M. TVLLI CICERONIS

PRO A. CLUENTIO HABITO ORATIO

SILVIA RIZZO RECOGNOVIT

M lllll CICEROHIS PRO R CLl!NTIO Hfll!TO ~RTIO a cura ol SI !via Rino R IOOOJRI EOllORE

SVMPTIBVS ARNOLDI MONDADORI

ISBN 88~-3'999 9

HANC EDITIONEM EX lNSmYI'O A SCAEVOLA MAJUOTI1 PERPENSAM

COLLECIVM PRODA Vl"J'

OMNIA SIBI VINOICA T JVRA ARNOLDVS MONOAOORI

EOITIO I MENSE APRJU A. MCMXO

0 ARNOLDO MONDAOORI EDITORE 1991

PRO A. CLUENTIO HABITO ORATIO

PRAEFATIO

De Cluentianae orationis memoria fusius alibi egi 1

atque codices omnes, quotquot in meam notitiam per­venerunt, recensui 2; nunc rem omnem brevius per­stringam, nonnulla tamen hic illic vel addens vel cor­rigens.

Huius orationis, si excerpta Parisina nuper inventa excipias, unus tantum medii quod dicitur aevi codex

1 La tradi:Qone manoscritta della Pro C/11enlio di Citerone, Genova 1979 (= Trad. ). Libri et doctorum virorum commenrariones quae per compendia laudantur p. 41 sqq. uno in conspectu sub oculis lecroris ponuntur.

2 Catalogo dei codici della Pro Cmenlio cimoniana, Genova 1983 (= Cat.), ubi 181 codices, quorum 11 deperditi, recensentur. Sed vide eriam quae vir doctus et nobis amicus M. D. Reeve correxit et addidit, «Class. Rev.» XXXIV 1984, 40-43 et «Riv. di filol.» CXII 1984, 271 adn. 3. Pracrer alia octo adhuc ignotos ille addi­dit codices, exterminavit autem codicem Eugene, Burgess 9 (at re vera 40), Cat. nr. 16, qui non orationes exhibet, sed Antonii Lusci argumenta (Reeve, «Class. Rev.» 42). Codicem Sozomeni deperditum (Cal. nr. IX) in inventario cuiusdam auctionis com­memoratum ( Val11abk Printed .Books. Medieval and llluminated Manuscripts which will be sold at Christie's Great Rooms on ... 25 June 1986, 110 nr. 215), ut mecum idem vir doctus commu­nicavit, inspexi a. d. VIII Id. Iun. 1986: in Cluentiana pertinet ad fam. P'. Bello omnium gentium secundo periit codex Turo­nensis 867 (Cat. nr. 116; Reeve, «Class. Rev.>> 42), quem a nemine antea inspectum fuisse valde dolendum est; nam, ut idem Reeve suspicatur (Some Applicalions ef Pasq11ali's 'Criterio Geo­grafico' lo 15th-Cent11ry Latin Man11Scripts, in Le strade del testo, cur. G. Cavallo, Bari 1987, 7-8), e vetustis codicibus Caesaroduni Turonum adservatis manasse veri simile est.

8 PRAEFATIO

ad nostram usque aetatem pervenit, Laur. 51, 10 (M), membr., saec. XJ2, in monasterio Casinensi litteris Be­neventanis exaratus (Cat. nr. 27) et e tribus compositus codicibus, quorum unus (ff. 1 r-33v) Varronis opus De ling11a Latina continet, alter (ff. 36v-51 v) Cluentianam, tertius (ff. 53r-83r) Rhetoricam ad Hemmi11m. Qui cum ex exemplari quod non pauca amiserat folia exscriptus sit, Cluentianam fine carentem (nam nunc non ultra§ 192 hù rrbNS procedit) et quattuor locis hiantem exhibet: desunt enim 102 in tota (non egim11s, ut in Trad. 23 nescio quomodo scripsi) ... 107 omammta; 127 subscrip­serint . .. 132 standum; 149 (haec sola) ca11sa dicenda . .. 154 q11a mmc Ha(bit11s); 176 q11endam . .. 182 viromm ho11estù­si(momm). In fine orationis codices ex M descripti con­textum verborum usquc ad § 192 ne forte ma(ter) conti­nuant, unde colligimus in M folium vel bifolium verba accuiatorr111 . .. ne forte ma(ter) continens excidisse.

Codicem M copìis ope lucis depictis usus contulit Boyancé, primus fortasse post Lagomarsinium, itaque plurimas lectiones a Clarkio aliisque superioris aetatìs editoribus falso allatas dc medio sustulit (v. eius praef. 55 sq.). Contuli et ego copias lucis ope depictas, in locis dubiis postea codicem ipsum Florentiae inspexi (a. 1973) non sin e aliquo fructu; nonnulla enim ipse Boyancé aut non animadvertit aut parum accurate ret­tulitl. M correctus est partim a lìbrario ipso, partim a

J Sunt autcm hacc (hic et infra, nisi ubi aliter adnotatur, numeri ad paginam et vcrsum cdirionis meae spcctanr): p. 57, 13 mt( nominis taNJa; 58, 18 a•1 a viro una crasa littcra; 60, 23 irutifllit pro iMlntil; 64, 18 l(tr)rtbanfllr per compcndium, non 1ertbanJ11r, ur Boyanct ctiam in pracf. p. 56 asscvcrat; 68, 2 i11ria; 68, 11 b11nç; 73, 10 pbal"11fatupMla; 75, 27 t11m pro mim; 77, 19 q11i in pro q11in; 80, 14 fllr t11m; 83, 18 llSIJ"' pro tis q11ae; 84, 16 q11od; 85, 5 ab; 85, 27 q11od; 87, 22 toS aJ1/orr potius quam to jaJ1tort ante rasuram fuissc mihi visurn est; 88, 9 dominan/1; 89, 7 ti ustetria; 90, 8 et 20 polli­nnlMr et &on111t1ctl; 91, 7 paa le, non Paate; 92, 17 et 21 dedma&ctde­rrl et Can11nli11s; 95, 11-12 G11ta et consistebant; 95, 27 defaro pro de faro; 96, 6 et 11 his et n«ltm; 97, 19 wstigiis nme bis; 106, 7 his; 106, 23 sq. ad di11t11ma f1!11iblls; 107, 8 lacuna a verbis in tota inci­pit; 110, 22-23 om. /11wnli11s ... Merg111 M.; 114, 10-11 tolkgitis;

PRAEFATIO 9

correctore qui litteris quas Carolinas vocant utitur (M2). Quas correctiones - fere parvi momenti - , ne rebus minutis apparatum onerem, hic subiciam, sed hoc moneo, nonnumquam dubium esse cui correctio tribuenda sit et praeter M2 hic illic alias fortasse cor­rectorum manus discerni posse.

Librarii correctiones: 54, 24 consessumq11e ex çqnmJ11mq11e; 68, 10 liheros cx -is; 74, 3 11/lam cx illam; 78, 1 iU11m ex il/Jid; 89, 9 imp11rissim11s cx -is; 95, 20 sq. injlamandos ex inelama11dos; 99, 5 homin11m cx homintm; 103, 18 ad1Jtr1ari11S cx -iis; 105, 5 non s. I. add.; 106, 8 prtf«li ex pro-; 112, 20 s11bselliis ex -/lis is; 115, 3 absol11ti cx -4; 116, 14 pedttemplimq11e cx -temi-; 117, 1 O sapien1is­simiq11e cx sapientissimi Q. ; 118, 17 111bsmpserinl ex 111ps-; 118, 18 faeril cx -inl; 119, 14 ocridendosq11t ex occidendosQ..; 120, 3 oppinio cx oppianito; 127, 14 i11di"'m ex -i11m; 131, 4 nimir11m cx ne- ; 138, 5 eq11eslrtm cx q11estrem; 140, 26 ei videafllr ex evid-; 145, 1 rtliquum ex -&1111m; 148, 13 mortis ex mortii11s; 152, 11 lan/11m cx -d11m; 152, 15 al ex a111.

Correctioncs alterius manus: 58, 8 ac s. I. add.; 73, 2 innocen· tem cx inn()(/tm; 73, 2 sq. tircumvent11m ex cir11m- ; 73, 17 fatimte cx fatiende; 74, 10 nocenlem cx noctem; 78, 17 1a/ih11s ex tab11/is; 79, 12 imp11denliae ex -a; 82, 19 addebat ex al debal; 83, 4 dixis­sel cx dixisse; 84, 15 veneno fort. ex n«art; 84, 16 morte ex mort; 84, 30 att11salori ex a&(11Jari; 88, 12 •a.fini al tllae ex safiniad ellae; 88, 15 rtddidil ex rtddil; 88, 16 ad ex a; 97, 19 peatnia expea1-ni1; 116, 13 aeq1111m ex t""m; 120, 3 innO&t11lt111 ex in n«lem; 120, 12 velerem ex 11/trtm; 125, 23 ex senalu ex exmat11; 127, 15 tom· memoralionem ex tommoralionem; 128, 6 tTTat ex "al et si cx se;

119, 8 fllm; 126, 6 &r1ndto; 126, 10 aJ1d; 128, 20 m11/ta111m; 131, 2 libi hoç (iam in Clarkii apparatu); 131, 16 adibemllS; 140, 13 i11dim; 144, 6 de integro a11/em dalllm, non d. i. fllm d., ut ctiam in pracf. p. 56 Boyancé affirmat (illud fllm in textum loco non suo rcccpit scribcns per q11tm porro t11m dalllm); 148, 13 mortis corr. cx morlii11s; 152, 17 insim11/at11s; 153, 5 et 10 aliq11id et et/ (pro aJe); 154, 16 non quaestioni, scd rervart om. Non sempcr M formarn quac est Diogmen praebct, ut ait Boyancé: Diogmem habct p. 80, 16-17. Hoc practcrca nullo loco a Petro Boyancé animadversum est, nomen Staicni in M nonnumquam etiam Stalen111 ve! Stagm111 scribi.

10 PRAEFATIO

138, 14 sq. iniquq1 ex inicum; 139, 18 plebi ex pievi; 145, 11 homines ex -em; 153, 6 percontatione ex pemmtione.

Nunc subiciam codicis M menda leviora et varias lectiones ad orthographiam spectantes 4 quae utpote parvi momenti in apparatu non adnotantur:

51, 2 et 52, 2 et 4 michi; 52, 4 benefìcii et breves; 53, 6 vestulatn; 54, 7 ean1qu;; 54, 25 orribiien1; 55, 14 delucideque; 55, 24 hisde1n; 57, 5 reiiquid; 57, 6 11obiiem; 58, 11 pelicatum; 59, 3 sq. ifrena­tatn; 59, 6 at] ad; 61, 12 depf'fhendisset; 63, 4 nepote; 63, 24 Lariqnum; 64, 6 indiciis; 67, 3 audebanl cum; 67, 8 ac erbatin1; 69, 3 adque; 69, 17 nichii ·(et sic semper); 70, 3 abaritia; 71, 10 aput; 72, 8 indicere centis; 72, 21 reiinquid; 73, 5 negavit; 74, 23 condep11ari; 77, 1 ùrcaiidus; 77, 8 hen1eret a Cieopanto; 78, 2 con­dempnatum (et sic semper in verbis damno, condemno); 79, 9 michi; 81, 30 sedJ se; 84, 10 set; 88, 18 suppr;ssiones; 90, 6. 14. 17 et 91, 6 inquid; 90, 19 c;teros; 92, 19 aput; 94, 12 sq. harbi­trarentur; 95, 26 dissceptatione; 100, 6 bonum) bonunum; 101, 20 acciperit; 101, 21 hopinio; 103, 5 aput; 103, 18 acervus; 110, 25 C11.) c. 11.; 111, 12 reliquid; 113, 6 c;teris; 113, 7 et 9 sq. supervia et superviam; 113, 10 adque; 114, 4 c;teromn1; 114, 19 qteri; 115, 6 ad quos] al quos; 117, 18 altem; 117, 20 non vitae poenam] novite pena nam; 118, 22 acervissi!!1a; 118, 24 rettundemnt; 119, 22 pecunia; 120, 19 iiJ;; 125, 13 exeredasse; 127, 1 Quintii; 127, 12 p;n;; 129, 10 havita; 130, 6 mo/est~; 132, 11 concedans; 138, 14 recìdan111s; 141, 26 voluid; 143, 1 huneris; 143, 17 benefìcii; 144, 18 hù; 145, 6 necatum] nenatum; 145, 12 aut2] aud; 146, 6 opiare; 146, 6 Nam] Ham; 152, 23 habundat et dejìgitur; 154, 5 testen1] stetem; 154, 7 depromseris.

Codices recentiores omnes ex M originem ducunt et in duas familias discedunt. Prior, quam a vocamus, pluribus codicibus constans eisque plerumque in sep­tentrionali Italiae parte vel in Gallia exaratis 5 a Pe-

4 Sed de scripturis quae antiquitatem redolent v. infra p. 36 sq. s Cat. nrr. 1, 2, 3, 8, 9, 13, 14, 19, 28, 41, 43, 44, 46, 48, 51,

52, 54, 55, 56, 60, 64, 66, 67, 72, 74, 76, 78, 79, 84, 86, 87, 90, 91, 92, 95, 96, 97, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 112, 121, 122, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 146, 148, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 162.

PRAEFATIO 11

trarcae scriptorio manavit. Nam anno 1355 Iohannes Bocatius monasterium Casinense visit, codicem e late­bris eruit et secum abstulit, Varronis libros De lingua Latina et Cluentianam propria manu inde descripsit et Petrarcae dono misit6. Cluentianam autem Petrarca una cum aliis Ciceronis orationibus in unum volumen transcribendam curavit, textum emendationibus et ad­notationibus instruxit. Familia a in duos diducitur ra­mos, quorum alterum, qui e tribus tantum constat codici bus (vide I icet Mare. lat. XI 122 ( 4117) 7 saec. XIV414, Palat. lat. 1478 anno 1413 Patavii scripto, qui fuit Sicconis Polentonis [ Cat. nr. 131 ], et Escorialensi V III 14 [Cat. 14), qui e Palatino pendet), recta via ex apographo Bocatii derivat~m esse coniec~, alt~rum, qui ceteros complectitur cod1ces, e volumme tllo quod Cluentianam una cum aliis orationibus descriptam continebat. Sed de his fusius egi in Trad. 31-34.

• Ego (Trad. 32 sq.) Petrarcam XXI Ciceronis orationes,

duobus fortasse distinctas voluminibus, in unum corpus rede­gisse conieci; sed nunc Aetius Ornar? a Pe~rarca ~riores ~an­tum XIII orationes, posteriores a vins docus Gall1s, v1dehcet Gonthero Col, Iohanne de Monsterolio, Nicolao de Cleman-

6 R. Sabbadini, Le 1coperte dei codici latini e greci ne' secoli XIV e X V, Firenze 1905, 30 sq.; A. C. Clark, The Reappearançe oJ. the Text1 of the Classici, « The Library» s. IV, II 1922, 20 sq.; G. B1lla­novich, Petrarca e Cicerone, in Mùc. G. Mercati, Città del Vaticano 1946, 102-106.

7 Hunc codicem, eorum e numero quos Reeve inventario meo addidit (cf. p. 7 n. 2), ipsa postea Veoetiis a. 1988 inspexi. Prin­cipio mutilus incipit a verbis fai/ verum etiam i11dicand11n1 (§ 29). Post Cluentianam orationes Pro Quinctio et Pro Fiacco tantum con­tinet. Idem qui oratiooes simul Petrarcae adnotationes ex exem­plari suo descripsit (quaedam in textum irrepserunt velut § ?1 atque etiam ipse .condi/or toti111 negotii .Gutam petjacele .aIJ>ergtt cruce tn

margine adpos1ta, 72 atque hoc addii le1t1mom~ ma illllm 1entent1a &1!m ve/ nio 1110 palam omne1 lat11ri essmt; quod item tn Palat., quem ~tat1i:n. allego, accidit). De codice vide P. Zorzanello, Ca~akigo der codm latini della Bibl. Naz Mamana dt Venez;a non compresi nel catalogo d1 G. Vaknlinelli, Trezzano s/N 1981, Il.

12 PRAEFATIO

giis inventas esse opinatur8. Quod autem ad Cluentianam attinet - quae inter priores XIII est - , losephus Billano­vich 9, quem ego sequebar, Gallicam codicum propaginem ab exemplari a Petrarca amico alicui Gallo donato originem duxisse putat; Ornato contra bas XIII orationes a Petrarca collectas post eius monem saec. XN fere exeunte Alpes transisse existimat ad lohannem de Monsterolio ab Antonio Lusco fonasse missas. In hoc cene Ornati sententiae libenter accedo eius argumentis adducta 10.

Familiae a codices contuli Palat. lat. 14 78 (F) iam memoratum, Paris. lat. 14749 (a), membr., saec. XIV ex. vel XV in. a Nicolao de Clemangiis exaratum (Cat. nr. 95) 11 , Barb. lat. 142 (G), membr., saec. XN ex. ve! XV in. (Cat. nr. 121) et Vat. lat. 9305 (V), membr., saec. XN ex. ( Cat. nr. 150). G et V ambo in Italia septentrionali exarati sunt. Hanc familiam in apparatu allego ubi emendationes memoratu dignas exhibet.

Altera familia, quam p voco, Florentiae, ut videtur, orta, e codicibus constat aliquanto minoribus nume-

8 La "dlço11wrt1 dts diuo11rt de Ciciron en /talie et en France à la fin d11 XIV' et a11 dlb11t d11 XV' siède, in Ada ContJenllls Neo-Latini Bononitn­sis. Proceedings of the Fourth !numalional Congms of Neo-La/in Sllldies, Bologna 26 A11g. to 1 Sepl. 1979, ed. by R.]. Schoeck, Binghamton, New York 1985, 564-576.

9 Pelrart4 e CittrolU laud. 97. 10 Qu.i_b°:5 hoc add~re possis, Petrarcam ad largienda opera

q~ae alus ignota poss1debat non admodum fuisse proclivem, ut enam e Sm. XVI 1 apparet, ubi Lucae de Penna, apostolico secretario, qui ab eo libros Ciceronis petierat, si quos minus vul­gatos haberct, sic scribit: cPetitioni ... tue respondi non quod volui, sed quod potui, Ciccronis libros non me alios habere quam qui co~munitcr habeotur et quos idem dominus ooster (i. e. 111m11111S ponti.fax) habet, vel, ut puto, etiam pauciores "·

11 De hoc codice vide nunc G. Ouy, Nicolas de Clamange.s (ca. 1360-1437) philolog111 et cal/igrapht: imilalion de /'ltalie ti riaction anli­italimne d4ns l'ltril11rr d'11n humanisle franfais 411 dihut d11 X V' siècle, in Rmaissan&'I- 11nd H11manistmhandscbriflm, hrsg. von J. Autenrieth­U. Eiglcr, Miiochcn 1988, 31-50, qui duas partes e quibus con­stat (ff. 1-186 et 187-251), quamvis scripturae facie inter se distantes, manu ipsius Nicolai ante annum 1415 descriptas putat, sed prius eam quae ounc in codice est posterior.

PRAEFATIO 13

ro 12, plerumque Florentiae descriptis. Contuli Laur. 48, 10 (A), membr. (Cat. nr. 20), Neap. N B 11 (E), mcmbr. (Cat. nr. 63), Vat. Ross. 957 (R), chart. (Cat. nr. 140). Fior. Bibl. Nat. II II 65 (N), eh art. ( Cat. nr. 36), Drep. 6 (D), membr. (Cat. ne. 117), Laur. Gadd. 90 sup. 69. 1 (11'), chart. (Cat. nr. 32), Taur. Bibl. Nat. E II 24 (O), membr. (Cat. nr. 115 13). Codi­ccs AEDvQ omnes Florentiae exarati sunt, A a. 1416 a Iohanne Arretino, E aa. 1425-1440, D sub annum 1460, 11' aa. 1435-1450 14, O a. 1440. Codicis R, qui fuit Friderici de Peciis Ferrariensis 15, ff. 1-106 a. 1415 Constantiae, sed ff. 109-154, quae Cluentianam una cum aliis orationibus continent, Florentiae fortasse, ubi Fridericus annis 1417 et 1418 degit, sunt descripta (Cat. p. 196), N Mediolani a. 1417 per Modestum Decembrem exaratus est. RND'llÙ e communi mana­verunt fonte (P') nonnullas exhibente coniecturas et, ut infra dicam, ad exemplar antiquissil'ni Cluniacensis co­dicis collato et suppleto (cf. p. 18). Huius familiac testimonium adhibendum est ubi variantes lectiones et supplementa ex alio fonte illata praebet.

Codex quidam olim in monasterio Cluniacensi ad-

12 Cal. nrr. 5, 6bis, 11, 12, 17, 18, 20, 21, 23, 24, 26, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 45, 47, 49, 50, 53, 58, 61, 62, 63, 68, 70, 71, 75, 77, 98, 107, 111, 115, 117, 120, 123, 124, 125, 126, 138, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147, 149, 160, IX (cfr. p. 7 n. 2).

IJ Commentationibus de hoc codice in indice meo recensitis adde nuoc G. C. Alessio, Per la biografia e la raccolta libraria di Dome­nito della ROJJm, dt. mcd. e um.» XXVll 1984, 213.

1' Marginalia quaedam Poggii manu scripta videntur (Reeve, «Riv. di filol.» CXIl 1984, 277). Codex fuit postea Bernardi de Puccinis, ut multi alii ab eodem libra.rio exarati: de his Puccinia­nis codicibus v. quae post alios scripserunt Reeve, «Riv. di filo!.» CXIV 1986, 163 sq. et CXV 1987, 148 sq. et J. Delz in praefa­tione P11nicorum Silii Italici, Stutgardiae 1987, xv sqq.

1S De quo, praeter Cal. p. 195 sq., v. nunc etiam quae scripsit C. Bianca (Salutati, De fato et farnma, Firentt 1985, XCll-XCVlll).

14 PRAEPATIO

servabatur (C) 16, quinque omnino Ciceronis orationes continens, Mii., Cluent., Mur., S. Rose., Cael. Hoc maxi­mae Clarkio laudi dandum, quod huius codicis depcr­diti vestigiis primus institit eumque e collationibus et apographis sacculi XV restituir. Nam iam saeculo XV in. hic Cluniacensis a Nicolao de Clemangiis diligen­tissime collatus est cum codice farniliae a, Parisino <J

iarn memorato, qui, postquam manu ipsius Nicolai correcrus et suppletus est (E 17), quam fidelissimam co­dicis C imaginem praebet. Mirum quam curiose vel minimas codicis C varias lectiones Nicolaus primum enotavit. Sed postea earum delectum fecit : quae opti­mae ei videbantur in ipsum verborum contextum rece­pit priore deleta scriptura, interdum tam accurate ut correctio vix discerni possit (e. g. p. 79, 27 fatebatur; 104, 19 arbilrrlur); multas autem marginibus adfixas reliquit, quasi idem faciens quod nostrae aetatis viri docti cum apparatum criticum qui dicitur instruunt; quae denique omnino improbanda iudicabat studiose erasit. Codicem Parisinum diligentissime contulit Clark, qui collationem suam publici iuris fccit in ap­pendice dissertationis The Ve1111 Cluniacensis of Pog,io, «Anecdota Oxoniensia» Class. Ser. X, Oxford 1905, 35-46. lterum contulit Boyancé. Equidem contuli co­pias lucis ope depictas 18, sed lectiones erasas Parisiis

16 Numero 496 est insignitus in indice saec. XII (L. Delislc, u cabine/ des manumils de la Bibl. Nal., II, Paris 1874, 478).

11 Hanc notam a Clarkio parum apte ad indicandas variances lectiones in codicem a illatas adinventam acque iam in usum receptam mutare nolui: v. quae de codicum siglis Clarkianis scripsi Trad. 52 adn. 1 l.

1a Lectiones e codice Cluniacensi in Parisinum illatas, de qui­bus superiores editores parum accurate rettulerunt, hic subiciam: p. 66, 9 ila quod (quod add. in ras.) r. ex e ut vid., ilaque a", ut vid. (ve/ ilaque !.mg.); 88, 10 sq. rectestanlur; 92, 14 habet nummum; 109, 24 quin °fJ"' qui hii r.•• (cf. p. 15); 110, 22 Ptdt; 110, 23 sq. Audinus; 134, 3 omnes expunctum et nominai; 144, 15 perperam Boyancé quis sui pro qui 111i codici r. tribuit; 149, 1 sq. llthemmlistimus; 154, 12 Strak»li, ut Boyancé in app., non Stralonem, ut Clark, Tht Velus C/Mn., p. 45.

PRAEFATIO 15

postea (a. 1988) inspexi lampade quae a Woodio no­men accepit. Itaque multa elicere potui quae superio­res editores latuerant et omnes fere dubitationis notas a Clarkio appositas removere. Inter novas lectiones, quae tam multae sunt ut eas singillatim enumerare pigeat, memoratu digni sunt loci ubi l:"' cum codicibus ltalicis cum C collatis (v. infra) consentir, unde nunc pro certo habemus codici e eas lectiones tribuendas esse quae antehac aut Italorum coniecturae aut depra­vationes videri poterant:

51, 4 uniani I:•• humani B (quocl per correctionem ex un1ani ortum puto); 52, 3 est] ti si I:•'STE2; 60, 7 adiungerer r.-'ST'l'2b2 (adhibenr E 2); 61, 14 relinmfllr r.a<ST'fl2b2; 61, 21 limeret r.-'ST ; 64, 10 aJios om. r.a<ST; 64, 18 ltMbanfllr D• ST02; 68, 2 viva D•B; 68, 12 &la1'111m nihil om. r.-'ST; 94, 5 impudmtia r.-'STb2 ; 102, 1 sq. iurassml MYb2 Ìltra essmt ST; 112, 14 fait post as&mderat collocane D'ST; 112, 18 dimissan1 r.uBSTbRD; 112, 23 quis l:-'STE2; 113, 3 quis r.uE21,2b 2GN; 113, 13 sq. absolulmesl I:•'ST; 116, 23 unumil/Jid r.a<ST; 117, 4 ad] in r."ST02; 118, 9 tribuni D'T; 119, 8 dum !."'li ( exc. E 2) ; 124, 19 nos r.•'ST; 128, 12 au&toritate nostra r.-'ST; 130, 16 han&] hoc r.uli (exc. '1'2b2) R; 138, 26 ii om. :t:•'ST ; 139, 4 quoddam r.a<ST02; 139, 5 quod om. MT; 141, 9 D«io D<E2 ; 141, 13 sq. tius amit:i netessariique omnes MT; 142, 20 esse m1m whml es1e Dr'J'; 146, 10 ab] an D'li (bis); 146, 10-11 a] an D'o (bis); ja&lllm MT02; 147, 13 imp11dmlissimi D'ST; 152, 4 çonata t!I r.arE21l' (exc. RN); 152, 21 quaereret I:•r'f'fl2b2; 154, 13 sq. quem fil mm] qui r. .. , om. S, post Oppiani&e coli. 0 2; 154, 15 indicandi r.•'ST021l' (exc. ROb); 155, 12 anle I:•'ST!l• (exc. R).

Hinc etiam nonnulla sunt corrigenda quae ante ipsum coclicem meis ocuJis inspectum in Trad. scripseram. 109, 24 :tu praebet lectionem qui hii, non qui in ut in Trai. 108 dubi­tanter conieci, in quo cum R (qui h1) fere consentir, unde col­ligo coclkem Cluniacensem qui hii vel q11i hi praebuisse, reli­quas vero lectiones, videlicet quin (D><ST) et quin ii (b2NDljl()), ex coniectura ortas esse; lectionem quin nihilo­minus praetuli, quippe quae facilius quam illud quin ii in qui b(i)i abire potuerit. 141, 9 Decio a cum reliquis coclicibus a, sed Dtcio etiam D• curo E 2 (de quo infra) concinens, ex quo apparet Dtcio, quocl in Trad. 40 sq. dubitanter Petrarcae tri­bueram, etiam in Cluniacensi scriptum fuisse et illud Dtcidio

16 PRAEl'l\110

in reliquis codicibus o (ST02) et in Il' obvium ex Italorum coniectura natum esse, ut ibidem conieceram; etsi tamen lec­tioni quae est Decio nunc auctoritas codicis C accedit, Decitio e codice M in textum recepì, quod nomen multo rarius quam Deci11s invenitur; 142, 20: in Trad. 75, cum Clarkii collatione confisa esse re11m vo/11nt I:•' habuisse putarem, lectionem codi­cum o (v. infra) me re11m vo/11nt me (ve! esse re niti volunt es.re) commune horum erratum iudicavi, sed revera :tac non aliter quam T eIIe re11m volunt eue praebet; locus igitur removendus e numero eorum in quibus codices o contra I: faciunt.

E lectionibus in marginibus codicis Parisini adscrip­tis paucas easque alio, ut videtur, atramento exaratas non e Cluniacensi, sed ex aliis fontibus esse derivatas putes, e. g. 91, 1 avarus; 91, 2-4 ex eius ... certa om. et in mg. add.; 91, 2 specule; 91, 11 plane 19 ; 91, 13 incuba­rat; 95, 22 Habito pro i/li. Variis lectionibus plerumque al. praeponitur, sed nonnumquam /, quod emendatio­nes denotare arbitrar (66, 9 itaque; 113, 23 potuerunt; 134, 28 sint; 160, 11 sq. at que).

Ex Parisino iam cum Cluniacensi collato nonnulli in Gallia fluxerunt codices 20, e quibus Paris. lat. 6369, membr., saec. XV1/4, qui fuit Pauli de Cario episcopi Glandatensis (Cat. nr. 81), propter emendationes quas­dam memoratu dignas in apparatu meo nonnumquam laudatur 21 •

Tempore Constantiensis Concilii codex Cluniacensis ad manus Poggii Fiorentini pervenir. Bartholomaeus de Monte Politiano, Poggii socius, quaedam sibi inde

19 Piane ex a derivatum puto; quod verbum cum postea expunctum sit, conicio in Cluniacensi exstitisse planus ut in prio­re codicis a textu.

2° Cat. nrr. 57, 81, 83, 89, 93, 94, 164. 21 Hunc Ornato, La ndiC011verte laud. (p. 12 adn. 8) 576 adn. 54,

non ex Paris. 14749 solo ortum esse putat; rem qui amplius investigaverit, eum facturum operae pretium puto. Cf. etiam G. Ouy, Nirolas de Clamanges laud. 49 et tab. 16.

PR_ilEPl\110 17

excerpsit. Ex codice Bartholomaei est descriptus Laur. 54, 5 (B), membr., saec XV med. (Cat. nr. 29). Post Clarkium, qui plenam collationem in dissertatione The Vetus Clun., p. 6 sqq. edidit, iterum contuli copiis lucis ope depictis usa.

Haud multo post Cluniacensis ipse a Poggio Floren­tiam missus mense Augusto anni 1415 a Francisco Barbaro inspectus est; deinde, cum Poggius Romae degeret, apud Nicolaum Nicolum remansit. A quo Poggius, cum sibi corpus orationum Ciceronis transcri­bendum cùraret, codicem semel atque iterum efflagita­tum tandem aliquando impetravit, Nicolao autem red­didit a. 1429. Postrema eius memoria in indice libro­rum Poggii post eius mortem confecto (a. 1460) ex­stat.

Ad exemplar Cluniacensis vulgatos Cluentianae co­dices - omnes, ut supra diximus, ex M ortos - Itali emendare ac supplere studuerunt, ~ed hoc quasi per gradus factum est, ita ut codices cum e collari in tria genera dividi possint. Quorum primum ex eis codici­bus constar, tam familiae a quam p, qui nihil aliud quam finem orationis (§§ 192 (ma)ter hoc sibi-202), cuius defectus iamdudum erat animadversus, Clunia­censi adhibito suppleverunt. Finem orationis Nico­laum Nicolum Florentiae primum vel descripsisse vel describendum curavisse veri simile est. Antiquissimi sunt codex A iam supra memoratus (anni 1416), ubi finis orationis una cum reliquo textu ex exemplari nunc deperdito descriptus est22, et Laur. 48, 11 (Cat. nr. 21), membr., a Poggio circa annos 1410-1415 exa­ratus, a Nicolao Nicolo rubricatus, in quo idem Iohan­nes Arretinus qui A descripsit non modo titulos in

22 Dubitabam olim an codex A ex Laur. 48, 11 descriptus esset (Trad. 122), sed Reeve, «Class. Rev. » XXXIV 1984, 42, re pro­pius inspecta horum codicum neutrum ex altero pendere affir­mavit.

18 PRAEFATIO

superiore margine uniuscuiusque folii, sed etiam sup­plementum Cluniacense post vulgatum Cluentianae textum addidit. Pertinent ambo ad p; stirpis a antiquis­simus est Perusinus 323 (E 71) (n), chart., mense Iunio anni 1416 a librario subscriptus, ex Italia septemtrio­nali, fortasse ex regione Veneta, oriundus 23. Finem orationis in codicibus n et 4P (Laur. 52, 1, chart., circa annos 1420-1430 in regione Veneta fortasse scripta, Cat. nr. 28) iam a Clarkio adhibitis contuli.

Transeamus nunc ad secundum genus, codices stir­pis P' complectens, in quibus omnes lacunae sunt sup­pletae et nonnullae hic illic in contextum lectiones e C receptae. Si praeterea animadvertas quaedam ope ingenii esse emendata, familiam pr originem ducere ex recognitione viri docti facile concedas: quae recognitio si ubi orta sit quaeras, Florentiae profecto, ubi tunc temporis e fuit et unde maxima pars codicum P' sunt oriundi; si quando, inter mensem Februarium a. 1416, quo A Florentiae exscriptus est 24, et ante mensem Augustum a. 1417, quo Modestus Decembrius codi­cem ad hanc recensionem pertinentem, N dico, exara­vit (v. p. 13); si quo auctore, Nicolaum ipsum fuisse Reeve, «Riv. di filol.» CXII 1984, 284 non sine veri specie suspicatur. Librorum RNDvO, quos in hac edi­tione adhibui 25, agmen ducit R, qui nonnumquam solus ex Italis cum I: consentir, id est genuinam servar Cluniacensem scripturam a ceteris mutatam 26•

23 Multi sunt codices familiae a in fine mutili, nullus contra familiae ~. si Laur. 48, 11 et Escor. R I 12 (Cal. nr. 11) excipias, in quibus tamen finis postea additus est.

24 Codex A, quem Cosmus de Medicis, cuius in rebus librariis Nicolaus ipse consultor fuit, transcribendum sibi curavit, in fine tantum, ut dixi, integrum textum praebet, ceteris hiat lacunis; nondum igitur exemplar stirpis ~· praesto erat.

25 Cf. p. 13. Codicum quos vidi hi sunt familiae ~· ascribendi: Cat. nrr. 5, 17, 18, 26, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 49, 50, 53, 61, 62, 68, 70, 71, 75, 98, 107, 111, 115, 117, 123, 124, 125, 126, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147, 160, IX (v. p. 7 n. 2).

26 De codicibus mixtis et de iis codicibus a qui supplcmenta

PRAEFATIO 19

Nunc ad tertium codicum genus venio, qui plenio­rem codicis e collationem praebent, discrepantibus scripturis e e depromptis sive margini adscriptis sive in textum receptis. Horum primarii sunt codices ST, quos iam Classen adhibuit, videlicet Monac. lat. 15734, membr., Florentiae aa. 1465-1470 a Bastiano Foresi (1424-post 1488) exaratus 27, a Georgia Antonio Vespucio correctus et Petro Garazdae donatus ( Cat. nr. 59), et Laur. 48, 12, membr., saec. XVl/4, Floren­tiae exaratus, Medicum armis insignitus ( Cat. nr. 22). T contuli copiis lucis ope depictis usa, S, cum Mona­chi a. 1971 degerem, transcripsi et ad eius exemplar ceteros omnes contuli 28• Codices ST, quos ab uno eodemque fonte (a Clarkio littera a insignito) manasse e multis utrique communibus mendis et lacunis pater, scripturas Cluniacenses in ipso verborum contextu ex-

Cluniaceosia exhibent vide quae io Trad. 63 sq. adnotavi. Sunt autem Cat. nrr. 12, 24, 58, 77 (P + P'), nr. 4 (a+ P), nrr. 6, 25, 37, 54, 69, 73, 82, 85, 151 (a+ P'). Vereor ne Cat. p. 90 adfinitatem inter codices 69 (Oxon. Can. Class. lat. 226) et 85 (Paris. lat. 7779) nimis confidenter denegarim; ambo enim Mediolani sunt orti, ambo mixti, ambo easdem emendationes praebent memora­tu dignas (v. apparatum ad p. 64, 20; 136, 18; 142, 11; 145, 23), ambos eidem familiae tribuit Reeve, «Riv. di filo!.» CXII 1984, 279 sq.

21 A. de la Mare, New Research Ofl Humanistic ScribeJ in F/Qrmce, apud A. Garzelli, Minialllra .fiorentina del Rinascimento 1440-1525. Un pri1110 censimento, I 448, 553 (or. 106), 594, 599.

28 Hae sunt scripturae a superioribus editoribus falso codici T tributae: 77, 1 ipsa res, pro res ipsa; 80, 12 quoivis usus, pro quo usus; 97, 21 XXXX pro XXXX milia; 109, 5-6 aliud si is pro alid (sic) si ( quod Halm coniecit); 112, 14 fait oro. pro fait post ascenderai col­Jocatum; 119, 2 a Cluentio, pro a C/uentio aliquid; 119, 7 coniunclum esse cum re pro coniunctum cu111 re esse; 129, 1 O ex pro et ex; 131, 17 eo capite pro de eo; 134, 17 noluit pro nolit; 146, 13 sq. eripuit mors pro mors eripuit aliud; 149, 9 sq. adversari pro adversarii. Praeterea T praebet has varias lectiones ab editoribus non commcmoratas: 71, 1 RomM; 110, 22 Pede; 114, 28 amiclunt; 130, 24 imprudmtes vide/ice/; 140, 13 iudicis. Codici Sfalso tribuuntur 77, 1 ipsa res pro res ipsa; 80, 12 cuivis usus pro quo usus (cuivis usus S2); 112, 14 fait oro. pro fait post ascenderai collocatum. In S quoque 140, 13 iudicis legitur.

20 PRAl!PATIO

hibent, alii in marginibus vel inter Lineas adnotarunt ('1'2b2E2()2). Nota '112 designantur variantes Lectiones in codice 'I' (v. supra p. 13) a librario adscriptac; codicem post Clarkium contuli Florentiae a. 1974. b2 significat manum Georgii Antonii Vespucii (eiusdem qui codi­cem S correxit lectiones vulgatas restituens) obviam in codice Florentino Bibl. Nat., Conv. soppr. I IV 4 (b), chart., Florentiae aa. 1450-1460 exarato (Cat. nr. 37), qui familiae a usque ad § 109, inde familiae P' ascri­bendus est (sed etiam in textu primae manus b hic illic Cluniacenses praebet Lectiones, v. Trad. 66); post Clarkium contuli exemplari luce expresso usa. Siglis E 2

et 0 2 variantes lectiones ab alia manu in codicibus EO (v. p. 13) adscriptas denotavi: E 2 sacculo XV pertinet, 0 2 in f. 321 verba 5 lan11a(rii) 1444 post Librarii sub­scriptionem addidit. Ambos prima adhibui exemplari­bus lucis ope depictis usa, sed in locis dubiìs E ipsum inspexi.

Ut alibi demonstravi ( Trad. 68-78), ho rum sex te­stium, STv2b2E2()2 dico, nullus tamquam descriptus est exterminandus 29, omnes tamen ex uno et eodem derivati sunt fonte (o), videlicet codice familiae P' cum Cluniacensi accurate collato. Ex o codicem a, undc ST originem ducunt, transcriptum puto, qui lectiones Clu­niacenses in verborum contextum videtur recepisse, hic illic tamen duplices servavisse lectiones, vulgatam et Cluniacensem. In ljfbEO vero scripturae Cluniacen­ses sive ex ipso o sive ex a sive ex alio codice cum o collato expressae in marginibus atque inter versus ad­notatae sunt30•

29 Reeve, «Riv. di filo!.» CXII 1984, 278, b2 ex 'V+ v2 pende­re suspicatur; in Cluentiana quidem non ita rem se habcre osten­dunt hi loci ubi b2 scripturas Cluniacenses exhibet a '112 non adnotatas: 59, 20; 62, 11; 63, 2; 63, 17; 74, 23; 80, 16 (bis); 80, 21 sq.; 94, 19 sq.; 95, 8; 97, 25; 111, 18; 118, 1; 132, 5; 134, 8; 156, 2. Jloc tamen concedcndum est, v2 et b2 artiorc cognationis vinculo et inter se et cum ST esse coniunctos.

JO Siglum a ad consensum codicum S~ d~notandum_ a Clarkio inventum ideo in apparatu meo non adh1bu1, quod fieri potest ut 'V2b2E2Q2 quoque ex a pendcant.

PRAEFATIO 21

Cum iam dissertatio mea esset vulgata, novus sese obtulit codex lectiones Cluniacenses in verborum con­textu exhibens, qui est Vindob. lat. 11, membr., aa. 1460-14 70 a Petro Stroza Florentiae exaratus et a Mat­thaeo Corvino Iohanni Vitéz dono datus ( Cat. nr. 16P'). Contuli huius codicis exemplar luce expressum, quod mihi benigne Aetius Ornato commodavit; sed cum fere cum ST\jl2b2 consentiat, quibuscum arte con­iunctus est, neque ullam exhibeat Cluniacensem lectio­nem aliunde ignotam, nimiae et superstitiosae diligen­tiae arbitrata sum in apparatum, in quem iam sex col­lationis in o factae testes congesseram, septimum hunc referre.

Recensionem o ad Poggium ipsum redire in Trad. 79 sqq. conieci; nam, ut supra dixi, Cluniacensis a Nico­lao Nicolo Romam in usum Poggii transmissus est, qui tunc temporis corpus quoddam orationum Ciceronis sibi transcribendum curabat. Nunc vero Rita Cappel­letto, «Riv. di filol.» CXII 1984, 82-91 , cum alia memoratu digna 32, tum hoc admonet, Nicolao Nicolo o non minus probabiliter tribui posse.

Ad restituendam igitur codicis C scripturam duobus nitimur collationibus (I:o), quibus hic illic accedunt excerpta Bartholomaei de Monte Politiano (B) et lec­tiones ac supplementa Cluniacensia in P' il1ata. Uhi I:o concinunt, lectionem codicis e quasi oculis ipsis de­prehendimus; uhi autem sive discrepant sive alteruter silet, nisi testimonium codicis B ve! familiae P' acce­dat, ad iudicium quidem confugiendum est, sed maior utique codici I: fides habenda, cum lectiones in o

Ji Ubi adde nunc K.. Csapodi-Gardonyi, Die Bibliothtle Jes Johan­nes Vìtk, Budapest 1984 (non vidi) et de la Mare, Ntu1 Researr:h laud. 455 et 532.

32 76, 21 ego (Traa. 104 sq.) lectionem codicis M medico ignobili, rea spt<lalo homint defenderam; R. Caprlletto verbis mtdito non. (non add. q ignobili et (et core. Kayser) r. . palmam defert; quae 1am, sed aliis usus argumentis, Sebastianus Timpanaro in littcris ad me datis (20. 10. 1979) praefcrenda iudicaverat.

22 PllAEJ'ATIO

obviae interdum aut aliunde decerptae aut e coniectu­ra ortae esse possint. Quibus vero locis, ut supra p. 18 diximus, praesertim in lacunis codicis M, R cum l: contra reliquos codices P' et contra o facit, ibi l:R e C pendere ceteris desciscentibus veri simile est. Hoc ego in apparatu concinnando institutum servavi, ut lectio­nem codici Cluniacensi tribuendam siglo C apposito indicarem, eius testes uncis includerem. Quas vero lectiones siglo C non insignivi (velut 59, 9 ac STb; 108, 16 sq. capta nusquam STv2b2 ; 109, 21 dicat Sv2b2), eas vel e corruptione ve! e coniectura natas puto; ubi denique de scriptura codicis e ambigo, id in apparatu aperte significatur.

Hic subiciam variantes lectiones codicis l: (vel l:R) quae ut minoris momenti ve! ad orthographiam tan­tum 33 spectantes in apparatu non adnotantur: nonoul­lae fucrant fortasse in e, aliae, errore librarii ortae, tamen scripturae codicis e indicio esse possunt (in verbis disiungendis l: saepius, R semel peccat):

59, 6 al] ad :tu; 62, 9 Dig1111eae :t (Di110# T Dian" S); 95, 5 111pprestam D'; 109, 10 noi/ebani 1:; t 10, 10 malllm11nl; 110, 13 inimio :t; 11 O, 17 dig11italis quae] digniJaJisq11e :t; 120, 15 et 123, 11 ap111 :t; 124, 26 tq11ilii et Licinni11s :t; 129, 22 fllii ineq11itiam :t; 134, 26 noi/o l:; 136, 19 çonstiJ11m :t; 137, 15 va/11isu :t; 148, 22 seTlJO mi/Jgm :t (corr. :t1); 149, 26 anlea] ante a :tR; 150, 1 obtart :tR; 150, 7 JeslammJis pede vinçJ11m :t; 150, 9 eì11s modit'llm R ei11 ...... ""' :t (ti11smodi t'llm :t1); 158, 29 p11plice :t; 159, 14 sq. ex Samnio] examnio :t. De lineola in cod. e siglis SUE!_a­scripta v. Trad. 72 adn. 55 et 74 adn. 59 et adde 136, 28 tRbl R (cruce not.} TRbL 111 ; 137, 3 Cn.] K"· 'Il. :t; 139, 5 et 140, 5 P!!J!!lo Romano] PR I; 139, 10 populum Romanum] PR ~; 160, 1 GN :t. De compendiis codicis C a librariis non intellectis v. ad p. 103, 11. Variantes nonnullas supra lineam C exhibebat: V. ad p. 120, 27 et 157, 13. De codicis e mendis hoc praete­rea monco, litteras a et x invicem commutaci: v. ad p. 138, 1-2 et 8; 141, 18.

33 Sed de scripturis amiquitatem redolentibus v. infra, p. 36 sq.

PRAEFllTIO 23

Tcrtii mcdii aevi codicis vestigia servat florilegium a R. H . Rouse in codice Paris. lat. 18104 nuper reper­tum 34• Parisinus hic e tribus compositus est codicibus, quorum tertius (ff. 136-228, X), membr., saec. XII ex. in Gallia septemtrionali, Carnuti fortasse, exaratus (Cat. nr. 100), cum alia ex diversis scriptoribus excerp­ta praebet, tum f. 194r-v e Cluentiana haec: § 3 11emo . .. misure possit; 139 set e"at . .. 140 non reprehenda­/ur (sic); 169 primum il/ud ... 171 optare deberet; 199 atque (sic) mater. . . homi11is reservarit, 202 A. Cluen­tium. . . veritati. Pauca sunt sane, sed magnum inde fructum capimus, praesertim in lacunis codicis M (§§ 199 et 202), ubi C solus praesto erat, nunc X novus accedit testis. In quo quod § 199 verba nomen et desiderantur, rursus cogimur mirari acutissimum lo­hannis Nicolai Madvigii ingenium, qui ea ipsa senserat esse interpolata 35. Excerpta X, quae in editione mea primum adhibentur, ediderunt Ma~lowski-Rouse 113 sq., ipsa iterum contuli (p. 160, 11 sq. non at que, sed atque).

Cum codicis in indice librorum monasterii Lauresha­mensis (saec. IX) memorati nullum exstet vestigium, restat ut de codice primario agam, palimpsesto Tauri­nensi a II 2* 36 (P), membr., saec. V in Italia, ut vide­tur, maiusculis exarato litteris (Cat. nr. Xl). Huius pau­ca tantum exstabant folia ( Cluenl. § 1 animadverti. . . 7 i11dici11111; 18 huius oppri!flendi . . . 24 minis; 32 q11a11to ... 38 constituunt; 74 (pa)tiebatur facile .. . 78 non nu/Jù sus(pi­cio); 92 (Clu)entio iudicabatur ... 94 Fausto Ja111en; 101

34 T. Maslowski-R. H. Rouse, Twel.fth-c1nt11ry Extracts from Cicero's Pro Arrhia and Pro Clllmtio in Paris. B. N. MS Lat. 18104, dt. med. e um.» XXII 1979, 97-122.

35 Alias Madvigii coniccturas in codicibus postea rcpenas mc­morat Clark, The Vehls C/11n. laud. xxx sq.

36 Alexandcr Vitale Brovarone me admonuit in notatione huius codicis non A, ut vulgo, sed a scribcndum esse; nam litte­ris maioribus codices Hebraici denotantur.

24 PRAEPATIO

s11scepta . .. 103 i11dicio m11l(ta); 129 ignominia . .. 131 pro­bavisre [sic] ; 145 (si)ne lege ... 147 praescripto), quae ab Amedeo Peyronio detecta et publici iuris facta miserri­me postea in incendio Bibliothecae Nationalis Tauri­nensis (a. 1904) perierunt. Collationem adhibui a Pey­ronio ipso a. 1824 editam37 necnon ea quae a. 1895 correxit vel addidit F. Scho]] 38. Contuli praeterea tabu­lam IV in opere Caroli Cipolla depictam (Codici bobbie.ri della Biblioteca Na:Q()fla/e Universitaria di Torino, Milano 1907), in qua folium repraesentatur verba §§ 6 ( amit)tem11s . .. 7 aeC11m continens. Praeter Schollii cor­rectiones, quas eius nomine in apparatu distinxi, sunt aliae palimpsesti scripturae quae nunc primum affe­runtur, id est editionis Patavinae anni 1753, ad cuius exemplar Peyron palimpsestum contulit, scripturae quas ex Peyronii silentio in P fuisse conicere licet (P*). Neque est hoc satis: etiam quae ille aperte e palimpsesto attulerat uno dumtaxat loco a recentiori­bus editoribus iniuria sunt neglecta. § 21 codicis P pri­ma manus M. N Aurius scripserat, recte, modo A11ri11s in A11rios leviter mutes, quod postea in M. et N Aurios corrector eiusdem fere temporis emendavit (P2): codi­cis P priorem lectionem antiquissimum repraescntasse usum suspicatus est Orelli in apparatu, unus editorum in textum recepit K.lotz, qui tamen in tertia editione ad lectionem vulgatam M. et N. Aurios rediit; apud ceteros post Faussetum lectio prior palimpsesti, nedum in textu, ne in apparatu quidem locum amplius obti­nuit. De asyndeto v. Jahn-Kroll ad Cic. Bf'llt. 136 et Degrassi, lnscr. Lat. liberae rei pubi., in indice XII b; praeterea ad Sali. Catil. 17, 3 P. et Ser. Sullae delegat me

37 Una cum correctionibus seorsum impressis a. 1825 (v. con-spcctum librorum et commcntationum). . .

38 V. conspcctum librorum et commentationum. Grattas ago viro docto W. A. Schroder, qui dc Schollii commentatione, supe­rioribus quidem Clucntianae editoribus ignota, benigne me ad­monuit.

PRAEPAno 25

Reeve, ubi et a codicibus quibusdam omittitur (v. Kur-fess, appar. ad locum). . .

Nunc autem subiciam palimpsesu orthograph1ca quaedam et leviora menda (interdum ~ librario ipso correcta), quae in apparatum non rettuh:

52, 10 sq. roflSlllahlr; 52, 13 reo largiri corr. ex relargiri (Scho~I 156 adn. 2); 52, 20 doaamm corr. ex docemllS et oreflf/IS ex .orem!n (Scholl ibid.); 52, 22 inpmranda (Scholl 155); 53, 14 mge111s; pn1dmli11m corr. ex p11d- (ScbOll 156 adn. 2); 53, 21111 corr. ex et (Scholl ibid.); 54, 15 et 16 adq11e (v. tab~~~ a Cipolla ~i­tam) ; 62, 8 reliq11id; 62, 9 Dinae; 68, 21 m11ma corr. ex m111-riam; 103, 20 adq11e.

Quattuor igitur testes PMCX Cluentiana~ ad no­stram usque aetatem tradiderunt, sed M. gi:av1ter la~­rat lacunis, e aegre e collationibu5"' restltuttur, cod1c1s P pauca quae exstabant folia erasa et res~ri~ta, post~a etiam combusta et nunc, ut C, e collauombus restt­tuenda sunt, X denique excerpta tantum cxhibet, quae non amplius quadraginta quat~or ve~sus . s~~ant. Quare non est mirum si quae ratto n~~es~1tud101s mter hos codices intercedat arduum est duud1care. De hac re iam in Trad. 83-87 et 98-101 fusius egi et quae nunc addam vel mutabo, nihil tamen certius afferent. Et in primis dubia et lubrica mihi videntur quae de exce~p­tis X argui possunt, quippe quae parva tan~m orat1<:>­nis servent fragmenta. Ex una et ea brevi sentent1a quam cum codice P commu.n~m habet (§ 3 nemo ... re.ristert possit) nihil potest colligi. Curn errata ve! lacu­nae codicum MC in X non inveoiantur, hunc a neutro illorum pendere palam est (v. Mas~o~~ki-R.ouse 115-17). Ego quidem, quae verba eos et 1mm1C11m tn §§ 169-170 ab M omissa interpolata putem (Trad. 85 sq.), X artius cum e esse coniunctum suspicor; quamquam enim concedo nihil certi ad.fumari posse (nam verba interpolata etiam per colla~i~nem ~e. codice in codi­cem migrare potuerunt), m101m~ mth1. probantur quae ad scripturarn codicum CX h1s loc1s defendendam

26 PRAEPATIO

Maslowski argumentatur39. Hic subiciam errores com­munes codicum PM, PC, MC, de quibus in Trad. 97-101 fusius egi (cf. apparatum):

PM: 51, 1 (qui error tamen parvi est momenti); 51, 8; 63, 7; 70, 11 ; quibus addere possis 63, 25 remmtiant P*M mmtiant C, ubi lectionem a duobus testibus confirmatam praetuli (v. Trad. 95), sed 111111/ianl usitatiorem efficit clausulam (R. G. M. Nisbet, «Class. Rev.» LXIX 1955, 73; re- ex praecedenti rttJerl11nhlr ortum putat Reeve in litteris ad me daris). In numero errorum codicum PM fortasse non est habendus 106, 23 sq. ad di11111mae P ad di11111ma M pro ad /11/11mae (v. apparatum).

PC: 51, 4; 54, 10 (concinunt p.c eç C); 63, 8; 63, 18. Hi sunt omnes errores parvi momenti, sed etiam alibi P et C in unum idemque mendum incidisse concedas oportet, si lectio­nem codicis M, quae non minus probabilis est, praeferas, i. e. 52, 10 in haç PC in hac tanta M•O; 61, 3 sin PC sin a11tem M4•; 63, 22 ii interfact11f11 Mam1m A11ri11rt1 esse comperisset PC si i111etjec­l111!l Marc11!/1 A11ri11m comperisset M •2.

39 On /hl Matgin of Cicero, Pro Cillentio 169 and 170, «Amer. Journ. of Philol. » CIIl 1982, 325-331 ; eius argumenta optimo iure reicit R. Cappelletto in censura supra laud. (p. 21) p. 89, quae tamen an brevior codicis M lectio genuina sit in incerto relinquit.

40 Lectio in btu 1411/a multis argumentis defendi potest, quae vide apud Sch6nberger 89.

••De a11um omisso cf. ad p. 88, 23 (om. M) et 131, 3 a11km M Quint. om. C. Sed haec vocula etiam falso addi potest.

42 Si lectioncm codicis M recipias, non ditrochaeo tantum, sed eretico et ditrochaeo colon claudatur. 1n his et his similibus structuris vocem me facile interpolaci posse ostendunt 93, 12 çor­T'llptos p11tabant MC com1ptos me p1114bant P clausula heroica (eodem modo interpolatam puto lectionem codicis P 94, 20 oppm111m arbitrarrnt11r MC* oppm111m me arb. P); 123, 23 ça11sa &tJt,nila 1ibi dixm1111 nf)JI liq11err M c. c. ribi me (!) dixlf'l/nt nf)JI liq11err e; 126, 8 cir&11llf1Jln/11r dittrtlllr c clausula usitatiore c. esse d. M ; 162, 4 exple­'""'!"Jem111 B expl. esse p11t. C ut vid., clausula heroica. Sed contra illu esse intercidit 59, 14 sq. gra11im esse faciend11m C clausula Cice­roni usitatissima, gra1Ji11s faciend11m M clausula heroica; 130, 6; 53, 3 Negtm esse il/am rrm agitatam ubi codd. a ex M descripti esse omit-

PRAEFATIO 27

MC: 52, 3; 54, 11; 61, 4; 62, 17; 69, 15; 70, 12; 71, 11; 71, 20 ; 92, 24; 93, 20; 94, 27; 102, 17; 132, 12; 152, 15 a11/ CM""; sed hoc admonendum, locos quales sunt 61, 4 dtbebitis P debetis MC*; 62, 17 ei.J P hù MC*; 71, 20 iù P* hiI MC*; 132, 12 ab P a MC parum vel nihil prorsus probare, de aliis, velut 94, 27 t11m Jtr111011tm a11dierint omnem P tlJT'llm Jtrmontm omnem a11dierint MC*; 71, 11 11bi P ibi MC*; 93, 20 et ex P ex MC*, editores nonnullos aliter iudicasse et lectionem codi­cum MC praetulisse. In 71, 1 nunc opinione mutata de lec­ttonc codicis C ambigo (v. apparatum). Nonnihil praeterea dubitationis affert quod, ubicumque codicis c lectio e silen­tio collationum restituitur (C*), ea incertior est, praesertim m rebus parvi momenti quae collatores effugere potuerunt.

Ut e locis supra allatis apparet, plures et maioris momenti sunt errores in quibus MC contra P con­gruunt. Ubi vero P deest, haec sunt errata coclicum MC quae antiquorum scriptorum testimonio denun­tiantur: 74, 3 nemo Quint. nemo iam C iam nemo M (v. apparatum); 75, 24 q11icq11a111 Arus. om. MC*; 75, 24 sq. in anim11m ind11cere Arus. sub 'induccre in animum' anim11m ind11cere MC*; 131, 3 est Quint. est et C tit sed M. His addas 57, 2 sq. 1ed etiam MC ud Quint.; 82, 22 dicere p11taret MC* p11taret dicerr Quint.; 143, 23 wrbis MC* om. Quint., si cum Friderico Emlein hic quo­que Quintiliano fidem adhibeas.

Nonnumquam autem grammatici et rhetores dum locos Cluentianae afferum, cum uno aut altero cocli­cum delirant:

86, 5 inÌIJ1111r M inimian C Quint. lui. Ruf. (v. apparatum); 89, 23 ego C om. M lui. Ruf.; 103, 8 q110 MC* Non. q11od P

tunt. Cf. etiam Schonberger 84 sq., Peterson3 XLVIII et adn. 1. Quid de his quos statim subiunga°:1 locis i~dica~dum sit a~bigo: 66 8-9 delmitam wderrt M esse del. t!id. C, ubt lectJonem brev1orem pr~ctuli, sed dubito an ordo verborum codicis c interpolatori sit imputandus; 96, 21 "'""'""'esse M l)lf'1atam. ST e_t 101, 22 ~'11Ja­t11111 me oport11it M, att11sa~11m oport111t ST, ubt plenic;ire~ lecttonc'!l ideo dedi quod haud SCIO an ST ex c pendere s1lent1bus cetens tcstimoniis iudicandum sit.

28 PRAE.FATIO

Prisc.; 125, 20 cm10111m M a11Jori11m C Quint. (v. apparatum); 128, 22 Cn. Ursinus coli. Cic. de or. II 220 C. C Quint. (L. M). Quibus adnumerandi sint 57, 4 prinaps c Quint. facik prinaps M, si lcctioni codicis M, quam defendit Schonbcrgcr 90, palman tribuas, et 106, 23 sq., modo Jectionem Di11/11rnae codicum PM gcnuinam existimes; nam Arus. in vulgatiore forma /11/11rnu cum c concinit.

E n praeterea errata codicum MC quae non auctori­tate sed catione denuntiantur:

58, 18 11/ STE2b2D cx coni. puto a11/ ut vid. C a*/ una littera cras:. M ; 59, 15 ne q11ae Garatoni1 ne q11am M namq11e C (unde nam q11ae 0 2 Classcn); 64, 12 et 13 A. suppi. Orelli (utrobique ante A11ri11m); 64, 20 arbitrelllr dett. Weiske arbitrarelllr MC*; 67, 9 propiora a Pal. lat. 1478 Angelius propriora MC ; 80, 18 Quinlili111 C. Stephanus Quinlim MC*; 88, 11 c11m Naugerius1

q11am MC*; 89, 3 pomi ex coni. Nb Lambinus1 pouil MC*; 91, 1 iis ex coni. puto STb2 is M et fort. etiam C ; 91, 2 deg11· s/aranl ex coni. ST Madvig deg111tarat MC ; 91, 15 q11eril11r . .. deslilllt11m del. Pcterson2; 92, 1 O pron11ntiari pauci dett. pron11n· tiare MC*; 101, 15 p111aram ed. Hervag. p11tarem MC*; 106, 7 Mam. Manutius M. MC*; 113, 9 a natura Naugerius1 in na/11ra MC*; 114, 1 &11iq11am Lambinus2 Madvig in q11emquam MC*; 115, 7 eos idem Baiter eos iUi M eosdem C ; 116, 1 ojfìriis Manu­tius offidi MC*; 116, 3 sq. orationem E3 Angelius rationem MC*; 126, 27 farend11m Manutius 1579 referendum C perfarend11m M ; 131, 6 difmdisse ed. Hervag. defandisrem MC*; 134, 4 sq. et 14 sq. coiil Lambinus1 coi/ MC*; l 40, 13 iudim Naugerius1

i11dids MC* (sed i11didi 1!'2); 140, 19 111aximiq11e cd. Hervag. maximtq111 MC*; 141, 16 ca/Jib111 Erncsti coUibNs MC*.

Quibus codicum mendis rite perpensis nescio an satis constet codices MC ad unum eundemque mediae aetatis parentem redire, qui proprie archetypus vocari possit. Menda quaedam iam antiquissi!11is orta tempo­ribus (interdum fortasse Ciceronis ipsius vel paulo post4l) ex his locis apparet, ubi, si fidem doctorum virorum emendationibus adhibemus, PMC vel PMCX vel P (P 2)MC et Arusianus in errore concinunt:

•3 V. quac admonet Kroll, praef. in Ciceronis Oratorem 18.

29

52, 23 oc sine PMCX del. Halm cum Garatonio2; 62, 2 et a~d.

plMC; 63, 11 M. suppi. Baiter om. P*MC*; 70, 14_.Praed1111s r•MC* Arus. del. Gulielmius; 71, 11 pernoctarat Muller per-11octarel PMC*; 71, 16 si, ut equidem puto, discedil STE~b e conicctura ortum est, discedit11r commune mendum cod1cum PMC est; 71, 18 irtnt S. Mariotti irtt P *MC*; 103, 17 p11de~ G p111denJ PMC* (p111dt11J tamen a Peterson, Kayser, Klotz in

tcxtum recipitur).

Quac igitur de codicum cognatione veri similiora mihi videntur una figura summatim sub oculis subi­ctam :

----·----p--- /·~M . /\ /~ a , 13

(C)-- \ / 1-.....--::----, ...... ...._ ----. -- ---~ I B - p

l: ....... --....... - l ......... ~ -

t ' .... -....-:-:. .. - .... ;\ V1 b2 "E,1 ·02

S T

Ubi vero M deficit, stemma ita variatur:

.1) in fine ·orationis:

/(C\ ' ~~

A E it q>\ fJ'

\I 'o

30 PRAEFA'l10

b) in ceteris lacunis codicis M:

' '

Sed in hoc stemmate, praesertim in superiore parte, nihil omnino certi est. Nam nonnumquam, ut dixi, in errore concinunt PM contra C, PC contra M (v. supra, p. 26), MC* contra X (145, 23), MX contra C (128, 10), quamvis errores hi plerumque parvi sint momenti. Nec desunt, ut dixi, loci ubi lectio codicis M non minus probanda est quam codicum PC (v. supra, p. 26) ac loci ubi Quintilianus cum C in errore contra M facit (v. p. 27 sq.). Quod autem ad inferiorem figu­rae partem attinet, fieri potest ut sic quoque stemma codicum ò delineari possit:

PRAEFATIO 31

Vl' l sic:

Praeterea cum ex quattuor testibus PMCX unus C totam servet orationem, ceteri omnes fragmenta vel 1·xccrpta exhibeant, varia et mutabilis semper est re-1 cnsionis ratio. Ubi C solus adest, graviter et nonnum­quam insanabiliter verborum contextus laborat. In ma­xima vero parte orationis, quae duobus codicibus MC 'crvatur, saepius eligendum est inter duas discrepantes kctiones quarum neutra primo obtutu reicienda. Quod e 11m accidit, editores nonnulli codicem quem potiorem 111dicant sequuntur; ego hanc rationem ineptam duco, c1uibus autem causis alterutram lectioncm vcl reiece-11m vel probaverim fere in apparatu quam brevissime "gnificavi. Difficillimum est inter variantes ordines vcrborum eligere: ubi licebat, sive numeros meliores praetuli sive pronomen secundo sententiae loco collo­c atum (secundum legem lacobi Wackernagel: 73, 23-J444; 88, 21; 141, 5; 152, 20) sive minus usitatam ver-

•• Vos lamm e11m similem Siii M tJOS /amen similem Siii e11111 C ; ordo vcrborum codicis M vel eo praestat quod opposita pronomina i.JJ·t11m adiacent sola particula interposita (Hofmann-Szantyr ·IOO(b); J. Marouzeau, L'ordrt des motJ dans la phrase Ialine, III, Paris ICJ49, 145). Idem fere•de 133, 15 si q11i ap11d 1111 te, 1: Alli, rt11111 t'f'lil facm M si q. ap11d n1e, T. Atti, te r. v. j C dicendum est.

32 PRAfiFAT IO

borum collocationem, velut in locis ubi verba inter se conexa disiunguntur (97, 4-5; 104, 10; 112, 16; 131, 6) 45• Praeterea ubi de verbis sine ullo sententiae detri­mento omissis quaestio est, non semper lectionem bre­viorem potiorem putavi (v. «Riv. di filo!.» CV 1977, 104 sq. et Boyancé p. 57; cf. etiam G. B. Alberti, Lectio longior nelle prime due Catilinarie di Cicerone, in Fitologia e forme letterarie. Studi offerti a F. Della Corte, Urbino 1987, 209-215).

Inter verba simplicia et composita saepius codices variant: ubi tres adsunt testes, consensui duorum pa­rui, sed ubi duo tantum, res valde dubia, nisi sensus ve! numeri succurrant; librari i enim ad errandum in utrumque proclives videntur (cf. etiam Schonberger 85 sq.). Non inutile arbitror huiusmodi locos hic colligere (prior allegatur lectio a me in textum recepta) :

60, 6 inftxum C .ftxum M ; 61, 14 tmeremr P*M retineretur C; 61, 19 vitaret P*M evitare/ C; 63, 25 renuntianl P*M nunliant C; 67, 18 mori M emori C ; 71, 4 con;ecutu; M ;ecutu; C quocum fortui­tu consentita; 77, 4 conlocutu; C locutus M; 80, 21 sq. locutum M collocutum Sb2 (ex C?); 93, 12 ex;pectabant PC spectabant M; 95, 21 accommodatu; C commodatus M; 98, 6 condemnationem C damnationem M; 104, 15 adhibitu; C habitu; M; 106, 5 damnatum M condemnatum C; 117, 27 accepis;e C cepis;e M; 117, 30 ;e/ecto; M lecto; C; 124, 11.ftxas C adfixas M ; 125, 14 condemnalionem C damnationem M; 132, 12 contineatur P*C teneatur M; 140, 15 reputare C putare M; 145, 17 condemnato MX damnato C; 154, 11 rmrvata M ;ervata C; 156, 1 sq. strueret C in;trueret M. Cf. etiam 126, 27 farendum Manutius 1579 referendum C peiferendum M.

Pauca de nominibus propriis separatim sunt dicenda (loci in indice recensentur) 46. Abbium (cf. Thes. t. L. I 49, 53 sqq.), non Albium, cum libris omnibus scripsi,

• S Confer etiam locos ubi eiusmodi ordo omnibus traditur codicibus: 106, 16 sq.; 109, 22; 113, 18; 121, 1 sq.

46 De nominibus propriis in Clucntiana v. etiam quae disputat M. R. Torelli, Una nuova i;crizione di Silla da Larino, «Athenaeum» LXI 1973, 336-54.

PRAEFATIO 33

llt iam Boyancé (v. eius praef. 9 adn. 1 ; cf. Shackleton Bailey Onom. 9). Asuvius in textum recepi, sed possis non minus recte cum palimpsesto scribere Asuiun1 (v. '/bes. I. L. I 903, 55 sqq.; procul dubio ex Asui ortum est illud A;cii quod quater in e legitur, 70, 16 et 19; 71, 15-16; 72, 3; cf. Scilla pro Sulla p. 64, 8 et 10). Attium cum codicibus omnibus potius quam Accium scripsi (cf. «Riv. di filol.» CVII 1979, 384; Shackleton Bailey Nom. 4 et Onom. 20; Classen Rechi 22 adn. 17). 68, 2 Auria ad Italos redit; codices antiquiores tum iuria (M) tum viva (C) praebent: vide an non minus probanda sit emendatio in codicibus a obvia quae est Viria, ve!, quam ipsa protuli, Vibia ( Vibius in Virius corruptum 64, 14). In codicibus Habitus legitur (semel, p. 57, 13, Abitus C); formam Avitus, quae in indice bibliothecae Cluniacensis (Trad. 51) invenitur, defen­dit Manutius 1579, sed v. C. Nicolet, L'ordre équestre à l'époque républicaine (312-43 av.J-C), II, Paris 1974, 840 sq. (cf. etiam Classen Rechi 19 adn. 12). Papìam cum M scripsi (cf. W. Schulze, Zur Geschichte lateinischer Eigenna­men, Berlin 1933, 132) et Sassiam, ut fere ubique in codicibus traditur, sed possis etiam Pappiam cum C scribere (cf. Schulze, op. cii. 426) et Sasiam, ut tradunt 65, 8 M, 57, 12 Arus. (cf. etiam Quint. inst. IV 2, 105, lui. Vict. RhL 426, 32; C/L V 4943, 4967, H. Nettle­ship in appendice editionis Petersonianae). Pro Staie­no, ut iam supra dixi, saepe M Stalenum praebet, quam nominis formam olim vulgatam falsam esse primus sensit P. Pithoeus (v. Classen Recht 57 adn. 119). De aliis quaestionibus ad nomina propria spectantibus v. apparatum ad 103, 6; 106, 23 sq.; 128, 22; 141, 9; 141, 24; 142, 13; 148, 18; 159, 22.

Testimonia primus editorum plenius attulit Friich­tel, unde pendet Boyancé, ita tamen ut errores ipse addiderit (ut ad § 1 Grillii editor Mart(in) a Friichtelio commemoratus in Mart(ianum) Cap(ellam) mire muta­tus est) neque Friichtelii Addenda (p. IX) respexerit. Lo­cos omnium orationum Ciçeronis ab antiquis laudatos iam pridem G. Garatonius in catalogo manu scripto

34 PRAEJ'ATIO

diligenter collegerat, cui ego locos apud Tryphoni­num 47 Eugraphium Calcidium, a nullodum editore al­latos, acceptos refero 4s.

Codices siglis Clarkianis quamvis invita indicavi (cf. supra p. 14 adn. 17), quos vero primum adhibui litteris Latinis capitalibus designavi, Graecas codicum familiis reservavi.

In coniecturis doctorum afferendis malui abundan­tia quam defectu peccare et in hoc elaboravi, ut sem­per indicarem ubi primum prolatae essent: compendia quibus usa sum in conspectu librorum et commenta­tionum (p. 41) explanantur. Pantagathi (Ottavio Ba­gatto, 1494-15 78) et Augustini (Antonio Agustin, 1517-1586) coniccturae auctore Fulvio Ursino (In Ofl/­

nia opera Ciceronis notae, Antverpiae 1581) ab editori bus laudantur, sed ego in cod. Vat. lat. 3391 (n. 101 in indice librorum manu scriptorum Fulvii Ursini, v. P. de Nolhac, La bibliothèque de Fulvio Orsini, Paris 1887, 366 et 261 adn. 1) multas inveni in Ciceronem ani­madversiones a Pantagatho (in Cluentianam, ff. 5r-6v, 43r) et Augustino (in Cluentianam, f. 125v) manu pro­pria scriptas. Inde Ursinus quae sibi memoratu digna videbantur in marginibus exemplaris sui editionis AI­dinae anni 1559 49 descripsit siglis O. P. et A. A. appo­sitis; quaedam postea suppressis nominibus auctorum attulit in animadversionibus anno 1581 impressis; unde fit ut in Cluentiana ab editoribus Ursino tribua-

., V. D. NOrr, Ciaro-Zitate bei dm klauisthen j11risttn, «Ciceronia­na» n. s. III 1978, 122-26.

4a Locorum ex orationibus Ciceronis apud Rhetores, Gra1nmaticos aliosque antiq11os exslanti11m accurata rtcmsio manu ipsius Garatonii script~, codice Bibl. Classcnsis, Mob. 3. 4. O, n. 1 adscrvata. I-lune codi­cem sibi transcribendum curavit Halmius, ut cx litteris Mommsc­nii ad Paulum Pavirani, Classcnsis librarium (die VIII laouarii 1848 datis) et Pauli Pavirani ad Halmium (Mob. 3. 5. si, n. 147) colligitur.

•9 Nunc in Bibliotheca Vaticana, Ald. III 201-203 = n. 108 in indice librorum impressorum Latinorum Ursini, ut apparet e numero a Domenico Rainaldo apposito; Nolhac, op. la11d. 309 hoc exemplar non noverat («Je suppose que c'cst la collection ap11d A/difi/UJs, parue en 1541 et années suivantcs»).

PRAEFATIO 35

tur emendatio praenominis Popillii (p. 123, 17), quae re vera Pantagathi est50• Praeterea in Vat. 3391, f. 43r invenitur altera Pantagathi coniectura a me memorata (ad p. 100, 1; cf. etiam Ursinum in notis supra adduc­tis «Pantagathus nam id quoque»). Multum in antiquis editionibus excutiendis praestitit Clark; ipsa denuo eas laboriose percurri, sed in re paene infinita non dubito quin baud paucae adhuc emendationes eis qui primi invenerint restituendae sint tum editiones turo codices amplius inspiciendo. Ubi vero lectiones a doctis recen­tioris aetatis divinatae in codicibus postea repertae sunt, eos nihilominus honoris causa nominavi; idem feci, ubi plures doctos viros eandem coniecturam suo quemque Marte excogitavisse veri simile ests•.

Ne lector miretur quod in apparatu hic illic codi­cum lectiooes nullius prorsus auctoritatis locum ha­bent, sciat eas aut alicuius esse momenti ad diiudican­dum quid e e quidve aliunde viri docti sacculi xv in suos codices intulerint aut a superioribus editoribus tamquam e codicibus M vel C in apparatum et intcr­dum in textum perperam receptas esse (velut 67, 20 vocemque, 76, 16 studio, 101, 22 faisse, 155, 11 nupsit etc.).

In re orthographica lectoris commodo inservire ma­lui quam codicibus obsequi aut restituendis Ciceronia­ni aevi vel ipsius Ciceronis scripturis insudare: tritam igitur viam secuta sum et sollemnem ac sibi ubique constantem scribendi rationem 52• Sed operae pretium

sovat. 3391, f. 43r «in P. PopiUi11m» (manu Pantagathi); /\ld. III 202 «L.) P. O. P.» (manu Ursini); Ursinus, NolM laud. <<Vi­detur scribendum P. Popilli11m».

si Mulrum disputatum est de coniectura sputari <non> oport'rt (p. 94, 1) a viro docto Shackleton Bailey cClass. Rev.» LXXIII 1959, 200 sq. prolara, cui oblocutuS csr E. Badian, ibid. LXXV 1961, 107 sq., neque ci persuasir: v. Shackleton Bailcy, ibid. LXXVI 1962, 16 (Badian iterum ibid. LXXVI 1962, 202); LXXVII 1963, 265; «Harv. St. in Class. Philol.» LXXXIIl 1979, 251.

sz Vide quae Clark scribit in praefatione Milonianae anno 1895 editae (pp. LVU·LIX), cuius prudenti sane iudicio libenrer subscribo.

36 PRAlll'ATIO

puto colligere formas quasdam m codicibus traditas quae antiquitatem redolent (de formis recentioribus, velut michi, dampno etc., vide quae de singulis codicibus agens adnotavi, pp. 10, 22, 25).

e pro q11: 54, 20 IU(ll111 P; 62, 20 rtliC11111 M; 116, 13 tCllm M""; 138, 14 sq. iniC11111 M"" (de iniCllS cf. etiam ad p. 86, 5). Uo pro uu: 63, 19 per propinquos P (pro perpropinq1111S); 69, 15 saluom P; 76, 221m1om C(=S1); 84, 15 sm10111 C(=1); 118, 4 uoltis M; 127, 3 pan10/i M; 148, 4 sq. sm10/11.t MC*; 148, 22 sefllom C(= I:); 162, 2 iniquos C(= I:BAE1t). Io codjcibus se1T0iam praeterea invenimus (v. apparatum ad p. 150, 21). Uo pro ue: 160, 10 uoslramque C(= I:TA) et 161, 1 uostra C(= l:A11')· U pro i: 54, 7 iubenlibus et 101, 15 iubeanl c pro lubenlibllI et mbeal; 62, 16 rtCllperandi c (v. apparatum); 63, 14 rtCllperandum P*MC*; 136, 3 existumassel C (=I:); 159, 5 existuman C(= I:A); 136, 14 proxumos C(= I:); 149, 1 vehementissumis (v. apparatum); 159, 16 amplissumi C(= I:); 160, 14 delem1mas C(= I:R•1). Quod ad gerundia attinet, tribus tantum locis codices -undo- pro -endo- praebent: 133, 4 dicundi palimpsesti auctoritate nisa in textum recepì, quoniam orator stilum sublimius extollit et locus fortasse legum sermonem redolet, sed 90, 5 rtddundum et 115, 20 faciunda cum recentioribus codicibus ST (= C?) scribere non sum ausa, quamquam for­mam façiundus minime a Cicerone abhorrere docent Neue­Wagener III 333. 80, 12 forsitan e C (v. apparatum) resti­tuendum sit quoivis (dat.: cf. Quint. inst. I 7, 27; Neue-Wage­ner II 453). Adverbium grali(i)s in hac oratione saepius occurrit, codices nunc gratis nunc gratiis praebent (90, 15. 16 graliisMC*; 95, 10gratisP*MgratiisC; 113, 15. 21. 24. 25 et 114, 6 gratis MC*; 120, 25 gratiis C[= I:R] gratis STjl'; 124, 4 graliis C); ego utrum eligerem incerta cum corucibus variare malui. In genetivo singulari nominum in -ius, -ium exeuntium semper -i scripsi, codices plerumque -ii, sed -i his Jocis: 51, 4 et 52, 3 iudi&i P; 52, 18 Cmenti P; 60, 2 fili M; 62, 4 sq. Sergi M; 62, 16 fili P; 63, 19 Auri M; 105, 20 Popili M PopiUi C(= I:); 127, 3 luni M; 133, 9 Pktori M; 133, 9 sq. Flamini M; 133, 10 Orrhivi PC; 133, 11 Aquili M; 141, 20 Eli M. In accusativo oominis Diogenes semper Diogenm, quod plerumque a corucibus traditur, scripsi (v. apparatum ad 76, 22). Accusa­tivus pluralis tertiae declinationis in libris semper per -es scri­bitur his exceptis (cum Clarkio -is semper restituì in nomini­bus quae in genetivo plur. -ium faciunt): 51, 2 partis

PRAEFATIO 37

C(o::BST~2); 53, 14 vehemmtis C(=BS1); 67, 20 JJ()(isqut M; 7~, 9 omn1s M; 117, 23 subscriplionis M; 120, 16 C11n1/is M; 121, ~ adfini1 C(= I:STR); 123, 6 infamis C(= I:S1). 54, 17 P bent1JO­lmli~m scribit (c~._ Thes. I. L. II 1893, 47 sqq.). Io compositis rochces praeposmones fere semper litterae sequenti adsimi­l;\Ot (etiam 116, 2 1111criptionibus M; 105, 10 et 114, 14 o.ffeit M ; 114, ~6 o.ffeisse~ M; 131, 15 opumpero M; 138, 13 oplinemu1 M etc.) h1s exceptts: 54, 1 adferatis M; 55, 6 adgrtdiar M; 56, 2 adfinxeril M; 71, 9 adsi11111/aJae M; 72, 23 adkgatos M; 73, 11 11dgrtditur M ; 74, 4 adfinibus M; 79, 21 aduqui M; 79, 24 sq. 11dprthendtram M; 80, 12 adftrrtt M; 87, 21 adpliçavit M; 90, 17 <1dfm M; 91, 18 adseveral M; 103, 14 adfinibus M; 111, 21 sq. <1droganlia M ; 113, 10 adrogantiam M; 118, 23 adftrrt M; 121, 3 <1djìnis C(=I:R); 121, 3 adferan/ C(=I:); 122, 11 adfiçi PC(C = I:); 131, 22 adfirmabat M; 134, 27 adsllnt C(= I:T:'ti>'I'); 156, 8 adfi:1italllm C(=I:); 156, 12 sq. adfinilalis M ad.fìmtattJ C(= I:); 161, 15 adjlixeril C(= I:R); 79, 16 sq. çon­ltgi C(= I:); 52, ~2 ~npluranda P (teste Scholl 155); 95, 13 inp11-11e M; 1~6, 22 mridebatur M; 114, 28 iqfala MT(T ex C?); 154, 24 mmor1ale1 M; 88, 14 subprrssit M; 73, 21 lrafl!sçriptum M (cf. etiam 79, 5 exilrtmum M).

Cluentianae edendae munus primum viro docto Marcello Zicàri commissum post eius immaturam morte~ (a. ~ 9_71) C<:>l~egium Ciceronianis studiis pro­vehendts m1~1 trad1d1~. Duobus voluminibus supra commemorat1s (p. 7) vtam aperui : nunc cum ad cal­cem I?Crvenerim, placet iterum memorare eos qui tunc p~aec1pue opem tulerunt, Augustum Campana, Albi­n1am de la Mare, Aetium Ornato. Quantum vir acerri­mi ingenii et optimus amicus Michael Reeve auxilii mihi praestiterit vel ex eius nominis crebra mentione pater. Editionem ex Collegi instituto perpendit Scae­vola Mariotti, qui ut alias nunc etiam ad docendum ad subveniendum, ad dubias quaestiones solvenda~ praesto fuit. In plagulis recognoscendis affuit mater carissima Tullia Rizzo Martellotti.

Scripsi Romae, mense Decembri a. MDCCCCLXXXVIII

SIL vIA Rizzo

TESTIMONIA

Cic. Brut. 271 T. Accium Pisaurensem, cums accusationi respondi pro A. Cluentio.

Cic. orat. 108 Nec vero hic erat unus ardor in nobis ut hoc modo omnia diceremus. Ipsa enim illa pro Roscio iuvenilis redundantia multa habet attenuata, quaedam etiam paulo hilariora. At pro Habito, pro Cornelio compluresque aliae . . . hanc ipsam habent quam probo varietatem.

Quini. inst. II 17, 20-21 Item orator, cum falso utitur pro vero, scit esse falsum eoque se pro vero uti: non ergo falsam habet ipse opinionem, sed fallir alium. Nec Cicero, cum se tenebras offudisse iudicibus in causa Cluenti glori:?.tus est, n ihil ipse vidit (if. lui. Rujìn. ).

Quini. inst. IV 2, 85 Nec saepius narrare duxerim nefas, quod Cicero pro Cluentio fecit.

Quini. inst. VI 5, 9 Ciceronis quidem ve! una pro Cluentio quamlibet multis exemplis sufficiet oratio. Nam quod in eo consilium maxime mirer? primamne expositionem, qua ma­tri, cuius filium premebat auctoritas, abstulit fidem? an quod iudicii corrupti crimen transferre in adversarium maluit quam negare propter inveteratam, ut ipse dicit, infamiam? an quod in re invidiosa legis auxilio novissime (est) usus, quo genere defensionis ctiam offendisset nondum praemolli­tas iudicum mentes? an quod se ipsum invito Cluentio facere testatus est?

Qµint. inst. Xl 1, 61-6 3 Quid asperiorem habere frontem potest aut quid aures hominum magis respuunt quam cum est filio filiive advocatis in matrem perorandum? Aliquando tamen necesse est, ut in causa Cluenti Habiti, sed non sem-

TESTIMONIA 39

per illa via qua contra Sasiam Cicero usus est, non quia non ille optime, sed quia plurimum refert qua in re et quo modo laedat. Itaque illa, curo filii caput palam inpugnaret, fortiter fuit repellenda: duo tamen, quae sola supererant, divine Cicero servavit, primum ne oblivisceretur reverentiae quae parentibus debetur, deinde ut repetitis altius causis diligentis­sime ostenderet quam id quod erat in matrem dicturus non oporteret modo fieri sed etiam necesse esset. Primaque haec expositio fuit, quamquam ad praesentem quaestionem nihil pertinebat: adeo in causa difficili atque perplexa nihil prius intuendum credidit quam quid deceret. Fecit itaque nomen parentis non filio invidiosum sed ipsi in quam dicebatur.

/ul Rujìn. 13 RhL 42, 13 sqq. 'AitoltÀ<iVTJ<Hç est [aut) iudicis a re contraria nobis avocatio, quam cum desiderat aut ab adversario commonetur ut quaerat, nos obscurando et mi­scendo et promittendo quidem dicturos nos, sed suo loco, ad aliam rem avocamus, et rursum dum dicimus, sensim ad aliud transimus, et ab eo quod contra• nos est avocatur et suspenditur iudex ve! coniuncta rerum multitudine implica­tur, ut non de uno sed de pluribus putet sibi sententiam esse dicendam, ut pro Cluentio fecit Cicero, in qua oratione tene­bras se offudisse iactavit iudicibus Cluentianis (if. Quini. Il 17, 21): « Intellegant nihil me nec subterfugere voluisse reti­cendo nec obscurare dicendo» (§ 1) «Ego me, iudices, ad eam causam accedere quae iam per annos octo continuos» (§ 7) usque eo «efficiam profecto» (§ 7). Deinde: «Versatam esse in iudicio pecuniam constat» (§ 81): totum caput. Dein­de: «Unum quidem nemo erit tam inimicus Cluentio» (§ 64) usque ad finem capitis ipsius.

Mar. Victorin. 1, 26 RhL 220, 35 sqq. Est tertium genus fac­ti, quod extra negotium est, ex quo ad id factum, de quo quaestio est, trahitur argumentum, ut Cluentii factum est iudiciale de veneno, quod occiderit Oppianicum; deinde ex­tra hoc negotium facta eius alia ad argumentum quod propo­nitur trahuntur, quod multos ante veneno necarit.

/ul Vicl. RhL 396, 6 sq. (33, 16 sqq. G-C) Similiter et in qualitate : «Si honesta est persona, factum quoque eius hone­stum iudicetur», ut Cicero pro Cluentio fecit.

lui. Vict. RhL 438, 33 sq. (p. 93, 10 sqq. G.-C) Debet ergo et tranquille, ut ille medius, debet et subtiliter, ut ille primus,

4-0 1bSTIMONIA

dcbet et vehemcnter, quod ci est proprium, id est granditer diccrc: praesertim cum causac partim totae sint eo modo, partim aliter tractandae, ut pro Cornelio maiestatis et in Ver­rem et pro Cluentio.

lui. v;,1. RbL 404, 10 sq. (p. 44, 18 sq. G.-C) (VI 6 De praciudiciis) Item iudiciis ad ipsam causam pcrtinentibus. Undc ctiam nomen hoc ductum est, qualia in Oppianicum facta dicuntur.

S11lp. Vkt. 9 RbL 318, 12 rqq. Cluentius poterat praescrip­tionc defendi, ( nisi) invidiosum hoc et pcriculosum videre­tur. Placuit ergo illum et ncgatione defendi. Haec negatio non solum infirmata non est addita praescriptione, sed etiam firmior facta, cum ita actum est, ut pcrsuaderetur iudicibus, pracscriptione causam potuissc defendi, nisi quia poterat pro­bari iudicium non esse corruptum.

Amm. XXX 4, 19 Suavc quoddam principium diccndi exo­ritur Clucntianae vel pro Ctesiphonte orationum aemula or­namenta promittens.

Mari. Cap. V 507 At ubi maiora quaeque pot1ss1mum et invidiosiora purganda sunt, ab his sumitur refutationis exor­dium, ut pro Cluentio coniccturae partibus expcditis ad prae­scriptionem lcgis accessit, ordine videlicet commutato, ne, si Clucntium lcgis assenionc dcfenderet, fugcre causam diffi­dentia videretur.

Grill. p. 46, 20 sqq. M. Praescriptio totum tollit, ut puta: equitcm Romanum de corrupto iudicio reum fieri non liceat. Debitor ergo Cluentius accusari non potest.

GriU. p. 85, 4 sqq. M. Anccps gcnus causac est, ubi iudex dubitar quid primum iudicet, sicut in Cluentiana: quaerit enim iudcx de veneno iudicet an de corrupto iudicio.

Sidon. epist. VIII 10, 3 M. Tullius in actionibus ceteris cete­ros, pro Aulo Cluentio ipse se vicit.

!11/. Sn. 7 RbL 358, 25 1qq. lncidunt causae in quibus quod summam habet quaestionis magna ex parte tractandum sit et sic sit ponenda narratio, ut pro Vareno vel pro Avito (ut pro Vareno vcl pro Avito Ha/111 ut provocare non vcl [vis EFP]

UBJU ET CQM)lENTATIOl'<llS 41

pro habito (prohibito V] ACEFPV ut pro Vareno et bis pro I !abito Pitboem).

LIBRI ET COMMENTATIONE.S Q UAE IN APPARATU CRITICO COMMEMORANTUR

(I lic non adducunrur vulgatiora quaedam, vclut Hofmann­S7.31ltyr, Ki.ihner-Stcgmann, Ki.ihner-Holzwcissig, CIL, Thes. I. /,. ).

Angeli111 = M. T. Ciccronis Orationes a N. Angelio ... recogni­tac .. ,. Florentiac 1515.

A scens.1 = M. Tullii Ciccronis Opera rhetori(a, oratoria et forensia. Parisiis in aed. Ascensianis 1511 (non vidi).

A 11g111tin111, v. Ursinum. Baiter = M. Tullii Ciccronis Opera q11ae 111pers11nt omnia, ex ree.

I. C. Orellii. Ed. altera cmendatior. Opus morte Orellii interruptum continuaverunt I. G. Ba1tcrus et C. Halmius. Voluminis li Pars I, Turici 1854 (Pro A. Cl11mtio Habito recogn. I. G. Baiterus).

Be'k = M. Tullii Ciceronis Opera. Ad optimos Jibros recens., animadv. criticis instr., indices et Iexicon Cic. addidit Ch. D. Beckius, Lipsiae 1795.

l3eroald111 = Orationes M. Tullii Ciceronis per Ph. Beroaldum recognitac ... , Bononiae 1499.

B<!Jan(i = Cichon, Disco11rs. Tome VIII. Po11r Cl11mti111. Texte établi et trad. par P. Boyancé, Paris 1953.

Clark = M. Tuili Ciceronis Orationes. Pro Sex. Roscio. De imp. Cn. Pompei, