MALAWI - Peace Corps | Live

Sustainable Opportunities for Leaders of

Internal Development

Buku Lamasambiro

March 2016

PEACE CORPSMALAWI

2

Ivyo Vili Mu Buku Ili

Kasi Pologilamu ya SOLID yingamuchitirani vichi imwe na banthu ba

mmuzi?............................................................................................................................ ................3

Umo mungagwiriskile ntchito buku ili……………………………………..………………...4

Mafumbo ghakufumbika kabirikabiri……………………......……………………...…….…5

Sambiro 0: Nkhumano Yakukhumbikwa..……………..……………………….….………..7

Sambiro 1: Kumanya za Chitukuko cha Mmuzi……….…….……………………..….…..9

Sambiro 2: Makhaliro gha Mlongozgi Muweme..…………………………….…..…….12

Sambiro 3: Kujambula Mapu gha Mmuzi…………………………………………..….…..14

Sambiro 4: Vyakuchitika mu Nyengo na Ntchito za Dazi na Dazi…………..…...17

Sambiro 5: Kufufuza Vyakusoba na Kusanga Vyakukhumbikwa Mmuzi……..19

Sambiro 6: Kusanga Masuzgo gha Mmuzi………….…………………………...………...23

Sambiro 7: Kapangiro ka Polojeketi…………………….………………………..……........25

Sambiro 8: Nthowa Zakusangilamo Ndalama….………………………………..………28

Sambiro 9: Kunozga Ndondomeko ya Vyakuchita…..………….………...………..….31

Sambiro 10: Kalondolondo wa Vyakuchita na umo Vyayendera…………….…..35

Mafumbo…………………………………………………………………………...……………...……38

Mazgolo gha Mafumbo……………………..………………………………………………...……39

Mayeso Ghawumaliro gha SOLID…..………………………………...……………………….41

Mazgolo gha Mayeso Ghawumaliro gha SOLID..…………………………………..……43

Mwambo Wakupereka ma Satifiketi na Ndondomeko Yinyakhe.…………….…46

Sambiro Lakusazgilapo: Maleliya/Malungo………………………………………………49

Sambiro Lakusazgilapo: Chakurya cha Magulu.…..……………………….…..……….52

Sambiro Lakusazgilapo: HIV/EZI………..……………………………………………………55

Sambiro Lakusazgilapo: Mbaula……...…………………………………………………..…..58

Sambiro Lakusazgilapo: Nazale ya Makuni…………………………………...…..……...60

Sambiro Lakusazgilapo: Munda uwo Mukupandamo Vyose kuti Mukolole

Vinandi……………………………………………………………………...………………………...…62

Satifiketi………………………………………………………………………….…………….………..66

3

Kasi Pologalamu ya SOLID ingamuchitirani vichi imwe na banthu wa Mmuzi?

Msambizgi: Muzamupereka nkhongono kwa mamembala abo wazamuchema banthu mmudzi

kuyambiska ma polojeketi mmalo abo wakuzungulilani. Muzamuchitanga upangili ubo

mabungwe abo nga boma ghakukhumba para wanjira mmuzi ndipo muzamubawovwiranga.

Mukuwovwira kupanga gulu la banthu ilo lingalutiska panthazi muzi winu pakubasambizga za

kukhumbikwa kwa chitukuko chakukhazikika mmuzi.

Wakusambira: Muzamusambira za kasangiro ka vyakukhumbikwa, kukhazikiska nyengo,

kwamba, kusunga na kulawilira polojeketi. Mungagwiriska ntchito masambiro agha kuti

muyambe chitukuko chakukhazikika chakumazga masuzgo gha mmuzi. Paumaliro pa

pologalamu muzamupokera satifiketi yakuowoneska kuti mwamalizga masambiro gha SOLID.

Pachithuthuzi pachanya Pali Amanda Larson na gulu ilo lasambira vya SOLID ku ntchisi

4

Umo mungagwiriskile ntchito buku ili…

Kunozgekera

Ntchakwenerera kuti msambizgi Pambere wandayambe kusambizga sambiro lake bakwenera

kunozgeka. Kunozgekera kukulongola kuti msambizgi wakumanya ivyo wasambizgenge

basambiri ndipo sambiro likwenda makola.

Vyakwenera kumanya na kudumbiskana

Kuyamba sambiro na chakusangaluska/sumu/kuvina nkhwakukhumbikwa kuti wasambiri

wakhale na khumbiro la kusambira. Para mwamalizga za musangulusko sambiro lililose

likwenera kulondezgana na chimanyisko na kudumbiskana. Dera ili la sambiro likuvwira gulu la

basambiri kughanaghana mwakuzama na kuwasambizgaso ivyo vili mu sambiro. Pakufumba

mafumbo mukukhala na nyengo yakudumbiskana chomene ndipo zikupangiska kuti sambiro

libe lakukondwesa kuluska kuti muyowoyenge mwekha. Kupanga bakusambira kutolapo gawo

mu sambiro kukupangiska kuti sambiro libe lakukondweska

Chakuchita

Para mwamalizga kudumbiskana ivyo vanguba mu sambiro paumaliro pakhe pakuba

chakuchita. Mu nyengo iyi bakusambira bawelezgenge sambiro pakuwoneska kupulikiska

kwawo pa ntchito iyo bapika. Vyakuchitika vyose ni vyakupambanapambana ndipo vikupa

mwabi basambiri kuti bagwiriske ntchito pa ivyo basambira.

Ntchito za sambilo lakulondezgapo

Pa umaliro pa sambilo,msambizi wapereke ntchito ya kunyumba.Ntchito yakunyumba

yikwenera kukoleranako na sambilo lapanthazi, ivyi vikovwira basambiri kughanaghana za

SOLID chitukuko chakukhazgikika cha mmuzi mu sabata iyi.

5

Mafumbo ghakufumbika kabirikabiri

1. Kasi gulu likhale likulu uli?

Kakuliro ka gulu kakutolera khumbiro na kukondwereskeka uko banthu ba m’muzi bali nako,

bangaba pakati pa 7 na 30. Para mukuwona kuti kusambizga gulu likulu ntchakusuzga, yezgani

kujala gulu ilo. Ntchakukhumbikwa kmumanya kuti apo mukusambizga masambiro ma

membala ghanyakhe khumbilo la masambiro lingamala ndipo bangalekezga pa nthowa

(mungayamba na banthu 20 kweni wakukwera vilingwa bangaba 8 pera). Apa mukuyezgeska

kusanga banthu abo bali na khumbilo na chakulata chenecho pakugwira ntchito ya mmuzi.

2. Tingaba na nkhumano zilinga (kalinga)?

Ntchakwenerera kunozga na kukhala na nkhumano zibiri mu pologalamu yinu pambere

mundayambe kusambira. Nkhumano izi zikovwira ivyo bakwenera kuchita pa vya masambiro.

Banthu abo biza ku nkhumano bangakaphaliraso banyabo. Para mungaba na nkhumano imoza

pera masambiro ghinu ghakudankha ghangabalalika chifukwa banthu abo bakunjira

bangapangiska kuti mutole nyengo itali kuwerezga vyakumanyuma pa sambilo lililose.

3. Kasi masambiro ghose gha SOLID ghangatola nyengo yitali uli?

Kutalika kwa nyengo ya masambilo yikutolela pakati pa imwe na basambiri binu. Pa nkhumano

yakudankha mudumbiskane na gulu linu ivyo bakukhumba kumanya na nyengo iyo bangatola

pakusambira. Pa nyengo yakunozgekera mukumbukire vya ivyo mwangudumbiskana kuti

mukwaniliske vya kulata vinu na vyakukhumba vya basambiri binu. Masambiro ghamoza

ghangatola miyezi yitatu mpaka miyezi 8. Para gulu linu ndakunweka chomene ndipo

bakukhumba kusambira mwalubiro mungakhala masambiro ghanandi pa sabata ndipo

mungamalizga masambiro ghinu lubiro. Khalani na chipulikano kuti banthu banandi banjire mu

gulu.

4. Kasi nkhumano imoza ingatola nyengo itali uli?

Vikutolera umo gulu linu likupulikiskila lubiro vinthu ivyo bakusambira. Vingatola pakati pa ola

limoza na ghatatu ntheula nozgekelani ntchito yakukwana maola ghabiri.

5. Kasi pali chilango chilichose kwa basambiri abo bakujomba ku nkhumano?

Madazi awo msambiri wangajomba ngakutolera ivyo msambizgi na basambiri bakapulikana

pakudankha pambele bandamufumiske mu gulu nga kuchedwa mphindi 45 kukutoleka nga

kujomba, magulu ghanyakhe ghakupulikana kuti kujomba panji kuchedwa ku nkhumano

bakwenera kulipira ndalama panji kudumbiskana na msambizgi pabekha. Nthowa yiweme

6

yakumazgila kujombajomba nkhuwaphalira basambiri kuti paumaliro wa masambiro

bazamulemba mayeso ndipo awo bakujombajomba bangazafelula.

6. Kasi ningawapa Mphoto zakubalimbikiska pa masambiro ghabo?

Nkhwakwenerera yayi kubapa mphoto pavifukwa vinandi; chakudankha kumanya kachitiro ka

vinthu ivyo bakusambira ni mphoto kale ndipo kubapa mphoto pa sambiro lililose kungananga

kukhazikika kwa gulu kweni para gulu linu lingasanga nthowa inyakhe yakuperekera mphoto

mbwenu lingachita.

7. Kasi masatifiketi ghangapangika uli na kuperekeka mwakupwererera?

Kupereka ma satifiketi kwa basambiri abo bakwera mayeso ba SOLID ntchinthu chimoza icho

chikulimbikiska pologilamu ya SOLID. Magulu ghakujimilila pawekha bangachita ntchito

zakusangilamo ndalama kuti bazakapangiske ma satifiketi pawekha. Woneskeskani kuti fundo

iyi yasazgikilapo pa ndondomeko ya sambiro linu la nthowa za kusangilamo ndalama za gulu

linu.

8. Kasi ninganozgekera uli nyengo yakupelekera ma satifiketi? (Mwambo wakuperkera ma

satifiketi)

Dumbiskanani na gulu linu la SOLID za umo ibo bangachitira ndondomeko ya umo angaperekere

ma satifiketi nga abo bazamuyowoyapo? abo bazamulemba vyakuyowoya,Kasi basambiri ba

SOLID bazamkhumba kuyowoyapo? Kasi vizamchitikira nkhu? Mwizamukhumba mipando,

mathebulo na vinthu vinyake vyakukhumbikwa? Kasi muzamunozga uli ma satifiketi? Kasi

mwizamuchema banjani? Mwizabachema uli? Kasi mamembala gha SOLID wizamulemba

makalata gha ntchemo? Para gulu linu likukhumba vyakumwa, vyakumwera na kubwereka

vyakuimbira mukwenera kughanaghana za nthowa za kasangiro ka ndalama kuchitira vyose ivi.

Lutani pa sambiro 9 ndipo wonani ndondomeko ya umo munganozgera mwambo wa ma

satifiketi.

7

Sambiro 0: Nkhumano Yakukhumbikwa

Chakulata cha Bakusambira:

Basambiri wizamulongosola za vyakulata vitatu vya pologilamu ya SOLID Vyakulata vya Msambizgi:

Pepala lizingililenge kuti basambiri wosi balembepo mazina ghabo kuti banjire mu pologilamu ya SOLID

Khazikisyani zuwa la sambilo lakwamba

*Sangulusko*

Basambiri bamanyane: zina, muzi, na vinyakhe Mukapulika uli za SOLID? Kasi icho chikamupangiskani kuti mwize ku nkhumano ni vichi?

Tamupokerelani ku nkhumano ya SOLID

Kasi pologilamu ya SOLID ni vichi?

SOLID ni masambiro ayo ghakapangika na wupo wa Peace Corps na chilato chakuti

banthu ba mmuzi bamanye na kupokera upangili kufumira kwa basambizgi abo

bakumanya za SOLID kuti wakwezge chitukuko cha mudera labo

Kasi Peace Corps ni vichi?

Ni wupo uwo uli pasi pa boma la Amereka ndipo ukwiza na wovwiri wa chitukuko

chakukhazikika mu vyalu ivyo vyapempha wovwiri mu nthowa nga (masambiro, vya

umoyo, za vilengiwa, chitukuko cha bawukilano, vya ulimi, bizinesi na vinyakhe vya

ntheula.)

Wupo wa peace corps ukutumizga bakujipereka mu vyalu vyakupambanapambana

pa chalu chose, kukhala mu mdera gha mmizi, kusambizga banthu ba mmizi,

kunozga na kuyambiska ma polojeketi mwakuyana na vyakusowa vya mmuzi umo

bakukhala.

Chakulata chikulu cha wupo wa Peace Corps ni kulimbikiska mtende na ubali pa chalu chose mu

vyakulata vitatu ivi.

1. Kuvwila banthu ba muvyalu ivyo vikukhumba uvwiri pakupereka bamama na badada

abo bakumanya ntchito yabo.

2. Kulimbikiska bina Malawi kupulikiska makola chikhaliro cha bina Amereka

3. Kulimbikiska bina Amereka kupulikiska makola chikhaliro cha bina Malawi

8

Pologilamu ya SOLID yikukwaniriska vya kulata ivi pakusambizga na kubapa upangiri banthu ba

mmuzi kuti bajiyimile pawekha pakusintha umoyo na madera ghabo kweniso kupereka mwabi

pakudumbilana za makhaliro ghabo para wakujipereka wa wupo wa Peace Corps watolapo

gawo.

Vyakulata vitatu vya SOLID:

1. Upangiri na masambiro.

2. Kupereka mwabi na nkhongono za kujiyimila pawekha ku banthu ba mmuzi

3. Chitukuko chakukhazikika kweniso chakuwonekera mmuzi

Banthu bammuzi bizamusambiranga masambiro ghakupambanapambana pa ungano wuliwose

kweniso bizamuchita ntchito pakukoleranako na msambizgi .

Paumaliro pa pologilamu, bizamulemba mayeso agho basambiri wakwenera kukwera kuti

bazakakhale bakujipereka ba SOLID ndipo bizamupokera ma satifiketi.

Paumaliro pakupokera ma satifiketi kweniso kukhala wakujipereka ba SOLID bizamulutilizga

kusambizga masambiri gha SOLID ku banyabo vya chitukuko chakukhazikika cha mmuzi, pakuti

chakulata cha SOLID ntchakulutilizga kukweza chitukuko cha mmuzi.

Para mukukhumba kukhala mmoza wa pologilamu iyi, mukwenera kukhala wakulimbikira pa

ntchito. Kasi kulimbikira ni vichi?

Kulimbikira ndiko kujipereka pakuchita chinthu

Basambiri ba SOLID bakwenera kuwoneska kulimbikira kwabo pakuchita ivyi:

Kwiza ku masambiro mwambula kujomba

Kwiza mwakuchelera

Kutolapo gawo pa masambiro

Kugwira ntchito na banthu mmuzi

Baphalireni banthu kuti pologilamu iyi izamukhumba banthu abo mbakukondwereskeka kuchita

kwambula kupokera ndalama. Basimbiri bizamupereka nyengo na kusangika kwabo apo

bakupokera masambiro ghawaka. Mwizamusambilaso umo mungakhalire nkhwantha ya

masambiro gha SOLID ndipo muzamudumbiskana na abo bazamukhumba kulemba banthu

ntchito munthazi.

Pa nyengo iyi lembani ma zina, mizi, vyaka na ma adilesi gha banthu abo bakukhumba kunjira

mu pologilamu ya SOLID ndipo dumbiskanani nyengo iyo mungayambira sambiro lakwamba

9

Sambiro 1: Kumanya za Chitukuko cha Mmuzi

Vyakulata vya Basambiri:

Basambiri bazamuyowoya za mphambano pakati pa chitukuko chakukhazikika na chitukuko chambula kukhazikika

Basambiri bizamuyowoya za icho chikupangiska kukhala mulongozi muweme pa chitukuko cha mmuzi

Vyakulata vya Msambizgi:

Kusangika ku masambiro

Msambizgi bizamukhala na ndondomeko ya masambiro agho gulu lakondwereskeka kusambira kusazgilapo pa ivyo vili kukhazikika kale

Pagulu sangani nyengo iyo njiweme kwa basambiri bose iyo mungakumanilananga kusambizgana za SOLID

*Sangulusko*

Msambiri waliyose wayowoye zina lake na icho wakutemwa kuchita.

