4. Büyük Üstadın Mesajı Nafiz EKEMEN

7. Aday Soruşturması Üzerine Üner BİRKAN

10. Tolerans Macît ERBUDAK

19. V. Murad'ın Masonluğu Hakkında Belgeler Suha UMUR

34. Masonluk Âleminin Meşhur Meçhulleri Kemâl Salih SEL

45. Le Diable M. Fuad AKEV

61. Yargı ve Kültür Üzerine Cevad Memduh ALTAR

66. Mevlâna'da Tahkik Zevki İsmail Hüsrev TÖKİN

73. Ben Senin Bir Düşmanınım, ama... Mukbil GÖKDOĞAN

75. Nûr Meş'alesi Mehmet ALKAN

77. İyi Bir Dinleyici Raşid TEMEL

78. Akıl Neleri Öğretir Raşid TEMEL

79. Meslek'imlz ve Sembolleri Mukbil GÖKDOĞAN

81. Ünlü 10.000 Mason Mukbil GÖKDOĞAN

83. Prînceton Gnozu Tayfur TARHAN

99. Nazif Somer'in 65 inci Masonluğa Hizmet Yılı Ziya UMUR

S A Y ı : 1 8 Y Ì L 1 9 7 5

MİMAR SİNAN

Gevşeklik göstermeyin,

endişe etmeyin. İnanıyorsanız, mutlaka y enersiniz.

Kur'an-ı Kerimden

Kapak kompozisyonu : Şinasî BARUTÇU

YENİLİK BASIMEVİ — TİPO — OFSET Tel : 27 11 53 — İSTANBUL — 1 9 7 6

Türkiye Hür ve Kabul Edilmiş Masonları Büyük Locasının tarihî çağdaş ve gerçekçi açıdan

araştırma ve yayın organıdır.

Sahibi ve mes'ul müdürü : Hayruilah ÖRS

ÜÇ AYDA BİR ÇIKARILIR, ÜYELERE MAHSUSTUR, PARA İLE SATILMAZ

1975 Nuruziya sokağı 25, Beyoğlu, Tel : 49 47 53 SAYI : 18

4. Büyük Üstadın Mesajı Nafiz EKEMEN 7. Aday Soruşturması Üzerine Üner BİRKAN

10. Tolerans Macit ERBUDAK 19. V. Murad'ın Masonluğu Hakkında Belgeler Suna UMUR 34. Masonluk Âleminin Meşhur Meçhulleri Kemâl Salih SEL 45. Le Diable M. Fuad AKEV 61. Yargı ve Kültür Üzerine Cevad Memduh ALTAR 66. Mevlânâ'da Tahkik Zevki ... İsmail Hüsrev TÖKİN 73. Ben Senin Bir Düşmanınım, ama... .... Mukbil GÖKDOĞAN 75. Nûr Meş'alesi Mehmet ALKAN 77. İyi Bîr Dinleyici Raşid TEMEL 78. Akıl Neleri Öğretir Raşid TEMEL 79. Meslekimiz ve Sembolleri .... Mukbil GÖKDOĞAN 81. Ünlü 10.000 Mason .... Mukbil GÖKDOĞAN 83. Princeton Gnozu Tayfur TARHAN 99. Nazif Somer'in 65 inci Masonluğa Hizmet Yılı Ziya UMUR

BÜYÜK ÜSTADIN M E S A J I

Sevgil i Kardeşler im,

Tekrar e tmekde fayda görüyorum : Masonluğumuz, Kardeş Obedyanslar la tan ışma işlerini t amam­latmış, mevzuat ını ikmal e tmiş , hukuki bakım­dan tam rayına oturmuştur. Fakat bununla iş­ler imiz in bi tmediğini da ima akl ımızda bulundu­ra l ım. Bütün bu yapılanlar, maksadımıza doğru i le r lemek için gerekl i or tamı ve vasıtalar ı ya­ratmış olmakdan ibarett ir . Ası l iş , bundan son­ra başlamaktadır : insanlara, insanlık yolunu göstermek v e bu yolda i le r lemek. . .

Mevzuat ımız ı sıkı s ık ıya uygulayarak orada göster i len usul lere al ışmak ve bunları bir ge lenek haline get i rmek, Locaları idare eden Üstad Kardeşleri -

4

miz mevzuat ı ne kadar iyi bi l i r lerse, oradaki yön­temler i o n isbet te bir iç güdü gibi uygulamak imkânını bulurlar.

Kardeşler imi bu hususda uyarmak lüzumunu duyuyo­rum : Masonluğun idaresi i le görevl i olanlar, sadece bu ortamı yaratmak v e vasıtalar ı sağ­lamak hususunda Kardeşlere yardımcı olabilir­ler. Masonluğun asıl ruhu v e amac ı , Masonlu­ğun idaresinde deği l , teker teker Mason Kar­deşler in el indedir . Teşki lât olarak yapılan işle­r in hiç birisi Masonluğun gayesi değildir. Ne M a b e t toplant ı lar ı , ne Lokaldeki yemekler , ne Dul Keses i , ne Loca Konferanslar ı . . . Bütün bun­lar, Kardeşler i Masonluk yolunda olgunlaştır -mak, haricî â lemde onların Masonca yaşama­larını sağlamak için, Masonluk ruhunu kendile­r ine aş ı lamağa yarayan vasıtalardan ibarett ir .

Kardeşler imiz unutmamal ıdır : Mason Locası ve onun Lokali , a le lade bir toplantı v e buluşma yer i de­ğildir. Kardeşl ik duygularının tatmini için bîr yerde toplanmak, bir l ikde sevgi tezahürat ında bulunmak şüphesiz çok güzel ; bütün Loca Kar­deşler imin yapması lâzım gelen işlerdir. Fakat bütün bunlar ası l maksadımıza doğru yürümek için bir vası tadan başka bir şey değildir .

Hiçbir Kardeş, Locaya devam e t m e k , arkasından ye­m e ğ e katı l ıp Kardeşler i i le dostluk münasebet­lerini devam e t t i rmek le Masonluk vazifeler ini yapmış te lâkki ed i lemez. Nası l ki hiçbir Kardeş, Dul Kesesine 2,5 l ira att ı diye «Yardım» denen Masonik vazi feyi ikmal e tmiş olduğu kanaatine varamaz; v e y ine nasıl k i , y e m e ğ e gelip Kar­deş ler le h is lenmek, insan sevgisi denen Maso­nik vaz i fenin yer ine get i r i lmiş olması demek değildir .

5

Ger ide bırakt ığımız 1975 senesi , acısıyla tat l ıs ıy la , bu bakımdan Masonluğumuz için yararl ı ve ve­r iml i olmuştur.. Genç el ler in birinci çekiçler i tut­tuğu bu yı l zarf ında, Localarımız, gayeler ine doğru yeni adımlar atmışt ı r .

1976 yı l ın ın yeni görevl i ler ine bakt ığımız zaman, bun­lar ın da aynı yolda v e gi t t ikçe artan bir s ü r a t l e yürüyecekler ine dair beslediğimiz ümid artmak­tadır. Bu Kardeşler imiz de bir t ak ım zorluklarla karş ı laşmağa d e v a m edeceklerdir ; ümidsizl iğe kapı lmasınlar v e şevkler i k ı r ı lmasın. Güçlükler , Türk Masonluğu gibi kendisini yeniden yarat­mak zorunda olan her teşekkülün karşı laşması zarurî olan hadiselerdir .

1976 yı l ının bütün Kardeş ler ime v e yakınlarına, Türk Masonluğuna, Aziz Yurdumuza ve bütün insanlı­ğa mut lu günler get i rmesini temenni eder im .

Nafiz EKEMEN Büyük üstad

6

M A S O N İ K ESASLAR j

Aday Soruşturması üzerine

Yazan : Edmond GLOTTON

Çevi ren : Üner BİR KAN

Bi r aday ın M a s o n l u ğ a e r i ş t i r i l m e s i , çok ö n e m l i , üzeninde ne d e n l i d i k k a t l e , t i t i z l i k l e d u r u l u r s a d u r u l s u n , gene de y e t e r l i sayı laımryacak ö l ç ü d e ö n e m l i b i r i ş t i r . K o n u y u h i ç b i r zaman h a f i f e a l m a m a l ı , «ca­n ı m , he l e şu e r i ş t i r m e y i s o n u ç l a n d ı r a l ı m da , s e ç i m i m i z iy i m i d i r kö tü m ü d ü r z a m a n l a g ö r ü r ü z ; h e m , b i z e u y m a y a n b i r i i se , ne d e o l sa b i r s ü r e son ra ay r ı l ı r g i d e r » d e m e m e l i y i z .

G e r ç e k t e n , u y g u n o l m a y a n b i r e r i ş t i r m e ç o ğ u n l u k l a , c i d d i sonuç la r ı da a rd ından s ü r ü k l e r . A r a m ı z a a l ı nd ık tan 'kısa y a da uzunca b i r s ü r e son ra ay r ı l an k i m s e , t e h l i k e l i o l a b i l e c e k b i r u n s u r d u r b i z i m i ç i n . Ö n ­c e , e ğ i t i m i m i z i t a m o la rak b e n i m s e m e d i ğ i n d e n , m e s l e ğ i gözden d ü ­ş ü r m e ğ e , k ü ç ü m s e m e y e ça l ı şacak , k e n d i ka fas ında , a m a c ı n d a n baş­ka y ö n l e r e sap t ı racak t ı r . M a s o n l u ğ u n en amans ız d ü ş m a n l a r ı n d a n p e k ç o ğ u , k u ş k u s u z , b u «esk i - k a r d e ş » l e r a ras ından ç ı k m ı ş t ı r .

A r a m ı z a , k i ş i s e l ç ı ka r l a r ı n ı g ö z e t e r e k , b i r y e r d e i l e r l e m e k , o n u r ka­zanmak , m ü ş t e r i l e r i n i ç o ğ a l t m a k , b i r yardum s a ğ l a m a k i ç in g i r m i ş o l an la r , b i r s ü r e s o n r a , M a s o n l u ğ u n b ö y l e aşağ ı l ı k y o l l a r a h i z m e t e d e m i y e c e ğ i n i an lay ınca , d ü ş k ı r ı k l ı ğ ı na uğ rayacak la r , b i ze ka rş ı b u ­r u k l u k duyacak la r , s o n u n d a d a her ha lde b i z i m l e h i m i z d e ç a l ı ş m ı -yacak la rd ı r .

7

Bu y ü z d e n , a ramıza b ö y l e l e r i n i a l m a k t a n kaç ınma l ı y ı z ; M a s o n l u k b u n d a n kazanç l ı ç ı kmaz , aksime zarara uğrar .

A r a d a b i r , say ı la r ı ş ü k ü r l e r o l sun büyük o l m a y a n k i m i Loca lar , a r t an parasa l so run la r ı n ı ç ö z ü m l e m e k i ç i n , ü y e l e r i n i ç o ğ a l t m a y o l u n a gir­m i ş l e r d i r . Yasa lar i 'mız , ne yaz ık , b ö y l e s i b i r u y g u l a m a n ı n ka r ş ı s ı nda değ i l d i r . Ö y l e k i , Üs tad s a y ı s ı n d a n ç o k Çı rak M a s o n ü y e s i o lan Lo­ca la r g ö r ü l m ü ş t ü r . Bu t ü r b i r u y g u l a m a , b u Loca la ra u m d u k l a r ı ya rd ı ­mı s a ğ l a m a m ı ş t ı r . H iç b i r zaman da sağ l ı yamaz . Ç ü n k ü , bu s ı radan e r i ş t i r m e l e r d e n b i r s ü r e s o n r a , m e s l e ğ e bağ l ı p e k az k i ş i k a l m ı ş t ı r o r t ada , d u r u m üzücü o l m u ş t u r .

Bu ö r n e ğ i v e r i r k e n amac ım ız , ö n e m l i o lan ın ya ln ızca «n i t e l i k» o l d u ğ u n u , n i c e l i ğ i n , say ın ın k i m i z a m a n , ça l ı şma la r ım ız ı d u r u , d i n ­l e n d i r i c i havas ın ı b o z d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r .

Ş i m d i , uzun M a s o n y a ş a n t ı m b o y u n c a , aday s o r u ş t u r m a s ı n d a uygu ­l a d ı ğ ı m , ç o k t a iy i sonuç la r ı n ı g ö r d ü ğ ü m b i r y ö n t e m i a ç ı k l a m a k is­t i y o r u m :

Ö n c e aday la , ona güven v e r e c e k , b ü t ü n ön ya rg ı la r ın ı s i l e c e k , ye te ­n e k l e r i n i t ü m ü i le o r t aya ç ı ka racak , i ç t e n b i r k o n u ş m a y a g i r m e l i d i r . Bunun a rd ından da g ö r ü ş l e r i n i , y a ş a m t u t u m u n u , f e l s e f i , s i y a s a l eğ i ­l i m l e r i n i , hang i k i t ap la r ı o k u d u ğ u n u aç ı k l amas ına o lanak v e r e c e k b i ­ç i m d e , k o n u ş m a s ı n ı sağ lama l ıd ı r . Bu k o n u l a r d a y e t e r i n c e ayd ın lan­d ı k t a n son ra , g ö r ü ş l e r i n i n , b e ğ e n i l e r i n i n t a m karş ıs ında ye r a l ıp h ü c u m a g e ç m e l i , b ö y l e c e onun s a v u n m a a raç la r ın ı ö ğ r e n m e l i , inanç­la r ın ın ne ö l ç ü d e s a ğ l a m o l d u ğ u n u d e n e m e l i , g e r ç e k t e n i ç t en m i , yoksa k a r ş ı s ı d a k i n i n hoşuna g i t m e k i ç in öy le g ö r ü n m e k i s t e y e n b i r i m i o l d u ğ u n u s ınama l ıd ı r .

Böy le b i r y ö n t e m , ç o ğ u n l u k l a , aday ü z e r i n d e s a ğ l a m b i r g ö r ü ş e var­mamız ı sağ layacak , o n u n i l g i ye d e ğ e r b i r k i ş i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı gös­t e r e c e k t i r .

S o r u ş t u r m a c ı n ı n g ö r ü ş ü , ç o ğ u n l u k l a , b i r aday ın M a s o n l u ğ a a l ınma­s ında ya da r e d d e d i l m e s i n d e e n g ü ç l ü ö l ç ü d ü r . Ç ü n k ü , göz le r ö r t ü l ü i ken aday la yap ı l an g ö r ü ş m e l e r , her zaman en iy i s o n u c u v e r m e m e k ­t ed i r . G ö z l e r d e k i bağ , ç o ğ u kez , d ü ş ü n c e l e r i n raha tça aç ı k l anmas ına enge l o l m a k t a , adayın y e t e n e k l e r i n i aza l tmak ta , g i d e r e k b ü t ü n b ü t ü ­ne y o k e t m e k t e d i r .

O ha lde , s o r u ş t u r m a c ı Ü s t a d , b u g ö r e v i n i büyük d i k k a t l e , b i l g i i le

d

y ü r ü t m e k zo rundad ı r . S o r u ş t u r m a c ı l a r a v e r i l e n s o r u k a ğ ı t l a r ı , bu konuda ancak b i r r e h b e r o l a b i l i r . Bu kağ ı t la r h i ç b i r z a m a n , aday ın önünde d o l d u r u l m a m a ! ıdır . He le s o r u ş t u r m a c ı ö d e v i n i n s o r u kağ ıd ı d o l d u r u l u n c a sona e rd i ğ i g ö r ü ş ü n e k e s i n l i k l e k a p ı l m a m a l ı d ı r .

G ö r e v i n bu b ö l ü m ü , adayın a ramıza a l ı n m a s ı n ı n uygun o l a c a ğ ı n ı , eğ i ­t i m i m i z i raha tça s i n d i r e b i l e c e ğ i n i g ö s t e r m i ş s e , i ş te b u n o k t a d a so­r u ş t u r m a c ı K a r d e ş i n « E r i ş t i r m e Ö n c e s i » g ö r e v i baş layacak t ı r .

S o r u ş t u r m a c ı , aday ın M a s o n i k E r i ş t i r m e y i başar ı i le s i n d i r e c e ğ i n e ak l ı ya t t ı ğ ı an , g ö r e v i n i n i k i nc i b ö l ü m ü baş la r . A d a y ı , g e ç i r e c e ğ i s ı ­nav la rda başar ı l ı o l m a s ı i ç i n hazır l ryacaıkt ı r a r t ı k . B e s b e l l i , t ö r e n l e r i ­m i z i n s ı r l a r ın ı aç ık layacak d e ğ i l d i r adaya , a m a , o n u d ü ş ü n m e y e zor­layacak t ı r . B e ğ e n m e d i ğ i ö z e l l i k l e r i , huy la r ı o lup o lmad ığ ın ı so racak , bun la r ı a ç ı k l a m a s ı n ı , y e n m e g ü c ü n ü k e n d i n d e bu lmas ın ı i s t e y e c e k t i r . M a s o n l u ğ a g i r m e n i n c i d d i b i r iş o l d u ğ u n u , kend is i ınden ç o k yüklü b i r ç a l ı ş m a n ı n i s t e n e c e ğ i n i , b i r t a k ı m y ü k ü m l ü l ü k l e r i ü s t l e n e c e ğ i n i , b u yükü m lü lök I er in b i ç i m d e k a i m i y acağ ı n ı, M a s o n n i t e l i ğ i n in « ve ri 1 e » d e ğ i l , ancak k i ş i se l ç a l ı ş m a i le «e lde ed i l en» b i r nesne o l d u ğ u n u aç ı k l ayacak t ı r .

Zekâs ın ı uyand ı racak t ı r aday ın . D ü ş ü n c e y e d a l m a s ı n ı , d ış dünyadan b i r s ü r e i ç in uzak laş ıp i ç i ne d ö n m e s i n i i s t e y e c e k , onu y e t e r i n c e b i l ­m e d i ğ i k o n u l a r üze r i nde ç a l ı ş m a y a y ö n e l t e c e k t i r .

G e r e k t ' q i n d e adayı daha b i r ç o k kez g i d i p g ö r e c e k , ış ığa k a v u ş m a ­dan o n u haz ı r layacak t ı r .

M a s o n l u k t a S imge le r im ( S e m b o l ' I e r i n ) b ü y ü k ö n e m i n i an la tacak , gün­lük y a ş a m d a bun la rdan pek çoğu i le ka rş ı l aş ı l d ığ ın ı , on la rs ı z t o p l u ­m u n da v a r o l a m ı y a c a ğ ı n ı aç ı k l ı yacak t ı r .

Bu t ü r b i r y e t i ş t i r m e çabas ı çok z a h m e t l i d i r ama , u m u t v e r i c i d i r , de­n e m e y e değe r n i t e l i k t e d i r . Bu ön e ğ i t i m i , en doğa l hak la r ı o l d u ğ u , ha lde a lmad ık l a r ı i ç i n b i r s ü r e s o n r a a ramızdan ay r ı l an genç Kardeş­l e r i m i z i n s a y ı s ı , s o r u y o r u m , az m ıd ı r s i zce?

A m a b u n u n yan ında , s o r u ş t u r m a g ib i ö n e m l i b i r g ö r e v i i l k o la rak ü s t l e n e n Kardeş le r ime, g ö r e v i e r i n in n i ce ö n e m l i o l d u ğ u n u a ç ı k l a m a y ı unu tan Üs tad ı M u h t e r e m l e r i n say ıs ı da pek az o l m a s a g e r e k t i r .

S o r u ş t u r m a c ı K a r d e ş i n , g ö r e v i n i y ü r ü t m e b i ç i m i , b a ş a r ı s ı , Locas ında sağ l ı k l ı ç o ğ a l m a n ı n b a ş k o ş u l u d u r . Bu g ö r e v i ne d e n l i d i k k a t , i ç ten ­l i k , b i l g e l i k l e yapsa gene d e azdır d i y o r u z .

9

To lerans

Mac i t ERBUDAK

To le rans , M a s o n l u ğ u n t a l i m v e t e l k i n e t t i ğ i f a z i l e t l e r i n baş ında ge l i r . M a s o n l a r , ça l ışmalar ınd ia ro le rans r , yan'i k e n d i g ö r ü ş v e d a v r a n ı ş l a r ı n a (karşıt o l a n gö­rüş v e dav ran ı ş l a ra k a t i anmay ı ö ğ r e n i r l e r . O y s a , M a s o n l u ğ u i l k k u r a n l a r , t o l e r a n s dan , baş­ka d in v e m e z h e p l e r e (kat lanı l-m a s ı n ı , bun la r ın s e r b e s ç e uy­g u l a n m a s ı n a m ü s a a d e ed i lme­s i n i , k ı s a c a inanç ö z g ü r l ü ğ ü n ü an lad ık la r ı b i r g e r ç e k t i r . Bugün d e b u i n a n ç ö z g ü r l ü ğ ü , her y e r d e t a m v e m ü k e m m e l şek­l i y l e t e e s s ü s e t m i ş d e ğ i l s e d e , bu g ü n k ü d u r u m , b i r k a ç yüz y ı l ö n c e k i d u r u m u n ayn i d e ğ i l d i r .

Bu y ü z d e n , M a s o n l u ğ u n baş l ı ca *Iıkesi o l a n To le rans da i lk an­laş ı ld ığ ı an lama b a ğ l ı k a l m a ­m ı ş , k a p s a m ı g e n i ş l e m i ş t i r .

D i n l e r i n T o l e r a n s an lay ış ı b ü s ­b ü t ü n başkad ı r . İ nc i l d e r k i ; He r k i m s e n i n sağ yanağ ına v u r u r s a , ona ötek imi ç e v i r . Se­ni dâva e d i p entar imi a l m a k is­t e y e n e c ü b b e n i d e v e r . Ey d in ­l eyen le r , s ize d e r i m (ki, d ü ş m a n ­lar ınızı s e v i n i z . . .

Ta r ih in ak ış ı iç imde To le rans i s t e k l e r i , ö z e l l i k l e bask ı la ra kar­şı savaşan t o p l u l u k l a r d a n ge l ­m i ş t i r . A m a ç l a r ı , i k t i d a r d a n dü ­ş ü r ü l m ü ş b i r t o p l u l u ğ u n i d e o l o -

10

j i s i n i k u r t a r m a k v e esk i gö rüş ­le re y e n i d e n e t k i n l i k kazandı r ­m a k t ı . Bundan d o l a y ı , To le rans s o r u n u e le a l ı n ı r k e n , t a r i h i ç in ­de s o m u t t o p I u m s al i I iş k i I e r i göz önünde b u l u n d u r m a k , ay r ıca To le rans ın k i m e h i z m e t edeceğ i ­ni s a p t a m a k g e r e k i r . To le rans d ü ş ü n c e s i n in g e l i ş i m i, H r r i s t i -y an l ı k la s ık ı s ı k ı ya 'bağlant ı l ıd ı r .

Eski çağ la rda T o l e r a n s , b i r s o r u n d e ğ i l d i . Ç o k t a n r ı l ı hık, esk i Y u ­nan v e R o m a ' d a ç e ş i t l i t a p ı n m a ­lara doğa l b i r t e m e l o l u ş t u r d u ­ğ u n d a n , g e n i ş b i r To le rans bü­k ü m s ü r ü y o r d u . A n c a k D e v l e t Tanr ı la r ına karş ı d ı ş t a n b i r sayg ı g ö s t e r i l m e s i i s t e n i r d i . Roma 'da yabanc ı u l us la r , b o y u n d u r u k a l ­t ına a l ı n ı r k e n , d i n l e r i n e v e ina­n ı ş l a r ı na d o k u n u l m a m a k t a y d ı .

H ı r i s t i y a n l ı k , h e m e n d o ğ u ş u n -dan s o n r a , hak v e vas ı t a l a r ı e l ­l e r i n d e n a l ı n m ı ş bu lunan t o p l u ­luk la r ve ö z e l l i k l e k ö l e l e r ara­s ında revanç b u l m a k l a o r t aya yen i b i r d u r u m ç ı k m ı ş o l u y o r d u .

Ö ğ r e t i l e r i n i n m u h t e v a s ı ( i ç e r i ­ğ i ) , t e k t an r ı l ı b i r t e m e l e dayan ­mış o l m a k l a , g e r ç e k d i n i n k e n ­d i s i o l d u ğ u idd ias ı v e çok t an r ı ­lı d i n l e r i k e s i n l i k l e red e t m e s i , ( rö le ler in ma l g ib i a l ın ıp sa t ı l d ığ ı Roma t o p l u m u n u n t e m e l i l ke le ­rine d o k u n m a k t a y d ı .

Egemen s ın ı f , k e n d i n i t e h d i t a l ­

t ı nda o l d u ğ u n u g ö r e r e k , H ı r i s t i -

yan la r ı k o v u ş t u r m a y a b a ş l ı y o r -d u . Te r t u l i an , k o v u ş t u r u I maya uğ rayan la rdan y a n a ç ıka rak , i l k kez V i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü d ü ş ü n c e -s in i b i r i l ke o l a r a k o r t aya k o y u ­yo rdu ; O y s a , 4 . y y . da H ı r i s t i y a n lık Roma 'da d e v l e t d i n i o l u n c a , bu d i n i n t e m s i l c i l e r i ç o k t a n r ı l ı d i n l e r i n ka l ın t ı l a r ın ı o r t adan k a l ­dı nmak üzere , To le rans d ü ş ü n c e ­s in i b i r yana i t m i ş l e r d i . Daha son ra , h i r i s t i y a n k i l i s e s i n i n b i r l i ­ğ in i k o r u m a k i ç i n s ü r d ü r ü l e n çaba la r , k a n l ı savaş la ra d ö n ü ş t ü .

İ m d i m «On la r ı i çe r i g i r m e y e zor la» a y e t i n i n y o r u m u , t e o l o j i k b i r g e r e k ç e o l a r a k ku l l an ı l ı yo r ­d u . Kayı ts ız şa r t s ı z d o ğ m a l a r a bağ lanmayan la r , k a t o l i k k i l i s e s i ­n in bask ıs ına u ğ r u y o r d u . Ruhani ve d ü n y e v i i k t i d a r l a r a ras ında ku ru lan b i r l i k , d o ğ m a i a r a d a n her sapmay ı t o p l u m s a l düzen i t e h d i t eden b i r t u t u m o la rak g ö r ü y o r ve e n ş i d d e t l i ceza la ra ç a r p t ı r ı ­y o r d u . ( E n g i z i s y o n ) . 16. y y .da bu r juaz in in g e l i ş m e y e b a ş l a m a -s ry le R e f o r m a s y o n , Papa l ı k tan k o p m a l a r ı z o r l a r k e n , ü s t e l i k Tan­rı y i e ona i nanmış o lan ın a ras ı ­na h iç b i r araçlının g i r e m i y e c e ğ i g ö r ü ş ü , t e m e l i l k e l e r a ras ına a-I m i r k e n , y e n i b i r To le rans dü ­ş ü n c e s i n e ka rş ı e ğ i l i m l e r baş g ö s t e r i y o r d u .

P ro tes tan l ı k , ya ln ı z k e n d i va r l ı ­ğını Papal ığ ın o t o r i t e s i n e kars» g ü v e n l i k a l t ı na a l m a k i ç in d e ğ i l ,

11

ayn i zamanda d ü ş ü n c e n i n y e n i a lan la r ına y ö n e l i k başka a t ı l ım ­lara g i r i ş e b i l m e k i ç in zora b a ş v u r u y o r , C a l v i n i se , d o ğ m a d a n sapan la r ı y a k t ı r ı y o r d u . Baş lan­g ıç ta , i n a n ç l a i l g i l i s o r u n l a r d a , ş i d d e t t e d b i r l e r i n e b a ş v u r m a y ı red eden Lu the r , b u kez k i m i ta­r i ka t l a ra k a r ş ı zor (ku l lan ı lması ­nı t a s v i p e d i y o r d u . Böy lece To­le rans d ü ş ü n c e s i , i k t i d a r t u t k u ­su ka rş ı s ında d u r a k l ı y o r d u . Bu­na k a r ş ı l ı k , R e f o r m a s y o n a para­le l o la rak y ü r ü y e n özgür düşün ­c e n i n ge l i ş t i r i I m e s i n e y ö n e l i k H ü m a n i z m a h ar ek e t i, To le rans d ü ş ü n c e s i n i n g e l i ş m e s i n e 'katkı ­da b u l u n m a y ı b a ş a r ı y o r d u . Hü­m a n i s t b i l g i n l e r d e n E rasmus ( 1 5 5 4 ) , inanç v e d ü ş ü n c e l e r i bask ı a l t ı nda b u l u n d u r m a y ı he­de f t u t a n To le ranss ı z l ı ğ ı m a h ­k û m ed i y o r d u . H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n inanç a k ı m l a r ı , İ nc i l i n t e m e l i l ke ­l e r i n i n k e s i ş m e nok ta la r ı nda bu ­l u ş u y o r d u . A l m a n m i s t i s i z m i n i n t e m s i l c i s i , J . B ö h m e d e To le rans i ç i n s a v a ş ı y o r d u . A y r ı c a J . Bo-d i n , To le rans z o r u n l u l u ğ u ü z e r i n e yen i d ü ş ü n c e l e r o r t aya a t ı y o r d u . D i n l e r i n d ış g ö r ü n ü ş l e r i değ i ş i k -se d e M u h t e v a l a r ı n ı n ( i ç e r i k ) b i r o l d u ğ u n u , b ö y l e c e b ü t ü n d in ­l e r i n e ş i t hak la ra sah ip o lma la r ı g e r e k t i ğ i n i i l e r i s ü r ü y o r d u . Ö t e yandan F ransa 'dak i d i n savaş la ­r ın ın e t k i s i a l t ı nda k a l a n M o n -t a i g n e , en u y g u n c ü z ü m ü , her­kes i k e n d i d i n i n e bağ l ı k a l m a s ı n ­

da g ö r ü y o r d u . To le ransa (karşı b ü t ü n bu t u t u m a l m a l a r , s ü r e k l i ç a t ı ş m a l a r l a s e r t l e ş e n , ü s t e l i k d ü n y a i ş l e r i n i n i ç i ne i y i ce da l ­m ış bu lunan d in v e m e z h e p l e r i , b i r b i r l e r i n i k a r ş ı l ı k l ı h o ş g ö r m e -le r i y ö n ü n d e e t k i l e m e y i başara -m a m . ş t ı . Böy le o l m a k l a b i r l i k t e , b i r M o d u s v i v e n d i ü z e r i n d e b i r ­l e ş m e y e z o r l a y a b i l m e k i ç i n , sa­vaşan mezhep le rden- h iç b i r i n i n g ü c ü n ü n y e t m e y e c e ğ i , k a n l ı sa­vaş la rdan kazanı lan t e c r ü b e l e r ­den ö ğ r e n i l m i ş t i . Bunun o l u m l u b i r s o n u c u o l a rak , 1555 A u g s -bu rg d i n ba r ı ş ı k u r u l u y o r , 1598 N a n t e Fe rman ı y a y ı n l a n ı y o r d u . 17.yy.da F ransa 'da k a t o l i k l e r l e P ro tes tan la r a ras ındak i uz l aşma g ö r ü ş m e l e r i, Roma k i I i s e s i n i n o t o r i t e r t u t u m u ü z e r i n e başa r ı ­s ız l ığa u ğ r a m ı ş v e k a l v i n i s t l e r i n k o v u l m a s i y l e son b u l m u ş t u . Böy­lece Nan te Fe rman ı 1685 d e y ü ­r ü r l ü k t e n k a l d ı r ı l ı y o r d u . A l m a n ­ya 'da i se , d i n ö r t ü s ü a l t ı n d a sür­d ü r ü l e n O tuz y ı l savaş la r ı s o n k e r t e s i n e g e l m i ş t i . Ö t e y a n d a n İ n g i l t e r e , den i z aş ı r ı t i c a r e t i y l e g ü ç l ü d u r u m a g e l e n v e d i n s e l ça­t ı ş m a l a r y ü z ü n d e n e k o n o m i s i n i n t e h I i keye d ü ş m e s i nden k o r k a n bu r j uvaz i y l e gen i ş b i r To le rans m e r k e z i o l a r a k g e l i ş i y o r d u . İ n g i l t e r e ' n i n Papal ık v e onun s i ­yasa l h e d e f l e r i n d e n yüz çev i r ­m e s i üze r ine b i r ç o k t a r i k a t l a r , d e v l e t k i l i s e s i n e k a r ş ı k e n d i var­l ı k la r ın ı k a b u l e t t i r m e y i , ü s t e l i k

12

d e v l e t t e n gen i ş b i r an lay ış sağ­lamay ı b a ş a r m ı ş l a r d ı . Lock e s ' u n yazı lar ı ( L e t t e r s on T o l e r a t i o n 1689) İ ng i l t e r e d e To le rans tar­t ı ş m a l a r ı n a s o n v e r m i ş t i r k i , bu t a r t ı ş m a l a r en ö n e m l i p r a t i k n e t i c e l e r i n i C r o m w e l l y ö n e t i m i a l t ı ndak i d e v r i m d ö n e m i n d e ver ­m i ş t i r . Bu a rada To le rans ın s ını r ­lar ı da aç ı k lan ıyo r , A l l a h s ı z l a r ise b u s ın ı r l a r ın d ı ş ı nda b ı rak ı l ı ­y o r d u . To le rans s o r u n u ancak , P. Bay le ' i n y a y ı n l a r ı y l e y e n i b i r aşamaya u l a ş ı y o r d u . Bay ie , To-l e ransdan ç o k v i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü i le i l g i l e n i y o r d u . İnanç so run la ­rı k a r ş ı s ı n d a A k ı l , du rak lad ığ ı i ç i n , d i n s e l k a r a n ya ln ız v i c d a n üze r i n e dayand ı r m a k i s t i y o r d u .

A n c a k v i c d a n y a n ı l a b i l i r d i ve bu y a n ı l m a y ı o r t aya ç ı k a r m a k insa­nın e l i n d e d e ğ i l d i . Bunun m a n ­t ı ksa l b i r s o n u c u o l a r a k da s ı ­n ı rs ız b i r v i c d a n ö z g ü r l ü ğ ü o l ­m a ! l yd ı . To le ranss ı z ı ığa k a r ş ı savaş bay rağ ın ı açan Bay le 'e gö­re , d e v l e t i n huzu runu kaç ı rma-d ık la r ı v a r s a y ı m ı y l e a l l ahs ız la ra da To le rans u y g u l a n m a l ı y d ı .

G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , a y d ı n l a n m a ça­ğ ında To le rans d ü ş ü n c e s i n i n ge­l i ş m e s i ' i ç in , b ü t ü n d e ğ e r ö l ç ü ­le r i s a ğ l a n m ı ş b u l u n u y o r d u . 18. yy .da A lmamyada Le ibn iz ve W o l f f un ak ı l c ı f e l s e f e l e r i To le ­rans d ü ş ü n c e s i n i g e l i ş t i r i y o r d u .

A l m a n y a d a A y d ı n l a n m a n ı n To le­

rans d ü ş ü n c e s i , en pa r lak i fade*

s in i L e s s i n g ' i n B i l ge Na than 'n ın -dak i ü n l ü y ü z ü k ö r n e ğ i n d e bu l t h y o r d u . B ö y l e c e , h e r üç d i n yan yana v e e ş i t hak la ra sah ip o la­rak g ö s t e r i l i y o r v e k e n d i değer­l e r i n i , i nsan l ığ ın k u r t u l u ş u uğ­rundak i y a r ı ş m a çabas ında gös­t e r m e l e r i i ç i n on la ra ç a ğ r ı d a bu ­l u n u l u y o r d u . Bunun y a n ı s ı r a , İng i l i z D e i z m i ' n i n e t k i s i a l t ı nda ve Bay le ' i n e l e ş t i r i c i y ö n t e m i y l e d o n a n m ı ş o l a r a k a y d ı n l a n m a dü­ş ü n ü r l e r i F ransa 'da k a t o l i k k i l i ­s e s i n i n e g e m e n l i ğ i n e ka rş ı sa­vaşa g e ç m i ş l e r d i . İnanç h ü k ü m ­l e r i n i n akı l v e t e c r ü b e y l e bağ -d aşamay ı ş i a r ı , i nanç la r ı n redd i ­ne yo l a ç ı y o r d u . H ı r i s t i y a n top ­l u l uk la r ı a ras ında s ü r ü p g i den kanl ı savaş la r , a y d ı n l a n m a çağı d ü şü n ü r I er in i n (Vo I ta i r e , D i d e-ro t , Rousseau) d ü ş ü n c e l e r i n e ay k ı r ı d ü ş ü y o r d u . Bu d ü ş ü n ü r l e r , önya rg ı l a rdan a r ı nmış f e l s e f e y l e y ö n e t i l e n b i r i nsan l ı k d ü ş ü n ü ­y o r l a r d ı . V o l t a i r e ' i n To le rans ve v i c d a n özgü r l üğü u ğ r u n a aç t ığ ı başar ı l ı savaş , (T ra i te s u r la t o -l e rance , 1763) a y d ı n l a n m a ça­ğ ın ın ş e r e f s ah i f e s inde y e r i n i a l ı y o r d u .

Bu m ü c a d e l e l e r i n o l u m l u sonuç­l a r ı , F r i e d r i c h I I . d ö n e m i n d e k i p r o t e s t a n Prusyada g ö r ü l ü y o r d u . 26 A ğ u s t o s 1789 Fransız b ü y ü k d e v r i m i n d e yay ın l anan insan hak la r ı b i l d i r i s i n d e , inanç özgür­lüğü b i r hak o l a r a k t a n ı n m ı ş o l ­m a k l a , To le rans u ğ r u n d a g-irişi-

13

len çaba la r , başa r ı n ın d o r u ğ u n a u laş ITI iş o l u y o r d u . Bu gün s o r u n , s i yasa l a lana i n t i ka l e t m i ş bu ­l unmak tad ı r .

He r s i yasa l d ü z e n , u l a ş m a k i s t e ­d iğ i hede f i en iy i b i ç i m d e ger­ç e k l e ş t i r d i ğ i ö l ç ü d e e r d e m l i d i r . M o n a r ş i n i n e r d e m i sadaka t , as­kerî b i r d i k t a t ö r l ü ğ ü n f a z i l e t i ş e r e f v e b ü r o k r a t i k b i r d i k ta tö r ­l üğün de e r d e m i y ü k s e k b i r ve ­r i m i i l i k se , g ü n ü m ü z ü n d e m o k r a ­s i s i n i en s e ç i k b i ç i m d e n i t e l e n ­di ren p l ü r a l i s t düzen in f az i l e t i To le ransd ı r . Bu b a k ı m d a n To le­rans , b i r b i r i m i z i daha iy i an laya­b i l m e k i ç i n , b i r b i r i n i ize k a t l a n -m a m ı z g e r e k t i ğ i ş e k l i n d e anla­ş ı lma l ı d ı r . İ ş t e b u daha iy i an la­ma i l k e s i n d e n h a r e k e t e d i l e r e k , ka rş ı l ı k l ı hak ve ç ı k a r ça t ı şma la ­rı b i r düzene k o n u l a b i l i r . Ne va r k i , çağdaş t o p l u m l a r d a To le rans -dan çok To le rans d ış ı dav ran ış b i ç i m l e r i y l e b a ş a r ı k a z a n m a n ı n yo i l a r ı ö ğ r e t i l m e k t e d i r . Ö ğ r e t i m k u r u m l a r ı n d a savaş t a r i h i , s i l ah ve savaş b i l g i s i o k u t u l u r da To-le ransdan h iç söz e d i l m e z . Tar i ­h in akış ı i ç i nde ç o ğ u zaman To­le rans l ı e ğ i l i m l e r göze ça rpa rsa da, b u pa r ı l t ı l a r To le ranss ız l ı ğ ın ez ic i y u m r u k l a r ı alt ımda söndü ­r ü l m ü ş l e r d i r . K e n d i öz davran ış ­la r ından k e n d i n i t a n ı m ı ş o l an la r çok iy i b i l i r l e r k i , To le rans bask ı ­cı g ü d ü l e r i m i z üzer imdek i dü ­ş ü n c e l e r i m izdem k a y n ak al i r. Böy lece k a r ş 11 nkl ı an I aşman ın

dayand ığ ı t e m e l o r t a y a ç ı k m ı ş o l m a k t a d ı r . Bu ö y l e b i r a n l a ş m a k i , k e n d i n i b i l m e v e kend imi de^ n e t l e m e üzerime k u r u l m u ş o l m a ­l ıd ı r . To le rans l ı b i r dav ran ı şa b i r hede f g ö s t e r m e k g e r e k i y o rs a, bu hede f bar ış i ç i n d e b i r a rada yaşama y ö n t e m i y l e b ü t ü n insan­la r ın EŞDEĞERLİ o l duk la r ı d ü ­şü n ces in im g e I i ş t i r i I m es i o İm a-l'ıdır.

Toleransım t a r i h ç e s i n d e n an laş ı ­lacağı g i b i , omda k l a s i k L ibera­l i zme o lan i nanç ' ı n i z le r i b u l u ­nur . Bu L i be ra l i zm t a r i h e m a l o l ­d u ğ u n d a n , ş ö y l e b i r s o r u çık­mak tad ı r . A h l â k i b i r dav ran ı ş o la rak y ü c e l t i l e n «bırakım geç­s i n , bırakım yaps ın» i l k e s i n e da­yanan t u t u m , g e r ç e k t e To le rans mıd ı r? L ibera l i zmim o r t a d a n ka lk ­ın as iy i e To le rans kavramımdan g i d e r e k vaz m ı g e ç i l e c e k t i r ?

T o l e r a n s , insanl ığım k e n d i üze­r i nde b i r b u l u ş u d u r . T o l e r a n s , başka la r ın ın ç ı ka r l a r ı n ı t an ıma­nın b i r şa r t ı o l a rak , ne f se hak i ­m i y e t i g e r e k t i r i r . Faz i l e t i To le ­rans o l a n t o p l u m l a r d a , o t o r i t e r d e v l e t l e r d e o l d u ğ u g i b i t o p l u m ­sal a landa TESVİYE y a p ı l m a z , t e r s i n e ç e l i ş k i l e r o l d u ğ u g ib i o r tada b ı rak ı l ı r .

Bu günk i d u r u m ü z e r i n d e b i r göz g e z d i r i r s e k , e n d ü s t r i uygar ­l ığ ın ın b ü y ü k i l e r l e m e l e r i n i n sü ­rek l i o la rak ruhsa l yap ı l a r ı y ık­m a k t a , g e l e n e k l e r i y o k e t m e k t e

14

o l d u ğ u n u gö rü rüz . Fe lse f î ak ım­lar aç ı s ı ndan d e n i l e b i l i r k i , g ide­rek g e l i ş e n b i r Poz i t i v i zm çağın­da yaş ı yo ruz . Nas ı l k i , s i yasa l g e l i ş m e a lan ında t e k p a r t i l i dev ­le te k a r ş ı o l a n e ğ i l i m i ön leye -m i y o r s a k , d ü ş ü n c e a lan ında da tab ia t b i l i m l e r i n i n e t k i s i y l e , b i r b i ç i m d e d ü ş ü n m e y i doğa l sayan an lay ış ın y a y ı l m a s ı n ı ö n l e y e m i -yo ruz . B i r ç o k yazar la r , t a r i h i n ak ış ı b i z i T o l e r a n s d a n 'uzaklaş­t ı rd ığ ı g ö r ü ş ü n d e o l u r s a , buna ş a ş m a m a k g e r e k i r .

Bu yazar la r T o l e r a n s ı , ade ta Bur­j u v a L i b e r a l i z m i n i n b i r ü s t y a p ı ­s ı , b i r g ö s t e r m e l i k e r d e m o la rak g ö s t e r m ek çabas ınd ad i r l ar. Ş i m d i , k e n d i m i z e şu s o r u y u so­rab i l i r i z . D e ğ e r l e r ç o k l u ğ u kav­ramın ı ve bu k a v r a m a bağ l ı ya­şay ış hede f v e ü m i t l e r i n i geçer ­l i l i k t e n ka l d ı rmaya ça l ı şan t a r i h ­se l b i r m a n t ı k m ı va r? To le rans , i nsan l ığ ın t a r i h üs tü b i r ge l i ş ­m e h e d e f i n i m i t e m s i l ede r , y o k s a b i r daha g e r ç e k l e ş m e s i n e o lanak o l m a y a n p r o t e s t a n l ı k ça­ğ ın ın t e s a d ü f l e r e bağ l ı b i r başa­r ıs ı m ı d ı r ? C o l u m b i a ü n i v e r s i t e ­s i genç f i l o z o f l a r ı n d a n o lan P. R. W o l f f bu g ö r ü ş t e d i r . Bu A m e r i ­ka l ı d ü ş ü n ü r , To le rans ı zaman dış ı s a y m a k t a , P lü ra l i zm v e To­l e rans ın ö t e s i n d e b a ş k a b i r top ­l u m f e l s e f e s i n e g e r e k o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r . Ne v a r k i , ge le ­c e k t e k i bu t o p l u m u n p r o f i l i n i W o l f f ' u n d ü ş ü n c e l e r i n e dayana­

rak ç i z e m i y o r u z . A n c a k bu dü ­ş ü n c e l e r i gözden g e ç i r m e k t e ya­rar va rd ı r . P lü ra l i s t ( Ç o ğ u l c u ) b i r s i yasa l d e n g e y e s a h i p t op ­l u m l a r d a ( ö r n e ğ i n A m e r i k a ' d a ) va tandaş g e r ç e k ö z g ü r l ü ğ ü n ü ancak , b i r t o p l u l u k , ü s t e l i k güç­lü b i r t o p l u l u k arac ı l i g i y l e sa­v u n m a şans ına s a h i p t i r . Do lay ı -s ı y le gen i ş b i r anayasa l To le ran ­sı ş a r t koşan Plüra l i s t d e m o k r a ­s i , san ı ld ığ ı g ib i b ü t ü n ç ıka r züm-re l e r in e d Hedik I e r in i g e r ç e k l e ş ­t i r m e o lanağ ın ı sağ layan EŞİTÇİ b i r düzen d e ğ i l d i r . T e r s i n e W o l f f u n b e l i r t t i ğ i ü z e r e , p lü ra -l i s t d e m o k r a s i v e o n u n ya ra t t ı ğ ı e r d e m , yan i T o l e r a n s , as l ında e n d ü s t r i k a p i t a l i z m i n i n s i yasa l g e l i ş i m i n i n en y ü k s e k aşamas ı ­dır . G e r ç i , d e m o k r a t i k p l ü r a l i zm insanc ı l ve g ü l e r y ü z l ü d ü r . Ben­c i l L i b e r a l i z m e k ı y a s l a t o p l u m ­sal ada le t s i z l i k k o n u s u n d a daha çok an lay ış g ö s t e r m e k t e d i r . Fa­ka t d e m o k r a t i k p l ü r a l i zm b i r t op ­l u m u n t ü m ya ra r ı n ı i l g i l e n d i r e n büyük s o r u n l a r ka r ş ı s ı nda sağ ı r k a l m a k t a , sadece en g ü ç l ü v e en iy i ö r g ü t l e n m i ş k u r u l u ş l a r a e t k i l i b i r söz hakk ı s a ğ l a m a k t a ­d ı r . K a l i f o r n i y a l ı f i l o z o f H . Mar -cuse i se , b u gün To le rans ın b i r bask ı y ö n t e m in i s ü r d ü r m e k t e n başka b i r i şe ya ramad ığ ın ı söy­l e m e k t e d i r . Nas ı l o l u r da he rke ­se s i y a s a l , e k o n o m i k v e t o p l u m ­sal s o r u n l a r d a g ö r ü ş ü n ü açık la­ma o lanağ ın ı sağ layan b i r s i ya -

15

sal düzen bask ı c ı o l u r ? M a r c u s e ' ye gö re ç a t ı ş m a l ı b i r k o n u d a h e r k e s e e ş i t ö l ç ü d e gö rüş açık­lama o lanağın ı sağ layan b i r or­t a m , as l ı nda ç o ğ u n l u ğ u n i s t i bda­dın ı k u v v e t i end i r m e k t e d i r. To-l e rans , s a d e c e , ak t i f b i r d u r u m u pas i f b i r d u r u m a d ö n ü ş t ü r m e k ­t e d i r . T o l e r a n s , bask ıc ı b i r du ru ­ma g e l m i ş b u l u n a n b i r t o p l u m d a , i l e r i a t ı l ı m l a r o y u n u n k u r a l l a r ı ­na uyduk la r ı ö l ç ü d e , u l a ş ı l m a k i s t e n e n amac ın t e r s i n e s o n u ç v e r m e k t e d i r. A c a b a T o l e r a n s , g e r i c i o l d u ğ u n d a n u fak b i r şüp­he o l m a y a n h a r e k e t i a z a l t ı y o r m u y o k s a a r t t ı r ı y o r m u ? Bu ha reke t ­le r i b a s k ı c ı b i r ç o ğ u n l u k i s t i bda­dı o la rak n i t e l e n d i r m e k abar t ­ma l ı m ı , y o k s a g e r ç e k ç i b i r id­d ia m ıd ı r? B e l i r l i b i r s i yasa l dü­zen in e r d e m i o l a r a k T o l e r a n s , ancak çok y a n l ı , h ü k m e d e n i o l ­duğu kadar h ü k m e d i l e n i de kap­sadığ ı ö l ç ü d e b i r amaç o l ab i l i r .

B i r k ı s ı m insan la r ın daha i y i , da­ha ad i l b î r yaşay ı şa k a v u ş m a l a r ı i ç i n h iç b i r e y l e m e g i r i ş e m edik­le r i t o p l u m l a r d a T o l e r a n s , as l ın ­da s o y s u z ! a ş t ı r ı l m ı ş say ı l ı r . İ ş te bu n e d e n l e d i r k i M a r c u s e To le ­rans k a v r a m ı n ı , özgü r l üğe kavuş­tu ran ve ö z g ü r l ü ğ ü bask ı a l t ı na sokan ş e k l i n d e i k i ye ay ı rmak ta -dır . Ona gö re ku r ta r ı c ı b i r To le­rans , A b b a s i ha l i f e s i Mennun 'un H o ş g ö r ü r l ü ğ ü g i b i , sadece i l e r i d ü şü n c e i e r i t e ş v i k e t m e k t e d i r . İ l e n s ü r ü l e n b ü t ü n bu sak ıca la ra

r a ğ m e n T o l e r a n s , d ü n y a n ı n g i ­d i ş i n ' o l u m l u y ö n d e e t k i l emek ­te , sa ld ı rgan e ğ i l i m l e r i ya t ış t ı r ­m a k t a , g e r i l i m l e r i gen i ş ö l ç ü d e aza l tmak tad ı r . G e r ç e k ç i l e r l e am-p i r i s t l e r , To le rans ü z e r i n e ne dü ­şü nür l e r se d ü ş ü n s ü n I e r , omun b u l u n m a d ı ğ ı y e r d e b u n a l ı m hü­k ü m sü re r . To le rans b i r l üks de­ğ i l d i r . A n c a k , b a ş k a l a r ı n ı n yaşa­y ış b i ç i m i n e k a r ş ı can l ı b i r i l g i ­y i ş a r t koşar . Ş i m d i b u a rada, ruhsa l kuvve t l e r im hang i denge­s i n i n To le rans l ı dav ran ışa o lanak v e r d i ğ i n i i n c e l e m e m i z g e r e k i r .

To le ranss ız l ı k , sa ld ı rgan güdü le ­r im i z i çabuk t a t m i n e t m e y i v a d e t m ek i e caz ip g ö r ü n m e y e baş la r ­sa, To le rans ya da t o l e ranss ı z ­l ığa k a r a r v e r m e k b i r s o r u n ha­l i ne ge l i r . Ç ü n k i , To le ranss ız l ı ­ğım k u v e t l i dayamaklar ı va rd ı r . Ö n y a r g ı l a r v e i n a n ç l a r ı n v e r d i ğ i g ü v e n l i k , i k t i d a r t u t k u s u y ık ıc ı eğ i l im le r im h a r e k e t e g e ç m e s i n i ko l ay l aş t ı r ı r l a r . D o ğ u ş t a n n e To­le rans l ı dav ran ış ne d e saldı r ­gan l ık o l m a d ı ğ ı n a g ö r e , To le rans b i r Ö Ğ R E N M E sürec ime bağ l ı d r . Her i k i s i de t o p l u m şa r t l a r ı a l ­t ında k i ş i s e l y ü k l e n e b i l m e ye te ­neğ ine gö re g e l i ş i r l e r . Bu e rde­m i k a z a n a b i l m e k i ç i n , ç e t i n tec ­r ü b e l e r i n i ç i n d e n g e ç i l m e s i ge­rek i r . Ç ü n k i , d ü ş ü n c e d e n yok­s u n , t a t m i n o l u n m a y a zo r layan i ç g ü d ü l e r öğ remmen in d ü ş m a n ı ­d ı r la r , t a r i h d e n de d e r s a lmas ın ı b i l m e z l e r .

16

To le rans ın ruhsa l k o ş u l l a r ı ps i -koana l i z k a v r a m I a r ı y l e o l d u k ç a doğ ru b i r b i ç i m d e b e l i r l e n e b i l i r . C i n s e l yada sa ld ı rgan g ü d ü l e r i n e n e r j i s i , yaşay ı ş ım ız ın baş lang ı ­c ından t a m a m i y l e k e n d i baş la r ı ­na b u y r u k o l a r a k b i z i , başka la r ı ­na k a r ş ı d ü ş ü n c e s i z c e t a t m i n o-l ı ımaya i te r . D ü ş ü n c e l i t o p l u m ­sal davranış la r ım m e y d a n a ge l ­m e s i i ç i n , g ü d ü l e r ü z e r i n e dışar­dan bask ı u y g u l a m a k g e r e k i r . Buna b i z , e ğ i t i m ya da s o s y a l i ­zasyon ( t o p l u m s a l l a ş t ı r m a ) d i ­yo ruz . Böy l ece k i ş i , başka la r ın ı g ö z e t m e y i ö ğ r e n i r . S ın ı r t an ıma­yan ö z g ü r l ü k d e k ı s ı n t ı ya uğra­m ı ş o l u r . Sonunda bu g ü d ü c ü d e n e t i m m e r k e z i g i d e r e k i çse l l e -ş i r ( d e r u n i l e ş i r ) v i c d a n o lu r .

Freud'um k a v r a m i y l e i f ade ed i l ­m e k i s t e n i r s e , BENÜSTÜVıe dö­nüşü r . Eğer BEN ÜSTÜ k i ş i y i m ü ­e y y i d e l e r i n bask ı s i y l e a i le v e ç a l ı ş m a ç e v r e s i n i n s ın ı f v e top­l u m u n N O R M v e t ö r e l e r i n e uy­gum o la rak y ö n e t e n b i r m e r k e z o la rak t a s a r l a n ı r s a , b ö y l e b i r k i ­ş i n i n dav ran ı ş ında t o p l u m iç in ­de g e l i ş m i ş b i r T o l e r a n s bulumur. O y s a , aş ı r ı b i r To le ranss ı z l ı k kar şısımda t o l e r a n s l ı b i r t u t u m , k i ­ş i l i ğ i n y i t i r i l m e s i t e h l i k e s i o la ­rak g ö r ü n ü r . Bunum t e r s i o la rak d e n i l e b i l i r k i , To le rans ancak , gu rup la r ı a ras ındak i c o ş k u y a da­yamam b i r l i ğ im, k i ş i d e k ıvanç v e özgü r l ük d u y g u s u uyand ı ran t o p ­l u m l a r d a t a k d i r e d e ğ e r gö rü l ü r .

B i r l i k d u y g u s u y s a , g i d e r e k ka rş ı ­l ık l ı ç ı ka r d e n g e s i n i n k u r u l m a -s i y l e doğar . Bu d e n g e n i n ku ru la ­b i l m e s i içim ay r ıca d e v l e t l e va­tan d aş I arım k a r ş 11 ıkl ı i l i şk i I e r i h e m h i z m e t e d i c i , h e m de e m ­red i c i tü rümden o lma l ı d ı r , yan i ç e ş i t l i va tandaş la r ı t e m s i l e d e n ç ıka r v e bask ı z ü m r e l e r i y l e va­t a n d a ş l a r ı n t ü m i r a d e s i n i n t e m ­s i l c i s i o lan d e v l e t a ras ında d e n ­ges i z l i ğ i y a r a t a n u n s u r l a r b u l u n ­m a m a l ı d ı r . O y s a , e n d ü s t r i uy­ga r l ı ğ ın ın y a r a t m ı ş o l d u ğ u d e v ş i r k e t l e r , m i l y o n l a r c a üyey i k u ­cak layan send i ka l a r , u l us la ra ras ı ağ la r g e r m i ş b u l u n a n supranas -yona ! ( u Ius Ia rüs tü ) ku ru Iuş Ia r ka rş ıs ında va tandaş gu rup la r ı n ın ku rduk la r ı f i k i r k u l ü p l e r i , b e l i r l i i l k e l e r savunan d e r n e k l e r , sınır­lı ü y e s i bu lunan k o o p e r a t i f l e r ka­rar v e r m e sürec in im o l u p b i t t i ğ i k a m u s a l a rena o r tas ında güçsüz b i r e r c ü c e d u r u m u n a d ü ş m e k ­t e d i r l e r . Ü s t e l i k s e f a l e t ve za­r u r e t i ç i nde k ı v r a n a n t o p l u m l a r i ç in T o l e r a n s , ç ö z ü m b e k l e y e n b i r s o r u n o l m a k t a n ç ı k m ı ş o lu r .

Bu ü l k e l e r i başka c i n s t e n tasa la r t e d i r g i n eder . Nüfusum hız la a r t ı ­şı bü tün ü l k e l e r d e se fa le t im yay­g ın l aşmas ına y a r d ı m e t t i ğ i n d e n , ka rş ı l ı k l ı To le rans içimde b i r ara­da y a ş a m a k o lanağ ı o l d u k ç a a-za lmış o lu r . İnsanım doğa l b i r ye ­t e n e ğ i o lan m e r h a m e t s i z l i k ya­y ı l m a e ğ i l i m i g ö s t e r i r . İnsanla­r ın ç o ğ a l m a s ı , ya ln ız madd î de-

17

ğ i l , ayn i zamanda m a n e v î se fa ­le t ve y o k s u l l u k l a r a y o l açar . Dünya n ü f u s u o d e n l i ç o ğ a l m ı ş ­t ı r k i , b u g ü n b u n ü f u s u n t ü m ü n ü , k ü l t ü r ç e v r e l e r i n e y e r l e ş t i r e r e k , duyar ! ık y e t e n e k l e r i n i g e l i ş t i ­ren v e ç e v r e l e r i n e k a r ş ı To le ­rans l ı b i r i l g i uyand ı ran i nsanc ı l b i r e ğ i t i m d e n g e ç i r m e k o lanak ­sız d u r u m a g e l m i ş t i r . To le ran ­s ı n va r o l m a s ı n ı d i l i y o r s a k , her ç e ş i t s e f a l e t i n o r t adan ka ld ı r ı l -mas ı g e r e k i r . M a s o n l u k ç e ş i t l i ç ı ka r g u r u p l a r ı n d a n d e ğ i l , değ i ­ş i k inanç v e g ö r ü ş l e r e bağ l ı er­d e m l i b i r e y l e r d e n o l uşu r . Böy le b i r k u r u l u ş t a T o l e r a n s , k a r d e ş l e r a ras ında hata v e k u s u r l a r ı n h o ş g ö r ü l m e s i , s u ç l a r ı n bağ ış lanma­sı d e m e k d e ğ i l d i r . T e r s i n e hata ve kusu r l a r ı i t i r a f e t m e k v e dü­z e l t m e k b i r e r d e m d i r .

M a s o n l a r b i r b i r l e r i n e , uya ra rak ve yo l g ö s t e r e r e k y a r d ı m eder­le r . K ö t ü l ü k l e r e ka rş ı t e p k i gös­t e r m e m e k M a s o n c a b i r d a v r a n ı ş değ i l d i r . M a s o n l u k b e l i r l i b i r ü l ­k ü y l e b e l i r l i b i r h e d e f e d o ğ r u i-l e r l e m e y i ö n g ö r e n b i r y ö n t e m d i r . Bu y ö n t e m i n h e r k e s i n y e t e n e k ve i s t i dad ına gö re başa r ı sağ la ­yan a raç l a r ı , s e m b o l l e r d e sak l ı bu lunan d ü ş ü n c e l e r d i r . H e r ma­son s e m bo l e r i k i ş i s e l g ö r ü ş l e r i y ­le y o r u m l a m a k hakk ına s a h i p t i r .

Bu g ö r ü ş , To l e rans ın z o r u n l u b i r s o n u c u d u r . Ç ü n k i , ancak b ö y l e c e M a s o n l u k d o g m a c ı l ı k t a n k u r t u l ­m u ş , m a s o n l a r ı n k i ş i s e l inanç ve g ö r ü ş l e r i ü z e r i n d e b i r zor la ­m a y a p ı l m a m ı ş ü s t e l i k , b ü t ü n düşü ne e I e rd en de y ar a r l a n m a o lanağ ı s a ğ l a n m ı ş o l u r . S e m b o l ­l e r i n an lamı m a s o n l a r ı n k ü l t ü r s e v i y e l e r i y l e o ran t ı l ı d ı r . M a s o n ­luğun i l k e l e r i ak la dayan ı r . Ak ­l ın dayanağ ı yse , d o ğ m a l a r d e ğ i l i l m i n b u l g u l a r ı o l a n hak ika t le r ­d i r . Ö y l e y s e , Loca la r ımızda yap ı ­lan he rhang i b i r h a r e k e t , o r t aya a t ı lan he rhang i b i r d ü ş ü n c e v e g ö r ü ş , ak la u y g u n s a To le rans la k a r ş ı l a n m a l ı , y o k s a red e d i l m e l i ­d i r? G ö r e v i m i z , he r g ü ç l ü ğ e kat ­lanarak , daha iy i b i r an lay ış sağ­l amak i ç in u ğ r a ş m a k , To le rans ! ö ğ r e n m e k ve u y g u l a m a k v e onu başka la r ına ö ğ r e t m e k o l m a l ı d ı r .

Kaynak la r :

Dr . M . C, D u r u , To le rans R. P. W o l f f , J e n s e i n t s d e r To le­ranz, F r a n k f u r t / M a i n , 1966 H. M a r c u s e , A C r i t i q u e o f Pure To le rance , B o s t o n , 1965 Prf. Dr . A . M i t s c h e r l i c h , Frank­f u r t / M a i n , Das T o l e r a n z p r o b l e m , U n i v e r s i t a s W ö r t e r b u c h de r Phi­l o s o p h i e , G e o r g K laus und M a n ­f r e d Buh r / 1975 H e f t 1 .

18

A R A Ş T İ R M A

V. Murad'ın Masonluğu hakkında belgeler

Suha U M U R

E l im izde Türk M a s o n l u ğ u n u n y a h u t Tünk iyedek i M a s o n l u ğ u n t a r i h i n i ayd ın la tacak pek az b e l g e b u l u n m a k t a d ı r . Ta r ih y ö n ü n d e n Tü rk i yede -ki M a s o n l u ğ u ik i k ı s m a a y ı r m a k m ü m k ü n d ü r : B i r i n c i s i , T ü r k i y e d e eonebî O b e d y a n s l a r a b a ğ l ı Loca la r la i l g i l i k ı s ı m k i , 18. as r ın o r ta la ­r ından 1949' a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r , d i ğ e r i , T ü r k i y e d e M i l l î M a s o n ­luğun k u r u l d u ğ u 1909 t a r i h i n d e n s o n r a k i k ı s ı m .

E ldek i za ten az o lan v e s i k a l a r ı n da ç o ğ u 1909'dan s o n r a k i d e v r e y e a i t t i r . T ü r k i y e d e eonebî obedyans la ra tabî Loca la r hakk ında bazı b i l ­g i l e r m e v c u t t u r ancak bun la rda « r i vaye t» le «hak ika t» i a y ı r m a k m ü m ­kün d e ğ i l d i r .

V e s i k a s a k l a m a k t a k i i h m a l i m i z e ha t ta s a k l a m a m a k t a k i ı s ra r ımıza , g e ç i r i l e n yang ın v e i h t i l â l b a d i r e l e r i , M a s o n l u ğ u n k a p a n m a s ı ve ay­r ı l m a h a d i s e l e r i de e k l e n i n c e , e l d e b e l g e o l m a m a s ı n ı n o r m a l ka r ş ı -l ama l ıd ı r . Ka ld ı k i eoneb î o b e d y a n s l a r a t âb i Loca la ra a i t ev rak v e v e s i k a l a r b ize hang i y o l l a i n t i ka l e d e b i l i r d i ?

19

Bi rkaç s e n e d e n ber i B. L. a r ş i v i n i n d ü z e n l e n m e s i n e ça l ı ş ı lmak tad ı r . Bîr çok K a r d e ş i m i z , şu v e y a b u s e b e p l e e l l e r i n d e bu lunan v e s i k a l a r ı a r ş i ve v e r m i ş l e r d i r . Bazı lar ı t e s a d ü f e n Saha f la rda b u l u n m u ş ve sa t ın a l ı nmış t ı r . Son s e n e l e r d e d i ğ e r B. L. ' lar la t a n ı ş m a m u a m e l e l e r i t a ­m a m l a n d ı k ç a , on la r ın a r ş i v l e r i n d e n bazı v e s i k a l a r ı n kopya la r ın ı a l ­m a k imkân ı d o ğ m u ş t u r . Tek t e k pek b i r şey i fade e t m e y e n v e s i k a l a r , b i r a raya g e l d i k l e r i v a k i t b i r b i r l e r i n i t a m a m l a m a k t a v e k ı y m e t kazan­m a k t a d ı r .

Fransız G.O. 'na t âb i ve b i r i İ z m i r d e , d ö r d ü İ s tanbu lda b e ş Loca i l e , gene İ s tanbu lda b i r Ş a p i t r ' i n k u r u l u ş l a r ı n d a n 1875 s e n e s i n e kadar o l an ça l ı şma la r ı hakk ında son d e r e c e ö n e m l i v e s i k a l a r ı n k o p y a l a r ı , C e l i l Lây ık tez K. t a ra f ı ndan t e m i n e d i l m i ş b u l u n m a k t a d ı r . Bu ves i ka ­lar , T ü r k i y e d e 1875 ' ten ö n c e k i M a s o n l u k t a r i h i n i ayd ın la t t ı ğ ı g ib i Os ­man l ı t a r i h i n e de ışık t u t a c a k m a h i y e t t e d i r . Fransız G. O . ' ı , k u r u l u ­şundan 1875 s e n e s i n e kada r o l a n ev rak ın ı Fransız M i l l î Kü tüphane­s i ne v e r m i ş t i r . Bun la rdan T ü r k i y e d e k i L. ' lar la i l g i l i o l a n l a r s e ç i l m i ş ve m i k r o f i l m l e r i a l ı nm ış t ı r .

Bu m i k r o f i l m l ş r d e n an laş ı ld ığ ına gö re v e s i k a l a r ı n as ı l l a r ı m u n t a z a m d o s y a l a n m ı ş ve iy i muha faza e d i l m i ş t i r . Bun la r ın heps i el i le yaz ı l ­m ı ş , t a k r i b e n 180 sab i t ed i r , f rans ızcad ı r , v e Loca la rdan G. O.'a gön­d e r i l m i ş m u h t e l i f m e v z u d a k i l evha la r , s e ç i m n e t i c e l e r i , baz ı ö n e m l i c e l s e zab ı t la r ın ın s u r e t l e r i , he r sene g ö n d e r i l e n t a f s i l â t l ı m a t r i k ü l c e t v e l l e r i , d i p l o m a t a l e p l e r i v s . den i ba re t t i r . N a d i r e n de G. 0 . ' d a n yazı lan cevap la r ı n m ü s v e d d e l e r i , s u r e t o l a rak s a k l a n m ı ş t ı r .

Burada yan l ız , b u n l a r ı n a ras ında bu lunan v e Şehzade M u r a t e f e n ­d i n i n t e k r i s i n e a i t o l an v e s i k a l a r d a n bahsedeceğ i z .

O s m a n l ı Pad işah la r ından V . ıMurad ' ın şehzade l i ğ i s ı ras ında M a s o n o l d u ğ u ö t e d e n b e r i b i l i n m e k t e i d i , ancak , d o ğ r u o l a r a k b i l i n e n de bun ­dan i b a r e t t i . Şurada burada g ö r ü l e n m a l û m a t , M a s o n l u k â l e m i n i n d ış ındak i kaynak la rdan e lde e d i l m i ş b u l u n d u ğ u n d a n , e k s i k o l d u ğ u g ib i bazen de u y d u r u l m u ş v e y a y a k ı ş t ı r ı l m ı ş ş e y l e r d i r .

A b d ü l m e c i d i n b ü y ü k oğ lu Şehzade M u r a t , 1840 s e n e s i n d e d o ğ m u ş , t ahs i l çağına g e l i n c e b i r çok hoca la rdan t ü r k ç e , a rapça v e f r ans ı zca d e r s l e r i a lm ış v e garp m u s i k i s i ö ğ r e n m i ş t i r .

1861'de babası A b d ü l m e c i d i n ö l ü m ü v e amcas ı A b d ü l a z i z ' i n t a h t a ç ı kmas ı i le V e l i a h d i lân e d i l d i . Daha faz la garp k ü l t ü r ü n ü n t e s i r i

20

a l t ında k a l m ı ş , d e m o k r a t i k idare t a ra f t a r l ı ğ ı şayi o l m u ş t u . Bu b a k ı m ­dan «Yen i O s m a n l ı l a r » d e n i l e n z ü m r e onun t ah ta ç ı k m a s ı n ı arzu et ­m e k t e i d i . A b d ü l a z i z l e M ı s ı r v e A v r u p a s e y a h a t l e r i n d e be raber b u l u n ­d u . Bu son s e y a h a t t e , N a p o l i , Tul on ü z e r i n d e n Par is 'e g i d i l d i , o rada b i r m ü d e t k a l ı n d ı k t a n son ra K r a l i ç e V i k t o r y a ' n ı n d a v e t l i s i o la rak Londra z i ya re t ed i l d i v e İ s tanbu la d ö n ü l d ü . (21.6.1-867 - 7.8.1867).

O l d u k ç a iy i y e t i ş m i ş o lup Frans ızca da b i l d i ğ i i ç in g ö r ü ş t ü ğ ü A v r u p a h ü k ü m d a r v e p r e n s l e r i n i n t a k d i r i n i k a z a n d ı . R i vaye te g ö r e , hakk ında­ki t e v e c c ü h l e r d e n canı s ı k ı l an A b d ü l a z i z , s e y a h a t i n ya r ı s ında M u r a d e f e n d i y i İ s t anbu l ' a g ö n d e r m e k i s t e m i ş ise de , b u hâ l i n A v r u p a hü­k ü m d a r l a r ı n a k a r ş ı f ena t e s i r e d e c e ğ i n i n Fuat paşa t a ra f ı ndan söy­l e n m e s i üze r ine t a s a v v u r u n d a n vaz g e ç m i ş t i r .

Şehzade M u r a t v a k t i n i K u r b a ğ a l ı d e r e d e k i k ö ş k ü n d e g e ç i r i r , N a m ı k Ke­m â l , Z i ya b e y (paşa) i l e i çk i â l e m l e r i yapar , ahbap l ık e d e r d i .

Şehzade M u r a d ' ı n t e k r i s i «Proodos» Locası t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş t ı r .

Fransız G.O.Vıa t âb i o l a n b u Loca , gene aynı G. O.'a t â b i l 'Un ion d 'O r i en t Locas ından ay r ı lan M a s o n l a r t a r a f ı n d a n v e r u m c a ç a l ı ş m a k üzere 1868 s e n e s i n d e k u r u l m u ş t u r .

T e k r i s i yapan Ü s . M u h . K lean t i S k a l y e r i , 1833 y ı l ı nda İ s tanbu l ' da doğ­m u ş , 1865 ' te l 'Un ion d 'O r i en t Locas ında Lou is A m i a b l e ' i n Ü s . M u h . l ig i s ı ras ında t e k r i s e d i l m i ş t i . F ransada d o ğ m u ş v e o rada M a s o n o l m u ş o l an Lou is A m i a b l e i se , hukuk d o k t o r u o l u p , avuka t l ı k ve Bab-ı Â l î ' d e h u k u k »müşavir l iğ i y a p m a k t a i d i . Bu i k i s i Şehzade M u r a ­dın t e k r i s e d i l d i ğ i P roodos Locas ın ın ku rucu la r ı ndand ı r .

Tek r i s m e r a s i m i 20 Ek im 1872 t a r i h i n d e , K a d ı k ö y ü n d e Lou is A m i a b l e ' in e v i n d e y a p ı l m ı ş t ı r . Lou is A m i a b l e ' i n ha t i p o l a r a k ka t ı l d ığ ı b u t o p ­lan t ıda d i ğ e r v a z i f e l i l e r i n ç o ğ u y e r i n e de , Locada a d e t l e r i az o lan Tü rk le r , v e k â l e t e n b u l u n m u ş l a r d ı r . Locan ın â m i l azası o t a r i h l e r d e 65 k i ş i kadar o l d u ğ u ha lde , i l e rde g ö r e c e ğ i m i z s e b e p l e r d e n bu t o p l a n ­t ıya v a z i f e l i l e r dah i l 11 k i ş i i ş t i r ak e t m i ş t i r . Bu t o p l a n t ı d a t ü r k ç e ça­l ı ş ı lm ış t ı r . Ö n e m l i c e l s e zab ı t s u r e l e r i n i n G. O. 'a g ö n d e r i l m e s i âde t o l d u ğ u n d a n , bu c e l s e n i n zapt ı da v e s i k a l a r a ras ında b u l u n m a k t a d ı r :

Tekris ce lsesi zaptı :

«20 Kas ım 1872'de K a d ı k ö y ü n d e , Lou is A m i a b l e K.' in ev i nde ş u K.' ler

hazır b u l u n u y o r l a r d ı :

21

Ü s . M u h . K lean t i Ska l ye r i 1 . Na . v a z i f e s i n d e

2 . Na . v a z i f e s i n d e H a t i p v a z i f e s i n d e

Ragıb e f e n d i Hilmi e f e n d i

S e k r e t e r v a z i f e s i n d e

Lou is A m i a b l e A h m e t bey

M u h a k k i k v a z i f e s i n d e S e y i t bey M e r a s i m Ü s . v a z i f e s i n d e Joze f M a k a r y o s

ve Nur i b e y , Tevk i f b e y , Jan Ska l ye r i v e Jor j Plat i K. ' ler .

Tam ö ğ l e v a k t i .

P roodos M u h . L . s ı n ı n ça l ı şma la r ı t ü r k ç e o la rak , Ç. d e r e c e s i n d e al ı ­ş ı lm ı ş s ı r l a r l a a ç ı l d ı .

Üs . M u h . , s k r ü t e n n e t i c e s i u y g u n o l d u ğ u t a k d i r d e Şehzade M u r a t e f e n d i n i n t e k r i s i i ç i n t o p l a n ı l m ı ş o l d u ğ u n u b i l d i r d i .

A d a y i ç in en iy i b i l g i l e r i v e r e n üç t a h k i k levhas ı o k u n d u . H a t i b i n m ü ­ta lâas ı a l ı nd ık tan son ra d o l a ş t ı r ı l a n s k r ü t e n Şarka lekes iz ve t e m i z g e l d i .

Daha son ra r i t ü e l i n g ö s t e r d i ğ i u s u l l e r l e aday ın t e k r i s i n e b a ş l a n d ı . K e n d i s i n e nur v e r i l d i k t e n son ra , Ha t . Lou is A m i a b l e t a ra f ı ndan f r an -s ızca v e Sek. A h m e t bey t a ra f ı ndan i se t ü r k ç e o la rak b i r e r k o n u ş ­m a y a p ı l d ı .

K a r d e ş l i k z i nc i r i k u r u l d u . A . A . k e l i m e v e r i l d i k d e n s o n r a , m e v c u t K.' l e r i n heps i b u s ı r r ı sak layacak la r ı na y e m i n e t t i l e r .

Tam g e c e yar ıs ı .»

Bu zapt ın a l t ı nda , M u r a t dah i l c e l s e d e b u l u n a n l a r ı n h e p s i n i n imza la­r ı va rd ı r .

Bu t a r i h l e r d e İ s tanbu lda en az 15 Loca b u l u n m a k t a i d i . Bun la rdan Fransız G. O. 'na bağ l ı I 'Eto i le du B o s p h o r e , l 'Un ion d ' O r i e n t , P roodos ve Ser Loca la r ı i le İ ta l yan G.O. na bağ l ı İ ta l ia Locas ı , yan i beş Loca , Beyoğ lunda A ğ a h a m a m ı sokağ ında , m ü ş t e r e k e n k i r a l a m ı ş o l duk l a r ı b i r l o k a l d e ç a l ı ş m a k t a i d i l e r . T e k r i s c e l s e s i n i n b u b inada d e ğ i l de Lou is A m i a b l e ' i n e v i n d e y a p ı l m ı ş o l m a s ı n ı n s e b e b i g i z l i l i ğ i t e m i n i ç i n d i . Ha t t a Loca K . ' l e r in in b i l e pek azı bu had i seden haberda r ed iU m i s l e r d i . V e l i a h d ı n t e k r i s i n i G. O.'a b i j d i r e n m e k t u b u n d a Ü s . M u h . K lean t i Ska l ye r i b u d u r u m u ş ö y l e i zah e d i y o r :

22

«23 Ek im 1872

Fransız G. O. 'na

Çok s e v g i l i K a r d e ş l e r i m ,

Gayr ı m u n t a z a m b a ş l a m ı ş , yan i T e ş k i l â t ı m ı z ı n N i z a m n a m e l e r i n e ayk ı ­rı b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n , M a s o n l u ğ u n U m u m î v e Fransız G. O. 'nın hu­sus î m e n f a a t l e r i n e uygun o l a n v e y e n i t a m a m l a m ı ş o l d u ğ u m b i r ese r i s i ze b i l d i r m e k i s t e r i m .

Fakat m e s e l e y i a n l a t m a d a n önce şunu da b e l i r t m e k i s t e r i m k i , gü­zel K u r u l u ş u m u z a en ç o k i h t i yac ı o lan m e m l e k e t b i z i m k i d i r . Burada ç e ş i t l i d i n l e r , m i l l e t l e r , ı r k la r , d o l a y ı s i l e an laşmaz l ı k l a r v e k i n l e r va rd ı r . Pad işah , Naz ı r la r ın v e ha lk ın b ü y ü k e k s e r i y e t i M a s o n l u ğ a kö ­t ü göz le bakar la r .

Kaç d e f a M a b e t l e r i m i z i n kap ıs ında b e k l e y e n h a f i y e l e r g ö r d ü k , kaç d e f a , m a k s a d ı a ramıza g i r i p M ü s l ü m a n Kardeş ler im i s i m l e r i n i ö ğ r e n ­m e y e ç a l ı ş a n k i m s e l e r i b i l m e d e n t e k r i s e t t i k . Bu M ü s l ü m a n Kardeş­le r i n b i r çoğu ya i ş i n d e n a t ı l m ı ş , ya r ü t b e l e r i a l ı nmış veya s ü r ü l m ü ş ­tü r . B i z im t a m b i r i s i m l i s t e m i z p o l i s i n e l i n d e d i r . M a s o n l u ğ u n , M ü s ­l üman la r ı H ı r i s t i y a n l a ş t ı r m a k t a n başka g a y e s i o l m a y a n b i r t e ş k i l â t o l d u ğ u n a Padişahı i n a n d ı r m a k i ç i n t ü r k ç e b i r k i t a p yaz ı lm ış t ı r .

Bu had ise ler im sonunda c e s a r e t l e r i n i k a y b e d e n M ü s l ü m a n Ka rdeş le r , Loca la ra e s k i s i g ib i d e v a m e d e m e z o ldu la r . M a s o n l u ğ u n V a d i m i z d e ç ö k m e k üzere o l d u ğ u n u üzü le rek m ü ş a h a d e e d e r k e n , i l e r d e ç o k fay­da l ı o l a b i l e c e k b i r h a m l e y a p m a k imkân ın ı b u l d u k .

Son g ü n l e r d e şahsen bana yap ı l an b i r m ü r a c a t a l a O s m a n l ı İmpara to r ­luğu taht ınım v a r i s i Prens M u r a d e f e n d i n i n t e k r i s i t e k l i f e d i l d i . Bu t e k l i f , M u h . L. 'mızın â m i l azas ı , Ü s . M a s o n v e V e l i a h d ı n b a ş k e t h ü d a s ı S e y i t Bey t a r a f ı n d a n y a p ı l d ı .

A ş a ğ ı d a an la tacağ ım s e b e p l e r d e n e n s ık ı ke tum iye t im muh faza ed i l ­m e s i ve t e k r i s i n d ı şa r ı ya s ı zmas ına m e y d a n v e r i l m e m e s i l ü z u m l u i d i .

Pad işah , uzun zamandan b e r i k e n d i s i n d e n s o n r a , yeğen in im y e r i n e o ğ l u n u n t ah ta ç ı k m a s ı n ı i s t e m e k t e v e bumun içim ç a l ı ş m a k t a d ı r . Fakat O s m a n l ı l a r ı n d in î v e m i l l î g e l e n e k l e r i buna karş ıd ı r , v e t a h t ı n v a r i s i halkım v e Naz ı r la r ın b ü y ü k b i r k ı s m ı tara f ımdan t u t u l m a k t a d ı r .

23

M u r a d e f e n d i Teşk i lâ tnmiz :n aradığ ı bü tün k a l i t e l e r e sah ip o l d u k t a n başka , f a z i l e t l e r i v e t e k â m ü l i ç i n d u y d u ğ u sevg i i le i l e rde va tan ın ın ve Teşk i l â t ım ız ın b i r za fe r i o l acak t ı r . M u r a d e fend i ç o k t a n be r i nura k a v u ş m a k i s t e m e k t e f a k a t bu p r o j e s i n i g e r ç e k l e ş t i r e m e m e k t e i d i . H iç b i r p r e n s i p sah ib i o l m a y a n , k a l p s i z , man t ı ks ı z , hak i k î t e k â m ü l ü n d ü ş m a n ı bu lunan ve t a h t ı n v a r i s i n i d e ğ i ş t i r m e ça re l e r i a rayan Padi­şahın ku l ağ ına V e l i a h d ı n t e k r i s i had i ses i g i d e r s e , aradığı k ı y m e t l i bahaney i b u l m u ş o l a c a k t ı r . V e l i a h d ı n d ins i z , imans ız «gâvur» o l d u ğ u i lân e d i l e r e k ha lk ın t a a s s u b u t a h r i k e d i l e c e k v e m u h t e m e l e n V e l i a h d ve k a r d e ş l e r i n i n t a h t a ç ı k m a hak la r ı a l ınacak , t e k r i s i n e s e b e p o lan ­lar ceza land ı r ı l acak la rd ı r . Burada da M a s o n l u k , yan l ız M ü s l ü m a n l a r t a ra f ı ndan d e ğ i l , A v r u p a d a o l d u ğ u g ib i b ü t ü n cah i l ha lk t a ra f ı ndan i â n e t l e n m i ş t i r .

G ö r d ü ğ ü n ü z g ib i K a r d e ş l e r i m , N i z a m n a m e l e r ve M a s o n l u k v a z i f e l e r i m aras ında zor d u r u m d a k a l m ı ş t ı m . Bi r t a r a f t a n N i z a m n a m e l e r e uyaca­ğ ıma y e m i n e t m i ş t i m , d i ğ e r t a r a f t a n M a s o n l u ğ u n U m u m î v e Fransız G. O. 'n ın husus î m e n f a a t l e r i i ç in de N i z a m n a m e l e r e ayk ı r ı o l a rak Ve­l iahdı t e k r i s e t m e l i i d i m .

Tek l i f i kabu l e t m e m e k , Teşk i l â t ım ıza k a r ş ı V e l i a h d ı n e l i ne b i r s i l âh v e r m e k o l a c a k t ı , ç ü n k ü o da u m u m î kanaa te uya rak b i z i m , k ra l l a ra ve d i n l e r e k a r ş ı o l d u ğ u m u z f i k r i n e i nanacak t ı . Son ra , ya b i r İng i l i z veya İ ta l yan Locası bu t e k r i s i y a p a r s a , G. O.'ı b ö y l e b i r kazanç tan n i ye m a h r u m e t m e l i ?

P rens in t e k r i s i n i y a p m a k , N i z a m n a m e l e r e gö re y a p m a k , yân i har i c î o la rak adını i lân e t m e k , b ü t ü n Loca azas ına haber v e r m e k , Prens i l oka le g e t i r t m e k , h e m k e n d i s i h e m de bu m e m l e k e t t e k i Teşk i l â t ım ız i ç in zarar l ı o l u r d u , ç ü n k ü b i l i y o r s u n u z K a r d e ş l e r i m , s ı r s a k l a m a y a her zaman r i a y e t e d i l m i y o r .

Bunun i ç in N i z a m n a m e n i n t e k r i s hakk ındak i bazı m a d d e l e r i n i i hmâ l ede rek i k i l i v a z i f e m i y a p t ı m : b i r i n c i s i , d u r u m u v e ü s t ü n k a l i t e l e r i i le ç o k ş e y v â d e d e n b i r k i m s e y i Teşk i l â t ım ıza k a z a n d ı r m a k , i k i n c i s i , Fransız M a s o n tarihine, i l e rde Su l t an o l a c a k b i r k i m s e n i n t e k r i s i g i ­b i benzer i o l m a y a n b î r h a d i s e y i k a y d e t m e k .

M u a m e l e y e baş l amadan ö n c e , d o s t u m ve K a r d e ş i m Lou i s A m i a b l e ' i n nas iha t l a r ın ı v e f i k i r l e r i n i a l d ı m . M a s o n l u ğ u n U m u m î v e Fransız G. O. 'n ın husus î m e n f a t l e r i i ç i n yap t ı ğ ı g a y r e t ve h i z m e t l e r l e tan ıd ığ ı ­nız bu Ka rdeş , bana c e s a r e t v e r d i v e i ş b i r l i ğ i v a a d e t t i .

24

Bu te<krisi, M u h . Proodos Locas ın ın Üs . Muh . ' ı o l a rak a t ö l y e adına, f a k a t k i m s e y e b i l d i r m e d e n ve sadece Locada g ü v e n d i ğ i m b i r kaç âzâ i le g e r ç e k l e ş t i r m e m de a ramızda k a r a r l a ş t ı r ı l d ı .

N e t i c e o la rak , 20 Ek im 1872 akşamın ın 7 , s i n d e , Loca M u h a k . ' i Jozef M a k a r y o s , k u r u c u v e R. C. A b d u r r a h m a n H i l m i , Üs . M a s o n Sey i t , Ü s . M a s o n Ragıb e f e n d i , Ç. M a s o n T e v f i k bey , Ç. M a s o n Nur i bey , heps i Proodos Locası â m i l azas ı ; ay r ıca I 'Un ion d ' O r i e n t Locas ından D r . Jan Ska l ye r i v e Re fe t A h m e t K . le r le , Kad rköyünde Proodos M u h . Lo­cası k u r u c u v e â m i l azası Lou is A m i a b l e ' i n ev i ne g i t t i k . Daha önce­den e v i n b i r s a l o n u n u M a s o n i k Loka l ha l i ne g e t i r m i ş t i k . A n a y a s a ve R i t üe l i n Tek r i s hususundak i ' b ü t ü n i cap la r ın ı y e r i n e g e t i r e r e k , mev­c u t b ü t ü n K. ler in i m z a l a m ı ş o l d u k l a r ı s u r e t i i l i ş i k zapta gö re t e k r i s m e r a s i m i n i i fa e t t i k .

Ş i m d i K . l e r im , M a s o n l u ğ u n U m u m î m e n f a a l e r i i ç i n t a s v i b i n i z i ve ay­nı zamanda , b i r k a ç gün i ç i nde M u r a d e f e n d i y i i k i nc i v e ü ç ü n c ü dere ­c e y e t e r f i e t t i r e b i l m e m i ç i n g e r e k l i m ü s a a d e n i n v e r i l m e s i n i i s t i y o ­r u m .

Bu h a d i s e n i n r esmî b ü l t e n l e r d e n e ş r e d i l m e m e s i n i v e b e n s ize b i l d i ­r i n c e y e kadar b ü t ü n M a s o n i k n e ş r i y a t a man i o l u n m a s ı n ı , T e ş k i l â t ı m ı ­zın b u r a d a k i m e n f a a t l e r i bak ım ından r i ca e d e r i m .

A y r ı c a , Fransız G. O / n . n , b e n i m a rac ı l ı ğ ım la k e n d i s i n e b i r t e b r i k ve h o ş g e l d i n m e k t u b u y a z m a s ı n ı n çok uygun o lacağ ın ı s a n ı r ı m : bun ­dan çok hoş lanacak t ı r .

G. O. 'n ın b u f a a l i y e t l e r i m i ha ta l ı bu lacağ ı y e r d e b e ğ e n e c e ğ i n i u m a ­rak . . .

Candan bağ l ı K a r d e ş i n i z P roodos L.sı Üs . M u h t e r e m i

K lean t i S k a l y e r i »

Bu yaz ıya , z a b ı t t a n b a ş k a Lou is A m i a b l e ' i n b i r m e k t u b u i le H a t i p o la rak yap t ığ ı k o n u ş m a n ı n m e t n i de e k l e n m i ş t i r . Sek . A h m e t bey ta­ra f ı ndan yap ı ld ığ ın ı zab ı t tan an lad ığ ımız t ü r k ç e k o n u ş m a n ı n m e n t i y o k t u r .

P r e s i d e n t d u C o n s e i l de l 'O rd re» , yan i T e ş k i l â t r e i s i n i n v e r d i ğ i ce­

vab ın m ü s v e t t e s i , s u r e t o l a r a k s a k l a n m ı ş :

25

«8.11.1872

İ s tanbu l V a d i s i n d e Proodos M u h . L.sı Ü s . M u h . ' K l e a n t i S k a l y e r i ' y e .

Prens M u r a d e f e n d i n i n t e k r i s i n i ve b u t e k r i s i n hang i ş a r t l a r a l t ında y a p ı l m ı ş o l d u ğ u n u b i l d i r e n 23.10.1872 t a r i h l i m e k t u b u n u z u a l d ı m .

Bu haber in i z i b ü y ü k b i r a lâka i le k a r ş ı l a d ı m . T ü r k i y e t a h t ı v e r i s i n i n t e k r i s i n e b e n d e s i z i n g ib i b ü y ü k b i r k ı y m e t v e r m e k t e y i m . Fransız G. O . 'n ına b a ğ l ı b i r a t ö l y e d e nu r a ld ığ ı i ç i n k e n d i m i z i t e b r i k e t m e l i ­y i z .

Böy le ö n e m l i b i r iş i t a h a k k u k e t t i r e b i l m e k i ç in N i z a m n a m e l e r i n d ış ı ­na ç ı k m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş b u l u n m a n ı z can s ı k ı c ı o l m a k l a be­raber , s iz i b ö y l e h a r e k e t e t m e y e m e c b u r e d e n d ü ş ü n c e l e r i n i z i an l ı ­y o r u m ; m e m l e k e t i n ve y e n i t e k r i s o l a n K a r d e ş i n i ç i nde b u l u n d u ğ u pek husus î şa r t l a ra baka rak , k a n u n l a r ı m ı z a u y m a m a k t a hak l ı o l d u ğ u ­nuzu kabu l e d i y o r u m ,

Sı ras ı g e l d i ğ i v a k i t v e i cab e d e r s e K o n s e y ' d e müda faan ız ı b e n ken­d i m y a p a c a ğ ı m .

S e v g i l i K a r d e ş i m , e s e r i n i z e d e v a m ed in iz v e y e n i K a r d e ş e i k i nc i ve ü ç ü n c ü d e r e c e l e r i aynı g i z l i l i k i ç i nde v e r i n i z . Ö y l e yapın ız k i , b u de­r e c e l e r i n t e d r i s a t ı ak l ında v e k a l b i n d e s i l i n m e y e o e k iz le r b ı r a k s ı n . B ö y l e c e M a s o n l u ğ a , va tan ın ıza v e insan l ığa ç o k büyük b i r h i z m e t t e b u l u n m u ş o lacaks ın ı z .

Ka rdeş s e v g i l e r i m i n k a b u l ü de St . Jean»

K lean t i S k a l y e r i d e n ,

«Fransız G. O. 'nda T e ş k i l â t K o n s e y i R e i s i , de S t . Jean K a r d e ş e .

M u r a d e f e n d i n i n i k i nc i ve ü ç ü n c ü d e r e c e l e r e t e r f i i i ç i n bana se lâh i -y e t v e r e n v e bu s e m b o l i k d e r e c e l e r i n t e d r i s a t ı n ı n da ak l ında v e k a l ­b i n d e s i l i n m e y e c e k iz le r b ı r a k m a s ı n ı t a v s i y e eden m e k t u b u n u z u a l ­d ı m .

Bunun üze r i ne , 8 A r a l ı k Pazar g ü n ü , saa t a k ş a m ı n a l t ı s ında , B e y o ğ l u , A ğ a h a m a m sokağ ı 12 No. l i m a h a l d e k i M a s o n i k Loka lde t o p l a n d ı k ve aynı g i z l i l i k i ç i nde v e b ü t ü n ş e k i l l e r e uya rak V e l i a h d a i k i nc i ve üçün ­cü s e m b o l i k d e r e c e l e r i v e r d i m .

26

V e l i a h d o d e r e c e duygu land ı k[t ça l ı şma la r kapand ık tan son ra saba­hın i k i s i ne kadar , M a s o n i k ve M a s o n l u ğ u n m e m l e k e t i m i z d e y a y ı l m a ­sı ç a r e l e r i n i k o n u ş m a k i ç in k a l d ı . Fransız G. O. 'na bağ l ı o lan f aka t yan l ız t ü r k ç e ç a l ı ş a n b i r Locanın k u r u l m a s ı n ı t e k l i f e t t i ; d e r h a l , be­n i m r i y a s e t i m d e b i r m u v a k k a t Loca t e ş k i l ed i l d i v e v a z i f e l i l e r i n seç i ­m i n d e n son ra Locaya «Envar ı Şark ryye» adı v e r i l d i ( * ) İ ç t üzüğünün haz ı r l anmas ı i ç i n b i r k o m i s y o n k u r d u k . Bu k o m i s y o n i ş in i b i t i r i r b i ­t i r m e z k u r u l u ş i ç in r e s m e n m ü r a c a a t edeceğ i z .

Bu m e k t u b u m a i l i ş i k o l a rak 8 A r a l ı k c e l s e s i zab ı t s u r e t l e r i i l e V e l i a h d i ç in d i p l o m a t a l e b i n i bu lacaks ın ız , b u n u n b i r an ö n c e g ö n d e r i l m e s i n i r i ca e d e r i m .

Bir k a ç gün önce G. O.'dan- A b r a v a n e l l i , Faraz i , Nu r i bey v e T e v f i k b e y K. le r in d i p l o m a l a r ı n ı t a leb e t m i ş t i m , v e bu t a l e b i m d e son i k i s i ­n in ç ı r ak l ı k d e v r e l e r i n i d o l d u r m a d a n i k i nc i ve ü ç ü n c ü d e r e c e l e r e b i r ­den t e r f i l e r i n i n s e b e b i n i b i l d i r m e m i ş t i m . Bunun s e b e b i , 8 A r a l ı k ta ­r i h l i c e l s e d e y e t e r i kada r Üs . M a s o n b u l u n m a s ı n ı t e m i n e t m e k v e aynı zamanda bu ik i K a r d e ş i n , Nu r i bey v e T e v f i k bey i n a rac ı l ığ ı i l e i h t i yac ım ız o lan m u h t e l i f pa rça la r ı o zamana kada r h a z ı r l a m a k t ı ; Locaya , bu K a r d e ş l e r i n e r k e n t e r f i l e r i n i n s e b e b i n i , i k i nc i v e ü ç ü n c ü de rece r i t ü e l l e r i n t ü r k ç e y e t e r c ü m e s i n i en iy i b u K. ler in yapab i l ecek ­l e r i n i v e b u t e r c ü m e l e r e i h t i yaç b u l u n d u ğ u i ç i n bu K . le r in e r k e n ter ­f i e t t i r i l d i k l e r i ş e k l i n d e b i l d i r d i m , v e m e s u l i y e t i ü z e r i m e a ld ığ ımı s ö y l e d i m .

A m i a b l e K. de s ize y a z m a k i s t i y o r d u , f a k a t sağ e l i k a l e m t u t a m a y a ­cak kadar ağr ıd ığ ı i ç i n yazamadı v e iy i o l u r o l m a z yazacağın ı b i ld i r ­m e m i i s t e d i ; b u s e b e p t e n , Prense yaz ı l acak t e b r i k m e k t u b u n u n şek l i h a k k ı n d a i s t e d i ğ i n i z m a l û m a t ı da g ö n d e r e m e d i .

Bana k a l ı r s a b u t e b r i k m e k t u b u n u , k e n d i s i n i n d u r u m u n u v e d e ğ e r v e r d i k l e r i n e k a r ş ı s a m i m î ve l i be ra l k a r a k t e r i n i göz önünde b u l u n ­du ra rak , m e m l e k e t i n i z i n a d e t l e r i n e g ö r e yazman ız daha u y g u n o l u r . Bu m e k t u b u g e c i k t i r m e m e n i z i r i c a e d e r i m .

Ka rdeş s e v g i l e r i m i n k a b u l ü Candan bağ l ı K a r d e ş i n i z

P roodos M u h . L.sı Ü s . M u h . i K i ean t i Ska l ye r i »

(* ) Bu Loca k u r u l a m a d ı .

27

İ k inc i ve ü ç ü n c ü d e r e c e c e l s e l e r i n i n zabı t s u r e t l e r i i le d i p l o m a ta le ­bi f o r m u da bu m e k t u b a i l i ş i k o la rak g ö n d e r i l m i ş t i r . D i p l o m a t a l e b i f o r m u n d a Şehzade M u r a t i ç in şu b i l g i l e r va r :

A d ı : M e h m e t M u r a t — M e s l e ğ i : P r ince i m p é r i a l , t a h t v a r i s i — D o ğ u m u : 25 Recep 1256 (5840) — İ kame tgâh ı : İ s tanbu l — Tek r i s ve t e r f i t a r i h l e r i v e l â t i n h a r f l e r i i le ve Fransız i m l â s ı n a g ö r e k e n d i i m z a s ı .

Başka b i r m e k t u p l a K lean t i Ska l ye r i F ransadan M u r a d e fend i i ç in b i r k o r d o n v e ön lük i s t i yo r . M e k t u b u n d a d i y o r k i , « l ü t f e n Prens M u ­rad e f e n d i i ç i n kend i zevk in i ze gö re b i r k o r d o n ve ö n l ü k sa t ın a la rak g ö n d e r i n , şuna da d i k k a t e d i n , T ü r k l e r s ü s l ü ve zeng in ş e y l e r i sever ­ler . Bun la r i ç i n 250 f r a n k hare ry ab i l i r s in i z .»

B i r hesap pusu las ından da 240 f r anga bu i k i s i n i n a l ınd ığ ı an laş ı l ı yo r .

V e s i k a l a r a ras ında Şehzade M u r a d a yaz ı l an t e b r i k m e k t u b u n u n üç s u r e t i va r . Heps i aynı m e t i n v e güze l b i r k a l i g r a f i i l e yaz ı lm ı ş fa ­ka t üze r i ndek i t a s h i h l e r d e n an laş ı ld ığ ına gö re ya b i r yan l ı ş g ö r ü l m ü ş veya say fa t e r t i b i b e ğ e n i l m e m i ş , k u s u r s u z o l uncaya kada r t e k r a r tek ­rar y a z d ı r ı l m ı ş .

En ö n e m l i v e s i k a l a r d a n b i r i d e Şehzade M u r a d ı n b u m e k t u b a v e r d i ğ i cevap t ı r : F rans ızca , k e n d i el yaz ıs ı i le y a z ı l m ı ş v e üç nok ta l ı imza­sı i l e .

Daha s o n r a , A b d ü l m e c i d i n 6. o ğ l u , Şehzade M u r a d ı n k a r d e ş i Nu re t ­t i n e f e n d i n i n aynı g i z l i l i k i ç i nde t e k r i s e d i l d i ğ i n i ( K a s ı m 1873) v e Ha­t i p k o n u ş m a s ı n ı b u s e f e r M u r a d ı n yap t ığ ın ı başka v e s i k a l a r d a gö­rüyo ruz . Bu k o n u ş m a n ı n m e t n i v e s i k a l a r a ras ında y o k , f a k a t k o n u ş ­mas ı sebeb i le k e n d i s i n e yaz ı lm ış b i r t e b r i k m e k t u b u n u n s u r e t i va r .

N u r e t t i n e f e n d i n i n t e k r i s e d i l d i ğ i g ü n ü n a k ş a m ı , l 'Un ion d ' O r i e n t Ş a p i t r i n d e , V e l i a h d M u r a d e f e n d i n i n 18. d e r e c e y e i ka f ın ın yap ı l d ığ ı v e daha y ü k s e k d e r e c e l e r i s t e d i ğ i b i l d i r i l i y o r . B u h u s u s t a k i m u h a b e r e ev rak ı da v e s i k a l a r a ras ında m e v c u t t u r .

24 A ğ u s t o s 1875' te A b d ü l m e c i d i n 4 . o ğ l u şehzade K e m a l e t t i i n e f e n d i de aynı ş a r t l a r l a , bu s e f e r K l e a n t i S k a l y e r i n i n ev i nde t e k r i s e d i l i y o r . M i k r o f i l m ' d e V e l i a h d M u r a d e f e n d i i le i l g i l i v e s i k a l a r b u n l a r d a n i ba re t .

28

Ş i m d i y e ıkadar 5. M u r a d ı n M a s o n l u ğ u hakk ında doğ ru o l a r a k b i l i n e n ,

sadece M a s o n o l d u ğ u d u r . Bu h u s u s t a ş u n l a r yaz ı lm ış :

Kema l e t t i n A p a k B.'in 1932'de b a s ı l m ı ş b i r k o n f e r a n s ı n d a n :

« O v a k i t l e r henüz Şehzade bu lunan Su l t an M u r a t dah i Ser M a h -f e l i n e i n t i sab e y l e m i ş v e b u r a d a M a s o n o l m u ş t u r O zaman la r b u M a h f e l i n Üs . Muh . ' i İ ran S e f i r i keb i r i M u h s i n Han i d i . . . Şa i r Z i ya Pa­şa , A b d ü l a z i z zaman ında M a b e y n b a ş k â t i b i i d i . He r ha lde M u r a d e f e n d i y i M a s o n y a p t ı r a n r e h b e r l e r a ras ında m ü h i m ro lü vard ı r .»

1934 T te b a s ı l m ı ş o lan «Muh ibban - ı H ü r r i y e t M u h . M ahf e l i n i n ç e y r e k

as ı r l ı k hayat ı t a r i h ç e s i » ad l ı b r o ş ü r d e n :

«İ lk ve m u v a k k a t Şuray- ı Â l i P rens H a l i m paşa t a ra f ı ndan 1861 t a r i ­h inde v e İ s tanbu lda t e ş e k k ü l e t m i ş t i . Bu i l k t e e s s ü s t e m u k a y y e t bu ­l unan la r a ras ında zaman ın ve l i ahd ı Roz rua d e r e c e s i n i haiz b e ş i n c i M u r a t i le Üs . d e r e c e s i n d e bu lunan b i r a d e r i Prens N u r e t t i n e f e n d i v e K e m a l e t t i n e f e n d i l e r g ö r ü l m e k t e d i r . »

Beş inc i M u r a d ı n M a s o n l u ğ u hakk ında en faz la t a f s i l â t , Z i ya Ş a k i r i n «Beş inc i M u r a d ı n hayat ı» i s i m l i k i tab ında v a r ( 1 9 4 3 ) . Hu lâsa o la rak ş ö y l e yaz ıyo r :

«Su l tan A b d ü i a z i z l e A v r u p a y a seyaha te g i d e n M u r a d e f e n d i , seya­ha t t en a v d e t i n d e n b i r m ü d d e t son ra İ n g i l t e r e d e tan ış t ı ğ ı v e M a s o n l u k hakk ında g ö r ü ş t ü ğ ü İng i l i z Ve l i ahd ı Prens dö Ga l ' den M a s o n l u ğ a g i r ­m e s i n i t a v s i y e eden b i r m e k t u p a l m ı ş t ı . Kısa b i r m ü d d e t s o n r a da Dr . K a p o l y o n i l e husus î k â t i p S e y i t b e y k e n d i s i n e m ü r a c a a t e d e r e k Kle-ant i I ska l ye r i i s m i n d e b i r za t s iz i z i y a r e t e d e c e k d e m i ş l e r d i . I s k a l y e r i , 1868 s e n e s i n d e t e ş e k k ü l eden Proodos M a h f e l i n i n m ü e s s i s i ve Üs. * . M u h / . i i d i . A s l e n Yunan l ı o l d u ğ u ha lde t e ş k i l â t i ç i n İ s tanbu la ge l ­m i ş t i . K leamt i , Fransız M a ş r ı k ı n d a n a ld ığ ı b i r m e k t u b u M u r a d e fen ­d i y e g ö s t e r m i ş t i . Bu m e k t u p t a O s m a n l ı V e l i a h d ı n a 18 d e r e c e v e r i l e ­rek husus î m e r a s i m l e K a r d e ş l e r a ras ına a l ı nmas ı b i l d i r i l m i ş t i . M u r a d e fend i bu t e k l i f i b ü y ü k b i r m e m n u n i y e t l e kabu l e t m i ş t i . B i r kaç gün son ra Beş i k taş sa ray ın ın t e n h a b i r odas ında Ü s / . M u h / . K l ean t i İs-k a l y e r i , Ü s t a t l a r d a n G i r i t l i Dr . M i n o s V o l o n a k i , Dr . Yan i E ş a m e l o s , Bursa l ı Epaminonda 'dan m ü r e k k e p b i r h e y e t huzu runda O s m a n l ı Ve­l i ahd ı , he r t ü r l ü m e r a s i m d e n âr i b i r ş e k i l d e , ve yan l ız t e b l i ğ s u r e t i l e t e k r i s e d i l m i ş v e Az i z B i r ade r l i k ş e h a d e t n a m e s i l e bu d e r e c e y e mah ­sus s i l âh la r , k o r d o n v e t a b i i y e «kendisine v e r i l m i ş t i . »

29

K e m a l e t t i n A p a k B . \ , 1950 'de g e n i ş l e t i l m i ş o la rak i k i nc i bask ı s ın ı yap t ığ ı »kitabında, «Z iya Şak i r y a n ı l m a k t a d ı r , Beş inc i M u r a t Ser Loca­s ında t e k r i s e d i l m i ş t i r » d i ye ıs rar e t m e k t e ve k e n d i n c e s e b e p l e r z ik­r e t m e k t e d i r .

B e l l e t e n d e (1944) Beş inc i M u r a d ' l a i l g i l i çok ö n e m l i beş m a k a l e neş­reden İ sma i l Hakk ı U z u n ç a r ş ı l ı , Beş inc i M u r a d ı n M a s o n l u ğ u hakkk ın -da Z i ya Şak i r ' i n k i t a b ı n ı mehaz g ö s t e r e r e k aynı ş e y l e r i s ö y l ü y o r .

«Osman l ı m p a r a t o r l u ğ u Tar ih i» i s i m l i k i t a b ı n d a Z u h u r i D a n ı ş m a n , da­ha da i l e r i y e g i d e r e k «Londrada b u l u n d u ğ u v a k i t İ n g i l t e r e ve l i ahd ın ın d e l â l e t i l e F r a n m a s o n C e m i y e t i n e g i r m i ş t i » d i yo r .

Bu yaz ı lan la r ın u y d u r m a v e y a y a k ı ş t ı r m a o l duk la r ı an laş ı l ı yo r . İk i nok­ta ö n e m l i d i r : B i r i n c i s i , Beş inc i M u r a d a t e b l i ğ s u r e t i le 18 d e r e c e n i n b i r d e n v e r i l m e d i ğ i , a k s i n e , t e k r i s ve t e r f i l e r i n i n h e p s i n i n u s u l ü n e gö­re yap ı l d ığ ıd ı r . İ k i n c i s i , K lean t i S k a l y e r i n l n bu m a k s a t l a t e ş k i l â t ta ­ra f ından İ s tanbu la g ö n d e r i l m e d i ğ i d i r . Y u k a r d a g ö r ü l d ü ğ ü g ib i Ska lye-r i İ s tanbu lda d o ğ m u ş v e İ s tanbu lda t e k r i s e d i l m i ş t i r .

ooo Beş inc i M u r a d a M a s o n o l m a f i k r i n e r e d e n g e l m i ş t i r ? Prens dö Ga l ' i n t a v s i y e s i y a h u t t e k l i f i h i kâyes i doğ ru o l sa , o zaman la r İ s t anbu lda ça­l ı şmak ta o lan İng i l i z Loca la r ından b i r i n e g i r m e s i i cab e t m e z m i id i? Lou is A m i a b l e G. O . a yazd ığ ı b i r m e k t u p t a ş ö y l e s ö y l e m e k t e : « M u -rad e fend i M a s o n l u ğ u b a s i t b i r m e r a k şark i i le i s t e m i ş t i r v e t e k r i s t e -kl b ü t ü n d e n e m e l e r e t âb i o l m a y ı arzu e t m i ş t i r : k e n d i s i n e İ l k de fa M a s o n l u k t a n bahseden m a i y e t i n d e k i adamla r ın ın i n t i b a l a r ı n i ö ğ r e n ­m e k l e de i k t i f a edeb i l i r d i . »

Bu i b a r e d e n , M a s o n l u k t a n k e n d i s i n e i lk de fa m a i y e t i n d e k i adam la r ın b a h s e t t i ğ i n e t i c e s i ç ı k a r ı l a b i l i r m i ? Proodos Locas ın ın m a t r i k ü l ü n ü n t e t k i k i d e bu kanaat i k u v v e t l e n d i r i y o r :

Beş inc i M u r a d ı n t e k r i s e d i l d i ğ i 1872 s e n e s i n e kadar Proodos Loca­s ında b i r t ek m ü s l ü m a n Türk i s m i n e ras t l an ı yo r : A b d u r r a h m a n H i l m i , r E t o i I e du Bospho re Locas ında t e k r i s o l m u ş , l 'Un ion d ' O r i e n t Locas ı ­na t ebenn î e t m i ş ve k u r u c u o la rak Proodos Locas ına k a t ı l m ı ş . 1872'de R. C. d e r e c e s i n d e 13 s e n e l i k M a s o n (53 yaş ında)

Proodos Locas ın ın k u r u l d u ğ u 1868 'den 1872 y ı l ın ın baş ına kada r ma t -

r i k ü l d e başka Tü rk i s m i g ö r ü l m ü y o r . 1872 y ı l ı nda i se , M u r a d ' ı n t e k r i s

30

V. Murad'ın Şehzadelik zaman nda aldığı tebrik mektubuna, kendi el yazısı ve üç noktalı imzası ile verdiği 11 Temmuz 1873 tarihli cevabın mikrofilmden büyütülmüş klişesidir.

31

e d i l d i ğ i 20 Ek im t a r i h i n e kadar , 8 ayda 12 M ü s l ü m a n Türk t e k r i s e d i l i r , 3 k i ş i d e başka Loca la rdan t e b e n n î eder . Bun la r ın b i r k ı smın ın 5. M u ­ra t la i l g i l e r i n i b i l i y o r u z . Esasl ı b i r a r a ş t ı r m a d a h e p s i n i n i l g i l e r i n i t e s -b i t e t m e k i h t i m a l d a h i l i n d e d i r . 8 Şuba t 1872'de i l k t e k r i s e d i l e n i n ad ı , m a t r i k ü l d e A l i Sa faa t i b e y d i y e yaz ı lmak ta ise de b ü y ü k h ü r r i y e t kah raman ı A l i Şe fka t î b e y d i r . Bunun a rkas ından N a m ı k K e m â l i le Se­y i t b e y 24 Şuba t 1872'de t e k r i s e d i l m i ş l e r d i r . M a s o n o l d u ğ u bu b e l ­g e l e r d e aç ıkça g ö r ü l e n N a m ı k K e m â l , Beş inc i M u r a d a v e l i a h d l ı ğ ı s ı ­ras ında f rans ızca d e r s l e r i v e r m i ş ve a rkadaş o l m u ş l a r d ı r . S e y i t bey i se , M u r a d ı n b a ş m a b e y i n c i s i d i r . 2 N i san 1872'de t ebenn î s u r e t i le Lo­caya ka t ı lan (53 yaş ında ) M e h m e t Ragıb e f e n d i , M u r a d ' ı n m a i y e t i n d e m e m u r d u r , 3 s e n e l i k Ü s / . M a s o n d u r v e İ z m i r ' d e O r h a n i y e Locas ında t e k r i s o l m u ş t u r . ( O r h a n i y e Locası hakk ında h iç b i r b i l g i m i z y o k t u r ) .

Su l t an M u r a t t e k r i s o l d u k t a n son ra da T ü r k l e r bu Locaya g i r m e y e de­v a m e t m i ş l e r d i r .

Bu v e s i k a l a r ı n a ras ına 1884 s e n e s i n e a i t o lan m a t r i k ü l c e t v e l i de ka r ı şm ış t ı r . Su l t an Murad ' rn hal e d i l i p A b d ü l h a m i d i n t a h t a ç ı k m a s ı n ­dan 8 sene son ra Locada b i r t e k Türk k a l m a m ı ş t ı r .

O O O

H i k â y e n i n s o n u . —

T e k r i s i n d e n 3,5 s e n e son ra , 1876 M a y ı s ı n d a Abdö laz i z hal e d i l i y o r . M u r a d e f e n d i , Padişah Beş inc i M u r a t namı i le t ah ta ç ı k ı yo r . 6 gün sonra Abdü laz i z i n t i ha r ed i yo r . Bu hâd i se , Su l tan M u r a d ı n bozuk o lan asabın ı i y i ce s a r s ı y o r v e k e n d i s i n d e c i n n e t i n i l k b e l i r t i l e r i t a h t a ç ı k ı ­ş ın ın ha f tas ında g ö r ü l ü y o r . B i r zaman has ta l ığ ın ı ha l k tan s a k l a m a k is­t i y o r l a r s a da m u v a f f a k o l a m ı y o r l a r . Üç ay üç gün s ü r e n i s m e n h ü k ü m ­dar l ı k ta b u l u n d u k t a n son ra t a h t t a n i n d i r i l e r e k İ k inc i A b d ü l h a m i t hü­k ü m d a r i lân e d i l i y o r . Su l t an M u r a t Ç ı rağ an sa ray ına n a k l e d i l i y o r v e 1905 ' te ö l ü n c e y e k a d a r 29 sene o rada m a h p u s ka l ı yo r .

Su l tan M u r a d h a l ' i n d e n son ra i y i l e ş i y o r , bu s e f e r d e iy i o l d u ğ u halk­tan g i z l e n i y o r .

M a s o n l a r , Sa l t ana t tan hal e d i l d i k t e n son ra da Su l t an M u r a d ' ı n haya t ı i le a lâkadar o l m u ş l a r v e A b ü l h a m i t t a ra f ı ndan ö l d ü r ü l m e m e s i i ç i n t e d b i r a l m a y a ç a l ı ş m ı ş l a r d ı .

32

Su l tan M u r a d ı t e k r a r t ah ta ç ı k a r m a k veya Ç ı rağan Saray ından kaç ı r ­mak i ç in b i r kaç t e ş e b b ü s y a p ı l m ı ş t ı r . Bun la r ın s o n u n c u s u , K lean t i Ska l ye r i - Az i z bey K o m i t e s i d e n e n t e ş k i l â t t a ra f ı ndan 1878 s e n e s i n ­de y a p ı l m a k i s t e n m i ş t i r . Ska l ye r i i le onun k o m i t e s i n e dah i l b u l u n a n Şuray ı D e v l e t m u a v i n l e r i n d e n A l i Ş e f k a t i bey , bazı şah ıs la r v a s ı t a s i l e Su l t an M u r a t ve V a l i d e s i i le m u h a b e r e e t m i ş l e r , ve s o n r a b i r kaç de­fa da Ç ı rağan Saray ın ın gen i ş su y o l u n d a n g i z l i c e g i r m e k s u r e t i I e Su l tan M u r a t i le g ö r ü ş m ü ş l e r d i . N i h a y e t b u k o m i t e , azalar ı A k s a r a y -da Az i z bey in e v i n d e t o p l a n d ı k l a r ı s ı rada i ç l e r i n d e n b i r i n i n ihbar ı üze r ine b a s ı l d ı ; k o m i t e y e dah i l o l a n l a r d a n Ska l ye r i i le Ç e r k e ş ca r i ye -l e r i d e n N a k ş i b e n d k a l f a v e A l i Şe f ka t i b e y kaçmağa m u v a f f a k o l m u ş ­lar , d i ğ e r l e r i yaka lana rak , Az iz b e y i le A g â h e fend i v i c a h e n , S k a l y e r i i l e A l i Şe f ka t i g ı yaben idama m a h k û m e d i l i p , d i ğ e r l e r i d e m u h t e l i f ceza la ra ç a r p t ı r ı l m ı ş l a r ise de , Az iz b e y ve A g â h e f e n d i n i n ceza lar ı on b e ş e r s e n e y e i n d i r i l e r e k A k k â ' d a ve d i ğ e r l e r i bazı m a h a l l e r d e hap­s e d i l m i ş l e r d i r . ' . ı ! i i

K lean t i Ska l ye r i sak land ı k tan az son ra Y u n a n i s t a n a k a ç m ı ş , Nak-s i b e n t ka l fa da r i v a y e t e gö re M a s o n c e m i y e t i n i n y a r d ı m ı i le Yunan i s ­tana k a ç ı r ı l m ı ş , A l i Şe f ka t i bey d e Fransaya k a ç m ı ş t ı r .

33

Masonluk Aleminin Meşhur Meçhulleri

Kemal Salih SEL

Bir kaç ın ı r i v a y e t ha l i nde b i l d i ­ğ i m i z , f a k a t h e m e n h e m e n ta ­m a m ı n ı henüz ö ğ r e n d i ğ i m i z i-s i m l e r . . . Yüzy ı l v e daha e v v e l , yabanc ı O b e d i y a n s l a r a bağ l ı ci­la rak , O s m a n l ı İmparator !uğ-u hudu t l a r ı i ç i n d e k u r u l m u ş Loca­la rda M a s o n l u ğ a i n t i s a b e t m i ş b i r y ığ ın i n s a n . . . D i n l e r i , m i l l i ­y e t l e r i , ha t ta d i l l e r i a y r ı , f a k a t i dea l l e r i m ü ş t e r e k k a r d e ş l e r . . . İ ç l e r i nde p r e n s l e r , sa ray a d a m ­la r ı , v e z i r l e r , y ü k s e k r ü t b e l i as­ke r l e r , d o k t o r l a r , m ü h e n d i s l e r , p r o f e s ö r l e r , avuka t l a r , h â k i m l e r v a r ; ha t tâ d i n a d a m l a r ı , kad ı l a r , ş e y h l e r var , ha t tâ b i r de kader î d e r v i ş i !

Bu i s i m l e r i i h t i va e d e n m a t r i ^ k ü l l e r ve d i ğ e r k ı y m e t l i v e s i k a ­lar T ü r k i y e M a s o n Teşk i l a t ı n ı n e l i ne y e n i g e ç m i ş b u l u n m a k t a ­dı r . Bu v e s i k a l a r ı n t e m i n v e t e ­d a r i k i n d e Ge l i l Lay ık tez ka rde ­ş i n , t a s n i f v e t a n z i m i n d e Suha U m u r b i r a d e r i m i z i n h i m m e t l e r i he r t ü r l ü t a k d i r v e s i t a y i ş e lâ­y ı k t ı r . M ü s a v a t Locas ın ın b u k a r d e ş l e r i n i n Tü rk M a s o n Cami­asına v e onun t a r i h i n e y a p t ı k l a r ı h i z m e t , ş i m d i y e k a d a r y a p ı l m ı ş o l a n l a r ı n ç o k ü s t ü n d e d i r .

M u h t e l i f m e m l e k e t l e r k a r d e ş Büyük Loca la r ın ın a r ş i v l e r i n d e n t e d â r i k e d i l e n m a t r i k ü l l e r henüz

34

t a m a m l a n m ı ş değ i l d i r . Esk i i m ­p a r a t o r l u ğ u n m e r k e z i İ s tanbu l kadar , A n a d o l u ve R u m e l i n i n m u h t e l i f m e r k e z l e r i n d e , y i n e ya ­bancı Büyük Loca la ra t â b i o la ­rak k u r u l m u ş M a h f i l l e r e a i t ve ­s i ka l a r e lde e d i l d i k t e n s o n r a , mâz îm iz daha çok ayd ın lanacak­t ı r .

Ş i m d i k a t ' i y e t i e an laş ı lm ış bu lu ­nuyo r k i , b i z i m 908 ink ı l ab ından e v v e l i n e a i t o la rak b i l d i k l e r i m i z t a m a m i y l e r i v a y e t l e r e m ü s t e n i t , son d e r e c e e k s i k , he le b i r k ı s m ı t a m a m i y l e «ya lan yan l ı ş» i d i . N i t e k i m Suha U m u r k a r d e ş i m i ­z in g e ç e n c e l s e l e r d e n b i r i n d e , b e l g e l e r e dayana rak yap t ı ğ ı de ­ğe r l i k o n u ş m a , b e ş i n c i Su l t an M u r a d ' ı n t e k r i s i b a h s i n d e k i ma­l ûma t ım ız ın n e k a d a r e k s i k v e yan l ı ş o l d u ğ u n u g ö s t e r m i ş t i r .

Ş i m d i b u v e s i k a l a r ve m a t r i k ü l -le r üze r i nde a r a ş t ı r m a l a r yap ı l -mak tad ı r . O d e v i r d e e k s e r i y e t , he le Tü rk l e r , soyad ı i le an ı lma-dığı c i h e t l e , i s i m l e r ü z e r i n d e ç o k d i k k a t l i v e s ı k ı ç a l ı ş m a l a r y a p ı l m a s ı lâz ım g e l m e k t e , do ­ğ u m t a r i h l e r i , baba i s i m l e r i v e m e s l e k l e r ayr ı ayr ı g ö z d e n ge­ç i r i l m e k i cab e t m e k t e d i r .

He le ka r ş ı l a r ı nda b u nev i m a l û ­ma t ı n d a h i e k s i k b ı r a k ı l m ı ş i s i m ­l e r i n k i m l i k l e r i n i b u l m a k m ü m ­kün o l a m a m a k t a d ı r . M e s l e k l e r hanes inde « d e v l e t m e m u r u » de­y i m i n e z i yadece r a s t g e l i n m e k -

t e , f aka t bu m e m u r i y e t i n n e v i nad i r o la rak g ö s t e r i l m e k t e d i r . Bana t e v d i e d i l m i ş o lan 4 m a t r i -kü l ü z e r i n d e y a p t ı ğ ı m g e ç i c i te t ­k i k l e r e g ö r e , bu a r a ş t ı r m a l a r d a n n e t i c e a l ı n m a s ı , uzun zamana ve ç a l ı ş m a l a r a m ü t e v a k k ı f bu ­l unmak tad ı r .

Ne v a r k i , b u ç a l ı ş m a l a r v e al ı ­nacak n e t i c e l e r b i z i m i ç in çok k ı y m e t l i v e s e v i n d i r i c i o lacak t ı r . Ç ü n k ü b u a r a ş t ı r m a l a r l a b iz , es­k i l e r i n güze l b i r d e y i m i i le Me-ş â h i Nr M e ç h û I e m i zi ö g r e n i n iş o lacağ ız . Ya ln ız b iz M a s o n l a r i ç in m e ç h u l k a l m ı ş m e ş h u r l a r mı? Hay ı r , m e m l e k e t çap ında dah i 'meşhur o l m u ş , f a k a t unu­t u l m u ş , hâ t ı ra la rdan s i l i n m i ş bü­y ü k l e r l e ka rş ı l aşacağ ız ; v e M e ş ­hur v e M e ç h u l g ib i mânada z ı t ik i k e l i m e n i n t e r k i b i s u r e t i n d e k u r u l m u ş bu t â b i r i n , i f âde e t t i ğ i k u d r e t ve g ü z e l l i ğ i n i n , as ı r l ı k b ü y ü k l e r i m i z i t a n ı m a k s u r e t i i l e , b i r k e r e daha z e v k i n e va racağ ız .

* • * •

Bana t e v d i e d i l e n 4 m a t r i k ü l d e n i l k i , P roodos m u h t e r e m M a h f i l i ­ne ve k u r u l u ş u n d a n 5 s e n e son­rasına a i t t i r ; 1873 t a r i h l i d i r . Üs-tad-ı M u h t e r e m i K lean t i Ska l ye r i b i r a d e r d i r . O t a r i h t e k i â m i l aza­s ın ın say ıs ı 65 k i ş i i d i . Bunlar ­dan 20 k ü s u r u T ü r k ' t ü r Beşinci Mura t ' ı n v e ik i m a b e y i n c i s i n i n de dah i l o l d u ğ u bu 20 k ü s u r Türk a ras ında , en d i k k a t e ş a y a n , 3

35

i s i m d e n i l k i Namık Kemâ l , (ikin­c i s i Âl î ( f aka t uza tma l ı ' â l i, A l i d e ğ i l , Â l î ) , ü ç ü n c ü s ü A l i Şefkat i ' d i r .

Büyük V a t a n Şa i r i n i an la tacak d e ğ i l i m ; f a k a t  l î üze r i nde b i raz , A l i Ş e f k a t i üze r i nde b i r ç o k dura­c a ğ ı m :

Bu  l î k i m d i acaba? M a t r i k ü l d e b u i s m i n k a r ş ı s ı n d a v e d e r e c e s ı r as ında 33 r a k a m ı , t ebe r in i hanes inde de , 22.7.872 ta* r i h i va r . Başka izahat v e r i l m e ­d i ğ i n e g ö r e , b a ş k a b i r M a h f i l d e n i n t i ka l e t m i ş b i r esk i M a s o n o l ­duğu an laş ı l ı yo r . Fakat k i m , v e T ü r k i y e M a s o n l u ğ u , y ü k s e k de­rece t e v c i h e d e c e k b i r Süp-r e m K o n s e y e s a h i p değ i l i k e n , b u d e r e c e nası l v e n e r e d e ka­z a n ı l m ı ş ? . . . G e ç e n as r ın tan ın ­mış üç  l î ' s i v a r d ı r : İ l k i (Ce r i -de-î Havad i s ) m u h a r r i r i  l i E-fendi , İ k i nc i s i Sadrazam Âl i Par ş a , ü ç ü n c ü s ü i se Duyun-u U m u ­m i y e D i r e k t ö r ü v e i l k M i z a h Ga­ze te rniz, « D i y o j e n » i n zar i f v e ed ip m u h a r r i r i  l î Bey.

M a t r i k ü l d e k i i s m i n Cer ide - i Ha­v a d i s m u h a r r i r i  l î e f e n d i o l m a ­sı v a r i t değ i l d i r , ç ü n k ü k e n d i s i 1856'da v e f a t e t m i ş b u l u n u y o r -d u .

İ s m i n , N a m ı k K e m a l i le a ras ın ın aç ık o l m a s ı n a r a ğ m e n , Sadrazam  l î P a ş a y a a i t o l m a k i h t i m a l i d ü ş ü n ü l e b i l i r .  l î Paşanın 1853'

de Ed inbu rg Büyük Locas ına t âb i o l a rak , Lord Rad ing v e Reş i t Pa­şa t a ra f ı ndan k u r u l a n i l k Locaya i n t i sab e t t i ğ i - Ebuzz iya 'dan nak­len - b i l i n m e k t e d i r . K e n d i s i n e M i l l e t l e r a r a s ı ş ö h r e t kazand ı ran Par is k o n f e r a n s ı s ı r as ında , bü ­yük d e v l e t a d a m l a r ı n a , n a d i r e n de o l sa , yap ı l d ığ ı g i b i , t e v c i h s u r e t i i l e , b ö y l e y ü k s e k b i r de­r e c e v e r i l m i ş o lamaz mı? Ne va r k i , Â l î Paşa dah i M a t r i k ü l d e t e b e n n i t a r i h i o l a r a k g ö s t e r i l e n 22.7.1872 'den evve l y a n i 1871'de v e f a t e t m i ş b u l u n u y o r d u .

Duyun-u U m u m i y e Direktörü Âlî Beye g e l i n c e , m e v k i i i c a b ı , ecneb i m u h i t i i le s ı k ı t e m a s sa­h ib i v e pek m ü n e v v e r b i r za t o l m a s ı n a r a ğ m e n , M a s o n l u ğ u hakk ında , ha t ta r i v a y e t ş e k l i n d e d a h i , e l i m i z d e h i ç b i r d e l i l bu ­l u n m a m a k t a d ı r .

O ha lde k i m b u  l î ? S o n ik i i s i m d e n dah i ne b i r i ne de d i ğ e r i o l m a d ı ğ ı n a gö re h iç b i l m e d i ğ i ­m i z b i r başka  l î m i va r? Yok­sa M a t r i k ü l d e h e m d e r e c e rak-k a m ı , h e m t e b e n n i t a r i h i , ha t ta i s i m üze r i nde b i r y a n l ı ş l ı k m ı m e v c u t ? He rha lde i l e r i de sah ip o lacağ ımız y e n i v e s i k a l a r v e b i l hassa yabanc ı Büyük Loca lar a r ş i v l e r i n d e , doğ rudan d o ğ r u y a o m e m l e k e t l e r M a h f i l l e r i n e i n t i ­sab e t m i ş T ü r k l e r e a i t a raş t ı rma ­lar yap ı l d ı ğ ı zaman h a k i k a t an ­l aş ı lm ış o lacak t ı r .

36

Ş i d m İ f P roodos M u h t e r e m mah ­f i l i n i n , üze r i nde pek çok du raca ­ğ ım ı s ö y l e d i ğ i m â m i l azası Alî Şefkat i ' ye g e l i y o r u m : A l i Şef­k a t i , b i r b ü y ü k h ü r r i y e t kah rama­nıd ı r . Ha t ta H ü r r i y e t k a h r a m a n ­la r ın ın b a ş t a g e l e n i d i r . M e ç h u l k a l m ı ş b i r hakîk î m e ş h u r d u r . A b -d ü l h a m i d ' e k a r ş ı m ü c a d e l e s i n e , onun t a h t a g e ç i ş i n d e n k ı sa b i r zaman son ra v e h e r k e s t e n e v v e l , 1878'de b a ş l a m ı ş t ı r .

A l i Ş e f k a t i n i n M a s o n l u ğ a i n t i ­sabı 1872 Haz i ran ' ın ın i k i nc i gü­nüdü r ; Üstad- ı M u h t e r e m K lean t i S k a l y e r i n i n yak în i v e m a h r e m i o l d u ğ u n u , h â d i s e l e r d e n ö ğ r e n i ­yo ruz . M a s o n l u ğ a i n t i sab ında 29 yaş ında o l d u ğ u n u M a h f i l m a t r i -k ü l ü n d e k i d o ğ u m t a r i h i g ö s t e r i ­y o r : 20.4.1643.

Babas ı , İ zm i r G ü m r ü k ç ü s ü o la­rak t a n ı n a n Râş i t E fend i ' d i r . Zen ­g i n c e b i r zat o l d u ğ u r i v a y e t e d i ­l i r . T a h s i l i n i n d e r e c e s i v e nası l y e t i ş t i ğ i b i l i n m e m e k l e b e r a b e r , yaz ı l a r ı , d ü ş ü n c e l e r i v e hareke t ­le r i i l e , d e ğ e r l i , aç ık f i k i r l i ve en m ü h i m i k a r a k t e r sah ib i b i r zat o l d u ğ u in t i ba ın ı v e r m e k t e d i r . A r k a d a ş l a r ı o n u n C i d d i , çok la­k ı rd ı s ö y l e m e z , k a f a s ı i ş l e r v e uyan ık o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş l e r d i r . O r t a b o y l u , az e t i n e d o l g u n ka­ra göz lü v e k a ş l ı , o r t a b u r u n l u , s e y r e k saka l l ı i d i .

M e m u r i y e t haya t ı nda D e v l e t Şû­

rası T a n z i m a t Da i r es i m u a v i n l i ğ i ­

ne k a d a r y ü k s e l m i ş t i r . Fakat ş ö h r e t i G a z e t e c i l i k s e b e b i y l e d i r . M e ş h u r Teodo r Kasap ' ın Gazete­s i » İ s t i k b a U ' i n Baş M u h a r r i r i i d i . M i z a h v â d î s i n d e ' d e us ta b i r ya­za rd ı . M izah î Haya l Gaze tes inde­k i i ğne l i y a z ı l a n ş ö h r e t i n i ar t ı r ­m ı ş , f a k a t bu y ü z d e n m e m u r i y e ­t i n d e n o l m u ş t u r !

H ü r r i y e t a ş k ı , A l i Ş e f k a t i ' y i s i ­yasî haya ta s ü r ü k l e m i ş t i r : Bu sahada t e h l i k e l i r o l l e r o y n a m a y a kadar . . . N i t e k i m onu 1878 ' le rde , Ska lye r i -Az i z Bey K o m i t e s i n i n Baş l ı ca e rkân ı a ras ında gö rüyo ­ruz. Bu k o m i t e n i n i k i nc i A b d ü l -ham id ' i n y e r i n e b e ş i n c i M u r a d ' ı t ah ta g e ç i r m e k gayes i i l e k u r u l ­m u ş o l d u ğ u n u b i l i r s i n i z . A l i Şef­k a t i n i n bu t e ş e b b ü s t e k i r o l ü k ü ­ç ü m s e n m e y e c e k k a d a r b ü y ü k v e c e s u r â n e d i r : Kah raman ımız Sa­bık H ü k ü m d a r i le b i zza t t e m a s ed ip g ö r ü ş m e k ü z e r e , S k a l y e r i i le b i r l i k t e , su y o l u d e h l i z l e r i n ­den g e ç e r e k , Ç ı rağan Saray ına g i r m e ğ e ve Su l t an ın nezd inde 24 saa t k a l m a ğ a m u v a f f a k o l m u ş -tu r . O t a r i h t e Proodos M a h f i l i ­n in 6 s e n e l i k b i r m e n s u b u v e 18. c i d e r e c e y i haiz b i r M a s o n o l an 5 inc i M u r a t , he r i k i k a r d e ş i k u ­cak laya rak k a r ş ı l a m ı ş t ı r .

A b d ü l h a m i t zab ı tas ın ın k o m i t e y i k e ş f i n d e , v e C e r r a h p a ş a ' d a bas­k ına uğ ra t ı ş ı nda , A l i Ş e f k a t i e l e g e ç i r i l e m e m i ş t i r . O n u n v e Skal ­y e r i ' n i n m e m l e k e t d ı ş ı n a ç ı kma-

37

ğa m u v a f f a k o l d u k l a r ı s o n r a d a n ö ğ r e n i l m i ş t i r . K o m i t e âza lar ın ın m u h a k e m e s i üç ay kada r sür­m ü ş t ü r . D ivan ' ı Harp A l i Ş e f k a t i ' y i g ı y a b e n , 12 s e n e y e m a h k û m e t m i ş t i r . Kara rda onun « C e m i ­y e t i n ası l ruh v e M ü r e t t i p l e r i n ­den» o l d u ğ u yaz ı l ıd ı r .

A l i Şe f ka t i A v r u p a ' y a f i r a r ı n d a n son ra e v v e l â N a p o l i ' y e g i d e r e k y e r l e ş m i ş v e o rada « İs t i kbâ l» i s m i n d e b i r gaze te ç ı k a r m ı ş t ı r . «İ s t i k b â I», İ s tanbu l 'da i ken de Baş M u h a r r i r l i ğ i n i yap t ı ğ ı gaze­t e n i n i s m i d i r . N a p o l i ' d e ne kada r m ü d e t k a l d ı ğ ı n ı , b u gaze ten in kaç nüsha ç ı ka r ı l d ığ ın ı b i l m i y o -ruz. Fakat k e n d i s i n i n b i l â h a r e İs­v i ç r e , Fransa v e n g i l t e r e y e g i t ­t i ğ i n i , h a t t a gaze tes i n i o ra l a rda da , f a k a t gay r ı m u n t a z a m ş e k i l ­de n e ş r e t t i ğ i n i b i l i y o r u z .

A l i Ş e f k a t i ' n i n h a y a t ı , ö l ü m ü n e kadar , hep d ışa r ıda m e m l e k e t ve h ü r r i y e t h a s r e t i i le g e ç m i ş t i r . M e r h u m u n İ s t a n b u l ' d a b i r h e m ­ş i r e s i b u l u n d u ğ u n u v e arada onun la m e k t u p l a ş m ı ş o l d u ğ u n u , t a r i h ç i U z u n ç a r ş ı l ı , yazmak tad ı r . Uznçarş ı l ı o n u n hakk ında aynen ş ö y l e s ö y l ü y o r : Su l t an M u r a d ' a rab ı tas ı i le h ü r r i y e t aşk ın ı v e A b d ü l h a m i d ' e k a r ş ı h u s u m e t i n i v e f a t ı n a k a d a r muha faza e t m i ş ­t i r » .

Ö y l e z a n n e d i y o r u m k i , Uzunçar­

ş ı l ı , A l i Ş e f k a t i n i n i h t i l â l c i ka ­

rak te r i d ı ş ı n d a , m a s o n l u ğ u n u v e

Su l t an M u r a d ' l a aynı Locanın â-m i l azası a ras ında b u l u n d u ğ u n u da b i l s e y d i b u rab ı t an ın sebeb i ­ni k e ş i f t e ve i f a d e d e k u s u r et­m e z d i . Ç ü n k ü , g e ç e n as ı r Ma ­son la r ı a ras ındak i bağ l ı l ı k , bu ­g ü n ' I e k ı yas I an m ayacak d ere-cede k u v v e t l i i d i ! A l i Ş e f k a t i ' n i n e l a l t ı ndan m e m ­leke te ve İ s tanbu l ' a g ö n d e r i l i p dağ ı t ı l an « İs t i kbâ l» gaze tes inde ­ki ah ra ra rne neş r i ya t ı n ı n A b d ü l -h a m i d i hay l i raha ts ız e t t i ğ i n i , o-nun g ı yaben i k i nc i d e f a m u h a k e ­m e y e tab i t u t u l m a s ı n d a n öğre­n i yo ruz .

