdullâh İbn ‘Avn (ö. 150), [2, 6] 18 Rivâyet

15) Sahr İbn Cüveyriye (ö. ___), [8, 33] 18 Rivâyet

16) Muhammed İbn ‘Aclân (ö. 148), [5, 17] 16 Rivâyet

17) Abdülazîz İbn Ebî Revvâd (ö. 159), [6, 25] 15 Rivâyet

1 en-Nesâî, Mâlik İbn Enes’i, Nâfi‘in öğrencileri arasında birinci tabaka ve birinci

sıraya yerleştirmiştir. Bkz. en-Nesâî, et-Tabakât, s. 131. Sonraki râvilerde de benzer rakamlar, aynı şekilde köşeli parantez içinde, en-Nesâî’nin Tabakât’ındaki bu sıralamaya işaret etmek üzere kullanılmıştır. Unutul-mamalıdır ki buradaki sıralama rivâyet adedi esas alınarak yapılmıştır. Halbuki en-Nesâî, Nâfi‘in en sağlam öğrencilerini tabaka tabaka guruplamıştır. Öte yandan en-Nesâî’nin listesinde sadece 48 öğrenci mevcuttur. Halbuki bu çalışmada, Nâfi‘in 181 öğrencisi sıralanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, en-Nesâî’nin daha az sayıda Nâfi‘ rivâyeti üzerinden bir liste oluşturduğu akla gelmektedir.

2 en-Nesâî’nin birinci tabakada saydığı ilk üç öğrenci burada da ilk üç sıradadır. Bkz. en-Nesâî, et-Tabakât, s. 131. Eserin tahkikli baskısında tabakalardaki râvi sıralaması ardışık rakamlarla verilmektedir. Bu yüzden burada da aynı sayılara atıfta bulunul-muştur.

3 el-Leys İbn Sa‘d en-Nesâî’nin sıralamasında buraya nazaran oldukça geri sıralarda-dır.

4 Dokuzuncu tabakadaki öğrenciler, en-Nesâî’nin zayıf addettiği kimselerdir. en-Nesâî’nin Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs’ı zayıf tabakada saymasının nedeni, onun tüm rivâyetlerindeki güvenirliği (η) ile alâkalı olmalıdır. Yoksa kendisinin Nâfi‘ rivâyet-leri bakımından hadis başına düşen ortalama akran desteği (4,3) fena değildir. (Nâfi‘in öğrencileriyle ilgili olarak hesaplanan bu değer ileriki sayfalarda bulunmak-tadır.)

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Öğrenci Profili

349

18) Cerîr İbn Hâzim (ö. 170)1 13 Rivâyet

19) Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150), [8, 30] 13 Rivâyet

20) Fuleyh İbn Süleymân (ö. 168) 13 Rivâyet

21) Bükeyr İbn Abdillâh (ö. 120) 13 Rivâyet

22) Eyyûb İbn Mûsâ (ö. 132), [3, 9] 12 Rivâyet

23) Şu‘ayb İbn Ebî Hamza (ö. 162) 12 Rivâyet

24) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Leylâ (ö. 148), [5, 20] 11 Rivâyet

25) Sâlih İbn Keysân (ö. 140), [2, 5] 11 Rivâyet

26) Süleymân İbn Mûsâ el-Kuraşî (ö. ___), [6, 22] 11 Rivâyet

27) Ömer İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. ___), [1, 4] 10 Rivâyet

28) Abdullâh İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. 154), [10, 42] 10 Rivâyet

29) Matar el-Verrâk (ö. 129) 8 Rivâyet

30) Yahyâ İbn Ebî Kesîr (ö. 132) 7 Rivâyet

31) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Zi’b (ö. 159), [5, 18] 6 Rivâyet

32) Ebû Bekr İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. ___) 6 Rivâyet

33) el-Haccâc İbn Ertât (ö. 145), [9, 38] 6 Rivâyet

34) Zeyd İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. ___) 6 Rivâyet

35) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac (ö. ___), [5, 20] 6 Rivâyet

36) el-Fudayl İbn Ğazvân (ö. 140) 5 Rivâyet

37) Yunus İbn Yezîd (ö. 160), [4, 16] 5 Rivâyet

38) Hişâm İbn Sa‘d (ö. 160), [8, 35] 5 Rivâyet

39) İmâm Ebû Hanîfe (ö. 150) 5 Rivâyet

40) Necîh Ebû Ma‘şer (ö. 170), [10, 44] 5 Rivâyet

41) Kesîr İbn Farked (ö. ___), [3, 12] 5 Rivâyet

42) ‘Ubeydullâh İbn Ebî Ca‘fer (ö. 132) 5 Rivâyet

1 13 rivâyeti bulunan ve münekkitlerce de sika sayılan Cerîr İbn Hâzim en-Nesâî’nin

listesinde yer almamıştır.


350

43) el-Leys İbn Ebî Süleym (ö. 148), [9, 37] 4 Rivâyet

44) Abdi Rabbihi İbn Sa‘îd (ö. 139) 4 Rivâyet

45) ‘Ubeydullâh İbn el-Ahnes (ö. ___), [7, 29] 4 Rivâyet

46) Mâlik İbn Miğvel (ö. 159) 4 Rivâyet

47) İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 125) 3 Rivâyet

48) Yezîd İbn Abdillâh İbn el-Hâd (ö. 139) 3 Rivâyet

49) İbrâhim İbn Meymûn es-Sâ’iğ (ö. 131) 3 Rivâyet

50) Hişâm İbn el-Ğâz (ö. 155), [6, 24] 3 Rivâyet

51) Abdülazîz İbn Ömer el-Kuraşî (ö. 150) 3 Rivâyet

52) el-Hakem İbn ‘Uteybe el-Kindî (ö. 113) 3 Rivâyet

53) Hanzala İbn Ebî Süfyân (ö. 151), [5, 21] 3 Rivâyet

54) ‘Ukayl İbn Hâlid (ö. 144) 3 Rivâyet

55) el-Velîd İbn Kesîr el-Kuraşî (ö. 151) 3 Rivâyet

56) Abdullâh İbn Ebî Ferve (ö. 190), [10, 41] 3 Rivâyet

57) Rakaba İbn Maskala (ö. 129) 3 Rivâyet

58) Abdurrahmân İbn Abdillâh es-Sirâc (ö. ___), [7, 26] 3 Rivâyet

59) Abdullâh İbn Dînâr el-Kuraşî (ö. 129) 3 Rivâyet

60) Hâlid İbn Ebî ‘İmrân (ö. 129) 3 Rivâyet

61) el-Hasen İbn el-Hurr (ö. 133) 2 Rivâyet

62) el-Velîd İbn Ebî Hişâm (ö. ___), [7, 28] 2 Rivâyet

63) Ebû Seleme İbn Abdirrahmân (ö. 104) 2 Rivâyet

64) Abdülkerîm İbn Mâlik el-Cezerî (ö. 127) 2 Rivâyet

65) Abdulhamîd İbn Ca‘fer (ö. 153) 2 Rivâyet

66) Zeyd İbn Vâkid el-Kuraşî (ö. ___) 2 Rivâyet

67) Mekhûl eş-Şâmî (ö. 115) 2 Rivâyet

68) Abdurrahmân İbn ‘Amr el-Evzâ‘î (ö. 157) 2 Rivâyet

69) ‘Ukbe İbn Abdillâh el-Esam (ö. 166) 2 Rivâyet

70) Abdülkerîm İbn Mâlik el-Cezerî (ö. 127) 2 Rivâyet

71) Nâfi‘ İbn Abdirrahmân el-Kâri’ (ö. 169) 2 Rivâyet


351

72) Seleme İbn Alkame et-Temîmî (ö. 139), [7, 26] 2 Rivâyet

73) Hafs İbn ‘Anân (ö. ___) 2 Rivâyet

74) Muhammed İbn el-Velîd ez-Zübeydî (ö. 149) 2 Rivâyet

75) Yunus İbn ‘Ubeyd İbn Dînâr (ö. 139) 2 Rivâyet

76) el-Muğîre İbn Ziyâd (ö. 152) 2 Rivâyet

77) Eş‘as İbn Sivâr (ö. 136), [9, 39] 2 Rivâyet

78) ‘Âsım İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. ___) 2 Rivâyet

79) Yezîd İbn Ebî Habîb (ö. 128) 2 Rivâyet

80) Abdullâh İbn Sa‘îd İbn Ebî Hind (ö. 144) 2 Rivâyet

81) Seleme İbn Dînâr Ebû Hâzim (ö. ___) 2 Rivâyet

82) Sa‘d İbn İbrâhim İbn Abdirrahmân (ö. 125) 2 Rivâyet

83) Muhammed İbn Sâbit el-Abdî (ö. ___) 2 Rivâyet

84) ‘Amr İbn Sa‘d el-Fedekî (ö. ___) 2 Rivâyet

85) ‘Attâf İbn Hâlid (ö. 179) 2 Rivâyet

86) Ya‘lâ İbn Hakîm es-Sakafî (ö. ___) 2 Rivâyet

87) Dâvûd İbn el-Husayn (ö. 135) 2 Rivâyet

88) Mûsâ İbn Yesâr eş-Şâmî (ö. ___) 2 Rivâyet

89) Hârice İbn Abdillâh el-Ensârî (ö. 165) 2 Rivâyet

90) Humeyd İbn Ebî Humeyd et-Tavîl (ö. 143) 2 Rivâyet

91) İbrâhîm İbn Sa‘îd el-Medînî (ö. ___) 1 Rivâyet

92) Dâvûd İbn Kays ed-Dabbâğ (ö. ___) 1 Rivâyet

93) Hassân İbn ‘Atıyye (ö. 120) 1 Rivâyet

94) Hâlid İbn Ziyâd el-Ezdî (ö. ___) 1 Rivâyet

95) Sadaka İbn Yesâr (ö. 132) 1 Rivâyet

96) Ebû ‘Amr el-Evzâ‘î (ö. 157) 1 Rivâyet

97) Ebû ‘Amr en-Nedbî (ö. 120) 1 Rivâyet

98) Ebû İshâk es-Sebî‘î (ö. 129) 1 Rivâyet

99) Mansûr İbn el-Mu‘temir (ö. 132) 1 Rivâyet

100) Ravh İbn ‘Avf (ö. ___) 1 Rivâyet


352

101) Husayn İbn Ebî Cemîl (ö. ___) 1 Rivâyet

102) Abdurrahmân İbn ‘Atâ’ (ö. ___) 1 Rivâyet

103) Osmân İbn ‘Atâ’ (ö. 155) 1 Rivâyet

104) Ebû ‘Ubeyd Hâcibu Süleymân (ö. 100) 1 Rivâyet

105) Mus‘ab İbn Sâbit (ö. 157) 1 Rivâyet

106) Abdurrahmân İbn Abdillâh İbn Ebî ‘Atîk (ö. ___) 1 Rivâyet

107) Ömer İbn Sahbân (ö. 157) 1 Rivâyet

108) Ebû Bekr İbn Muhammed el-Kuraşî (ö. 150) 1 Rivâyet

109) Ca‘fer İbn Burkân (ö. 150) 1 Rivâyet

110) Abdullâh İbn Süleymân el-Hımyerî (ö. 136) 1 Rivâyet

111) er-Rebî‘ İbn Subeyh (ö. 160) 1 Rivâyet

112) Câbir İbn Yezîd İbn el-Hâris (ö. 132) 1 Rivâyet

113) Hemmâm İbn Yahyâ (ö. 165), [8, 34] 1 Rivâyet

114) İsmâ‘îl İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe (ö. ___), [4, 15] 1 Rivâyet

115) Alî İbn el-Hakem el-Bünânî (ö. 131) 1 Rivâyet

116) Abdurrahmân İbn Ebî Müleyke (ö. ___) 1 Rivâyet

117) Esmâ İbn ‘Ubeyd İbn Mahârik (ö. 141) 1 Rivâyet

118) Süleymân İbn Tarhân et-Teymî (ö. 143) 1 Rivâyet

119) ez-Zübeyr İbn Hubeyb (ö. ___) 1 Rivâyet

120) el-Muallâ Yahyâ İbn Meymûn (ö. 132) 1 Rivâyet

121) Bürd İbn Sinân eş-Şâmî (ö. ___), [6, 23] 1 Rivâyet

122) Zeyd İbn Cübeyr el-Cüşemî (ö. ___) 1 Rivâyet

123) Muhammed İbn Zeyd İbn el-Muhâcir (ö. __) 1 Rivâyet

124) Abdullâh İbn Abdirrahmân İbn Ebî Ümeyye (ö. ___) 1 Rivâyet

125) Ömer İbn el-‘Alâ’ el-Mâzinî (ö. ___) 1 Rivâyet

126) Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ el-Mâzinî (ö. ___) 1 Rivâyet

127) Cisr İbn el-Hasen el-Yemâmî (ö. ___) 1 Rivâyet

128) Sâ‘îd İbn Ebî Hilâl (ö. 149) 1 Rivâyet


353

129) Mûsâ İbn ‘Ubeyde er-Rebezî (ö. 153) 1 Rivâyet

130) Ebân İbn Târık el-Basrî (ö. ___) 1 Rivâyet

131) Vâkıd İbn Muhammed el-Kuraşî (ö. ___) 1 Rivâyet

132) ‘Amr İbn Yezîd Ebû Bürde (ö. ___) 1 Rivâyet

133) Muhammed İbn Bişr el-Kûfî (ö. ___) 1 Rivâyet

134) Ebû Bişr Ca‘fer İbn İyâs (ö. 126) 1 Rivâyet

135) Abdullâh İbn ‘Atâ’ et-Tâifî (ö. ___) 1 Rivâyet

136) Siyâh Vâlidu Abdilazîz (ö. ___) 1 Rivâyet

137) Kesîr İbn Zeyd el-Eslemî (ö. 158) 1 Rivâyet

138) Abdurrahmân İbn Yezîd İbn Câbir (ö. 155) 1 Rivâyet

139) Abdullâh İbn el-‘Alâ’ eş-Şâmî (ö. 164) 1 Rivâyet

140) ‘Îsâ İbn Hafs İbn ‘Âsım (ö. 157) 1 Rivâyet

141) Mûsâ el-Cühenî (ö. 144) 1 Rivâyet

142) Sâlim İbn Ebî Ümeyye (ö. 129) 1 Rivâyet

143) ‘Ukbe İbn Ebi es-Sahbâ’ (ö. ___) 1 Rivâyet

144) Abdullâh İbn Osmân el-Mekkî (ö. 132) 1 Rivâyet

145) Abdullâh İbn ‘Âmir el-Eslemî (ö. 151) 1 Rivâyet

146) Ebû Ümeyye İsmâ‘îl İbn Yahyâ (ö. ___), [10, 46] 1 Rivâyet

147) Muhammed İbn Sîrîn el-Ensârî (ö. 110) 1 Rivâyet

148) Evfâ İbn Delhem el-‘Adevî (ö. ___) 1 Rivâyet

149) Humeyd İbn Ziyâd Ebû Sakhr (ö. 189) 1 Rivâyet

150) Ömer İbn Abdillâh Mevlâ Ğafare (ö. 146) 1 Rivâyet

151) el-Cü‘ayd İbn Abdirrahmân (ö. 144) 1 Rivâyet

152) Hadramî Mevlâ el-Cârûd (ö. ___) 1 Rivâyet

153) Muhammed İbn Savka el-Ğanevî (ö. ___) 1 Rivâyet

154) İbrâhîm İbn Abdirrahmân el-Medînî (ö. __) 1 Rivâyet

155) ‘Atâ’ İbn Ebî Muslim el-Horasânî (ö. 135) 1 Rivâyet


354

156) Humeyd İbn Yezîd el-Basrî (ö. ___) 1 Rivâyet

157) Mut‘im İbn el-Mikdâm eş-Şâmî (ö. ___) 1 Rivâyet

158) Meymûn İbn Mihrân el-Cezerî (ö. 117) 1 Rivâyet

159) Dâvûd İbn Ebî Sâlih el-Leysî (ö. ___) 1 Rivâyet

160) Ebû Kerb el-Ezdî (ö. ___) 1 Rivâyet

161) Abdulkerîm Ebû Ümeyye (ö. 126), [9, 36] 1 Rivâyet

162) ‘Îsâ İbn Ebî ‘Îsâ el-Hannât (ö. 151) 1 Rivâyet

163) Abdulvâhid İbn Kays es-Sülemî (ö. ___) 1 Rivâyet

164) ‘Îsâ İbn Ömer İbn Mûsâ (ö. ___) 1 Rivâyet

165) Ebû Hind es-Sıddîk (ö. ___) 1 Rivâyet

166) Ömer İbn Huseyn el-Mekkî (ö. 158) 1 Rivâyet

167) Abdurrahmân İbn Ebî Bekr el-Ced‘ânî (ö. ___) 1 Rivâyet

168) Mübârek İbn Hassân es-Sülemî (ö. ___) 1 Rivâyet

169) Sâlim İbn el-E‘lâ (ö. ___) 1 Rivâyet

170) Muhammed İbn Cühâde (ö. 131) 1 Rivâyet

171) Muhammed İbn Yezîd es-Sakafî (ö. ___) 1 Rivâyet

172) İbrâhim İbn Ku‘ays (ö. ___) 1 Rivâyet

173) Zeyd İbn el-Havârî el-‘Ammî (ö. ___) 1 Rivâyet

174) ‘Umâra İbn Ğaziyye (ö. 140) 1 Rivâyet

175) Harb İbn Kays Mevlâ Talha (ö. ___) 1 Rivâyet

176) İsmâ‘îl İbn Muhammed İbn Sa‘d (ö. 134) 1 Rivâyet

177) Mûsâ İbn Cübeyr el-Ensârî (ö. ___) 1 Rivâyet

178) el-‘Alâ’ İbn el-Hâris eş-Şâmî (ö. 136) 1 Rivâyet

179) Husayf İbn Abdirrahmân el-Cezerî (ö. 137) 1 Rivâyet

180) ‘Atâ’ İbn Ebî Rabâh (ö. 114) 1 Rivâyet

181) Abdullâh İbn Abdirrahmân el-Ensârî (ö. __) 1 Rivâyet


355

Nâfi‘den en çok rivâyette bulunan ilk 10 öğrencisinin Nâfi‘in ri-vâyetlerindeki payları şöyledir:

Ricâl kitaplarında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in öğrencilerine bakıl-dığında çok sayıda isimle karşılaşmak mümkündür. Sözgelimi el-Mizzi, et-Tehzîbu’l-Kemâl adlı eserinde Nâfi‘in 120 öğrencisini isim isim saymaktadır. Ancak bu talebelerin, Nâfi‘den kaç sayıda rivâ-yetleri olduğuna dair bir bilgi kayıtlarımızda geçmemektedir. Bu önemli bir eksikliktir. Nitekim yukarıda verdiğimiz Nâfi‘in öğrenci listesine bakılacak olursa, orada bulunan öğrencilerin yarısının, Nâfi‘den sadece tek bir hadis rivâyet ettikleri görülecektir. Bunlar, iki adet rivâyette bulunanlarla birlikte listenin çoğunluğunu (üçte ikisini) teşkil etmektedir.

Modern biyografi çalışmalarında artık, bir râvinin öğrencileri sı-ralanırken bu öğrencilerin ilgili râviden gerçekleştirdikleri rivâyet adetlerine de işaret edilmelidir. Böylece okuyucu, o râvinin anılan bu öğrencilerinin kaçının etkin, kaçının normal, kaçının da pasif olduğu hususunda bir fikir yürütebilecektir. Bu çalışmada, bir râvinin etkin, normal ve pasif öğrenci sayılarını hesaplamaya yöne-lik bir yöntem geliştirilmiş bulunmaktadır.1

1 Bir râvinin etkin, normal ve pasif öğrenci sayılarını hesaplamak üzere burada teklif

ettiğimiz yöntem, izâfîliği tamamen ortadan kaldıran bir yöntem değildir. Ancak râviler üzerinde denediğimiz birkaç yöntemden, izâfî yaklaşımları asgariye indirmesi bakımından en elverişilisi olarak görülmüştür. Mamafih, yapılan hesaplamanın bizi, ilgili râvi özelinde bir sonuca götürdüğü, göz ardı edilmemesi gereken bir husustur.

Nâfi' İbn Ömer'in Öğrenci Profili

Mâlik

Ubeydullâh

Eyyûb

el-Leys

Mûsâ

Abdullâh

Cüveyriye

Muhammed

İbn Cüreyc

Yahyâ


356

1. Bir râvinin etkin öğrenci sayısı

Bir râviden, öğrencilerinin 100 adet rivâyette bulunduklarını ta-savvur edelim. Bu râvinin adı ® olsun. ® râvisinden A öğrencisi 96, B öğrencisi 2, C, D ve E öğrencileri de birer rivâyette bulunmuş olsunlar.

Râvimizden en çok rivâyette bulunan öğrencisi A olup rivâyet adedi 96 ‘dır. Bu sayıya bir râvi’den bir öğrencisinin yaptığı azami rivâyet adedi diyelim ve M ile gösterelim. Dolayısıyla örne-ğimizdeki ® râvisinden bir öğrencisinin yaptığı azamî rivâyet adedi M=96 dır. Şimdi ® râvisinin etkin öğrenci sayısını hesaplayabiliriz:1

Görüldüğü üzere ® râvisinin beş ayrı öğrencisi olmasına rağmen rivâyet etkinliği bakımından sadece tek bir öğrencisi var görünmek-tedir. Zira etkin öğrenci sayısı 1,05 yani 1 dir.2 Daha önce de değin-

1 Bir râvinin etkin öğrenci sayısı yukarıda görüldüğü gibi detaylı olarak hesaplanabile-

ceği gibi, toplam rivâyet adedinin M’ye oranı şeklinde de kısaca bulunabilir. Bu yön-temin tercih edilme nedenlerinden bir tanesi de bu kolaylıktır.