Wongani gulu lose chifukwa chakulutilizga kukhala na khumbiro lakulutilizga kusambira vya

SOLID. Fumbani basambiri para bali na mafumbo pambele mundayambe sambiro.


Mwahuno tiyowoyenge chomene za ndondomeko ya masambiro gha SOLID na za chitukuko

cha m’muzi.

Ndondomeko yithu ili nthena:

*Nkhumano zakukhumbikwa: Kumanya za SOLID

1. Kumanya za chitukuko cha m’muzi (Introduction to Community Development) 2. Makhaliro gha mlongozi muweme (Characteristics of a Successful Leader) 3. Vyakuchitika mu nyengo na ntchito za dazi na dazi (Seasonal Calendar and Daily

Activities Schedule) 4. Kujambula mapu gha mmuzi (Community Mapping) 5. Kafukufuku wa vyakusowa vya mmuzi na kusanga vyakukhumbikwa mmuzi (Needs

Assessment and Priority Ranking) 6. Kusanga masuzgo gha mmuzi (Problem Tree)

*QUIZ 7. Kapangiro ka polojeketi (Project Design) 8. Nthowa zakusangilamo ndalama (Income Generating Activities) 9. Kasamaliro ka polojeketi na konozgekera kwake (Project Management and Action

Planning) 10. Kalondolondo wa vyakuchitika na umo vyayendera (Monitoring and Evaluation)

* Mayeso ghaumaliro na mwambo wakupereka ma satifiketi

10

*** Vyakuti msambizgi wamanye: kusazgilapo pa masambiro ghakukhazikika kale, kuwumaliro kwa bukhu kwawikikaso masambiro ghanyakhe ghapadera agho basambiri bakondwereskeka kusambiraso. Pasi apa pali masambiro ghakusazgilapo.

HIV/AIDS, Maleliya (Malungo), chakurya chakupa nkhongono, dimba lapa nyumba,

nazale ya makuni na mbawula za dongo

Sono tiyowoyenge vya chitukuko. Fumbani gulu mafumbo agha:

Kasi chitukuko ni vichi?

Chitukuko ni kwiza na kusintha kwachanduro Kasi chitukuko cha mmuzi ni vichi?

Chitukuko cha m’muzi nkhumanya vyakusowa vya mmuzi na kusanga nthowa za kumazgila vyakusowa ivi.

Kasi chitukuko chakukhazikika ni vichi?

Chitukuko chakukhazikika ni chitukuko icho chikulutilila kwambula wovwiri wakufumila kunyakhe.

Kasi chitukuko chambula kukhazikika ni vichi?

Chitukuko chambula kukhazikika ni icho chikuthemba wovwiri wakufumira kunyakhe. Kasi chitukuko chakukhazikika ntchakukhumbikwa uli?

Chitukuko chakukhazikika ntchakukhumbikwa chifukwa chikupangiska banthu ba mmuzi kujiyimilira pa wekha kwambula wovwiri wakufumila kunyakhe pa vinthu vyakumbikwa.

Tikadumbiskana kuti chitukuko chikuwona vyakusoba vya banthu m’muzi.Upangiri uweme wa mlongozi pa chitukuko ngwakukhumbikwa chomene kuti mukulelaneko makola na banthu mmuzi.

Kasi icho chikupangiska mlongozi kuba muweme pa chitukuko cha mmuzi ni vichi?

Kulimbikiska mambela mu gulu kutibayowoye na kudumbiskana maghanoghan

O ghabo pakuzgola mafumbo agho bafumbikenge.

Sangani vyakukhumbika kufumira ku banthu ba m’muzi ivyo vizamukovwirani

kupulikiska vyakusoba vyabo. Ivi nivyakukhumbika chifukwa vikovwira banthu ba

m’muzi kumanya vyakusoba vyabo kwambula imwe kubikapo maghanoghano ghinu.

Wakusambizga gulu vinthu vyakuti manye

Wakupereka mayeso (vilingwa) ku bakusambiri kuti wawone ivyo bakumanya panji

bapulikiska ivyo basambira

11

Chakuchita

Fumbani bakusambira bapereke visazo vya mapoljeketi gha m’muzi agho ngakukhazikika na

agho ngambura kukhazikika ndipo perekani vifukwa vyake.

Kasi ulongozgi uwu ukukhwaska uli mapulojeketi gha m’muzi winu umu?

Kasi ulongozgi uwu ungaluta uli panthazi?

Ntchito ya sambiro la panthazi

Ghanaghanani za balongozgi ba mmuzi binu na ivyo vikuwapangiska kuti babe balongozgi

baweme. Mwize na mazina ghabo pa sambiro lapanthazi.

*** Vyakuti msambizgi bamanye: bakumbuskeni basambiri kuti balembe mitu ya masambiro pa timapepala ndipo bakupeni

12

Sambiro 2: Makhaliro gha Mlongozgi Muweme

Vyakulata vya Msambiri:

Basambiri bayowoye makhaliro ghatatu gha mlongozgi muweme

Basambiri badumbiskanenge za masuzgo na ivyo mlongozgi wakuchita makola na umo wangamazgila masuzgo


Kuchema mazina gha basambiri abo biza

Kwiza na mazina gha balongozgi bamugulu la SOLID

*Sangulusko*

Werezgani ntchito ya sabata yamala

Kasi balongozgi abo bakuchita makola mmuzi mwinu mbanjani? Kasi tikabasanga uli banthu

awa? Kasi ndi makhaliro uli abo ghakubapangiska kukhala balongozgi baweme?

Nkhwakukhumbikwira uli kukhala na upangiri uweme pa ulongozgi?


Sono gwirisani ntchito nkhani iyo yalembeka pasi apa kuti ikuvwirani pakuyowoya za makhaliro gha mlongozgi wakutondeka pa ntchito yake.

Badada Phiri ni msungachuma ku banki ya mmuzi mwa Mlenga. Ntchito yabo ikaba yakutolera

na kugaba ndalama kweniso na kukabika ndalama za gulu ku banki. Paumaliro pa chaka

pakugabana ndalama, badada Phiri bakaperebezga ndalama zakukwana k10,000. Ba Phiri bati

bafumbika za ndalama iyi, ibo bakazgola kuti bakamanya yayi ivyo vikachitika na ndalama iyi,

ntheula bakakanilatu kuyowoyapo chilichose. Mamembala bakafumba za ma lisiti ghakutolera

na kubikira ndalama ku banki ndipo bakasanga kuti k10,000 ikabikika yayi ku banki.

Fumbani gulu: Kasi machitiro agha ghangananga uli…

Ubale pakati pa mamembala na ba Phiri?

Ubale pakati pa ba Phiri na banthu ba m’muzi?

Kusankhikaso kwa ba Phiri pa mpando wabo wa usungichuma?

Ni vichi chikupangiska mlongozi kuti wabe muweme?

Para wakuwoneska makhaliro ghaweme

Wabe wakugomezgeka, ndipo wakwenera kulongosola machitiro ghake ku gulu

Kuyowoya za vigamulo na vyakuchitika ivyo vyapangika na gulu

Kwiza pa nyengo yakhe (yakwenerera)

Kumanya kunozga mwalubiro para vinthu vyanangika

13

Nga balongozi, tizamukumana na masuzgo pa umoyo agho ghangatigongoweska kweni ichi chikung’anamula kuti ndise balongozgi bakutondeka yayi panji kuti tileke kukhala mlongozgi muweme.

Ntchakwenerera kukumbukira nyengo zose kuti:

Ni nyengo zose yayi apo vinthu vikwenda makola nga umo tikukhumbila

Ntchito yikulu yiwoneke nga njichoko chifukwa ntchipusu kuyichita

Sambirani kufumila ku ivyo mwangutondeka kuluska kuwerera mmanyuma na

kugongowa

Kolelananiko nakuvwirana pa kagwiriro ka ntchito nga gulu

Kasi ni masuzgo uli agho tingakumana nawo apo tikuyezgeska kuba balongozgi baweme?

Tingalimbikira uli kwambula kuwerera mmanyuma?

Kasi ni makhaliro na vyakuchita uli ivyo vingamupangiska munthu kukhala mlongozgi

wakutondeka?

Viphuphu (vinyeda) na kunanga vinthu vyakukhumbikwa

Para vikhumbiro vya munthu vikukolelanako yayi na udindo wa ntchito yake

Kutondeka kukwaniliska vyakukhumbikwa na malango gha pa ntchito

Ntchifukwa uli nkhwakukhumbikwira kuwoneska chikhaliro chiweme cha ulongozgi?

Ukuchindikika na banthu mmuzi

Ukulimbikiska banthu mmuzi kugwira nawe ntchito

Banthu bakutolelako nkhalu yiweme kwa iwe

Chakuchita

Nga apo mwawonera nkhani ya ba Phiri yila, phalilani gulu linu kuti lipereke viyelezgero vya

umo ba phiri bati bakhalilenge mlongozgi muweme na umo vingasinthila vyakuchitika vya

gulu.

Pakulondezga ivyo mwasambira mwahuno khalani mmagulu ndipo perekani chiyelezgero

(sewero) cha pakati pa mlongozgi muweme na mlongozgi wakutondeka

Ntchito ya sambiro lapanthazi

Mukalembe mundandanda wa mazina ghankhonde gha malo agho mukutemwa kulutako

ndipo mwize nawo mu sambiro la sabata yikwiza

14

Sambiro 3: Kujambula Mapu gha Mmuzi (Community Mapping)


Basambiri baperekenge chifukwa chimoza icho ntchakukhumbikwira kusanga ivyo banthu bakusowa mmuzi

Basambiri balongosole vinthu vibiri ivyo vikusangika mmuzi kufumila pa mapu agho bajambula

Basambiri bagwire ntchito pamoza pakujambula mapu gham’muzi wawo ghakale naumo ghazamukhalira ku nthazi


Kuchema mazina gha mamembala abo biza

Liphalireni gulu za ntchito yakujambula mapu gha mmuzi

*Sangulusko*


Mukwenera kubpulikiska makola banthu ba mmuzi pambele mundayambe ntchito yakujambula mapu. Bafumbeni basambiri vya vinthu ivyo bangaba navyo. Kasi ni nthowa uli yiweme kwa munthu iyo wangasangila vakukhumbikwa ivyi? Kasi munthu wangakuwonani waka kuti wamanye vyakukhumbikwa vinu panji wakwenera kufumba mafumbo?

Kasi “community assessment tool” ni vichi? Ntchihifukwa uli munthu wakwenera kugwiriska ntchito “community assessment tool”? Ntchifukwa uli “community assessment tool ” njakukhumbikwira?

“Community Assessment Tool” ni nthowa yiweme yakuwika pamoza

vyakukhumbikwa kumanya mmuzi na kughanghana za vyakukhumbikwa vya

munthazi.

Pali vipangizo vinkhonde vya “community assessment” ivyo tidumbiskanenge mu SOLID: 1. Kujambula mapu gha mmuzi (Community mapping)

2. Vyakuchitika mu nyengo (Seasonal Calendar)

3. Ntchito za dazi na dazi (Daily Activities Schedule)

4. Kafukufuku wa vyakusowa vya mmuzi na kusanga vyakukhumbikwa mmuzi (Needs

Assessment and Priority Ranking)

5. Kusanga masuzgo gha mmuzi (Problem tree)

Mwahuno tidumbiskanenge za kujambula mapu gha mmuzi (community mapping). Kasi Mapu

gha mmuzi ni vichi? Kasi chakulata chakujambulira mapu gha mmuzi chingaba chivichi?

Chipangizo ichi chikugwiriskika ntchito kuti chiwoneske vinthu ivyo vilipo, malo

ghakuchitikira vinthu, ma sukulu, ma tchalitchi na malo ghanyakhe ghakumanyikwa.

15

Kujambula mapu kukuwovwira kuwoneska kupambana pa kawonero na kasangilo ka

vinthu vyakukhumbikwa na vinyakhe vya ntheula

Kujambula mapu gha mmuzi kukuwoneska umo muzi ulili, ivyo bali navyo na umo

bangagwiriske ntchito. Mapu ghangagwiraso ntchito nga chipangizo kwa banthu ba

mmuzi chakubakumbuska vinthu ivyo bali navyo mmuzi mwawo

Chakuchita

1. Gabani banthu mumagulu ghanayi; badada, bamama, banyamata na basungwana pawekha

Ntchifukwa uli nkhwakukhumbikira kugaba banthu mumagula ghanayi?

Balongosoleni kuti para tikupanga ntchito za “community assessment” tikugaba banthu mumagulu mwakulingana na vyaka na kupambana pakati pa banalume na banakazi. Ivyi vikuwovwira kuti baliyose watolepo gawo. Pa makhaliro na mizi yinyakhe ntchakusuzga kugwirira ntchito pamoza pakati pa bamama na badada, bamama bangalongozga badada yayi pa gulu kweniso bamama bangayowoya yayi pakati pa badada.

2. Yambani kujambula mapu

Pakujambula mapu basambiri wakwenera kughanaghana za malo na vinthu vyakukhumbikwa mmuzi. Baphalireni basambiri kuti bangaluwanga yayi kusazgilapo malo agho bakutemwa kulutako kufumila ku sambiro lajumpha. Mapu agha ghangajambulika pasi pakugwiriska ntchito ma libwe, timakuni na vinyaki vya ntheula kulongola malo ghakukhumbikwa mmuzi pambele mundalembe pa pepala.

**Vyakuti msambizgi bamanye: Banthu ba m’muzi bakumanya ivyo bali navyo nthewura kubaphalira yayi vyakuti balembe panji kujambula pa mapu. Para basambiri baluwa kubika vinthu vinyake pa mapu, mungabakumbuska pakumba mafumbo nga: Kasi maji mukuteka nkhu? Kasi msika, msewu, tchalitchi, sukulu, nyumba ya mfumu navinyake vya nthewura vili nkhu?

3. Para bamalizga kujambula mapu,gulu lilose lilongosole ivyo balemba pa mapu ghabo ku

banthu bose.

Bafumbeni basambiri kuti balongosole chifukwa icho balembera vinthu ivyo vili pa mapu ndipo

balongosole malo agho bakutemwa kulutako.

4. Baphalileni magulu bose kuti bapambaniske mapu ghabo.

Kasi mapu ghakupambana uli? Kasi pali malo agho ghakukhumbikwa kwa badada pera panji bamama pera? Kasi tasambirapo vichi pakujambula mapu gha mmuzi agha?

16

5. Paumaliro bikani banthu mumagulu ghabiri kuti gulu limoza lijambula mapu ghakulongola

vinthu umo vikabila vyaka khumi (10) vyajumpha ndipo gulu linyakhe liwoneske mapu gha

umo bakughanaghanira umo muzi wawo wuzamuwonekera vyaka 10 vikwiza ndipo gulu

lilose lilongoselere banthu bose ivyo balemba.

Kasi chasintha nchivichi pa mapu ghabiri agha? Kasi ivyo vyasintha makora ni vichi ndipo ivyo vindasinthe ni vichi? Kasi tingagwiriska uli ntchito ivyo tamanya kuti tikankhuske muzi withu?

Ntchito ya sambiro lapanthazi

Nozgani mundandanda wa ivyo mukuchita mu sabata yose ndipo mwize navyo pa sambiro

likwiza.

17

Sambiro 4: Vyakuchitika mu Nyengo na Ntchito za Dazi na Dazi (Seasonal Calender and Daily Activities Schedule)


Basambiri bayowoye uweme umoza wakugwiriska ntchito vyakuchitika mu nyengo (seasonal calendar) nga chipangizo chakumanyira ivyo vili mmuzi (community assessment )

Basambira bayowoye umo vyakuchitika vya dazi na dazi vikubira pakati pa banalume na banakazi

Basambiri bayowoye nyengo yiweme pa dazi ilo/pasabata iyo bangachitira ungano Vyakulata vya Msambizgi:

Kuchema mazina gha basambiri

Gulu lipange vyakuchitika mu nyengo (Seasonal Cadalendar) na vyakuchitika vya dazi na Dazi (Daily Activities )

*Sangulusko*

Vyakwenerera kuvimanya na Kudumbiskana

Kusankha nyengo pa chaka yakwambira pulojeketi nkhwkukhumbikwa chifukwa kungapangiski khumbiro la banthu m’muzi kubapo panji yayi.