F i l hak i ka bu n e ş r i y a t sebeb i İ l e , 1881 'de, yan i i l k m a h k û m i y e t i n ­den 3 sene s o n r a , c i n a y e t mah­k e m e s i n e v e r i l e n A l i Ş e f k a t i , b u de fa da m ü e b b e t n e f i y e , r ü t b e \/e m e m u r i y e t t e n m a h r u m i y e t e , ma l i arı n iri m ü s a d e r e s i ne mah­k û m e d i l m i ş t i r .

Bu m a h k û m i y e t k a r a r ı n ı İ s tan­bu l ' da b i r «Resm i t e b l i ğ » hâ l in ­de n e ş r e d e n «Cer ide - i Havad i s» , t e b l i ğ i n a l t ı na , h a i n a n e d i y e b i l e ­c e ğ i m , şu r i yakâ râna m ü t â l e a y ı i l âve e t m i ş t i r : «Şahsı le im- i m e r k u m ' u n e v v e l c e İ s tanbu l 'da i ken e ğ l e n c e gaze te le r i i le - m i ­zah gaze te le r i d e m e k i s t i y o r -l i san ın ı d a i m a Dev le t - i A l i y y e a l e y h i n d e b u l u n d u r d u ğ u c ü m l e -ye m a l û m d u r » . Bu n e v i neşr iya­t ı , i s t i b d a t v e d a l k a v u k l u k dev i r ­l e r i n i n tab i î c i l v e l e r i n d e n say­m a k lâz ımdı r .

38

A l i Şe f ka t i 1896 da Pa r i s ' t e ö l ­d ü . T e e s s ü s ü n ü i s t e d i ğ i M e ş r u -t i y e t ' i n i lân ın ı g ö r m e d e n , A b d ü l -h a m i d ' i n d ü ş ü ş ü n e ş a h i t o l m a ­dan ö l d ü , v e s e f a l e t ( iç inde, genç yaş ında ö l d ü ; 56 yaş ında i d i .

* * *

A l i Ş e f k a t i ' ye A b d ü l h a m id ' in b i l vas ı t a y a r d ı m e t t i ğ i y o l u n d a , i nan ı lmas ı güç b i r v e s i k a d a n bah is e d i l m e k t e d i r .

İnan 11 m a s i n ı n güç I ü ğ ü, m e r bu­m u n m a l û m k a r a k t e r i kada r , Pa­r i s ' i n b i r ara s o k a ğ ı n d a , b i r kü ­çük k i r a l ı k o d a d a , ya r ı aç v e se­f a l e t i ç i n d e ö l d ü ğ ü b i l i n d i ğ i n d e n do lay ıd ı r .

Bu v e s i k a 1892 t a r i h l i d i r . V e b i r a ra l ı k Z a p t i y e Naz ı r l ı ğ ında bu lu ­nan H ü s e y n Nâz ım Paşanın kur ­şun k a l e m l e yazd ığ ı b i r no tudu r . V e s i k a y ı M i t h a t C e m a l Bey Mer ­h u m g ö r m ü ş t ü r . Bu n o t u n d a , Nâ­z ım Paşa, ş ö y l e d e m e k t e d i r : « . . .1892 s e n e s i Ramazanın ın 9. cu g ü n ü , Su l t an -Hamid b e n i Y ı l ­dız Saray ına ç a ğ ı r d ı . D e d i kî :

— Sabık H i d i v İ sma i l P a ş a n ı n , A v r u p a' d a a l ey h i m d e m ü s teh -c e n n e ş r i y a t t a b u l u n a n A l i Şef­ka t i E f e n d i n i n neş r i ya t ı n ı t e r v i -cen he r ay k e n d i s i n e pa ra gön ­d e r d i ğ i m e v s u k a n habe r a l ı nd ı .

Bu hâl b e n i m b u n c a i y i l i k l e r i m e ka rş ı i h a n e t v e kü f ran - ı n i m e t değ i l m i d i r , k e n d i s i n e s o r u n u z .

İ radey i t e b l i ğ e t t i ğ i m d e İ sma i l

Paşa :

— Evet , her ay A l i Ş e f k a t i y e 50 a l t ın g ö n d e r i y o r u m . Fakat bu pa­rayı e f e n d i m i z i n e m r i i l e y o l l u ­y o r u m . Eğer e f e n d i m i z i s t e m i ­y o r l a r s a k e s e r i m .

d e d i . Ben d e e n d i s i n s o r u l m a ­d ı k ç a g ö n d e r i l e n paran ın kes i l ­m e m e s i n i i h t a r e t t i m v e zat ı şa­haneye s u r e t i m ü l a k a t ı m ı z ı şi fa­hen v e aynen arz e t t i m .

Zat ı -Şahane :

— Sen İ sma i l Paşa 'ya ne c e v a p v e r d i n ? b u y u r d u l a r . Ben d e :

— İs t izansrz paran ın k e s i l m e ­

m e s i cevab ın ı v e r d i m , d e d i m .

Zat-ı Şahane :

— İy i cevap v e r m i ş s i n b u y u r d u ­lar .»

V e s i k a bundan i b a r e t t i r v e v e s i ­kanın d o ğ r u l u ğ u n d a ş ü p h e yok ­t u r . Ç ü n k ü H a t ı r a s a h i b i Naz ım Paşa, N â m ı k K e m a l ' i n yak ın ar­kadaş ı , Y e n i O s m a n l ı l a r C e m i y e ­t i n i n âzas ı , A l i Şe f ka t i n in m a i ­y e t i n d e m u h a r r i r l i k e t m i ş , b i r esk i gaze tec i v e A b d ü l h a m i t d e v r i n i n n a m u s u i le t a n ı n m ı ş b i r d e v l e t adamı i d i .

K a n a a t i m c e b u v e s i k a , A l i Şef­k a t i n i n y a r d ı m g ö r m ü ş o l m a s ı n ­dan z i yade sa t ın a l ı nmas ı t e ş e b ­b ü s ü n d e b u l u n u l d u ğ u n a b i r de ­l i l s a y ı l m a k lâz ım ge l i r , v e A b -

39

d ü l h a m i t d i r e k t y a p a m a d ı ğ ı b i r iş i vas ı ta i le y a p m a k i s t e m i ş o-lab i l i r . Ç ü n k ü A b d ü l h a m i d ' i n A v ­rupa 'ya kaçan h ü r r i y e t ç i l e r i e lde e t m e k i ç in vas ı t a l ı vas ı tas ız pek çek yo l l a ra baş v u r d u ğ u , hat­ta baz ı la r ında m u v a f f a k o l d u ğ u b i l i nen h ak îka t l e rd end i r. A l i Ş e f k a t i n i n para k a b u l e t t i ğ i n e veya re fah i ç i nde g e ç i n d i ğ i n e da i r h i ç b i r v e s i k a v e b i l g i yok­tu r . B i l ak i s « b i r ç o k s ü r ü n d ü k t e n sonra» ö l d ü ğ ü , s e n e l e r c e s o n ­ra 1903 'de Par i s 'e g i d e n Yahya K e m a l ' i n , j ö n T ü r k l e r e d a i r yaz­d ı ğ ı , v e bazı ev raka t a s n i f s ı ra ­s ında t e s a d ü f e t t i k l e r i n i an la t ­t ı ğ ı , şu m a k a l e s i n d e n d e an la­ş ı l m a k t a d ı r :

« H e p s i n d e n en m ü h i m v e nâd i r ik i gaze te , S u l t a n M u r a d ' la g ö r ü ş m e k i ç i n Ç ı rağan Sara­y ına , l âğ ımdan i çe r i g i r i p de yakay ı e le v e r m e k ü z e r e y k e n A v r u p a y a k a ç a n v e b i r ç o k sü ­r ü n d ü k t e n s o n r a M o n g e Soka­ğ ın ın bir? k ü ç ü k o d a s ı n d a ö l e n i lk j ö n T ü r k l e r d e n A l i Ş e f k a t i ' n i n , k e n d i e l i i le yaz ıp t aş bas­mas ı i le b a s t ı ğ ı « İ s t i kba l» v e « Haya l» gaze te l e r i i d i . A l i Şef-k a t i ' i n i n , i nc i g ib i güze l b i r yaz ı ­s ı , v e m izaha da i s t i dad ı v a r i m i ş . N i t e k i m «Haya l» , Su l t an A b d ü l h a m i d ' e k a r ş ı b i r m i z a h m e c m u a s ı id i .»

A l i Ş e f k a t i n i n ö l ü m h a b e r i n i , i l k d e f a , o zaman Pa r i s te ç ı kan

« M e ş v e r e t » v e G e n è v e ' d e neş­r e d i l e n «Osman l ı » gaze te l e r i b ü ­y ü k t e e s s ü r l e r l e haber v e r d i l e r . « M e ş v e r e t » v e f a t ı şay i o l u n c a , O s m a n l ı S e f a r e t h a n e s i n d e n , A l i Ş e f k a t i n i n i k a m e t g â h ı n a , Se fa -re t İ m a m ı r i y a s e t i n d e b i r heye -t i n g e l d i ğ i n i , d i n î m e r a s i m ves i^ le i t t i haz e d i l e r e k ev rak ın ın a-r a ş t ı n İd ı ğ in ı y a z m i ş t i r.

S e f a r e t h a n e A l i Ş e f k a t i n i n cena­zes i i le a lâkadar o l m a m ı ş v e ce­naze Jön T ü r k l e r t a r a f ı n d a n ka l ­d ı n İtmiştir. M e r h u m , Par ise le «Pére Lacha ise» Meza r l ı ğ ı na gö­m ü l m ü ş t ü r . Bu k u b b e d e b ı rak t ı ğ ı hoş sadan ın a k i s l e r i «Jön Türk­l e r e da i r k ı y m e t l i b i r e s e r yaz­m ış b u l u n a n A h m e t B e d e v i ' n i n şu c ü m l e s i n d e y e r b u l m a k t a d ı r :

«A l i Ş e f k a t i , A v r u p a ' d a t e k ba­ş ına i h t i l â l bay rağ ın ı da lga land ı ­ran b i r j ö n Tü rk , m i l e t i n h ü r m e t v e m u h a b b e t i n e lây ık b i r v a t a n p e r v e r i d i » .

* * *

Ş i m d i gene Fransız O b e d i y a n s ı a l t ı nda ça l ı şan L 'Un ion D 'Or i en t Locas ın ın , e l i m i zde bu I un a n 1869 m a t r i k ü l ü n e göz gezd i r e -l i m . Burada 50 k ü s u r Tü rk i s m i ­ne t e s a d ü f e d i y o r u z . İ ç l e r i n d e D e v l e t m e m u r l a r ı pek ç o k . . . B i r kaç da d in adamı va r . M ı s ı r l ı M u s t a f a Fazıl Paşa b u Locada t e k r i s e d i l m i ş , f a k a t s o n r a da Proodos m a h f i l i n e t e b e n n i et­m i ş t i r . Bu Locada d i k k a t e şayan

40

b i r i s i m de « A h m e t Refet Bey» d ir . İ sanbu l d o ğ u m l u , aske r î s ı -n ı fan b i r d o k t o r . . . Bunun d ikka­t i ç e k m e s i K lean t i Ska l ye r i t a ra ­f ı ndan Beş inc i M u r a d ' ı n g iz l i t u ­t u l an t e k r i s m e r a s i m i n e , başka b i r M a h f i l m e n s u b u o l d u ğ u hal­de , d a v e t e d i l m i ş b i r k a ç b i ra­d e r d e n b i r i o l u ş u d u r . Su l t an M u ­rad ' ın t e k r i s i n d e k â t i p l i k mev ­k i i nde g ö r d ü ğ ü m ü z A h m e t Bey ' i n , b u A h m e t R e f e t Bey o l d u ğ u an laş ı lmak tad ı r .

L 'Un ion D 'o r i en t Locas ın ın 1869 m a t r i k ü l ü n d e , h ü v i y e t l e r i n i araş­t ı r m a k t a m ü ş k ü l a t ç e k i l m e y e -cek , daha d o ğ r u s u n i s p e t e n ko ­l ay l ı k l a m ü m k ü n o l a b i l e c e k i s i m ­le re r a s t g e l i y o r u z . Z a m a n ı m ı ­zın dar l ığ ın ı göz ö n ü n d e t u t a r a k , bun la rdan ya ln ız i k i s i ü z e r i n d e , f a k a t m u h t a s a r m ü f i t , d u r m a k l a i k t i f a e d e c e ğ i m :

Bu ik i i s i m d e n b i r i M a c ît Bey, d i ğ e r i S e l i m S a b i t E fend i 'd i r . B i r i n c i s i n i n h ü v i y e t i « D i r e c t e u r du bu reau de la P r e s s e » , i k i nc i ­s i n i n «Emp.de gouv .» o l a r a k gös ­t e r i l m i ş . I l k i n d e k i sa raha ta m u ­kab i l i k i n c i s i n i n h ü v i y e t i n i n k e ş ­f i ancak ik i i s m i n i n b i r d e n ku l la ­n ı lmas ı s a y e s i n d e m ü m k ü n o l ­m u ş t u r . Şaye t i l k i nde d e , « S e l i m Sab i t E fend i» de o l d u ğ u g ib i «Hü k ü m e t M e m u r u » s ı fa t ı i l e i k t i f a e d i l s e i d i , ko l ay l ı k l a h ü v i y e t i n i t e s b i t e ve şu anda a n l a t a m a ğ a m u v a f f a k o l a m a y a c a k t ı m .

M a t r i k ü l d e Basın Bü rosu M ü d ü ­rü o la rak g ö s t e r i l e n b u k a r d e ş i -m iz A b d u l l a h M a c i t Bey 'd i r k i , i l k i Su l t an Az i z , i k i n c i s i A b d ü l -h a m i t d e v r i n d e o l m a k ü z e r e ik i de fa «Ma tbua t - ı d a h i l i y e » müdü r ­l üğünde b u l u n m u ş , daha son ra ­lar ı s e n e l e r c e Ma tbua t - ı Ecne­b i ye M ü d ü r l ü ğ ü v a z i f e s i n i i f a e t m i ş b i r za t t ı r . .

1841'de Kü tahya 'da d o ğ m u ş t u r . M e ş r u t i y e t D e v r i n i d e id râk e t ­m i ş v e 1917 s e n e s i n d e 76 yaş ın ­da o la rak İ s tanbu lda v e f a t e t ­m i ş t i r . M e ş h u r Şa i r Keçec i Zade İzzet M o l l a n ı n t o r u n u d u r . Baba­s ın ın i s m i Reşat Bey 'd i r . M a c i t Bey ' in i k i nc i d e f a M a t b u a t M ü ­d ü r l ü ğ ü yap t ığ ı t a r i h , A b d ü l h a -m i t i n i lk sa l t ana t y ı l l a r ı na v e Bi­r i nc i M e b u s a n M e c l i s i ' n i n aç ık o l d u ğ u d e v r e t e s a d ü f der . Bu s ı ­rada, daha e v v e l D e v l e t Şu ras ı ­na haz ı r la t ı l an v e m izah gazete­s i ç ı ka r ı lmas ın ı m e n e d e n b i r m a d d e y i i h t i v a e y l e y e n k a n u n t e k l i f i 'n in M e c l i s ' d e m ü d a f a a s ı , m a a l e s e f , M a t b u a t M ü d ü r ü s ı fa ­t ı i le M a c i t Bey 'e d ü ş m ü ş t ü r . Bu t e k l i f k a b u l e d i l m e m i ş v e kanun-I a ş t ı r ı l a m a m ı ş t ı r , ama i s t i b d a t İda res i 1877'den s o n r a h iç b i r m i zah g aze tes i n i n ç ı k m as ma m ü s a a d e v e r m e m e k s u r e t i i l e i s t e d i ğ i n i y a p m a k t a n ge r i k a l ­m a m ı ş t ı r . N i t e k i m A b d ü l h a m i t , sa l t ana t ı m ü d d e t i n c e , daha ev­v e l l e r i ç ı ka r ı l an , H a y a l , D i y o j e n g ib i zaman ın ç o k t u t u l m u ş m i -

41

zah gaze te le r i «haya l i c i han de­ğer» b i r e r ha t ı ra o l a r a k ka lm ış ­la rd ı r .

İ s t i bda t i d a r e s i n i n 1878'de baş­layan ş i d d e t l i s a n s ü r ü y i n e M a -c i t Bey ' i n i k i nc i m ü d ü r l ü ğ ü za­m a n ı n a t e s a d ü f e d e r . Fakat «Tür-k i y e d e M a t b u a t İ da re le r i v e Po­l i t i ka la r ı» hakk ında k ı y m e t l i b i r e s e r i n sah ib i o lan S e r v e r İ sk i t , « m e r h u m u n b u s a n s ü r i ş l e r i i l e a lâkas ı hakk ında e l i m i z d e h i ç b i r v e s i k a y o k t u r » , d e m e k t e d i r . Esasen M a c i t Bey ' in b u i k i n c i m e m u r i y e t i n i n k ı sa g e ç i ş i k e n ­d i s i n i n f e n a l ı k l a r a a l e t o l m a s ı n ı ö n l e m i ş t i r .

A b d u l l a h M a c i t Bey b i r ç o k m e ­m u r i y e t l e r d e , m u t a s a r r ı f l ı k l a r d a , H a r i c i y e Neza re t i k a t i p l i g i n d e b u l u n m u ş , Ba lkan m e m l e k e t l e r i i l e m ü z a k e r e l e r e m u r a h h a s o la ­rak g ö n d e r i l m i ş , D e v l e t Şu ras ı azal ığı da y a p m ı ş t ı r .

D e v l e t S a l n a m e l e r i n d e bazı se ­n e l e r d e i s m i n e , Paşa o l a r a k t e ­sadü f ed i l i r . Bu u n v a n Rume l i B e y l e r b e y i l i ğ i payes i i le m u t a ­s a r r ı f l ı k l a r d a b u l u n d u ğ u s ı ra l a ra r as t ge l i r . Bu «Paşa»l ık m u v a k ­ka t v e t e v c i h e d i l e n paye i le a lâka l ı L 'Un ion D 'Or ien t ' ı n m a t -r i k ü i ü n d e n ç ıkardı ğ ı m i k in c i i s i m , g e ç e n as r ın en d i k k a t e şa­yan v e m ü h i m b i r s i m a s ı d ı r : Fi Ih ak ika M a t r i kü İde « D ev i e t M e m u r u » o la rak g ö s t e r i l e n Se­l im Sabit Efendi Tü rk M a a r i f i n i n

t e m e l t aş l a r ı ndan b i r i d i r . O r t a M e k t e p l e r M ü d ü r ü , M e c l i s i M a a ­r i f Azas ı v e Re is i s ı f a t l a r ı i le onun M a a r i f Haya t ım ıza i f a e t ­t i ğ i h i z m e t l e r s a y ı l m a y a c a k ka­dar ç o k t u r . İHk v e O r t a t e d r i s a t p r o g r a m l a r ı n ı n esas la r ın ı t a n z i m ve t a t b i k e d e n v e e t t i r e n i l k ma-a r i f ç i l e r i m i z i n v e p e d a g o g l a r ı m ı ­zın baş ında g e l i r .

S e l i m S a b i t E fend i , M e h m e t A-ğa i s m i n d e b i r ç i f t ç i n i n o ğ l u ­du r . 1829'da Ed i rne n i n V i z e ka ­zas ında d o ğ m u ş t u r . C e v d e t Pa-şa 'n ın k u r d u ğ u D a r ü l - M u a l l i m i n ' i n 1853 ' tek i i l k m e z u n l a r ı n d a n -dı r . M e ş h u r Hoca Tahs in i le b i r ­l i k t e v e d e v l e t hesab ına Par i s ' e g ö n d e r i l m i ş t i r . O r a d a 6 s e n e k a l m ı ş , m a t e m a t i k f i z i k v e k i m ­ya üze r i nde i h t i sas y a p m ı ş t ı r . Par is 'de o k u m a k l a da k a l m a m ı ş , aynı zamanda o k u t m u ş t u r . Ç ü n ­kü o s ı ra la rda Fransız H ü k ü m e t M e r k e z i n d e k u r u l m u ş bu lunan «Par is M e k t e b i O s m a n is i »nin Tü rkçe D i l hoca l ığ ın ı y a p m ı ş t ı r .

S e l i m Sab i t E fend i , G a l a t a s a r a y L i ses i i k i nc i M ü d ü r l ü ğ ü n d e , Da­r ü l - M u a l l i m i n p s i k o l o j i , Da rü l -H i n i m - yan i Ü n i v e r s i t e - T ü r k ç e Edeb iya t hoca l ı k l a r ı nda b u l u n -m u ş , i l k m o d e r n a l f abe , i l k gra­m e r v e , m e k t e p l e r e m a h s u s , i l k f e n k i t a p l a r ı n ı o y a z m ı ş t ı r . Bu arada y i n e m e k t e p l e r e m a h s u s o la rak k ü ç ü k b i r O s m a n l ı t a r i h i y a z m ı ş , f a k a t bu eser başına ıiş-

42

l e r açmış t ı r . « M u h t a s a r Tar ih- i O s m a n î » i s m i n d e k i bu k i t apç ı k ­t a , m u h a r r i r i n , S u l t a n Az i z hak­k ında k u l a n d ı ğ ı «Hal ' i» k e l i m e s i h a f i y e l e r t a ra f ı ndan j u r n a l e d i -\\nce% de rha l i ş i nden k o v u l m u ş ve ik i s e n e m ü d d e t l e , m a z u l i y e t maaş ı dah i v e r i l m e y e r e k , müza­yakada b ı r ak ı lm ış t ı r . M a a r i f t a r i ­h inde onun i ç i n «c i dden fuza lâ -dan v e erbab- ı - i f fet v e i s t i k a m e t ­t en id i d e n i l m e k t e d i r . 1910'da 81 y a ş ı n d a v e f a t e t m i ş i r . Eyüp ' te m e t f u n d u r .

Bana t e v d i e d i l e n 4 m a t r i k ü l d e n d i ğ e r i k i s i B u l w e r v e O r i e n t a l m u h t e r e m Loca la r ına a i t t i r . H e r i k i s i İ skoçya Büyük Locas ına bağ l ı o l a r a k ç a l ı ş m ı ş t ı r . B u l w e r Lodge 'da t a k r i b e n 200, i k i n c i s i n ­de ise 500 k a d a r i s i m va rd ı r . Bol w e r Lodge 'un l i s t e s i 1863-1894 s e n e l e r i n e a i t t i r . Fakat 500 ka­dar i s i m i h t i va eden O r i e n t a l Lodge 'un l i s t e s i n i n 1935 s e n e s i ­ne k a d a r d e v a m e t m e k t e o l m a ­s ına , h a t t a b u Locan ın daha i l e r i b i r t a r i h e , 1949 s e n e s i n e kadar , ç a l ı ş m ı ş b u l u n m a s ı n a n e d e r s i ­n iz? Bu Locan ın Osman l ı -Tü rk Büyük Locas ın ın k u r u l d u ğ u 1909 s e n e s i n d e n s o n r a , 40 s e n e m ü d ­d e t l e , b i z i m dah i h a b e r i m i z o l m a ­dan , b u g iz l i m e s a i s i n i nas ı l t e -mâdî e t t i r d i ğ i a n l a ş ı l a m a m a k t a ­dı r . Bu ga r i p v e t a b i a t ı y l e gay r i kanun î ç a l ı ş m a y ı , İ s koçya Büyük Locas ın ın tan ıd ığ ın ı zanne tmek­t e , i s a b e t y o k t u r , k a n a a t i n d e y i m .

B i r i nde 200, d i ğ e r i n d e 500 ka­dar v e y a b i raz daha faz la i s m e t e s a d ü f e d i l d i ğ i n i b i l d i r d i ğ i m b u m a t r i k ü l l e r d e , Tü rk i s i m l e r i ye künü 30 'u g e ç m e m e k t e d i r . İk i M ı s ı r p r e n s i , Mus ta fa Fazıl v e H a l i m paşa la r la a rkadaş la r ı Bul-w e r Lodge m e n s u p l a r ı a ras ında­dı r . A y n ı Locada ik i de d e r v i ş va rd ı r : B i r i Kaaderî dervişi 29 ya­ş ında Ar i f M e h m e t Efendi , d iğe ­r i sadece derviş 26 yaş ın ­da A tâ Efendî ' d i r . B a h r i y e m i z d e uzun s e n e l e r ç a l ı ş m ı ş b u l u n a n İng i l i z A m i r a l i Hober t Paşa 'da bu Lodge 'un m e n s u p l a r ı n d a n d ı r . O t a r i h t e 40 yaş la r ı nda b u l u n u ­y o r d u .

Bu i k i l o can ın , y e k ü n ü 700 'ü geçen â m i l âzası a ras ında , Tü rk i s i m l e r i ancak yüzde 3-4 n i sbe -t i n d e b u l u n m a l a r ı , e l b e t t e d i k k a ­t i n i z i ç e k m i ş b u l u n m a k t a d ı r . Ge­çen as ı rda M a s o n l u ğ u n T ü r k l e r a ras ında i nk i şa f ı i s t e n i l e n m i k ta ra u l a ş a m a m ı ş s a , b u n u , her-ş e y d e n evve l m ü n e v v e r s ın ı f ı n pek az, he le l i san b i l e n l e r i n s o n d e r e c e m a h d u t o l u ş u n a bağ la ­m a k lâz ımdı r . Y o k s a , Tanz ima t d e v r i n d e M a s o n l u ğ a i n t i s a b t a h iç b i r sak ınca y o k t u . B i l a k i s Tanz ima t r i c a l i n i n dah i başiicap­lar ı M a s o n d u . M a s o n l u ğ u n tâkî-bâta u ğ r a y ı ş ı , M a h m u t N e d i m Paşa dev r i i le baş l a r ve Abdü lha -m i t i s t i bdad ı i l e en ş i d d e t l i mec­rasına g i r e r . M a s o n l u ğ u taar ruz­d a n , h a t t a k a p a n m a k t a n m a s u n

43

b ı rakan , - m e r h u m K e m a l e t t i n

A p a k ' ı n y e r i n d e b i r t e ş h i s i i le -

A b ü i h a m i d ' i n e c n e b i l e r i k u ş k u -

I an d ı r m a k t a n ç ek in m e s in den

başka b i r ş e y d e ğ i l d i r .

Geçen c e l s e l e r i n b i r i n d e , Suha U m u r k a r d e ş i m i z t a r a f ı n d a n nak­l e d i l e n r a p o r u n d a , P roodos üs ta­dı M u h t e r e m i S k a l y e r i ' n i n ş u izahat ı bu t a k i b a t ı n ş e k l i v e de­r e c e s i hak inde f i k i r v e r m e ğ e kâ­f i d i r . Fransız G.O. 'nına g ö n d e r i ­len b u rapo rda a y n e n ş ö y l e söy­l en i yo r :

«...Kaç d e f a mabe t l e r im ' i z i n kap ı ­la r ında b e k l e y e n h a f i y e l e r gör­dük . Kaç d e f a , m a k s a d ı a ramıza g i r i p M ü s l ü m a n k a r d e ş l e r i n i-s i m I e r i n i öğ r e n m e ğ e ça l ı şan k i m s e l e r i b i l m e d e n t e k r i s e t t i k .

Bu m ü s l ü m a n k a r d e ş l e r i n b i r ço ­ğu ya i ş i n d e n a t ı l m ı ş , ya rü tbe ­le r i a l ı n m ı ş , ya da s ü r ü l m ü ş l e r ­d i r . B i z im t a m i s i m l i s t e m i z

p o l i s i n e l i n d e d i r . M a s o n l a r ı n ,

M ü s I ü m a n I a r i H r i s t i y an I aş 11 r m ak

tan başka gayes i o l m a y a n b i r

t e ş k i l â t o l d u ğ u n u Padişaha inan­

d ı r m a k i ç in Tü rkçe b i r k i t a p ya­

z ı lm ış t ı r . »

Bu k i t a b ı n , k a r d e ş l e r i m i z hat ı r ­la r la r , esk i b i r k o n u ş m a m d a b a h s i n i y a p t ı ğ ı m «E them Per tev Paşa Hab-names i» o l d u ğ u an la­ş ı l m a k t a d ı r .

İ ş te , e l i m i z e y e n i g e ç e n e s k i m a t r i k ü l l e r d e n f ayda lana rak , te ­ş e k k ü l ü m ü z e 100 s e n e v e daha evve l ş e r e f v e r m i ş b i r k a ç k a r d e ­ş i m i z i n hâ t ı r as ın ı , bu yaz ımız la t a z e l e m e y e ça l ı ş t ı k . Bu ç e ş i t yaz ı la r , t e t k i k l e r n e t i c e v e r d i k ç e ve f ı r s a t b u l u n d u k ç a t e m a d i e-d e c e k t i r . «Hât ı ra- i b e ş e r n i s y a n i le m a l û l d ü r » s ö z ü , u m u m i ha­ya t ta d o ğ r u b i l e o l s a , b iz M a ­son la r , haya t la r ın ı i nsan l ı k ide­a l i ne v a k f e t m i ş k a r d e ş I e r i m izi u n u t m a m a k l a m ü k e l l e f i z .

44

Le Diable n

M e h m e t Fuad AKEV

Le D i a b l e n'a pas j a i l l i t o u t à c o u p de la n u i t d e s t e m p s , dans u n f r a c a s d e t o n n e r r e , c o m m e le M é p h i s t o p h é l è s s u r g i s s a n t de sa t r a p p e , dans l 'opéra p o p u l a i r e de G o u n o d . Son i m a g e , sa p e r s o n n a l i ­t é , se s o n t f o r m é e s t r è s l e n t e m e n t dans la p e n s é e des h o m m e s , au c o u r s d e s m i l l é n a i r e s qu i o n t p r é c é d é le c h r i s t i a n i s m e .

t*) «Şeytan» basığı altındaki bu etüdünde : şeytan tasvir ve şahsiyetinin insan düşünüsünde yüzyıllar boyunca tedricen teşekkül ettiğini; esiki zaman ilâhlarınım hepsinin ya sâdece iyi, ya da sâdece kötü olmadıklarını; Tanrıya başıkaldıram, ya da kötü melök anlamındaki şeytan'a verilen (Satan, Asmodee, Stanaei, Azazel, Belzebul, Belphegor gibi) çeşitli isimleri; «kötülükler prensleri»ni ve bunların ad-lariyle tasvirlerini; Kabala'daki on Sefirot'u (on ıkutsa! daireyi) ve Kur'an'da'ki İblis'i; şeytandan 'korkuyu ve büyücülüğü; cehennem fikrinin şeytan fikrinden da­ha önceye ait olduğunu; Sabbahiyye mezhebinin büyücü toplantılarını; şayet Elohim dünyayı yarattıysa, ona başkaIdıranın yaratıcılık iddia ve ihtirasınım pek yavan kaldığını; Masonluk aleyhtarı bazı yazarların (Leo Taxil, Hacks, Margiotta) Fran-masonluğu şeytanla işbirliği yapmakla itham ettiklerini; geniş bir bibliyog-rfyaya dayanarak izah ettikten sonra, bütün bunların, pelk tabiî olarak, mıantrk dışı olduğunu; kötü niyetin mıenbaınrn, bir taraftan, kjn ve cehalet, diğer taraftan, meraklı bir okuyucu kitlesinin istismarı suretiyle kolayca sağlaman menfaatim cazibesi olduğunu; bizlerin ise, Evrenin Ulu Mimarına inananlar olarak, şeytanım ne rimellerimizde, ne de toplantılarımızda yeri olmadığını bildiğimizi, fakat, ken­dimizi düşmanlarımıza karşı müdafaa etmek mecburiyetimden, dolayısiyle de bunum niçin 'imi bilmekten fariğ olmadığımızı hatırlatan Mehmet Fuad AKEV Kimizim kendi arzusuna uyularak, yayın komitesi görüşünüm de inzimâmiyle, fransızca ola­rak yayınlanan bu yazısını, bu dili bilen ve çalışmalarını bu dilde yapan KK.Jmiz, zevk ve ilgi ile okumak fırsatını bulacaklardır.

45

Le b ien e t le m a l .

Les d i e u x a n t i q u e s ne s o n t pas , c o m m e o n se l ' i m a g i n e t r o p s o u v e n t

d 'ap rès nos idées m o d e r n e s , o u « t o u t b o n s » , ou « t o u t m a u v a i s » .

En Egyp te , S i t e t l e C r o c o d i l e , r e d o u t é s c o m m e e s p r i t s d e t é n è b r e s

à H é l i o p o l i s , é t a i e n t ado rés dans c e r t a i n s n o m e s . En C h a l d é e , les

S h ê d i m ( p e u t - ê t r e les v i o l e n t s ) s o n t a p p e l é s , dans les i n c a n t a t i o n s ,

t a n t ô t « m a u v a i s e s p r i t s » , t a n t ô t « e s p r i t s p r o p i c e s » .

Le Baal d é v o r a t e u r à qu i l 'on s a c r i f i a i t d e s v i c t i m e s h u m a i n e s , é ta i t

auss i le So le i l qu i m û r i t les f r u i t s de la t e r r e . Ç i v a , dans l ' Inde, e s t

à la f o i s le d e s t r u c t e u r e t le r énova teu r .

Ce m é l a n g e de b i en e t de ma l dans le m o n d e d e s d i e u x appara î t

chez t o u s les p e u p l e s d e l ' anc ien O r i e n t , à l ' excep t i on d e deux :

les Perses e t les J u i f s .

Le M a z d é i s m e pe rse a é tab l i une d i s t i n c t i o n t r è s n e t t e e n t r e l 'é lé­

m e n t b i e n f a i s a n t du m o n d e . A h u r a M a z d a , la l u m i è r e v i v a n t e , e n t o u ­

ré des Yzeds , e t A n g r a M a n y o u , le g é n i e d u m a l , l ' hô te d e la m o n ­

t a g n e des t é n è b r e s , qu i f i n i r a par ê t r e v a i n c u à la f i n d e s t e m p s .

Le M a z d é i s m e , qu i a f o r t e m e n t m a r q u é la G n o s e m a n i c h é e n n e , n'a

pas é té sans i n f l u e n c e su r le c h r i s t i a n i s m e .

L 'aut re pô le d ' a t t r a c t i o n d u c h r i s t i a n i s m e n a i s s a n t a è t i é v i d e m m e n t

I s raë l .

Dans la r e l i g i o n des H é b r e u x , l ahveh , qu i se d é r o b e aux r ega rds

des m o r t e l s , qu i se m a n i f e s t e à M o ï s e «dans u n e épa i sse n u é e » , le

r ou t -Pu i ssan t , m i s é r i c o r d i e u x e t j u s t i c i e r à la f o i s , e s t le S o u v e r a i n

B i e n , la s u p r ê m e e t i ne f f ab l e P e r f e c t i o n .

M a i s , à l ' opposé , le M a l n 'appara i t pas sous une f o r m e auss i n e t t e

que dans le M a z d é i s m e , sous les t r a i t s p r é c i s d ' u n A d v e r s a i r e

p o s s é d a n t une p e r s o n n a l i t é c o m p a r a b l e à c e l l e d ' A n g r a M a n y o u .

A i n s i dans l 'Anc ien T e s t a m e n t (1er L i v r e des Ro is , XV I e t X IX ) ,

la p o s s e s s i o n n 'es t p o i n t due à un d é m o n . Q u a n d le ro i Saûl es t

p r i s d 'un accès de f u r e u r , a e c o m p a q n é de s u f f o c a t i o n s e t d 'é t rang ­

l e m e n t s , i l n 'est pas , c o m m e les p o s s é d é s des Evang i l es , h a b i t é

par un d é m o n , m a i s par un « s o u f f l e m a u v a i s » s u s c i t é pa r l a h v e h .

Il n 'y a pas d ' e x o r c i s m e d a n s l ' A n c i e n T e s t a m e n t avan t le L iv re de

Tob i t , qu i ne r e m o n t e pas p lus hau t q u e le I le s i è c l e avan t n o t r e

è r e .

46

Le Serpent : La Genèse e t les mythes babyloniens.

La p r e m i è r e m a n i f e s t a t i o n de « l ' A d v e r s a i r e » de D i e u dans l ' A n c i e n

T e s t a m e n t e s t le r é c i t de la t e n t a t i o n d ' A d a m e t d 'Eve pa r le Ser­

pen t .

Tendan t à e x p l i q u e r , s u i v a n t les i dées d ' u n e h u m a n i t é t r è s l o i n t a i n e ,

l ' o r i g i n e d u ma l e t d e la m o r t , i l p r é s e n t e p l u s i e u r s a n o m a l i e s ,

c o n t r a d i c t i o n s e t d o u b l e s e m p l o i s :

1° la p r é s e n c e d e d e u x a r b r e s , l 'a rbre de la c o n n a i s s a n c e e t

l ' a rb re de v i e ;

2 ° le d o u b l e c h â t i m e n t d ' A d a m e t d 'Eve : d 'abord la m a l e d i c t i o n de

IgL t e r r e qu i d e v i e n t s t é r i l e ; pu i s l ' e xpu l s i on de l 'Eden;

3 ° les t e r m e s i n v r a i s e m b l a b l e s du v e r s e t I I I , 17, que l 'on t r a d u i t

h a b i t u e l l e m e n t : «Le so l se ra m a u d i t à cause d e t o i ; t u en m a n ­

ge ras les f r u i t s avec p e i n e t o u s les j o u r s d e la v i e » .

Dans le r é c i t b i b l i q u e de l 'arbre d e la c o n n a i s s a n c e se r e t r o u v e ,

c o m m e e n C h a l d é e , c o m m e auss i d a n s l 'Egypte d e s p r e m i è r e s

d y n a s t i e s , c e t t e c r o y a n c e p r o p r e aux p e u p l e s p r i m i t i f s : la p o s s i b i ­

l i t é de « m a n g e r la s c i e n c e » . «Il a aba t tu ses e n n e m i s ; i l a m a n g é

leu r s a v o i r » , d i t un t r è s v i e u x t e x t e é g y p t i e n . Dans c e r t a i n e s t r i b u s

peu é v o l u é e s , l ' i n t e l l i g e n c e , le c o u r a g e , r é s i d e n t , chez l ' h o m m e o u

chez r a n i m a i , dans le c e r v e a u ou dans le f o i e , d o n t les v e r t u s s o n t

t r a n s f é r é e s à ce lu i qu i les m a n g e (après la v i c t o i r e des Q o r a ï c h i t e s

su r les M u s u l m a n s en 605, «la be l l e H i n d , é p o u s e d ' A b o u S o f y a n » ,

l ' adve rsa i re de M o h a m m e d , «don t le p è r e ava i t é té t u é à Badr par

Ham iza , t r o u v e le c o r p s de ce d e r n i e r , lu i o u v r i t la p o i t r i n e e t en

mangea le f o i e » ) .

Q u e l l e que s o i t la s i g n i f i c a t i o n d o n n é e à ce d r a m e de la G e n è s e

d o n t le S e r p e n t e s t un d e s p r o t a g o n i s t e s , i l e s t deux p o i n t s su r

l e s q u e l s une c e r t i t u d e s 'en dégage qu i v a c o n t r e une o p i n i o n t r è s

r é p a n d u e .

Tou t d ' a b o r d il n 'est nu l l e pa r t q u e s t i o n d e c e t t e p o m m e qu i a i n ­

s p i r é d ' i n n o m b r a b l e s f a c é t i e s : «La f e m m e p r i t du f r u i t d e l 'a rbre

e t l e m a n g e a » . La B ib le ne p r é c i s e pas la na tu re d e ce f r u i t . Sur

les s c e a u x a s s y r i e n s où deux p e r s o n n a g e s f i g u r e n t aup rès d e

l 'a rbre d e v i e , ce lu i -c i e s t un p a l m i e r , un c o n i f è r e . . . La m é d e c i n e

47

c h a l d é e n n e e m p l o y a i t une p l a n t e appe lée «p lan te de v i e » ( i r r u ) ,

qu i é t a i t s e m b l e - t - i l , la c o l o q u i n t e , o u , s e l o n d ' a u t r e s , le p a v o t o u le

s é n é , p l an tes d o n t nous c o n n a i s s o n s les e f f e t s su r l ' o r g a n i s m e .

C e r t a i n s o n t songé à la v i g n e . L ' idée du p o m m i e r au ra i t s o n o r i g i n e

dans un v e r s e t du C a n t i q u e d e s C a n t i q u e s (V I I I , 5) : «Je su i s a l l é t e

r é v e i l l e r sous le p o m m i e r , là où la m è r e t 'a d o n n é le j ou r .»

En s e c o n d l i e u , r i e n dans la G e n è s e , ne p e r m e t de v o i r dans le ser­

p e n t un d é g u i s e m e n t du D i a b l e , Gén ie du M a l , t e l qu ' i l s e r a c o n ç u

p lus t a r d . Il e s t le S e r p e n t t o u t s i m p l e m e n t . L ' i n t e r v e n t i o n du Ser­

p e n t pou r a m e n e r le p r e m i e r c o u p l e à e n f r e i n d r e la d é f e n s e d ' I ahveh

e s t une s u r v i v a n c e d e s c u l t e s t r è s a n c i e n s , a n t é r i e u r s à M o ï s e .

Satan.

Dans les L i v res p o s t é r i e u r s à l 'Ex i l , l 'Espr i t du M a l se 'man i f es te ,

n o n p lus sous la f o r m e du s e r p e n t - i l n e n o u s e s t pas d é c r i t - m a i s

sous le n o m de «le Sa tan» , l ' A d v e r s a i r e ( n o m qu i d é r i v e d ' un ver ­

be s i g n i f i a n t s ' o p p o s e r ) .

C 'es t d a n s le p r e m i e r L i v re d e s C h r o n i q u e s (XXI ,1) que s ' a f f i r m e

d é f i n i t i v e m e n t sa p e r s o n n a l i t é . Pour la p r e m i è r e f o i s , le n o m de

Sa tan e s t e m p l o y é sans a r t i c l e . A l o r s «Satan s ' é l è v e c o n t r e Is rae l

e t e x c i t e Dav id à f a i r e le r e c e n s e m e n t d ' I s raë l» .

Le Diable dans le Chr ist ianisme.

C ' e s t avec le c h r i s t i a n i s m e que va s ' a f f i r m e r l ' o p p o s i t i o n d é f i n i t i v e ­

m e n t t r a n c h é e e n t r e le b i e n e t le m a l , D ieu e t le D i a b l e , g rand

M a î t r e de la «mag ie n o i r e » , de « l ' a r t n o i r » , de la «sc i ence

n o i r e » .

Le D iab le se m a n i f e s t e à m a i n t e s r e p r i s e s dans le Nouveau Testa­

m e n t : Sa in t Jean ( A p o c , XII ,9) l ' i den t i f i e avec le s e r p e n t de la

Genèse : «Et i l f u t p r é c i p i t é , le g rand D r a g o n , le s e r p e n t a n c i e n ,

appe lé le D i a b l e e t Sa tan , qu i s é d u i t le m o n d e e n t i e r : i l f u t p r é c i p i ­

t é su r la t e r r e e t les A n g e s f u r e n t p r é c i p i t é s avec lu i .»

Il e s t l e t e n t a t e u r , qu i ne c r a i n t pas de s ' a t t aque r à J é s u s . «Il f u t

dans le d é s e r t t e n t é p e n d a n t 40 j o u r s par Satan» ( M a r c , I, 1 3 ) . Le

d i ab le le t r a n s p o r t a su r une m o n t a g n e t r è s hau te e t lu i m o n t r a t o u s

les r o y a u m e s du m o n d e e t l eu r g l o i r e . . . «Je t e donne ra i t o u t e s ces

c h o s e s s i , t e p r o s t e r n a n t d e v a n t m o i , t u m 'ado res» ( (Math ieu , IV, 8) .

48

C 'es t Sa tan qu i i n s p i r e Judas : «Quand i l e u t p r i s le p a i n . . . Sa tan

en t ra en lu i» (Jean, X I I I , 2 7 ) . L 'Apoca l ypse pa r le d e s c a l o m n i e s de

deux «qu i s o n t à la s y n a g o g u e de Satan» (11,9)... « C ' e s t là q u ' e s t

le t r ô n e de Satan» ( I I , 1 3 ) .

Dans les t e x t e s c h r é t i e n s , c o m m e d ' a i l l eu r s dans les l i v r e s mazdé-

ens , où le m o n d e e s t l 'en jeu d e la l u t t e e n t r e le B ien e t l e M a l ,

d e v a i t n é c e s s a i r e m e n t s e p o s e r la q u e s t i o n de l ' i ssue de c e t t e l u t t e .

L ' idée de «la f i n d e Sa tan» ou du Gén ie du M a l d e v a i t , par s u i t e ,

s ' a s s o c i e r à c e l l e de la f i n du m o n d e .

Il e s t d i t dans l ' A p o c a l y p s e : «Puis j e v i s d e s c e n d r e d u c i e l un ange ,

qu i t e n a i t à la m a i n la c l e f de l ' ab îme e t une g rande cha îne . H s a i s i t

le d r a g o n , le s e r p e n t a n c i e n , qu i e s t le D i a b l e , Sa tan , e t i l l ' enchaîna

pou r m i l l e a n n é e s . . . » (XX , 1-4). «Quand les m i l l e années s e r o n t

a c c o m p l i e s , Sa tan se ra d é l i é e t i l s o r t i r a de sa p r i s o n p o u r s é d u i r e

les p e u p l e s qu i s o n t aux q u a t r e c o i n s de la t e r r e , Gog e t M a g o g ,

e t i l les r a s s e m b l e r a p o u r c o m b a t t r e , n o m b r e u x c o m m e le sab le de

la m e r . . . I ls m o n t è r e n t su r t o u t e l ' é tendue de la t e r r e , e t i l s i nves ­

t i r e n t le c a m p d e s s a i n t s e t la c i t é b i e n - a i m é e . M a i s i l d e s c e n d i t

d u c i e l un f e u qu i les d é v o r a . E t le D i a b l e , qu i les s é d u i s a i t , f u t

j e t é d a n s l 'é tang de f e u e t de s o u f r e o ù s o n t auss i la b ê t e e t

le f a u x p r o p h è t e . Et i l s s e r o n t t o u r m e n t é s j o u r e t n u i t dans les

s i è c l e s des s i è c l e s » (XX , 7-11).

De m ê m e dans l ' A v e s t a i r a n i e n , S raosha , s u r s o n cha r aux c h e v a u x

b lancs d o n t les sabo t s s o n t d 'o r , b r i s e r a le c râne d ' A e s h m a D é v a .

Les mult ip les noms du Diable .

Le D i a b l e , Sa tan . L 'Adve rsa i r e de D ieu e t d e s h o m m e s a e n c o r e b i en

d 'au t res n o m s , d o n t c e r t a i n s d ' a i l l e u r s s ' a p p l i q u e n t t a n t ô t à l 'Espr i t

du M a l , t a n t ô t à ses s u p p ô t s , les Pr inces de l 'Enfer . C o m m e à

l ' e x o r c i s t e , i l n o u s e s t n é c e s s a i r e de les c o n n a î t r e , s i n o n t o u s , d u

m o i n s les p l u s c o m m u n s .

Nous les t r o u v e r o n s d a n s d e s é c r i t s d ' I s r a ë l , m o i n s r é p e n d u s que

les t e x t e s a d m i s d a n s le canon d e la B ib l e , e t q u i f o r m e n t d a n s

l ' h i s to i re de la d é m o n o l o g i e la t r a n s i t i o n e n t r e l ' A n c i e n e t le Nouve ­

au T e s t a m e n t : ce s o n t les l i v r es de la l i t t é r a t u r e j u i v e a p o c r y p h e

e t a p o c a l y p t i q u e , qu i s ' é c h e l o n n e n t du I le s i è c l e avan t J.-C. à la f i n

du 1er s i è c l e de n o t r e è r e .

49

V o i c i , au I le s i è c l e avan t J . - C , dans le L i v re d e Tob i t , Eshmadaï ,

d o n t nous avons f a i t A s m o d é e et qu i se ra s o u s c e n o m le D iab le

b o i t e u x de Le Sage ( 1 7 0 7 ) . C ' e s t un d é m o n qu i a f r a p p é de m o r t

d 'un ap rès l ' au t re les s e p t m a r i s s u c c e s s i f s de Sara . T o b i t le m e t

en f u i t e en b r û l a n t un c o e u r e t un f o i e de p o i s s o n . Plus t a r d , dans

la l i t t é r a t u r e r a b b i m i q u e , il d e v i e n d r a un Roi des d é m o n s , e n r e l a t i o n

avec S a l o m o n .

Plus t a r d , dans le L iv re d e s S e c r e t s d ' H é n o c h (1er s i è c l e ) , n o u s

v o y o n s appara î t re Sa tanae l , qu i a f o m e n t é la r é v o l t e d e s anges e t

r en ié le S e i g n e u r de L u m i è r e .

Dans l ' A p o c a l y p s e d ' A b r a h a m (1er s i è c l e ) nous r e t r o u v o n s A z a z e l ,

que nous avons vu dans l 'Anc ien T e s t a m e n t , dans le r i t e de t r a n s f e r t

du bouc é m i s s a i r e . C 'es t un o i s e a u i m p u r qu i v e u t s o u i l l e r le sac­

r i f i c e d ' A b r a h a m .

Dans le L i v re d ' H é n o c h ( I le s i è c l e av. J.-C.) Azaze l e s t a c c o m p a g n é

de S é m i a z a s , qu i i n c i t e les anges à s 'un i r aux f e m m e s e t l eu r ense ­

igne l 'a r t des e n c h a n t e m e n t s e t les v e r t u s des r a c i n e s m a g i q u e s .

Tous ces n o m s a c c u s e n t les o r i g i n e s h é b r a ï q u e s ou pe rsanes . .

D 'au t res p r o v i e n n e n t des c u l t e s p é n i c i e n s . A i n s i Be lzebu t , c o r r u p t i o n

de Baa l -Zboub, le Se igneu r d e s m o u c h e s , d i e u d 'Eq rôn en P lèn i c l e ,

ou Be l zebu l , d e l ' héb reu Z e b o u l , la d e m e u r e ou Z e b e l , l ' o rdu re ;

Be lphégo r , de Baal Phégor , le S e i g n e u r d u M o n t Phégor .

Les Princes des démons.

L 'act ion n é f a s t e du D iab le c o n t r e les h o m m e s es t s e c o n d é e par t o u t

un p e u p l e de d é m o n s qu i les r e n d e n t m u e t s , s o u r d s , a v e u g l e s , ép i -

/ ep t i ques ou les a c c a b l e n t de f i è v r e s e t au t res m a u x p h y s i q u e s .

A d r a m e l e c h (don t le n o m c o n t i e n t le m o t h é b r e u M e l e k , r o i ) , à la

t ê t e d e boeu f e t au p l u m a g e d e p a o n , g r a n d c h a n c e l i e r d e s e n f e r s ,

v e n u d e S é p h a r v a ï m , vHIe des A s s y r i e n s .

A m o n , à f i g u r e de loup avec une queue de s e r p e n t , c h e f de qua ran te

l é g i o n s , p o r t e le n o m d ' un d i eu é g y p t i e n .

A s t a r o t h , d o n t le n o m rappe l l e ce lu i d ' une d é e s s e p h é n i c i e n n e , che­

v a u c h e un d r a g o n et t i e n t dans la m a i n gauche une v i p è r e .

H s b o r y m , d é m o n des i n c e n d i e s , duc aux e n f e r s e t che f de v i ng t -

s i x l é g i o n s . Il a t r o i s t ê t e s , une d ' h o m m e , une d e cha t , une de ser-

50

p e n t e t c h e v a u c h e une v i p è r e . Il t i e n t dans la m a i n d r o i t e une t o r c h e

a l l u m é e .

Bael a t r o i s t ê t e s , une de c r a p a u d , une d ' h o m m e , la t r o i s i è m e de

c h a t ; p r e m i e r ro i de l 'Enfer i l a e m p r u n t é , avec un l ége r c h a n g e m e n t

v o c a l i q u e , le n o m du Baal s é m i t i q u e .

M o l o c h , à t ê t e de t a u r e a u , e s t l ' an t ique d i e u de C a r t h a g e .

Sabaz ios , le p lus anc ien d e s g n o m e s , d i e u des M y s t è r e s a s s o c i é

à D i o n y s o s .

E u r y n o m o s , c o u v e r t d 'une peau de r e n a r d , d i v i n i t é s o u t e r r a i n e chez

les G r e c s , c o m m e A d i è s , c o r r u p t i o n d ' H a d è s . . .

D au t r es p o r t e n t s i m p l e m e n t les n o m s d e b ê t e s m a l é f i q u e s : a ins i

L i l i t h , d é m o n d e la nu i t , la c h o u e t t e , Scox , d é f o r m a t i o n du g r e c

s c o p s , é g a l e m e n t la c h o u e t t e , A l o u g a , la s a n g s u e , de l ' hébreu ha-

l ouqa ; ou de m a l a d i e s , c o m m e N a m t a r e t Debe r , d é m o n s de la pes­

t e , Ben N e p h i l i m , « le f i l s des g é a n t s » , l ' é t rang leur , d é m o n de l 'as th­

m e .

Parmi ces d e r n i e r s d é m o n s , i s sus d e l 'Anc ien T e s t a m e n t e t d e la

l i t t é r a t u r e r a b b i n i q u e , L i l i t h , la C h o u e t t e o u la N u i t , la L i l i t ou de

Baby lone , a cec i de r e m a r q u a b l e q u ' e l l e e s t un d é m o n f e m e l l e , e t

appara î t sous une f o r m e h u m a i n e p l u t ô t q u ' a n i m a l e , avec des che ­

v e u x f l o t t a n t s e t d e s a i l es . E l le e s t la re i ne des LU i n . Nu l ne do i t

s o r t i r seu l la nu i t , c a r e l l e rode dans les t é n è b r e s avec d i x -hu i t

m y r i a d e s de m a u v a i s anges , e l l e s ' a t t aque aux en fan t s e t à ce lu i

qu i c o u c h e seu l d a n s une m a i s o n . D 'après le T a l m u d de Baby lone ,

e l l e au ra i t é té la p r e m i è r e f e m m e d ' A d a m e t lu i au ra i t d o n n é une

p o s t é r i t é de d é m o n s .

La démonologie de la Kabbale e t de l ' Islam.

La d é m o n o l o g i e d o n t nous v e n o n s de d o n n e r un a p e r ç u n 'es t pas

e x c l u s i v e au c h r i s t i a n i s m e . Née de l 'Anc ien T e s t a m e n t , d é v e l o p p é e

dans les A p o c r y p h e s j u i f s , e l l e e s t passée dans la t r a d i t i o n héb ra ïque

du M o y e n A g e e t dans la t r a d i t i o n i s l a m i q u e .

Dans la Kabba le , d e m ê m e qu ' i l y a d i x S e p h i r o t h , i l y a auss i d i x

c a t é g o r i e s de d é m o n s , r é p a r t i e s dans les d i x c e r c l e s c o n c e n t r i q u e s

de l ' Ab îme , sous la r oyau té de S a m a e l e t de L i l i t h , s o n é p o u s e .

51

Dans le Q o r a n , le D iab le e s t Sa tan ou 'b ien Ib l i s ( d é r i v é d u g rec

D i a b o l o s ) , le l ap idé . Dans la Sou ra te 38, i l e s t v o u é à la G é h e n n e

p o u r avo i r , par o r g u e i l , r e f u s é d e se p r o s t e r n e r d e v a n t A d a m . D a n s

la Sou ra te 27, c ' es t le Shaï tan qu i a p o u s s é la Re ine d e Saba e t s o n

p e u p l e à ado re r le So le i l à la p l a c e d ' A l l a h .

Avatars et exploits du Diable.

Le D iab le a n o r m a l e m e n t un a s p e c t h i d e u x . Pou r tan t , i l appara î t par­

f o i s sous d e s t r a i t s s é d u i s a n t s . A i n s i le «beau d iab le» s u r les f r e s ­

ques de l ' ég l i se de Baou i t e n Egyp te ( V i e s i è c l e ) o u le «Séduc teu r»

t e n a n t le f r u i t , de la C a t h é d r a l e de S t r a s b o u r g , d ' appa rence t r o m ­

peuse d e s t i n é e à p e r d r e le p r e m i e r c o u p l e .

De t o u t e s ces h i s t o i r e s d i a b o l i q u e s , qu i s ' é c h e l o n n e n t à t r a v e r s les

s i è c l e s , nous n 'en r e t i e n d r o n s que d e u x , qu i m o n t r e n t n e t t e n m e n t

les o r i g i n e s p r é - c h r e t i e n n e s du d iab le e t la f o r m a t i o n du f o l k - l o re

auque l i l a d o n n é n a i s s a n c e .

La p r e m i è r e , qu i o f f r e p l u s i e u r s v a r i a n t e s , se r a p p o r t e à la c o n s t r u c ­

t i on d 'une c a t h é d r a l e d ' A l l e m a g n e . Des a c c i d e n t s r é p é t é s m e t t e n t

o b s t a c l e à l ' a c h è v e m e n t de l ' é d i f i c e . L 'a rch i tec te s e d é s e s p è r e .

P resque à la v e i l l e de la da te f i x é e pour la c o n c é c r a t i o n , u n j e u n e

fciconnu v i e n t lu i o f f r i r son a ide : t o u t se ra t e r m i n é , p o u r v u q u ' i l s o i t

m a î t r e de la p r e m i è r e â m e qu i e n t r e r a ce jou r - là dans le s a n c t u a i r e .

Or , le m a t i n de la c é r é m o n i e , a lo rs que le c o r t è g e p é n è t r e s u r la

p l ace , i l se f a i t un g rand b r u i t . Un loup , p o u r s u i v i par d e s c h a s s e u r s ,

t r a v e r s e le pa r v i s e t se r é f u g i e dans la C a t h é d r a l e . Un c r i a f f r e u x

r e t e n t i t , le c r i de la f u r e u r d u d i a b l e , q u i , au l i eu d e l ' âme d 'un no ta ­

b le ou d ' u n é v ê q u e , n ' e m p o r t a i t aux En fe rs que c e l l e d 'un l oup .

En c o m m é m o r a t i o n de c e t é v é n e m e n t , la f i g u r e d ' un loup f u t s c u l ­

p t ée s u r une des p o r t e s .

La s e c o n d e n o u s e s t c o n t é e par Guy de M a u p a s s a n t : c ' e s t la lé­

gende du M o n t S a i n t - M i c h e l . Le Sa in t , ava i t c o n s t r u i t , «en p l e i n

océan c e t t e h a b i t a t i o n d i g n e d 'un a r c h a n g e » , m a i s « c o m m e i l r edou ­

t a i t les a p p r o c h e s du M a l i n , i l en tou ra son d o m a i n e d e sab les m o u ­

v a n t s p lus p e r f i d e s que la m e r » .

Sa in t M i c h e l f a i t un pac te avec le d i a b l e , ma i s c o m m e c 'es t un

s a i n t M i c h e l d ' e s p r i t n o r m a n d , le M a l i n e s t dupé : quand la r é c o l t e

qu i lu i r e v i e n t e s t «sur t e r r e » , le d o m a i n e n'a p r o d u i t que c a r o t t e s ,

52

n a v e t s , ^ o i g n o n s e t s a l s i f i s . Q u a n d sa pa r t e s t «sous t e r r e » ce ne

s o n t que b lés épa i s , a v o i n e s , l i n s , co l zas , p o i s , a r t i c h a u t s .

Non c o n t e n t de c e t t e t r o m p e r i e , le Sa in t , se d i s a n t o f f e n s é pa r une

i n c o n g r u i t é du d iab le au c o u r s d ' u n repas p l a n t u r e u x au que l i l l 'a

p r i é , le p r é c i p i t e d 'un coup d e p ied f u r i e u x dans la m e r , d u hau t de

la d e r n i è r e t e r r a s s e du M o n t S a i n t - M i c h e l .

«II f i l a dans le c i e l a ins i q u ' u n j a v e l o t e t s 'en v i n t t o m b e r l ou rde ­

m e n t d e v a n t la v i l l e de M o r t a i n . Les c o r n e s de son f r o n t e t r oche r ,

qu i ga rde pou r l ' é t e rn i t é les t r a c e s de c e t t e c h u t e d e Sa tan» .

L o r i g i n e de ces deux l égendes n 'es t pas d o u t e u s e . E l les c o n s t i t u e n t

ce q u ' o n appe l l e des « m y t h e s d ' e x p l i c a t i o n » . Ce n 'es t pas à la su i ­

t e de ces aven tu res d u d i b a l e qu 'on a s c u l p t é le loup s u r une des

p o r t e s de la c a t h é d r a l e ou t r o u v é la t r a c e de ses c o r n e s e t de ses

g r i f f e s su r une p i e r r e , m a i s , pou r e x p l i q u e r ces v e s t i g e s d i a b o l i q u e s

q u ' o n a i m a g i n é ces d e u x r é c i t s .

La terreur du Diab le : la démonologie .

M a i s s i les f a s t e s d u D iba le ne c o m p o r t e n t pas d ' é l é m e n t s o r i g i n a u x ,

c o m p a r a b l e s aux m y t h e s d 'os i r i s , d ' I sh ta r , de G i l g a m e s h , o u de

Tammouz -Adona ï , i l a i n s p i r é t o u t au long du M o y e n A g e une t e r r e u r

qu i e x p l i q u e la m u l t i p l i c a t i o n des s o r c i e r s e t des o u v r a g e s de sor­

c e l l e r i e .

Les l andes s o l i t a i r e s , les c r e u x d e s a rb res m o r t s p o u v a i e n t ê t r e

la d e m e u r e d e s m a u v a i s e s p r i t s , t o u t c o m m e , au d é s e r t d ' A r a b i e ,

les a n t i q u e s ru i nes é t a i e n t han tées pa r une d é m o n e qu i g u e t t a i t

les c a r a v a n e s . Dans Par is m ê m e , le couv re - f eu s o n n é , on ne redou ­

t a i t pas s e u l e m e n t la r e n c o n t r e d e s m a l a n d r i n s qu i d é f i a i e n t le g u e t .

Il y ava i t a u s s i , là où nu l l e f l a m m e ne b r û l a i t dans une n i che sous

une image s a i n t e , le m o i n e b o u r r u , aux p i eds de bouc , à la ba rbe

f o u r c h u e , aux y e u x i l l u m i n é s de f l a m m e s r o u g e s e t v e r t e s , e t d o n t

'e r i r e g l a ç a i t l e s m o e l l e s .

i.e m o i n e O r d e r i c V i t a l r a p p o r t e , dans son H i s t o i r e e c c l é s i a s t i q u e ,

le r é c i t d ' u n p r ê t r e de B o n n e v a l , p rès d ' A r g e n t a n , l 'abbé G a u c h e l i n ,

q u i , une nu i t , r e n c o n t r a un é t r ange c o r t è g e de p i é t o n s e t de cava l i ­

e r s , p a r m i l e s q u e l s ¡¡1 r e c o n n u t p l u s i e u r s d e ses v o i s i n s m o r t s ré­

c e m m e n t , a c c o m p a g n é s d e d é m o n s , de géan ts n o i r s , de na ins ,

d ' ê t r e s f a n t a s t i q u e s .

53

Par fo i s , une f e m m e a c c o u c h a i t d 'une b ê t e . Des p ê c h e u r s aperceva­

ien t en m e r un m o n s t r e m a r i n à t ê t e h u m a i n e c o i f f é d 'une m i t r e

d e v ê q u e . Près de Pon to i se , les c i e r g e s s ' é t a i e n t d 'un s e u l c o u p

a l l u m é s dans u n e chape l l e d é s e r t e .

La c o n d a m n a t i o n de Jeanne d ' A r c , 'b rû lée c o m m e s o r c i è r e , a p r è s un

p r o c è s , non pas p o l i t i q u e , ma i s de s o r c e l l e r i e - c o m m e en t é m o i g ­

nen t les a r t i c l e s IV e t V de l 'ac te d ' a c c u s a t i o n - pa ra î t r a b e a u c o u p

m o i n s s u r p r e n a n t e dans c e t t e a t m o s p h è r e de s o r t i l è g e s que dans

l ' e sp r i t de n o t r e t e m p s .

Le d i a b l e e s t d é c r i t , d é p e i n t , é t u d i é . . . on s a i t c o m m e n t i l v i e n t

han te r le c o r p s des m a l a d e s , on conna î t les f o r m u l e s qu ' i l f a u t

e m p l o y e r pou r le c h a s s e r .

Il ne f a u t s u r t o u t pas c r o i r e q u e ces idées su r le d i a b l e e t son

p o u v o i r m a l é f i q u e s o n t d e s s u p e r s t i t i o n s qu i ne f l e u r i s s e n t que dans

des m i l i e u x sans i n s t r u c t i o n . L ' i l l us t re c h i r u r g i e n A m b r o i s e Paré,

dans son g rand o u v r a g e O p é r a o m n i a (1572) , c h a p i t r e d e s m o n s t r e s ,

d é c r i t g r a v e m e n t les d i f f é r e n t e s v a r i é t é s de d é m o n s . . . Les d i a b l e s ,

d i t - i l , p e u v e n t p r e n d r e l ' apparence h u m a i n e ou se t r a n s f o r m e r en

a n i m a u x . . . Pour ê t r e s o r c i e r , i l f a u t f a i r e un pac te avec le d i a b l e e t

le r e c o n n a î t r e p o u r s o n D i e u .

On conna î t le r é c i t d e s o b s e s s i o n s de Lu the r qu i au ra i t , u n e nu i t ,

l ancé son e n c r i e r à la f i g u r e du D iab le : Sa tan «vena i t à lu i dès qu ' i l

s ' é v e i l l a i t , d i s p u t a i t avec lu i e t f a i s a i t na î t re en s o n e s p r i t t o u t e s

s o r t e s de p e n s é e s é t r a n g e s » .

C e n 'es t pas au M o y e n A g e m a i s en p l e i n X IXe s i è c l e que le b i e n ­

h e u r e u x c u r é d ' A r s , V i a n n e y , m o r t en 1859, e s t en p ro i e aux s é v i c e s

du d é m o n Grapp in qu i t r o u b l e son r e p o s par un v a c a r m e assou rd i s ­

san t , le j e t t e ho rs d e son l i t , b r i se son b é n i t i e r , s o u i l l e u n t a b l e a u

où f i g u r e la Sa in te V i e r g e , p lace des m o r c e a u x de v i a n d e dans sa

soupe les j o u r s m a i g r e s .

L'Enfer.

A u j o u r d ' h u i , le D iab le a p o u r d o m a i n e l 'Enfer , p o u r cou r r o y a l e , le

Sabbat .

L 'en fer a p r é c é d é le d i ab le de p l u s i e u r s m i l l i e r s d ' années .

En Egyp te , les c r o y a n c e s d i v e r s e s su r le s é j o u r d e s m o r t s se s o n t

54

peu à p e u u n i f i é e s dans la c o n c e p t i o n d 'un pays s o u t e r r a i n des

m o r t s .

En C h a l d é e , c 'es t le p a y s d ' I r k a l l a , l ' emp i re de la d é e s s e de la m o r t ,

A l l â t , d é c r i t avec une s o m b r e poés ie dans la D e s c e n t e d ' I sh ta r .

Les l i v r es d ' I s raë l se b o r n e n t à n o m m e r le S h é o l , la « M a i s o n d 'Eter­

n i t é » , n o t i o n e m p r u n t é e à l 'Egyte.

Un l i v re m a z d é e n , r éd igé en p e h l v i , f a i t m e n t i o n d 'un e n f e r i r a n i e n :

q u o i q u e d ' é p o q u e t a r d i v e , i l s ' i n s p i r e d e d o c u m e n t s qu i r e m o n t e n t

beaucoup p lus h a u t .

C 'es t une r é g i o n s o u t e r r a i n e , au b o r d d u f l e u v e O c é a n , t r a v e r s é e par

qua t re f l e u v e s e t c o m m u n i q u a n t oar des s o u p i r a u x avec la s u r f a c e

t e r r e s t r e .

Nous s o m m e s dès m a i n t e n a n t b ien p r è s d e la c o n s e p t i o n c h r é t i e n n e

de l 'Enfer s o u t e r r a i n e t d u Paradis c é l e s t e .

L ' idée d e s c h â t i m e n t s de l ' en fe r se p r é c i s e dans l 'Apoca l ypse d e

P ie r re : les b l a s p h é m a t e u r s s o n t p e n d u s par la l angue , les adu l tè ­

res par les p i e d s , t a n d i s que leur t ê t e e s t p l ongée dans u n b o u r b i e r

b r û l a n t ; les m e u r t r i e r s s o n t e n f e r m é s dans des c a c h o t s p l e i ns de

s e r p e n t s .

P resque i d e n t i q u e à l 'en fer des Evang i les e t des a p o c r y p h e s c h r é t i ­

ens e s t ce lu i qu i e s t r é s e r v é aux r é p r o u v é s par le P rophè te M o h a m ­

m e d : les m é c h a n t s , p r é c i p i t é s dans ses p r o f o n d e u r s , r e c e v r o n t su r

la t ê t e des t o r r e n t s d ' eau b o u i l l a n t e ; p l o n g é s dans le f e u i l s y pous ­

s e r o n t des s o u p i r s e t des s a n g l o t s ; i l s y d e m e u r e r o n t t a n t que du ­

r e r o n t les c i e u x e t la t e r r e , à m o i n s q u ' A l l a h n 'en d é c i d e a u t r e m e n t .

Il y a m ê m e s e p t e n f e r s , d o n t la G e h e n n a h pou r les M u s u l m a n s , les

au t res pou r les J u i f s , les C h i é i i a n s , les Sabéens , les M a g e s , les

i d o l â t r e s e t e n f i n les h y p o c r i t e s e t les a t h é e s .

Le Sabbat.

L' idée d ' a s s e m b l é e s de s o r c i e r s qu i se d o n n a i e n t rendez -vous pour

les p r a t i q u e s m a l é f i q u e s e t pou r le cultR en c o m m u n d u M a u d i t

s e m b l e ê t r e une c r o y a n c e t r è s l a r g e m e n t r é p a n d u e .

La c r o y a n c e au Sabba t e s t sans dou te dans une la rge m e s u r e une

c o n s é q u e n c e de la r é p r o b a t i o n q u ' i n s p i r a i e n t aux C h r é t i e n s les r i t es

55

o r g i a s t i q u e s des M y s t è r e s dans les pays de la M é d i t e r r a n é e o r i e n ­

ta le e t les Bacchana les e t Sa tu rna les d e R o m e , d o n t on r e t r o u v e les

t r a c e s dans n o t r e C a r n a v a l .

Il e s t v r a i s e m b l a b l e que le Sabba t s ' es t c é l é b r é p e n d a n t t o u t le M o ­

y e n A g e , ma i s ce n 'est qu 'à pa r t i r du XVe s i è c l e que ses s e c r e t s

nous o n t é té r é v é l é s par les d é p o s i t i o n s c o n s i g n é e s aux p r o c è s de

s o r c e l l e r i e . Ces d o c u m e n t s a t t e s t e n t son e x i s t e n c e dans des rg i ons

é l o i g n é e s les unes des a u t r e s , en Lo r ra ine e t dans les Py rénées , en

Espagne e t en H o l l a n d e . D a n s la v i e i l l e Russ ie , la N u i t su r le M o n t

C h a u v e , qu i a i n s p i r é le b e a u p o è m e s y m p h o n i q u e de M o u s s o r g s k y ,

r é u n i s s a i t s o r c i e r s e t d é m o n s au tou r du d i e u no i r T c h e r n o b o g .

Le g rand Sabbat , qu i se c é l é b r a i t q u a t r e f o i s l 'an, au r e n o u v e l l e m e n t

des s a i s o n s , r a s s e m b l a i t les s o r c i e r s d e chaque p a y s ; le p e t i t Sab­

bat , d e u x f o i s par s e m a i n e , ceux d 'une m ê m e v i l l e o u p e t i t e agg lo­

m é r a t i o n .

Les r i t es d u Sabba t o n t é té m a i n t e s f o i s d é c r i t s e t o n t f o u r n i le

s u j e t de n o m b r e u s e s g r a v u r e s e t p e i n t u r e s .

Nous c i t e r o n s e n t r e au t r es le Sabba t d e s V a u d o i s su r une m i n i a t u r e

c o n s e r v é e à la B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e : au p r e m i e r p l a n , le D iab le

sous la f o r m e d 'un b o u c , au d e u x i è m e des s o r c i e r s e t des s o r c i è r e s

s u r un m a n c h e à ba la i . Sur une au t re m i n i a t u r e de la B i b l i o t h è q u e

N a t i o n a l e , c 'es t «un i n c r o y a b l e f o u i l l i s d ' e m b r a s s e m e n t s i m m o n d e s ,

d ' a c c o u p l e m e n t s m o n s t r u e u x , d e d é t a i l s g r o t e s q u e s . O n b a p t i s e des

c r a p a u d s , hab i l l é s de v e l o u r s rouge ou no i r , avec une s o n n e t t e au

cou e t une au t re aux p i e d s ; un p a r r a i n t i e n t la t ê t e des c r a p a u d s e t

une m a r r a i n e leu r t i e n t les p i e d s » .

V o i c i la c o m p o s i t i o n de l ' onguen t d u Sabba t :

G r a i s s e h u m a i n e ( r e m p l a ç a b i e par de l ' a x o n g e ) . 100 g r .

H a c h i s h s u p é r i e u r 5 gr .

F leu r de c o q u e l i c o t

Rac ine d ' e l l é b o r e p u l v é r i s é e

F leur de c h a n v r e

Gra ine de t o u r n e s o l c o n c a s s é e

56 M

«On se f r o t t e le d e r r i è r e des o r e i l l e s , le c o u , le long des c a r o t i d e s ,

les a i s s e l l e s , la r ég i on d u g rand s y m p a t h i q u e v e r s la g a u c h e , les

j a r r e t s , la p l an te des p ieds e t la sa ignée des b ras» . Il e s t r e c o m m a n ­

dé ap rès l ' onc t ion de s ' e n d o r m i r , n u , devan t une s t a t u e ou i m a g e du

B a p h o m e t .

A l ' a r r i vée , chacun des a s i s t a n t s d o i t m o n t r e r su r sa cha i r les s t i g ­

m a t e s du d i ab l e , les t r a c e s de la g r i f f e . Puis v i e n t l ' h o m m a g e au

d i ab l e , le ba i se r à Sa tan . Ce lu i - c i se m o n t r e le p lus s o u v e n t sous

une f o r m e h y b r i d e , h u m a i n e e t a n i m a l e . Dans un p r o c è s de s o r c e l ­

l e r i e , un t é m o i g n a g e le d é p e i n t c o m m e «une b ê t e rouge de f o r m e

h i d e u s e , avec une longue q u e u e , e t t e n a n t en sa g u e u l e un f l a m b e a u

a l l u m é » . Par fo is a u s s i , le diaible e s t e n t i è r e m e n t à f o r m e h u m a i n e

e t l ' an t i que t r a d i t o n du c u l t e des d i e u x a n i m a u x es t r appe lée pa r le

f a i t qu ' i l e s t a c c o m p a g n é d e c r a p a u d s ou d 'un g r o s c h a t no i r .

Ensu i te ava i t l i eu la r e n o n c i a t i o n à D i e u , à la V i e r g e e t aux s a i n t s .

Tous les r i t e s de la c é r é m o n i e é t a i e n t le p lus s o u v e n t des r i t e s

c h r é t i e n s à r e b o u r s , f a i t que nous r e t r o u v e r o n s dans la M e s s e n o i r e .

V e n a i t en f i n le f e s t i n , se r v i su r un d rap d 'or e t c o m p o s é «de t o u t e s

s o r t e s de bons v i v r e s , avec p a i n , se l e t v i n » . Un m e t s a p p r é c i é

é t a i t le c o e u r d 'un e n f a n t m o r t sans b a p t ê m e , r é d u i t en poud re e t

m ê l é p a r f o i s à un gâ teau « fa i t avec une c e r t a i n e pas te de m i l l e t

n o i r » . Ces g a l e t t e s c o n f é r a i e n t «le don de s i l e n c e e t de la t a c i t u r n i t é »

m ê m e sous la t o r t u r e . S u i v a i e n t les d a n s e s au son d e la f l û t e e t des

t a m b o u r i n s e t des o r g i e s oû se m ê l a i e n t « l ' h o r r i b l e e t le m o n s t r u e u x » .

«La c h e v e l u r e au v e n t , la j o u e en f e u , les f e m m e s

T o r d a i e n t l eu rs m e m b r e s nus en p o s t u r e s i n f â m e s ;

A r é t i n e û t r o u g i . Des b a i s e r s f u r i e u x

M a r b r a i e n t les s e i n s m e u r t r i s e t les épau les b l a n c h e s ;

Des d o i g t s no i r s e t v e l u s se c r i s p a i e n t s u r les h a n c h e s .

O n e n t e n d a i t un b r u i t de c h o c s l u x u r i e u x .

Les p r u n e l l e s j e t a i e n t des é c l a i r s é l e c t r i q u e s .

Les b o u c h e s se f o n d a i e n t en é t r e i n t e s l u b r i q u e s .

C ' é t a i e n t des r i r es f o u s , d e s c r i s , des r â l e m e n t s !

N o n , S o d o m e j a m a i s , j a m a i s sa soeu r i m m o n d e

N ' e f f r a y è r e n t le c i e l , ne s o u i l l è r e n t le m o n d e

De p lus h i d e u x a c c o u p l e m e n t s . »

(Théoph i l e Gau t i e r )

• 57

Le p h y s i c i e n G a s s e n d i , i n s t r u i t par les c o n f i d e n c e s d 'un paysan

f a m i l i e r d u Sabbat , c o n s t a t a par l u i - m ê m e que ce f i d è l e du D iab le

é t a i t sous le coup d 'une d r o g u e , qu ' i l ava i t a b s o r b é e sous f o r m e

d u n e p i l u l e . Ces e f f e t s de s u g g e s t i o n e t d ' h a l l u c i n a t i o n é t a i e n t

b e a u c o u p m o i n s a n o r m a u x en ce t é t a t de r é c e p t i v i t é de l ' esp r i t

pub l i c , d o n t s e u l e la Russ ie du X IXe s i è c l e p o u r r a i t nous d o n n e r une

idée e t i l e s t p e r m i s a u j o u r d ' h u i de v o i r dans le Sabba t une pa r t de

rêve e t d ' h a l l u c i n a t i o n sous l 'e f fe t des n a r c o t i q u e s e t une p a r t de

s u g g e s t i o n c o l l e c t i v e .

Le Diable hér i t ier des anciens dieux

La c o n c l u s i o n qu i se d é g a g e de c e t t e q u ê t é du D i a b l e , de «ses p o m ­

pes e t de ses o e u v r e s » , c ' es t q u e , s i E loh ïm a c r é e le m o n d e , s o n

A d v e r s a i r e s ' es t r é v é l é b ien i ncapab le dans son a m b i t i o n de c réa te ­

ur. Il t i r e le p lus c l a i r d e ses r e s s o u r c e s des anc iennes t r a d i t i o n s de

l 'Egypte, de la C h a l d é e , d ' I s r a ë l . Son i m a g i n a t i o n , c o m m e c e l l e des

h o m m e s , es t l i m i t é e . Il se c a n t o n n e dans l ' hyb r i de , dans les accoup­

l e m e n t s d i s p a r a t e s d ' u n e t ê t e d ' h o m m e avec une t ê t e de s e r p e n t e t

une t ê t e de cha t , d 'un t o r s e d ' h o m m e avec une t ê t e de t a u r e a u e t une

queue d e paon . Il s ' a s s o c i e , dans ses a v e n t u r e s , à des r i t e s de

f o n d a t i o n d o n t il ne c o m p r e n d pas le s e n s , à des s a c r i f i c e s de c u l t e s

p r i m i t i f s e t à d e s r i t es en l ' honneur de d i v i n i t é s o u b l i é e s .

Son Royaume m ê m e , l 'Enfer , ce n 'es t pas lu i qu i l 'a f o n d é : c ' e s t le

pays s o u t e r r a i n des m o r t s , l ' A i nen t i des E g y p t i e n s , le r o y a u m e

d 'A l l a t des C h a l d é e n s , l 'Hadès d ' H o m è r e , l 'Orcus de V i r g i l e .

Son c u l t e , le Sabbat , n 'es t qu ' une d é f o r m a t i o n d e s anc iens c u l t e s de

D i o n y s o s , d ' O r p h e u s , de la Bonne D é e s s e , oû les C h r é t i e n s ne

v o y a i e n t q u ' o r g i e s e t t u r p i t u d e s .

A u m o m e n t d ' en t e r m i n e r avec le D i a b l e , i l e s t assez c u r i e u x de

r e m a r q u e r qu ' en d é p i t de la t e r r e u r qu ' i l i n s p i r a i t , - ou peu t -ê t re m ê m e

pou r se l i b é r e r de c e t t e t e r r e u r -, nos a n c ê t r e s ne lu i o n t pas m é n a g é

les t r a i t s de c e t t e r a i l l e r i e , d é b o r d a n t e d e v i e e t de s a n t é , qu i f a i t le

c h a r m e de nos v i e u x c o n t e u r s e t de Rabe la i s .

Dans son o e u v r e de d é l a t i o n «Les F rè res T ro i s Po in ts» le r e n é g a t

dé la teu r , Léo Tax i l , a ccusé la F.*. M . \ d ' ê t r e en c o m m e r c e avec le

D iab le , que t o u t l eu r a r t c o n s i s t e à une a d o r a t i o n du Sa tan . N o t a m ­

m e n t les a réopages ( 30 ° ) e t les C h a p i t r e s (18° ) s e r a i e n t s o i s

58

l ' i n f l uence de L u c i f e r e t d ' Ib l i s ( a r c h i d é m o n ) e t f e r a i e n t d e s M e s s e s

N o i r e s .

Léo Tax i l nous accuse en o u t r e de p o r n o g r a p h i e n o t a m m e n t dans les

Loges F é m i n i n e s .

Le c u l t e du D iab le s ' e x e r c e n o t a m m e n t dans les Loges de Pal la-

d i s m e ( c u l t e d u D iab le ) où L u c i f e r e s t adoré c o m m e p r i n c i p e d u

B ien a lo rs que le D ieu C h r é t i e n e s t c o n s i d é r é c o m m e le p r i n c i p e du

M a l .

O n y f a i t un v ra i c u l t e à Satan qu i appara î t sous f o r m e d ' un s e r p e n t ,

on l ' apure , s e l o n un r i t ue l de M a g i e N o i r e e t on ado re B a p h o m e t sous

la f o r m e d ' u n ê t r e avec des p ieds de b o u c , d e s se i ns d e f e m m e e t

des a i l es de c h a u v e - s o u r i s .

Le s o m m e t de ces c é r é m o n i e s c o n s i s t e à la p r o f a n a t i o n d ' h o s t i e s .

Un au t re a u t e u r an t i - maç . , le Dr . Ba ta i l l e , (en v é r i t é un A l l e m a n d

du n o m de Hacks ) p u b l i e un l i v re «Le D i a b l e au X IXe s i è c l e ) dans

leque l i l a ccuse p r i n c i p a l e m e n t la F. ' . M . \ - Se lon l u i , le Souv . G .

C o m m . du R i te Ecossa i s , en A m é r i q u e , s e r a i t en r éa l i t é le Pape du

D i a b l e , que le D iab le appara î t dans les r é u n i o n s Mac. o ù l 'on t r a îne

dans la b o u e l ' Image de D i e u . C e t au teu r a n o t a m m e n t i m a g i n é des

r i t u e l s h o r r i b l e s où les FF. se m e t t e n t a u t o u r de c rânes d e s J é s u i t e s ,

b l a s p h è m e n t t o u t c e qu i e s t d i v i n , é c r a s e n t les c r â n e s e t en b r û l e n t

les r e s t e s d e v a n t une e f f i g i e d e B a p h o m e t . A l o r s s ' é l ève un v e n t

e f f r o y a b l e e t L u c i f e r appara î t dans une au réo le s u r n a t u r e l l e . Puis

r e v i e n t l ' o b s c u r i t é la p lus t o t a l e dans laqe l l e o n e n t e n d un c r i ho r r i b ­

le : un f r è r e s ' é c r o u l e m o r t : Le D iab le l'a e m p o r t é .

Un a u t e u r S i c i l i e n , M a r g i o t t a , accuse le G rand ' M a î t r e d e la G. L. d . '

I t a l i e , A d r ï a n o L e m m i , d 'avo i r a r rangé les t o i l e t t e s du Palazzo Bo rgese

de m a n i è r e à se d é v e r s e r su r l 'au te l d e la c h a p p e l l e e t le t r a i t e de

«Pape du D i a b l e » .

La p l u s g rande m y s t i f i c a t i o n dans c e t o r d r e d ' i d é e s , e s t l ' i n v e n t i o n ,

par Léo Tax i l d 'une so i - d i s a n t e M i s s D iana Vaughan qu i s e r a i t la

f i l l e d u «d iab le B i t ru» e t qu i p u b l i e «Les M é m o i r e s d ' u n e Expa l lad is -

t e «où e l l e r a c o n t e c o m m e n t e l l e f u t i n i t i é e dans une Loge «Pal la-

d i s t e » aux U.S.A. e t m a r i é e au D iab le A s m o n d é e qu>i lu i d o n n e , en

cadeau de n o c e s , une q u e u e d e L ion p o u r v u e de p u v o i r s e x t r a o r d i n a i ­

r es e t qu i d e v i e n t v i v a n t e a u s s i t ô t q u e M i s s Vaugban l ' en rou le au to­

u r de s o n c o u .

59

I nep t i es q u e j o u t ce la , b i en sû r ! Les p r o p o s m a l v e i l l a n t s o n t c o m m e

s o u r c e la ha ine e t l ' i gno rance d ' u n c o t é , m a i s auss i l ' appât d 'un ga in

f a c i l e par l ' e x p l o i t a t i o n d ' u n e nuée d e l e c t e u r s c u r i e u x , d 'au t re pa r t .

Si l 'on v e u t c h e r c h e r , on t r o u v e t o u j o u r s : le t r i a n g l e , la t ê t e en bas ,

de l ' e m b l è m e d u Supr . C o n s . e s t c o n s i d é r é c o m m e le s i g n e du D iab­

le a lo rs que son sens e s t t o u t au t r e . Les t e x t e s de nos r i t u e l s , ren ­

f e r m e n t auss i de n o m b r e u x s y m b o l e s a l c h i m i q u e s e t K a b b a l i s t i q u e s ,

par les m o t s e t par les n o m b r e s o r les a l c h i m i s t e s e t les Kabba l i s t es

n 'é ta ien t - i l s pas c o n s i d é r é s - p lus o u m o i n s - c o m m e des s o r c i e r s ,

par e x e m p l e le c é l è b r e Dr . Faus t?

Nous savons en t a n t que f i d è l e s c r o y a n t s au G.A.D.L .U. , que le

Dab le n'a r i en à v o i r dans nos r i t u e l s ni dans nos r é u n i o n s , m a i s

nous n 'avons pas f i n i d e d e v o i r nous d é f e n d r e c o n t r e n o s e n n e m i s . . .

a l o rs a u t a n t s a v o i r p o u r q u o i !

60

Yargı ve Kültür üzerine

G e n e l l i k l e güze l sana t e s e r l e r i

k a r ş ı s ı n d a k i d u y g u s a l l ı ğ . be l i r ­

l e m e y o l u n d a ku l l an ı l an «Güze l»

t e r i m i , daha çok s ü b j e k t i f de­

ğe r ö l ç ü s ü o l m a n ı n n i t e l i ğ i n i ta -

Ş T . Ha t ta b u s ö z c ü ğ ü n , e s t e t i k

değe r kan ıs ın ı , b i r bak ıma a l -

iegori 'k ya da s i m g e s e l aç ıdan

be l i r ü yen k i ş i y e özgü b i r ö l ç ü

o l d u ğ u n a ş ü p h e e t m e m e k gere­

k i r . Ç ü n k ü bu y o l d a n e l d e e d i l e n

kan ı la r ın h e m e n t ü m ü , k i ş i n i n

ruhsa l p o t a n s i y e l i n d e n bes le ­

nen b i r y o r u m u n s o n u c u o l m a

c u r u m u n d a d ı r ; v e b ö y l e s i n e bîr

y e r u m i i o r t aya k o y m a çabası

Cevad M e m d u h ALTAR

i l e , s i m g e v e a l l e g o r i l e r i ç ö z ü m -

l i y e b ü m e çabas ı aras. r ıda, k iş i ­

n i n k ü l t ü r e l k a p a s i t e s i n e daya l ı

b i r benze r l i ğ i s e z m e m e y e de

r.nkân y o k t u r . Bü tün bu yarg ı la ­

ra ö»nek o l a rak ön p lânda , b.

rey .n e s t e t i k y a r g ı s ı hedet

o ' n sana t e s e r l e r i n ; g i s t e r e

b i l i r i z ka ld ı k i , t a r i h b o y u n c a

t o r t u m a m a l o l m u ş , r j L z e ' l i ğ ;

u ş t û n d e b ü y ü k k i t l e l e r n ^ 'am­

in va rg ıs ına gen i ş O M ' i - , a konu

o l a b i l m e n i n n i t e l i ğ i n i kazanmış

e s e r l e r i n b i l e , bazan t a m objek­

t i f l i k l e d e ğ e r l e n d i r i l m i ş o lamı -

yacağ ın ı s a v u n a n k a r ş ı t b i r yar-

61

gın ın da va r o l a b i l e c e ğ i n i kabu l e t m e k g e r e k i r . Bundan da an­laş ı l ı yo r k i , bazan i l ke l an lam­da s ü b j e k t i f l i ğ i yans ı t an değer ya rg ı l a r ı n ı n , ya ra tacağ ı düzen­s i z l i k l e r i zaman la ö n l i y e b i l m e -n in t ek y o l u , ancak fcîşi ya rg ı l a r ın ın o b j e k t i f l e ş m e yo lunda ge­l i ş m e s i y l e m ü m k ü n d ü r ve bu da insana y a t ı r ı m p r o s e d ü r ü n ü ön p lâna a l m a k , k i ş i n i n k ü l t ü r e l po ta n s i y e I in i g ü ç I e n d i r m e y o-lunda u y g u l a n m a s ı g e r e k l i t ed ­b i r l e r i g e r ç e k l e ş t i r m e k i e m ü m kündü r . K i ş i s e l ya da t o p l u m s a l ya rg ıda aşı r ı f a r k l ı l ı k l a r ı ön l i ye -b i l e n , o r tak ya ra r l a r ı n korun­mas ı y o l u n d a t o p l u c a bü tün leş ­m e y i sağ l ı yan ü l k e l e r d e , yarg ı ­da başa r ı p o t a n s i y e l i n e g d e n yo l a , h e r ş e y d e n ö n c e k i ş i n i n akı l g ü c ü n ü o l u m l u o randa et­k i l e m e k l e , yan i insana ya t ı r ım­la ayak bas ı lm ış t ı r .

İ nsana dönük ya rg ı l a r ı n ç e ş i t l i gö rü n tü I e r i a ras ında , k i ş i n i n ruhsa l huzur s o r u n u n a k o n u o la­b i l e c e k b i r başka ö r n e k t e «mut -l-u-luk»'tur. O ha lde m u t l u l u k kav ramın ın da ya rg ı y l a be l i r l en ­m e s i g e r e k e c e ğ i t a b i i d i r . İnsanı m u t l u k ı lan f ak tö r l e r çe­ş i t l i d i r ; ve b ö y l e s i n e b i r kavra­m ı y o r u m l a m ı y a dönük y a r g ı , h e m e n h e r k e s e g ö r e d e ğ i ş e b i ­len v e o b j e k t i f l e ş m e s i bazan k e s i n l i k l e m ü m k ü n o l a m ı y a n bir ya rg ıd ı r . Bunun d ış ında insan ın hayâ l e t t i ğ i t ü m i s t e k l e r i n ek­

s i ks i z s a ğ l a n a b i l m e s i d e , in­sanoğ luna t a m v e s ü r e k l i b i r m u t l u l u ğ u v e r e b i l m e k t e o la­naks ızd ı r . Yan i b ö y l e b i r m u t l u ­luğa , en azından insan f a k t ö r ü i l e , k ü l t ü r e l p o t a n s i y e l ayr ı l ık­lar ı o I an ak sağ l ı ya m a m ak ta d • r. Buna gö re t a m v e g e ç e r l i bir m u t l u l u ğ u n , ya ln ızca insan l ığ ı kaps ıyan b i r i l ke o l d u ğ u ve böy­l es ine b i r i l k e n i n de , dünya ö te s i b i r y a ş a m d a değ i l de t ü m in­san l ığ ın dünyasa l y a ş a m a , e l ­b i r l i ğ i y l e y ö n e l t e c e k l e r i o r t a k ka tk ıy la e lde e d i l e b i l e c e ğ i ka­n ıs ında , bazı d ü ş ü n ü r l e r b i r l e ş ­m i ş l e r d i r . N i t e k i m f i l o z o f Kan t (1724-1804) ş ö y l e d e m e k t i r : « . . .Dünya yüzünde m ü m k ü n gö­r ü l e b i l e n ve en s o n a m a ç ola­rak b e n i m s i y e b i l e c e ğ i m i z m a d ­dese l z e n g i n l i ğ i , m u t l u l u k o la­rak n i t e l e m e k m ü m k ü n o lmak­la b i r l i k t e , ası l m u t l u l u k , insa­n ın , ah lâk kanunu i le t a m b i r l i k ha l i nde o l a b i l m e n i n o b j e k t i f ko­şu lu a l t ı nda , g e r ç e k m u t l u l u ğ a eh i l ha le g e l e b i l m e s i d i r . . . » A n t i k çağ la ra özgü f e l s e f e anla­y ış ı da , h e r ş e y d e n ö n c e ruhsa l m u t l u l u ğ a ö n e m v e r m i ş t i r (Eu-d a m on i e f e l s e f e s i ) ( 1 ) .

(1) Eski Greklerin Eudâmonie felse­fesi, ruhsal mutluluğu, yaşamın temel amacı olarak benimsiyen moral bir sisteme dayanmaktadır. Bu felsefe, bazı değişikliklerle gü­nümüze kadar sürüp gitmiştir (Domokrit, Sokrat, Epikür, Spino. za, Looke, Leilbnitz, L. Feuerbaoh, O. F. Strauss).

62

Büyük d i n l e r i n , sonsuz mu t l u ­luğu y o r u m a b a ğ l a m a ya rg ıs ı da g e n e l l i k l e ruhun m u t l u l u ğ u inancı ü s t ü n d e g e l i ş m i ş t i r . Ö t e yandan yen i z a m a n l a r ı n , d i n l e ­r in sonsuz m u t l u l u k i l k e s i n i iz-l i yen m u t l u l u k ya rg ıs ı i se , ü t i l i -t a r i z m d i ye n i t e l e n e n daha baş­ka b i r ah lâk s i s t e m i ü s t ü n d e o l u ş m u ş t u r . İng i l i z h u k u k ç u s u ve f i l o z o f u J e r e m y B e n t h a m (1748-1832) t a r a f ı n d a n ku ru l an

bu f e l s e f e n i n ağ ı r l ı k n o k t a s ı , zaman la b i r e y i n m u t l u l u ğ u n d a n t o p l u m u n m u t l u l u ğ u n a dönüş­m ü ş t ü r (Soz ia l -Eudâmon is ımus) . Bü tün b u d ü ş ü n c e l e r zaman la daha da g e l i ş m i ş ve b u t ü r ka­n ı la ra y ö n v e r e n şaşmaz ö l çü ­nün , h e r ş e y d e n ö n c e , i nsan ın , s ü r e k l i b i r o l g u n l a ş m a i ç i n d e y ü c e l m e s i g e r e k e n ya rg ı gücü o l d u ğ u ve ancak ö z g ü r l ü ğ ü n b i ­l i n c i ne va ran ak l ı n , daha doğ­rusu k iş i ya da t o p l u m u n , ya rg ı k o n u s u n d a s a ğ l a m b i r düzeye u l aşab i l eceğ i i nanc ında , i dea l i s t f i l o z o f l a r b i r l e ş m i ş l e r d i r .

F i lozo f Kan t 'a gö re i n s a n ı n , za­man ve m e k â n 'kavramlar ı ışı­ğ ında g e l i ş m e s i doğa l b i r zo-r u n l u k t u r ; m e k â n , b e ş duyumuz­la b i l i n c i n e v a r m a yo lunda b i ­ç i m l e n d i r e c e ğ i m i z dış dünya-mız , zaman i se , beş d u y u m u z a yans ı yacak n i t e l i k te o I m ay ıp, ruhsa l y a ş a m ı m ı z a 'konu o lan sonsuz b i r g e l i ş i m çabası i ç in ­de y ü c e l m e ideâ l i n i s ü r d ü r e n

duygu la r ım ızd ı r . O ha lde m e k â n va r o l a n d ı r ; zaman i se , ruhsa l y ü c e l i ş e sonsuzca ka t k ıda bu ­lunacak o l an d ü ş ü n s e l çaba-mızd ı r . G ö r ü l ü y o r k i , i nsanda yarg ı g ü c ü n ü g e l i ş t i r e c e k kay­nak: ak l ın v e r uhun y ü c e l i ş yo­lundak i o r t a k b i l e ş i m i n d e n baş­ka b i r ş e y d e ğ i l d i r . O n u n i ç in in­san ın , güze l l i ğ i d o ğ r u l u ğ u , i y i l i ­ğ i , m u t l u l u ğ u , m u t s u z l u ğ u , ger­çeğ i v e daha n i ce n i ce ya rg ıya t e m e l o lan k a n ı y ı , b ö y l e s i n e b i r o l u ş u m ve g e l i ş i m p r o s e d ü r ü i-ç i n d e d e ğ e r l e n d i r m e s i n e , yan i bu y o l d a çaba ha rcamas ına ö z e l l i k l e ö n e m v e r m e s i ge re ­k i r ; k a r ş ı t o r t a m d a i s e , ge rek k i ş i , g e r e k t o p l u m y a r g ı s ı n ı n , ka rmaka r ı ş ı k , ya ra rs ız , ha t ta za­rar l ı b i r kanın ın o l u m s u z sonu­cu o l m a n i t e l i ğ i n i s ü r d ü r e c e ğ i t a b i i d i r . O ha lde f i l o z o f Kan t 'a g ö r e , t o p l u m u n i lk h ü c r e s i de­m e k o lan i nsan ın , g e r e k ön dü­ş ü n c e , ya da ö n d e n e y e dayan-may ıp ansız ın o l u ş u v e r e n yar­g ıs ında ( 1 ) , ge rek d ü ş ü n c e d e n e lde e d i l e n ö n b i l g i y e daya l ı de­neyse l ya rg ı s ında (2) , i l e r i b i r düzeye u l a ş a b i l m e s i i ç i n , her­ş e y d e n evve l akı l p o t a n s i y e l i n i n g e l i ş i p o l g u n l a ş m a s ı v e do lay ı ­s ıy la y a r g ı k a p a s i t e s i n i n şaş­

t ı ) Filozof Kant'a göre : «a priori» yargı.

(2) Filozof Kant'a göre : «a posteriori»

yargı.

63

maz l ığa u l a ş m a y o l u n d a güç len ­m e s i g e r e k m e k t e d i r ( 3 ) .

Buraya kadar aç ık lanan d ü ş ü n ­ce ve y o r u m l a r d a n an laş ı l ı yo r k i , büyük d ü ş ü n ü r l e r , i nsan ve t o p l u m u n , kanıda v e ya rg ıda ü s t ü n düzeye u l a ş m a çabas ına y a r d ı m c ı o lacak t e m e l f a k t ö r ü n , h e r ş e y d e n ö n c e «kü l t ü r» o l m a s ı l â z ımge leceğ i k o n u s u n d a bi r ­l e ş m i ş l e r d i r ; v e ak l ı n ve ruhun y ü c e l m e s i y o l u n d a k ü l t ü r ü n ya­pıcı g ü c ü n d e n y a r a r l a n ı l m a s ı p r e n s i b i n d e g ö r ü ş b i r l i ğ i n e var­m ış l a rd ı r .

Bugün , d e ğ i ş i k a n l a m l a r d a yo­r u m l a n a n k ü l t ü r k a v r a m ı , çağ­daş uyga r l ı k aç ı s ından , i nsan ve t o p l u m u n , k a n ı d a ve ya rg ıda üs­t ü n düzeye u l a ş m a s ı n ı ge rçek ­l e ş t i r e c e k , ö z g ü r b i r e ğ i t i m - ö ğ -r e t i m m eka n i z m as ı n ı n iş 1 e m e-s i n e , y a n i y e t i ş m e , g e l i ş m e ve

(3) E. Kant, insanda ancak özgür akıl ve irade ile elde edilebilecek olan böylesine bir olgunlaşmayı «idrâk, an­layış» sözleri ile nitelemektedir ki, Kant felsefesinde bu sözler, al man­cadaki «Erkenntnis» sözü ile karşı lan.» maktadır. Böylesine bir felsefe terimi olarak kullanılan «Erkenntnis» sözü, Kant'a göre «kanı» anlamına gelmek­tedir; ve bu tür bir kanı, sadece ob­jektif gerçeğe dayalı bir anlamı yansıt, maktadır; ve insanoğlunun tüm kanı­ları, deney ile, yani mümkün olabilen deneyler ile elde edilebilir. O 'halde Kant açısından deneye konu olamadı, ğı içindir ki, metafizik bir «Erkenntnis» sözkonu olamaz.

e r i ş m e aşama la r ı n ın g e r e ğ i n c e e lde e d i l m e s i n e , akı l y o l u y l a o lanak sağ l ı yacak b i r «düşünüş s i s t e m i » o la rak n i t e l e n m e k t e ­d i r . Ondan do lay ı k ü l t ü r ü n , çağ­daş insana özgü b i r d ü ş ü n ü ş s i s t e m i o l a r a k y o r u m l a n m a s ı da m ü m k ü n d ü r . V e d ü ş ü n ü ş t e böy­l es ine b i r ü s t ü n l ü ğ ü , e s a s e n va r o l an ın ( i nsan ın ) , k ü l t ü r l e y ü c e l m e s i e y l e m i k a n ı t l a m a k t a ­dır . K ü l t ü r d e e r i ş m i ş l i k i s e , in -s an ol ğ u n u n , h e rş ey in i o I d u ğ u g i b i , kan ı v e y a r g ı g ü c ü n ü d e g e r e ğ i n c e i ş l e y i p g e l i ş t i r m e s i y o l u n d a , ö n c e kend in i b i l m e s i , k e n d i n e e g e m e n o l m a s ı , t ab ia t ı t an ımas ı v e daha ü s t ü n aşama­da, t a b i a t ı , i nsan l ığa ya ra r l ı o l ­ma y o l u n d a e t k i l e m e s i y l e m ü m ­k ü n d ü r ( W . VVundt, 1832-1920).

İ nsan ın , k a n ı , y a r g ı , u y g u l a m a v e e y l e m d e o l u m l u d a v r a n a b i l m e s i İ ç i n , h e r ş e y d e n önce k ü l t ü r d e n güç a lan b i r i deâ le sah ip o l m a s ı g e r e k m e k t e d i r . Bu da i nsan ın , v a r o l m a ş e v k i n i , bağ ıms ız l ı k ve ö z g ü r l ü k i l k e l e r i n e k a t m a s ı , çev­rey i akı l g ü c ü y l e e t k i l e m e s i v e k ü l t ü r ü n g e l i ş i m i n d e i k i t e m e l f a k t ö r o lan b i l i m e v e sana ta bağ­l anmas ı y l a m ü m k ü n d ü r .

Y o r u m l a r ı m ı z ı bu rada k e s e r k e n , y u k a r d a n b e r i d e ğ i n i l e n so run la ­r a daha b e l i r l i b i r g ö r ü n t ü ve ­r e b i l m e k i ç i n , f i l o z o f F r i e d r i c k J o d r u n (1849-1914) , i n s a n d a s a ğ l a m kanıya , şaşmaz ya rg ı ya

64

t e m e l o lan k ü l t ü r d e ü s t ü n l ü k gö­rüşünü i n c e l i y e l i m . J o d I , k ü l t ü r e d u y d u ğ u hayran l ığ ı şu d ü ş ü n c e i le b e l i r l e m i ş t i r : « . . . Biz, insan­l a r ı , bu g ü ç l ü o laya ( k ü l t ü r e ) sayg ı d u y m a y o l u n d a e ğ i t m e l i -y i z ; i ş t e b u e y l e m d i r k i , s ı r f ken­d i g ü c ü y l e , i nsan , k u ş a k l a r ı n ı , hayvan s ü r ü l e r i g ib i y a ş a m a d ü z e y i n d e n , d u y g u l u b i r t o p l u m düzey i ne , a l ab i l d i ğ i ne i l ke l b i r d ü ş ü n m e t ü r ü n d e n , d i l e d i ğ i m i z g ib i d e ğ e r l e n d i r e b i l e c e ğ i m i z s ı ­nı rs ız b i r d ü ş ü n ü ş y e t e n e ğ i n e ve t e k n i k t e ü s t ü n l ü ğ e u l a ş t ı r m ı ş t ı r -b i n l e r c e y ı l l ı k b i r i k i m i n haz ines i d e m e k o lan bu e y l e m , dünya üs­t ü n d e b i r d ü n y a o l m a n ı n , a m a gene de dünya ö t e s i b i r g e r ç e k o l ımamanın n i t e l i ğ i n i t aş ımak ta ­dı r ; ha t ta dünyamızdan k ü l t ü r l e e l de e d i l i p , dünyamıza gene kü l ­t ü r l e m a l e d i l m i ş t i r . Biz k i , o n u n i ç i nde yaşay ıp kaynaş ıyo ruz , o b ü t ü n ü n d ış ında ka l ı nca d a , ne-kada r y e t e n e k l i o l u r s a k o l a l ı m , b i r h iç o l u v e r i y o r u z , insan o l m a k ş ö y l e d u r s u n , a k s i n e , hayvanla-ş ı yo ruz , v a k t i y l e d e d e l e r i m i z i n üye o l d u ğ u i l ke l b i r kab i l en i n ha­ya t savaş ında ça res i z k a l m ı ş , b e c e r i k s i z , h i ç b i r i ş e y a r a m ı y a n b i r ü y e s i ha l i ne ge l i yo ruz . Unut­m a y a l ı m k i , b i r l i k t e kazan ı l an , b i n l e r c e y ı l da o l u ş t u r u l a n b u y ü ­ce g e r ç e k t e , yan i t o p l u m yara­r ına i ş l i y e n o b j e k t i f ak ı lda v a r l ı ­ğını s ü r d ü r e n b u t a r i h i n ese r i ö-

nünde , o b j e k t i f d ü ş ü n ü ş l e o lu­şup , kuşak tan kuşağa ak ta r ı l an ­lar b i l e , en b ü y ü k b i r « K ü ç ü k » t e n başka b i r ş e y d e ğ i l d i r : ç ü n k ü b i r küçük b ü y ü ğ ü n , i nsan l ığ ın ö te -denbe r i e lde e t m i ş o l d u ğ u şey le ­re , aynı n i t e l i k t e b i r y e n i s i n i ka­t a b i l m e s i v e gene bu küçük bü­y ü ğ ü n bugüne k a d a r u laş t ığ ı en y ü k s e k düzeye v a r a b i l m e s i , gö-r ü n m i y e n b i n l e r c e e l onu yük­s e l t m e s e y d i , g e ç m i ş t e k i b i n l e r ­ce baş , onu can v e r e r e k f e y i z l e n -d i r m e s e y d i nası l m ü m k ü n o lu r ­du? Ne y a p a l ı m k i , i nsan l ığ ın b u o r tak e s e r i n d e y e r a l a n en k ü ç ü k ha t tâ en y e t e r s i z b i r h a r e k e t b i ­le , büyük b i r e y l e m o l m a n ı n n i te ­l i ğ in i t aş ı r : z i ra t e k t e k başa r ı l an b i n l e r c e , ama b i n l e r c e iş ( i ledir k i , b ü y ü k b ü t ü n s a ğ l a n a b i l m i ş ­t i r ; v e k i ş i n i n , k e n d i n e d ü ş e n i n en d o ğ r u s u n u y a p m a s ı v e düzen­li b i r t o p l u m u n m u h t a ç o l d u ğ u ş e y l e r i e lde e d e b i l m e y o l u n d a gücü y e t t i ğ i o randa u ğ r a ş m a s ı t ü r ü n d e n e y l e m l e r , d e ğ e r l i , hat­tâ v a z g e ç i l m e z dav ran ı ş l a rd ı r . İş­te yen i b i r d in g ib i n i t e l eneb i l e ­cek dav ran ı ş ın , k ü l t ü r ü n , ya da i nsan l ı k -d in in in kapsad ığ ı s ı r la r b u n l a r d ı r . . . » ( 1 ) .

(1) Friedrich Jod! : Monismus und die Kul turp reib lerne der Gegenwart (Monizm Ve Günün Kültür Sorun­ları) 1911.

65

Mevlânâ'da Tahkik Zevki

İsmail Hüsrev TÖKÎN

Büyük A l m a n d ü ş ü n ü r ü K. J a s p e r s , b i r e s e r i n d e b u g ü n k ü insan ın du­r u m u n u a n l a t ı r k e n : «Sanki y e r ayak la r ım ız ın a l t ı ndan k a y m a k t a d ı r » d i yo r . D ü ş ü n e n insan i ç i n h iç b i r y e r d e t u t a m a k g ö r m ü y o r . Ü s t ü n d e yaşad ığ ımız z e m i n i n d e v a m l ı d e p r e m l e r l e ça t l ak l a r v e r d i ğ i n i söy l ü ­yor . G e r ç e k t e n bugün güvens i z b i r dünyada yaş ıyo ruz . Savaş la r , i h t i ­l â l l e r , y e n i y e n i t e h d i t s i l â h l a r ı , he r gün y e n i y e n i k o r k u l a r , yaşama­nın huzu runu bozmak tad ı r . A m a her zaman bu b ö y l e y d i . Bü tün geç­m i ş çağ la rda i n s a n , g ü v e n s i z l i k i ç i n d e y d i . Her çağda k o r k u v e güven ­s i z l i k ka lb le r i s ı k m ı ş t ı . İnsan l ı k , yaşad ığ ı t o p r a k l a r ü z e r i n d e h iç b i r zaman m u t l u l u k b u l a m a d ı . F i l hak i ka saade t i e lde e t m e k i ç in d a i m a ç a b a l a d ı . Dış dünyas ın ı i m â r e t t i ; ak l î b i l g i l e r i n i ç o ğ a l t t ı . Bugün hay­ran o l d u ğ u m u z b ü y ü k t e k n i k v e o r g a n i z a s y o n başar ı l a r ın ın i n s a n ı , ru ­hî saade te g ö t ü r d ü ğ ü n ü k i m idd ia e d e b i l i r ? H i n d i s t a n ' ı n e s k i C u m ­hu rbaşkan ı b ü y ü k f i l o z o f Radhak r i shnan ' ı n ded iğ i g i b i : «Zamanımız-

66

da e k s i k o lan ruh ' t u r . B e d e n i m i z i n i ş l e r i y o l u n d a g i d i yo r . Fakat , ruh k ö t ü r ü m l ü ğ ü n d e n m u z t a r i b i z » . Bugünün i nsan ı , d ü n y a n i m e t l e r i n i n b o l l u ğ u i ç i nde manev î f a k r a d ü ş t ü . Eski çağ la rda i n s a n l ı k m a d d e y i i nkâ r e t t i ğ i i ç in p e r i ş a n ve s e f i l d i . Bugün i se , manev î o lan ı r e d d e t t i ­ğ i m i z d e n do lay ı ruh y o k s u l l u ğ u i ç i ndey i z . Esk iden de , bugün d e ıs t ı ­rab ımız ın k a y n a ğ ı , t e k t a ra f l ı l ı k t ı r .

Bugün i lm î v e t e k n i k i l e r l e m e s a y e s i n d e u m u m î maddî i s t i h s a l , u m u m î madd î raha t l ı k v e sağ l ı k e s k i çağ la r l a k ı yas 1 anamıyacak de re ­c e l e r d e i nk i şa f e t m i ş o l d u ğ u ha lde , insan r u h u , s e l â m e t e , g ü v e n e v e huzura k a v u ş m u ş değ i l d i r . Bugün t e h l i k e l e r ya ln ız dış dünyamız ı t e h ­d i t e t m e k l e k a l m ı y o r , iç dünyamız ın da dayanak la r ı y ı k ı l m a k t a d ı r . Ruh k ö t ü r ü m l ü l ü ğ ü bu y ı k ı l ı ş t a n g e l m e k t e d i r . Buna, d e ğ e r l e r buh ran ı d i yo ruz . İnand ığ ımız , iç haya t ımız ı düzen leyen b ü t ü n d e ğ e r l e r çözü l ­m e k t e d i r . Büyük A l m a n d ü ş ü n ü r ü N i e t z s c h e , b u n u daha g e ç e n yüzy ı ­l ın baş ında haber v e r m i ş t i . Y i n e Jaspe rs b i r y e r d e çağ ımız ın v a s f ı n ı , dünyan ın t a n r ı s ı z l a ş m a s ı n d a , g ö n ü l l e r i n ç ö l l e ş m e s i n d e , f a z i l e t l e r i n k a y b o l m a s ı n d a b u l u y o r . , « B u g ü n ah lâk d e ğ e r l e r i , m a d d e d e ğ e r l e r i o l ­m u ş t u r » d i yo r .

M a d d e d e ğ e r l e r i n i n b ü t ü n çağ ımıza h â k i m o l u ş u m a d d e n i n arka­s ında bu lunan ebedî d e ğ e r l e r d e n b iz i uzak laş t ı rmak tad ı r . Ha lbuk i ıs­t ı r ap la r ım ız bu d e ğ e r l e r i n kucağ ında d i n m e k t e y d i . Ş i m d i i nsan l ı k bun­dan m a h r u m ka lmak tad ı r .

Her gün d e ğ i ş e n , yen i yen i ı s t ı rap la r g e t i r e n bu d ü n y a y ı g e r ç e k v a r l ı k sayd ığ ımız m ü d d e t ç e g ü v e n s i z l i k l e r d e n , k o r k u l a r d a n k e n d i m i ­zi h i ç b i r zaman k u r t a r a m ı y a c a ğ ı z . Dış t e h l i k e l e r e r a ğ m e n m u t l u l u k , s e l â m e t , neca t , ancak gönü l l iman ına s ığ ınd ığ ımız zaman t a h a k k u k e d e c e k t i r . Bu l iman ın h i n t e r l a n d ı , m u t l a k s ü k û n v e saade t i ç i nde bu­lunan g e r ç e k va r l ı k dünyas ıd ı r .

M u t l u l u k t e k baş ına , dünya n i m e t l e r i n d e değ i l d i r . Ö y l e o l s a y d ı , H e r a k l i t o s ' u n ded iğ i g i b i : «Zeng in b i r s a m a n l ı k t a b e s l e n e n öküz le r i ­m i z i n s a a d e t i y l e insan ın saade t i a ras ında f a r k ka lmazd ı» . G e r ç e k m u t l u l u ğ u kend i i ç i m i z d e k i sak in v e râk i t manev î l i m a n a , ıs t ı rap l ı za­man la r ım ızda , s ı ğ ı n m a k t a bu lacağ ız . İ ş t e ; Haz re t i M e v l â n a , pek az k i m s e y e nas ibo lan b i r aç ık l ı k la b ize b u l iman ın y o l u n u g ö s t e r d i . Ya­şad ığ ımız buh ran l ı çağda b ö y l e b i r l i m a n a rayan la r i ç i n M e v l â n a , b i ­ze en iy i ışık t u t a n manev î b i r ö n d e r o lacak t ı r .

Hazre t i M e v l â n a b i ze ne ö ğ r e t t i ? O da g e l m i ş g e ç m i ş b ü t ü n bü -

67

yük a r i f l e r g ib i k o n u ş t u . Bize h a k i k a t i n , g e r ç e k v a r l ı ğ ı n ne rede o l d u ­

ğunu g ö s t e r d i . Neye gönü l b a ğ l a n m a s ı lâz ım g e l d i ğ i n i ö ğ r e t t i .

O'na «Âş ık» ded i l e r . G e r ç e k t e n O, b i r Tanr ı âşığı i d i . Fakat , ya l ­nız o da d e ğ i l d i . K e n d i s i n i O n u n aşk ında yok e t m i ş t i . Ö y l e b i r o l gun ­luk m a k a m ı n a g e l m i ş t i k i , o rada O ' n u n âş ık l ığ ı i le aşk ı ve m a ş u k u aras ında f a r k k a l m a m ı ş t ı . O 'na : «F i lozo f» ded i l e r . O, g e r ç e k t e n tasav­v u f f e l s e f e s i n i edebî b i r d i l i le ve en vec i z söz l e r l e b ize n a k l e t t i . Fa­ka t f e l s e f e s i s t e m i k u r m a d ı . F i l o zo f o l a m a z d ı . Ç ü n k ü f i l o zo f , kâ ina t ı n s ı r la r ın ı akı l ö l ç ü l e r i y l e ç ö z m e y e y e l t e n m e k t e d i r . Söf î i se , ak l ı n bu y o l d a k i acz in i b i l i r ; s ı r l a ra gönü l y o l u n d a n g ide r . O n u n i ç in M e v l â n a , aşk y o l u n d a ak l ın ayak la r ı k ı r ı l ı r , d i yo r . Ona şa i r ded i l e r . H a k i k a t e n O, v e c d ve i s t i ğ rak ha l i nde dünya edeb i ya t ı n ın en eşs iz ö r n e k l e r i n i v e r d i . Fakat O, şa i r den de ö te b i r v a r l ı k t ı . Ş i i r O n d a , Tanr ı zevk in i d i ­le g e t i r m e k i ç in b i r v a s ı t a y d ı .

M e v l â n a , b i r m u h a k k i k ' t i . B i r t a h k i k e h l i y d i . Y a n i , r uhunu Tanr ı va r l ı ğ ında t ahakkuk e t t i r e n , y a h u t g ö n l ü n d e Tanr ı z e v k i n i rea l i ze e d e n b i r Tanr ı e r i i d i .

M e v l â n a , Tanr ısa l v u s l a t ı z e v k e t m i ş , y a n i i ç i nde yaşad ığ ımız üç b u u t l u â l e m i n a rkas ında g iz l i bu lunan hak i ka t i s e z m i ş b i r a r i f o l m a k s ı f a t i y l e şu dünya hakk ındak i d ü ş ü n c e l e r i m i z i d e ğ i ş t i r m e k s u r e t i y l e b i z i i r şâd 'a b a ş l ı y o r . M e s n e v i s i n d e d i y o r k i : «Bu â l e m b i r rüyad ı r , zannına k a p ı l m a s e n . H a k i k a t t e y o k o lan şu c ihan va r g ib i g ö r ü n m e k ­t e . H a k i k a t t e va r o lan c ihan ise adamak ı l l ı g i z l e n m e k t e . Rüzgâr es t i m i toz t o p r k gö rünü r , uçup sav ru l u r . Rüzgâr g ö r ü n m e z . Toz t p r a k ken­d i s i n i g ö s t e r i r , rüzgâra p e r d e o lu r .»

B iz le r , göz le r i b a ğ l ı ya ra t ı k l a r ı z . G i z l i d e o lan ı g ö r m e k t e n m a h r u m u z . Ya ln ız tozu t o p r a ğ ı , y a n i dünyan ın o lay la r ın ı g ö r ü y o r u z . On la r ı g e r ç e k zanned i yo ruz . Ha lbuk i tozu t o p r a ğ ı b i r b i r i n e k a t a n , b i r b i r i n i kova la ­y a n , ge l i p geçen o l a y l a r ı m e y d a n a g e t i r e n k u d r e t g i z l i d i r . Bu kud re t i beş d u y u m u z l a ve ak l ım ız la gö rüp b i l e m e d i ğ i m ' i z i ç i n o lay la r ı g e r ç e k san ıyo ruz . Hayat ı bu o lay la rdan i ba re t zanned i yo ruz . D e v a m l ı değ iş ­m e d e o l an , doğup ö l e n , va r l ı ğ ında k a l ı c ı l ı ğ ı , ş e k l i n i d e ğ i ş t i r m e d e n d e v a m l ı l ı ğ ı o l m a y a n b i r â l e m , g e r ç e k o lamaz . G e r ç e k o l a n , d a i m v e bakî o land ı r . Va r l ı ğ ında d e ğ i ş m e y e uğ ramayand ı r . D o ğ m a y a n , doğur ­tmayan, ö l m e y e n d i r . O n u n i ç in dünya , den i z in k ö p ü k l e r i g i b i d i r . Toz ve t op rak t ı r . O i se , d e n i z i n v e g iz l i rüzgâr ın k e n d i s i g i b i d i r . O n u n i ç in rü­ya g ib i g e ç i c i o lan bu dünya fânî , sonsuz o lana da bakî dünya d e n i l -

68

m i s t i r . Bakî dünya d e m e k de doğ ru o l m a y a c a k t ı r . Bakî o l an zamans ız ve mekans ız o l d u ğ u i ç in d ü n y a l ı k t a n da münezzeh t i r . Bunu söz g e l i ş i ku l l an ı yo ruz . Yaşad ığ ımız dünya s ın ı r l ıd ı r . Bakî o lan â l e m s ın ı rs ızd ı r . O rada baş lang ıç ve son y o k t u r .

Hazre t i M e v l â n a bunu ş ö y l e d i l e g e t i r i y o r : «Hadd i h u d u d u o l m a y a n ı n yan ında m a h d u t o lan şey y o k d e m e k t i r . Tanr ıdan başka he r ş e y g e ç i c i ­d i r . Bu y o k l u k , yüze pe rded i r . O , l eğen in a l t ında g iz l i ışığa benzer . Hü­lâsa, bu t e n baş ı , o başa p e r d e d i r » . B i z im bu g e ç i c i dünya ka rş ıs ında ­ki g a f l e t i m i z i y i n e M e v l â n a ş ö y l e an la t ı yo r : «Den iz i gö ren göz başka , k ö p ü ğ ü g ö r e n göz başka . Köpüğü b ı rak da den iz in gözü i le bak s e n . K ö p ü k l e r den i zden m e y d a n a ge i i r .On la r ı den iz ha reke te g e t i r i r . Fakat s e n , ne şaş ı lacak şey , k ö p ü ğ ü g ö r ü y o r s u n da den iz i g ö r m ü y o r s u n . Biz g e m i l e r e benze r i z . A y d ı n d e n i z i n i ç i ndey i z de g ö z l e r i m i z g ö r m ü ­yo r . B i rb i r i ımize ça rp ıyo ruz .»

Biz, bu k ö p ü k l e r e , y a n i dünyaya gönü l bağ l ı yo ruz . Bun la r ise fân î o l ­duğu i ç in g e ç i p g i d e r k e n b izde ıs t ı rap v e kayg ı t o r t u l a r ı b ı r ak ı yo r . Her şey k u m g ib i e l i m i z d e n kayıp g i d i y o r v e bunun i ç in de e l e m çek i ­yo ruz . M e v l â n a d i y o r k i : « G ü n e ş i n z iyas ı d u v a r a v u r d u . Duvar , ken­d i n d e n o l m a y a n b i r pa r l ak l ı k , b i r z iya e lde e t t i . Ey t e m i z ve saf k i ş i , neden b i r k e r p i c e gönü l v e r i y o r s u n ? Ebedî o l an as l ı a ra» .

Ç a m u r d a , k e r p i ç t e m u t l u l u k a rayan d a i m a a ldanacak ve k ö s t e k l e n e -c e k t i r . Ha lbuk i as la d ö n e r s e k m u t l a k s a a d e t i n , m u t l a k o lan va r l ı ğ ın s e v g i s i n i zevk eder i z . I s t ı rap dünyas ın ı aşar ız .

İ ç inde yaşad ığ ımız dünyada ç o k l u k , hadd i v e hududu o l m a y a n â l e m d e ise b i r l i k h ü k ü m sü re r . Ç o k l u k , b i r l i ğ i g i z l i yen b i r d e m i r pe rde g ib i d i r . M e v l â n a ' y ı d i n l e y e l i m : «Den iz b i r d i r . Eşi ve o r tağ ı y o k t u r . İ n c i s i , ba l ı ­ğı da da lgas ından b a ş k a b i r ş e y değ i l d i r . Ona eş ve o r tak o l s u n , buna i m k â n y k t u r . Den izde i k i l i k v e ıs t ı rap y o k t u r . Fakat , şaş ıya ne söy l i ye -y i m ? H i ç . O b i r l i k , vas ı f ve hal baknmındandı r . Fakat söz meydan ına ancak i k i l i k g e l e b i l i r . Ç o k l u k ve faz la l ı k e s e r d e d i r . «Zat» da d e ğ i l . «Zat» da ne a r t m a va rd ı r , ne de e k s i l m e . Tan r ı , â l e m i y a r a t m a k l a ço-ğ a l m a d ı , a r t m a d ı . Za ten önce o l m a y a n ş i m d i o l m u ş d e ğ i l d i r k i . Fakat ha lk ın y a r a t ı l m a s ı i l e ese r ç o ğ a l d ı , a r t t ı . Ya ln ız b u ik i a r t ı ş ın aras ın­da hay l i f a r k va r . Eser in a r t ı ş ı , « 0 » n u n zuhu rudu r . Bu s u r e t l e s ı f a t l a r ı v e iş i zah i r o lu r ve g ö r ü n ü r » .

Köpük d e n i z d e n , ç o k l u k «b i r»den g e l i y o r s a , â l e m l e r O 'nun zuhu ru de­m e k t i r . Yan i b iz Tanr ıdanız , O 'nun âde ta çocuk la r ı y ı z . O, â l e m l e r l e

69

zuhur ed i yo r . Fakat zuhu ru i le g i z l en i yo r . M e v l â n a d i y o r k i : «O, g iz l i b i r d e f i n e i d i . Pek do lu o l d u ğ u n d a n y a r ı l d ı . K e n d i s i n i izhar e t t i . Baş­t a n ayağa k a d a r sen Hak ' s ı n . Ey b i h a b e r , sen k e n d i n d e n başka ney i a r ı yo rsun? «O», h a k i k a t t e s e n s i n . Fakat sonunda h a k i k i va r l ı ğ ı an la­y ı p t e r k e d e c e ğ i n bu m e v h u m sen in «O» d e ğ i l d i r h a ! Bu son rak i v a r l ı ­ğ ın , sen i e v v e l k i v e hak i k i va r l ı ğa u l a ş t ı r m a k , b ö y l e b i r va r l ı k o ldu ­ğunu b i l d i r m e k i ç in g e l m i ş , as ı ls ız b i r va r l ı k t ı r . Sen in s e n l i ğ i n d e baş­ka b i r sen g i z l i d i r . Bu va r l ı k l a va r o lup k e n d i n i gö ren k i ş i y e k u r b a n o l a y ı m » .

M e v l â n a ' n ı n b u nev i s ö z l e r i n d e n k e n d i s i n i n p a n t e i s t b i r g ö r ü ş t e o l du ­ğu hakk ında pek y a y ı l m ı ş b i r k a n a a t va rd ı r . Evve lâ , v a h d e t i v ü c u t pan­t e i z m değ i l d i r . Ç ü n k ü p a n t e i z m , f e l se f î bak ımdan a l ı rsak , t a b i a t i le onda g iz l i c e v h e r i n , d in î pan te i zm i se , Tanr ı i le kâ i na t ı n b i r l i ğ i n i , ay­n i y e t i n i idd ia eder . He r ik i ş e k l i y l e de p a n t e i z m , b i r b i r i n e e ş i t ve bir­b i r i n e ic ra o l u n a m a y a n , yan yana v e y a h u t iç i çe ik i m ü s t a k i l r ea l i t e ( g e r ç e k ) k a b u l eder . H a l b u k i , İ s l âm t a s a v v u f u ve onun en büyük m ü ­m e s s i l l e r i n d e n o l a n M e v l â n a , va r o l an ın yan ında i k i nc i b i r va r l ı ğ ı r eddede r . İ k inc i b i r va r l ı ğ ın m e v c u d i y e t i n i , Tanr ıya o r t a k sayar . Pan-t e i z m ' d e Tan r ı , k â i n a t i le t a h d i t e d i l m i ş o l m a k t a d ı r . İ s l âm t a s a v v u f u n ­da p a n t e i z m d e ğ i l , b e l k i t h e o p a n i s m a ramak m ü m k ü n d ü r . Y a n i , â l em­ler Tanr ıdandı r . Â l e m l e r i n va r l ı k l a r ı i za f îd i r ; ancak m u l a k o lan va rd ı r . Kâ ina t aynı zamanda Tanr ın ın k e n d i s i o l s a y d ı , m ü t e h a v v i l o l an bu â l e m l e r g ib i Tanr ı da d e ğ i ş m e l e r e tâb i o l u r d u . D e ğ i ş e n b i r hak i ka t i se h iç b i r zaman m u t l a k o l a m a z . B inaena leyh Tanr ı l ı k vas f ın ı kaybe­der . O n u n i ç in hazre t i M e v l â n a , yuka r ıdak i s ö z l e r i n d e k e n d i s i n i veya kâ ina t ı Tanr ın ın kend i s i s a y a n , her g ö r ü n e n va r l ı ğa Tanr ı d i yen k i m s e ­le re de cevap v e r m i ş o l uyo r . Bunu y i n e M e s n e v î n i n başka b i r y e r i n ­de ş ö y l e i fade ed i yo r : «Her şey Hak d e m e k ahmak l ı k t ı r . Fakat he r ş e y bât ı l d i yen de şak îd i r . Ey s e v g i l i n i n g ö l g e s i n i s e v g i l i n i n k e n d i s i sanan , ey s e n e l e r c e k e n d i s i n i g ö m l e ğ i n d e n ay ı rd e d e m i y e n b i ça re» d i yo r .

M e v l â n a ' d a gaye , b i r o l m a k , b i r i b u l m a k , b i r i b i l m e k değ i l d i r . O, yo­lun s o n u n u , b i t m e k t e , y o k o l m a k t a gö rü r . Tanr ı vus l a t ı na k a v u ş a r a k s e v g i l i d e yok o l m a k , a r i f i n h e d e f i d i r . Bu v u s l a t , şu g ö r ü n e n f ân i bede­n i m i z i n b i r b i r l e ş m e s i mânâs ında değ i l d i r . İ ç im i zde ce reyan e d e n b i r ruh hâ l i d i r . G e r ç e k ar i f , hayal va r l ı ğ ından y o k o lup m u t l a k t a baki o lma­nın yahu t m u t l a k t a y o k o l m a n ı n i ş t i yak ı i ç i nded i r . V u s l a t , i ş t i yak çe­ken i le ç e k i l e n a ras ında b i r k a y n a ş m a d ı r . Bu ha lde o r tada i k i l i k var-

70

dır . Ha lbuk i a r i f , v u s l a t t a n da fân i o l u n c a , ' kü l l i yen ruh ta y o k o l u r . İk i ­l i k o r t adan ka lkar . M e v l â n a , âş ık a r i f i n son gayes in i ş ö y l e an la t ı yo r : « D e m i r d e m i r d i r ama a teş r eng ine g i r m i ş ve o renge b o y a n m ı ş t ı r . D e m i r i n r e n g i , a t eş i n r e n g i n d e n m a h v o l m u ş t u r . S ü k u t ede r g ib i gö rün ­m e k l e be rabe r a t e ş o l d u ğ u n d a n da d e m v u r m a k t a d ı r . B i r i s i küpe düş­se de sen o n a k a l k d e s e n , n e ş e s i n d e n b e n i k ı nama , küp «ben im» der . «O», b e n k ü p ' ü m d e m e k , ben H a k k ı m d e m e k t i r » .

S e v g i l i d e y o k o l u ş u n nası l b i r r uh hâ l i o l d u ğ u n u t a r i f e i m k â n yok . Bu hâ l , söze g e l m i y o r . Z a m a n v e m e k â n b i t i n c e s ı r b a ş l ı y o r . Bu sır­rı ancak bunu tadan zevk ed i yo r . G e r ç e k saade t , b u s ı rda g i z l i ; s o n söz o la rak M e v l â n a d i y o r k i : «Bu b a h i s l e r , bu raya kada r s ö y l e n e b i ­l i r . Bundan son ra ne zuhura g e l i r s e , g i z l e n m e s i lâz ımdı r . S ö y l e r s e k faydas ız . Yüz b i n l e r c e c e h t e t s e k d e a n l a t m a y a ç a l ı ş s a m da y i n e aç ı ­ğa ç ı kmaz . A t v e özeng i den i z k ı y ı s ı na k a d a r g ide r . O n d a n s o n r a t ah ­t adan b i r a t ge rek .»

B i z im de s ö z l e r i m i z b u r a d a sona e r i yo r . Sah te , a lda t ı c ı saade t l e r , ö l ü m l ü haya t , ı s t ı rab ın k e n d i s i d i r . G e r ç e k m u t l u l u ğ u , ancak Tanr ı v u s l a t ı n d a a r a y a n , n e c a t a kavuşacak t ı r .

71

Evrende , sank i a rka p lânda b i r «B i len» d u r u y o r m u ş ç a s m a , es­ra reng iz b i r « id râk e d i l e b i l i r l i k » va rd ı r .

Einstein

D e v a m l ı d e ğ i ş m e d e o l an , doğup ö l e n , va r l ı ğ ında ka l ı c ı l ı ğ ı , şek­l i n i d e ğ i ş t i r m e d e n devam l ı l ı ğ ı o l m a y a n b i r â l e m , g e r ç e k o la­maz. G e r ç e k o l an , dâ im ve bakî o land ı r . Va r l ı ğ ında d e ğ i ş m e y e uğ ramayand ı r . D o ğ m a y a n , d o ğ u r m a y a n , ö l m e y e n d i r . O n u n i ç in d ü n y a , den i z i n k ö p ü k l e r i g i b i d i r .

Mevlânâ

Ruh, m a d d e y i b i r k a r ş ı t o la rak b u l m a m a k t a , onu t e ş k i l ve ter­k ip e t m e k t e d i r , onun d o k u s u d u r , yegâne d o k u s u d u r . M a d d e ve­ya c i s i m l e r onun ancak g ö r ü n t ü s ü d ü r .

G n o z t i k l e r e g ö r e , daha gen i ş v e daha d e r i n a lan la r ın ü z e r i n d e k i b i r a landan i ba re t o lan i n s a n , ancak , a l t yapı i l e i n t i zam hâ l i nde k a l m a k ş a r t i y l e k e n d i n i i n ş a e d e b i l i r .

Raymond Ruyer' in «Pr ince ton Gnozu»

adl ı k i t ab ından

72

GÜZEL DÜŞÜNCELER

Ben Senin Düşmanınım, ama... Bil bakalım Ben Kim 'im ?

N e w Age'den çeviren : Mukbi l G Ö K D O Ğ A N

• Dünyanın biraraya gelmiş bütün birleşik ordularından daha güç­lüyüm.

• Bütün mi l let ler in savaşlarınınkinden daha çok tahribat yapt ım.

• F işeklerden, güdümlü mermi lerden daha çok ölüm saçar ım, öldü­rücüyüm; en kudretl i toplarınkinden daha çok ev bark v e işlet­m e yer i çöker t t im.

• Kimseyi ayırt e t m e m , hiç seçme y a p m a m . Kurbanlarım arasında zengin fakir; yaşl ı , genç; kuvvet l i ; zayıf; enüst v e enalt tabaka­dan işçiler vardır.

• Dullar ve yet imler de beni çok iyi tanır lar.

• Öyles ine yüksel i r im ki gölgemi , professiyonel olsun o lmasın en mütevazi çal ışanınkinden a tom âl imininkine kadar, heriş alanına, her yere düşürürüm.

73

• Her yı l binlerce memur öldürürüm.

M Görünmez yer le re tohum atar ım ve en iyi iş imi sessiz sedasız görürüm.

• Hiç yoru lmam, b ı k m a m , usanmam.

• Karada, denizde, havada, evde, her yerde işbaşındayım.

B Hastal ık, nefret , ö lüm nefesi indir; ama hâlâ pekaz insan benî başından savmak ya da benî ciddiye a lmak için gerçek çaba gös­ter iyor .

• Kırar ım, y ıkar ım, engel tan ımam. Hiç bir şey v e r m e m ; hep ali­

l i Şimdi tanıdın mı beni? A d ı m U M U R S A M A Z L I K ' t ı r .

• İstersen NEMELÂZIMCIL IK yada BOŞVERCİLİK'te diyebil irsiniz.

r ım.

• En berbat, belâl ı bir düşmantnız ım.

74

Nûr A/leş1 alesi

M e h m e t A L K A N

Y e n i d e n Dünya ' ya g e l m e k . , h e m b i l e r e k an layarak . , ne u lv i ne ta t ­lı haz v e r i y o r i n s a n a . . . O lgun laş ­mak , ruhun bedene h â k i m o lma­sını g ö r e b i l m e k her ş e y i n i y i l i ­ğ i n i , d o ğ r u l u ğ u n u d ü ş ü n e b i l m e k , hü r özgür d ü ş ü n e b i l m e k . . . H iç m e n f a a t b e k l e m e d e n yapab i l ­m e k . . . dış â l e m i n m e n f a a t ç ı ben­c i l k ı s k a c ı n d a n k u r t u l a b i l m e k . . .

İ ş te b ü t ü n m e s e l e b u . . . İ nsan ın kö tü n e f s i n e r a m o lmas ın ı kıra­b i l m e k . . . b u hazzı t a d a b i l m e k . . . İnsan la r a ras ında d i n ı rk ay ı r ım ı g ö z e t m e d e n b ü t ü n ha l i sane duy gu la r l a b a ğ l a n a b i l m e k . . . h a v a l a ­n a b i l m e k . . .