2 Modern biyografi çalışmalarında râvilerin etkin öğrenci sayıları verilebilirse, bu durumda okuyucu, o râviden aslında kaç öğrencinin yoğun bir biçimde rivâyette bu-

® Râvisinin Öğrenci Profili

A Öğrencisi

B Öğrencisi

C Öğrencisi

D Öğrencisi

E Öğrencisi

A Öğrencisi

B Öğrencisi

C Öğrencisi

D Öğrencisi

E Öğrencisi

A öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

® Râvisinin etkin öğrenci sayısı =

B öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

C öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

D öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

E öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M

96

96+


2

96+

1

96+

1

96+

1

96

1,05® Râvisinin etkin öğrenci sayısı =


357

diğimiz gibi, bir râvinin çok sayıda öğrencisi olması, o râvinin dağı-tan bir râvi olduğunu göstermez. Ancak bir râvinin etkin öğrenci sayısının yüksek çıkması, o râvinin dağıtan bir râvi olduğuna dair sağlam bir karînedir.

Aynı râviden, bu defa, öğrencilerinin yaptığı rivâyet dağılımı şu şekilde olsun:

® râvisinden A öğrencisi 20, B öğrencisi 20, C öğrencisi 20, D öğrencisi 20 ve E öğrencisi 20 rivâyette bulunmuş olsun.

®’den tüm öğrencileri 20’şer adet rivâyette bulunmuştur. Dola-yısıyla azami rivâyet adedi M=20 dir.

Bu durumda ® râvisinin etkin öğrenci sayısı:

lunduğunu anlaması kolaylaşacaktır. Kabul edilmesi gerekir ki, bir râvinin tüm rivâ-yetlerini gözden geçirip öğrencilerini tespit ederek etkin öğrenci sayısını hesaplamak güç bir iştir.

® Râvisinin Öğrenci Profili

A Öğrencisi, 20

B Öğrencisi, 20

C Öğrencisi, 20

D Öğrencisi, 20

E Öğrencisi, 20

A öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+


B öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

C öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

D öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M+

E öğrencisinin yaptığı rivayet adedi

M

20

20+


20

20+

20

20+

20

20+

20

20

5® Râvisinin etkin öğrenci sayısı =


358

Görüldüğü gibi yeni durumda ® râvisinin etkin öğrenci sayısı beş çıkmaktadır. Zira ®’den tüm öğrencileri etkin bir biçimde rivâ-yette bulunmaktadır.

a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in etkin öğrenci sayısı

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’den en çok rivâyette bulunan öğrencisi Mâlik İbn Enes’tir. Dolayısıyla azamî rivâyet adedi M=261 dir.

Bu durumda Nâfi‘in etkin öğrenci sayısı:1

Bu rakam gösteriyor ki, toplamda kendisinden 181 öğrencinin ri-

vâyette bulunduğu Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in aslında etkin olarak sadece 5,8 öğrencisi vardır. Bu durumu mülâhaza etmek için Nâfi‘den, öğrencilerinin yaptığı rivâyetlerin adetlerine şöyle bir göz gezdirmek yeterlidir.

1 Nâfi Mevlâ İbn Ömer’in öğrencileri ve bu öğrencilerin gerçekleştirdikleri rivâyet

adetleri için bölüm girişindeki listeye bakınız. Bu hesaplamada Nâfi‘den, hangi öğ-rencisinin kaç sayıda rivâyette bulunduğu tekrar gösterilmekten imtina edilmiş, rivâ-yet adetleri doğrudan yukarıdaki listeden alınmıştır.

Nâfi''den, öğrencilerinin yaptığı rivâyetlerin toplamı

M

Nâfi''in etkin öğrenci sayısı =

261+211+144+71+70+60+42+42+41+24+24+20+20+18+18+16+15+13+13+13+13+12+12+11+11+11+10+10+8+7+6+6+6+6+6+5+5+5+5+5+5+5+4+4+4+4+3+3+3+3+3+3+3+3+3+3+3+3+3+3+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+2+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1

261=Nâfi''in etkin

öğrenci sayısı

5,8=Nâfi''in etkin öğrenci sayısı


359

5,8 sayısını 6’ya yuvarlarsak, yukarıdaki listeden ilk altı öğren-ciyi Nâfi‘in etkin öğrencileri olarak sıralayabiliriz:1

1) Mâlik İbn Enes (ö. 179) 261 Rivâyet

2) ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 144) 211 Rivâyet

3) Eyyûb es-Sehtiyânî (ö. 131) 144 Rivâyet

4) el-Leys İbn Sa‘d (ö. 175) 71 Rivâyet

5) Mûsâ İbn ‘Ukbe (ö. 141) 70 Rivâyet

6) Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 171) 60 Rivâyet

Nâfi‘in etkin öğrenci sayısının oldukça iyi çıkması, onun, öğren-cilerin ilgisine ne denli mazhar olduğunun bir göstergesidir. Hicrî I. asrın ikinci yarısında yaşamış, ikinci asrın başında vefat etmiş olan biri için bu rakam oldukça yüksek bir rakamdır. Nitekim Nâfi‘in hocalığı, talebelik yıllarının aksine, hadis rivâyetinin ivme kazandığı yıllara denk düşmektedir. Bu durumu gözlemlemek için Nâfi‘in öğ-rencilerinin biyografilerine şöyle bir göz gezdirmek yeterlidir.2

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in rivâyetlerini ele aldığımız bölümlerde sürekli olarak onun dağıtan bir râvi olduğu neticesiyle karşılaşmış-tık. Burada hesapladığımız Nâfi‘in etkin öğrenci sayısı bunu teyit eder niteliktedir.

2. Bir râvinin normal öğrenci sayısı

Bir râvinin ne etkin öğrencileri kadar faal olan, ne de pasif öğ-rencileri gibi durağan olan ara öğrenci grubunu belirlemek üzere yapılan bir tanımdır. Anlaşıldığı üzere bu öğrenci grubu üstten etkin öğrencilerle alttan da pasif öğrencilerle komşudur. Burada önemli olan husus, normal öğrenci grubu ile pasif öğrenci grubu arasındaki sınırın tarifidir. Sayısal olarak bu sınırı biz, öğrenci başına düşen ortalama rivâyet adedi olarak öngörmekteyiz. Bu rakam ve bu ra-kamın üzerinde rivâyet adedine sahip öğrenciler normal öğrenci kapsamındadır. Altta kalanlar ise pasif öğrenci olarak değerlendiri-leceklerdir. 1 İbnu’l-Medîni’ye Nâfi‘in en sağlam öğrencileri ( ��'��P '4>א# �א ) sorulduğunda şöyle

cevap verdiği rivâyet edilir: Fazileti dolayısıyla Eyyûb, itkanı dolayısıyla Mâlik ve hıfzı dolayısıyla Ubeydullâh. Anılan bu üç öğrenci listemizde ilk üç sırayı işgal et-mektedir. Bkz. el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, III, 462 (607).

2 Bu dönemle ilgili daha sağlıklı yorumlarda bulunmak için, elbetteki daha fazla râvinin çalışılması bir zarurettir. Binaenaleyh, yukarıdaki kimi beyanların, Nâfi‘ ör-neğinden yola çıkılarak yapılmış kuvvetli bir tahmin mesabesinde olduğu izahtan vâ-restedir.


360

İnancım o ki çoğu râvide etkin, normal ve pasif öğrenci sayıları piramit modeline1 uygun düşen oranlarda tezâhür edecektir:

a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in normal öğrenci sayısı

Yukarıda etkin öğrenci sayısını hesaplamakla normal öğrencile-rinin üst sınırını belirlediğimiz Nâfi‘in, normal öğrencilerinin alt sınırını da tespit edelim. Bunun için pasif öğrenci grubuyla normal öğrenci grubunu birbirinden ayıran, tanımını yukarıda verdiğimiz, ölçüyü hatırlayalım: öğrenci başına düşen ortalama aktarım sayısı.

1 Yani az sayıda etkin öğrenci, ondan biraz fazla sayıda normal öğrenci ve çok sayıda

pasif öğrenci kombinasyonu: Etkin öğrenci sayısı < Normal öğrenci sayısı < Pasif öğrenci sayısı.

Nâfi''den, öğrencilerinin yaptığı toplam rivâyet sayısı

Nâfi''in, toplam öğrenci sayısı

Öğrenci başına düşen ortalama rivâyet sayısı

=

1515

181

Öğrenci başına düşen ortalama rivâyet sayısı

=

8,37Öğrenci başına düşen ortalama rivâyet sayısı

=

PASİF ÖĞRENCİLER

NORMAL ÖĞRENCİLER

ETKİN ÖĞRENC İLER


361

Normal öğrenci grubunun alt limiti rivâyet adedi bakımından 8,37 olarak hesaplanmıştır. Buna göre Nâfi‘in yukarıdaki öğrenci listesinde 7. sırada 42 rivâyeti bulunan Cüveyriye ile başlayan ve 28. sırada 10 adet aktarımı bulunan Abdullâh ile son bulan öğrenci-ler Nâfi‘in normal öğrenci grubunu teşkil etmektedir:

7) Cüveyriye İbn Esmâ’ (ö. 173) 42 Rivâyet

8) Muhammed İbn İshâk (ö. 150) 42 Rivâyet

9) İbn Cüreyc (ö. 150) 41 Rivâyet

10) Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays (ö. 144) 24 Rivâyet

11) Üsâme İbn Zeyd (ö. 153) 24 Rivâyet

12) İsmâ‘îl İbn Ümeyye (ö. 144) 20 Rivâyet

13) ed-Dahhâk İbn Osmân (ö. ___) 20 Rivâyet

14) Abdullâh İbn ‘Avn (ö. 150) 18 Rivâyet

15) Sahr İbn Cüveyriye (ö. ___) 18 Rivâyet

16) Muhammed İbn ‘Aclân (ö. 148) 16 Rivâyet

17) Abdülazîz İbn Ebî Revvâd (ö. 159) 15 Rivâyet

18) Cerîr İbn Hâzim (ö. 170) 13 Rivâyet

19) Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150) 13 Rivâyet

20) Fuleyh İbn Süleymân (ö. 168) 13 Rivâyet

21) Bükeyr İbn Abdillâh (ö. 120) 13 Rivâyet

22) Eyyûb İbn Mûsâ (ö. 132) 12 Rivâyet

23) Şu‘ayb İbn Ebî Hamza (ö. 162) 12 Rivâyet

24) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Leylâ (ö. 148) 11 Rivâyet

25) Sâlih İbn Keysân (ö. 140) 11 Rivâyet

26) Süleymân İbn Mûsâ el-Kuraşî (ö. ___) 11 Rivâyet

27) Ömer İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. ___) 10 Rivâyet

28) Abdullâh İbn Nâfi‘ el-Kuraşî (ö. 154) 10 Rivâyet

3. Bir râvinin pasif öğrenci sayısı

Etkin ve normal öğrencilere nispeten daha az değerli olan bu grup, sayıca onlardan çok daha fazladır. Normal öğrenci tanımından da anlaşılacağı gibi, öğrenci başına düşen ortalama rivâyet adedinin


362

altında kalan talebeler pasif öğrenciler olarak adlandırılmaktadır. Bunun nedeni, üst grup öğrencilere nazaran rivâyet etme bakımın-dan görece daha az faal olmalarıdır.1

a. Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in pasif öğrenci sayısı

Nâfi‘in öğrenci başına düşen ortalama rivâyet adedi yukarıda 8,37 olarak tespit edildiğine göre, aktarım sayısı bakımından bunun altında kalan öğrenciler onun pasif öğrencileri grubunu teşkil etmek-tedir.

Buna göre Nâfi‘in yukarıdaki öğrenci listesinde, 29. sırada 8 ri-vâyeti bulunan Matar el-Verrâk ile başlayan ve 181. sırada 1 adet aktarımı bulunan Abdullâh İbn Abdirrahmân el-Ensârî ile son bulan, toplam 153 kişilik kalabalık bir öğrenci grubu2 Nâfi‘in pasif öğren-cilerini oluşturmaktadır.3

1 Bu tespitlerin hepsi ele alınan hocanın penceresinden yapılmaktadır. Yoksa bir hoca-

nın pasif öğrenci grubunda bulunan bir öğrencinin başka bir hocanın etkin öğrenci grubunda bulunması son derece tabîidir. Bir öğrencinin etkinliği yahut pasifliği ilgili hocaya olan rağbetinin bir tezâhürüdür. Nitekim A hocasına fazla rağbet etmeyen bir öğrenci pekâla başka bir hocaya ziyadesiyle alaka duyabilir ve hadislerinin tümünü temin etmek isteyebilir.

2 Etkin ve normal öğrencilere nazaran pasif öğrenciler arasında daha fazla sayıda zayıf, mestur ve meçhul râviler bulunduğu dikkati çekmektedir. Kitabın hacmini sınırlamak amacıyla râvilerin biyografilerine ve münekkitlerin haklarındaki değerlendirmelere burada yer verilmemiştir.

3 Liste uzun olduğu için burada tekrardan vermeye gerek görülmemiştir. Öte yandan Nâfi‘in öğrenci profilinin, piramit modelinde, beklentimize uygun bir biçimde tecelli ettiği görülmektedir.

PASİF ÖĞRENCİLER153

NORMAL ÖĞRENCİLER22

ETKİN ÖĞRENC İLER6


363

B. Hadis Başına Düşen Öğrenci Sayısı Nâfi‘in öğrencileriyle ilgili olarak ele almak istediğimiz bir baş-

ka husus da hadis başına düşen öğrenci sayısı kavramıdır. Hocalığı süresince pek çok ilim talebesinin kapısını çaldığı Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, elbette ki aynı hadisi pek çok öğrenciye aktarma fırsatı bul-muştur. Bugün bizler, ondan rivâyette bulunanların aktarımlarını analiz ederek hangi hadisi kaç öğrencisinin rivâyet ettiğini tespit edebiliriz. Oradan da hadis başına düşen râvi adedini, yani ortalama olarak bir hadisi Nâfi‘den kaç öğrencinin rivâyet ettiğini hesaplaya-biliriz.

Bir râviden ne denli çok fazla sayıda öğrenci aynı hadisi tahsil ederse, o denli ilgili râvinin hadis başına düşen râvi sayısı yüksek çıkar. Bir râvi açısından bu sayının büyük çıkması, onun yüksek performanslı iyi bir dağıtan râvi olduğuna dair sağlam bir delil teşkil eder.1

Bir râvinin hadis başına düşen öğrenci sayısı, o râviden öğrenci-lerin yaptıkları aktarımların adedinin, toplam hadis sayısına oranı olarak bulunur. Yukarıda sayısal olarak liste halinde verdiği-miz Nâfi‘in öğrencileri, toplamda Nâfi‘den 1515 aktarımda bulun-muşlardır. Aynı hadisi pek çok öğrencinin aktarabilmesi dolayısıyla bu rakam Nâfi‘in aktardığı hadis adedinin oldukça fevkindedir.

1 Öte yandan, bir hocanın rivâyet ettiği bir hadisi çok sayıda öğrencisinin aktarması, o

rivâyetin sübûtuna dair önemli bir göstergedir. Nitekim rivâyetlerin olasılığı kuramı, bu temel yaklaşımın, sayısal bir model olarak tecelli eden bir ürünüdür.

Nâfi''den, öğrencilerinin yaptığı toplam rivâyet sayısı

Nâfi''in, toplam hadis sayısı

Nâfi''in hadis başına düşen öğrenci sayısı

=

1515

524

Nâfi''in hadis başına düşen öğrenci sayısı

=

2,89Nâfi''in hadis başına düşen öğrenci sayısı

=


364

Nâfi‘in hadis başına düşen öğrenci sayısının neredeyse 3 gibi yüksek bir rakam çıkması, onun dağıtan bir râvi oluşunun bir tezâ-hürüdür.1 Kanaatimiz o ki bu durum, Nâfi‘in içinde bulunduğu dö-nem bakımından, sadece ona özgü bir şey değildir. I. asrın sonu ve II. asrın başı itibariyle iyice hız kazanan hadis rivâyeti dolayısıyla, bu dönemdeki hocaların önemli bir kısmının hadis başına düşen öğ-renci sayısı, Nâfi‘inki gibi yüksek çıkacaktır.2

C. Akranları Tarafından En Çok Desteklenen, Nâfi‘in Öğrencileri

1) İbrâhîm İbn Sa‘îd el-Medînî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 17 akranı des-teklemektedir. Bu bakımdan, Nâfi‘in öğrencileri arasında akranları tarafından rivâyetinde en çok desteklenen öğrencidir.3

1 Hadis başına düşen öğrenci sayısının yüksek çıkması, bir râvinin hadislerini çok

sayıda öğrenciye dağıttığının iyi bir göstergesidir. Ancak bu noktada, hangi hadisin kaç sayıda öğrenci tarafından rivâyet edildiğine de ayrıca bakmak gerekir. Zira hadis başına düşen öğrenci sayısını ortaya çıkaran dağılım homojen olmayabilir. Sözgelimi, bir hocanın bazı rivâyetleri çok sayıda öğrencisi tarafından aktarılmışken, bazı rivâ-yetleri de tek bir öğrenci tarafından rivâyet edilmiş olabilir. Nâfi‘ örneğinde bu husu-sun ayrıntılarını görmek için Nâfi‘in hadis profili bölümüne bakınız.

2 Bu kanaatimizin doğruluğu ancak, o dönemde yaşamış diğer râvilerin de çalışılma-sıyla gün yüzüne çıkabilecektir. Mamafih bu noktada Nâfi‘in durumu, o dönem hak-kında önemli ipuçları vermiş bulunmaktadır.

3 Rivâyet adedi bakımından pasif bir öğrencinin yüksek bir akran desteği sağlamış olması hayreti muciptir. İtiraf etmeliyim ki bu çalışmaya başlarken, buradaki listenin ilk sıralarında da etkin öğrencilerin yer alacakları beklentisi içindeydim. Ancak öğ-rencileri sıralayıp listeyi oluşturdukça durumun beklediğim gibi olmadığını gördüm ve zihnimde şu yorum beliriverdi: Etkin öğrenciler, bir hocadan en çok rivâyette bu-lunan kimselerdir. Dolayısıyla o hocanın daha uzun süre yanında bulunmuş daha çok yakınlık oluşturmuşlardır. Bunların pasif öğrencilere nazaran yüksek bir akran deste-ği sağlamaları olasılık olarak extrem bir duruma tekabül eder. Sözgelimi babamızla ilgili çok teferruatlı hususları biz bilebiliriz. Bu hususlarda bizi teyit edecek bir akra-nımızın olmaması gayet tabiîdir. Öte yandan, bir yabancının babamızla ilgili bildiği yegâne tek bir hususun, babamız hakkında şuyu bulan, dolayısıyla da pek çok kişinin bilebildiği bir konu olması kuvvetle muhtemeldir. Bu durum, babamız hakkında az şey bilen bir yabancının, bildiği konuda, bizden daha çok akran desteği toplayacağını göstermektedir. Şu halde etkin bir öğrenciden gelen bir rivâyetin pasif bir öğrenciden gelen bir rivâyetten senet bakımından daha sahîh olacağı şeklindeki bir düşünce ya-nıltıcı olabilir. Belki bunun tam tersini öngörmek bazen daha isabetli bir yaklaşım olarak düşünülebilir. Ortaya çıkan tabloyu izâh sadedinde yaptığımız bu yorumun bir de olumsuzu söz ko-nusu edilebilir. Etkin öğrenciler, kimsenin duyup bilmediği sözleri ihdas ederek ho-


365

2) Mansûr İbn el-Mu‘temir’in (ö. 132) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 16 akranı destekle-mektedir.

3) Ebû İshâk es-Sebî‘î’nin (ö. 129) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 16 akranı desteklemek-tedir.

calarına isnat etmiş olabilirler. Söz konusu hocaya yakın olmaları onlar için bu yönde bir fırsat oluşturmuş ve bir koruma sağlamış olabilir. Rivâyetlerindeki akran desteği-nin az oluşu da bundan kaynaklanıyor olabilir. Hadis rivâyet tarihinde bu ikinci yo-rumun söz konusu olduğu örnekler elbetteki yaşanmıştır. Ancak Nâfi‘ örneğinde bu ikinci yorumun gerçeklik payı kanımca düşüktür. Zira pasif öğrencilerin rivâyetleri-nin önemli bir kısmı aynı zamanda etkin öğrencilerin de rivâyetleri arasında mevcut-tur. Bu durum bu rivâyetler çerçevesinde pasif öğrencilerin etkin öğrencileri doğrula-dıkları anlamına gelmektedir. Şu halde bizim, pasif öğrencilerin rivâyet ettikleriyle etkin öğrencileri tevsîk etmelerini, etkin öğrencilerin yalnız kaldıkları rivâyetlerde onlara güvenmemiz için iyi bir neden olarak değerlendirmemiz icâp eder. Aksi tak-dirde şu soru muallakta kalacaktır: neden pasif öğrencilerin de bildikleri hususlarda etkin öğrencilerin sadakatlerini test etmişken, yalnız kaldıkları rivâyetlerde onları hemen yalancılıkla itham edelim? Nitekim rivâyetlerin olasılığı kuramı, bir öğrenciyi tevsîk ederken tüm rivâyetlerini esas aldığı için, yalnız kaldığı rivâyetlerde, hesapla-nan güvenirlik düzeyi nisbetinde ona itimat etmeyi gerekli görür.