Tingasanga uli nyengo yiweme pa chaka yakuyambira pulojeti? Kasi pali nyengo yapadera iyo banthu bakuchita ma polojeketi pera pachaka kuluska nyengo yinyakhe? Mwahuno tidumbiskanenge za vipangizo vinyakhe vibiri ivyo tingagwiriska ntchito pakuchita “Community Assessment”: Seasonal Calendar na Daily Activity Schedule Kasi seasonal calendar ni vichi? Kasi chipangizo ichi ntchakukhumbikwa uli mmuzi?

Chipangizo ichi chikuwovwira kuwoneska vinthu vyakuchitika mu nyengo zakupambana,

kasangilo na kagwirisiro ntchito ka ndalama.Bangasazgilapo vinthu nga: kusinhta kwa

nyengo,mbewu za m’munda,ulimi wa vibeto,makhaliro gha pa umoyo wa

munthu,vinthu vya kukhumbikwa vya m’muzi na vikondwerero vya m’muzi.

Kalendala wa nyengo ngwakukhumbikwa chifukwa wakuwovwira kumanya nyengo

yakupangira nkhumano na kumanya nyengo yiweme yakupangila ma polojeketi pa

chaka

Kasi ndondomeko ya ntchito za dazi na dazi ni vichi? Ntchifukwa uli ntchakukhumbikwa kumanya za ndondomeko ya ntchito za dazi na dazi?

Ndondomeko iyi njakukhumbikwa chifukwa yikuwovwira umo ntchito zikugawikila

pakati pa banalume na banakazi kweniso na vyaka vyabo

18

Ndondomeko iyi yikugwiriskika ntchito pakukhumba kumanya nyengo iyo banthu

bakusangika pa nyumba na nyengo yakunozgekera vyakuchita

Chakuchitika:

1. Gawani basambiri mmagulu ghanayi kuyanana na vyaka, banalume na banakazi pawekha,

ndipo gulu lilolose lilembe kalendala wa nyengo

Liphalireni gulu kuti kalendala wa nyengo wangayana yayi kweni chakukhumbikwa ntchakuti mulembe nyengo na vyakuchitika vyose vyapachaka viwoneke

**Vyakuti msambizgi bamanye: Banthu ba m’muzi bakumanya ivyo bali navyo nthewura kubaphalira yayi vyakuti bachite.Para basambiri baluwa kubika vinthu vinyake, mungabakumbuska za ndondomeko yaku sukulu, masewero, maukwati, nyifwa, ndondomeko ya za ulimi, matenda, nyengo iyo banthu bakukhala na ndalama, za nyengo, kulipira sukulu na vyakupila vinyakhe, nyengo ya kuzenga na vinyakhe vyantheula.

2. Para magulu ghamala kulemba kalendala wa za nyengo, baphalilani balembeso ntchito za

dazi na dazi mmagulu ghabo ndipo baphalilani kuti basazgilepo ntchito yakunyumba ya

sabata yamala. Nthowa inyakhe njakuti magulu agha balembe ndondomeko ya ntchito za

dazi na dazi mwakuwilikizga pachaka kuti bapambaniske vyakuchitika mu nyengo ya vula na

vyakuchitika mu nyengo ya chihanya (kuthukira).

3. Para bamalizga kulemba kalendala wa za nyengo, gulu lilose lilongosole ivyo balemba ku

banthu bose vya ivyo balemba . Bafumbeni basambiri kuti balongosole chifukwa icho

balembera vinthu ivyo vili pa kalendala wa nyengo ndipo balongosole kukhumbikwa kwa

kalendala wa nyengo na chifukwa cha vichi ntchito za dazi na dazi zingasintha pachaka.

Kasi kalendala wa nyengo na ntchito za dazi na dazi vyangupambana uli mmagulu? Kasi vyakuchitika vinyakhe vya banalume na banakazi vyangupambana? Kasi ntchito za banalume na banakazi pa zuwa panji pa chaka zikupambana? Chifukwa uli? Kasi tasambirapo vichi pakuchita ntchito iyi? Kasi ivyo tasambira tingavigwiriska ntchito uli? Kasi nyengo yiweme ni nji pa chaka yakupangira polojeketi yazakuzenga panji masambiro?

Chakuchita cha sambiro lakunthazi

Baphalireni basambiri basole polojeketi yimoza iyo yingavwira banthu mmuzi pakugwiriska

ntchito mapu gha mmuzi, kalendala wa nyengo na ntchito za dazi na dazi

19

Sambiro 5: Kufufuza Vyakusoba na Kusanga Vyakukhumbikwa M’muzi (Needs Assessment and Priority Ranking)


Basambiri baphalirane chifukwa uli tikusankha na kubika vya kusoba vya m’muzi mundondomeko yakukhumbikwa nakuti vingavwira uli pa mapulojeketi ghabo.

Basambiri balongosole chifukwa uli ntchakwenerera kufufuza ya mmuzi pambele bandayambe ntchito ya chitukuko cha mmuzi



Msambizgi bamanye chinthu chimoza chakukhumbikwa cha chitukuko cha mmuzi icho gulu lingachita pakusintha muzi

*Sangulusko*

Vyakwenera kumanya nakudumbiskana

Fumbani gulu kuti lighanaghane za masuzgo ghose agho bali mmuzi. Lutilizgani kufumba mafumbo apo mphakwenerera. Longosolani kuti kumanya masuzgo ntchinthu chakwamba chakukhumbikwa pakuchita ntchito ya chitukuko

Sono tisambirenge Chipangizo chakufufuzira vyakusowa vya mmuzi icho na kusanga

vyakukhumbikwa pakulondezga ndondomeko (Priority Ranking). Kasi mukughanaghana kuti

kusanga vyakukhumbikwa pakulondezga ndondomeko (Priority Ranking) ni vichi? Chifukwa uli

mungagwiriske ntchito chipangizo chenichichi?

Nthowa iyi yikutiwovwira kusanga vyakusoba venecho vya mmuzi kuti banthu bamazge

masuzgo agha pakulondezga ndondomeko.

Pambele mundayambe ntchito iyi nkhwakukhumbikwa kupambaniska vinthu vyakukhumbikwa

chomene na vinthu vyakukhumbikwa pachoko. Walipo uyo wakumanya kupambana kwake?

Ntchifukwa uli tikwenera kumanya za kupambana uku apo tikughanaghana za chitukuko cha

mmuzi?

Vyakukhumbikwa chomene: Vinthu vyakuwovwira munthu kukhala na umoyo nga

Maji, Chakurya, Pakukhala (nyumba) Vyakukhumbikwa pachoko: Tingakhala kwambula ivi nga

Telefoni, Vidiyo

20

Vyakuchita

1. Fumbani gulu kuti liyambe kulemba vyakukhumbikwa mmuzi pakugwiriska ntchito

yakunyumba ya sabala yamala. Pa vinthu ivyo vyazunulika, solanipo vinkhonde pera ivyo

vyazunulika na waliyose.

Lilongosoleleni gulu kuti pali vinthu vinyakhe ivyo tikuwona pakusola nakuyika mu ndondomeko

wa vyakukhumbikwa vya mmuzi:

Kukhumbikwira kwa chinthu

Umo khumbiro la banthu lilili pa chakukhumbikwa cha mmuzi

Vyakukhumbikwa ivyo vili mmuzi mwinu.

Maupangiri gha banthu mmuzi winu

Chakwambiska na chaakulatapo cha suzgo/chakukhumbikwa

Magulu panji mawupo ghakale agho ghalipo mudera mwinu agho ghangavwira pa

vyakusoba ivi

2. Phalilani gulu kuti lilembe “priority ranking” thebula pakugwiriska ntchito vinthu vinkhonde

ivyo mwangusankha.

Njala

Kusoba kwa ndalama

Kusankhana chifukwa cha

HIV

Kusoba masambiro

Kusoba kwa maji

Njala x

Kusoba ndalama

x x


HIV x x x

Kusoba masambiro

x x x x

Kusoba kwa maji

x x x x x

21

3. Liphalireni gulu kulemba mmabokosi pakupambaniska kwa vyakumbikwa vibiri nakuwona icho ntchakuzilwa chomene mmuzi ni ntchi. Wonani chisazo pasi apa

Njala

Kusoba ndalama

Kusankhana chifukwa cha HIV Kusoba kwa masambiro

Kusoba maji

Njala x Njala Njala Njala Njala

Kusoba ndalama

x x

Pambaniskani pakati kusankhana chifukwa cha HIV na kusoba ndalama ndipo lembani chakuzirwa chomene

mu bokosi ili.


HIV x x x

Kusoba kwa masambiro

x x x x

Kusoba maji x x x x x

4. Bikani pamoza vyakulata. Chakukhumbikwa icho chili na mavoti ghanandi nchicho chibenge pakwamba. (Chisazo pasi apa: Njala 4)

Njala Kusoba kwa

ndalama


HIV

Kusoba masambiro

Kusowa maji Vyakulata

Njala x Njala Njala Njala Njala 4

Kusoba x x Kusoba

ndalama Kusoba ndalama

Kusoba ndalama

3

Kusankhana chifukwa

cha HIV x x x

Kusoba masambiro

Kusoba maji 0

Kusoba masambiro

x x x x Kusoba maji 1

Kusoba maji

x x x x x 2

22

5. Gulu lidumbiskane chifukwa icho chakukhumbikwa ichi chakhala pakudankha mmuzi

mwabo.

Ntchifukwa uli kusapanga vyakusoba mmuzi (priority Ranking) ni chipangizo chakukhumbikwa

pa chitukuko cha mmuzi?

Kasi tingagwiriska uli ntchito chipangizo ichi mu nthowa zinyakhe nga: Kusankha nthowa

yiweme yakusangilamo ndalama (IGA), kusankha ma polojeketi na vinyakhe vya ntheula

Kasi mukughanaghana kuti chakukhumbikwa chakudankha ichi chizamubaso chakwamba mu

vyaka vikwiza? Chifukwa uli?

Kasi mukughanaghana kuti chipangizo ichi chizakawerezgekeso? Chifukwa uli? Kalinga?

Chakuchita cha sambiro lapanthazi

Baphalireni msambiri waliyose kuti wakaghanaghane na kwiza na vyakwambiska na vyakulata

vya chakukhumbikwa icho tachisanga mwahuno (njala) nakwiza navyo msambiro likwiza.

23

Sambiro 6: Kusanga Masuzgo gha Mmuzi (Problem Tree)

Chakulata cha Msambiri:

Basambiri: basambiri bapulikiske umo bangamanyire masuzgo gha mmuzi ndipo bamanye vifukwa ivyo vikwambiska masuzgo agha.



Basambiri bajambule khuni lakuwoneska suzgo (Problem Tree) pakugwiriska ntchito chakukhumbikwa chakudankha (njala) mu sambiro lajumpha

Msambizgi wabaphalire basambiri kuti msambiro ilo likwiza bizamuzgola mafumbo

*Sangulusko*


Sabata yamala tikadumbiskana na kusankha vyakukhumbikwa ivyo vikusangika mmuzi. Kasi

walipo wakukumbuka kuti chakukhumbikwa ni vichi? Kasi kupambana pakati pa

chakukhumbikwa chomene na chakukhumbikwa pachoko ni vichi?

Vyakukhumbikwa chomene: Vinthu vyakuwovwira munthu kukhala na umoyo

Vyakukhumbikwa pachoko: Tingakhala kwambula ivi

Kasi suzgo ni vichi?

Chakukhumbikwa chomene pan chiakukhumbikwa pachoko icho banthu ba mmuzi

basange zgolo lake

Tiyeni tikumbukire sambiro lajumpha. Kasi chakukhumbikwa chomene chakwamba tikasanga ni

vichi? Kasi chakukhumbikwa ichi ni suzgo ilo muzi winu uli nalo? Ntchifukwa uli tikughanaghana

kuti ili ni suzgo? Chikuyambiska suzgo ili ni vichi? Kasi vyakulata pa suzgo ili ni vichi?

Nthowa imoza yakuwoneskera vyakwambiska na vyakulata vya suzgo ili ni kujambula khuni la kuwonera suzgo (Problem Tree) kuti waliyose wawone.

Chakuchita

Gulu lijambule khuni ndipo pakati pa khuni gulu lilembe chakukhumbikwa icho tikachisanga

musambiro lamala(NJALA),misisi yikhale vyakwambiska suzgo ndipo minthavi yikhale vyakulata

vya suzgo ilo likuwonekera m’muzi.

24

Chisazo:

Suzgo: Njala Vyakwambiska suzgo (Vyalembeka pa msisi): Ukavu kusoba ndalama kusoba malo kusoba maji kusoba chakurya Vyakulata (Vyalembeka pa minthavi): Kusoba chakurya muthupi kutondeka ku sukulu kusoba ntchito kusoba ndalama

Ichi ntchipangizo icho mungagwiriska ntchito kupulikiska masuzgo gha mmuzi mwinu icho chingamuvwirani pa ma polojeketi ghinu. Para gulu lingabka khumbiro pa vyakuyambiska suzgo likulu mmuzi vingavwira kumazga suzgo ili.


Pakulondezga vyakuyambiska suzgo ili basambira mwahuno basambiri basolepe suzgo limoza

nakusanga vyakulata vyake.

*** Vyakwenera msambizgi kumanya; Bakumbuskani basambiri kuti muzamulemba mayeso mu sambiro likwiza ntheula bakabazge ntchito yamu masambiro 1 mpaka 6. Mafumbo na mazgolo gha ivi ghakusangika pa peji 38 mpaka 40.

VYAKULATA

SUZGO

NJALA

VYAKWAMBI

SKA SUZGO

25

Sambiro 7: Kapangiro ka Polojeketi (Project Design)


Basambiri balongosole ndondomeko izo bakulondezga pakunozgekera na kuyamba polojeketi

Basambiri bawoneske masomphenya gha polojeketi, vyakulata vya nyengo yitali na vya nyengo yichoko na vyakulata ivyo basola



Kufumba na kuzgola mafumbo

Dangililani gulu pakulemba masomphenya, vyakulata vya pa nyengo yitali na vya nyengo yichoko na vyakulata vya polojeketi ya mnthazi

*Sangulusko*


Para mwamalizga kusanga vyakukhumbikwa vya mmuzi pakugwiriska ntchito vipangizo vyakupambanapambana, chakusazgilapo nkhugwiriska ntchito ivyo mwasambira pakuyambiska polojeketi.

Basambiri bagabane ivyo bakawazga pa sambiro lajumpha.

Mukusola uli polojeketi yakuti muchite mmuzi? Mukwambira mpha? Kasi kumanya za kapangiro

ka polojeketi (Project Design) ni vichi? Nkhwakukhumbikwauli kumanya za polojeketi pambele

mundayambe kupanga polojeketi yenecho mmuzi?

Nthowa iyo tikumanyira kuti tipange polojeketi ya mtundu uli mmuzi, zikutolela

kugwiriska ntchito vyakulata ivyo tikasanga pakusola chakukhumbikwa chomene

mmuzi ntheula tikwamba kudumbiskana za polojeketi

Kapangiro ka polojeketi (Project Design) nkhukhala na masomphenya, vyakulata ivyo

vikubikika pakulondezga ndondomeko yiweme pambele mundapange polojeketi iyi

mmuzi kuti mukhale na chinthu chakuwoneka paumaliro

Ndi ndondomeko uli izo zikulondezgeka pakuyamba polojeketi?

Chakwamba Longosolelani gulu kuti chakwamba pakunozga polojeketi nkhukhala na

masomphenya. Masomphenya ni vichi?

Liphalireni gulu kuti liyowoye ivyo likukhumba kuzachita mmuzi mwabo.

Masomphenya ni ghanaghano ilo mukukhumba kuti lizakakwaniliskike kunthazi nga;

muno mu Malawi palije uyo wakhumba kugona na njala

26

Chachibiri ni kusanga vinthu ivyo vilipo kale ivyo vingakwaniliska masomphenya agha. Kasi muli na vinthu uli mmuzi vyakukhumbikwa ivyo vingakuvwirani kukwaniliska masomphenya?