İ n s a n o ğ l u n u , i nsan l ı ğ ı , ge rçek ­t e n , y ü r e k t e n , i ç t e n l i k l e s e v e b i l ­m e k , s e v d i r e b i l m e k , y a r d ı m ede­b i l m e k . . .

Y u n u s E m r e ' n i n , K o n f ü ç y ü s ü n , M e v l â n a ' n ı n d ü ş ü n c e l e r i de aynı id i şüphes i z . M e n f a a t s ı z , ay ı r ım­sız s e v m e k , s e v e b i l m e k . . . M e n ­faa ts ız ay ı r ıms ız y a r d ı m d a b u l u ­n a b i l m e k , bu o l gun luğa k e m ' â l e e r i ş e b i l m e k . . .

Bu hazzı t a t t ı r a n l a r a , e l i m d e n t u ­t u p k a r a n l ı k t a n k u r t a r a n l a r a b in ­l e r ce t e ş e k k ü r l e r . . .

M a s o n l u ğ u n u m d e l e r i , güz ide b i r

sana tkâ r ın e l i n d e n ç ı k m ı ş , b i n -

75

l e r ce k ı y m e t l i moza i k t aş ından meydana g e l e n e m s a l s i z b i r s ü ­tün g ib i d i r . Bu s ü t u n u n b i r t e k m o z a i k i n i n d ü ş m e s i , y o k o l m a s ı , b ü t ü n d e ğ e r i n i n nası l y o k o l m a ­sını d o ğ u r u r s a , m a s o n l u ğ u n b i r t e k u m d e s i n i n y o k o l m a s ı da odur . Bu moza i k s ü t ü n t ü m ü y l e d e ğ e r taş ı r , t ü m ü y l e k ı y m e t l i d i r . H e r b i r mozai 'k t aş ın değe r i hep­s i y l e b i r l i k t e d i r . M a s o n l u k bu e m s a l s i z s ü t u n u n k e n d i s i d i r . M a s o n bu s ü t u n u n i ç i n d e k i d o l ­gudur . M o z a i k t aş l a r ı m a s o n u nura k a v u ş t u r a n b i r e r z i yad ı r .

M a s o n bu b i n l e r c e z i yan ın h iç­b i r i n i e b e d i y e n s ö n d ü r m e m e y e y e m i n e t m i ş t i r . Y e m i n i bozan h e r ş e y d e n ö n c e k e n d i s i n i , a i l e s i ­n i , m i l l e t i n i , m e m l e k e t i n i , i nsan­l ığı ka ran l ı ğa e l i y l e m a h k û m et­m i ş d e m e k t i r , Hüs ran ına ağ la­s ı n . . . İnsan l ı k i ç i n a teş i ça lan P r o m e t e

y i ne aynı duygu la r i ç i nde id i h e r h a l d e .

K a l b i m , r u h u m b u z i yan ın her z e r re s ini e b ed i y e n y a k m ay a a z i m l i d i r . . . y e m i n l i d i r . . . söz lü ­dü r . . . Bu söz Ev ren in U lu M i m a ­r ın ın huzu runda v e r i l m i ş , Dün -ya 'dak i bü tün k a r d e ş l e r i m i n hu­zu runda v e r i l m i ş t i r . . . En u l v i e n sad ık sözdü r . . . y e m i n d i r . . .

Sözü , y e m i n i m e n f a a t i i ç i n ya­pan , sözü y e m i n i d ö n e k l i k i ç i n yapan k a h r o l s u n , e b e d i y e n ka­ran l ı k t a k a l s ı n .

Bana nu ru y a k a n l a r a , n u r u e l i ­m e uza tan la ra t e k r a r söz v e r i ­y o r u m , e b e d i y e n n u r m e ş a l e s i n i e l i m d e s ıms ı k ı t u t a c a ğ ı m . Tes­l i m e d e c e k l e r i m e aynı aşk la ay­nı ş e v k l e v e r e c e ğ i m .

B i r ke re daha söz o l s u n y e m i n o l ­s u n . . .

76

iyi Bir Dinleyici

Raşid TEMEL

( N e w A g e ' d e n d e r l e n m i ş t i r . )

Başarılı l iderlerin iyi dinleyici oldukları söylenir .

İyi bir dinleyicinin özel l ikleri şunlardır :

1 — Konuşmanın konuşma st i l ine, güler yüzüne, tat l ı sözler ine kapıl­madan söylenenin özünü anlayabi lme yeteneği .

2 — Bütün bi lgi ler ortaya konuncaya kadar karara varmamak için gerekl i sabır.

3 — Yanı l tmalara , zorluklara, i fsad edi lmiş ahmakça izahlara kulak asmadan gerçekler i kavrayabilirle kapasi tesi .

4 — Tahrik edic i , tehl ike l i , bozucu, cesaret kırıcı sözlere hissi ce­vaplar vermekden kendini koruyacak nefis hâkimiyet i .

5 — Bir iş ansızın çağırdığınız bir yardımcınızın verdiği f ikir ve bilgi leri değer lendir i rken, düşünce hızının konuşma hızından daha fazla olması avantajını sağlayacak ak ı l .

77

Akıl Neleri öğretir

Raşid TEMEL

( N e w A g e ' d e n d e r l e n m i ş t i r . )

1 — Sükûtun meyvalar ın ı .

2 — Sağlığın mutluluğunu.

3 — Kendini idare edebi lmenin mükâfat ın ı .

4 — Başarının sevincini .

5 — Kudretin sorumluluğunu.

6 — Doğanın güzel l iğini .

7 — Sevginin mucizesini .

8 — Dostluğun anlamını .

9 — İmanın kudret ini .

10 — Paylaşmanın zevkini .

11 — Doğruluğun hazinesini .

Mabedimiz i yapmak için Akı l b ize yol göstersin.

78

K İ T A P L A R A R A S I N D A

"Meslek'imiz ve Sembolleri,, THE CRAFT A N D ITS S Y M B O L S A i l e n E. ROBERTS M a c o y Pub l i sh ing and M a s o n i c S u p p l y C o m p a n y 3011 D u m b a r t o n Road, R i c h m o n d V i r g i n i a 23228

(1974. 90 Say fa . Posta ü c r e t i y l e 5 Dolar . )

Sunan : Alphonce CERZA ( N e w A g e ' A u g u s t 1975)

Ç e v i r e n : Mukbi l G Ö D O Ğ A N

Bu k i t ap , beyaz kumaş c i l d i n i n ö n l ü ğ ü and ı rmas ı n e d e n i y l e i l k bak ış ta

gözü alı v e r i y o r .

Ön kapağ ın ın ik i k e n a r ı , ü s t ü n d e m a s o n i k a m b l e m o lan b i r « f lap» anı ­s ın ı g e t i r i y o r .

Sunu lan b i l g i l e r , ö n c e l i k l e y e n i Ü s t a t M a s o n l a r i ç i n o l d u ğ u n d a n , k i ­t ab ın baş ında b i r t a k d i m say fas ı va rd ı r .

B i l d i ğ i m kada r i y l e , 35 y ı l dan b e r i M a s o n i k s e m b o l i z m a ü z e r i n e ç ıkan i lk k i t ap budur . Üç gene l b ö l ü m e a y r ı l m ı ş t ı r ve her b i r i ayr ı b i r M a v i Loca d e r e c e s i n i an la t ı r .

79

Baş lang ıç ta Işık s e m b o l i z m i ve s e m b o l l e r i n gene l an lamı mü ta lâa e d i l m i ş t i r . M e s l e k ' i n ana s e m b o l l e r i daha son ra k r o n o j o n i k s ı raya gö re aç ı k l anmak tad ı r .

Bu aç ı k l ama la r d o k u s u i ç i ne M e s l e k f e l s e f e s i n i n i nce , nâz ik münaka­şası da s o k u l m u ş t u r . S e m b o l i z m a F ran -mason luğun g e r ç e k özü , ruhu o l d u ğ u i ç in ve m o r a l g e r ç e k l e r i , yap ı â l e t l e r i n i s e m b o l o l a rak ku l l a ­narak g ö s t e r m e m e t o d u M e s l e k ' i n ay r ı lmaz parças ı b u l u n d u ğ u i ç i n , bu pek o lağand ı r .

K i tab ın i ç i nde be l i r l i y e r l e r d e s e m b o l l e r g ö r ü l ü y o r . W a s h i n g t o n i le F rank l i n ' i n m a s o n i k k ı y a f e t l e r e s i m l e r i ; T h o m a s S m i t h W e l b ' i n ; A h i t s a n d ı ğ ı ' m n ; m i l l î Kap i t o l b i nas ın ın t e m e l a t m a t ö r e n i n d e Geo rge W a s -h ing ton 'un v e M a d a m e La Faye t te t a ra f ı ndan yap ı lan v e W a s h i n g t o n ' a hed i ye e d i l e n ö n l ü ğ ü n r e s i m l e r i va rd ı r . K i t a p t a «Kıral S ü l e y m a n Mabe­d in in r e p l i k a s ı n ı n b i r r e s m i ; bazı Gus ta f Do re r e s i m l e r i ; D u r e r ' i n «Duâ eden e l l e r» i ve A n d e r s o n A n a y a s a s ı ' n ı n baş say fas ın ın röpro -d ü k s i y o n u da ye r a l ı yo r .

Ç o ğ u kez , k i ş i öze! s e m b o l l e r i n an lam la r ın ı inandığ ı g ib i aç ı k l amaya k a l k a r s a , k u v v e t l i b i r haya l gücü i le h e d e f t e n sapab i l i r . Bu da , s e m ­bo l k u l l a n a r a k v e r i l m e k i s t e n e n i n ü s t ü n d e , z o r l a n m ı ş b i r t a k d i m o lu r . Be reke t v e r s i n , b u k i t a p t a uzak lara a l ıp g ö t ü r e n g ö r ü ş l e r y o k ve m e s ­lekî t ö r e n l e r d e g ö s t e r i l e n l e r i n ö t e s i n e g e ç e n aç ı k l ama la r da d o ğ r u , i!ginçv ö ğ r e t i c i v e i l ham v e r i c i d i r . A r a s ı r a İ n c i l ' d e n , d i ğ e r K i t a p l a r d a n ve o t o r i t e l e r d e n s ö z e d i l m e k t e d i r ; bazan da s e m b o l ü n an laş ı lmas ına y a r d ı m c ı o l s u n d i ye t â r i h î m e t i n l e r e b a ş v u r u l m u ş t u r . M ü e l l i f , s e m ­b o l i z m i n de tay ına g i d e r k e n bazan R i tüe l ' i n de ö t e s i n e g e ç m i ş k i , bu kadar ı faz la . M e s e l â : D e r e c e l e r i a l ı r ken ayakkabı ç ı k a r m a n ı n s e m b o -l i zmas ın ı m ü n a k a ş a e d i y o r v e Loca i ç i nde namzed in s e y a h a t i n i açık­l ı yo r . Ü ç ü n c ü d e r e c e n i n Le jandı her y ö n ü i l e , en gen i ş an lamı i le v e r i l ­m i ş t i r .

Rober t s K . \ V i r g i n a ' d a , uzun y ı l l a r faa l b i r m a s o n o l m u ş t u r . V i r g i n i a mav i mason la r ı n ı y ö n e t m i ş t i r . Locas ından b i r g rup , V i r g i n i a ça l ı şma­lar ın ı y u r d u n b i r çok b ö l g e l e r i n d e d iğe r K K . \ e g ö s t e r m i ş l e r d i r . Bu K . \ aynı zamanda b e c e r i k l i b i r m a s o n i k a raş t ı rmac ı ve yazard ı r ve bu k a a b i l i y e t l e r i n i b u güze l k i t a b ı n o r taya ç ı k ı ş ında da k u l l a n m ı ş t ı r .

B i l g i l i b i r M a s o n her zaman daha iy i M a s o n d u r - genç ya da yaş l ı - v e bu k i t a p M e s l e k ' i n v e f e l s e f e s i n i n daha iy i an laş ı lmas ı v e t a k d i r e d i l m e s i i ç in d e ğ e r l i b i r ka tk ıd ı r .

80

"ünlü Ì0000 Mason,, 10000 F A M O U S F R E E M A S O N W i l l i a m R. DENSIOW The Educa t iona l Breau P. O. BOX 529

T r e n t o n , M i s s o u r i 64683. (1975, 4 c i l t , y u m u ş a k o i l t , 20 Do la r . )

Sunan : Alphonce CERZA

( N e w A g e , Ju ly ) 1975)

Ç e v i r e n : Mukbi l G Ö K D O Ğ A N

Bu eser , dünyan ın her ' köşes indek i m a s o n l a r hakk ında zeng in b i l g i v e r e n b i r k i t a p l a r an ı t ıd ı r .

1 . C i l t t e k i b i l g i i l k de fa , M i s s o u r i A r a ş t ı r m a Locas ın ın «T ransac t i ons» inda 1957 ak t i ve a l f aben in i l k d ö r t ha r f i ne g i r e n i s i m l i k i ş i l e r i i ç e r d i . Sonrak i h a r f l e r l e baş layan i s i m l e r i n k i t ap la r ı ise bundan son rak i üç y ı lda t a m a m l a n d ı , y a y ı m l a n d ı . Kısa s ü r e d e bu d e ğ e r l i ve çok k u l l a n ı l ı r k i t ap la r ın m e v c u d u k a l m a d ı . O zamandan ber i bu e s e r i n İs ra r la aran-m s ı , Royal A r c h E ğ i t i m B ü r o s u n u , M e s l e k ' e b i r h i z m e t o l sun d i y e , on la r ı bu y ı l t e k r a r b a s m a y a s e v k e t m i ş t i r .

81

M i s s o u r i A r a ş t ı r m a Locas ı , 1941 de , M i s s o u r i By -Laws 'un b i r a raş t ı r ­m a locas ı k u r m a o lanağ ı sağ layan d e ğ i ş i k l i ğ e uğrad ığ ı s ı rada doğ ­m u ş t u r ; son ra B ü . \ Ü s t a d Ha r r y S. T r u m a n da b i r D i s p e n s a t i o n ya­y ı n l a m ı ş t ı r . Ha t tâ bu k i t a p l a r i ç i n yazd ığ ı önsözde d e ş ö y l e de r :

«Tar ih i i nsan la r yapar . O n u n i ç i n t a r i h y a p m ı ş o lan i nsan la r ı b i l m e k , t a n ı m a k g e r e k l i d i r . G e ç m i ş i n b u i n c e l e n m e s i n d e t a r i h yapan i nsan la ­r ın i l h a m a ld ı k l a r ı , duygu land ı k l a r ı m o t i f l e r i b i l m e k zo runday ız . O lay­lar ve gün le r , bu o lay la r ı v e g ü n l e r i ya ra tan v e t a r i h e g e ç i r e n neden le ­r i k e ş f e d e m e d i ğ i m i z s ü r e c e b iç b i r d e ğ e r taş ımaz .»

Bu c i l t l e r d e ö n d e g e l e n A n t i m a s o n l a r , M a s o n o l duk la r ı n ı idd ia eden bayan la r ve m e s l e k ' i n m a r t i r l e r i a t l a n m a m ı ş t ı r .

İ ç i nde b u l u n a n ö n e m l i J s i m l e r d e n baz ı la r ı şun l a rd ı r : H i r a m A b i f f Boaz ve Royal A r c h G u n n i s o n ; N a p o l e o n ' u n ka r ı s ı J o s e p h i n e , kad ın la rca k u r u l a n b i r l ocan ın ü y e s i ; y ı l l a r b o y u kad ın g ib i g i y i n m e k t e d i r e n e n v e zaman ın ın c o n t r o v e r s i a l f i g ü r ü o lan f rans ız m a s o n u Che­v a l i e r d ' E o n ; C a g l i o s t r e , m a s o n o l d u ğ u i ç i n c i n a y e t s u ç u i le Roma 'da hapse a t ı lan ve mıs ı r l ı m a s o n l a r g r u b u ku ran a d a m ; K i l i s e y i k ü ç ü l t m e k i ç in y a p m ı ş o l d u ğ u b ü t ü n i ş l e r i e f kâ r ı u m u m i y y e y e aç ık lay ıncaya ka­dar Roman Ka to l i k K i l i s e s i n c e t e b c i l ed i l en ve m e s l e k hakk ında b i r s ü r ü hâyâ l î h i kâye le r ya ra tan Leo T a x i l ; m a s o n i k r i t ü e l i aç ı k l amas ı i ç i n , e n g i z i s y o n c a i ş kence i le zo r lanan John C o u s t o s ; m a s o n i k de re ­c e l e r i sa t t ığ ı i ç in hapse a t ı lan T h o m s o n ; W i l l i a m M o r g a n o lay ı s ı ra­s ında , N e w Y o r k ' t a Bavar ia ş e r i f i o lan ve son ra k a t l e d i l e n Eli B ruce . Ö ğ r e n i y o r u z k i S h e r l o c k H o l m e s h i k â y e l e r i n i n ya ra t ı c ı s ı Conan Doy­le de , o p e r e t m e ş h u r l a r ı G i l b e r t ve S u l l i v a n g i b i , m a s o n d u r l a r .

Bu k i t a p l a r ö n c e l i k l e m a s o n ö ğ r e n c i , s ö z c ü , yazar v e a raş t ı rmac ı i ç i n d e ğ e r l i b i r m ü r a c a a t a rac ıd ı r ama bana ka l ı rsa he rhang i b i r c i l d i a l ıp b i r kaç say fas ın ı o radan bu radan o k u m a k b i le o l a ğ a n ü s t ü i l g inç şah­s i y e t l e r l e s iz i karş ı ka rş ıya g e t i r e c e k t i r k i , bu da d e ğ e r l i b i r t e c r ü b e ­d i r .

Bu m a l z e m e y i t e k r a r i s t i f a d e e d i l i r hâ le s o k t u ğ u i ç in «Eğ i t im Bürosu» b i r de fa daha ş ü k r a n l a an ı lma l ıd ı r .

82

"Princeton Gnozu„ t u , (2) LA GNOSE DE PRINCETON

Par R A Y M O N D RUYER ( C o l l e c t i o n EVOLUTIONS, d i r i g é e par Jean BRUN)

L i b ra i r i e A r t h è m e Fayard 75, rue des Sa in ts -Pères , Par is V i e

Sunan : Tayfur T A R H A N

Hak i ka t i a rama çabas ı i ç i nde o l an l a r ı n a r a ş t ı r m a l a r ı n d a n o r taya ç ı ­kan ç e ş i t l i i d r â k l e r i n tezahür t a r z l a r ı ndn b i l i m e daya l ı k a l m a idd ia v e a rzusunda o lan la r a ras ında ye r a lan v e , henüz on y ı l l ı k b i r m â z ' s i o l ­m a k i t i b a r i y l e , yen i s a y ı l a b i l e c e k o lan b i r f i k i r ce reyan ı hakk ında b i l ­g i v e r e n f rans ız f i l o z o f u Raymond RUYER'n in 25 M a r t 1975 günü bas­k ıs ı t a m a m l a n a n «La G n o s e de P r i nce ton» ad l ı k i t ab ın ı , o k u y u c u l a r ı ­mıza t a n ı t m a k i s t i y o r u m .

(1) a — Princeton, Amerika Birleşik Devletlerinin New Jersey eyâletinde bir şehirdir. New Jersey Koleji, özel bir üniversite olarak, 1746 da bu şehirde kurulmuş ve 1896 da resmî üniversiteye dönüştü oil düğü halde, uzun za­man aynı adla anılmaya devam etmiştir. Matematik ve fizik bilimler bö­lümü dünya çapında şöhret kazanmıştır. Einstein bu bölümde ders ver­miştir.

83

Ki tab ın yazar ı R a y m o n d RUYER, Nancy ü n i e r s i t e s i p r o f e s ö r l e r i n d e n o l u p , b i l i m l e r f e l s e f e s i n e v e b i l hassa s i b e r n e t i k ( c y b e r n é t i q u e ) e da i r m ü t e a d d i t e s e r l e r v e r m i ş t i r .

R a y m o n d RUYER, ü y e s i b u l u n d u ğ u BUTLER C e m i y e t i n i n Londra 'da v e r d i ğ i b i r «Samue l Bu t l e r» (3) y e m e ğ i esnas ında , g n o s t i k h a r e k e t e m u t t a l î o l m a f ı r sa t ı n ı b u l m u ş ve bu h a r e k e t e k a t ı l a n l a r ı n , Bu t l e r ' i b ü y ü k üs ta t l a r ı ndan b i r i o la rak t e l â k k i e t t i k l e r i n i ö ğ r e n m i ş . Y e m e ğ i n s a m î m î havas ı i ç i n d e y a p t ı ğ ı k o n u ş m a s ı ras ında , S a m u e l B u t l e r ' i n , v a k t i y l e , b i r nev i o l g u n l a ş m a m ı ş «h ippy» o l d u ğ u n u v e f a k a t her şey­den önce zek i b i r h ipp i o l d u ğ u n u , bunun ise h e r şey i d e ğ i ş t i r d i ğ i n i , o n u n k e n d i s i n i , g e r e k k e n d i zaman ın ın , g e r e k he r zamaın büyük ese­r i ne v a k f e t m i ş o l d u ğ u n u , bunun i se , Tanr ı i le M a m m o n ' u n (4) a ras ın ı b u l m a k o l d u ğ u n u , ade tâ ç e k ç i n g e n b i r edâ i le i f ade e d i p , S toac ı l ı k (5) ya da E p i k u r o s ç u l u k ( 6 ) , K e l b î ' l e r i n (7) ya da K i r e n a i k ' l e r i n (8) k ıv­ran ış la r ı i ç in ne o l m u ş i d i y s e , h i p p i l e r i n acay ip sa rs ı l ı ş l a r ı i ç i n de o o l a b i l e c e k b i r h a r e k e t i n , b i r d o k t r i n i n b e l i r l e m e s i n i t e m e n n i e t t i ğ i n i i l âve e t t i k t e n s o n r a , «b i z im ancak k ü ç ü k s o k r a t i k l e r i m i z va r , o ha lde b ü y ü k l e r i ne rede?» d i y e s o r d u ğ u n d a , k e n d i s i y l e o andan i t i ba ren i l ­g i l e n m e y e baş layan « b u t l e r i e n » a m e r i k a l ı l a r ı n s a n k i i ç l e r i n d e k i g i z l i

b — Gnoz, fransızca «gnose» keli>mesini<n türkçe yazılışı olup, «kendini alela­de inançlara üstün sayan tanrısal bilim» anlamındadır. İçe doğmaya ve ânî ilhama dayanan dinsel felsefeye «gnostisizm» (gnosticisme) denil­mektedir. Müellif, kitabının 77 nci sayfasında «gnoz»u şöyle tarif etmiş­tir: «Bütün molekülleri, dünyevî moleküllerin toz hâlindeki yığınına avdet eden bir ceset beyninin sahte vahdeti değil, bir «yüz tarafı», bir hakiki vahdeti olan canlı bir beynin görüş sahasına benzeyen bir evren dâhilin­de, şuurî Nûr'un felsefesi». 293 üncü sayfasında da «şuûrî olarak aranan nûr» demiştir.

(2) Kitabın adını «Princeton'um bilinçli ışık felsefesi» olarak türkçeleştirebiliriz.

(3) Samuel Bütler, 1835 ile 1902 yılları arasında yaşamış bir ingiliz yazar olup, çe­şitli eserleri arasından «Hayat ve Âdet «(La Vie et PHabitude) adlı eseri ile,

Darwin'in tekâmül nazariyesine karşı çıkmıştır. (4) Mammón = Haksız olarak iktisaıbediimiş zenginlikleri ifâde etmek için. Haz-

reti İs&'nın İncil'de kullanmış olduğu terim. (5) Stoacılık (stoicisme) = Antik çağ yunan felsefesinin kamutanrıcı ve özdekçi

(maddeci) doğa öğretisi. (6) Epikürizm — Epikuros'un maddesel mutluluk öğretisi. (7) Kelbiye (Kinizm) = Tüm gereksinmelerden sıyrılarak, içsel özgürlüğü savunan

Antisthenes'in öğretisi. (8) Kirenaizm — En üstün iyi'nin hâz olduğunu ileri süren Aristippos'un hâzcilik

öğretisi.

84

b i r y a y a an iden d o k u n u v e r m i ş g ib i o l d u ğ u n u f a r k e t m i ş . O zamandan b e r i , «Samue l Bu t l e r D o s t l a r ı » , g n o s t i k h a r e k e t l e b i r l e ş m i ş l e r .

Bu t e s a d ü f , s o n r a d a n , R a y m o n d R u y e r ' n i n , Y e n i G n o z u n b e l l i baş l ı ku rucu la r ı n ı yak ından t a n ı m a s ı n a v e s i l e o l m u ş .

K i t ab ın t a m a m ı o k u n m a d ı k ç a , ihtiva e t t i ğ i b u y e n i f i k i r ce reyan ın ın ay r ın t ı l ı o l a r a k k a v r a n m a s ı , pek tab i î 'ki m ü m k ü n o l m a m a k l a b e r a b e r , m u h t e v a s ı hakk ında az çok b i r f i k i r e d i n i l m e s i n i n sağ lanmas ı ama-c i y l e , baz ı k ı s ı m l a r ı n ı n , m e t n e m ü m k ü n o lduğu kada r sâd ı k ka l ına­rak , t e r c ü m e e d i l m e s i n d e fayda mü lâhaza e t t i m . Bu s u n u l u ş ta rz ın ın icâbı o la rak , b a h i s l e r a ras ında ka l an b o ş l u k l a r ı n e t k i s i y l e f i k i r t e s e l -s ü l ü r ü n ara s ı ra k a y b o l u ş u n d a n do lay ı mazu r g ö r ü l e c e ğ i m i ü m i t ede­r i m .

•

O n y ı l l ı k b i r maz i s i o lan bu y e n i a m e r i k a n gnozu , P r i nce ton 'da , Passa-dena 'da , f i z i k ç i l e r , h e y e t â l i m l e r i , k o z m o l o j i s t l e r v e b i o l o j i s t l e r m u h i ­t i n d e o r taya ç ı km ış t ı r . Bu ha reke t , t a m a m i y l e b i l i m s e l o l a rak ka lmak ­la b e r a b e r , r uhen d i n s e l o l m a k i s te r . B u , t e rs -yüz e d i l m i ş (daha doğ­r u s u , yüz ta ra f ı na ç e v r i l m i ş ) b i r b i l i m d i r . Bu b i l i m i n a n l a ş ı l a b i l m e s i i ç i n , a l ı ş ı lm ış z ihnî ş e m a l a r ı m ı z ı n b i r nev i t e r s - yüz e d i l m e s i ge rek ­m e k t e d i r .

Bu b i l i m e g ö r e madd i e v r e n , t e r s i n d e n g ö r ü l e n b i r ha l ı g i b i d i r . Ev ren , ne madd î ş e y l e r d e n , ne de f i z i k e n e r j i l e r d e n y a p ı l m ı ş t ı r . Ev ren , b i r t e m e l A l a n , y a da t e m e l Kaynak i l e , y â n i b i r «sâha-zaman-âmi l» i l e i ş t i r ak hâ l i nde o la rak , t a m a m e n ş u u r saha la r ından m e y d a n a g e l m i ş t i r . İ ş t i r ak hâ l i nde o l m a k d e m e k , y e k d i ğ e r i i le k a r ı ş ı k ha lde o l m a k d e m e k d e ğ i l d i r . Saha ya ra t ı k l a r , g e ç m i ş l e r i n i d e v a m l ı s u r e t t e t e m e l Kaynak i le b i r l e ş t i r m e k s u r e t i y l e , k e n d i kend i le r im i o l u ş t u r u r l a r ve bu radan i t i ba ren zaman ın g e ç i ş i i ş l e m i baş la r .

K o z m i k k a y n a k , m ü m k ü n l e r i t a h a k k u k e t t i r e n , t e s a d ü f ü zap teden b i r « p r o g r a m - t e m a » lar k ü l l ü i l e , y a h u t da , bü tün ya ra t ı k l a r ı n k e n d i tarz­la r ında ve kend i s e v i y e l e r i n d e k o n u ş m a y a ça l ı ş t ı k l a r ı b i r A n a D i l i le m u k a y e s e e d i l e b i l i r .

Böy lece yüz t a r a f ı n a ç e v r i l m i ş o l a n b i r e v r e n d e , g e r e k ö l ü m , g e r e k haya t , b a m b a ş k a b i r manzara a rzeder .

Y e n i gnoz , ayn ı zamanda , b i r ak l ı - se l îm o la rak o r t aya ç ı k m a k t a ve çağ­

daş k i n i z m l e r e karş ı b i r nev i neo -s to i s i zm o l m a k i s t e m e k t e d i r ; p o l i t i k

85

o l m a k s ı z ı n , m i h v e r i n d e n ç ı k m ı ş b i r b e ş e r i y e t i n ö t e s i n d e , «kozmo-m e r k e z c i » ya da daha z i yade « teo -merkezc i» o lan daha iy i b i r p o l i t i k a haz ı r lama çabas ındad ı r .

K i t ap , b i r çok p e r s p e k t i f l e r i a l t ü s t ed i c i ve i l i m , f e l s e f e , d i n i l i ş k i l e ­r i n i n y e n i l e n m e s i n i g e r e k t i r i c i m a h i y e t t e , h a y r e t v e r i c i b i r e s e r d i r . Y e n i Gnoz 'u , h e r k e s i n k e n d i k e n d i n i e r i ş t i r d i ğ i «E leusus» o y u n u n a , y a da r i t s i z ve i s 'ad m e r a s i m s i z b i r f r a n m a s o n l u ğ a benze ten yazar , ma­nevî b i r hâs ı las ı o l m a m a k l a be rabe r , b u n u n , h e r k e s i n , k e n d i s i ve başka la r ı i ç i n , k e n d i d u r u m v e y a dav ran ış f o r m ü l l e r i n i , t e c r ü b e y e da­yanan «mon ta j » l a r r n ı , o r t aya k o y d u ğ u v e m ü e s s i r Ku ra l ' ı n i y i n i y e t l i t e c r ü b e l e r d e n ve ha tâ la rdan m e y d a n a ç ı k t ı ğ ı , b i r s t o i s i z m ya da ep i -k ü r i z m o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r .

He r sosya l ya da p o l i t i k d o k t r i n , b i r i d e o l o j i d e n i ba re t k a l m a y a , yân i yan l ı ş b i r nazar iye o l m a y a m a h k û m d u r . A n ' a n e v î ş e k i l l e r y ı k ı l d ığ ın ­da , g e ç i c i o l a r a k i k t i da ra g e t i r i l e n p o l i t i k s o r u m l u l a r , t e d b i r d e n ted ­b i r e k o ş m a k t a d ı r l a r . Sosya l m ü e s s e s e l e r imâ l e d i l m e s i , l abo ra tua rda k a r m a ş ı k b i r yaşayan o rgan i zma m e y d a n a g e t i r i l m e s i kada r imkâns ız ­d ı r . Fakat b u g ü n , o rgan i k ö n c e s i m o l e k ü l l e r imâ l e t m e k , b i r v i r ü s ü pa rça lay ıp y e n i baş tan y a p m a k , b i r « M i l l e r ço rbas ı» (9) i ç i nde ip t ida î haya t ö n c e s i m o l e k ü l l e r peyda e t m e k m ü m k ü n d ü r .

G n o s t i k h a r e k e t , P r i nce ton 'da v e h e m e n h e m e n aynı zamanda Passa-d e n a ' d a (10) , bazı t e l e f o n şaka la r ı i le b a ş l a m ı ş t ı r . Bu «c idd î şaka» la -r ın b i r ç e ş i d i d e «paradoksa l ş i f r e l e m e » i d i . Buna ü ç ö r n e k v e r m e k l e y e t i n e l i m :

I. — S e z a n n son nefesi : K a t l e d i l e n Jül Sezar ' ın son n e f e s i n d e ç ı ­ka rd ığ ı havan ın bazı m o l e k ü l l e r i n i hâ lâ t e n e f f ü s e t m e k t e m i y i z? Ga­y e t b a s i t b i r hesaba g ö r e , cevap ş u d u r : « M u h t e m e l e n e v e t v e her n e f e s a l ış ta on la rcas ın ı .»

I I . — Çay f incanı : Bir f i n c a n , t a m ağzına kadar do ludu r . S ı v ı , düz s a ü h l ı o l m a y ı p , y e r yuva r l ağ ın ın k u r e v î m ü n h a n î s i n e ( i ğ r i s i n e ) uy­m u ş t u r . F incan b i r m e t r e k a l d ı r ı l ı y o r . M ü n h a n î l i k h a f i f ç e aza lmak ta -

(9) Miller çorbası, Urey ve Miller'in, 195S de, amino-asidler elde ettikleri tıidrdkar-•bür ve amonyak ikanşnmlannı îmâ etmektedir. «Çorba» (soupe) deyimi, opa-

rine giıbi, içinde hayatın hazırlandığı sıcak ve tuzlu ımuhiti tasavvur etmeyi deneyen J.B.S. Haldane'e aittir.

(10) Palomar ve Wilson dağlan astronomları Passadena'da ıbulunmaktadırlar.

86

dır , d o l a y ı s i y l e de , sa th î g e r i l i m o l m a s a y d ı , b i r k a ç m o l e k ü l ü n düş­m e s i g e r e k i r d i . Bu m o l e k ü l l e r i n t o p l a m ene r j i s i n i E i ns te i n ' i n E = m c 2

f o r m ü l ü n e gö re k u l l a n m a k m ü m k ü n o l s a i d i , ne ı s ı t ı l ab i l i r d i? B i r d a m ­la çay mı? b i r f i n c a n çay mı? b i r çaydan l ı k daha mı? C e v a p ş u d u r : «Bi r çaydan l ı k daha.»

I I I . — Dünyayı yavaşlatmak : B i r i nsan «Emp i re S ta te Bu i l d i ng» ' i n ( m e ş h u r g ö k d e l e n i n ) t e p e s i n e ç ı k t ı ğ ında , dünyay ı y a v a ş l a t m a k t a v e ( s i n e t i k (I I) ânın m a h f u z i y e t i s e b e b i y l e ) günün s ü r e s i n i uza tmak ta ­dı r . Ne kada r? 1 0 2 2 senede sâdece b i r s a n i y e .

1965 y ı l ına d o ğ r u , g n o s t i k l e r daha başka ve daha c idd î o y u n l a r a geç­m i ş l e r d i r . Bu i se , «an t i -pa radoks» la r sa fhas ın ı v e y a « A k s i n i söy l e -

ek g ü ç t ü r » sa fhas ın ı t e ş k i l e t m i ş t i r .

Her b i l g i n - b i l h a s s a her f i z i k ç i - m e s l e k t a ş l a r ı i l e b i r l i k t e kabu l e t t i ­ğ i n i , he r zaman münakaşa k o n u s u y a p m a y a â m â d e o lan p r o f e s y o n e l b i r i t i r a z c ı , insa fs ız b i r k a z i y e l e r t a k i p ç i s i d i r . G ö r ü n m e y e n b i r kaz i ye k e ş f e t m e k d e m e k , h e m e n h e r z a m a n , aynı anda onun r e d d e d i l e c e ğ i n i de v e h a t t â r e d d e d i l m e s i g e r e k t i ğ i n i de k e ş f e t m e k d e m e k t i r . Euc l i -de ' i n k a z i y e s i , ancak , m ü t e â r i f e y e d ö n ü ş t ü ğ ü i ç in y ü z y ı l l a r b o y u ya-ş a y a b i l m i ş t i r . Para le l le r k a z i y e s i , C a u s s ' u n , Euc l i de g e o m e t r i s i n i n a s t r o n o m i k ö l ç ü l e r l e d o ğ r u l a n ı p d o ğ r u l a n a m ı y a c a ğ ı n ı k e n d i kend ine s o r d u ğ u günden i t i ba ren y a ş a m ı ş t ı : kü rev î , ya da «ç i f t e bo razan» ş e k l i n d e k i f ezan ın , düz sa t ıh l ı a landan daha pa radoksa l h i ç b i r t a ra f ı y o k t u r .

M a s a y a y u m r u ğ u m u v u r d u ğ u m d a , aynı anda, S i r i u s ' t a v e y a A n d r o m e -de nebü lözünde b e l i r l e n e b i l i r b i r ş e y i n c e r e y a n e t t i ğ i n i k e n d i l i ğ i m d e n d ü ş ü n ü y o r u m ; ama bundan nası l e m i o l a b i l i r i m d i y e s o r m u ş k e n d i k e n d i n e E i n s t e i n . Bunun aks i ne o l a r a k , ş ö y l e b i r i f adey i d i k k a t naza­r ına a l a l ı m : «Evrende d ü ş ü n c e va rd ı r , z i ra »ben d ü ş ü n m e k t e y i m » Bu i f âde , p a r a l e l l e r k a z i y e s i , ya da uzak m e s a f e d e t e v e m l i k kaz i yes i g i b i r edded i leb i l i r değ i İd i r .

G n o s t i k l e r b i r d iz i an t i - pa radoks la r a r a ş t ı r m ı ş l a r v e b u l m u ş l a r , ancak , b i r baş lang ıç o la rak , arada 'b ı rak t ık la r ı b i r t a k ı m f i l o z i f i k ö r ü m c e k ağ­la r ın ın t em ' i z l enmes i i ş in i man t ı kç ı l a ra t e v d i e t m e k t e n k a ç ı n m a m ı ş ­la rd ı r .

(11) Sinetik (cinetique) — Kimyasal reaksyonların sür'atleri bakımından etüdü.

87

Bunun la be rabe r , 1970 y ı l ı na d o ğ r u , b u n u , b i r «bas ic c o s m o l o g y » ( t e m e l k o z m o l o j i ) t as lağ ı haz ı r l anma m ü ş t e r e k ka ra r ı i le b e l i r l e n e n d i ğe r b i r sa fha t a k i p e t m i ş t i r .

K o z m o l o j i k e l i m e s i , H u b b l e ' ü n e v r e n i n g e n i ş l e m e s i n i k e ş f i n d e n daha ö n c e , E ins te in v e S i t t e r t a r a f ı n d a n aç ı lan f i z i ğ i n o y e n i f as l ı n ı î m â et­m e k t e d i r . E d d i n g t o n , L e m a î t r e , E.A. M i l n e , G ö d e l , W h i t r o w , v o n We iz ­säcke r , H. P. R o b e r t s o n , C c i a m a , Bond i , H o y l e g i b i , h e m e n h e m e n heps i a n g l o s a k s o n o lan b i r f i z i k ç i g r u b u , sadece a lan bak ım ından de­ğ i l , f a k a t zaman bak ım ından b ü t ü n l ü ğ ü i ç i n d e k i e v r e n üze r i ne hesap yada naza r i yec i l i k y a p m a k t a d ı r .

H a l b u k i , b ü t ü n l e ş t i r l m i ş e v r e n üze r ine naza r i ye le r o r t a y a a t m a k , is­t e r i s t e m e z , t e o l o j i k o la rak d ü ş ü n m e k d e m e k o lu r .

« N â m ü t e n â n î » ( y a h u t daha doğ ru b i r d e y i m l e : «be l l i o l m a y a n » ) , sü ­k u t i d i r , ebed îd i r , meza r g ib i sess i zd i r . Fezanın s ı n ı r l ı , ya da m u h t e ­m e l e n i p e r s f e r i k o l u ş u ; zaman ın g e r i y e d ö n d ü r ü l e m e z o l u ş u , ya da b i r t a r i h o l u ş u , y a h u t da b i r t a r i h i n i n o l u ş u ; b i l i m i n «poz i t i v i s t » o l a m h yacağ ına da i r i l k b i r i şa re t g i b i d i r .

EinsLein '9 gö re b i l e , e v r e n d e , sank i a rka p landa b i r «B i len» du ruyo r -m u ş c a s ı n a , es ra reng i z b i r « id râk e d i l e b i l i r l i k va rd ı r .

G n o s t i k l e r i n i fade e t m e k i s t e d i k l e r i ş u d u r : K o z m o l o j i , a lan v e za­m a n i ç in b i r t o p l a y ı c ı o l duğuna g ö r e , i n c e l e n e n l e r i o l d u ğ u kadar i n ­c e l e y i c i l e r i de t p l a m a s ı lâz ımdı r ; bunun g i b i , nazar nok ta la r ı kadar n o k t a i nazar la r ı da , «ş imd i -bu rada» Ia r kada r « e g o » l a n da v e , «ego» la r ı o l d u ğ u kadar başka t a r a f l a r ı , g e ç m i ş l e r i ya da g e l e c e k l e r i d e , hare­k e t e t t i r i c i l e r i v e y a ş e k i l d e ğ i ş t i r i c i l e r i o l d u ğ u k a d a r h a r e k e t l e r i ve ­ya şek i l d e ğ i ş m e l e r i n i de t o p l a m a s ı lâz ımdı r .

M i l r i e ' i n , s i n e m a t i k n i s b i y e t d e n i l e n naza r i yes i i le y a p m a k i s t e d i ğ i de bu i d i . G n o s t i k l e r , h i ç d e ğ i l s e o n u n t e ş e b b ü s ü n ü n ruhunu muha fa ­za e d i y o r l a r ; ruhu m a d d e y e , özne l ' i n e s n e l ' e , ş u u r u şey e ka rş ı koy­may ı r e d d e d i y o r l a r ; b u i k i l i ğe i n a n m a y ı , e v r e n d e «O b i l i y o r » u ; ya da «O d ü ş ü n ü y o r » u t a m a m i y l e an laş ı lmaz hâ le g e t i r e b i l e c e k o l a n , do­ğanın bu « i k i ye ay ı r ım »ma i nanmay ı r e d d e d i y o r l a r .

T e m e l k o z m o l o j i sa fhas ından , as ı l g n o s n i k o lan s o n u n c u sa fhaya ge­

l i n m i ş t i r k i , bu sa fhan ın , «ps iko -sen tez» gay re t i sa fhas ı o la rak n i t e ­

l e n d i r i l m e s i m ü m k ü n d ü r . D o k t r i n , b a s i t d ü ş ü n c e l i v e sözde b i l i m s e l

f e l s e f e l e r e b a ğ l ı ka l acağ ına , y a ş a y a n b i l i m e aç ık v e ona bağ l ı o la rak ,

88

y e n i b i r s t o i s i z m ya da e p i k ü r i z m ta rz ındak i b i r ak l ı - se l îm ve ak l ı ­s e l i m t e k n i ğ i hâ l i n i a lmak tad ı r . Bu sa fha 1971 den b e r i y ü r ü r l ü k t e d i r v e be l k i d e sa fha la r ı n s o n u n c u s u o l m a y a c a k t ı r .

G n o s t i k ak l ı - se l îm , en h a y r e t v e r i c i v e f a k a t en k a r a k t e r i s t i k g ö r ü n ü ­şü i le t a v s i f e d i l m e k i s t e n s e y d i , d e n i l e b i l i r d i k i , g n o s t i k ak l ı - se l îm , i s t e n i l e r e k v a r ı l a n - an 'anev î ya da inşa e d i l m i ş - «ön ya rg ı» la ra daya­lı o l m a k i s te r . G n o s t i k l e r e gö re , b i r «ön y a r g ı » , b i r o rgand ı r ; b i r or­gan o l a r a k d a , ne d o ğ r u , ne d e yan l ı ş t ı r ; b i r o rgan o la rak , d o ğ r u n u n ve yan l ı ş ' ı n ö t e s i n d e d i r . Bu a n l a m d a , G n o s t i k l e r , N i e t z s c h e (12) g i b i , S o k r a t a muar ı zd ı r l a r . «Kendini bi l»in yerini «Kendini inşa et» alma­lıdır. Ya ln ız , N i e t z s c h e ' y e nazaran şu f a r k l a k i , G n o s t i k l e r e g ö r e , da­ha gen i ş v e daha d e r i n a lan la r ın üze r i ndek i b i r a landan i ba re t o lan in ­s a n , ancak , he r t ü r l ü ano rma l yap ıy ı y ı k a b i l e c e k o l a n a l t yap ı i le in­t i z a m hâ l i nde k a l m a k ş a r t i y l e k e n d i n i i n ş a edeb i l i r .

Y e n i Gnoz 'un t e m e l t e z i , he r G n o z ' u n k i n i n ayn ıd ı r . Dünya Ruh 'un hâ­k i m i y e t i n d e o l u p , Ruh t a r a f ı n d a n , ya da t e v k i l e d i l m i ş Ruh la r t a ra -f ı dan o l u ş t u r u l m u ş t u r . Ruh, b i r m u k a v e m e t , b i r k a r ş ı k o y m a i le kar­ş ı l a ş m a k t a d ı r (ya da , daha d o ğ r u s u , b u n u k e n d i s i n e k e n d i ya ra tmak ­tad ı r ) k i , o da M a d d e ' d i r . İ nsan , b i l i m y o l u y l a , k o z m i k Ruha e r i ş e b i l i r ve ş a y e t h e m ak ı l l ı , h e m de zek i i se , o rada Huzur 'a k a v u ş a b i l i r .

Y e n i Gnoz bu tez i t a s r i h e t m e k t e v e b i l h a s s a onu sayg ıdeğe r v e en m ü s b e t i l m e uygun hâ le g e t i r e b i l m e k t e d i r .

B i r ruh ned i r? Bir şuu rdu r . Ruh ned i r? K o z m i k şuu rdu r .

B i r ş u u r ned i r? K e n d i n i , k e n d i v a h d e t i ve kend i ay r ın t ı l a r ı i ç i nde ta­n ıyan v e «gören» v e d e , k e n d i s i n e , m e v c u d i y e t o l d u ğ u i ç i n , b i l k u v v e «ben» (13) d i y e b i l e n h e r a land ı r .

Y e n i Gnoz, g n o s t i k t ez i k ö k l e ş t i r m e k t e d i r . Ruh , M a d d e ' y i b i r ka rş ı t o la rak b u l m a m a k t a , onu t e ş k i l v e t e r k i p e t m e k t e d i r ; o n u n d o k u s u d u r ( s t u f f ) , y e g â n e d o k u s u d u r . M a d d e v e y a madd î c i s i m l e r , onun ancak (başka b i r ruh i ç in ) g ö r ü n t ü s ü d ü r , ya da, i n t i zams ız ç o k l u ğ u n e t k i s i d o l a y ı s i y l e , onun sâdece b i r ta l î m a h s û l ü d ü r .

(12) Nietzsche (Friedrich) = 1844 ile 1900 yılları arasında yaşamış bir alman fi­

lozofudur. Felsefesinin değişmez prensibi «hayat aşkı» olmuştur.

(13) Boradaki «ben» kelimesi, fransızca «moUnın değil, «je»nün karşılığıdır.

89

Evren , k e n d i l i k l e r i n d e n ş u u r l u o lan ş e k i l l e r d e n ve bu ş e k i l l e r i n , kar­ş ı l ı k l ı h a b e r l e ş m e y o l u y l a b i r b i r l e r i n i e t k i l e m e l e r i n d e n o l u ş m u ş t u r . Ç ü n k ü şuur , şek i l ve h a b e r l e ş m e d i r , ama «d iğer -b i r -şuûr i ç i nde -bün -ye-nesne» o l a r a k t e r s y ü z ü n d e n değ i l v e f a k a t yüz t a r a f ı n d a n .

Ev ren , b ü t ü n ü ve vahde t i i ç i n d e , k e n d i n i m ü d r i k t i r . « Ş e y h l e r d e n , «maddî c i s i m l e r » d e n y a p ı l m ı ş d e ğ i l d i r . Ener j i l e r i « f iz ik« d e ğ i l d i r . Ha­b e r l e ş m e l e r i k ö r değ i l d i r , ya da ancak ik i «haber a lm ış o lan» a ras ın ­dak i s e y a h a t l e r i n d e k ö r d ü r l e r . Ya ra t ı k l a r ı n ( b i l i m s e l ya da b i l i m s e l o l m a y a n ) i n c e l e m e y o l u y l a t a n ı n m a s ı , - s i y a h beyaz b i r t e l e v i z y o n c ihaz ın ın , r enk l i b i r yay ın ı a l ı r k e n , renge da i r h a b e r l e r i (yân i v e r i ­len b i l g i l e r i ) zay i e t m e s i g ib i - o b j e k t i f h a b e r l e r i n k a y b ı y l a yap ı l an b a s i t b i r «süzgeç ten geç i rmemden i b a r e t d e ğ i l d i r . Çok daha ö n e m l i d i r . T a r i f e g ö r e , b i r « i n c e l e y i c i » b i r «nesne»y i ancak g e r ç e k t e özne l şuu­r u n b u l u n d u ğ u y e r d e i n c e l e y e b i l i r . Y i n e t a r i f e gö re , b i r ş u u r i nce lene -mez . B i r şuu r ancak k e ş f e d i l e b i l i r , ya da ona i ş t i r ak e d i l e b i l i r .

A d ı A h m e t o lan b i r küçük çocuğa «Han i , ne rede A h m e t ? g ö s t e r bana A h m e t ' i ? » d i ye s o r u l d u ğ u n d a , o , i ç in i g ö s t e r m e k , i fade e d i l e m e y e n b i r « i ç» in in o l d u ğ u s ıcak in t iba ın ı izhar e t m e k üze re , ağzını k o c a m a n a ç m a k s u r e t i y l e , in s iyâ kî o la rak cevap v e r i r . He r ya ra t ı k k e n d i i ç i n i , kend i «yüz ta ra f ın ı» h i s s e d e r (k i b u , d i ğ e r ya ra t ı k l a r i ç i n o n u n « te rs y ü z ü » d ü r ) . Fakat ya ra t ı k , başka la r ın ın ansak d ı ş ı n ı , d e r i s i n i ( t e n i n i ) , t e r s y ü z ü n ü i n c e l e y e b i l i r . Göz le r i y e t e r i kada r h a r e k e t l i o l up da , ya­hu t b i r aynaya bak ıp da, k e n d i v ü c u d u n u n b i r k ı s m ı n ı g ö r e c e k o l u r s a , kend i t e r s y ü z ü n ü de i n c e l e y e b i l i r .

İ lmî b i l g i , «de r i »n in de ö t e s i n e g e ç m e k t e v e , b i r d i ş ç i n i n m ü ş t e r i s i n e ağzını aç t ı rd ığ ı g i b i , e v r e n e ağzını k o c a m a n a ç t ı r m a k t a , f a k a t onun i ç i n i , i ç e g ü l e r i n i , ancak v e ancak onun f a r k e d i l e b i l e n d ış ın ın m o d e l i üze r i den b u l a b i l m e k t e d i r . M i k r o s k o p i k b i r k e s i t , y i n e de b i r «d ış» t ı r , yüzün t e r s i d i r .

Gnoz m a d d e c i b i l i m c i l i ğ i n z ıddını m ü d a f a a e t m e k t e d i r . Bü tün yarat ık­lar ş u u r l u d u r , manâ l ıd ı r - y a h u t daha d o ğ r u s u , mânâ i l e do ludu r . Yara­t ı k l a r ı n g ö r ü n e n t e r s yüz le r i o l a n « b e d e n i l e r i , on la r ı d ı şa r ıdan «Gö­ren» ' i ç in , sa th î b i r g ö r ü n ü ş t e n i ba re t o l m a k ş ö y l e d u r s u n , on la r ı n be­d e n l e r i dahî y o k t u r v e beden d e ğ i l l e r d i r . On la r , «her y e r » d i r . O n l a r ı n ancak y e k d i ğ e r l e r i i ç in b i r « te rs y ü z l e r i » , b i r b e d e n l e r i va rd ı r . B i rb i r ­l e r i n i g ö r ü r l e r v e g ö r m e l e r i y l e de , ka r ş ı l ı k l ı o l a r a k «görünen» şey l e r ha l i n i a l ı r l a r .

•

* *

90

Yaşayan b i r ya ra t ı k , ne b i r m a d d e parças ıd ı r , ne de da lga l ı e n e r j i ; ne madd î b i r c ihaza , ne de b i r da lgaya , ya da a leve b e n z e m e z . Yaşad ığ ı m ü d d e t ç e , m a d d e d e ğ i ş t i r i r v e «manâ l ı» f i i l l e r i n e g ö r e ş e k i l d e ğ i ş t i ­r i r . İ s te r t o h u m , i s t e r r ü ş e y m , ya da kâh i l d u r u m u n d a o l s u n , k e n d i m a d d e l e r i n e ve e n e r j i l e r i n e manâ l ı ş e k i l l e r t a h m i l ede r . O rgan la r ı ve d a v r a n ı ş l a r ı , b i r l i san i ç indek i ' k e l i m e l e r e v e y a h u t , l e n g ü i s t i k b i r bünye ya da t e k â m ü l i ç e r i s i n d e k i t i p c ü m l e l e r e b e n z e m e k t e d i r ; i ş t i ­kak la r ı v e b i r s e m a n t i k ( yân i mânâya a i t ) y a ş a m l a r ı va rd ı r .

B i r « k e l i m e » n i n , b i r l i san i ç i nde , ancak b i r l üga t k i t a b ı n ı n i ç i ndek i m ü r e k k e b i n m a d d e t e n b e r d e v a m o l m a s ı d o l a y ı s i y l e , ya da « k e l i m e » n in m i l y o n l a r c a k o n u ş a n t a ra f ı ndan t e l a f f uz e d i l m e s i n i sağ layan se­mav î da l ga l a r v a s ı t a s i y l e va r l ı ğ ın ı i dâme e t t i r d i ğ i n i n idd ia e d i l m e s i , pek t ab i î k i man t ı ks ı z o l u r d u . G ö r ü l ü y o r k i « k e l i m e » n i n b e r d e v a m o l u ş u , başka b i r düzendend i r . K e l i m e n i n b e r d e v a m o l u ş u , t aş ıd ığ ı mânâya v e k o n u ş a n l a r ı n m e r a m l a r ı n ı a n l a t m a i r âde le r i ne bağ l ıd ı r .

O r g a n l a r i ç i n de hâl böy l ed i r . Ç ü n k ü k e l i m e l e r i n haya t ı , ya da g e n e l o l a rak b i r l i sân ın bünyev î ve tâ r ih î dayan ık l ı l ı ğ ı , o rgan i zma la r ı n ve or­gan la r ın s e m a n t i k dayan ık l ı l ı ğ ın ın b i r t e z a h ü r ü n d e n i b a r e t t i r .

G ö z l e r i m i n v e e l l e r i m i n , m a d d î dayan ık l ı l ı k l a r ından t a m a m e n ayr ı b i r s e m a n t i k dayan ık l ı l ı k la r ı va rd ı r . G ö z l e r i m ve e l l e r i m , t ı pk ı f o t o ğ r a f m a k i n e l e r i , ya da el a m e l i y e l e r i yapan günce l p e n s l e r g i b i , m a d d e ­t e n ve k u v v e t l i o la rak «su lp» tü r l e r . Fakat , g ö z l e r i m l e e l l e r i m , ayn ı zamanda , ö n c e k e n d i m i ç i n , son ra da, aynı s o y d a n o l an b ü t ü n insan­lar i ç i n aynı o lan b ü n y e l e r i n i e t ü d eden a n a t o m i s t i ç i n v e m a y n û n î m e n ş e ' l e r i n i e t ü d e d e n t e k â m ü l e ü i ç i n de , « s u l p » t ü r l e r ve (manâ l ı o r g a n l a r o l a rak ) dayan ık l ıd ı r l a r . G ö z l e r i m ve e l l e r i m , ö l ü m ü m d e n s o n r a , toz o l acak t ı r , f a k a t beşe r î el ve göz b e n i m s o y u m d a v e d i ğ e r beşer î s o y l a r d a y a ş a m l a r ı n ı s ü r d ü r e c e k l e r d i r .

D e m e k k i , madd î e l l e r v e göz le r , « Ü ç ü n c ü nev iden» o l an dayanma la ­r ında , beşer î e l v e gözün f e rd î « b e l i r t i k l e r i n d e n başka b i r şey d e ğ i l ­d i r . S e m a n t i k d e v a m l ı l ı k l a r , madd î ya da k u v v e t e dayanan devaml ı l ı k ­la r la k a a b i l i t e f s i r d e ğ i l d i r l e r . D o ğ r u o l a n , b u n u n aks id i r .

A n c a k « s e m a n t i k » b i r u n s u r u n «ş imdhbu rada»n ın b i r a lam i le bir­l e ş m e s i s u r e t i y l e v e ancak , t e c e s s ü t eden v e b i r sâha-zaman a lan ı ­nın v a h d e t i n i yapan b i r ak l ın t e s i r i i l ed i r k i , « m e v c u d i y e t » o l ab i l i r .

Ç o c u k l a r ı n e l e le t u t u ş u p , y ı l ankav î b i r z i nc i r h â l i n d e k o ş m a o y u n u

oynad ık la r ın ı f a r z e d e l i m ; bu z i nc i r d a l g a l a n m a k t a , k o p m a k t a , y e n i -

91

den t e ş e k k ü l e t m e k t e d i r . Bu b i r ya ra t ı k d e ğ i l d i r , f a k a t ç o c u k l a r b i r e r yarat ıkdı-r lar v e on la r ın «oyun f i k r i » , t e ş k i l e t t i k l e r i z i nc i r de t ezahü r e t m e k t e d i r . Ç o c u k l a r , m e s e l â , b i r b i r l e r i n i faz la hız l ı ç e k t i k l e r i n d e n ö t ü r ü , can la r ın ın ac ıd ığ ından ş i k â y e t e t m e k t e d i r l e r . M ' i ss i s ip i , ya da A m a z o n e n e h i r l e r i , ç o c u k l a r ı n bu oyun z inc i r i kada r dah i «yara t ık» d e ğ i l l e r d i r . Bunun i ç in de k ö r d ü r l e r ; f a k a t , «el e le t u t u ş a n » su mo-l e k ü l e r i n i n , esas i t i b a r i y l e s e m a n t i k o lan dayan ık l ı l ı k l a r ı i le va r l ı k la ­r ını i d â m e e t t i r m e k t e d i r l e r .

Burada, p e n c e r e m d e n , dağ l ı k b i r manzaran ın s e y r i n e d a l m ı ş ı m . Gö­rüş a lan ımın ç e v r e s i n d e i y i ce g ö r ü n m e y e n f i l an ağaç, « m e r k e z d e k i » i y i ce g ö r d ü ğ ü m fa lan ağaç k a d a r «burada»dı r . B e n i m g ö r ü ş a lan ım-dak i «bu rada» , b i r nok ta d e ğ i l , b i r sa t ıh t ı r . D iğe r h i s l e r i m d e «bura­da» , b e n i m a lan ımdad ı r . İşgal e t t i ğ i m (ya da vücuda g e t i r d i ğ i m ) a lan k ı s m ı , b i r a lan -âmi l , b i r sa t ıh -âm i l ' d i r .

Tabi î k i b i r de gö rüş a lan ıma , sank i b i r sa t ı h -âm i l • im işces ine , baka­cak d e ğ i l i m . Gö rüş a lan ım «ş imd i -bu rada» o lan b i r m u t l a k m e v c u ­d i y e t t i r v e k e n d i «ben» im b u m e v c u d i y e t t e n o r taya ç ı k m a k t a d ı r . «Bak ı yo rum» d e y i m i , ku l l an ı ş l ı d ı r ama , g e r ç e k n izâmı t e r s i n e ç e v i r -m e k t e d i r . G e r ç e k n i zâm as l ında ş ö y l e d i r : gö rüş a lanı - > özne l mev ­c u d i y e t , b i l i n ç l e n m i ş ş u u r —» b e n (o da eğe r «ben» da lg ın d e ğ i l s e m ) —> « b a k ı ş ı m ı . . . üze r ine y ö n e l t t i ğ i m » (yan l ı ş ) i n t i b a ı .

Gö rüş a lanı i ç i n d e m u t l a k ş e k i l d e k i b i r z ihnî g ö r ü n t ü , f i z i k n e s n e o la rak b i r r e s i m değ i l d i r . D ü ş ü n ü l m ü ş b i r h e l e z o n , b i r s v a s t i k a ( 1 4 ) , aynada , ya d a i n c e b i r y a p r a k ü z e r i n e ç i z i l m i ş c e s i n e , ş e f f a f l ı k yo­luy la g ö r ü l e m e z . Şayet be l l i b i r i s t i k â m e t t e dönen b i r he lezon ta­savvu r e t m e i t i yad ında i s e m , ya da daha b a s i t i , s a a t i m e b a k m a i t i ­yad ında i s e m , aks i i s t i k â m e t t e dönen b i r h e l e z o n u k o l a y ko lay tasav­v u r e d e m e m , y a h u t da b i r aynada g ö r ü n e n s a a t i m i n kadran ında saa­t i n k a ç o l d u ğ u n u k o l a y l ı k l a g ö r e m e m . Z ihn î b i r r e s i m bah i s k o n u s u o l d u ğ u n d a , y ö n ü n e k a r ş ı , ya da b i r aynada g ö r ü n ü p g ö r ü n m e d i ğ i n e k a r ş ı h iç b i r zaman i l g i s i z l i k y o k t u r .

G n o s t i k l e r , b e y n i n özne l «yüz t a r a f ı » n ı , yân i şuur a l an ın ı , e v r e n d e b i r gayr ı t a b i î l i k o l m a k t a n uzak o la rak , h a k i k a t l e r i n esâs î m a h i y e t i ­n in ifşa e d i c i s i t e l âkk î e d e r l e r .

(14) Mutlu hayat anlamındaki bu kelime, gamalı haç şeklinde bir işarettir.

92

Kend i kend in i «gören» m u t l a k b i r sa t ıh o lan her şuu r a lan ın ın mat -r i s i y e l k a r a k t e r i , her ş u u r u n «zek i» o l d u ğ u n u ve k e n d i v e r i l e r i n i ze­k i c e t a m a m l a m a k a a b i l i y e t i n d e o l d u ğ u n u f a r z e t t i r i r . M a d e m k i her ya ra t ı k «şuûr»dur , b ü t ü n ya ra t ı k l a r z e k i d i r l e r ve b ü t ü n ya ra t ı k l a r — hassa esas o l duğuna gö re — aynı ö l ç ü d e z e k i d i r l e r . Y a r a t ı k l a r sâ­d e c e t a t b i k a t m u h t e v a s ı bak ım ından f a r k l ı d ı r l a r ; ç ö z ü m l e m e d u r u ­m u n d a o l duk la r ı t e k e v v ü n p r o b l e m i n i n v e r i l e r i i t i b a r i y l e f a r k l ı d ı r l a r . Bu m u h t e v a ve m u t a l a r . t a r i h l e r i ne «evve l ce t e ş e k k ü l e t m i ş » e , «ev­v e l c e t e c e s s ü t e t m i ş »e m e d y u n d u r l a r . İp t ida î b i r i n s a n , b i r meden î i nsan k a d a r zek i d i r ; b i r ge r i ka fa l ı , k ü l t ü r e l ya da b i y o l o j i k bak ımdan az i nk i şa f e t m i ş b i r i , b i r k a a b i l i y e t l i k a d a r zek id i r . Sâdece z ihnî ta t -k i ka t m u h t e v a s ı f a rk l ı d ı r . B i r köpek b i r i n s a n kada r zek i d i r ; b i r « tek h ü c r e l i , b i r k ö p e k k a d a r zek id i r ; b i r m o l e k ü l , b i r t e k h ü c r e l i kadar zek id i r .

İ s te r t e k h ü c r e l i , i s te r m o l e k ü l o l s u n , k e n d i m o l e k ü l e r ya da a t o m i k yap ıs ın ın v e r i l e r i üze r i nde , k e n d i l i ğ i n d e n g ö r m e a lan ın ın hâ l i hâzır k ı s ı m l a r ı ü z e r i n d e ça l ı şmak tad ı r . K e n d i v a h d e t i i ç i ndek i bu k e n d i l i ğ i n ­den g ö r m e a lan ı , b u v e r i l e r i , «be l i r l i » k u r a l l a r ya da i h t i yaç l a r uya­r ınca , zek i ce h a r e k e t e t t i r m e k t e d i r . O y s a , e k s e r i y a , beşe r î t e k n i s y e ­n in ö n ü n d e , iy i v a z e d i l m i ş b i r p r o b l e m y o k t u r ve k ö t ü d ımâg î ş e m a ­la r ın e t k i s i i l e , t ö k e z l e m e k t e , y o l u n u şaş ı rmak tad ı r . D ımâğ î beş r î şuu r , ip t ida î o rgan i k şuu r l a üs t ü s t e d i r v e e k s e r i y a tamamlanmaımış « m o d e l l e r » üze r i nde ça l ış ı r . Şuu r o l a r a k vaz ıh o lan beşer î şuur , vuzuh­suz luk i ç i nde ça l ış ı r . Ha lbuk i u y g u l a m a a lan ında s ın ı r l ı o lan o rgan i k ya da k i m y a s a l şuu r , araya ka t ı lan m o d e l l e r i n v e k ö t ü v a z e d i l m i ş «g iz l i t a ra f» Ia r ın i hane t i nden^ âzâde o la rak , kend i p rob lem le r i n ı i , be ­şer î t e k n i s y e n i ç i n e r i ş i l m e z o l a n b i r vuzuh i le ç ö z ü m l e y e b i l m e k t e ­d i r .

B i y o l o j i s t , d ü ş ü n c e y o l u y l a , kendimi «ç i f t e u s k u r » u n b i r kü rev î p ro te ­i n i , b i r D N A (15) m o l e k ü l ü y e r i n e k o y m a y ı dener . F i z i kç i , b i r a to­m u n ene r j e t i k s e v i y e l e r i n i t a s a v v u r e t m e y i ve hesap lamay ı dene r . Fakat , t a b i a t i y l e , b u n d a t a m başar ı e lde e d e m e z . M o l e k ü l , o n u n ta ­s a v v u r e d e b i l e c e ğ i n d e n daha açık o la rak n e yap t ığ ın ı b i l i r .

(15) DNA (Desoxyribonucleique) asit — Bioıkimyada, hidroliz yoluyla «D-ribodeoz» ya da «dezeksiriooz» denilen bir pantoz veren bir mükleük asit grubudur. (De-zöksiNibonökleiık asitler, kromatin'lerin ya da kromozomların hövrevî çekirde­ğini terkip ederler.)

93

Bütün ya ra t ı k la r , sâdece y e k d i ğ e r l e r i 'kadar d e ğ i l , f aka t , k e n d i a lan­la r ında , Tanr ı k a d a r ( yüce ş u u r l u k u c a k l a y ı c ı kada r ) z e k i d i r l e r . Ya l ­nızca bu zekâve t m ü ş a r e k e t i d i r k i , « a n l a y a b i l m e y i an lamay ı» m ü m ­k ü n k ı l a r , aynı zamanda d a , — b i z i m a lan ımız daha ihata d i c i a lan la r t a ra f ı ndan k u m a n d a ed i l d i ğ i i ç i n v e «şakulî» m ü b h e m i y e t o zaman m ü d â h i l o l duğu i ç in — e v r e n ' i n an laş ı l ab i l i r o l a b i l e c e ğ i n i an lamay ı m ü m k ü n k ı lar . Biz Tanr ı k a d a r zek i y i z , şu an lamda k i , b i z i m b i r hüc­rem iz b i z i m kadar zek i d i r .

Bu nok taya bazı G n o s t i k l e r şu a n l a m d a bazı iht i raz? k a y ı t l a r k o y m a k ­

tad ı r l a r : Biz gene l zekây ı t a r i f edecek kadar zek i değ i l i z .

Yen i Gnoz b i r m i t o l o j i ( esa t i r ) değ i l d i r . G n o s t i k l e r e f s â n e y i h e m iy i k a r ş ı l a m a k t a , h e m d e ş i d d e t l e i n k ı y a d a l t ı na a lmak tad ı r l a r . Hiç de ­ğ i l s e Gnoz , e f s â n e l e r i n m a n t ı k d ış ı o l m a y a n l a r ı n ı s e ç m e k t e d i r . Gnoz, şuûr î I ş ığ ın f e l s e f e s i o l a r a k tarif e d i l e b i l i r ; y â n i , b ü t ü n m o l e k ü l l e r i dünyev î m o l e k ü l l e r i n toz h â l i n d e k i ka laba l ı ğ ına avde t e d e n b i r c e s e t b e y n i n i n sah te v a h d e t i değ i l v e f a k a t b i r «yüz t a r a f ı » , g e r ç e k b i r vahde t i o l a n y a ş a y a n b i r b e y n i n g ö r ü ş a lan ına benzer b i r e v r e n iç in ­dek i şuûr î Iş ığ ın f e l s e f e s i o la rak t a n ı m l a n a b i l i r .

Şu h a l d e , G n o s t i k l e r e gö re e v r e n , maddî y a r a t ı k l a r ı n , k ö r k u v v e t l e ­r in d e ğ i l , g ö r ü n ü ş l e r i n e v r e n i , ş u u r l u b i l g i a l m a l a r ı n e v r e n i , ş u u r l u ve faa l b i l g i v e r e n l e r i n e v r e n i d i r .

«Ben ş i m d i d e n ö l ü y ü m » d e m e k , bunak l ı k t ı r . «Henüz ö l ü d e ğ i l i m » d e m e k , b i r an t i -pa radoks i fade e t m e k d e m e k t i r ; i dd ia k e n d i l i ğ i n d e n t e e y y ü t e t m e k t e d i r .

Fakat G n o s t i k l e r — y i n e de en m ü s b e t i l m i n f i l i g r a n ı n ı takip ede­rek — daha i l e r i g i t m e k t e d i r l e r . Şöy le d e m e y i t e k l i f e t m e k t e d i r l e r : «Ben», d ü n y a n ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n b e r i , henüz h iç b i r zaman ö l m e d i m . «Burada «ben» k e l i m e s i n i n , « ş a h s i y e t - â m i U i n m ü t e r a d i f i o l a r a k e l e a l ı nmas ı y e t e r l i d i r . « B e n » i m n e ş e t e t t i ğ i m ik i t o h u m s a l h ü c r e mah ­v o l m a d a n k a y n a ş m ı ş t ı r v e y i n e de m a h v o l m a n i t e l i ğ i n d e o l m a y a n b i r hüc rev î b ö l ü n m e d e n n e ş e t e t m i ş t i r . Kend i « b e n » i m i n i ç i n d e n ç ı k t ı ­ğı b i y o l o j i k ş a h s i y e t , k e s i k s i z o l a rak , n e s i l d e n n e s i l e , en ip t ida î ya­şayan h ü c r e l e r e kada r g e r i y e g i t m e k t e v e b izâ t ih î bu h ü c r e l e r d e , haya t ö n c e s i m o l e k ü l l e r e kadar , e t k i l e r i n i n s e m a n t i k devam l ı l ı ğ ı y o l u y l a , zaman i ç e r i s i n d e va r l ı k l a r ı n ı i d â m e e t t * r * n „fi7ik» şahs i ye t -

94

l e r kada r g e r i y e g i t m e k t e d i r l e r . «Ben» d i y e n ş u u r l a r d a n b iç b i r i ; a ra la r ındak i bağ lan t ı i le bu ş u u r u a lan i ç i nde tezahü r e t t i r e n n ö r o n ' la rdan h iç b i r i ; hâ l i hâz ı rdak i b i r yaşayan ın h ü c r e l e r i n d e n h iç b i r i ; h i ç b i r v a k i t ö l m e m i ş t i r — ha t tâ , şu k u r u y a n ve c i l d i m d e n ay r ı l acak o lan d e r i hüc res i b i l e . Hâ len y a ş a y a n l a r d a n h iç b i r i henüz h iç b i r va­k i t ö l m e m i ş t i r . Heps i g i b i , dünyan ın baş lang ıc ına kada r g i t m e k t e d i r .

Z i hn i k a r ı ş t ı r a n h u s u s , hâ len yaşayan la r i le on la r ın h ü c r e l e r i n i n , ya da b u n l a r ı t e r k i p eden yaşayan la r ı n h e m e n h e m e n t a m a m ı n ı n , b i r kaç sene y a d a d a k i k a i ç i nde ö l ü m e duça r o l u ş u d u r . Bir P r i nce ton f i z i k ç i ­s i n i n ded iğ i g i b i , b i r s p e r m a t o z o i d i n A m e r i k a B r l eş i k D e v l e t l e r i Baş­kanı o l m a ş a n s ı , h a k î k a t e n pez azdı r — XVI I I inc i as ı rda « s p e r m a t i s t » l e r i n z a n n e t t i k l e r i g i b i , b i r « h o m u n c u l u s » ( s i h i r baz m a h l û k u ) o lab i l ­m e şans ı ş ö y l e d u r s u n , b i r beşer î kâh i l h â l i n i a l m a şans ı dahî pek azdır .

M e z a r l ı k l a r do ludu r . Ö m e r H a y y â m ' ı n , â y i n l e r i n i n o r t as ında t e r e n n ü m e t t i ğ i g i b i , b i z , e s k i yaşayan la r ı n c e s e t l e r i üze r inde y ü r ü y o r u z . M i l ­y o n l a r c a s o y y o k o l m u ş t u r v e on la r ın i s k e l e t l e r i n e ya da kabuk la r ına b i l e m â l i k değ i l i z . Evet , f a k a t m i l y o n l a r c a soy ve m i l y a r l a r c a hayvan ve i n s a n , hâ lâ haya t ın ı i d â m e e t t i r m e k t e d i r . Esk iden y a ş a m ı ş o l an la r ı n ç o k daha b ü y ü k b i r aded in i n k e n d i m a k i n e l e r i n i n i ğ r e t i l i ğ i yüzünden ö l ü m e s ü r ü k l e n d i k l e r i n i k o l a y c a c ı k a n l a y a b i l m e k t e n ö n c e , i ş te bu ­n u , yân i haya t ın s ü r ü p g i t t i ğ i n i a n l a y a b i l m e k lâz ımdı r .

« Kat ı 11 n a b i l i r I e r» ( p a r t i c i p a b l e s ) i l e , «ev rense l ka t ı l ı nab i l i r » k o n u s u , be l k i de G n o s t i k l e r i n b ü t ü n f e l s e f e s i n i n anah ta r ıd ı r . Z a m a n i ç i nde ş u u r l u v e i d â m e i haya t eden her a lansa l ş a h s i y e t i ç i n , ik i h a b e r a l m a usû lü va rd ı r : i n c e l e m e y o l u v e k a t ı l m a y o l u ; y â n i , f o t o n l a r veya fo -non ' l a r , y a da n e ş r e t t i k l e r i y a h u t y e n i d e n n e ş r e t t i k l e r i başka parua-c ık la r , veya da lga l a r s a y e s i n d e , başka la r ı n ın a lan i ç e r i s i n d e i nce len ­m e s i y o l u ; b i r d e , a lan ö t e s i ( t r a n s s p a t i a u x ) t e m a l a r l a , ya da — he rhang i b i r yaşayan henüz h iç b i r v a k i t ö l m e m i ş o l d u ğ u n a gö re — bun la r ın f e rd î d o ğ u ş u n çok ö t e s i n e , haya t ın ve e v r e n i n baş lang ıc ına kada r g i den k e n d i m a z i l e r i n e k a t ı l m a y o l u .

Başka la r ı i n c e l e n i l e r e k h a k l a r ı n d a b i l g i e d i n i l i r ; y a h u t daha d o ğ r u s u , on la r ın tezahür eden d a v r a n ı ş l a r ı , e s e r l e r i i n c e l e n e r e k — ve va r o l d u ğ u f a r zed i l en t e l e p a t i ya da s e m p a t i k içe d o ğ u ş , i l m e n i sba t e d i l m e m i ş o l duğuna g ö r e — on la ra b a k ı l a r a k v e on la r d i n l e n i l e r e k ,

95

hak la r ında b i l g i sah ib i o l unu r . İnsan k e n d i hakk ında , ha f ızas ın ı b i r k a y ı t d e f t e r i n e yahu t da — bazen mecaz î mânâda s ö y l e n d i ğ i g ib i — b i r r e s i m k i t ab ına «müracaa t» ede rek d e ğ i l , f a k a t , hâ l i hâz ı r «ben» in ha t ı ra g e t i r d i ğ i ya da kend i t e ş e b b ü s l e r i y l e hâl i hâzı r «ben» i e le g e ç i r e n ö tek i hâf ızavî «ben» Ie r ine ka t ı l a rak b i l g i sah ib i o l u r . İ nsan k e n d i ana d i l i n i , m a n y e t i k ha f ı za la r ından kend i p r o g r a m l a r ı n a gö re d e v i r l e r g e ç i r e n b i r b i l g i s a y a r m i s â l i , b i r g r a m e r e ya da b i r söz lüğe m ü ­racaat e d e r e k k o n u ş m a z . K o n u ş u r k e n , «ben» , bana b i l g i v e r e n , ben i « h ü k m ü a l t ına a lan» , aynı zamanda da « i deo -mo tö r» ve d o ğ u r u c u t e ­ma la ra g ö r e hâf ızavî v e y a icâd ed i c i b i r k a r m a «ben» hâ l i ne g e t i r e n f rans ızca ya da i n g i l i z c e t a ra f ı ndan ka t ı l i n m i ş o l u r u m . B e n i m ana d i l i m , b e n i kend i öze l m a h r e k l e r i n e a l ı r , b i r s u f l ö r g ib i bana «iham ve r i r , ç o c u k l u ğ u m d a ş u u r a l t ı o l a r a k t e m e s s ü l e d i l m i ş o l d u ğ u n a gö­re de , ben i t e m e s s ü l eder . B i r yabanc ı d i l i n g e c i k m i ş ö ğ r e t i m i (k i b u , nesne l b i l g i a lma la r l a b a ş l a r ) , iy i y ü r ü t ü l d ü ğ ü t a k d i r d e , her za­m a n , aşağı y u k a r ı b i r k a t ı l m a y a u laş ı r . (Bu aşağı y u k a r ı k a t ı l m a , m u ­hakkak k i , b i r ana d i l i n ö n c e d e n t e m e s s ü l ü n d e n fayda lan ı r , z i ra , «vah­şî ç o c u k l a r » d i l b i l g i s i t e m e s s ü l ânı g e ç i n c e , h iç b i r zaman k o n u ş m a y ı ö ğ r e n e m e z l e r . )

Ya ra t ı k l a r ancak , (a lg ı v e e y l e m her zaman ası l m a d d e v e mânâ i le do lu o l d u ğ u n a gö re ) b i r ana d i l m i s â l i , i n c e l e n e m e z v e f a k a t k a t ı l ı -nab i l i r b i r haz ine o l a n « e v r e n j ü s t ü » y e k a t ı l m a k s u r e t i y l e h a r e k e t e-d e r l e r v e d e a lg ı lan ı r la r . Bu haz ine , m ü t e ş e k k i l d e ğ i l , f a k a t t e ş k i l e d i c i d i r v e aynı zamanda , « k a t ı l a n l a r ı n f e rd î e y l e m l e r i i le k ı s m e n kaab i l i t e ş k i l d i r . D i l b i l g i n l e r i , l i sân i le söz 'ü , l i s â n ı n b ü n y e s i i l e , g ü n c e l l e ş e n kul lanımalar ı a y ı r d e t m e k t e d i r l e r . G n o s t i k e r daha da i le ­r i g i t m e k t e d i r l e r , ç ü n k ü «söz- l isan» t e f r i k i n i k o z m o l o j i y e u y g u l a m a y a va r ıncaya kadar g e n e l l e ş t i r m e k t e d i r l e r ; ancak ş u n u da i l âve e t m e k ­t e d i r l e r k i , « kozm ik l i san» h a k i k a t t e b i r l i san d e ğ i l d i r , z i ra e v r e n « teb l i ğ» e t m e k s i z i n « ihsas» ede r .

Şaye t daha gene l an lamda «konuşan la r» o l m a s a y d ı , y â n i , mânâ te -c e s s ü t e t t i r i c i l e r i v e i fâde e d i c i l e r i o l m a s a y d ı , t a m a n l a m i y l e «konu­şan la r» o l m a z d ı . Ve ş a y e t b i r e v r e n s e l ana d i l o l m a s a y d ı , bu gene l an lamda «konuşan la r »o lmazd ı .

C e s e t l e r i m i z i n toz la r ın ı f e z a d a b e y h u d e d o l a ş t ı r m a y a va racak o lan dünyan ın v e güneş s i s t e m i n i n m u h a k k a k ö l ü m ü , b u k o z m i k ö l ü m , ev ren i m a t e r y a l i s t y ö n d e n an lay ış i ç i n g a y e t t ab i î i se d e , Ruhun M a d d e y e ö n c e l i ğ i n e inanan b i r f e l s e f e i ç i n , bu b i r r eza le t t i r .

96

Bu pa radoksun i ç i nde en ga r ip ta ra f , ö l ü m ü n g n o s t i k t ez i de t e y i t e t m e s i d i r . Bunun i sba t ı , d e n i l e b i l i r k i , o r g a n i k t as l ak l a r ı t e d r i c e n a y ı r d e t m i ş o lan v e dav ran ı ş l a r ı İ ş l e y i ş l e r e t e b d i l e t m i ş o l a n hâf ızavî ya da as l î h a b e r l e ş m e l e r i n , h is b a ğ l a n t ı l a r ı n ı n ve t e m a l a r ı n , pek âlâ t e ş k i l ed i c i v e h ü k m e d i c i o l u ş l a r ı d ı r ; yân i bu « h a b e r l e ş m e l e r » y o k o l d u ğ u n d a , «esk i y a ş a m ı ş » d a n , s â d e c e , d i ğe r m o l e k ü l l e r ka laba! ğı i ç e r i s i n d e t e f r i k e d i l e m e y e n b i r k a ç k i l o s u , k a r b o n v e k a l s y u m ka­l ı r .

E i n s t e i n ' m , z ihnî b i r t e c r ü b e i le g e n e l e ş t i r i l m i ş i za f i ye t p r e n s i b i n i aç ık lad ığ ı v e be l k i de k e ş f e t t i ğ i b i l i n m e k t e d r . E i n s t e i n , b i r n e v i asansö r k a f e s i n d e b u l u n d u ğ u s ı rada ş u û r l a n a n b i r adam t a s a v v u r e t m e k t e d i r . A d a m ayak tad ı r v e ayak la r ı k a f e s i n t aban ına b a s m a k t a ­d ı r ; e t ra f ı nda sâdece boş l uk va rd ı r ; başın ı k a l d ı r d ı ğ ı n d a , k a f e s i n f ta-vanı şe f f a f o lan k a f e s i n ) ucunu g ö r e m i y e c e ğ i kada r uzun b i r ha la t la as ı l ı o l d u ğ u n u f a r k e d e r ; o zaman k e n d i k e n d i n e so ra r ; «Ka fes b i r ca­z ibe k u v v e t i a lanı i ç i nde m i d i r ? ve g ö r ü n m e y e n sabit b i r nok taya bağ l ı o lan ha la t b e n i m d ü ş m e m i ö n l e m e m e k t e m i d i r ? Y o k s a , h i ç b i r caz ibe küve t i a lanı y o k t u r da , b i l i n m e y e n b i r Ya ra t ı k , k a f e s i m i , ben i a tâ l e t y o l u y l a tabana bas t ı racak ş e k i l d e m u t t a r i d e n s ü r ' a t l e n e n b i r h a r e k e t l e ç e k m e k t e m i d i r ? » E l inden kaç ı rd ığ ı cep çak ıs ı d ü ş e r ; f a k a t , bu s o n u c u n so ru la r ı n ı cevap land ı ramıyag ın ı an lar , z i ra , h e r i k i fa ra ­z i ye de bu s o n u c u ö n g ö r m e y i sağ la r . O z a m a n , ö n g ö r ü l m e s i n i sağ la­d ık la r ı e t k i l e r bak ım ından bu ik i f a raz i ye k a t ' i y e t l e t e f r i k e d i l e m e z o l d u ğ u n a g ö r e , i k i s i de aynı kap ı ya ç ıka r d i ye d ü ş ü n ü r . V e , gene l l eş ­t i r i l m i ş i za f i ye t i k e ş f e d e r .

Bunun g i b i , b i z i m de , g ö r ü n ü ş i t i b a r i y l e ası l ı b u l u n d u ğ u m u z v e f a k a t ona kadar ç ı kamıyacağ rmız bu «ö te» i ç i nde n e o l d u ğ u n u b i l m e imkâ­n ımız y o k t u r . Ö l ü m ü n , y â n i ha lad in k o p m a s ı n ı n , k o p m a n o k t a s ı ö te ­s inde ruh 'dan b i r ş e y b ı rak ıp b ı r a k m a d ı ğ ı n ı v e r u h a , ha lad ın esra-ra reng iz ç e k i c i s i n e u l a ş m a imkân ın ı v e r i p v e r m e d i ğ i n i b i l e m i y o r u z . M u h a k k a k o l a n b i r ş e y v a r s a , o d a , a lan v e zaman i ç e r i s i n d e k i hâ l i ­hazır m e v c u d i y e t i m i z i n , g e r ç e ğ i m i z i n v e g e r ç e ğ i n t a m a m ı o lamıya -cağıd ı r .

Ö l ü m , r i t üe l b i r e y l e m d i r , ç ü n k ü b a ş k a b i r haya t ş e k l i n e g e ç i ş o l a rak te lâkk î e d i l m e k t e d i r . Ve bu «başka ş e k l i n » , bu « ö t e » n i n , t a s a v v u r u , f e r d i n «ö te» i ç i ndek i haya t ın ın ş e k l i n e t e k a d d ü m ve k u m a n d a e t m e k ­t e d i r . En b a s i t a n l a m ı n d a k i i d â m e i haya t , t an r ı l a ra m a h s u s o lan ö-l ü m s ü z l ü k d e ğ i l d i r . İ ş te , huzura k a v u ş t u r m a d i n l e r i de , ü s t e l i k , idâ-

97

m e i haya t ın , e r i ş t i r i l m i ş l e r i n »ilâhî ö l ü m s ü z l ü ğ e i ş t i r ak e t m e l e r i ola^ cağın ı vaadede r l e r . Şaye t «ö lümsüz t an r ı l a r» ebedî T a n r ı y a y e r l e r i n i t e r k e t m e k üzere o r tadan y o k o l u r l a r s a , o z a m a n , ruhun ö l m e z l i ğ i , ebedî T a n r ı y a dönüş o lu r .

Remzî m a s o n l u k i le a lâka la r ın ı k e s m e k i s t e m e y e n G n o s t i k l e r d e n ba­z ı l a r ı , ö l ü m i ç in «ebedî meşr i l ka i n t i k a l » , «âlî t e k r i s » , v s . . . . g i b i tâ ­bi r l e r k u l I a n m a k t a d ı r l a r .

G n o s t i k l e r i n hakîkî t e z i , T a n r ı y a d ö n ü ş t ü r ; ş a h s i y e t l e r i n , k ı y m e t m u h ­teva la r ı muha faza e d i l m e k , ya da daha d o ğ r u s u , «gayr ı - fânî hâ le g e t i r i l m e k » s u r e t i y l e , Tanr ı 'da y o k o l u ş u d u r .

G n o s t i k t e z l e r , i l m e n g a y e t sağ lamd ı r , z i ra , i l m i n en e m i n m ü k t e s e -bâ t ı n ı , sâdece t a h v i l e t m e k t e d i r l e r , — â l i m l e r a ras ında b i l e t a r t ı ş m a ­lı o l a n bazı noka la r m ü s t e s n a — bu i lm î m ü k t e s e b â t ı n a k s i n i söy le ­m e m e k t e d i r l e r . G n o s t i k t ez l e r , ya ln ızca sâ f i yâne b i l i m c i d o g m a t i z m i n a k z e t m e k t e d i r l e r .

Yen i G n o z , e f sâney i l ü z u m l u b i r asga r i ye i rca e t m e k t e d i r . Z i ra i l i m , maksad ı i t i b a r i y l e , esasen gnoz 'dur , y â n i , şuûr î o la rak a ranan ış ık t ı r . Ev ren in , i ş t i kak î a n l a m d a , yân i «ışık a rayan şuu r» an lamında «gnos t i k» o l u ş u , b i r bedâha t t i r . G n o s t i k t e z l e r bunu ancak izah e t m e k t e d i r l e r . Ev rende , he rhang i b i r y e r d e , b u r a d a d a h i , bu anda, y a h u t da o k u y u c u ­m u z u n ş u u r u n d a ev ren i izah e t m e k ve an lamak i ç in b i r g a y r e t var­d ı r . Bu b i r g e r ç e k t i r .

«Yen i» den i l en b u b i l i n ç l i ışık a lma f e l s e f e s i konusundak i 1 R a y m o n d Ruye r ' n i n k i t a b ı hakk ında , d ü ş ü n c e y e d a l m a k i s t e y e l e r e b i r f i k i r v e r e -b i l d i m s e , k e n d i m i bah t i ya r a d d e d e r i m .

98

HABERLER

Nazif SOMER K.\ in 65 inci masonik yaşı kutlandı.

29 Kas ım 1975 C u m a r t e s i günü saa t 19 'da, A n k a r a İnanış M u h t e r e m Locas ın ın t e r t i p e t t i ğ i t o p l a n t ı d a , M a s o n i k haya t ın ın 65. y ı l ı n ı do ldur ­m u ş o lan Naz i f S o m er k a r d e ş i m i z e , Pek Say ın Büyük Ü s t a t , Ş e r e f Ön ­l üğünü t a k m ı ş t ı r .

M a s o n l u k t a r i h i n d e e n d e r ras t l anan bu m u t l u o laya , baş ta Pek Say ın Büyük Ü s t a t o l m a k ü z e r e , Büyük G ö r e v l i l e r v e ka laba l ı k b i r k a r d e ş g rubu k a t ı l m ı ş v e 95 yaş ın ı t a m a m l a m ı ş o lan genç Naz i f S o m e r üs ta ­d ımız ın t e ş e k k ü r v e t a v s i y e l e r i , d e r i n b i r h e y e c a n l a d i n l e n m i ş t i r .

Naz i f S o m e r Üs tad ım ız , 1881'de K i l i s ' t e d o ğ m u ş , 1901 de , İ s tanbu l Harp O k u l u n u b i t i r e r e k , V . O r d u n u n Şam'dak i 40 . A l a y ı n a M ü l â z ı m ı sânî (Teğmen) o l a r a k k a t ı l m ı ş t ı r . B i r s e n e s o n r a , R u m e l i n d e k i i l i . Or­du e m r i n d e h u d u t l a r d a k i eşk i ya t a k i p l e r i n d e g ö r e v a l m ı ş ; R u m e l i v e A n a d o l u ' n u n ç e ş i t l i y e r l e r i n d e do laşa rak 1904' te M ü l â z ı m ı evve l (üs t -t e ğ m e n ) , 1911'de Y ü z b a ş ı , 1924 ' te B inbaş ı , 1932 d e K a y m a k a m (yar­b a y ) , 1938'de M i r a l a y ( A l b a y ) r ü t b e l e r i n i k a z a n m ı ş t ı r .

Y u r d u n en ç e ş i t l i y e r l e r i n d e ş e r e f l e i fa e t t i ğ i a s k e r l i k m e s l e ğ i n d e n , 1946 s e n e s i n d e a y r ı l m ı ş o l an Naz i f S o m e r k a r d e ş i m i z , ev l i v e i k i ço­c u k babas ıd ı r .

99

Bu arada , 1910 s e n e s i n d e , İ zm i r ' dek i H o m e r e M u h t e r e m Locas ında t e k r i s e d i l e r e k c a m i a m ı z a k a t ı l m ı ş , A n k a r a ' d a C u m h u r i y e t M u h t e r e m Locas ında ; m u v a k k a t 'kapanış tan s o n r a , y i n e A n k a r a ' d a , Doğuş M u h t e ­r e m Locas ında ve ha len , k u r u c u l a r ı a ras ında b u l u n d u ğ u İnanış M u h t e ­r e m Locas ında M a s o n i k haya t ın ı d e v a m e t t i r m i ş t i r .

Naz i f S o m e r Üs tad ım ız ın , a ramızdak i f ey i z l i haya t ın ın , uzun y ı l l a r de­v a m ı n ı , b ü t ü n g ö n l ü m ü z l e t e m e n n i ede r i z .

100