Etkin öğrencilerin rivâyetleri

Pasif öğrencilerin rivâyetleri

Şekilde görüldüğü gibi pasif öğrencilerin rivâyetleri etkin öğrencilerin rivâyetlerinin

içinde yer alıyorsa, bu durum, hem pasif öğrenciler hem de etkin öğrenciler bakımın-dan, yukarıda izâh ettiğimiz üzere, beklenen olağan bir şeydir. Sözgelimi babamızla ilgili bir hususu yabancılar biliyorsa, biz haydi haydi biliyoruz demektir. Ancak tersi bir durum, yani pasif öğrencilerin rivâyetlerinin etkin öğrencilerin rivâyetlerinin dı-şında kalması, teorik olarak muhal olmasa da pratik olarak oldukça zordur. Nitekim babamızla ilgili bir hususu yabancıların bilip de bizim bilmeyişimiz garipsenecektir. Böyle bir durum pasif öğrenciler açısından oldukça yaralayıcı olmalıdır. Zira etkin öğrencilerin bilmediği bir şeyi bilmeleri istifham uyandıracak bir etkiye haizdir.

Toplam akran desteği

Toplam rivâyet sayısı

Rivâyet başına düşen akran desteği = =

16

1= 16




16

1= 16




17

1= 17


366

4) İbn Şihâb ez-Zührî’nin (ö. 125) Nâfi‘den üç rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 47 akranı desteklemektedir.

5) Mekhûl eş-Şâmî’nin (ö. 115) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 31 akranı desteklemektedir.

6) Abdurrahmân İbn Yezîd İbn Câbir’in (ö. 155) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 15 akranı desteklemektedir.

7) Abdullâh İbn el-‘Alâ’ eş-Şâmî’nin (ö. 164) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 15 akranı desteklemektedir.

8) el-Hasen İbn el-Hurr’un (ö. 133) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 28 akranı desteklemektedir.

9) Dâvûd İbn Kays ed-Dabbâğ’ın (ö. ___ ) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 14 akranı des-teklemektedir.

10) Hâlid İbn Ziyâd el-Ezdî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir ri-vâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 14 akranı destek-lemektedir.




47

3= 15,6




31

2= 15,5




15

1= 15




15

1= 15




28

2= 14




14

1= 14




14

1= 14


367

11) Abdülkerîm İbn Mâlik el-Cezerî’nin (ö. 127) Nâfi‘den iki ri-vâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 27 akranı destek-lemektedir.

12) Ebû Seleme İbn Abdirrahmân’nın (ö. 104) Nâfi‘den iki rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 26 akranı destekle-mektedir.

13) Ebû Bekr İbn Muhammed el-Kuraşî’nin (ö. 150) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 13 akranı desteklemektedir.

14) Ebû Bişr Ca‘fer İbn İyâs’ın (ö. 126) Nâfi‘den sadece bir ri-vâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 13 akranı destek-lemektedir.

15) Abdullâh İbn ‘Atâ’ et-Tâifî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 13 akranı des-teklemektedir.

16) Bürd İbn Sinân eş-Şâmî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir ri-vâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 12 akranı destek-lemektedir.

17) Hafs İbn ‘Anân’ın (ö. ___) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 23 akranı desteklemektedir.




27

2= 13,5




26

2= 13




13

1= 13




13

1= 13




13

1= 13




12

1= 12




23

2= 11,5


368

18) Muhammed İbn el-Velîd ez-Zübeydî’nin (ö. 149) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 23 akranı des-teklemektedir.

19) Hassân İbn ‘Atıyye’nin (ö. 120) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 11 akranı desteklemek-tedir.

20) er-Rebî‘ İbn Subeyh’in (ö. 160) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 11 akranı desteklemek-tedir.

21) Câbir İbn Yezîd İbn el-Hâris’in (ö. 132) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 11 akranı des-teklemektedir.

22) el-Muğîre İbn Ziyâd’ın (ö. 152) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 22 akranı desteklemektedir.

23) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Zi’b’in (ö. 159) Nâfi‘den altı rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 63 akranı desteklemektedir.

24) Sadaka İbn Yesâr’ın (ö. 132) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 10 akranı desteklemek-tedir.




23

2= 11,5




11

1= 11




11

1= 11




11

1= 11




22

2= 11




63

6= 10,5




10

1= 10,5


369

25) el-Hakem İbn ‘Uteybe el-Kindî’nin (ö. 113) Nâfi‘den üç ri-vâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 30 akranı destek-lemektedir.

26) ‘Ukbe İbn Abdillâh el-Esam’ın (ö. 166) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 20 akranı desteklemekte-dir.

27) Eş‘as İbn Sivâr’ın (ö. 136) Nâfi‘den iki rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 20 akranı desteklemektedir.

28) Esmâ’ İbn ‘Ubeyd İbn Mahârik’in (ö. 141) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 10 akranı desteklemektedir.

29) Süleymân İbn Tarhân et-Teymî’nin (ö. 143) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 10 akranı desteklemektedir.

30) ez-Zübeyr İbn Hubeyb’in (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 10 akranı destekle-mektedir.

31) ‘Amr İbn Yezîd Ebû Bürde’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 10 akranı des-teklemektedir.




30

3= 10




20

2= 10




20

2= 10




10

1= 10




10

1= 10




10

1= 10




10

1= 10


370

32) ‘Ubeydullâh İbn el-Ahnes’in (ö. ___) Nâfi‘den dört rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 39 akranı desteklemekte-dir.

33) Cerîr İbn Hâzim’in (ö. 170) Nâfi‘den 13 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 124 akranı desteklemektedir.1

34) Ömer İbn Nâfi‘ el-Kuraşî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 10 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 91 akranı desteklemekte-dir.

35) el-Fudayl İbn Ğazvân’ın (ö. 140) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 45 akranı desteklemektedir.

36) Ravh İbn ‘Avf’ın (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti var-dır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 9 akranı desteklemektedir.

37) İsmâ‘îl İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 9 akranı des-teklemektedir.

38) Ebân İbn Târık el-Basrî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir ri-vâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 9 akranı destek-lemektedir.

1 Cerîr İbn Hâzim listeye giren ilk normal öğrencidir.




39

4= 9,7




124

13= 9,5




91

10= 9,1




45

5= 9




9

1= 9




9

1= 9




9

1= 9


371

39) Muhammed İbn Bişr el-Kûfî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 9 akranı destek-lemektedir.

40) Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd (ö. 150) Nâfi‘den 13 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 115 akranı desteklemek-tedir.

41) Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays’ın (ö. 144) Nâfi‘den 24 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 212 akranı desteklemek-tedir.

42) Zeyd İbn Muhammed İbn Zeyd’in (ö. ___) Nâfi‘den 6 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 51 akranı destekle-mektedir.

43) el-Velîd İbn Kesîr el-Kuraşî’nin (ö. 151) Nâfi‘den 3 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 25 akranı desteklemekte-dir.

44) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ğanac’in (ö. ___) Nâfi‘den 6 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 50 akranı desteklemektedir.

45) Rakaba İbn Maskala’nın (ö. 129) Nâfi‘den 3 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 25 akranı desteklemektedir.




9

1= 9




115

13= 8,8




212

24= 8,8




51

6= 8,5




25

3= 8,3




50

6= 8,3




25

3= 8,3


372

46) Süleymân İbn Mûsâ el-Kuraşî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 11 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 91 akranı destekle-mektedir.

47) Üsâme İbn Zeyd’in (ö. 153) Nâfi‘den 24 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 198 akranı desteklemektedir.

48) Kesîr İbn Farked’in (ö. ___) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 41 akranı desteklemektedir.

49) Eyyûb İbn Mûsâ’nın (ö. 132) Nâfi‘den 12 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 96 akranı desteklemektedir.

50) Husayn İbn Ebî Cemîl’in (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 8 akranı destekle-mektedir.

51) Abdülkerîm İbn Mâlik el-Cezerî’nin (ö. 127) Nâfi‘den 2 ri-vâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 16 akranı destek-lemektedir.

52) Nâfi‘ İbn Abdirrahmân el-Kâri’nin (ö. 169) Nâfi‘den 2 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 16 akranı destekle-mektedir.

53) Ca‘fer İbn Burkân’ın (ö. 150) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 8 akranı desteklemekte-dir.




91

11= 8,2




198

24= 8,2




41

5= 8,2




96

12= 8




8

1= 8




16

2= 8




16

2= 8


373

54) el-Muallâ Yahyâ İbn Meymûn’un (ö. 132) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 8 akranı des-teklemektedir.

55) ‘Attâf İbn Hâlid’in (ö. 179) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu ri-vâyetlerinde kendisini toplam 16 akranı desteklemektedir.

56) Sâlim İbn Ebî Ümeyye’nin (ö. 129) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 8 akranı destekle-mektedir.

57) Hanzala İbn Ebî Süfyân’ın (ö. 151) Nâfi‘den 3 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 23 akranı desteklemektedir.

58) Mâlik İbn Miğvel’in (ö. 159) Nâfi‘den 4 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 30 akranı desteklemektedir.

59) Muhammed İbn İshâk’ın (ö. 150) Nâfi‘den 42 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 312 akranı desteklemektedir.

60) Yunus İbn Yezîd’in (ö. 160) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 36 akranı desteklemektedir.

61) Cüveyriye İbn Esmâ’nın (ö. 173) Nâfi‘den 42 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 300 akranı desteklemektedir.




8

1= 8




8

1= 8




16

2= 8




8

1= 8




23

3= 7,6




30

4= 7,5




312

42= 7,4




36

5= 7,2


374

62) Abdullâh İbn ‘Avn’ın (ö. 150) Nâfi‘den 18 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 128 akranı desteklemektedir.

63) Abdi Rabbihi İbn Sa‘îd’in (ö. 139) Nâfi‘den 4 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 28 akranı desteklemektedir.

64) Ebû ‘Amr en-Nedbî’nin (ö. 120) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 7 akranı desteklemekte-dir.

65) Abdullâh İbn Ebî Ferve’nin (ö. 190) Nâfi‘den 3 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 21 akranı desteklemektedir.

66) Abdurrahmân İbn Ebî Müleyke’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 7 akranı des-teklemektedir.

67) Ya‘lâ İbn Hakîm es-Sakafî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 14 akranı desteklemekte-dir.

68) ‘Ukbe İbn Ebi es-Sahbâ’nın (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir ri-vâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 7 akranı destek-lemektedir.




300

42= 7,1




128

18= 7,1




28

4= 7




7

1= 7




21

3= 7




7

1= 7




14

2= 7




7

1= 7


375

69) el-Leys İbn Sa‘d’ın (ö. 175) Nâfi‘den 71 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 494 akranı desteklemektedir.1

70) İsmâ‘îl İbn Ümeyye’nin (ö. 144) Nâfi‘den 20 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 139 akranı desteklemektedir.

71) Fuleyh İbn Süleymân’ın (ö. 168) Nâfi‘den 13 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 90 akranı desteklemektedir.

72) Yahyâ İbn Ebî Kesîr’in (ö. 132) Nâfi‘den 7 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 48 akranı desteklemektedir.

73) ed-Dahhâk İbn Osmân’ın (ö. ___) Nâfi‘den 20 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 136 akranı desteklemektedir.

74) el-Leys İbn Ebî Süleym’in (ö. 148) Nâfi‘den 4 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 27 akranı desteklemektedir.

75) Abdullâh İbn Dînâr el-Kuraşî’nin (ö. 129) Nâfi‘den 3 rivâye-ti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 20 akranı desteklemek-tedir.

1 Etkin öğrencilerden listeye ilk giren isim el-Leys İbn Sa‘d oldu. Nâfi‘in öğrencileri

arasında Münekkitlerden el-Leys’i öne çıkaranların, onun rivâyet adedine değil de akran desteğine dikkat ettikleri düşünülebilir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, bir râvinin en has öğrencisi, akran desteği en yüksek etkin öğrencisidir. Nâfi‘ örneğinde bu el-Leys İbn Sa‘d olmuştur. Bkz. el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIV, 256 (5016); İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IIX, 412 (834).




139

20= 6,9




90

13= 6,9




48

7= 6,8




136

20= 6,8




27

4= 6,7




20

3= 6,6




494

71= 6,9


376

76) Şu‘ayb İbn Ebî Hamza’nın (ö. 162) Nâfi‘den 12 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 79 akranı desteklemektedir.

77) Abdulhamîd İbn Ca‘fer’in (ö. 153) Nâfi‘den 2 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 13 akranı desteklemektedir.

78) Seleme İbn Dînâr Ebû Hâzim’in (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 13 akranı desteklemekte-dir.

79) Mûsâ İbn ‘Ukbe’nin (ö. 141) Nâfi‘den 70 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 447 akranı desteklemektedir.1

80) Hişâm İbn el-Ğâz’ın (ö. 155) Nâfi‘den 3 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 19 akranı desteklemektedir.

81) Muhammed İbn ‘Aclân’ın (ö. 148) Nâfi‘den 16 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 100 akranı desteklemektedir.

82) İmâm Ebû Hanîfe’nin (ö. 150) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 31 akranı desteklemektedir.2

1 İkinci sıradaki akran desteği en yüksek etkin öğrenci Mûsâ İbn ‘Ukbe’dir. 2 Görüldüğü üzere, İmâm Ebû Hanîfe’nin Nâfi‘den yaptığı rivâyetlerde akran desteği

oldukça yüksektir. Bu hususta İmâm Mâlik’i geride bırakmış görünmektedir.




79

12= 6,5




13

2= 6,5




447

70= 6,3




19

3= 6,3




100

16= 6,2




31

5= 6,2




13

2= 6,5


377

83) ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs (ö. 144) Nâfi‘den 211 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 1304 akranı destek-lemektedir.1

84) Abdülazîz İbn Ebî Revvâd’ın (ö. 159) Nâfi‘den 15 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 92 akranı desteklemekte-dir.

85) Muhammed İbn Abdirrahmân İbn Ebî Leylâ’nın (ö. 148) Nâfi‘den 11 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 66 akranı desteklemektedir.

86) Zeyd İbn Vâkid el-Kuraşî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 12 akranı desteklemekte-dir.

87) Abdurrahmân İbn ‘Atâ’nın (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 6 akranı destekle-mektedir.

88) Osmân İbn ‘Atâ’nın (ö. 155) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 6 akranı desteklemekte-dir.

1 Üçüncü sıradaki akran desteği en yüksek etkin öğrenci ‘Ubeydullâh İbn Ömer’dir.

Her ne kadar etkin öğrenciler arasında akran desteği olarak üçüncü sırada ise de, hem rivâyet adedini hem de akran desteğini birlikte yüksek tutturabilen ve bu bağlamda optimum bir konum elde eden ‘Ubeydullâh İbn Ömer, kanaatim o ki, Nâfi‘in bir nu-maralı öğrencisidir.




1304

211= 6,1




66

11= 6




12

2= 6




6

1= 6




6

1= 6




92

15= 6,1


378

89) Ebû ‘Ubeyd Hâcibu Süleymân’ın (ö. 100) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 6 akranı des-teklemektedir.

90) Abdurrahmân İbn Abdillâh es-Sirâc’ın (ö. ___) Nâfi‘den 3 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 17 akranı destek-lemektedir.

91) Abdullâh İbn Sa‘îd İbn Ebî Hind’in (ö. 144) Nâfi‘den 2 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 11 akranı destekle-mektedir.

92) Bükeyr İbn Abdillâh’ın (ö. 120) Nâfi‘den 13 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 71 akranı desteklemektedir.

93) Sahr İbn Cüveyriye’nin (ö. ___) Nâfi‘den 18 rivâyeti vardır.

Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 98 akranı desteklemektedir.

94) Yezîd İbn Abdillâh İbn el-Hâd’ın (ö. 139) Nâfi‘den 3 rivâye-ti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 16 akranı desteklemek-tedir.

95) İbn Cüreyc’in (ö. 150) Nâfi‘den 41 rivâyeti vardır. Bu rivâ-yetlerinde kendisini toplam 218 akranı desteklemektedir.

96) Sâlih İbn Keysân’ın (ö. 140) Nâfi‘den 11 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 58 akranı desteklemektedir.




6

1= 6




17

3= 5,6




11

2= 5,5




71

13= 5,4




98

18= 5,4




16

3= 5,3




218

41= 5,3




58

11= 5,2


379

97) Eyyûb es-Sehtiyânî’nin (ö. 131) Nâfi‘den 144 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 743 akranı desteklemektedir.1

98) Abdullâh İbn Süleymân el-Hımyerî’nin (ö. 136) Nâfi‘den sa-dece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 akranı desteklemektedir.

99) Zeyd İbn Cübeyr el-Cüşemî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 akranı destek-lemektedir.

100) Muhammed İbn Zeyd İbn el-Muhâcir’in (ö. __) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 ak-ranı desteklemektedir.

101) Abdullâh İbn ‘Âmir el-Eslemî’nin (ö. 151) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 akranı des-teklemektedir.

102) Ebû Hind es-Sıddîk’ın (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 akranı desteklemekte-dir.

103) el-‘Alâ’ İbn el-Hâris eş-Şâmî’nin (ö. 136) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 5 akranı des-teklemektedir.

1 Dördüncü sıradaki akran desteği en yüksek etkin öğrenci Eyyûb es-Sehtiyânî’dir.




743

144= 5,1




5

1= 5




5

1= 5




5

1= 5




5

1= 5




5

1= 5


380

104) Hişâm İbn Sa‘d’ın (ö. 160) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 24 akranı desteklemektedir.

105) el-Haccâc İbn Ertât’ın (ö. 145) Nâfi‘den 6 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 28 akranı desteklemektedir.

106) ‘Ukayl İbn Hâlid’in (ö. 144) Nâfi‘den 3 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 14 akranı desteklemektedir.

107) ‘Âsım İbn Muhammed İbn Zeyd’in (ö. ___) Nâfi‘den 2 ri-vâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 9 akranı destekle-mektedir.

108) Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs’ın (ö. 171) Nâfi‘den 60 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 261 akranı destekle-mektedir.1

109) Necîh Ebû Ma‘şer’in (ö. 170) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 21 akranı desteklemektedir.

110) Cisr İbn el-Hasen el-Yemâmî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 4 akranı des-teklemektedir.

1 Beşinci sıradaki akran desteği en yüksek etkin öğrenci Abdullâh İbn Ömer İbn

Hafs’tır. Böylece, etkin öğrenciler arasında akran desteği en düşük olan öğrencinin İmâm Mâlik olduğu anlaşılmış olmaktadır.




5

1= 5




24

5= 4,8




28

6= 4,6




14

3= 4,6




9

2= 4,5




261

60= 4,3




21

5= 4,2


381

111) Mûsâ İbn ‘Ubeyde er-Rebezî’nin (ö. 153) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 4 akranı des-teklemektedir.

112) Vâkıd İbn Muhammed el-Kuraşî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sa-dece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 4 akranı desteklemektedir.

113) Yunus İbn ‘Ubeyd İbn Dînâr’in (ö. 139) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 7 akranı desteklemekte-dir.

114) Muhammed İbn Sâbit el-Abdî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 7 akranı destekle-mektedir.

115) Humeyd İbn Ebî Humeyd et-Tavîl’in (ö. 143) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 7 akranı destek-lemektedir.

116) Abdullâh İbn Nâfi‘ el-Kuraşî’nin (ö. 154) Nâfi‘den 10 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 30 akranı destekle-mektedir.

117) Matar el-Verrâk’ın (ö. 129) Nâfi‘den 8 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 24 akranı desteklemektedir.




4

1= 4




4

1= 4




4

1= 4




7

2= 3,5




7

2= 3,5




7

2= 3,5




30

10= 3




24

8= 3


382

118) Hemmâm İbn Yahyâ’nın (ö. 165) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 3 akranı destekle-mektedir.

119) Mûsâ el-Cühenî’nin (ö. 144) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 3 akranı desteklemekte-dir.

120) Humeyd İbn Ziyâd Ebû Sakhr’ın (ö. 189) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 3 akranı des-teklemektedir.

121) Ömer İbn Abdillâh Mevlâ Ğafare’nin (ö. 146) Nâfi‘den sa-dece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 3 akranı desteklemektedir.

122) el-Cü‘ayd İbn Abdirrahmân’ın (ö. 144) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini tam 3 akranı destek-lemektedir.

123) Mâlik İbn Enes’in (ö. 179) Nâfi‘den 261 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 743 akranı desteklemektedir.1

1 Altıncı sıradaki akran desteği en yüksek etkin öğrenci Mâlik İbn Enes’tir. Rivâyet

etkinliği bakımından en üst sıradaki birinin akran desteği bakımından etkin öğrenciler arasında son sıraya, tüm öğrenciler arasında ise 123. sıraya yerleşmesi izâha muhtaç-tır. Bu listenin girişinde ilk sıradakilerin pasif öğrencilerden oluşmasını yorumlarken, neden etkin öğrencilerin daha az akran desteği sağladıkları hususunda birtakım açı-lımlarda bulunulmuştu. Burada İmâm Mâlik özelinde şunu da söylemek gerekir ki, onun Nâfi‘den yaptığı rivâyetler içinde, 164 adet mevkûf haber bulunmaktadır. Bu mevkûf rivâyetlerde Mâlik, kayda değer bir akran desteği sağlayamamaktadır. Muh-




3

1= 3




3

1= 3




3

1= 3




3

1= 3




3

1= 3


383

124) ‘Ubeydullâh İbn Ebî Ca‘fer’in (ö. 132) Nâfi‘den 5 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 14 akranı desteklemektedir.