Phalirani gulu kuti liyowoye ndondomeko wa vinthu ivyo vili mmuzi ivyo vingawovwira kukwaniliska masomphenya ghinu.

o Chisazo: ngoma, mbuto za mdimba, malo, dilawo, jembe, manyowa, makuti gha vipaso na dende la mdimba

Chachitatu mwize na ndondomeko ya maghanoghano agho muzamukwaniliskila masomphenya, na ndondomeko iyo gulu lidumbiskane na kupana mahara za umo mungapangile kuti masomphenya ghachitike.

Lembani maghanoghano ghanyakhe agho gulu likupereka chakusazgilapo yambani

kubika mundondomeko mwakulingana na kukhumbikwa kwake.

o Nga: kupereka chisazo umo banthu ba mmuzi bangalimila dimba

lapanyumba.

Chawumaliro ghanaghanani za vyakulata ivyo vikutola nyengo yitali/pachoko ivyo mukukhumba kukwaniliska. Kasi chakulata chakutola nyengo yitali na chakulata chakutola nyengo yichoko vikupambana uli?

Chakulata chakutola nyengo yitali ntchikulu chomene nga banthu ba mmuzi

bazamukhala na njala yayi chifukwa bazamulyanga chakurya kufuma mmadima

ghabo.

Chakulata chakutola nyengo yichoko chikutola nyengo yifupi kuti chikwaniliskike nga

mwa banthu 60 pa 100 (60%) yiliyose abo bakawapo pa masanbiro la dimba

lapanyumba babenge na madimba ghawo mpaka kumayambiriro kwa nyengo

yinyakhe ya vula iyo yikwiza.

Vyakulata vikwenera kukhala….

Specific (Vyachindunji): Kasi chindunji icho tikukhumba ntchi vichi?

o Nga: Banthu abo bakulima dimba.

Measurable (umo mungamanyira kuti vyachitika): Mungamanya uli

kuti chakulata chinu mwakaniliska?

o Nga: kupambaniska nambala ya banthu abo bali na madimba

na abo bakasambira za kulima madimba ghapanyumba

Realistic (Chawunenesko chake): Kasi chakulata chenichichi

ntchakukwaniliskika mu nyengo yake?

o Nga ntchakukwaniliskika chifukwa mwa banthu 60 pa 100

yiliyose bakukwaniliska

27

Time bound (nyengo) Kasi chakulata ichi chizamukwaniliskika pauli?

o Nga: pakukwana nyengo ya vula iyo yikwiza.

***Vyakuti msambizgi bamanye: sambiro ilo likwiza tizamudumbiskana za vimanyisko vya kuwoneska kuti vyakulata vyakwaniliskika

Chakuchita

Pakugwiriska ntchito ndondomeko ya maghanoghano gha polojeketi waliyose mwakulingana na

chakuchita cha sabata yajumpha bakhale mmagulu na kupereka masomphenya, vyakulata

vyakutola nyengo yitali na vyakulata vyakutola nyengo yichoko kuti bapange polojeketi

yakuwoneka mmuzi


Gulu lidumbiskane para maghanoghano gha polojeketi ghabo ghakhumbenge ndalama nakuti

ndalama bazisangenge uli

28

Sambiro 8: Nthowa Zakusangilamo Ndalama (Income Generating Activities)


Basambiri bapereke ndondomeko zinkhonde zakwambira buzinesi

Basimbiri bayowoye fundo zibiri izo wakwenera kughanaghana pambele bandayambe buzinesi



Pambele sambiro lindayambe nozgani mapepala ghankhonde apo mulembenge ndondomeko imoza pa pepala lililose.

Paumaliro pa sambiro, ndondomeko zakukhumbikwa za maghanoghano ghakuyambira buzinesi zizamutoleka kufumira ku gulu

*Sangulusko*


Apo gulu layamba kughanaghana za kapangiro ka polojeketi yakuwoneka iyo bakukhumba kuti bachite mmuzi mwabo, ntchukukhumbikwa kughanaghana umo bangasangila ndalama izo zingakhumbikwa pa polojeketi iyi para ndalama zingakhumbikwa

Kasi banthu ba mmuzi bakusanga uli ndalama? Kasi nthowa izi zakugomezgeka? Kasi masuzgo

ghake ni vichi? Kasi izi ni nthowa zakukhazikika zakusangira ndalama?

Liphalireni gulu kuti nthowa imoza yakusangira ndalama ndi mabizinezi yachoyachoko. Kasi

nthowa yakusangiramo ndalama ni vichi? Perekani chisazo.

Nthowa yakusangira ndalama (IGA) ni nthowa iyo magulu gha SOLID ghakugwiriska

ntchito kuvwira ma polojeketi ghabo bakondwereskeka kubapanga mmuzi mwabo.

Kukhala na mabizinesi ghachokoghachoko ghakwandura mu SOLID nkhwakukhumbikwa

chifukwa kukupangiska gulu kulutilira na kukhazikika.

Chakuchita

Liphalireni gulu kuti pali ndondomeko zinkhonde izo mungayambira ma bizinesi ghachokoghachoko. Perekani mapepala ghankhonde ghara apo mwangulembapo ndondomeko yakwambira ma bizinesi ghachokoghachoko nakupa basimbiri bankhonde ba SOLID ndipo baphalirani kuti bandande mwakulingana na ndondomeko yakwamba kumalizgira ndondomeko yawumaliro. Dumbiskanani chifukwa uli bandanda nthena.

Sono dumbiskanani na gulu za ndondomeko yiliyose payekhapayekha yakwambira ma bizinesi

ghachokoghachoko ndipo baphalirani basole buzinesi yakwenerera ndondomeko yiliyose

29

1. Ghanaghanani za nthowa yakusangira ndalama

Liphalireni gulu kuti liyowoye za ma bizinesi ghachokoghachoko ghakukhazgikika pakugwiriska ntchito ivyo bakachita musambiro lamala.Para bamala baphalirani kuti bagwiriske ntchito chipangizo chakusangira vinthu vyakukhumbikwa m’muzi“Priority Ranking”icho bakasambira kale kuti chibavwire pakubika pamoza maghanoghano ghabo mu ndondomeko ya nyengo, ndalama, vyakukhumbikwa vya mmuzi na vinyakhe vyantheula

Nga: Kupanga chimphonde yikaba bizinesi yakwamba kusankhika

***Vyakuti msambizgi bamanye: Para gulu likutondeka kusankha bizinesi lingamanya kuchita ivi: kupanga chimphonde, vibangili (Vingwinjiri) vya wuzi, mandazi, kuyanika vipaso, kusona, juwisi, kupanga mbaula, ma padi na vinyakhe vya ntheula

2. Kafukufuku wa mabizinesi ghachokoghachoko

Kuti mukhale na mabizinesi ghachokoghachoko ghakwandura mukwenera kupanga kafukufuku kuti muwone para ghakukwandura mdera ilo muli. Vipangizo nga miphika, mathuli, misi, malukhezo na vinyakhe vya ntheula ivyo mungavisanga kwambura kunanga ndalama zinandi ndipo vingasangika kwambura kusuzga mmadera ghinu. Fumbani gulu: kasi pali banthu banandi kale abo bakuguliska chinthu ichi? Kasi vinthu vyakupangira chinthu ichi vikusangika palipose?

Nga: Skaba zikuguliskika mmuzi, kweni chimphonde chikusangika yayi nanga uli

ntchakukhumbikwa chomene. Malo ghapafupi uko banthu bangagula chimphonde nkhu

boma ndipo botolo limoza bakuguliska K500. Para mu gulu muli munthu mmoza wali na

thuli na musi ntchipusu kupanga chimphonde kwambura kunanga ndalama.

3. Kuwona para bizinesi ikwenda panji yayi

Nkhwakukhumbikwa kughanaghana para bizinesi iyo mwasola njakwandura. Kuti timanye ivi tikwenera kumanya para bizinesi ikupanga ndalama pafupipafupi. Lu Liphalirani gulu kuti lidumbiskane mafumbo ghali pasi: Muzamuguliska ndalama zilinga katundu? Kasi pa msika katundu uyo wakuguliskika ndalama zilinga? Kasi banthu bangagula pa mtengo weniwuwo? Bizinesi yikwenera kukhala na mpamba kuti yileke kuwa. Liphalirani gulu lipereke mpamba wa buzinesi iyo basola. Kuti basimikizge kuti bizinesi iyo basola yingayandura, liphalirani gulu kuti liwone chisazo icho chili pasi apa.

30

(Mtengo wakuguliskira x nambala ya vinthu vyakupangika)-mpamba=mkwanduro

Chisazo: Chimphonde mmuzi chingaguliskika pa mtengo wa K300.00 botolo (mtenngo wakuguliskila), Skaba zambula kusuba ni K1,700.00 pa ndowo (mpamba) ndipo gulu la SOLID lingapanga mabotolo 15 kufumira ku ndowo ya skaba zira (nambala ya vinthu vyakupangika). Pa botolo limoza la chimphonde lingapanga timatchubu 15 ito mungaguliska K20 kamoza (ndalama zakugulira).

(K300.00 x ma peketi 15 gha chimphonde)- (K1,700.00+K20)= K2,780.00.

4. Sangani mpamba wakwambira bizinesi

Kasi mpamba wa bizinesi yinu wuzamufumira nkhu? Banthu abo bali na khumbiro lakuyamba bizinesi pamoza bakwenera kusonkha mwakuyanana na chakulata chakuwoneska nga bizinesi njabo.

Chisazo: Kupanga timapeketi 15 ta chimphonde ni K1,720.00. Mu gulu la banthu 10

membala waliyose wangapereka K200.00 panyakhe bangapereka skaba mmalo mwa

ndalama.

5. Pangani malamulo gha gulu

Gulu liyowoye malamulo ghakuyendeskera bizinesi. Bizinesi ya gulu yingakhalanga nga nja munthu yumoza pera yayi kweni ni nthowa yakusangiramo ndalama za gulu la SOLID kuti lipange mapologilamu na mapolojeketi gha mmuzi. Fumbani gulu mafumbo agha: Ninjani wizamukhala na ntchito na udindo mu bizinesi iyi? Ninjani wizamugula vinthu? Ninjani

wizamupanga? Ninjani wizamuguliska? Ninjani wizamusunga ndalama? Ninjani

wizamuwoneskeska kuti waliyose wakugwira ntchito yake? Gulu lizamumanya uli kuti lili na

ndalama zakukwanira na zakusunga kulutilizgila bizinesi?

***Vyakuti Msambizgi wamanye: Msambizgi walembe mazina na maudindo gha banthu agho wasoleka kuyendeska bizinesi

*** Fundo yakukhazgikika: Mughanaghane za umo bizinesi yinu yingakhazgikikira mu gulu linu la SOLID. Para mukusambizga gulu lipya mungagwiriska ntchito mkwanduro uwo mwasanga pakupangira ma satifiketi na mwambo wakupereka ma satifiketi. Mungagwiriskesko ntchito pa ma polojeketi na mapologilamu ghanyakhe gha mmuzi


Phalirani basambiri kuti bawone ntchito ya msambiro 2.

31

Sambiro 9: Kunozga Ndondomeko ya Vyakuchita (Action Plan)


Basambiri bamanye makhaliro ghakwenerera mlongozi muweme

Basambiri banozge ndondomeko ya polojeketi yakukhazikika (Action Plan) Vyakulata vya Msambizgi:


Pakumalizga pa sambiri ili msambizgi wakhale na ndondomeko ya vyakuchita iyo gulu lalemba

*Sangulusko*

Vyakukhumbikwa kumanya na kudumbiskana

Sabata yamala tikadumbiskana za nthowa zakusangira ndalama izo zingatiwovwira kumalizga

ma polojeketi gha mmuzi. Pambele tindayambe polojeketi, tikwenera kumanya za umo

polojeketi iyo yiyendere. Kasi Kayendeskero ka polojeketi ni vichi?

Kayendeskero ka polojeketi kukukhumba zelu, upangiri na nthowa ziweme kuti

polojeketi tiyende makola

Longosolani kuti kayendeskero ka polojeketi kakukhumba kukhala na mlongozgi wamahala (nkhwantha)

kuti wayendeske polojeketi makola. Walipo uyo wakumanya makhaliro ghanyakhe ghaweme gha mlongozgi wamahara uyo tangudumbilana mu sambiro 2.

Wakuwoneska nkhalo yiweme.

Wakugomezgeka, na wakumanya kuyowoya mmalo mwagulu lose.

Kulongosola za ivyo banthu bakolelanako

Kwiza pa nyengo yakhe

Kwambula kulongola kugongowa para vinthu vikuyenda makola yayi

Mwahuno tiyowoyenge mwakusazgilapo za pa sambiro 2 mwakulinga na mlongozgi muweme. Kasi

Balongozgi baweme mmuzi mwinu mbanjani? Kasi icho chikupangiska kuti bakhale baweme ni vichi? Mlongozgi muweme:

Wakuyimikika

Munenesko

Wakunozgekera ntchito

Wakugwira ntchito na gulu

Wakumanya kuyowoya panji kulongosola

Uyo wali na khumbiro

Wakulimbikira ntchito

32

Mlongozgi muweme wakuwika ndondomeko zakwenera zakupangira polojeketi mmuzi. Kasi ni mapolojeketi uli agho ghali kuchitika kale mmuzi? Kasi walipo uyo wakumanya ndondomeko izo zikalondezgeka pakupanga mapolojeketi agha? Longosolelani gulu kuti para mwaghanaghana zakunozga polojeketi mukwenera kunozga ndondomeko kuti polojeketi ya mmuzi yichitike. Ndondomeko iyi ndiyo yikuwoneska umo polojeketi yingayendera. Ntchifukwa uli ndondomeko njakukhumbikwa pambele mundayambe polojeketi.

Ndondomeko njakukhumbikwa pa vifukwa ivi: o Yikuwoneska ntchito yakwenerera kuchita pa chakulata chilichose mu polojeketi o Yikuwoneksa ntchito na maudindo gha mamembala gha polojeketi o Yikuwoneska nyengo iyo polojeketi yingatola

Chakuchita

Longosolelani umo ndondomeko ya vyakuchita yikuwonekera. Liphalirani gulu lilondezge ndondomeko izi pakulemba mu mabokosi ndipo bagwiriske ntchito ivyo bangupanga mu sambiro la ndondomeko ya polojeketi (Project Design)

Nga chisazo chili pasi apa.

Ndondomeko ya vyakuchita za polojeketi: __________

Chakulata chikulu: Chakulata chichoko:

Chakuchita: Kuchita vichi?? Chakuchita: wachite ni

njani? Nyengo: Yizamukwamba na

kumala pauli?

Longosolani kuti chakwamba kuchita pakunozgekera ndondomeko ya ntchito na kudumbiskana za ntchito ya chakulata chinu chikulu icho mwangukolelanako pakupanga polojeketi dizayini. Kasi ntchito izi ni vichi?

Ni ntchito iyo yikwenera kuchitika kuti polojeketi yichitike Pakugwiriska ntchito ma ghanoghaghano gha polojeketi kufumira mu sambiro la polojeketi dizayini gulu linozge ntchito zakuti chakulata chichitike.

Chisazo cha chakulata kufumira ku sambiro la polojeketi dizayini:

33

o Banthu 60 mwa banthu 100 waliwose abo bakasambirapo za dimba lapa nyumba wizamunozga madimba ghabo ghapa nyumba munyengo yinyakhe ya vula yikwiza.

Ntchito zakukhumbikwa pa chakulata ichi: o Sangani malo ghakulimapo dimba lachisazo o Khalani na vyose vyakukhumbikwa (nga; jembe, manyoba, mbuto na vinyakhe

vya ntheula). o Baphalilani banthu za ivi kuti musange ibo bali na khumbiro mmuzi. o Pangani dimba la chisazo

Sono liphalirani gulu vyakwenera kuchita. Phalirani gulu kukhumbikwa pakukumbukira vinthu ivi:

Ghanaghanani chawanangwa na khumbiro ilo banhtu bali nalo.

o Munthu munyakhe wangakhala na upangiri wakukhumbikwa kweni khumbiro

walije chakuchita nawo polojeketi. Nkhwakukhumbikwa kughanaghana kuti

mbanthu abo bali na zelu na upangiri pera yayi kweni banthu abo bali na

khumbiro pa polojeketi

Gwirani ntchito na banthu ba mmuzi pamoza.

o Mapolojeketi ghakukhazgikika para banthu ba mmuzi bakutolapo gawo ndipo

bazamukuyitola nga njawo.