125) İbrâhim İbn Meymûn es-Sâ’iğ’in (ö. 131) Nâfi‘den 3 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 8 akranı destekle-mektedir.

temelen Nâfi‘in diğer öğrencileri, ya da onlardan rivâyet edenler, merfû haberlerle il-gilendikleri için mevkûf olanları rivâyet etmeyi ihmal etmiş olabilirler. İkinci bir ihtimal de, Mâlik’in bu mevkûf haberleri Nâfi‘e isnad etmek suretiyle ihdas ettiğidir. Her iki ihtimalin de sayısal karışılığı Mâlik hadisleri çalışıldığında ortaya çıkacaktır. Ancak bugünden şu kadarını söyleyebiliriz ki, ilk ihtimal çok daha kuv-vetli ve tutarlı görünmektedir. Zira İmâm Mâlik etkin bir öğrencidir; etkin öğrencile-rin akran desteği pasiflere nazaran düşüktür. Diğer taraftan, İmâm Mâlik el-Muvatta adlı eserin sahibidir. Hadislerini kitabında topladığı için, artık kendisinden sonraki râvilerin onun rivâyetleri üzerindeki seçiciliği ortadan kalkmıştır. Bununla şunu kas-tediyoruz: şayet İmâm Mâlik, akranları gibi sadece rivâyet etseydi, bir telifte bulun-masaydı, hadisleri kendisinden alan öğrenciler veya onlardan sonrakiler, bu hadisler-den mevkûf olanları eleyip sadece merfû olanlarını kitaplarına alabilirlerdi. Böylece, İmâm Mâlik’ten bize bugünküne nazaran daha az sayıda mevkûf haber ulaşırdı. Bu da onun, rivâyetlerindeki akran desteğinin yüksek çıkmasını sağlayabilirdi. Sözgelimi ‘Ubeydullâh İbn Ömer’in de bir kitabı olsaydı, muhtemelen bugün elimiz-de daha fazla ‘Ubeydullâh hadisi bulunacaktı. Kim bilir, belki de ‘Ubeydullâh da Nâfi‘den işittiği aynı mevkûf haberleri öğrencilerine aktarmıştı; ancak sonraki mu-sannifler bunları kitaplarına almayı, çeşitli sebeplerle, tercih etmediler. Bu da, bu ri-vâyetlerin ‘Ubeydullâh üzerinden bize gelmesine mâni oldu. Akran desteğinden yoksun olduğu mevkûf haberlerde İmâm Mâlik’e itimat etmemizi gerektiren en önemli dayanak noktası, onun, merfû rivâyetlerde topladığı akran des-teğidir. Pasif öğrencilerin, Nâfi‘ konusunda Mâlik’i doğruladıkları rivâyetler, onun mevkûf haberlerde de Nâfi‘e sadakat gösterdiğinin bir karînesidir. Binaenaleyh, sanı-lanın aksine, rivâyetlerin olasılığı teorisi, aktarımında yalnız kalan râviyi hemen taz‘if eden ve etkisizleştiren bir model değildir. Tam tersi bu teori, bir râvinin tüm ri-vâyetlerindeki başarıyı esas aldığı için, bu başarıya istinaden onu, yalnız kaldığı rivâ-yetlerde de koruyan ve bu rivâyetlere itimadı gerekli gören bir yaklaşıma sahiptir. Mâlik rivâyetlerine de bu çerçeveden bakılmalı, onun mevkûf aktarımlarındaki yal-nızlığı sorgulanırken, diğer rivâyetlerinde elde ettiğ akran desteğinin ne anlama gel-diği göz ardı edilmemelidir. Daha geniş bilgi için Nâfi‘in hadis profiline bkz. s. 383.




743

261= 2,8




14

5= 2,8




8

3= 2,6


384

126) Ebû Bekr İbn Nâfi‘ el-Kuraşî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 6 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 15 akranı destekle-mektedir.

127) el-Velîd İbn Ebî Hişâm’ın (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâyeti var-dır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 5 akranı desteklemektedir.

128) Seleme İbn Alkame et-Temîmî’nin (ö. 139) Nâfi‘den 2 ri-vâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 5 akranı destekle-mektedir.

129) Yezîd İbn Ebî Habîb’nin (ö. 128) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 5 akranı desteklemektedir.

130) ‘Amr İbn Sa‘d el-Fedekî’nin (ö. ___) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 5 akranı desteklemekte-dir.

131) Ebû ‘Amr el-Evzâ‘î’nin (ö. 157) Nâfi‘den sadece bir rivâ-yeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı desteklemekte-dir.

132) Abdülazîz İbn Ömer el-Kuraşî’nin (ö. 150) Nâfi‘den 3 rivâ-yeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 6 akranı destekle-mektedir.




15

6= 2,5




5

2= 2,5




5

2= 2,5




5

2= 2,5




5

2= 2,5




2

1= 2




6

3= 2


385

133) Mus‘ab İbn Sâbit’in (ö. 157) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı desteklemektedir.

134) ) Abdurrahmân İbn Abdillâh İbn Ebî ‘Atîk’in (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı desteklemektedir.

135) Ömer İbn el-‘Alâ’ el-Mâzinî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı destek-lemektedir.

136) Mu‘âz İbn el-‘Alâ’ el-Mâzinî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı destek-lemektedir.

137) Kesîr İbn Zeyd el-Eslemî’nin (ö. 158) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı destekle-mektedir.

138) Abdullâh İbn Osmân el-Mekkî’nin (ö. 132) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı destek-lemektedir.

139) Ebû Ümeyye İsmâ‘îl İbn Yahyâ’nın (ö. ___) Nâfi‘den sade-ce bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı des-teklemektedir.




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2


386

140) Mut‘im İbn el-Mikdâm eş-Şâmî’nin (ö. ___) Nâfi‘den sade-ce bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı des-teklemektedir.

141) Meymûn İbn Mihrân el-Cezerî’nin (ö. 117) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı destek-lemektedir.

142) ‘Atâ’ İbn Ebî Rabâh’ın (ö. 114) Nâfi‘den sadece bir rivâyeti vardır. Ancak bu rivâyetinde kendisini 2 akranı desteklemektedir.

143) Abdürrahmân İbn ‘Amr el-Evzâ‘î’nin (ö. 157) Nâfi‘den 2 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerinde kendisini toplam 3 akranı destek-lemektedir.

Kalan 38 râviden 16’sının Nâfi‘den tek bir rivâyeti olup akran destekleri de her birinin 1’dir.

Diğer 22 râvinin ise hiçbir akran desteği bulunmamaktadır:1

1 Görüldüğü üzere, Nâfi‘den aktarımda bulunan 181 öğrencinin çoğu, yüksek bir akran

desteğine sahiptir. Bu durum bize, Nâfi‘in ne kadar çok öğrenciye hadislerini dağıttı-ğı gerçeğini hatırlatır. Nâfi‘in öğrencileri arasında akran desteğinden tümüyle yoksun olan sadece 22 öğrencisi vardır. Not edilmesi gereken husus, bu öğrencilerin sadece birer tane hadis rivâyet etmiş olmalarıdır.

Dikkati çeken bir konu da, etkin ve normal öğrencilerin akran desteği bakımından yapılan bu sıralamada genel olarak ortalarda yer almalarıdır. Liste pasif öğrencilerle başlayıp pasif öğrencilerle bitmektedir. Bu durum, pasif öğrencilerin hadislerinin iki grupta toplanabileceğini göstermektedir: i) Pasif öğrencilerin diğer öğrencilerle müş-terek olan rivâyetleri; ii) Pasif öğrencilerin yalnız kaldıkları rivâyetler.




2

1= 2




2

1= 2




2

1= 2




3

2= 1,5




1

1= 1


387

Etkin ve normal öğrencilerin rivâyetleri

Pasif öğrencilerin rivâyetleri

Yukarıdaki listeden de anlaşılacağı üzere, pasif öğrencilerin etkin öğrencilerle müşte-

rek olan rivâyetleri ne denli çok akran desteğine sahipse, ayrı olan rivâyetleri de bir o kadar akran desteğinden yoksundur. Son grubun teorik olarak sıkıntılı göründüğü da-ha önce izâh edilmişti.




0

1= 0

NÂFİ‘İN HADİS PROFİLİ Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Kütüb-i Tis‘a’daki rivâyetleri çerçeve-

sinde hadislerine baktığımızda karşımıza şöyle bir tablo çıkmakta-dır.

Hadis adedi:1 524

Toplam hoca sayısı: 33

Nâfi‘in hocalarından yaptığı toplam rivâyet adedi: 534

Toplam öğrenci sayısı: 181

Öğrencilerin Nâfi‘den yaptığı toplam rivâyet adedi: 1515 Nâfi‘in, hocalarından yaptığı rivâyetlerde hadis başına hemen

hemen bir hoca düşmektedir. Yani onun, aynı hadisi değişik hoca-lardan temin ettiği rivâyetleri oldukça azdır.2 Hoca cephesindeki bu yeknesak manzara dolayısıyla, Nâfi‘in hadisleri ele alınırken, daha ziyâde öğrenci cephesinden konuya yaklaşılacaktır.3

A. Nâfi‘in, En Çok Sayıda Öğrencisi Tarafından Ri-vâyet Edilen Hadisleri4

1)

� ��א �א�� א �.?.� �� א! �� א�� 3"א א! *�O �"� �� א! �� א0/ ��א א:א �א! *�� .א :�-א� *(2 �א+ :�א� &' b��-א� אj�א+1 �� א�L�א# �


1 Kitabın hacmini sınırlı tutmak gayesiyle bu rivâyetlere yer verilmemiştir. 2 Rakamlardan da anlaşılacağı üzere, Nâfi‘in farklı hocalardan temin ettiği müşterek

hadis sayısı sadece 10 tanedir. Nitekim 534-524=10 3 Önceki bölümde Nâfi‘in hadis başına düşen öğrenci sayısı 2,89 olarak hesaplanmıştı.

Burada cevabını aradığımız soru, bu rakamı ortaya çıkaran tablonun, yeknesak olup olmadığıdır.

4 Takdir olunur ki, bu rivâyetlerin tümünü burada vermek mümkün değildir. Bu neden-le sadece, numûne olması bakımından, Nâfi‘den en çok sayıda öğrencisi tarafından rivâyet edilen ilk beş hadisi vermekle iktifa edeceğiz. Daha sonra, rivâyetlerin tümü bir tablo halinde özetlenecektir.

Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer’in Hadis Profili

389

I6 א��א �0V�Q 5� &א�?�;�א I6 X*�א� I6 e- �0 Y'�"א� �0�I6 b א�">� .א�-;א\.�

Tespitlerimize göre bu hadis, Nâfi‘den 23 öğrencisi tarafından rivâyet edilmiş bulunmaktadır.1

2)

Y�� &א �"�א��K*א�א� ��א ��#� �א '.�� "� *�O א �� א h-Q wא �5 � �� '6 : �4� א! ��5 7��6 �א� *�� א!:א! ��3"א �א��' �

�h��א: '6 �א��Qכא �w� � �3� א�� "�-� 5�"� v��. 5 א [ 6כא& �5 א� w � �-� I^6 w �� א�>�.� �� א�� : �א�.� 6' ��א � �� w 5 � w �5 א ��9 �*F' I ��4

.�5 7��6א! ��


3)

d��. �� !א ��א ��א א�כ: �א��G' �� א! �� "� *�O א! � �� א �: �א� �4� א! ��5 3��7��6"א '& *�� א!E�� .2 ^:א (אH '�כ7 א�,"�


4)

��<. �� א�כ: �א��א .>�� M'�� כא& *�� : �א�� "�א �� א�4� א! ��5 7��6א! H6א��=א #�E"א �,2 �5 א�� ("� �� א�:^ .


5)

2q;א� �� א ��"א& �� א&: �א��א ��4��G' א!: �א�� א �� א �� Aא *'.P :�א��^ ��h. �"� ��.: �6א��א�� P.'* 7��6 5�� !א ��4 5��;. .


1 Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 62 (134). 2 Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, II, 882 (2359). 3 Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 299 (837). 4 Bkz. Müslim, es-Sahîh, I, 488 (703). 5 Bkz. el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, I, 166 (420).


390

Hadis Numarası

Rivâyet Eden Öğ-renci Sa-yısı

el-

Muvatta

Kütüb-i

Tis‘a Mâlik İbn Enes

1 23 Merfu + Mevkuf

Merfu el-Muvatta'da ve Kütüb-ü Tisa'da

2 19 Merfu Merfu el-Muvatta'da ve Kütüb-ü Tisa'da


4 16 Merfu + Mevkuf


5 15 Merfu + Mevkuf


6 15 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da

7 15 Merfu + Mevkuf


8 14 Merfu + Mevkuf



10 14 Yok Merfu Yok


12 13 Yok Merfu Sadece Kütüb-ü

Tisa'da










391

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


Tisa'da


22 11 Merfu + Mevkuf


23 11 Yok Merfu Yok












33 10 Yok Merfu Yok








392

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


40 9 Mevkuf Merfu + Mevkuf

Sadece el-Muvatta'da



el-Muvatta'da ve Kütüb-ü Tisa'da



Tisa'da




48 8 Yok Merfu Yok


50 8 Merfu + Mevkuf

Merfu + Mevkuf




Tisa'da




56 8 Yok Merfu Yok



59 7 Mevkuf Merfu + Sadece el-Muvatta'da


393

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


Mevkuf 60 7 Yok Merfu Yok



63 7 Yok Merfu Yok







69 6 Yok Merfu Yok


71 6 Yok Merfu + Mevkuf

Yok






77 6 Yok Merfu Yok


79 6 Yok Merfu Yok 80 6 Yok Merfu Yok


394

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


81 6 Mevkuf Mevkuf el-Muvatta'da ve Kütüb-ü Tisa'da

82 5 Yok Merfu Yok 83 5 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da


85 5 Yok Merfu Yok 86 5 Yok Merfu Yok 87 5 Yok Merfu Yok



Tisa'da 90 5 Yok Merfu Yok


92 5 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da



Tisa'da 95 4 Yok Merfu Yok 96 4 Yok Merfu Yok


98 4 Yok Merfu Yok


100 4 Yok Merfu Yok


102 4 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 103 4 Yok Merfu Yok


105 4 Merfu Merfu el-Muvatta'da ve


395

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


Kütüb-ü Tisa'da






112 4 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da 113 4 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da 114 4 Yok Merfu Yok



Merfu + Mevkuf


117 4 Yok Mevkuf Yok 118 4 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da



121 3 Yok Merfu Yok 122 3 Yok Merfu Yok 123 3 Yok Merfu Yok 124 3 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da 125 3 Yok Merfu Yok 126 3 Yok Merfu Yok 127 3 Yok Merfu Yok 128 3 Yok Merfu Yok



Tisa'da 131 3 Merfu Merfu el-Muvatta'da ve


396

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


Kütüb-ü Tisa'da




135 3 Yok Merfu Yok 136 3 Yok Merfu Yok 137 3 Yok Merfu Yok 138 3 Yok Mevkuf Yok 139 3 Yok Merfu Yok 140 3 Yok Merfu Yok 141 3 Yok Merfu Yok 142 3 Yok Merfu Yok 143 3 Yok Merfu Yok 144 3 Yok Merfu Yok 145 3 Yok Merfu Yok 146 3 Yok Merfu Yok 147 3 Yok Merfu Yok 148 3 Yok Merfu Yok 149 3 Yok Merfu Yok 150 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 151 3 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da 152 3 Yok Merfu Yok 153 3 Yok Merfu Yok 154 3 Yok Merfu Yok 155 3 Yok Mevkuf Yok


Yok

157 3 Yok Merfu Yok


Tisa'da 159 3 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da



397

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


161 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 162 3 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 163 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 164 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 165 3 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 166 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 167 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 168 3 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da


170 2 Yok Merfu Yok 171 2 Yok Merfu Yok 172 2 Yok Merfu Yok 173 2 Yok Merfu Yok 174 2 Yok Merfu Yok


Yok



Tisa'da 180 2 Yok Merfu Yok 181 2 Yok Merfu Yok



183 2 Yok Merfu Yok


Yok

185 2 Yok Merfu Yok 186 2 Yok Mevkuf Yok 187 2 Yok Merfu Yok 188 2 Yok Merfu Yok 189 2 Yok Merfu Yok 190 2 Yok Merfu Yok


398

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i



Yok

192 2 Yok Merfu Yok 193 2 Yok Merfu Yok 194 2 Yok Merfu Yok 195 2 Yok Merfu Yok 196 2 Yok Merfu Yok 197 2 Yok Merfu Yok 198 2 Yok Merfu Yok

199 2 Yok Mevkuf Sadece Kütüb-ü

Tisa'da 200 2 Yok Merfu Yok 201 2 Yok Mevkuf Yok


Yok

203 2 Yok Mevkuf Yok 204 2 Yok Mevkuf Yok 205 2 Yok Merfu Yok 206 2 Yok Merfu Yok 207 2 Yok Merfu Yok 208 2 Yok Merfu Yok


Tisa'da 210 2 Yok Mevkuf Yok 211 2 Yok Merfu Yok 212 2 Yok Merfu Yok 213 2 Yok Merfu Yok 214 2 Yok Merfu Yok 215 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 216 2 Yok Merfu Yok 217 2 Yok Merfu Yok 218 2 Yok Merfu Yok 219 2 Yok Merfu Yok 220 2 Yok Merfu Yok


399

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


221 2 Mevkuf Merfu Sadece el-Muvatta'da 222 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da


224 2 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 225 2 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 226 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 227 2 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 228 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 229 2 Yok Mevkuf Yok 230 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da


232 2 Yok Mevkuf Yok


234 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 235 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 236 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 237 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 238 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 239 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 240 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 241 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 242 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 243 2 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da



246 1 Yok Merfu Yok 247 1 Yok Merfu Yok 248 1 Yok Merfu Yok 249 1 Yok Merfu Yok 250 1 Yok Merfu Yok


400

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


251 1 Yok Merfu Yok 252 1 Yok Merfu Yok 253 1 Yok Merfu Yok 254 1 Yok Merfu Yok 255 1 Yok Merfu Yok 256 1 Yok Merfu Yok 257 1 Yok Merfu Yok 258 1 Yok Merfu Yok 259 1 Yok Mevkuf Yok 260 1 Yok Merfu Yok 261 1 Yok Merfu Yok



263 1 Yok Merfu Yok 264 1 Yok Merfu Yok 265 1 Yok Merfu Yok 266 1 Yok Merfu Yok 267 1 Yok Merfu Yok 268 1 Yok Mevkuf Yok 269 1 Yok Merfu Yok 270 1 Yok Merfu Yok 271 1 Yok Merfu Yok 272 1 Yok Merfu Yok 273 1 Yok Merfu Yok 274 1 Yok Merfu Yok 275 1 Yok Mevkuf Yok 276 1 Yok Merfu Yok 277 1 Yok Merfu Yok 278 1 Yok Mevkuf Yok 279 1 Yok Merfu Yok 280 1 Yok Merfu Yok 281 1 Yok Merfu Yok 282 1 Yok Merfu Yok 283 1 Yok Merfu Yok


401

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i





Tisa'da 287 1 Yok Merfu Yok 288 1 Yok Merfu Yok 289 1 Yok Merfu Yok 290 1 Yok Mevkuf Yok 291 1 Yok Merfu Yok 292 1 Yok Merfu Yok 293 1 Yok Mevkuf Yok 294 1 Yok Merfu Yok 295 1 Yok Mevkuf Yok 296 1 Yok Merfu Yok 297 1 Yok Merfu Yok 298 1 Yok Merfu Yok 299 1 Yok Merfu Yok 300 1 Yok Merfu Yok 301 1 Yok Merfu Yok 302 1 Yok Merfu Yok 303 1 Yok Merfu Yok 304 1 Yok Merfu Yok 305 1 Yok Merfu Yok 306 1 Yok Merfu Yok 307 1 Yok Merfu Yok 308 1 Yok Merfu Yok 309 1 Yok Merfu Yok 310 1 Yok Merfu Yok 311 1 Yok Merfu Yok 312 1 Yok Merfu Yok 313 1 Yok Merfu Yok 314 1 Yok Merfu Yok 315 1 Yok Merfu Yok


402

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


316 1 Yok Merfu Yok 317 1 Yok Merfu Yok 318 1 Yok Merfu Yok 319 1 Yok Merfu Yok 320 1 Yok Merfu Yok 321 1 Yok Merfu Yok 322 1 Yok Merfu Yok 323 1 Yok Merfu Yok 324 1 Yok Merfu Yok 325 1 Yok Merfu Yok 326 1 Yok Merfu Yok 327 1 Yok Merfu Yok 328 1 Yok Mevkuf Yok 329 1 Yok Merfu Yok 330 1 Yok Merfu Yok 331 1 Yok Merfu Yok


Tisa'da 333 1 Yok Mevkuf Yok 334 1 Yok Mevkuf Yok 335 1 Yok Merfu Yok 336 1 Yok Merfu Yok 337 1 Yok Merfu Yok 338 1 Yok Merfu Yok 339 1 Yok Merfu Yok 340 1 Yok Merfu Yok 341 1 Yok Merfu Yok 342 1 Yok Merfu Yok 343 1 Yok Merfu Yok 344 1 Yok Merfu Yok 345 1 Yok Merfu Yok 346 1 Yok Merfu Yok 347 1 Yok Merfu Yok 348 1 Yok Merfu Yok


403

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


349 1 Yok Merfu Yok 350 1 Yok Merfu Yok 351 1 Yok Merfu Yok 352 1 Yok Merfu Yok 353 1 Yok Merfu Yok 354 1 Yok Merfu Yok 355 1 Yok Merfu Yok 356 1 Yok Merfu Yok 357 1 Yok Merfu Yok 358 1 Yok Merfu Yok 359 1 Yok Merfu Yok 360 1 Yok Merfu Yok 361 1 Yok Merfu Yok 362 1 Yok Merfu Yok 363 1 Yok Merfu Yok 364 1 Yok Merfu Yok 365 1 Yok Merfu Yok 366 1 Yok Merfu Yok 367 1 Yok Merfu Yok 368 1 Yok Merfu Yok 369 1 Yok Merfu Yok 370 1 Yok Merfu Yok 371 1 Yok Merfu Yok 372 1 Yok Merfu Yok 373 1 Yok Merfu Yok 374 1 Yok Merfu Yok 375 1 Yok Merfu Yok 376 1 Yok Mevkuf Yok 377 1 Yok Merfu Yok 378 1 Yok Merfu Yok 379 1 Yok Merfu Yok 380 1 Yok Merfu Yok 381 1 Yok Merfu Yok 382 1 Yok Merfu Yok


404

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


383 1 Yok Merfu Yok 384 1 Yok Merfu Yok 385 1 Yok Merfu Yok 386 1 Yok Merfu Yok 387 1 Yok Merfu Yok 388 1 Yok Merfu Yok 389 1 Yok Merfu Yok 390 1 Yok Merfu Yok 391 1 Yok Merfu Yok 392 1 Yok Merfu Yok 393 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 394 1 Yok Mevkuf Yok 395 1 Yok Mevkuf Yok 396 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


398 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 399 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 400 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 401 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 402 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da



404 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 405 1 Yok Mevkuf Yok


Tisa'da 407 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


409 1 Yok Mevkuf Yok


411 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 412 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


405

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i



414 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da




418 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da


420 1 Yok Mevkuf Yok 421 1 Yok Mevkuf Yok 422 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 423 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 424 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 425 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 426 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 427 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 428 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


430 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 431 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 432 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


434 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 435 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 436 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 437 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 438 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 439 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 440 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


406

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


441 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 442 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 443 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 444 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 445 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 446 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 447 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 448 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 449 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 450 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 451 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 452 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 453 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 454 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 455 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 456 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 457 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 458 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 459 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 460 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 461 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 462 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 463 1 Yok Mevkuf Yok 464 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 465 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 466 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 467 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 468 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 469 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 470 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 471 1 Mevkuf Yok Yok 472 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 473 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 474 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


407

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


475 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 476 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 477 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 478 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 479 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 480 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 481 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 482 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 483 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 484 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 485 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 486 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 487 1 Yok Mevkuf Yok 488 1 Yok Mevkuf Yok 489 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 490 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 491 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 492 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 493 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 494 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 495 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 496 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 497 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 498 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 499 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da




Tisa'da 503 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 504 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 505 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


408

Hadis Numarası


el-

Muvatta

Kütüb-i


506 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 507 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 508 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 509 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 510 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 511 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 512 1 Yok Mevkuf Yok 513 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da


515 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 516 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 517 1 Mevkuf Mevkuf Sadece el-Muvatta'da 518 1 Mevkuf Yok Sadece el-Muvatta'da 519 1 Yok Mevkuf Yok 520 1 Yok Mevkuf Yok 521 1 Yok Mevkuf Yok 522 1 Yok Mevkuf Yok 523 1 Yok Mevkuf Yok 524 1 Yok Mevkuf Yok

Bu hadisleri, rivâyet eden öğrenci adedi bakımından gruplaya-lım:

23 Sayıda öğrenci tarafından rivâyet edilenler: 1 hadis;









409











1 Sayıda öğrenci tarafından rivâyet edilenler: 286 hadis.

Nâfi‘in toplam 534 rivâyetinin 286 sı tek sayıda öğrenci tarafın-dan nakledilmiş durumdadır. Bu rakam toplam rivâyet sayısının ya-rısından fazlasına tekabül eder. Bu oldukça önemli bir orandır.1 Ha-

1 Tek sayıda öğrenci tarafından rivâyet edilen 286 rivâyet içindeki en büyük pay çok

sayıdaki mevkûf haberi dolayısıyla Mâlik İbn Enes’e aittir. Tespitlerimize göre, Mâ-lik’in Nâfi‘den tek başına rivâyet ettiği hadislerin toplam adedi 119 dur. Mâlik’i ikin-ci sırada 38 rivâyetiyle ‘Ubeydullâh İbn Ömer İbn Hafs, üçüncü sırada 12 adet rivâ-yetiyle kardeşi Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs takip etmektedir. Abdullâh’ı da 9 adet rivâyetiyle Eyyûb es-Sehtiyânî izlemektedir. Dikkat edilirse andığımız bu öğrencile-rin hepsi Nâfi‘in etkin öğrencileridir. Etkin öğrencilerin, aktarımlarının bir kısmında,

0

50

100

150

200

250

300

350

0 5 10 15 20 25

Seri 1

Öğrenci

Hadis

Grafikte, az sayıda öğrenci tarafından rivâyet edilen hadislerin sayısının çok, çok sayıda öğrenci tarafından rivâyet edilen hadislerin sayısının ise az olduğunu gösteren ters orantılı bir ilişki müşahede edilmektedir.


410

dis başına düşen öğrenci sayısı yaklaşık üç iken, riâyetlerin yarısının tek sayıda öğrenci tarafından aktarılmış olması, yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi, yeknesak1 olmayan bir dağılıma işaret etmekte-dir.

Tek sayıda öğrenci tarafından gerçekleştirilen rivâyetler içinde en büyük pay Mâlik İbn Enes’e aittir. Binaenaleyh, Nâfi‘ rivâyetle-rindeki Mâlik İbn Enes olgusunu doğru tahlil edebilirsek, Nâfi‘in hadis profilinin ana hatlarını tespit etmiş oluruz.

B. Mâlik’in Nâfi‘den Yaptığı Rivâyetlerin Tahlili Bu rivâyetlerin toplam adedi 261 dir. Bunların 119 unda İmâm

Mâlik herhangi bir akran desteğine sahip değildir. Mâlik’in yalnız kaldığı bu 119 rivâyette mevkûf ve merfû haberlerin oranına bakar-sak durum belli ölçüde vuzuha kavuşacaktır. Konusunu ettiğimiz 119 rivâyetin, sadece ikisi merfû kalanların hepsi mevkûftur.

akran desteğinden neden yoksun olabileceklerine dair değerlendirmemiz için bkz. s.364.

1 Dağılımın yeknesak olmayışı sürecin kendi doğasından da kaynaklanmış olabilir. Zira ne rivâyet eden açısından ne de öğrenci bakımından hadislerin tümü bir değildir. Çoğunlukla konusuna ve özellikle kim tarafından söylendiğine bağlı olarak hadislere atfedilen izâfî değerler söz konusudur. Bu cihetten bakılacak olursa, neden her hadi-sin her öğrenci tarafından aynı alakayla karşılanmadığı hususu anlaşılacaktır. Mama-fih bu durum bizatihi Nâfi‘in kendisinden de kaynaklanmış olabilir. Nitekim onun, bildiği tüm hadisleri aynı oranda ve aynı hassasiyetle tüm öğrencilerine aktardığı elbetteki söylenemez. Konu münasebetiyle, ya da buna benzer pek çok etken dolayı-sıyla, bazı hadisleri daha sık rivâyet edip önce çıkardığını düşünmek zorlama bir yak-laşım olmasa gerektir. Kaldı ki Nâfi‘ bütün hadislerini, eşit sayıda öğrencisine eşit oranda aktarmış olsaydı bile, sosyo-kültürel tarihi sürecin bilginin akışına gösterdiği direnç dolayısıyla, kimi tarîklerin zamanla akamete uğraması sonucu yeknesaklık bo-zulmaya zaten mahkûm idi.

Merfu2%

Mevkuf98%

Mâlik’in hiçbir akranı-nın bulunmadığı rivâ-yetlerdeki merfû mev-

kûf oranı


411

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında tek akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 28 dir. Bunlardan ikisinde haber merfû kalanlarda ise mevkûftur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında iki akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 21 dir. Bunlardan sekizinde haber merfû kalanlarda ise mevkûftur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında üç akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 18 dir. Bunlardan beşinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında dört akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 7 dir. Bunlardan ikisinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Merfu7%

Mevkuf93%

Merfu38%

Mevkuf62%

Merfu72%

Mevkuf28%

Mâlik’in tek akranının bulunduğu rivâyetlerdeki

merfû mevkûf oranı

Mâlik’in iki akranının bulunduğu rivâyetlerdeki


Mâlik’in üç akranının bulunduğu rivâyetlerdeki



412

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında beş akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 9 dur. Bunlardan ikisinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında altı akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 8 dir. Bunlardan birinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında yedi akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 14 tür. Bunlardan birinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Merfu71%

Mevkuf29%

Merfu78%

Mevkuf22%

Merfu87%

Mevkuf13%

Mâlik’in dört akranının bulunduğu rivâyetlerdeki


Mâlik’in beş akranının bulunduğu rivâyetlerdeki


Mâlik’in altı akranının bulunduğu rivâyetlerdeki



413

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında sekiz akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 7 dir. Bunlardan birinde haber mevkûf kalanlarda ise merfûdur.

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında dokuz akranı bulunan rivâyetle-rin sayısı ise 9 dur. Bunların tümünde haber merfûdur.

Merfu93%

Mevkuf7%

Merfu86%

Mevkuf14%

Merfu100%

Mevkuf0%

Mâlik’in yedi akranının bulunduğu rivâyetlerdeki


Mâlik’in sekiz akranının bulunduğu rivâyetlerdeki


Mâlik’in dokuz akranının bulunduğu rivâyetlerdeki



414

Mâlik’in, Nâfi‘den aktarımında on akranı bulunan rivâyetlerin sayısı ise 7 dir. Bunların da tümünde haber merfûdur.1

Görüldüğü üzere Mâlik’in Nâfi‘den rivâyet ettiği, akran sayısının düşük olduğu haberlerde, mevkûf hadis oranı yüksek iken, akran sayısının yüksek olduğu rivâyetlerde ise merfû hadis oranı yüksek-tir. Anlaşılan o ki, Mâlik’in Nâfi‘den yaptığı merfû rivâyetlerde, akranları kendisine daha çok eşlik etmişlerdir. Bunun nedeni onla-rın, yahut onlardan rivâyet edenlerin, merfû haberlere karşı daha fazla ilgi duymaları olabilir. Bu durumun yadsınacak bir tarafı da bulunmamaktadır. Zira merfû haber Peygamber’e (s.a.v.) uzanırken mevkûf haber sahabîde kalmaktadır. Böylece, etkin bir öğrenci ol-masına rağmen İmâm Mâlik’in Nâfi‘den yaptığı rivâyetlerin bir kısmında neden akran desteğinden yoksun olduğu sorusu cevabını

1 Akran sayısı ile haber türü arasındaki korelasyon artık iyice belirgin durumdadır.

10’dan daha fazla sayıda akranın bulunduğu rivâyetlerde de netice değişmemektedir; dolayısıyla onlardaki merfû mevkûf oranlarını göstermekten istiğna edildi. Mamafih Mâlik’in merfû rivâyetlerindeki hadis başına düşen akran desteği ile mevkûf rivâyet-lerindekini hesaplarsak dikkat çektiğimiz husus daha da iyi anlaşılacaktır:

Mâlik’in rivâyet ettiği mevkûf hadislerin sayısı 164 tür. Bu rivâyetlerdeki toplam akran desteği ise 119 dur.

Toplam akran destegi

Toplam rivâyet sayisi

Rivâyet basina düsen akran destegi = =

119

164= 0,7

Mâlik’in rivâyet ettiği merfû hadislerin sayısı 80 dir. Bu rivâyetlerdeki toplam akran

desteği ise 576 dır.

Toplam akran destegi

Toplam rivâyet sayisi

Rivâyet basina düsen akran destegi = =

576

80= 7,2

Görüldüğü üzere Nâfi‘in rivâyet ettiği mevkûf haberlerde rivâyet başına düşen akran desteği 1 bile değilken, merfû rivâyetlerde bu rakam 7 akranı aşmaktadır.

Merfu100%

Mevkuf0%

Mâlik’in on akranının bulunduğu rivâyetlerdeki



415

önemli ölçüde bulmuş olmaktadır.1 Bu yanıt aynı zamanda, Nâfi‘in hadis profilinde önümüze çıkan yeknesak olmayan dağılımın da ne-reden kaynaklandığına işaret etmektedir. Aşağıdaki grafikler akran sayısı ile haber türü arasında korelasyonu açıkça göstermektedir:

Grafikte, akran sayısı arttıkça merfû hadis oranının yükseldiği görülmektedir.

Grafikte, akran sayısı arttıkça mevkûf hadis oranının azaldığı görülmektedir.

1 İkinci bir ihtimal olarak, Mâlik’in yalnız kaldığı bu haberleri kendisinin ihdas ettiğini

bir an için varsaysak bile, onun neden merfû hadis üretmek dururken mevkûf haber uydurduğunu izah edemeyiz. Kaldı ki, Mâlik’in mevkûf rivâyetlerine bakıldığında, bunların çoğunun İbn Ömer’in uygulamalarından, şahsî hallerinden bahseden son de-rece spesifik haberler olduğu görülecektir.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Akran Sayısı

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Akran Sayısı

Merfu Rivâyet %

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Akran Sayısı

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Akran Sayısı

Mevkuf Rivâyet %


416

Nâfi‘’in hadis profilini ele aldığımız bu bölümde, merfû ve mev-kûf haberlerin Muvatta’daki ve sonraki eserlerdeki durumuna bak-mak yerinde olacaktır. Zira 179 yılında ölen Mâlik’in kitabında mevkûf olan haberlerin sonradan ref‘ edildiğine dair bir iddia mev-cuttur.1

C. el-Muvatta’dan, Sonraki Eserlere Geçişte Merfû

ve Mevkûf Haberlerin Tahlili el-Muvatta’da Mâlik’in Nâfi‘den rivâyet ettiği toplam 244 hadis

bulunmaktadır. Bu hadislerin sonraki eserlere geçişteki dağılımları şöyledir:

i) 68 tanesi merfûdur ve tamamı Kütüb-i Tis‘a’da hem Mâlik hem de akranlarından bir yahut birkaçının rivâyetiyle merfû olarak yer almıştır.

ii) 164 tanesi mevkûftur ve bunlardan 96 tanesi Kütüb-i Tis‘a’da ne merfû olarak ne de mevkûf olarak yer almaktadır. 54 tanesi el-Muvatta da olduğu gibi Kütüb-i Tis‘a’da da mevkûftur. 6 tanesinin ise Kütüb-i Tis‘a’da hem mevkûf hem de merfû olarak yer aldığını görmekteyiz. Kalan sekiz tanesi ise, Mâlik tarîkiyle değil başka bir tarîk üzerinden Kütüb-i Tis‘a’da ref‘ edilmiş görünmektedir.2

iii) 12 tanesiyle ilgili olarak ise el-Muvatta’da hem merfû hem de çok sayıda mevkûf haber bulunmaktadır.3 Bunlardan iki tanesi, el-Muvatta’da olduğu gibi merfû + mevkûf şeklinde, kalanların ise sadece merfû versiyonları Kütüb-i Tis‘a’da yer almıştır.

1 Bkz. Schacht, Origins, s.171,175. 2 Bu az sayıdaki rivâyetlerin dahi doğrudan ref‘ edildiğini söylemek mümkün değildir.

Her birinin ayrı ayrı çalışılması ve öylece hüküm verilmesi icap eder. Benzer örnek-ler için, Nâfi‘in ele aldığımız rivâyetlerinden 2, 14 ve 15 nolu rivâyetlere bakınız.

el-Muvatta gibi ilk dönem eserlerde geçen mevkûf haberlerin sonradan ref‘ edildiğine dair ortaya atılan müsteşrik iddiası için, Nâfi‘ örneğinden hareketle diyebilirz ki, böy-le bir olay vuku bulmuşsa da, iddiayı gündeme getiren çevrelerin beklediği ve umdu-ğu oranda değildir. Bkz. Schacht, Origins, s.171,175.

3 Sonraki musanniflerin çoğunda görülen bir konuda merfû hadis var ise mevkûf ha-berlerden istiğna edilir, yaklaşımının İmâm Mâlik’in el-Muvatta’sında pek geçerli olmadığı anlaşılmaktadır. Zira o, bir konuyla alâkalı merfû bir hadise kitabında yer verdiği halde aynı konuyla ilgili çok sayıda mevkûf haberi de kitabına almaktan imti-na etmemiştir. Bu durum biraz da o dönemdeki fıkıh kitabı ile hadis kitabı arasındaki ayırımın henüz belirginleşmemiş olmasıyla açıklanabilir.

SONUÇ Rivâyetlerin olasılığı teorisi ışığında ele aldığımız Nâfi‘ Mevlâ

İbn Ömer’in aktarımlarında dikkati çeken ilk husus, onun çoğunluk-la hocası Abdullâh İbn Ömer’den rivâyette bulunmuş olmasıdır. Öyle ki, ele aldığımız rivâyetlerin % 95’inde Nâfi‘in hocası İbn Ömer’dir. Bu durum Nâfi‘in, İbn Ömer’den hadis aldığı dönemin rivâyet geleneğiyle uyumlu bir sonuçtur. Zira o dönem genellikle râvilerin, yakınlarındaki insanlardan bir vesileyle hadis elde ettikleri bir zamana denk düşmektedir.

Rivâyetlerde Nâfi‘e eşlik eden akranların biyografilerine, ricâl kitaplarında suhûletle ulaşmak mümkündür. İsim, künye ve lakap benzerliklerinden ötürü herhangi bir temyiz sıkıntısı yaşanmamıştır. Söz konusu bu akranlar, hem yaşadıkları zaman hem de muhit itiba-riyle böyle bir rivâyete uygun koşullara sahip kimselerdir. Biyogra-fik bilgilerden elde edilen bulgular ile rivâyetlerde Nâfi‘in akranla-rının üstlendikleri rol arasında genel olarak tutarsız bir durum mülâ-haza edilmemiştir. Nâfi‘in akranları rivâyetlerde çoğunlukla Nâfi‘e muvafakat etmiş ve böylece onun yüksek bir güvenirlik katsayısı (η = % 69,8) elde etmesini sağlamıştır.1 Elde edilen bu güvenirlik dü-zeyi ile hadis münekkitlerinin Nâfi‘ hakkındaki mütalâaları büyük ölçüde örtüşmektedir.

Benzer şekilde, rivâyetlerde geçen Nâfi‘in öğrencilerinin biyog-rafileri de kolaylıkla bulunmuştur. Bu isimler düzmece olmaktan çok haklarında pek çok ayrıntılı biyografik bilgilerin bulunduğu ta-rihî şahsiyetler olarak görünmektedir. Yaşadıkları dönem itibariyle Nâfi‘e öğrencilik yapmış olmaları imkân dâhilindedir. Nâfi‘in öğ-rencileri sayıca hocalarından çok fazladır. Etkinlik bakımından da aynı şeyi görmek mümkündür. Sözgelimi Nâfi‘in hocaları arasında etkin tek bir hocası varken, öğrencileri arasında toplam altı adet et-kin öğrencisi bulunmaktadır. Çünkü Nâfi‘in İbn Ömer’e hizmet etti-ği yılların aksine, hocalık yaptığı yıllar hadis rivâyeti bakımında oldukça hareketlidir.2 Bu durum Nâfi‘in öğrenci profiline yansımış-tır. Öte yandan, Nâfi‘in bu güçlü öğrenci profilinden yola çıkılarak,

1 Elde edilen bu güvenirlik katsayısının Nâfi‘in kalan rivâyetlerinin de incelenmesiyle,

daha yüksek akranlı hadisler tespit edilebilirse, artma ihtimali vardır. Aksi bir du-rumda ise bu rakamda düşme yaşanır. Neticeyi şimdiden kestirmek güç görünmekte-dir.

2 Aynı durum, Nâfi‘in hadis başına düşen hoca sayısı (1,01) ile hadis başına düşen öğrenci sayısında (2,89) daha somut bir biçimde müşâhade edilmektedir.


418

onun tarihî şahsiyetinin sübûtu, olasılık olarak hesaplanmış, aksi bir iddianın1 ne denli dayanaktan yoksun olduğu tespit edilmiştir.

Nâfi‘in rivâyetleri incelenirken, özellikle hocaları ve öğrencileri cephesinden Nâfi‘in konumuna her bir rivâyette ayrı ayrı bakılmış, bir râvi olarak türünün doğru tespitine özen gösterilmiştir. Elde edi-len sonuçlar muvacehesinde görülmüştür ki Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer % 88 oranında duyan-dağıtan râvi modelini yansıtmaktadır. Tetkik edilen rivâyetler üzerinden varılan bu sonuç ile Nâfi‘in hoca, öğren-ci ve hadis profili arasında tam bir uyum ortaya çıkmaktadır.

Nâfi‘in incelenen rivâyetlerinde kuşaktan kuşağa geçişlerde, özellikle ilk dönemlerde ihtisâr ve eşanlamlı anlatımların yaygın olduğu, hatta bu durumun çoğunlukla ilk akranlar arasında farklı hadis kalıplarına yol açtığı müşâhede edilmiştir. Sonraki akranlarda da aynı sorun devam etmekle birlikte, yoğunluğu git gide azalmak-tadır. Bu tespit ilk bakışta bir olumsuzluk olarak algılansa da, aslın-da hadis rivâyet tarihinin gerçekten yaşandığını gösteren müstesna bir bulgudur. Senetlerde adı geçen râviler, aktardıkları rivâyetlerde bilinçli bilinçsiz iz bırakmış durumdadırlar. Bu durum, senet analiz-lerine koşut olarak metinlerdeki karakteristik farklılıkların tespit edilmesi ve kuşaktan kuşağa izinin sürülmesi gerektiği fikrini kuv-vetlendirmektedir.2

Öte yandan, rivâyet geçişlerindeki farklılaşma boyutu merfû-mevkûf hadis ilişkisi bakımından da ele alınmış ve bu konu kitabın sonunda Mâlik İbn Enes hadisleri kapsamında ayrıca özetlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre mevkûf hadislerde, zamanla merfû hadis-lere dönüşme yönünde kayda değer potansiyel bir temâyüle rastlan-mamaktadır. Aksine mevkûf ve merfû hadislerin kuşaktan kuşağa aktarımlarda, büyük ölçüde bu niteliklerini muhafaza ettikleri sap-tanmıştır. Mamafih sonraki musanniflerin, eserlerinde yer vermek üzere hadisler içinden, daha ziyade merfû olanlarını tercih ettikleri görülmektedir.3

1 Bkz. Juynboll, “Nâfi‘ the mawlâ of İbn ‘Umar, and his position in Muslim Hadîth

Literature”, s. 217. 2 Rivâyetlerin tetkiki bölümünde farklı tarîklerden gelen ve nüanslarla birbirinden

ayrılan hadisleri tekrar tekrar alıntılamamız bu yaklaşımımızın bir neticesidir. 3 Öyle anlaşılıyor ki bu durum, musanniflere giden süreçte, değişen hadis ve telif algı-

sının bir sonucudur. Bunun en güzel kanıtı Mâlik İbn Enes hadislerinde görülen, merfû haber ile rivâyet eden öğrenci sayısı arasındaki korelasyondur.

BİBLİYOGRAFYA * Abd İbn Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd İbn

Humeyd, Mektebetü's-Sünne, Kahire 1408/1988.

* Abdulbâkî İbn Kâni‘, Mu‘cemu’s-Sahâbe, Mektebetu’l-Gurebâ’, Medine 1418.

* Abdurrezzâk es-San‘ânî, el-Musannef, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1403.

* ---------------, Tefsîru’l-Kur’ân, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1410.

* Ali İbnu’l-Ca’d, el-Müsned, Müessesetü Nâdir, Beyrut 1990/1410.

* Bîbî Bint Abdussamed el-Herâviyye, Cüz’u Bîbî, Dâru’l-Hulefâ’, Kuveyt 1986.

* Ebû Abdillâh ed-Dekkâk, Muhammed İbn Abdilvâhid, Meclisu İmlâin fî Ru’yetillâh, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1997.

* Ebû ‘Avâne, el-Müsned, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrût.

* Ebû Dâvûd, es-Sünen, Dâru’l-Fikr, ts.

* Ebû Nu‘aym, Hilyetü’l-Evliyâ, Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrût 1405.

* ---------------, Târîhu İsbahân, Dâru'l-kutubi'l-'İlmiyye, Beyrut 1410.

* Ebû Ya‘lâ, Ahmed İbn Ali, el-Mu‘cem, İdâretu’l-‘Ulûmi’l-Eseriyye, Faysal Abâd 1407.

* ---------------, el-Müsned, Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, Dimaşk 1984.

* Ebû Ya‘lâ el-Kazvînî, el-İrşâd, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409.

* Ebu’l-Fadl el-‘Irâkî, Abdurrahim İbnu’l-Huseyn, el-Erbe‘în el-‘İşâriyye, Dâr İbn Hazm, Beyrût 1413.

* Ebu’l-Fadl el-Mukri’, Ahâdîs fî Zemmi’l-Kelâm, Dâru Atlas, Riyad 1996.

* Ebu'l-Kâsım el-Makdisî, Ali İbn Balbân, Tuhfetü’s-Sıddîk, Dâr İbn Kesîr, Dimaşk 1408.


420

* ed-Dabbî, el-Hüseyn İbn İsmâ'îl, Âmâlî el-Mehâmilî, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, Amman 1412.

* ed-Dânî, Osmân İbn Sa'îd, es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten, Dâru'l-'Asıme, Riyad 1416.

* ed-Dârekutnî, el-‘İlelü’l-Vâride fi’l-Ehâdîsi’n-Nebeviyye, Dârü Taybe, Riyad 1985/1405.

* ---------------, es-Sünen, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1966.

* ed-Dârimî, es-Sünen, Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, Beyrut 1407.

* el-‘Alâî, Ebû Sa'îd İbn Halîl, Câmi‘u’t-Tahsîl, ‘Âlemu’l-kutub, Beyrût 1407/1986.

* el-‘Ukaylî, Muhammed İbn Ömer, ed-Du‘afâ’ü’l-Kebîr, Dârul’l-Mektebtü’l-İlmiyyeti, Beyrût 1404/1984.

* el-Âcurî, Muhammed İbnu'l-Huseyn, eş-Şerî‘a, Dâru'l-Kutubî, Mısır 1412.

* el-'Aynî, ‘Umdetü’l-Kârî, Dâru İhyâi't-Türâs, Beyrut.

* el-Bâcî, Süleymân İbn Halef, et-Ta‘dîl ve’t-Tecrîh, Dâru’l-Livâ’, Riyad 1406/1986.

* el-Begavî, el-Huseyn İbn Mes'ûd, Me‘âlimu’t-tenzîl.

* el-Beyhakî, el-İ‘tikâdü ve’l-Hidâyetü ilâ Sebîli’r-Reşâd, Dâru’l-Âfâk, Beyrût 1401.

* ---------------, el-Medhal ile’s-Süneni’l-Kübrâ, Dâru’l-Hulefâ’, Kuveyt 1404.

* ---------------, es-Sünenü’l-Kübrâ, Mektebet-ü Dâru’l-Bâz, Mekke 1994.

* ---------------, es-Sünenü’s-Sugrâ, Mektebetü’d-Dâr, Medine 1410/1989.

* ---------------, İsbâtü ‘Azâbi’l-Kabr, Dâru’l-Furkân, Ammân 1405.

* ---------------, Şu‘abu’l-’Îmân, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Bey-rut 1410.

* el-Bezzâr, Ahmed İbn Amr, el-Müsned, Müessesetü ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut 1409.

* el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1987.

* ---------------, el-Edebu’l-Müfred, Dâru’l-Beşâir el-İslâmiyye, Beyrût 1409/1989.

Bibliyografya

421

* ---------------, et-Târîh‘u’s-Sağîr, Mektebetü Dâru’t-Türâs, Kâ-hire 1977/1397.

* ---------------, et-Tarîhu’l-Kebîr, Dâru’l-Fikr, ts.

* ---------------, Halku Ef‘âli’l-‘İbâd, Dâru’l-Me‘ârif, Riyad 1398/1978.

* el-Cassâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, Dâru İhyâi't-turâs, Beyrut 1405.

* el-Cürcânî, Hamza İbn Yusuf, Târîhu Cürcân, ‘Alemu’l-Kütüb, Beyrût 1401/1981.

* el-Fehmî, el-Leys İbn Sa‘d, Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d, Dâru 'Âlemi'l-kütüb, Riyâd 1407/1987.

* el-Fesevî, Ya'kûb İbn Süfyân, el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1419/1999.

* el-Firyâbî, Ca'fer İbn Muhammed, es-Sıyâm, ed-Dâru’s-Selefiyye, Hindistan 1412.

* el-Hâkim, el-Madhal ila’s-Sahîh, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1404.

* ---------------, el-Müstedrek, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1990/1411.

* el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut.

* ---------------, el-Câmi‘ li-Ahlâki’r-Râvi, Mektebetü’l-Me‘ârif, Riyad 1403.

* ---------------, el-Kifâye fî ‘İlmi’r-Rivâye, el-Mektebetü'l-İlmiyye, Medine.

* ---------------, Tâlî Telhîsu’l-Müteşâbih, Dâru’s-Sumey‘î, Riyad 1417.

* el-Hattâbî, Hamd İbn Muhammed, Gârîbu’l-Hadîs, Câmiatü Ümmi’l-Kura, Mekke 1402.

* el-Heysemî, Ali İbn Ebî Bekr, Buğyatü’l-Bâhis ‘an Zevâidi Müsnedi’l-Hâris, Merkezu Hıdmeti’s-Sünne, Medine 1992/1413.

* el-Humeydî, el-Müsned, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye – Mektebetü’l-Mütenebbî, Beyrut - Kahire.

* el-İ‘clî, Ahmed İbn Abdillâh, Me‘rifetü’s-Sikât, Mektebetü’d-Dâr, Medine 1405/1985.

* el-İsbahânî, Ebû't-Tâhir Ahmed İbn Muhammed, Mu’cemu’s-Sefer, el-Mektebetü't-Ticâriyye, Mekke.


422

* el-İsbahânî, İsmâ'îl İbn Muhammed, Delâilu’n-Nübüvve, Dârü Taybe, Riyad 1409.

* el-İsfahânî, Ebu'l-Ferec, el-Egânî, Dâru’l-Fikr, Beyrut, İkinci Baskı.

* el-Kâsım İbn Selâm, el-Emvâl, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1408.

* el-Katî'î, Ahmed İbn Ca'fer, Cüz’u’l-Elfi Dînârun, Dâru'n-Nefâis, Kuveyt 1993.

* el-Kazâ‘î, Muhammed İbn Sellâme, Müsnedü’ş-Şihâb, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1986/1407.

* el-Kuraşî, Yahya İbn Âdem, el-Harâc, el-Mektebetü'l-'İlmiyye, Lahor 1974.

* el-Lâlkâ’î, Hibetullâh İbnu'l-Hasen, Şerhu Usûli İ‘tikâdi Eh-li’s-Sünneti ve’l-Cemâ‘a, Dârü Taybe, Riyad 1402.

* el-Ma‘âfirî, Abdülmelik İbn Hişâm, es-Sîyretü’n-Nebeviyyetü li-bni Hişâm, Dâru’l-Ceyl, Beyrut 1411.

* el-Makdisî, Ebû Bekr İbn Abdiddâim, Meşîhatü İbni Abdiddâim, Dârü'l-Beşâir, Dimaşk 1997.

* el-Makdisî, Muhammed İbn Abdilvâhid, el-Ehâdîsu’l-Muhtâra, Mektebetu’n-Nahda, Mekke 1410.

* el-Mervezî, Muhammed İbn Nasr, es-Sünne, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye, Beyrut 1408.

* el-Mervezî, Nu'aym İbn Hammâd, el-Fiten, Mektebetü't-Tevhîd, Kahire 1412.

* el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, Beyrut 1980.

* el-Muttaki, Kenzu’l-‘Ummâl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1989.

* en-Nekkâş, Muhammed İbn Ali, Fevâidu’l-‘İrâkıyyîn, Mektebetu’l-Kur’ân, Kahire.

* en-Nesâî, ‘Amelu’l-Yevmi ve’l-Leyle, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1406.

* ---------------, es-Sünenü’l-Müctebâ, Mektebu’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, Haleb 1986.

* ---------------, et-Tabakât, Mektebetü'l-Menâr, Ürdün 1408.

* ---------------, Sünenü’n-Nesâî el-Kübrâ, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1991/1411.

Bibliyografya

423

* en-Nümeyrî, Ömer İbn Şebbe, Ahbâru’l-Medîne, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1417/1996.

* er-Râmehurmuzî, Abdurrahmân İbn Hallâd, Emsâlü’l-Hadîs, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye, Beyrut 1409.

* er-Râmehurmuzî, el-Hasen İbn Abdirrahmân, el-Muhaddisu’l-Fâsıl, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1404.

* Eslem el-Vâsıtî, Târîhu Vâsıt, ‘Âlemu’l-Kutub, Beyrût 1406.

* eş-Şâfi‘î, el-’Ümm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1393, İkinci Baskı.

* ---------------, el-Müsned, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut.

* es-Saydâvî, Muhammed İbn Ahmed, Mu’cemu’ş-Şuyûh, Muesseset er-Risâle, Beyrut 1405.

* es-Sem‘ânî, Edebü’l-İmlâ’, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1401/1981.

* eş-Şeybânî, Ahmed İbn Amr, el-Âhâd ve’l-Mesâni, Dâru’r-Râye, Riyad 1991/1411.

* ---------------, el-Cihâd, Mektebetü'l-‘Ulûmi ve'l-Hikem, Medi-ne 1409.

* ---------------, es-Sünne, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrût 1400.

* es-Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1993.

* et-Tabarânî, ed-Du‘â’, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1413.

* ---------------, el-Mu‘cemu’l-Evsat, Dâru’l-Harameyn, Kahire 1415.

* ---------------, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, Mektebetü’l-‘Ulûmi ve’l-Hıkem, Musul 1983/1404.

* ---------------, el-Mu‘cemu’s-Sagîr, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1985/1405.

* ---------------, Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, Müessesetü’r-Risâle, Bey-rut 1984/1405.

* et-Taberî, Târîhu’t-Taberî, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1407.

* ---------------, Tefsîru’t-Taberî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1405.

* et-Tahâvî, Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1399.

* et-Tarsûsî, Muhammed İbn İbrâhim, Müsned Abdillâh İbn Ömer, Dâru'n-Nefâis, Beyrut 1393.


424

* et-Tayâlisî, Müsnedü’t-Tayâlisî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut.

* et-Tirmizî, el-Câmiu‘s-Sahîh, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut.

* ---------------, eş-Şemâilu’l-Muhammediyye, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyyeti, Beyrût 1412.

* et-Tûsî, el-Hasen İbn Alî, Muhtasaru’l-Ahkâm Müstahrec et-Tûsî, Mektebetü’l-Gurebâ, Medine 1415.

* ez-Zehebî, el-Kâşif, Dâru’l-Kıble, Cidde 1413/1992.

* ---------------, Mîzânu’l-İ‘tidâl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1995.

* ---------------, Mu‘cemu’l-Muhaddisîn, Mektebetü’s-Sıddîk, Taif 1408.

* ---------------, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1413.

* ---------------, Târîhu’l-İslâm, Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, Beyrut 1991.

* ---------------, Tezkiretü’l-Huffâz, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1417/1996.

* ez-Zeyla‘î, Cemâlüddîn Abdullâh, Tahrîcu’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, Dâru İbni Huzeyme, Riyad 1414.

* Halîfe İbn Hayyât, Târîhu Hâlîfe İbn Hayyât, Dâru’l-Kalem, Dimaşk 1397.

* Hennâd İbnu’s-Seriy, ez-Zühd, Dâru’l-Hulefâ’, Kuveyt 1406.

* İbn Abdilberr, Yusuf İbn Abdillâh, el-İstizkâr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1421/2000.

* İbn ‘Adiy, el-Kâmil fi’Du‘afâ’, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1409/1988.

* ---------------, et-Terâcim es-Sâkita, Mektebetü İbn Teymiye, Kahire 1993.

* İbn ‘Asâkir, Alî İbnu'l-Hasen, Ta‘ziyetu’l-Müslim, Mektebetu’s-Sahâba, Cidde 1411.

* ---------------, Târîhu Dimaşk, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.

* ---------------, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî, Dâru'l-Kitâb el-Arabî, Beyrut 1404.

Bibliyografya

425

* İbn Abdilberr, Yusuf İbn Abdillâh, et-Temhîd, Vezâratü ‘Umûmi’l-Evkâf, el-Mağrib 1387.

* İbn Balbân, el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1993/1414.

* İbn Batta, ‘Ubeydullâh İbn Muhammed, el-İbâne, Dâru’r-Râye, Riyad 1418.

* İbn Beşküvâl, Halef İbn Abdülmelik, Ğavâmizu’l-Esmâi’l-Mübheme, ‘Âlemu’l-Kütüb, Beyrût 1407.

* İbn Ebî ‘Âsım, Ahmed İbn Amr, ez-Zühd, Dâru’r-Reyyân li’t-Türâs, Kahire 1408.

* İbn Ebî Dâvûd, Abdullâh İbn Süleymân, Müsnedü ‘Âişe, Mektebetü’l-Aksâ, Kuveyt 1405.

* İbn Ebî Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, Beyrut 1952.

* ---------------, el-Merâsîl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1397.

* İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409.

* İbn Ebî’d-Dünya, Abdullâh İbn Muhammed, el-Hevâtif, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye, Beyrut 1413.

* ---------------, Mekârimu’l-Ahlâk, Mektebetü’l-Kur’ân, Kahire 1411/1990.

* İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Dâru’l-Ceyl, Beyrût 1412.

* ---------------, Fethu’l-Bârî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1379.

* ---------------, Lisânu’l-Mîzân, Müessesetu’l-A‘lemî, Beyrût 1406/1986.

* ---------------, Nüzhetü’s-Sâmi‘în, Dâru’l-Hicre, Riyad 1415/1995.

* ---------------, Silsiletü’z-zeheb fimâ revâhu’ş-Şâfi‘î ‘an Mâlik ‘an Nâfi‘ fimâ revâhu’ş-Şâfi‘î ‘an Mâlik ‘an Nâfi‘.

* ---------------, Takrîbu’t-Tehzîb, Dâru’r-Ruşeyd, Suriye 1986/1406.

* ---------------, Teğlîku’t-ta‘lîk, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1405.

* ---------------, Tehzîbu’t-Tehzîb, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1984.


426

* İbn Hanbel, el-Eşribe, Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, Kahir 1405/1985.

* ---------------, el-‘İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl, el-Mektebu'l-İslâmî, Beyrut 1408.

* ---------------, el-Müsned, Müessesetü Kurtuba, Kahire.

* ---------------, ez-Zühd, ts.

* ---------------, Fedâilu’s-Sahâba, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1403/1983.

* İbn Hayyân, Abdullâh İbn Muhammed, Kitâbu’l-Emsâl fi’l-Hadîs, ed-Dâru’s-Selefiyye, Hindistan 1987.

* ---------------, Tabakâtu’l-Muhaddisîn bi- Asbahân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1992/1412.

* İbn Hazm, el-İhkâm fî ’Usûli’l-Ahkâm, Dâru’l-Hadis, Kahire 1404.

* ---------------, el-Mahla, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrût.

* ---------------, Haccetü’l-Vedâ, Beytu'l-Efkâr ed-Düveliyye, Riyad 1998.

* İbn Hibbân, el-Mecrûhîn, Dâru’l-Va‘y, Haleb.

* ---------------, es-Sikât, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1975.

* İbn Huzeyme, es-Sahîh, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1970/1390.

* ---------------, et-Tevhîd, Mektebetü’r-Reşîd, Riyad 1994.

* İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Mektebetü’l-Me‘ârif, Bey-rut.

* ---------------, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1401.

* İbn Ma‘în, Târîhu İbn Ma‘în, Merkezu’l-Bahsi’l-İlmî, Mekke 1399/1979.

* İbn Mâce, es-Sünen, Dâru’l-Fikr, Beyrut.

* İbn Mende, Muhammed İbn İshâk, el-Fevâid, Dâru's-Sahâbe li'turâs, Tantâ 1412.

* ---------------, el-Îmân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1406.

* İbn Sa‘d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Dârü Sâdır, Beyrut.

* ---------------, et-Tabakâtü’l-Kübrâ (el-Kısmu’l-Mütemmim), Mektebetü’l-‘Ulûm, Medine 1408.

Bibliyografya

427

* İbn Şâhîn, Ömer İbn Ahmed, Târîhu Esmâi’s-Sikât, ed-Dâru's-Selefiyye, Kuveyt 1404.

* İbn Tahmân, Meşîhatü İbn Tahmân, ts.

* İbnü’l-Cârûd, Abdullâh İbn Alî, el-Müntekâ, Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sekâfiyyeti, Beyrût 1408/1988.

* İbnu’l-Cevzî, Abdurrahmân İbn Alî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hilâf, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1415.

* İbnü’l-Mübârek, el-Cihâd, et-Tûnusiyye li’n-neşr, Tûnus 1972.

* ---------------, el-Müsned, Mektebetü’l-Ma‘ârif, Riyad 1407.

* ---------------, ez-Zühd, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut.

* İbnu’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsat, Dâru Taybe, Riyad 1985.

* İbnu's-Salâh, el-Mukaddime, Mektebetü'l-Farâbî, 1984.

* Ishâk İbn Râhûye, el-Müsned, Mektebetü’l-Îmân, Medîne 1991/1412.

* Juynboll, G. H. A., Nâfi‘ the Mawlâ of İbn ‘Umar and His Position in Muslim Hadîth Literature, Der İslam, 70 (1993), s. 207-244.

* Kutluboğa, ‘Avâlî el-Leys İbn Sa‘d, ts.

* Ma‘mer İbn Râşid, el-Câmi‘, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrût 1403.

* Mâlik İbn Enes, el-Muvatta, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Mı-sır.

* Motzki, G. H. A. Juynboll’ün Nâfi‘ the Mawlâ of İbn ‘Umar and His Position in Muslim Hadîth Literature Adlı Çalışmasına Bir Tenkit Denemesi, Batıda Hadis Çalışmalarının Tarihi Seyri, Hadis Evi, İstanbul 2006, s. 151-235.

* Müslim, es-Sahîh, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut.

* ---------------, et-Temyîz, Mektebetü'l-Kevser, el-Murabba' 1410.

* Sa‘îd İbn Mansûr, es-Sünen, ed-Dâru’s-Selefiyye, Hindistan 1403/1982.

* Schact, J., The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 19755 (19501).


428

* Temâm er-Râzî, el-Fevâid, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1412.

* Vekî‘ İbnu’l-Cerrâh, Nüshatü Vekî‘, ed-Dâru’s-Selefiyye, Kuveyt 1406.

KARMA İNDEKS ‘Abd İbn Humeyd, 165, 174,

179 ‘Abdirabbihi İbn Sa‘îd, 177,

178, 179, 184 ‘Abdurrahmân İbn ‘Alkame,

195, 196, 197, 199, 203 ‘Abdurrahmân İbn Sâbit, 177,

181, 182, 185 ‘Abdülazîz İbn Ebî Revâd,

305, 306, 309 ‘Abdülmecîd İbn ‘Abdülazîz,

306 ‘Âişe Bint Ebî Bekr, 338 ‘Alî İbn Sâbit, 279, 283, 285 ‘Âmir İbn Vâsile, 346 ‘Amr İbn Osman en-Nemrî,

282, 285 ‘Amr İbn Sa‘d, 180, 181 ‘Amr İbn Sa‘d el-Fedekî, 351 ‘Amr İbn Yezîd Ebû Bürde,

353, 369 ‘Âsım İbn Muhammed İbn

Yezîd, 41 ‘Âsım İbn Muhammed İbn

Zeyd, 351, 380 ‘Atâ’ İbn Ebî Muslim el-

Horasânî, 353 ‘Atâ’ İbn Ebî Rabâh, 354, 386 ‘Attâf İbn Hâlid, 351, 373 ‘Avn İbn Sâlih, 273 ‘Ayyâş İbn Ebî Rabî‘a, 338 ‘Îsâ İbn Ebî ‘Îsâ el-Hannât, 354 ‘Îsâ İbn Hafs İbn ‘Âsım, 353 ‘Îsâ İbn Ömer İbn Mûsâ, 354 ‘Ubeyde İbn Humeyd, 172 ‘Ubeydullâh İbn Abdillâh İbn

Ömer, 338

‘Ubeydullâh İbn Ebî Ca‘fer, 349, 383

‘Ubeydullâh İbn el-Ahnes, 40, 350, 370

‘Ubeydullâh İbn Ömer, 39, 41, 140, 177, 179, 184, 204, 205, 210, 218, 219, 221, 263, 265, 269, 291, 292, 294, 348, 359, 377, 383, 409

‘Ukayl İbn Hâlid, 350, 380 ‘Ukbe İbn Abdillâh el-Esam,

350, 369 ‘Ukbe İbn Ebi es-Sahbâ’, 353 ‘Umâra İbn Ğaziyye, 354 ‘Urve İbn ez-Zübeyr, 195, 196,

316 Abbâsî dönemi, 51 abdest, 157 Abdulhamîd İbn Ca‘fer, 350,

376 Abdulkerîm Ebû Ümeyye, 40,

354 Abdullâh İbn ‘Âmir el-Eslemî,

353, 379 Abdullâh İbn ‘Atâ’ et-Tâifî,

353, 367 Abdullâh İbn ‘Avn, 39, 177,

180, 184, 348, 361, 374 Abdullâh İbn ‘Ubeyd İbn

‘Umeyr, 70 Abdullâh İbn Abdillâh İbn

Ömer, 338 Abdullâh İbn Abdirrahmân el-

Ensârî, 354, 362 Abdullâh İbn Abdirrahmân İbn

Ebî Ümeyye, 352 Abdullâh İbn Avn, 66, 71, 75,

101, 109, 119, 180


430

Abdullâh İbn Ca‘fer, 41 Abdullâh İbn Dînâr, 41, 47, 50,

52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 66, 67, 74, 77, 80, 81, 82, 85, 88, 89, 92, 94, 95, 97, 123, 124, 125, 128, 129, 138, 139, 165, 168, 169, 170, 171, 175, 350, 375

Abdullâh İbn Ebî Ferve, 40, 350, 374

Abdullâh İbn el-‘Alâ’ eş-Şâmî, 353, 366

Abdullâh İbn Muhammed İbn Ebî Bekr, 338

Abdullâh İbn Mübârek, 71 Abdullâh İbn Nâfi‘, 40, 101,

111, 119, 349, 361, 381 Abdullâh İbn Nâfi‘ el-Kuraşî,

40, 349, 361, 381 Abdullâh İbn Osmân el-Mekkî,

40, 353, 385 Abdullâh İbn Ömer, 22, 27, 36,

37, 47, 50, 52, 60, 63, 66, 77, 79, 101, 106, 123, 130, 138, 143, 144, 147, 148, 151, 154, 155, 158, 159, 165, 177, 182, 185, 188, 191, 195, 203, 204, 206, 208, 210, 213, 218, 220, 221, 224, 230, 236, 238, 239, 242, 243, 247, 248, 250, 263, 264, 267, 269, 272, 279, 280, 287, 290, 291, 292, 294, 296, 297, 302, 305, 311, 315, 337, 341, 342, 344, 348, 359, 380, 409, 417

Abdullâh İbn Ömer İbn Hafs, 40

Abdullâh İbn Süleymân el-Hımyerî, 352, 379

Abdulvâhid İbn Kays es-Sülemî, 354

Abdurrahmân İbn ‘Amr el-Evzâ‘î, 350

Abdurrahmân İbn ‘Atâ’, 352 Abdurrahmân İbn Abdillâh es-

Sirâc, 40, 350, 378 Abdurrahmân İbn Abdillâh İbn

Ebî ‘Atîk, 352, 385 Abdurrahmân İbn Ebî Bekr el-

Ced‘ânî, 354 Abdurrahmân İbn Ebî Hureyre,

338 Abdurrahmân İbn Ebî

Müleyke, 352, 374 Abdurrahmân İbn Ebî’z-Zinâd,

102 Abdurrahmân İbn Mehdî, 69,

113, 207, 231 Abdurrahmân İbn Yezîd İbn

Câbir, 353, 366 Abdurrezzâk es-San‘ânî, 138,

140, 144, 165, 169, 170, 179, 182, 213, 214, 219, 224, 225, 228, 232, 247, 251, 264, 265, 272, 273, 274, 280, 281, 288, 289, 290, 292, 293, 307, 311, 312, 317, 318

Abdülazîz İbn ‘Ubeydillâh, 40 Abdülazîz İbn Ebî Revvâd, 40,

348, 361, 377 Abdülazîz İbn Ömer el-Kuraşî,

350, 384 Abdülazîz İbn Siyâh, 134 Abdülkerîm İbn Mâlik el-

Cezerî, 350, 367, 372 Abraşahr, 35, 38, 41, 42 Ahbâru’l-Medine, 260 Ahmed İbn Hanbel, 32, 36, 38,

44, 49, 51, 55, 72, 85, 88, 92, 104, 105, 107, 108, 110,

Karma İndeks

431

111, 112, 114, 115, 125, 131, 140, 144, 147, 149, 157, 159, 160, 167, 171, 172, 178, 181, 189, 191, 198, 199, 206, 207, 208, 216, 226, 227, 231, 237, 247, 252, 265, 272, 275, 283, 298, 303, 306, 315, 318, 321

Ahmed İbn Sâlih el-Mısrî, 42, 147

Âişe, 44, 79, 197 Alî İbn el-Hakem el-Bünânî,

352 Aliye Bint Şureyh el-Hadramî,

313 Amr İbn Dînâr, 70, 77, 78, 80,

317 Âsım İbn ‘Alî, 92 Askalan, 206 Bağdat, 72, 181, 206, 207 Bararbandah dağları, 42 Basra, 71, 113, 161, 181, 198,

265, 280, 307, 314, 315 Buhârî, 32, 36, 38, 43, 47, 48,

53, 60, 61, 62, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 77, 78, 80, 81, 86, 91, 92, 93, 94, 95, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 123, 128, 131, 133, 138, 141, 142, 145, 146, 147, 148, 149, 159, 165, 174, 179, 181, 182, 188, 190, 192, 195, 196, 197, 198, 200, 201, 205, 206, 207, 213, 217, 219, 224, 227, 231, 232, 247, 255, 256, 257, 258, 264, 265, 267, 273, 281, 283, 298, 302, 304, 306, 307, 308,

313, 314, 315, 316, 317, 321, 389

Bükeyr İbn Abdillah, 130, 131, 135

Bürd İbn Sinân eş-Şâmî, 40, 352, 367

Ca‘fer İbn Burkân, 352, 372 Câbir İbn Abdillâh, 204 Câbir İbn Yezîd İbn el-Hâris,

352, 368 Câhiliye dönemi, 315 Cennet, 317 Cerîr İbn Hâzim, 101, 113,

114, 119, 279, 282, 284, 349, 361, 370

Cisr İbn el-Hasen el-Yemâmî, 352, 380

Cürcân, 42, 138, 145, 154, 161 Cüveyriye İbn Esmâ’, 39, 101,

114, 120, 143, 148, 151, 177, 182, 263, 267, 269, 348, 361

Dalakan Tepeleri, 42 Dâvûd İbn Ebî Sâlih el-Leysî,

354 Dâvûd İbn el-Husayn, 351 Dâvûd İbn Kays ed-Dabbâğ,

40, 351, 366 Dimaşk, 180, 243 Ebân İbn Târık el-Basrî, 353,

370 Ebû ‘Amr el-Evzâ‘î, 351 Ebû ‘Amr en-Nedbî, 351, 374 Ebû ‘Avâne, 145, 154, 161,

166, 179, 195, 205, 207, 209, 224, 229, 232, 247, 264, 266, 267

Ebû ‘Ubeyd Hâcibu Süleymân, 352, 378

Ebû Bekr el-Hatîb, 72 Ebû Bekr İbn Ebî Sebre, 320,

323


432

Ebû Bekr İbn Muhammed el-Kuraşî, 352, 367

Ebû Bekr İbn Nâfi‘, 202, 204, 208, 209, 211, 349, 384

Ebû Bişr Ca‘fer İbn İyâs, 353, 367

Ebû Cenâb, 303 Ebû Dâvûd, 27, 32, 48, 51, 54,

64, 73, 77, 78, 82, 98, 99, 110, 115, 116, 123, 125, 129, 132, 140, 154, 156, 157, 160, 161, 192, 195, 198, 202, 206, 207, 208, 209, 213, 214, 215, 217, 219, 220, 224, 228, 229, 232, 247, 260, 261, 262, 266, 267, 272, 276, 280

Ebû Hafs Ömer İbn el-‘Alâ’, 306, 307

Ebû Hakîm İbn Hitam, 160 Ebû Hâtim, 104, 107, 108, 111,

117, 133, 134, 144, 146, 148, 149, 160, 161, 198, 205, 206, 231, 232, 265, 273, 280, 298, 321

Ebû Hayye el-Kelbî, 302, 303 Ebû Hind es-Sıddîk, 354, 379 Ebû Hureyre, 338 Ebû İshâk es-Sebî‘î, 351, 365 Ebû Kerb el-Ezdî, 354 Ebû Mervân Abdülmelik İbn

Abdilazîz, 35 Ebû Mu‘âviye, 110, 142 Ebû Osman en-Nehdî, 312, 315 Ebû Sa‘îd el-Hudrî, 338 Ebû Seleme İbn Abdirrahmân,

165, 166, 167, 171, 173, 338, 350, 367

Ebû Ümâme İbn Sehl İbn Huneyf, 207

Ebû Ümeyye İsmâ‘îl İbn Yahyâ, 40, 353, 385

Ebû Ya‘lâ, 48, 73, 77, 78, 103, 114, 115, 138, 148, 195, 196, 207, 288, 290

Ebû Zür‘a, 44, 104, 107, 133, 160, 167, 180, 192, 265, 303, 316, 317, 321

Ebu'l-Kâsım el-Makdisî, 236 ed-Dahhâk İbn Osmân, 39,

157, 158, 159, 160, 162, 348, 361, 375

ed-Dârimî, 36, 48, 60, 73, 78, 91, 115, 116, 247, 255, 265, 302, 304, 308, 311, 312, 313, 318, 321

el-‘Alâ’ İbn el-Hadramî, 313 el-‘Alâ’ İbn el-Hâris eş-Şâmî,

354, 379 el-‘İclî, 38, 131, 148, 161, 178,

196, 197, 204, 206, 231, 264, 298

el-‘İlel ve Ma‘rifatü’r-Ricâl, 38 el-‘İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl,

38, 283 el-Beyhakî, 48, 68, 73, 77, 78,

104, 106, 108, 109, 110, 114, 115, 116, 123, 133, 154, 160, 161, 166, 179, 188, 195, 205, 207, 209, 213, 219, 224, 232, 247, 249, 264, 266, 267, 268, 272, 278, 280, 281, 288, 291, 292, 293, 296, 297, 299, 302, 306, 308

el-Câmi‘u’s-Sahîh, 47, 48, 61, 62, 72, 73, 77, 78, 92, 93, 94, 95, 104, 113, 114, 115, 123, 128, 138, 141, 142, 148, 149, 165, 174, 182, 188, 190, 195, 201, 205, 206, 213, 217, 219, 224, 227, 232, 247, 255, 256,

Karma İndeks

433

257, 258, 264, 266, 267, 302, 304, 306, 307, 308, 389

el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, 41, 273 el-Cerrâh Mevlâ Ebî Habîbe,

338 el-Cü‘ayd İbn Abdirrahmân,

353, 382 el-Emvâl, 247, 252, 265 el-Evzâ‘î, 180, 231, 384, 386 el-Haccâc İbn Ertât, 40, 263,

264, 265, 268, 349, 380 el-Hakem İbn ‘Uteybe, 226,

228, 229, 230, 231, 232, 234, 350, 369

el-Harâc, 247, 249, 250, 265, 266

el-Hâris el-Akelî, 105 el-Hasen İbn el-Hurr, 350, 366 el-Hasen İbn Muhammed

İbnu’l-Hanefiyye, 316 el-Hatîb el-Bağdâdî, 78, 106,

111, 123, 133, 138, 148, 195, 205, 209, 213, 219, 220, 227, 236

el-İhsân fî-Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, 78, 200, 249

el-Ka‘kâ‘ İbn Yezîd, 105 el-Kâsım İbn Muhammed, 77,

79, 115, 197, 316, 338 el-Kâsım İbn Selâm, 252 el-Kâşif, 49, 50, 51, 67, 68, 69,

70, 71, 72, 79, 80, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 130, 131, 133, 144, 145, 146, 147, 149, 159, 160, 161, 166, 167, 178, 180, 181, 191, 196, 197, 204, 205, 207, 208, 230, 232, 264, 280, 298, 303, 306, 307, 313, 314, 315, 316, 317, 320, 331

el-Leys İbn Ebî Süleym, 40, 350, 375

el-Leys İbn Sa‘d, 115, 182, 266, 359, 375

el-Ma‘rifetü ve’t-Târîh, 38 el-Mu‘cemu’l-Kebîr, 48, 69,

77, 166, 178 el-Muallâ Yahyâ İbn Meymûn,

352, 373 el-Muğîre İbn Hakîm, 338 el-Muğîre İbn Ziyâd, 351, 368 el-Musannef, 48, 54, 55, 68,

78, 84, 85, 106, 108, 109, 110, 138, 139, 140, 144, 145, 154, 155, 156, 160, 165, 169, 170, 171, 178, 179, 182, 195, 196, 199, 205, 213, 214, 219, 224, 225, 226, 228, 232, 247, 251, 252, 264, 265, 272, 273, 274, 275, 280, 281, 288, 289, 290, 292, 293, 307, 311, 312, 317, 318

el-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, 48, 54, 55, 68, 78, 84, 85, 104, 106, 108, 109, 110, 138, 139, 140, 145, 154, 155, 156, 160, 165, 171, 178, 195, 196, 199, 205, 224, 226, 232, 247, 252, 265, 272, 275, 288, 290, 307

el-Muvatta, 34, 48, 52, 53, 73, 78, 80, 81, 115, 124, 138, 139, 149, 166, 168, 169, 183, 195, 198, 209, 213, 214, 219, 287, 288, 289, 293, 296, 297, 299, 383, 416

el-Müntekâ, 48, 77, 154, 161, 166, 213, 219, 247, 264, 266

el-Velîd İbn Ebî Hişâm, 40, 350, 384


434

el-Velîd İbn Kesîr el-Kuraşî, 350, 371

el-Velîd İbn Müslim, 70 Enes İbn Mâlik, 71, 144, 204,

312, 314 er-Rebî‘ İbn Subeyh, 352, 368 Ertât İbn el-Münzir, 117 Eslem Mevlâ Ömer İbn el-

Hattâb, 338 Esmâ İbn ‘Ubeyd İbn Mahârik,

352 es-Sâ’ib İbn Yezîd, 312, 313,

318 es-Sikât, 41, 117, 273, 330,

331 es-Sünenü’l-Müctebâ, 48, 64,

65, 72, 73, 77, 78, 104, 106, 108, 109, 115, 116, 138, 143, 146, 147, 148, 149, 154, 158, 161, 165, 176, 177, 179, 188, 190, 191, 195, 196, 203, 205, 213, 217, 218, 220, 224, 229, 232, 247, 263, 267

Eş‘as İbn Sivâr, 40, 351, 369 eş-Şâfi‘î, 48, 53, 71, 77, 78, 81,

82, 89, 115, 213, 214, 219 Etbâu’t tâbiîn, 108, 111, 146,

147, 149, 208 et-Tabakât el-Kübrâ, 35 et-Tabakâtü’l-kübrâ, 189 et-Tabarânî, 48, 69, 77, 78,

104, 108, 109, 112, 117, 123, 131, 134, 154, 161, 166, 178, 180, 182, 183, 247, 264, 266, 272, 277, 281, 282, 283

et-Târîhu’l-Kebîr, 38 et-Temhîd, 48, 72, 78, 106,

110, 115, 123, 133, 166, 183, 195, 205, 208, 209,

213, 219, 220, 224, 232, 247, 264, 266, 272, 280

et-Temyîz, 48, 73 et-Terâcim es-Sâkita, 242 et-Tirmizî, 48, 64, 68, 123,

129, 154, 158, 161, 165, 176, 179, 195, 202, 205, 209, 236, 238, 247, 262, 266, 302, 305, 308

Evfâ İbn Delhem el-‘Adevî, 353

Eyyûb es-Sehtiyânî, 39, 66, 67, 68, 74, 101, 104, 118, 125, 130, 132, 135, 143, 144, 150, 177, 178, 184, 218, 219, 221, 279, 280, 284, 289, 291, 292, 294, 348, 359, 379, 409

Eyyûb İbn Mûsâ, 39, 101, 104, 105, 107, 118, 349, 361, 372

Ezd kabîlesi, 313 ez-Zehebî, 27, 30, 43, 44, 48,

49, 50, 51, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 79, 80, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 130, 131, 133, 134, 138, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 159, 160, 161, 166, 167, 178, 180, 181, 191, 196, 197, 204, 205, 207, 208, 227, 230, 232, 248, 264, 267, 280, 298, 303, 306, 307, 313, 314, 315, 316, 317, 320, 331

ez-Zübeyr İbn Hubeyb, 352, 369

Fedâilu’s-Sahâba, 236, 237, 312, 318

Fesevî, 38

Karma İndeks

435

fetva, 42, 44, 61, 105, 107, 321, 346

Fevâidü’l-Leys İbn Sa’d, 168 Fudayl İbn Ğazvân, 101, 105,

106, 118, 126, 127, 129, 130, 132, 135, 349, 370

Fukahâi Seb‘a, 49 Fukahâ-i Seb‘a, 69 Fuleyh İbn Süleymân, 227,

230, 232, 233, 234, 349, 361, 375

güç grafiği, 329 güvenirlik katsayısı, 22, 34, 48,

328, 329, 330, 331, 336, 417 Hadis, 21, 22, 28, 29, 31, 33,

34, 45, 50, 51, 52, 63, 64, 66, 79, 100, 108, 113, 124, 127, 139, 168, 169, 171, 174, 175, 176, 198, 202, 203, 217, 227, 238, 255, 262, 280, 289, 297, 298, 304, 305, 331, 364, 365, 388, 410

hadis araştırmaları, 21, 29 hadis ehli, 113 Hadramî Mevlâ el-Cârûd, 353 Hafs İbn ‘Anân, 351, 367 Hafsa, 44 Hâlid İbn Ebî ‘İmrân, 350 Hâlid İbn Ziyâd el-Ezdî, 351,

366 Hâlit İbn Hizâm, 160 Hammâd İbn Zeyd, 43, 283 Hanzala İbn Ebî Süfyân, 39,

188, 191, 192, 193, 350, 373 Harb İbn Kays Mevlâ Talha,

354 Hârice İbn Abdillâh el-Ensârî,

351 Hâricîler, 51 Hârûn İbn Yahyâ, 43 Hassân İbn ‘Atıyye, 351, 368

Hayber, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 263

Hayyân el-Bârikî, 272, 273, 274, 275

Hemmâm İbn Yahyâ, 40, 43, 352, 382

Hıristiyanlar, 259 Hicaz, 68, 72, 251, 254, 256,

259 Hind Bint Ebî Ümeyye, 338 Hişâm Eddestuvâî, 113 Hişâm İbn ‘Urve, 196, 204,

205, 210 Hişâm İbn Abdülmelik, 37 Hişâm İbn el-Ğâz, 40, 350, 376 Hişâm İbn Sa‘d, 40, 349 Humeyd İbn Ebî Humeyd et-

Tavîl, 351, 381 Humeyd İbn Yezîd el-Basrî,

354 Humeyd İbn Ziyâd Ebû Sakhr,

353, 382 Humeydî, 77, 78, 83, 84, 104,

105, 107, 108, 123, 125, 132, 166, 170

Husayf İbn Abdirrahmân el-Cezerî, 354

Husayn İbn Ebî Cemîl, 352, 372

Hürmüz, 43 Hz. Hüseyin, 316 Irak, 51, 54, 56, 57, 58, 59, 62,

68, 72, 205 İbn ‘Adiy, 154, 161, 166, 179,

192, 195, 207, 208, 209, 213, 219, 227, 236, 242, 272, 278, 283, 306

İbn ‘Asâkir, 38, 166, 180, 181, 183, 236, 242, 243, 247, 268, 302, 307, 308, 312, 313, 321


436

İbn Abdilberr, 48, 72, 78, 106, 110, 115, 123, 133, 166, 183, 208, 209, 219, 224, 232, 247, 264, 266, 272, 280

İbn Balbân, 48, 69, 78, 108, 115, 117, 123, 138, 139, 149, 154, 160, 166, 182, 188, 195, 200, 209, 213, 220, 224, 232, 247, 249, 266, 302, 308

İbn Bükeyr, 72, 131 İbn Cüreyc, 39, 66, 70, 71, 75,

96, 101, 109, 119, 169, 175, 177, 179, 184, 218, 219, 221, 226, 227, 228, 229, 230, 232, 234, 279, 281, 284, 348, 361, 378

İbn Ebî Arûbe, 70 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, 41, 227,