Gulu lidumbilane mafumbo agha: Kasi njani uyo wazamugwira ntchito nji? Kasi ni njani uyo

wazamuwoneskeksa kuti ntchito yachitika? Kasi banthu bali na upangiri uli pawekha uwo

ungavwira kuti polojeketi iyende?

Para gulu likupana ntchito likweneraso kughanana za mafumbo agha:

Kasi banthu bakukhumbikwa kumanya umo pulojeketi ikwendera mbanjani? o Nga: Mwenecho wa malo apo palimikenge dimba la pakhomo lachisazo, Na banthu

abo batolengepo gawo.

Kasi mbanjani abo bangapereka uphungu pa pulojeketi iyi? Aba bangiza na zeru na upangiri? o Nga: Balangizi ba za ulimi m’muzi

Kasi ninjani wizamulimbikiska na kuchema banthu kuti batolepo gawo nakukhazikika pa gawo ilo?

o Mamembera gha SOLID na balangizi ba za ulimi

Longosolerani gulu kuti ntchiweme kubika nyengo na ndondomeko ya ntchito ya pulojeketi umo yizamumalira.

o Nga: Woneseskani kuti muli na vyose vyakukhumbikira pambere mundayambe kulima munda winu wachisazo.

34

Ghanaghanani za mafumbo agha:

Kasi ntchito ya mu polojeketi ingachtika munyengo nji? Gwiriskani ntchito ivyo mukasambira mu sambiro la kalendala ya nyengo na ncthito za dazi na dazi.Ni nyengo uli pa dazi iyo banthu bakukhala na mpata wakuchitra vinthu vinyake? Kasi ni nyengo uli pa chaka iyo banthu bakusangikira na kuvwira ntchiyo za mapulojeketi? Kukumbukirani na kughanghanira kupambana kwa nyengo yakugwirira ntchito ya badada, bamama, banyamata na basunwana.

o Nga: Nyengo yiweme pa chaka yakulima munda wa chisazo ni apo

vulayindize.Nyengo yiweme pa dazi kulima munda wa chisazo ni namulenje chifukwa

banthu bakusangika ndipo kukuba kundambe kuthukira.

Chisazo cha ndondomeko ya ntchito ya pulojeketi: Munda wa Chisazo Chakulata chikulu: Banthu ba m’muzi bizamukhala na njala yayi chifukwa cha chakurya chakufumira m’minda yabwo. Chakulata chichoko: Banthu 60 pa 100 iliyose abo bakatolapo gawo pa munda wa chisazo bazamukhala na minda yawo nyengo yavula iyo yikwiza.

Nchito: Vyakwenera kuchito

Ntchito: Bachitenge mbanjani?

Nyengo: Yizamuyamba na

kumala pawuli?

Sangani malo gha munda wa chisazo

Mamembala gha SOLID: Douglas

1-10 Sepitembala

Sangani vyose vya kukhumbikwa nga; jembe, manyowa mbewu na

vinyake vya nthewura

Membala wa SOLID: Wezi

10-20 Sepitambal

Phalirani banthu m’muzi ndipo

musange banthu abo bali na khumbiro

Mamembala ghose gha SOLID

10-20 Sepitembala

Chakuchitika

Mamembala ghose gha SOLID

8-11 namlenji

Para mwamala kunozgekera kwinu mungamanya kuyamba pulojeketi! Nchakukhumbikwa kukumbukira kuti ndondomeko na pulani ya ntchito yinu yisungike makora chifukw nyengo yinake mungamanya kusintha na kunozgaso.

Ntchito ya sambiro la m’nthazi.

Phalirani gulu kuti lize na nthowa yakuwonera para pulojeketi ya yenda makora. (Woneseskani para chakulta chakwaniriskika)

35

Sambiro 10: Kalondolondowa Vyakuchitika na umo Vyayendera (Monitoring & Evaluation)


Basambiri balongosole za kalondolondo wa vyakuchitika na kuti vimanyiriskiro vyake ni vichi

Basambiri balongosole kukhumbikwa kwa kalondolondo wa vyakuchitika na umo vyayendera

Basambiri bamanye umo bangachitira kalondolondo wa pulojeketi kuti bawone apo pulojeketi yatondekera



Gulu likhale na ndondomeko za umo bangawonera kendero ka pulojeketi yakukhazikika Msambizgi wakumbuske gulu kuti bizamukhala na mayeso mu sambiro la munthazi

*Sangulusko*


Gulu lidumbiskane za ntchito ya msambiro la sabata yamala.Kasi ni nthowa uli izo

mungamanyira kuti pulojeketi yayenda makora? Munganya uli kuti vyakulata vyinu

vyakwaniriskika?

Nthowa iyo mungawonera kuti pulejeti yinu yayenda makora nakuti vyakulata

vyakwanirskika nipakugwiriska ntchito kalondolondo wa vyakuchitika na umo ntchito

yayendera (Monitoring & Evaluation).Lilongosolerani gulu kuti tikuchita Kalondolondo

kuti tiwone umo vinthu vyayendera.

Kasi kalondolondo wa vyakuchitika ni vichi?

Kalondolondo wa vyakuchitika nikuwona umo ntchito yikulutira panthazi; dazi na

dazi/pasamiro lilose pakuwoneseska ivyo vikuchitika pambere mundayamb,ntchito

yichali mkati na kuwumaliro kwa ntchito.

Liphalirani gulu kuti nthowa iyo tikumanyira kuti ntchito yikwenda nipakugwiriska ntchito

vimanyikwiro vya kalondolondo wa vyakuchitika.Kasi vimanyikwiro ivyo tikuyowoya ni vichi?

Vimanyikwiro ivyo vikuwoneska umo ntchito yayendera.

Chisazo kufumira pa sambiro la pulojeketi dizayini o Banthu 60 pa 100 iliyose bizamukhala na munda wawo mu nyengo ya vula

yikwiza. o Chimanyikwiro ni nambala ya minda iyo banthu balima pambere vula yindafike.

36

Fumbani gulu kuti nchifukwa uli vimanyikwiro ni vyakukhumbikwa? Vikuwoneka nyengo uli? Mukuvilondezga uli?

Vimanyikwiro vikuvwira kutimanyiska vinthu vyakwenera kusunga panji

yayi,vingalondolozgeka pakwamba,pakati na ku umaliro kwa pulogramu.Ntchachitiko

kulondolezga vimanyikwiro vya vyakulata vya pulogramu pakuwona vimanyikwiro ivi

pakwamba, pakati na pa umaliro kuti muwone para vyafiskika.

o Nga: Pakwambirira pa chiwoneskero cha munda wa chisazo pakabavye munthu

na yumoza uyo wakab na munda (Permagarden )pa mkhomo. Banthu 50 ndiwo

bakiza ku munda wa chisazo ndipo vula yati yiza banthu 50 wose bakabayendera

ndipo banthu 35 ndiwo bakalima minda pa mkhomo pawo.

Longosolerani gulu kuti ivyo tasanga pakulondolezga, ndivyo vikutoleka kuti bakawone umo

vinthu vyayendera.Kasi kuwona umo ntchito yayendera ni vichi ndipo tikuchita uli?

Kuwona umo ntchito yikwendera, yingapangika panyengo imoza panyake mwakulutirira

kuti bawone para vyakulata vya pulogramu, vyakwaniriskika na umo pulojeketi

yikwendera para yakwaniriskika

Mungawona ntchito ya pulogramu, pulojeketi umo yikwenera pakufumba mafumbo,

kudumbiskana, kupereka mayeso, kuwona umo ntchito yikwendera na vinyake vya nthewura.

o Nga: Kuwona ntchito ya munda umo yikayendera, vikawoneska kupamban

pakati pa banthu 50 abo bakiza ku munda wa chisazo na 35 abo bakalima minda

pa mkhomo pawo vula yindayambe.Apa tikuwona kuti vyakulata

vikakwaniriskika ndipo pulojeti yithu yikenda makora chifukwa banthu 70 pa100

ndiwo bakaba na minda.

Chifukwa uli kalondolondo na umo ntchito yayendera nkhwakukhumbikwa?

Ni nthowa yakuwonera kuti pulojeketi/pulogramu yikuyendera na kulongozgekera.

Yikuwoneska ivyo vyaleka kwenda makora, nakupereka mpata wakusambirirapo pa ivyo vyaleka kwenda makora.

Masuzgo ghakusangika pamayambiriro ya pulojeketi/pulogramu nthewura mungasunga ndalama na nyengo.

Lilongosolerani gulu kuti kunozgekera makora na kuwona umo ntchito yikwenndera kukuvwira kukwaniriska masomphenya. Ndondomeko ya vyakuchita yikutivwira kulunjika pa vyakulata vithu apo kalondolondo na kuwona umo ntchito yikwendera, vikutiwoneska ivyo vyangusuzga na ivyo tanguchita makora kuti tinozgekere makora ntchito za munthazi.

37

Kalondolondo wa ntchito nakuwona umo yayendera yingagwiriskaso ntchito yakulimbikiska ubale. Mwachisazo; para kalondolondo wawoneska ntchito yiweme, vingiza na wovwiri mu pulojeti ndipo mungamanya kukwaniriska pamoza masomphenya na banthu ba m’muzi.

Pakugwiriska ntchito ivyo tasambira mu sambiro ili (M&E) vizamutivwira kunozga mapulogramu gha mnthazi, ndipo mukwenera kugwiriskantchito zeru izi pakusankha, pakunozgekera na pakuchita mapulojeketi yapya.

Vyakwenera kughanaghana pawumaliro pa za kalondolondo wa ntchito na umo vyayendera.

Ulunji na kuchita vinthu pakweru nkhwakukumbikwa pakuchita kalondolondo wa

ntchito na umo yayendera.Chitani ntchito iyi kwambura kusazgirapo ndipo ivi

vingakuvwirani yayi pa pulojeketi yinu chifukwa para pulojeketi yikwenda makora

yayi tikwenera kunozga pakwenerera.

Vyakuchita

Lipharirani gulu liwoneso fundo za pulojeketi izo bakasambira pasambiro la pulojeketi dizayini

ndipo mazgore mafumbo agha:

Kasi ni chimanyikwiro uli icho mukasambiri musambiro la Pulojeketi Dizayini? Kasi ni nthowa uli

zinyake izo tingawonera umo pulejeketi ikwendera? Wapangenge kalondolondo ni njani?

Muzamugwiriska ntchito nthowa uli kuti muwone umo pulojeketi yayendera? Kasi

tizamukhumbavipangizo uli kuti kalondolondo wachitike?

Ntchito ya Sambiro la munthazi

Werezgani masambiro wose pakunozgekera mayeso gha umaliro.

***Vyakwenera kumanya msambigzi: Mayeso gha umaliro na mazgoro ghakusangika pa peji 41-45.

38

Mafumbo

1. Lembani vyakulata vibiri vya Pologilamu ya SOLID.

2. Kasi chitukuko chakukhazgikika ni vichi?

3. Kasi chitukuko chakukhazgikika ntchukukhumbikwa chifukwa uli?

4. Kasi ni vichi icho chikupanga mlongozgi muweme?

5. Kasi ni masuzgo uli agho mlongozgi muweme wangasangana nabo?

6. Kasi ntchakukhumbikwa uli kukhala na upangiri uweme wa mlongozgi?

7. Lembani vipangizo vinkhonde ivyo mukugwiriska ntchito pakufufuza vinthu vyakukhumbika

mmuzi.

8. Kasi ntchifukwa uli tikugaba banthu mmagulu mwakulingana na Banakazi, banalume,

basungwana na banyamata pakuchita sambiro lakufufuza vinthu vyakukhumbikwa mmuzi?

9. Kasi ntchipangizo ntchi icho tikugwiriska ntchito pakubika vyakusoba mmuzi kwambira na

chakukhumbikwa chomene kumalizira chakukhumbikwa pachoko?

10. Kasi ntchipangizo uli icho tikugwiriska ntchito pakusanga vinthu ivyo vili mmuzi kale?

Vyakuskazgilapo: Lembani masambiro ghatatu agho mungazasambira mu masambiro gha SOLID

munthazi.

39

Mazgolo gha Mafumbo

1. Lembani vyakulata vibiri vya Pologilamu ya SOLID

Kugawana upangiri na chimanyisko

Kupereka mwabi kufumira ku nkhongono izo muzi ukupa

Chakulata chakukhazgikika icho chikufumira ku chitukuko cha mmuzi

2. Kasi chitukuko chakukhazgikika ni vichi?

Chitukuko chakukhazgikika ni chitukuko icho chikulutilira pachekha kwambura

wovwiri unyakhe

3. Kasi chitukuko chakukhazgikika ntchukukhumbikwa chifukwa uli?

Chitukuko chakukhazgikika ntchakukhumbikwa chifukwa chikupa nkhangono banthu ba

mmuzi kutola chitukuko nga ntchabo kwambura kugomezga wovwiri wakufuma

kunyakhe.


Wa nkhalo yiweme

Wakugomezgeka kweniso wakulongosola makola ivyo wakuchita ku gulu

Wakulongsolera gulu za ivyo vyachitika

Wakwiza pa nyengo yake (Kuchelera)

Wakuyima para vinthu vyasuzga

5. Kasi ni masuzgo uli agho mlongozgi muweme wangasangana nabo?

Vinthu vingayenda nga umo munthu ukukhumbira yayi

Vyakuchita vinandi vyakukhora

Kugongowa chifukwa chakuti banthu bakutolapo gawo yayi


Ukuchindikika na banthu ba mmuzi

Ukulimbikiska banthu kutolapo gawo

Ukupangiska munthu kukhala wa chisazo

7. Lembani vipangizo vinkhonde ivyo mukugwiriska ntchito pakufufuza vinthu vyakukhumbika

mmuzi.

Kujambula Mapu gha mmuzi (Community Mapping)

Kalendala wa nyengo (Seasonal Calendar)

Ntchito za dazi na dazi (Daily Actitivies Schedule)

40

Kusanga vinthu ivyo vikusoba nakubika vinthu mwakulingana na kukhumbikwa kwake

(Needs Assessment and Priority Ranking)

Khuni la masuzgo (Problem Tree)



Ichi chikuwovwira kuti gulu lililose likhalale na mwabi wakuyowoya vyakusingo,

kweniso kuti pakhale kupambana mwakulingana na chikhaliro cha mmuzi.

9. Kasi ntchipangizo ntchi icho tikugwiriska ntchito pakubika vyakusoba mmuzi kwambira na

chakukhumbikwa chomene kumalizira chakukhumbikwa pachoko?

Kufufuza vyakusoba na kubika vinthu mu ndondomeko yake (Need Assessment and

Priority Ranking)

10. Kasi ntchipangizo uli icho tikugwiriska ntchito pakusanga vinthu ivyo vili mmuzi kale?

Kujambula mapu gha mmuzi (community mapping)

Vyakuskazgilapo: Lembani masambiro ghatatu agho mungazasambira mu masambiro gha SOLID

munthazi.

Mazgolo ghakupambana

41

Mayeso Ghawumaliro gha SOLID

1. Ntchifukwa uli chitukuko chakukhazgikika ntchakukhumbikwa?

2. Kasi icho chikupangiska mlongozgi muweme ni vichi?

3. Kasi ntchakukhumbikwa uli kukhala mlongozgi muweme?

4. Kasi ntchifukwa uli ntchakwenerera kufufuza vinthu ivyo muzi ukusoba?

5. Kasi chifukwa uli ntchakukhumbikwa kugwiriska ntchito mapu pakusanga vinthu

vyakusoba mmuzi?

6. Kasi ntchipangizo uli icho chikovwira kumanya vinthu ivi; ntchito, mbuto, kasangiro ka

ndalama, na matenda agho ghakusangika pachaka? (chikuwoneskaso miyezi iyo banthu

mbakutangwanika na apo bali na vyakuchita pachoko)

7. Kasi mukusanga uli ivyo gulu la banthu likuchita pa dazi?

8. Kasi ntchifukwa uli tikugaba banthu mmagulu mwakulingana na banakazi, banalume,

basungwana na banyamata pakuchita sambiro lakufufuza vinthu vyakukhumbikwa

mmuzi?

9. Gwiriskani ntchito chipangizo cha khuni la masuzgo (Problem Tree) kuti chiwoneske

njala nga suzgo likulu?

10. Kasi pali kupambana uli pakati pa chakukhumbikwa chikulu na chakukhumbikwa

pachoko?

11. Kasi chakulata chikulu ni vichi?

12. Kasi chakulata chichoko ni vichi?

13. Chakulata chichoko chikwenera kuba na…… (vinthu vinayi)

42

14. Kasi ni nthwa uli iyo gulu la SOLID lingasangira ndalama za polojeketi?

15. Bikani ndondomeko 5 izo tikugwiriska ntchito pakukhazgikiska bizinesi yichoko: Kuwona

umo bizinesi yandera, kuwona bizinesi iyo mungachita, kupanga malango, kukhala na

mpamba, kufufuza za bizinesi.

16. Para mukupanga ndondomeko ya chakulata chichoko cha polojeketi, kasi ni magawo

ghatatu uli agho mukulemba mu bokosi? (jambulani bokosi para lingamuvwirani)

17. Kasi ntchito ni vichi?

18. Kasi chimanyiskiro ni vichi?

19. Kasi ntchakukhumbikwa uli kuwona umo ntchito yayendera?

*** Vyakuti Msambizgi bamanye

Mafumbo ghanyakhe ghangasazgikilapo para gulu lamala masambiro pambele bandalembe mayeso

Msambizgi wakwenera kubika malikisi ghakulongola kuti munthu wakwera mayeso chifukwa gulu lilolose ndakupambana na linyakhe.

43

Mazgolo gha mayeso ghawumaliro gha SOLID.

1. Ntchifukwa uli chitukuko chakukhazgikika ntchakukhumbikwa?

Chitukuko chakukhazgikika ntchakukhumbikwa chifukwa chikupa nkhongono banthu

ba mmuzi kutola chitukuko nga ntchabo kwambura kugomezga wovwiri wakufuma

kunyakhe.


Wa nkhalo yiweme

Wakugomezgeka kweniso wakulongosola makola ivyo wakuchita ku gulu

Wakulongolera gulu za ivyo vyachitika

Wakwiza pa nyengo yake (Kuchelera)

Wakuyima para vinthu vyasuzga


Ukuchindikika na banthu ba mmuzi Ukulimbikiska banthu kutolapo gawo Ukupangiska munthu kukhala wa chisazo

4. Kasi ntchitfukwa uli ntchakwenerera kufufuza vinthu ivyo muzi ukusoba?

Vipangizo ivyo vyakufufuzira vinthu vyakusowa mmuzi ni nthowa yakumanyira

vinthu vyakukhumbikwa, vyakusoba na ivyo banthu ba mmuzi bakukhumba ntheula

vikwiza na mazgolo ku mapolojeketi agho banthu bangapanga mmuzi

5. Kasi chifukwa uli ntchakukhumbikwa kugwiriska ntchito mapu pakusanga vinthu vyakusoba

mmuzi?

Ghakulongola umo muzi ulili nakukumbuska za vyakukhumbikwa ivyo bali navyo mmuzi.

6. Kasi ntchipangizo uli icho chikovwira kumanya vinthu ivi; ntchito, mbuto, kasangiro ka

ndalama, na matenda agho ghakusangika pachaka? (Chikuwoneskaso miyezi iyo banthu

mbakutangwanika na apo bali na vyakuchita pachoko)

Kalendala wa nyengo.

44

7. Kasi ntchipangizo uli icho mukugwiriska ntchito kusanga ivyo gulu la banthu (banalume,

banakazi, basungwana na banyamata) likuchita pa dazi?

Ntchito za dazi na dazi.



Ichi chikuwovwira kuti gulu lililose likhalale na mwabi wakuyowoya vyakusingo, kweniso

kuti pakhale kupambana mwakulingana na chikhaliro cha mmuzi.

9. Gwiriskani ntchito chipangizo cha khuni la masuzgo (problem Tree) kuti chiwoneske njala nga

suzgo likulu.

Ichi ni chisazo chimoza pera icho chikulongola umo khuni likukhalira: SUZGO: Njala VYAKWAMBISKA (vyalembeka pa misisi ya khuni): Ukavu kusoba ndalama kusoba malo kusoba maji Usoba chakurya VYAKULONDEZGAPO (vyalembeka pakatikati/pa chibiribiri cha khuni): Kusoba kwa chakurya kutondeka ku sukulu kusoba kwa ntcito kusoba ndalama

10. Kasi pali kupambana uli pakati pa chakukhumbikwa chikulu na chakukhumbikwa pachoko?

Chakukhumbikwa chikulu ntchakukhumbikwa chomene pa umoyo wa munthu nga maji

kweni chakukhumbikwa pachoko munthu wangakhala na umoyo kwambura icho nga

vidiyo.

11. Kasi chikulata chikulu ni vichi?

Chakulata chikulu ntchisani icho chikukwaniliska masomphenya

12. Kasi chakulata chichoko ntchivichi?

Ntchakulata chichoko chachindunji icho chikukwaniliska chakulata chikulu.

45

13. Chakulata chichoko chikwenera kuba na…… (vinthu vinayi)

Chindunji, chakuyezgeka, chawunenesko, nyengo yakukhazgikika.

14. Kasi ni nthowa uli iyo gulu la SOLID lingasangira ndalama za polojeketi?

Pakukhazgikiska bizinesi yichoko

15. Bikani ndondomeko 5 izo tikugwiriska ntchito pakukhazgikiska bizinesi yichoko: Kuwona

umo bizinesi yandera, kuwona bizinesi iyo mungachita, kupanga malango, kukhala na mpamba,

kufufuza za bizinesi.

Ghanaghanani za bizinesi iyo mungachita, fufuzani za bizinesi yichoko, wonani umo

yayendera bizinesi, sangani vyakukhumbikwa, pangani malango.

16. Para mukupanga ndondomeko ya chakulata chichoko cha polojeketi, kasi ni magawo

ghatatu uli agho mukulemba mu bokosi? (Jambulani bokosi para lingamuvwirani)

Zintchito Maudindo Nyengo yakuchitira

17. Kasi ntchito ni vichi?

Ntchito ni vyakuchitika vyakukhazgika na chindunji ivyo vikwenera kuchitika

pakukwaniliska vyakulata vichoko vya polojeketi

18. Kasi chimanyikwiro ni vichi?

Chimanyiskiro ni chinthu chakuwoneka icho chikuwoneska umo polojeketi yayendera

19. Kasi ntchakukhumbikwa uli kuwona umo ntchito yayendera?

Ni nthowa yakuwonera apo polojeketi panji pologilamu yikuyendera pakulondezga vyakulata. Yikuwoneska madera agho ghakwenda makola yayi na nthowa zakunozgera. Masuzgo ghakusangika mwalubiro ndipo ichi chikovwira kuthasya nyengo na ndalama.

*** Vyakuti msambizgi wamanye:

Para mwangusazgilapo mafumbo ghanyakhe mukwenera kuperekaso mazgolo ghake

Msambizgi wakwenera kubika malikisi ghakulongola kuti munthu wakwera mayeso chifukwa gulu lilolose ndakupambana na linyakhe.

46

Mwambo Wakupereka ma Satifiketi na Ndondomeko Yinyakhe

Vyakulata:

Mamembala gha SOLID bazamuwonaso mayeso ghawumaliro nakupokera ma satifiketi

Malango na Komiti yakuwonerera gulu la SOLID vipangike

Mamembala ghawonenge nthowa zinyakhe izo zingapangiska SOLID kuba yakukhazgikika

Bonaniso ndondomeko za polojeketi na kughanaghana umo mungayambira polojeketi yipya munthazi

*** Vyakuti Msambizgi wamanye: Nthowa yakaperekero ka masatifiketi gha SOLID ili mmawoko mwa mamembala. Pali vyakulata vinyakhe ivyo vikwenera kukwaniliskika pa nyengo iyi, kuti vakuchitika vyapadera vichitikeso. Ma membala gha SOLID bangachema banthu abo bangayowoyapo za ma polojeketi bangazachitika kunthazi. Banyakhe wekha, magulu ghanyake ghangasanga nthowa zakuti basangire ndalama za vyakumwa na vyakumwera. Nchakukhumbikwa kukumbukira kuti gulu lililose ndakupambana nalinyake mwanthewura kanozgero ka mwambo wawo wakupokera masatifikete upambanengeso.

Msambizgi na basambiri bawonesko mayeso agho bangulemba pambele bandapokere ma

satifiketi?

Sono ndimwe nkhwantha ya SOLID. Kasi sono mwamuchita vichi?

Nkwantha za SOLID zikwenera kugwiriska ntchito upangiri uwo bali nabo nakukwaniliska vyakuchitika mmuzi mwawo. Gulu lighanghane za umo bangakumanilananga chifukwa magulu gha SOLID ghakhazikiskika mu nthowa zakupambanapambana.

Para muli na gulu lichoko mungamanya kusanga banthu banyakhe abo bali na khumbiro kunjira

mu gulu la SOLID, nthewula pakhumbikenge kubasambizga banthu aba ivyo imwe mukumanya

vya SOLID. Chingaba chinthu chiweme kuti mamembala ghakale bakhale basambizgi

pakugawana masambiro pachokopachoko. Para yuomoza panji babiri bali na khumbiro likulu

lakusambizga, basankhani kuba balongozi.

Nthowa yinyakhe iyo gulu la SOLID lingalutilira, mphakuwoneskeska kuti gulu lili na nthowa

yiwememe yakupangira ndalama kuti ma polojeketi ghalutilire kuchitika nakukwaniliska

vyakukhumbikwa mmuzi. Para iyi ni nthowa iyo gulu lasankha ndipo mwanozgeka kukwaniliska

polojeketi panji pologilamu mmuzi, londezgani ndondomeko iyo yalembeka pasi.

47

Ndondomeko ya Kukhazgikiskila Polojeketi ____Wonani muzi umo ulili (Wonani Masambiro 2-6: Community Assessment) ____Khazgikiskani polojeketi (Wonani Sambiro 7: Project Design) ____Nozgani ndondomeko ya polojeketi (Wonani Sambiro 9: Action Planning) ____Chitani ntchito (Do the project) ____Wonani umo polojeketi yayendera (Wonani Sambiro 10: Monitoring and Evaluation)

Chinthu chinyakhe icho ntchakukhumbikwa sono mpakupanga malango nakusankha balongozgi abo bangayendeska ma polojeketi munthazi

Kasi buku la malango ni vichi?

Buku la malango ni vyakulembeka ivyo banthu badumbiskana na kupulikana za umo bagwirirenge ntchito. Vyakulembeka mubuku ili, vingasinthika mwakulinga na umo bapulikilana

Kasi buku la malango ndakukhumbikwa chifukwa uli?

Likulongola pakwelu ivyo waliyose wakwenera kuchita mu gulu. Kalembero ka buku la malango kali nga umo talembera pasi apa…

***Vyakuti msambizgi wamanye: Malo ghanyake ghalembeka kale chifukwa ghakuyana. Malo ghanyakhe mulije kanthu chifukwa vyakulembamo vikupambana

Buku la Malango la SOLID

Zina: Zina la guli ni SOLID

Chakulata: chakulata cha gulu chizamukuba____________________

Chikuchitika ni vichi: Kuti tilutiske panthazi chakulata mmuzi, gulu_______________ Nga: kusambizga a mamembala ghanandi za SOLID, kwambiska polojeketi mmuzi. Ninjani wanganjira mu gulu la SOLID: Kukhala membala wa SOLID ukwenera kusambira masambiro

ghose gha SOLID nakukhala nkhwantha pakupokera satifiketi.

Kukhala membala wakukhazgikika: Kuti mukhale membala wakukhazgikika wa gulu ili

mukwenera__________ Nga: kusangika ku misonkhano yose, kutolapo gawo pa ma polojeketi agho bakuchitika mmuzi.

Umo mungalekera kukhala membala: Membala wakuleka kukhala membala para__________ Nga: para wajomba ku misonkhano yibiri mwakulondezgana, wakuleka kutolapo gawo pa mapolojeketi ghakuchitika mmuzi

48

Bawudindo: Komiti yikulu yizamusankhika kamoza pa chaka pa dazi la_______________

Komiti yizamukhala na banthu awa:

Mkhalapampando

o Wakujura,kujara na kuyendeska nkhumano

o Wakupanga ghanaghano lawumaliro para banthu bandakolelaneko

Mkhalapampando wachibiri

o Wakugwira ntchito mmalo mwa wapampando para palije

o Kuvwirana na mkhalapampando

Mlembi

o Wakulemba nakusunga fundo zose izo zayowoyeka pa nkhumano

o Wakulemba vyose ivyo komiti yikukhumba kuchita

Msungachuma

o Wakuwoneskeska umo ndalama zikwendera na ndalama izo bapokera

kufuma kunyakhe

Mamembela gha SOLID sono wakwenera kusola mamembela gha komiti yikulu. Ichi chingachitika pakulemba mazina na udindo wa munthu pa timapepala. Para ma pepala palije panji banthu banyakhe bakumanya yayi kulemba, mungachita voti yamamulomo pakuwuska mawoko

Gulu likwenera kukumana ka__________________ pamwezi

Vyandalama:

Komiti yikulu chomenechomene msungachuma wizamupwererera chuma cha gulu

kusazgilapo vyawanangwa ivyo bapokera na ndalama izo wasanga

Chuma cha gulu chizamugwira ntchito pakulutilizga chakulata cha gulu ndipo gulu

likwenera kuzomerezga vyakugulika

Msungachuma wizamusunga buku umo mwalembeka ndalama zakufuma nakunjira na

vyakugula.

Vinyakhe: Gawo ili ni apo mukulemba malango, maudindo mwakulingana na chakulata cha gulu

linu .

49

Sambiro Lakuskazgilapo: Maleliya/Malungo

Vyakulata vya msambiri:

Basambiri balongosole za umo banthu bakupilana malungo

Basimbiri bamanye vimanyikwiro vya Malungo

Basambiri bapambaniske nthowa zakuthaskira na kujivikirira ku malungo

Basambiri bamanye kupwererera nakusona masikito Vyakulata vya msambizgi:


Nozgani ma pepala gha vyakuchita mu sambiro ili (ndondomeko yili pasi apa) Longosolelani gulu za malungo

*Sangulusko* la Malungo

Kuwani katatu, komani nyimbo pawoko Kuwani katatu, kwanthani apo mwalumika Kuwani katatu nga mukukola nyimbo Uku mukuyowoya “wuuuuuu” nga apo mukutchimbizga malungo


Phalilani gulu kuti mwahuno tidumbiskanenge za suzgo likulu ilo likukhwasya bina Malawi la

malungo.

Fumbani gulu kuti kasi ntchakulengiwa uli icho chikukoma banthu banandi pachalu? Chifukwa uli?

Nyimbo ndizo zili panthazi kukoma banthu banandi pachalu chifukwa ndizo zikuwandiska malungo

Kasi imwe panji bamubanja linu mukumanyapo vichi vya malungo? Kasi mukugona mu masikito? Chifukwa uli mukugona/mukuleka kugona mmasikito?

Phalirani gulu kuti malungo ghakukhwaska ma banja ghanandi mMalawi ntheura kugona mmasikito kukuvwira kujivikirira ku malungo

Kasi walipo uyo wakumanya umo malungo ghakuwandira? Ni nyego uli iyo malungo ghakuwandira pa dazi panji chaka chose?

Malungo ghakuwanda para munthu walumika na nyimbo izo zili na tivibungu ta maleliya. Mwachisazo: para Mariya wali na malungo ndipo nyimbo yamuluma, para nyimbo iyo yakalumaso mwana wakhe yikumupaso malungo agho ghafumila kwa Mariya.