273 İbn Ebî Leylâ, 101, 108, 109,

119, 349, 361, 377 İbn Ebî Şeybe, 48, 54, 55, 68,

78, 84, 85, 86, 104, 106, 108, 109, 110, 138, 139, 140, 145, 154, 155, 156, 160, 165, 167, 171, 178, 195, 196, 199, 205, 224, 226, 228, 232, 247, 252, 265, 272, 275, 288, 290, 307

İbn Ebî Zi’b, 39, 92, 101, 112, 113, 119, 243, 244, 245, 349, 368

İbn Hacer, 31, 44, 49, 50, 51, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 79, 80, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 130, 131, 132, 133, 134, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 159, 160, 161, 166, 167, 168, 178,

179, 180, 181, 188, 191, 192, 196, 197, 198, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 213, 220, 227, 231, 232, 233, 264, 265, 280, 281, 282, 283, 288, 291, 298, 302, 303, 306, 307, 308, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 320, 321, 330, 346, 375

İbn Hayyân, 236 İbn Hayyât, 37 İbn Hibbân, 41, 48, 69, 78,

108, 115, 117, 123, 138, 139, 145, 149, 154, 160, 166, 182, 188, 195, 200, 209, 213, 220, 224, 231, 232, 236, 247, 249, 266, 272, 273, 282, 288, 291, 302, 308, 317, 331

İbn Huzeyme, 48, 77, 78, 100, 104, 106, 108, 109, 154, 161, 166, 213, 219, 220, 224, 226, 232, 272, 276, 280

İbn Ka‘b İbn Mâlik, 338 İbn Kuteybe, 42 İbn Mâce, 32, 48, 51, 63, 73,

78, 97, 111, 112, 115, 138, 142, 145, 154, 156, 161, 165, 175, 176, 179, 213, 217, 219, 236, 237, 242, 243, 247, 260, 266, 303

İbn Mende, 123, 131, 132, 133, 138, 139, 145, 149, 236

İbn Nümeyr, 141, 156, 172, 201, 202, 216

İbn Sa‘d, 35, 36, 37, 39, 42, 43, 65, 66, 68, 71, 72, 75, 98, 99, 101, 114, 115, 120, 133, 149, 156, 159, 168, 174, 177, 178, 180, 181, 182, 185, 188, 189, 192, 196,

Karma İndeks

437

206, 207, 263, 266, 269, 330, 348, 375, 380, 384

İbn Şâhîn, 42, 283, 331 İbn Şibrume, 105 İbnetü Ahî Safiyye, 338 İbnu’l-Ca‘d, 125, 126, 215,

216 İbnu’l-Hâd, 157, 159, 160, 162 İbnu’l-Medînî, 30, 43, 67, 68,

70, 71, 102, 104, 107, 110, 111, 131, 160, 167, 180, 181, 192, 204, 207, 231, 232, 280, 314, 315

İbnu’s-Salâh, 30 İbnü’l-Cârûd, 48, 77, 154, 161,

166, 213, 219, 247, 264, 266 İbnü’ş-Şihâb, 69 İbrâhîm İbn Abdillâh İbn

Hunayn, 338 İbrâhîm İbn Abdillâh İbn

Ma‘bed, 338 İbrâhîm İbn Abdirrahmân el-

Medînî, 353 İbrâhim İbn Ku‘ays, 354 İbrâhim İbn Meymûn es-Sâ’iğ,

350, 383 İbrâhim İbn Sa‘d, 102 İbrâhîm İbn Sa‘d, 172 İbrâhîm İbn Sa‘îd el-Medînî,

351, 364 İkrime

İkrime Mevlâ İbn Abbâs, 37 İmâm Ebû Hanîfe, 349, 376 İran, 49 isâbet yüzdesi, 49, 75, 79, 121,

124, 136, 139, 152, 155, 163, 166, 186, 189, 193, 196, 211, 214, 222, 225, 234, 236, 240, 242, 245, 248, 270, 273, 285, 288, 294, 296, 300, 303, 310, 313, 322

İsbahânî, 123, 302, 308 İshâk İbn Râhûye, 49 İshâk İbn Süleymân, 189, 190 İslâm dini, 21 İsmâ‘îl İbn Ebî Üveys, 102 İsmâ‘îl İbn İbn İbrâhîm İbn

‘Ukba, 35 İsmâ‘îl İbn İbrâhîm İbn ‘Ukbe,

36, 39, 352, 370 İsmâ‘îl İbn Muhammed İbn

Sa‘d, 354 İsmâ‘îl İbn Ümeyye, 39, 101,

104, 107, 119, 239, 240, 348, 361, 375

Juynboll, 28, 30, 33, 34, 35, 36, 37, 42, 43, 198, 334

Kâbil, 42 kadın, 90, 91 kadınlar

Kadın, 98 kadınlarla

kadın, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 116, 121

Karkaşand, 72 Katâde, 113, 315 Kâvus, 43 Kesîr İbn Farked, 39, 349, 372 Kesîr İbn Zeyd el-Eslemî, 353,

385 Kevkebu’s-subh, 44 Kindî, 36, 350, 369 Kitâbü’l-Vuslât ve’l-kudât, 36 koku, 81, 82, 84, 87, 89, 91,

92, 94, 95, 97 kokulu kıyafetler, 94 Kûfe, 71, 105, 108, 131, 167,

206, 231, 264, 303, 315, 316, 346

Kur’ân, 70


438

Kütüb-ü Sitte, 51, 79, 80, 111, 112, 116, 161, 167, 197, 198, 307

Kütüb-ü Tisa, 32, 34, 416 Ma‘dân İbn Ebî Talhâ, 167 Ma‘mer, 41, 100, 147, 311,

318 Ma‘rifetü’s-Sikât, 38 Mağrip, 41 mahsul, 261 Mâlik İbn Enes, 30, 38, 39, 43,

48, 52, 53, 66, 70, 72, 73, 75, 78, 80, 81, 101, 102, 106, 115, 120, 124, 130, 133, 135, 138, 139, 143, 148, 149, 151, 166, 167, 168, 169, 177, 182, 183, 185, 195, 198, 204, 208, 209, 210, 213, 214, 218, 219, 221, 263, 267, 269, 279, 282, 285, 287, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 296, 297, 299, 300, 347, 348, 358, 359, 382, 409, 410, 418

Mâlik İbn Miğvel, 350, 373 Mansûr İbn el-Mu‘temir, 351,

365 Matar el-Verrâk, 349, 362, 381 Medine, 35, 37, 42, 43, 51, 68,

71, 72, 102, 110, 111, 112, 116, 130, 131, 144, 147, 149, 160, 178, 196, 204, 206, 207, 208, 231, 232, 247, 260, 266, 314, 315, 316, 321

Meğâzî, 109 Mehmet Ali SÖNMEZ, 331 Mekhûl el-Ezdî, 195, 196, 198 Mekhûl eş-Şâmî, 47, 48, 51,

350, 366

Mekke, 71, 72, 80, 104, 191, 197

Mervezî, 77, 100, 138, 142, 145

Mevlâtün li-Safiyye, 338 Meymûn İbn Mihrân, 315, 354,

386 Mısır, 36, 51, 72, 131 Mizzî, 31, 42, 43, 50, 51, 52,

67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 79, 80, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 131, 132, 133, 134, 145, 146, 147, 148, 149, 159, 160, 161, 167, 168, 179, 180, 181, 192, 195, 197, 198, 205, 206, 207, 208, 209, 227, 231, 232, 233, 243, 265, 273, 280, 281, 283, 298, 303, 306, 307, 314, 315, 316, 317, 321, 346, 359, 375

Motzki, 35, 36, 42, 334 Mu‘allâ İbn İsmâ‘îl, 101, 117,

120, 177, 183, 185 Mu‘âz İbn el-‘Alâ’, 305, 307,

308, 309, 352, 385 Muhammed İbn ‘Aclân, 39,

320, 321, 322, 348, 361, 376 Muhammed İbn Abdirrahmân

İbn el-Mucbir, 40 Muhammed İbn Abdirrahmân

İbn Ğanac, 39, 143, 149, 151, 263, 267, 269, 349, 371

Muhammed İbn Bişr el-Kûfî, 353, 371

Muhammed İbn Cühâde, 354 Muhammed İbn Ebî Ma‘şer,

207 Muhammed İbn el-Velîd ez-

Zübeydî, 351, 368

Karma İndeks

439

Muhammed İbn İshâk, 40, 84, 86, 99, 101, 109, 110, 119, 172, 177, 180, 184, 263, 266, 269, 279, 281, 284, 348, 361, 373

Muhammed İbn Sâbit el-‘Abdî, 159, 161, 163, 351, 381

Muhammed İbn Savka el-Ğanevî, 353

Muhammed İbn Sîrîn el-Ensârî, 353

Muhammed İbn Yezîd es-Sakafî, 354

Muhammed İbn Yûsuf, 158 Muhammed İbn Zeyd İbn el-

Muhâcir, 352, 379 Mus‘ab İbn Sâbit, 352, 385 Mûsâ el-Cühenî, 353, 382 Mûsâ İbn ‘Ubeyde er-Rebezî,

353, 381 Mûsâ İbn ‘Ukbe, 39, 101, 106,

119, 263, 264, 268, 279, 281, 284, 321, 348, 359, 376

Mûsâ İbn Cübeyr el-Ensârî, 354

Mûsâ İbn Yesâr eş-Şâmî, 351 Mut‘im İbn el-Mikdâm eş-

Şâmî, 354, 386 Mübârek İbn Hassân es-

Sülemî, 354 Mücâhid, 37, 71 Müezzinu Ömer, 338 münkerü’l-hadis, 112 Müslim, 32, 48, 50, 51, 62, 63,

65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 77, 78, 90, 95, 96, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 113, 114, 115, 123, 124, 125, 127, 129, 131, 132, 133, 138, 139, 142, 145, 146, 147, 148, 149, 154, 156, 159, 160, 165,

175, 179, 192, 195, 201, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 224, 228, 231, 232, 247, 258, 259, 264, 265, 266, 267, 281, 298, 313, 314, 315, 316, 317, 321, 389

Müsned el-Bezzâr, 176, 319 Müsned el-Humeydî, 83, 125,

170 Müsned İbnu’l-Ca‘d, 125, 215 Müsnedü ‘Abd İbn Humeyd,

174 Müsnedü Abdillâh İbni Ömer,

96, 142, 190 Müsnedü’ş-Şâfiî, 53, 81, 214 Müsnedü’t-Tayâlisî, 48, 54, 77,

78, 82, 83, 113, 123, 125, 133, 138, 140, 145

Müstedrek, 78, 213, 219, 236, 242, 272, 278, 280

Nâfi‘ İbn Abdirrahmân el-Kâri’, 350

Nâfi‘ İbn Ebî Nu‘aym, 35, 36 Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, 27, 28,

32, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 48, 66, 69, 72, 73, 75, 78, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 120, 123, 130, 131, 133, 136, 138, 143, 145, 146, 147, 148, 151, 154, 159, 160, 161, 163, 165, 177, 179, 180, 181, 185, 188, 191, 192, 195, 204, 205, 206, 207, 208, 211, 213, 218, 222, 224, 230, 231, 232, 234, 236, 239, 242, 243, 247, 263, 265, 269, 272, 279, 281, 285, 287, 288, 291, 294, 296, 297, 298, 302, 305, 306, 309, 313, 320,


440

321, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 337, 339, 341, 342, 343, 344, 346, 347, 355, 358, 359, 360, 362, 363, 388, 417

nalın, 89, 90, 91, 95 Necîh Ebû Ma‘şer, 40, 349,

380 Necîh İbn ‘Abdurrahmân, 204,

207, 210 Nesâî, 32, 39, 48, 49, 51, 64,

65, 72, 73, 77, 78, 104, 106, 108, 109, 115, 116, 138, 143, 146, 147, 148, 149, 154, 158, 159, 161, 165, 166, 167, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 188, 189, 190, 191, 192, 195, 196, 197, 198, 199, 201, 202, 203, 205, 206, 207, 213, 217, 218, 220, 224, 229, 231, 232, 247, 263, 267, 280, 298, 306, 321, 348, 349

Nisabur, 38, 42 Nübeyh İbn Vehb, 338 Nümeyrî, 247, 260, 266 Osmân

Osmân İbn Affân, 44 Osmân İbn ‘Atâ’, 352 Osmân İbn Sa‘îd ed-Dârimî, 41 Ömer İbn Abdillâh Mevlâ

Ğafare, 353, 382 Ömer İbn Abdülazîz, 36 Ömer İbn el-‘Alâ’ el-Mâzinî,

352, 385 Ömer İbn el-Hattâb, 338 Ömer İbn Huseyn el-Mekkî,

354 Ömer İbn Muhammed, 40,

200, 201, 204, 206, 210, 349, 361, 371

Ömer İbn Muhammed İbn Zeyd, 40, 200, 204, 205, 206, 210, 349, 361, 371

Ömer İbn Nâfi‘, 39, 101, 115, 116, 120, 279, 282, 284, 349, 361, 370

Ömer İbn Sahbân, 101, 111, 112, 119, 352

Peygamber, 21, 27, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 73, 81, 82, 84, 99, 139, 156, 157, 158, 168, 249, 250, 251, 254, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 274, 276, 277, 278, 286, 288, 305, 313, 314, 315, 316, 317, 319, 321, 328, 345, 414

peygamber eşleri, 253 Râfi‘ İbn Hadîc, 338 Rakaba İbn Maskala, 130, 131,

132, 135, 350, 371 Ravh İbn ‘Avf, 351, 370 Râvi Modeli, 332 Recâ İbn Hayve, 71 Rubeyyi‘ Bint Mu‘avviz, 338 Sa‘d İbn İbrâhim İbn

Abdirrahmân, 351 Sa‘îd İbn Cübeyr, 307, 308,

317 Sâ‘îd İbn Ebî Hilâl, 352 Sa‘îd İbn Ebî Hind, 338, 351,

378 Sâ‘îd İbn el-Müseyyeb, 312,

314, 315 Sa‘îd İbn Selâm, 320 Sa‘îd İbnü’l-Müseyyeb, 102,

167 Sabîğ el-‘İrâkî, 311, 312, 318,

319, 320, 322, 338 Sadaka İbn Yesâr, 47, 48, 50,

51, 54, 55, 56, 58, 59, 351, 368

Karma İndeks

441

Safiyye, 41, 250, 290, 342, 344 Safiyye Bint Ebî ‘Ubeyd, 338,

342 Safvân İbn Süleym, 42 Sahr İbn Cüveriye, 127 Sahr İbn Cüveyriye, 40, 125,

130, 133, 135, 218, 220, 221, 348, 361, 378

Sâibe Mevlât el-Fâkih, 338 Sâlih İbn Keysân, 39, 101, 102,

103, 104, 118, 349, 361, 378 Sâlim İbn Abdillâh, 47, 48, 50,

59, 62, 65, 66, 77, 79, 165, 168, 224, 225, 272, 273, 287, 288, 290, 295, 338

Sâlim İbn Abdillâh İbn Ömer, 41, 53, 55, 56, 60, 62, 64, 81, 82, 83, 85, 92, 95, 98, 100, 169, 170, 176

Sâlim İbn Ebî el-Ca‘d, 165, 167

Sâlim İbn Ebî Ümeyye, 353, 373

Sâlim İbn el-E‘lâ, 354 Schacht, 28, 291, 416 Sehl İbn Sa‘d, 204 Seleme İbn Alkame et-Temîmî,

40, 351, 384 Seleme İbn Dînâr Ebû Hâzim,

351, 376 Sevbân, 167 Silsiletü'z-zeheb, 213, 220 Siyâh Vâlidu Abdilazîz, 130,

134, 135, 353 Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’, 48,

138, 148, 149, 248, 267 Süfyân es-Sevrî, 68, 110, 206,

264 Süfyân İbn ‘Uyeyne, 36, 67,

100, 107, 197, 231, 264, 317, 321

Süfyân’ın İbn Dînâr, 171

Süleymân et-Teymî, 132 Süleymân İbn Mûsâ el-Kuraşî,

39, 349, 361, 372 Süleymân İbn Tarhân et-

Teymî, 352, 369 Süleymân İbn Yesâr, 312, 316,

318, 338 Sünenü Ebî Dâvûd, 64, 98,

129, 156, 202, 217, 228, 260, 276

Sünenü İbni Mâce, 63, 97, 142, 156, 175, 217, 237, 243, 260

Sünenü’d-Dârimî, 60, 91, 255, 304, 318

Şam, 51, 69, 71, 206 Şerhu Me‘âni’l-Âsâr, 48, 67,

73, 107, 154, 161, 165, 195, 205, 209, 224, 232, 247, 266, 272, 276, 280, 281, 282, 288, 293

Şia, 110, 134 Şu‘ayb İbn Ebî Hamza, 297,

298, 299, 300, 349, 361, 376 Şu‘be, 59, 71, 73, 88, 90, 91,

108, 110, 113, 125, 126, 129, 144, 273

Şu‘be İbn el-Haccâc, 73 Taberistan, 42 Tâbiîn, 130, 131, 144, 178,

180, 204, 206, 207, 231, 321 Tahâvî, 48, 67, 73, 107, 154,

161, 165, 195, 205, 209, 224, 232, 247, 266, 272, 276, 277, 280, 281, 282, 288, 293

Takrîbu’t-Tehzîb, 31, 49, 50, 51, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 79, 80, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 130, 131, 133, 144, 145, 146, 147, 149, 159, 160,


442

161, 166, 167, 178, 180, 181, 191, 196, 197, 198, 204, 206, 207, 208, 231, 232, 264, 280, 282, 298, 303, 306, 307, 313, 314, 315, 316, 317, 320, 330, 346

Târîh-u Dimaşk, 38, 48, 78, 166, 180, 181, 183, 236, 242, 243, 248, 268, 302, 307, 308, 312, 313, 321

Târîh-u esmâi’s-Sikât, 42 Târîhu Hâlîfe İbn Hayyât, 37 Târîh-u İbn Mâ‘în, 37 Tarsûsî, 78, 96, 104, 108, 109,

115, 138, 142, 145, 188, 190 Tâvûs İbn Keysân, 312, 317 Tayâlisî, 48, 54, 77, 78, 82, 83,

113, 123, 125, 127, 133, 138, 140, 145

Tehzîbu’l-Kemâl, 31, 42, 43, 50, 51, 52, 67, 68, 69, 71, 72, 73, 79, 80, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 131, 132, 133, 145, 146, 147, 148, 149, 159, 160, 161, 167, 168, 179, 181, 192, 195, 197, 198, 205, 206, 207, 209, 227, 231, 233, 243, 265, 273, 281, 298, 303, 306, 307, 314, 315, 316, 317, 321, 339, 346, 355, 359, 375

Tehzîbu’t-Tehzîb, 44 Tevbe el-‘Anberî, 277, 279,

280, 281, 284 Tezkiretü’l-Huffâz, 27, 31, 43,

44, 48, 138, 148, 227 Tirmizî, 32, 64, 108, 129, 154,

155, 158, 165, 168, 169, 171, 173, 176, 202, 238, 262, 305, 307

Tuhfetü’s-Sıddîk, 236 Ubeydullâh İbn Ebî el-Ca‘d,

167 Ümmü Süleym Bint Milhân,

314 Üsâme İbn Zeyd, 40, 143, 145,

146, 151, 177, 180, 185, 263, 266, 269, 338, 348, 361, 372

Vâkıd İbn Muhammed el-Kuraşî, 353, 381

Vebre İbn Abdirrahmân, 47, 48, 50

Vekî‘, 89, 126, 191 Vuheyb İbn ‘Amr, 282 Ya‘kûb İbn İbrâhîm, 103 Ya‘lâ İbn Hakîm es-Sakafî,

351, 374 Yahudi, 251, 252, 254, 256,

259 Yahyâ İbn Âdem el-Kureşî,

249 Yahyâ İbn Ebî Kesîr, 143, 144,

145, 150, 177, 178, 184, 265, 349, 375

Yahyâ İbn Ma‘în, 88, 103, 104, 106, 110, 111, 112, 131, 133, 146, 147, 160, 161, 167, 178, 181, 191, 198, 204, 206, 207, 208, 231, 232, 243, 265, 273, 280, 298, 306, 316, 317

Yahyâ İbn Mâ‘în, 37, 43, 105, 317

Yahya İbn Sa‘îd el-Kattân, 108 Yahyâ İbn Sa‘îd İbn Kays, 39,

68, 74, 107, 119, 348, 361, 371

Yemâme, 144 Yemen, 53, 54, 55, 56, 57, 58,

59, 64, 317

Karma İndeks

443

Yesâr Mevlâ Abdillâh İbn Kays, 109

Yezdicerd, 49 Yezîd İbn Abdillâh İbn el-Hâd,

350, 378 Yezîd İbn Ebî Habîb, 351, 384 Yezîd İbn Hârûn, 172 Yunus İbn ‘Ubeyd İbn Dînâr,

351, 381 Yunus İbn Yezîd, 39, 349, 373 Yûnus İbn Yezîd, 44, 143, 146,

147, 151 Zeyd b. Cübeyr, 48 Zeyd İbn Abdillâh İbn Ömer,

338

Zeyd İbn Cübeyr, 47, 51, 60, 352, 379

Zeyd İbn el-Havârî el-‘Ammî, 354

Zeyd İbn Eslem, 42 Zeyd İbn Vâkid el-Kuraşî, 350,

377 Ziyad Muhammed Mansûr, 35 Ziyâd, Abdullâh, 167 Zührî, 49, 65, 68, 100, 101,

102, 103, 113, 118, 144, 146, 167, 176, 196, 204, 290, 298, 313, 315, 316, 350, 366

n

Nafi Mevla İbn Ömer

Documents

Transcript of Nafi Mevla İbn Ömer