50

Malungo ghangawanda namuhanya panji usiku na nyengo yiliyose kweni nyimbo zikuluma chomene usiku. Kweniso nyimbo zikuba zinandi nyengo ya vula chomenechomene mmaji ghambula kwenda

Chakuchita

1. Bapani mapepala ago ghangunozgeka pambere mundayambe sambiro ili:

Bamama ba nthumbo, banthu abo bali na HIV/AIDS, bana bambula kukwana vyaka 5, banthu

bakufumila ku vyalu vinyake abo bali na mathupi ghakufowoka, kuthukira kwa thupi, kupulika

kuzizima, mutu, mselu, kufumira, jondisi, kuvuka, kuphwanya mthupi, kuchepa ndopa mthupi,

kubokola, kuyezga mwalubiro, kuwunika, LA (munkhwala wa malungo), kukhala mnuyumba

para mukuchezga usiku, masikito, kujala vijalo na mawindo na sefa, kusunga maji ghambura

kwenda yayi, benekererani umo mukusangika maji

2. Phalirani basambiri bakhale mmagulu ghanayi mwakulingana na umo bapulikira

3. Para pajumpha mphindi 5 wafumbani basambiri chifukwa uli bangupanga magulu ghanayi

agha. lenililo ilo. Sono basambiri bakhale mmagulu agha; banthu abo bali pa chiopsezo

chikulu, vimanyikwiro vya malungo, kupima malungo na kuchizga malungo. Dumbilanani

mu magulu pakugwiriska ntchito mafumbo ghali pasi

Kasi ninjani uyo wali pa chiwopsezo cha malungo?

Waliyose! Kweni bamama ba nthumbo, bana bambura kukwana vyaka 5, abo bali na HIV na banthu bakufumila ku vyalu vinyake abo bali na mathupi ghakufowoka Chifukwa chivikiriro cha mthupi mwabo ntchakufowoka.

Kasi vimanyisko vya malungo ni vichi?

Kuthukira mu thupi, kupulika kuzizima, mutu, kubokola, mselu, kufumira, jondosi, kuvuka , kuphwanya mthupi na kuchepa kwa ndopa mthupi

Kasi malungo ghakusangika uli mthupi?

Kupimiska mwalubiro chomene (RDTS) pakutola ndopa pachoko nakuwona para muli malungo panji mulije.

Ni nthowa iyo badokotala bakugwiriska ntchito makina agho bakuwonera tivibungu takwambiska malungo mu ndopa. Makina agha ngakudula, kweniso ghakuchedwa kuti bawone vyakulondezgapo para batola ndopa ndipo ghakusangika chomenechomene mu vipatala vikuluvikulu

Kasi Malungo ghakuchizgika uli?

Malungo ghangachizgika na munkhwala uwo wukuperekeka ku chipatala pera, kwa ng’anga yayi. Para munthu wasangika na malungo badokotala bakumupa LA uyo munthu wangamwa pa madazi ghatatu mwandondomeko.

51

Kasi tingajivikirira uli ku Malungo?

Masikito ghakuvikirira munthu para wakugona. Masikito ghakuvikirira munthu para wakugona pera yayi, kweniso nakukoma nyimbo chifukwa ghali na munkhwala. Iyi ni nthowa yiweme chomene yakuthaskikira ku malungo

Jalani vijalo nakubika sefa panji katani mmawindo

Khalani mu nyumba pakuchezga usiku

Kukhala na maji ghambura kwenda yayi pa mkhomo winu

***Vyakuti msambizgi wamanye: Ili ni sambiro liweme ilo lingiza na kusintha mkakhalira ka banthu mmuzi

Chiwoneskero/chakuchita

Chakuchita chimoza icho mungachita na basambiri ba SOLID icho banthu ba mmuzi

bangachitaso ni kunozga masikito.

Phalirani basambiri bize na masikito uko mukukumanilana ndipo balonglani umo banganozgera

masikito:

Umo bangakakira masikito pakugona

Umo bangasonela para masikito ghakeluka

Umo bangasonera

Umo bangachapira

Fumbani mafumbo agha kuti badumbilane:

Kasi nkhwakukhumbikwa uli kugona mmasikito usiku wuliwose kweniso chaka chose?

o Ntchakukhumbikwa kugona mmasikito usiku wuliwose chifukwa mungalwara

malungo nyengo yiliyose pa chaka . Iyi ni nthowa yiweme chomene

yakuthaskikira ku malungo mu Malawi

Kasi mungagwiriska ntchito sopo uli pakuchapa masikito ndipo muchape kalinga?

o Mungachapa masikito para pajumpha miyezi yitatu panji yinayi. Chapani makola.

Kasi ni vifukwa uli ivyo banthu mmuzi mwinu bakuleka kugwiriska ntchito masikito?

Mungavwira uli kuti banthu basinthe nkhalo iyi?

o Masikito ghakusangika yayi, vigomezgo ivyo bali navyo vya malungo

o Tingabavwira pakubasambizga, pakukhala wa chisazo nakuchita ma pologilamu

gha za malungo mmuzi withu.

52

Sambiro Lakuskazgilapo: Chakurya Chamagulu


Basambiri babikenge chakurya mmagulu 6

Basambiri bagwirenge ntchito pamoza pakubika vyakurya vinyakhe vyamagulu mu chakurya chabo



Kulimbikiska kukhumbikwa kwa kasinthasintha ka chakurya madzi ghose

*Sangulusko*


Kasi mukarya vichi mayiro namise? Nanga usiku wa juzi mukarya vichi? Ntchakumanyikwa kale kuti mazgolo agho muwapulike ngakuti sima na dende.

Sono fumbani, kasi sima ikaba yinandi uli mu mbale kuluska dende?

Ntchakumanyikwilatu kuti banthu bazgolenge kuti sima.

Longosolerani basambiri ba SOLID kuti nanga uli sima yikutikhutiska kweni mulije magulu ghose

ghavyakurya ghakwenerera mthupi ndicho chifukwa banthu banandi mMalawi bakusoba

chakurya chamagulu ghose.

Phalirani gulu kuti chakurya cha magulu ghose 6 ntchakukhumbikwa panyengo yose iyo bakurya

chakurya; nga; chakurya cha namuhanya.

Mungarya chakurya chakupa nkhongono pachoko na vyakurya vya magulu

ghanyake

o Nga: mpunga,vikhawu,mbambayira/katofeni,mboholi,nthochi na vinyake

vya nthewura.

Dende na vipaso vikwenera kuba vinandi panyengo yakurya chakurya

mwakasinthasintha kuti vipereke vyakukhumbikwa mthupi.

Kasi vyakukhumbikwa vyakufumira mu vyakurya vyakwenera mthupi ni vichi? Kasi ni vyakurya

vyamagulu uli umo vyakukhumbikwa ivi vikusangikamo? Kasi ni Visazo uli vya magulu agha?

Kasi vyakurya ivi vikutivwira uli mu thupi?

Vyakupa nkhongono

Vikupa nkhongono ku umoyo withu

Nga: mpunga, tiligu, mapira, mawere na ngoma (Mgaiwa nguweme chomene kuluska ufu wakukonola)

Vyakurya vinyakhe ni: Mboholi, mbambaila, na vikhawo

53

Vyamafuta

Vikupa mavitamini, michere

Mafuta ghakufumira ku mbuto nga: nyungu, sesame, mpendazuwa na mafuta ghakuphikira

Vipaso ivyo vili na mafuta nga: mapeyala, kokonati

Mafuta ghakufumira kunyama, sitoko

Chakurya chakufumira ku nyama

Vikupereka ma pulotini ghanandi nga: mbewa, nkhuku, nkhunda, nkhumba, mbuzi, somba na ngumbi

Vinyakhe nga: masumbi, mkaka na tchizi

Vytantchunga na skaba

Vili na mapulotini ghanandi, mavitamini ghakukhumbikwa na michere

Nga: ntchunga, nandolo, sawawa na soya

Vipaso

Vili na mavitamini na vyakupa nkhongono kweniso na vyakuchizga matenda nga; papaya, gwafa, mazobala, manachesi, nthochi, magalagadeya, nanazi, olanje, mapuno, yembe na apozi

Vyamphangwe

Muli ma vitamin michere na maji nga; moringa, mphangwe zose, sabola, hanyezi, adyo, maluwa gha nyungu na makaloti?

Kasi tingarya vyakurya ivi kalinga? Nandi uli tingarya vyakurya vindandi uli pa dazi? Kasi unandi

wa chakurya ukupambana pakati pa balala na bana?

Chakurya cha munthu mulala: malukhezo ghabiri gha chakurya chakupa nkhongongo,

lukhezo limoza la mphangwe.

Chakurya cha mwana: lukhezo limoza la chakurya chakupa nkhongono: hafu lukhezo la

ntchunga/skaba: hafu chipaso, lukhezo la hafu la mphangwe

**Sazgani vyakurya vinyakhe vyamagulu kuti mukhale na vyakurya vyakupambanapambana ** Lukhezo tikupakulira sima

Kasinthasintha wa vyakurya ngwakukhumbikwa pa karyero kaweme. Limbikiskani gulu kuti wasinthe pachokopachoko karyero kawo pakurya vyakurya vinyakhe mmalo mwa sima

**Vyakuti msambizgi wamanye: Ili ni sambiro liweme pakwizgiska kusintha pakaryero kaweme mmuzi kuti banthu bakhale na chakurya chakupa nkhongono. Lingavwiraso pa sambiro la dimba lapanyumba

54

Vyakuchita

1. Banthu bakhale mmagulu mwakulingana na bamama na badada kweniso vyaka

2. Gulu lililose lilembe icho bakarya mayiro.

3. Chinyakhe balembe vyakurya ivyo vikusangika mmuzi nakuvibika mu gulu limoza la magulu 6

4. Gulu lililose lisinthenge karyero kawo pa sabata pa mwezi umoza wukwiza

Kasi vyakurya ivi vikusangika chaka chilichose? Kasi mungachita vichi para vyakurya ivi

vingasangika yayi pa msika? Kasi vyakurya vyakutchipa chomene pa msika ni vichi? Kasi ni

vyakurya uli ivyo bakulima nakuti mungagula yayi

Chakuwoneska/chakuchita

Sambizgani mamembala mu gulu linu Kupanga chimphonde

**Chakuti msambizgi wamanye: chakuchita ichi chingawoneskasko chisazo chakaphikiro icho gulu linu la SOLID likupanga pakusambizga banthu mmuzi za chakurya chiweme na chakurya cha magulu ghose.Kuguliska chimphonde yingabaso nthowa yimweme yakasangiro ka ndalama chifukwa banthu bakutemwa kurya chimphonde mwa nthowa iyi bana basangenge vyakukhumbika mthupi kufumira ku chimphonde

Baphalirani mamembala kuti bize na skaba pachoko pachoko za kusambirirapo.Vinthu vinyake

vyakukhumbikwa ni: nkhuni, chakukazingiramo skaba, chihengo, musi na thuli.

Chakwamba: Subani skaba

Chachibiri: Kazingani skaba mpaka zipye

Chachitatu: Petani na chihengo

Chachinayi: pulani skaba mpaka kupanga chimphonde

Chachinkhonde: thilaniko mchere na chuga ku chimphonde para mukukhumba.

55

Sambiro Lakusazgilapo: HIV/EZI


Basambiri bamanye icho HIV yikuchita mthupi labo

Basambiri bamanye nthowa izo HIV yikuwandira

Basambiri bayowoye vya vigomezgo vyakupambanapambana vyakukhwaskana na HIV

Basimbiri bamanye nthowa zakujivikirira ku HIV/EZI Vyakulata vya Msambizgi


Kupereka mwabi kuti basambiri badumbilane za HIV/EZI

*Sangulusko*

Vyakwenera kumanya na kudumbilana

Fumbani gulu bayowoye para bakumanya uyo wali na HIV/EZI. Baghaneghane za umo HIV/EZi

yikukhwaskila babali bake. Kasi bakumwa munkhwala wa HIV/EZI? Kasi mungamanya kuti

munthu uyu wali na HIV/EZI pakulabiska waka?

***Vyakuti Msambizgi wamanye: Ntchakukhumbikwa kuti basambiri baghaneghane waka za mafumbo ghali pachanya chifukwa ntchiweme yayi kuzunula za apo munthu walili muthupi

Sono fumbani gulu kuti bayowoye icho chikung’anamula HIV/EZI. Kasi vyakuyana? Kasi ni

matenda agho ghangachizgika panji munthu wangakhala nawo umoyo wake wose? Kasi HIV/EZI

yikuchita vichi muthupi mwinu?

HIV ni kachibungu ako kakwambiska matenda gha EZI. Para yalekeleleka yingayambiska

EZI. Vimanyisko vyakulondezgapo vya HIV ni EZI.

Para munthu wali na HIV, wakukhala nayo umoyo wake wose

HIV yikunanga chivikiriro cha thupi ndipo munthu wakulwara matenda ghanyake

Liphalirani gulu kuti pali nthowa zakupambanapambana izo banthu bangapilana HIV. Kasi

nthowa izi ni zi?

HIV yikuwanda mu nthowa izi:

Kugonana: Kugonana kwambura kujivikirira na munthu uyo wali na HIV. HIV yingatoleka

kufumira ku maji gha mthupi (wanalume) gha mwanalume na mwanakazi (chikazi).

Ndopa izo zili na kachibungu: pakugawa ma singano, malezala na vinyake. Ntchiweme

kuti kuchipatala bagwiriskenge ntchito vipangizo ivyo basuka na munkhwala (sterilized)

56

Kufuma kwa bamama kuluta kwa mwana: Bamama bangapirako mwana HIV nyengo

iyo bali na nthumbo, pakubaba na pa kuwonkheska para wakumwa munkhwala yayi.

Kasi vigomezgo vyakuwandiska HIV mu Malawi ni vichi? Kasi vigomezgo vinyakhe vya HIV ni

vichi? Kasi mungatola HIV pakufyofyonthana? Para munthu ngwakughanda chomene kasi

chikung’anamula kuti wali na HIV? Kasi HIV yingachizgika? Kasi banthu abo bali na HIV

bakulwara nyengo zose?

HIV yikuwanda na mphepo, maji, nyimbo, kufyofyonthana, masozi, vuchi, kukolana

mmawoko, kuvumbatirana, kumwa maji mu kapu yimoza yayi

Munthu wangamanyikwa yayi kuti wali na HIV pakumulabiska waka. Wangamanyikwa

para wapimika ndopa

Kugonana na msungwana uyo wandakhalepo na mwanalume chingamazga HIV yayi. HIV

na EZI ndi nthenda yambura kuchizgika.

Banthu abo bali na HIV bangakhala na umoyo nga waliyose para bakumwa munkhwala.

Banthu abo bali na HIV bakulwara nyengo zose yayi kweni bali na chivikiriro chakukhira

ndicho chifukwa bakumwa munkhwala dazi lililose.

Kasi munthu wangamanya uli kuti wali na HIV? Para munthu wali na HIV ni munkhwala uli uwo

wangamwa? Kasi bangamwa kalinga munkhwala uwu?

Pakupimiska ndopa

Munkhwala uwo banthu abo bali na HIV bakumwa ni ART (ARV) nanga uli munkhwala

uwu ngwakuchizga yayi kweni wungavwira munthu kukhala na umoyo uweme utali.

Banthu abo bali na HIV bakwenera kumwa munkhwala dazi na dazi umoyo wawo wose.

Kasi ni nthowa uli izo ise na banthu banyake tingajivikirira ku HIV? Ni…..

Pakujikola: Iyi ndiyo nthowa yiweme chomene yakujivikirira ku HIV

Makondomu: Ghangathaska munthu kutola HIV na matenda ghanyakhe

Kufumira kwa bamama kuluta kwa mwana: Kupimiska ndopa mu nyengo yake ndipo

para basangika na kachibungu kumwa munkhwala mwandondomeko.

Kukhala na chibwezi chimoza: Kugonana na munthu yumoza pera kungathaska kuti

muleke kutola HIV. Ntchakukhumbikwa kumanya umo munyinu walili pambere

mundagonane.

57

Vyakuchita

Khalani mumagulu ghachokoghachoko ndipo lembani nthowa zakujithaskira ku HIV/EZI

Kujikola

Kugwiriska ntchito kondomu

Kukhala na chibwezi chimoza chakugomezgeka

Kumwa phere na munkhwala wakuzunguzga mutu yayi

Fumbani gulu kuti libike nthowa zili pachanya apa mumundandanda kwamba na

chakukhumbikwa chomene kumazilra na chakukhumbikwa pachoko

Fumbani gulu lililose liyowoye ivyo balemba ku gulu lose.

Kasi gulu lapulikana navyo ivyo banyawo balemba pa mundandanda wawo? Chifukwa? Kasi

ivyo vingatondekeska nthowa zakujithaskira mmuzi ni vichi? Kasi mazgolo ku vyakutondekeska

ivi ni vichi?

Chakuwoneska/chakuchita

Chemani munthu uyo wangayowoya pa nkhumano yinu ya SOLID nga: dokotala, mlangizi, nesi

panji munthu wapdera kuti badumbiskane za umo matenda gha HIV/EZI ghalili mmizi na

mMalawi. Gulu la SOLID lingakayendera chipatala chapafupi nakusambira vyakusazgilapo pa

ivyo badumbiskana za umo HIV/EZI yilili mMalawi.

58

Sambiro Lakusazgilapo: Mbaula


Basambiri bamanye za kukhumbikwa kwa mbaula ziweme.

Basambiri bapange mbaula ziweme Vyakulata vya msambizgi:


Kusanga malo ghakwenerera kumangapo mbaula

Kusanga vipangizo vya sambiro ili

Kupanga mbaula yimoza pawumaliro pa sambiro Vipangizo:

Njerwa 30

Mathipa (dongo)

Jembe, chakuzengera, ndowo ya maji

*Sangulusko*

Vyakwenera kumanya /Nakudumbirana

Kasi mukugwiriska ntchito vichi pa kuphika panyengo ya sono? Nimasuzgoiuli uli agho

mukukumana nagho parakugwiriska ntchito nthowa iyi?

Phalirani gulu kuti muhawuno tisambirenge za umo tingapangira mbawula yiweme.Fumbani

para walipo uyo wali na mbawula.Kasi muli kuyiwonapo mbawula iyi?Kasi muli kugwiriskapo

ntchito mbawula iyi?

Para mafumbo ghose ghazgoleka fumbani mafumbo gha mnthazi. Kasi mwangumanya kuti

mwagwiriska ntchito mbaula uli chifukwa zilipo zakupambanapambana. Kasi mukatemwa

kugwiriska ntchito mbaula iyi?

Kasi ntchakukhumbikwa uli kugwiriska ntchito mbaula yiweme?

Josi likuba lichoko

Mukugwiriska ntchito nkhuni pachoko

Mukuphika lubiro

Chakuchita

Pasi apa pali vithuthuzi na ndondomeko ya umo mungapangira mbaula nakugwiriska ntchito.

Chakwamba bikini nkhuni pa khululu la pasi nakubuska nkhuni pa khululu lapachanya

ndipo khazgikani poto pa mafuwa

Kumbuskani gulu kuti wazgowere kugwiriska ntchito mbaula vikutola nyengo kweni

bangagongowanga yayi.

59

Iyi ni pologilamu iyo gulu linu la SOLID lingagwiriska ntchito pakusambizga banthu mmuzi za kapangiro ka mbaula yiweme

60

Sambiro Lakusazgilapo: Nazale ya Makuni


Basambiri bamanye kukhumbikwa kwa nazale ya makuni

Basambiri bamanye kupwererera nazale ya makuni Vyakulata vya msambizgi:


Kusanga malo ghaweme ghakupangilapo nazale ya makuni (kufumira pa sambiro la “Needs assessment”)

Kusanga vipangizo vya sambiro

Kupanga nazale imoza pawumaliro wa sambiro Vipangizo

Matchubu ghakubikamo makuni (200), na mapeketi gha Chibuku na vinthu vinyake

Mbuto za makuni (msangu, senna, papaya, nimu, gilirisidiya, moringa)

Dongo lapachanya, mchenga na manyoba

Majembe, keni

*Sangulusko*

** Vyakuti msambizgi wamanye: Chakwamba icho mukwenera kuchita pambere mundasambizge sambiro ili nkhusankha malo agho ghali pafupi na maji na mthuzi. Pangani mpanda mwakuzingilira malo agha. Ghanaghanani kuti mwasola makuni na mbuto ya makuni iyo yingasangika mmuzi nakumera kwambula suzgo

Vyakwenera kumanya nakudumbiskana

Liphalirani gulu kuti mwahuno tipangenge nazale ya makuni.

Mbalinga mu gulu abo bali kupandapo kale nazale ya makuni? Tikupanda makuni chifukwa uli?

Kasi makuni ghakugwira ntchito uli?

Makuni ghakugwira ntchito nga: mathabwa, kuthaska kukokoloka kwa dongo, nkhuni,

panji chakurya na vipaso chifukwa ko likulu m’Malawi ntheura nkhwakukhumbikwa

kupanda makuni ghanandi

Chifukwa uli nazale ya makuni njakukhumbikwa?

Kuthaska mbuto kuti zimere/zikule

Mbuto zikumera makola pa nazale

Ntchipusu kuzipwererera

Kupereka mwabi kwa banthu ba mmuzi uko bangasanga mbuto ya makuni

61

Sono tiyambe

Chakuchita

Chakwamba ntchakuti mubike dongo lakusazga mmatchubu pakutola ndowo zobiri za dongo

lapachanya, ndowo yimoza ya mchenga na ndowo yimoza ya manyoba (manyoba gha nkhuku

yayi). Sazgani maji na dongo mpaka lizumbwe. Sono,phwatulani matchubu kuti ghajulike

kosekose nakubikamo dongo ili kweni kuzuzga chomene yayi. Sindirani dongo mu tchubu

mpaka timatchubu tiyimikike. Sazgilanimo dongo linyake

Ntchakukhumbikwa kubika matchubu pa malo pakuti mungathirira maji kwambula suzgo.

Bikani matchubu 10 mulitali na 20 mulifupi nakulekapo nthowa pakati

Para mwamala kubika dongo mmatchubu, pandani mbuto mkati mmatchubu. Kumbukani

kubika makuni ngamtundu umoza padera nga: moringa na papaya. Mbuto za vipaso

vyamakhuni vinandi mungapanda mu tchubu kwambura suzgo kweni izo zili na chikopa chikomi

mukwenera kujla dankha pambere mundapande

Makuni ghanyake ghangapandika kufumira ku mbuto panji kudumula kamunthavi nga Moringa.

Para mwadumula timunthavi pandani utu mumatchubu.

Thirilani mbuto na minthavi iyo mwapanda.

Bagawane nyengo yakuthilira mbuto kabiri padazi (kumlenje na kumise) mpaka makuni

ghakulako pachoko (8 cm). Para makuni ghakulako pachoko, thilirani kamoza pa dazi ndipo

sinthani malo gha matchubu kuti misisi yileke kunjira pasi.

Mungaguliska matchubu gha makuni nga nthowa yimoza yakusangira ndalama, mamembala

gha SOLID ngangapanda pa nyumba yawo, mungapangaso munda wa makuni gha mmuzi.

***Vyakuti msambizgi wamanye: Iyi ni polojeketi iyo imwe na gulu linu la SOLID mungachita na kusambizga banthu mmuzi mwinu zakukhumbikwa kwa kupanda makuni.

62

Sambiro Lakusazgirapo: Munda uwo mukupandamo vyose kuti mukololeso vinandi


Basambiri balongosole ndondomeko umo wangapangira munda

Basambiri bamanye nthowa zakupwererera maji panyumba pawo

Basambiri balongosole za kulima kwakunjizga jembe Vyakulata vya Msambizgi:

Bavwirani kupanga munda

Khalani na buku la Peter Jensen la kalimiro ka munda uwu.

*Sangulusko*


Kasi muli na dimba lapakhomo? Para ni ntheura, kasi mukupandapo vichi? Para ni ntheura yayi,

kasi ntchifukwa uli mulije dimba lapa khomo?

Kusoba ndalama na maji ni vifukwa vikulu ivyo banthu bakutondekera kukhala na dimba

lapa khomo.

Munda wapakhomo mukubikamo vyose vyakwenerera nakupwererera kuti pamanyuma

mukolole vyakurya vyakusazgilapo chapa chaka chose, kweniso kuvikirira nakukankhuska nyata

na makuni pakugwiriska ntchito manyoba (kompositi) mwatheura ulimi uwu ngwakutchipa

kuluska unyakhe

Ndondomeko ya Kalimiro ka Munda

1. Kusanga malo ghamunda na vyakukhumbikwa vinyakhe. Sankhani malo ghakulimapo

munda. Jifumbani mafumbo agha: kasi maji gha vula ghakwenda uli? Kasi pali zuwa?

Kasi malo ngakukhira? Kasi pali mpanda kuthaska munda kuvinyama? Kasi dongo lili na

nyata panji yayi?

2. Nozgani malo ghakupandapo. Limani nakufumyanipo viswaswa. Jambulani mapu gha

munda ghakuwoneska kukula kwake. Ma mita 5 mulifupi na 6 mulitali

3. Pangani mabedi: jimani dongo nakupanga vitchinjirizgo pakati pa mizere 30cm ukulu

wake, 10cm utali wake, 50cm kunjira pasi, na makhululu 50cm kutalikilana. Ndipo

pangani nthowa pakati pa mabedi na vitchinjirizgo 30cm muwusani.

4. Pandani muvitchinjirizgo: pandani utheka na vinthu vinyake ivyo vikubenekerera dongo

kutchinjirizga vitchinjirizgo ivyo mwapanga mmunda chisazo; mungapanda mbuto ya

mboholi, utheka wa lemoni, minti na aluvera chifukwa ivi vikuthaska kukokoloka kwa

dongo.

63

5. Pandani mu mabedi: pandani mbuto mwakupambaniskapambaniska kuti mukolole

vinandi kweniso pandani mbuto izo zikupa chakurya chakasinthasintha

6. Yenderani munda dazi lililose: woneskeskani kuti mwafumyamo ivyo vyamera vyekha

mmunda.

Kupwererera Maji

Maji ghakukhumbikwa chomene paulimi. Dimba lapakhomo likupa mwabi wakuti maji ghaleke

kwenda mwalubiro mmunda, na kuwuma, nakunjira pasi, nakufalikira palipose mwantheura

vyakumera ivyo mwapanda mmunda vingasunga maji mu misisi yawo, nakukula, na mahamba

kubenekerera dongo.

Para mwapanda mbuto na makuni ghinu pambere vula indawe, thirirani dimba kabiri pa dazi

kweni para vula yaleka mungathirira kawiri pera pa sabata.

Kukula kwa Mabedi

Kupanga mabedi na tinthowa mwakukhazikiska nchakukhumbikwa kuti muleke kudyaka

pachanya pa mabedi kweniso kungakuvwirani pa nyengo yakulimirira. Kukula kwa bedi

kukutolela umo munthu wakhumbiri kweni nyengo zinandi bedi likwenera kuba 4-5 mitazi

mulitali.

Kunozga Dongo Lakusangika pasi Nakujima Mwakunjizga

Para mukuleka kunjizga makhululu pakujima (kulutilra 20cm), mbuto izo zili na misisi yakunjira

pasi zikutondeka kuluta pasi nakwamba kunyongoloka. Ichi chikuvwira kupanda mbuto zichoko

pachaka. Kujima mwakunjizga kukupangiska misisi kuti yinjire mwambura kusuzgikila pasi

kukupangiska kuti mbuto zimere makola nakukhala na vuna yinandi

Kujima kwakunjizga chakudankha jimani nakufumyamo vyakumera vyekha vyose ku ma bed

ghinu. Jimani mpaka kunjira pasi 20 cm panji mpaka mufike pa dongo lamtundu unyakhe. Sono

yambani kujima mwakunjizga chomene, jimani mwakunjizga 30 cm panji 50cm. Apo mukujima

nakutayaniska dongo lamutundu unyakhe, sazgani ivi manyoba, Makala, na utuchi. Sono tolani

dongo lapachanya lira mukabika padera nakukulithira pachanya pa dongo ilo mwasazga na

vinthu vinyake. Sazganiko ndowo yimoza ya manyoba, ndowo yimoza ya utuchi na ndowo

yimoza ya makala pa ma mita 4 gha bedi nakusazga pachanya pa bedi. Para mwafika apa

chikulongola kuti munda winu wanozgeka kuti mungapanda nyengo yiliyose. Kachitilo aka

kakukhumbikwa kuwerezga chaka na chaka yayi.

64

Vinthu vyakusangika mwambura kusuzga ivyo vingakankhuska dongo

Sazganiko vinthu ivi ku dongo kuti dongo likankhuskike o Utuchi o Chuvu chakufumira ku makala o Manyoba ghakufumila kuvinyama o Mahamba ghakomira o Vigoba vya masumbi

Kupanda pafupipafupi kweniso mwakwenerera

Munda wapakhoma wukupereka mwabi kuti mbuto zikule makola kwambura kupokana

vyakurya na malo chifukwa mwapanda mwakwenerera. Bikani timakuni tichokotichoko

mumabedi pakuwoneska apo pazamupandika mbuto pambere mundapande mbuto pasi

Vyakumera vyakusangika mmuzi ivyo vyakukhumbikwa nakukhala nyengo yitali mu munda

Papaya (chakurya, muthuzi, munkhwala, ndalama zakunjira, chawanangwa)

Aluvera (munkhwala, ndalama zakunjira, kukweza chivikiriro cha mthupi, chawanangwa)

Utheka wa lemoni (thiyi, ndalama zakunjira, chawanangwa)

Minti (munkhwala, thengele)

Matochi (chakurya, ndalama zakunjira)

Magalagadeya (vikumera pa mpanda, chakurya na ndalama zakunjira)

Kapandiro ka mbuto (mu ma sentimita) ka mbewu izo mungapanda waka.

Mbuto Kapandiro pa bed

Ngoma 35 (pandani 2 kweni fumyanipo imoza para pajumpha sabata zibiri)

Tiligu 10

Ntchunga (zakomira panji zibisi) na zama 12

Adyo 8

Khobwe 4

Radish 4

karoti Feskani pachokopachoko

mawere 15

hanyezi 6

Belekete mijani pachokopachoko

Skaba 14

majungu 100 (kuti zimere makola pa bedi)

Zuchin 30

mbambayila 18

mboholi 18

65

Kapandiro ka mbuto izo mungakapandaso pa bedi linyakhe lapadera ( mu ma sentimita)

Mbuto Kapandiro pa bedi limoza Kapandiro mu bedi la mmunda

Mapuno 4 (8 mu bedi lachibiri) 35 (kuyimikika na timakuni)

Bulokoli 2 (6 mu bedi lachibiri) 30

Kabitchi 2 (5 mu bedi lachibiri) 30

Chinese 2 (5 mu bedi lachibiri) 20

Mabilinganya 2 (5 mu bedi lachibiri) 35

Sabola 2 (5 mu bedi lachibiri) 25

Vinkhaka 4 25

Letasi (3 mu bedi lachibiri) 15

Basil BC (3 mu bedi lachibiri) 12

Swiss Chard 2 15

Hanyezi 2 8

Kasi ni vifukwa uli ivyo banthu banandi bakuleka kukhala na munda wa pakhomo? Kasi ni nthowa uli zinyakhe izo munda wapa khomo ungawovira kumazga masuzgo agha? Kasi ni vimanyiskiro uli ivyo vikuwoneska kuti malo ngaweme kulimapo munda?

**Vyakuti msambizgi wamanye: mungamanya kusambizga sambiro ili pamoza na sambiro la chakurya cha magulu. Mungasambizga gulu linu za kapangiro ka kompositi ya mmunda

Vyakuchita

1. Khalani mmagulu ghachokoghachoko 2. Gulu lililose lisange vyakusazgilapo ivyo vingasangika mmuzi 3. Balute mmuzi wose nakutola vinthu ivi 4. Bize na vinthu vyose ivi ku malo agho balimengeko munda kunthazi

Chiwoneskero na chakuchita

Khalani pamoza nakupanga munda. Para mukukhumba wovwiri sangani buku ilo bakalemba ba Peter Jensen za kalimiro ka munda wapa khomo. Munda uwu ungapangika pa nyunmba ya wakujipereka panji panyumba ya yumoza wa mamembala gha SOLID nga wachiwoneskero mwantheura kupa mwabi basambiri kupanga munda pawekha nakuwumalizga nakupereka mbuto nga chakuwapa nkhongono banthu kugwira ntchito. Chakusazgilapo, munda wapakhomo wungagwiriskikaso ntchito nga nthowa yakusangilamo ndalama.

66

Peace Corps Malawi

SOLID Sustainable Opportunities for Leaders of Internal Development

Community Assessment

Sustainable Community Development

Project Design and Management

Project Implementation and M&E

Professional Skills

This honorable certificate is awarded to

_______________

For completion of a training as a Leader of Community Development specializing in:

Lead Facilitator Co-Facilitator

MALAWI - Peace Corps | Live

Documents

Transcript of MALAWI - Peace Corps | Live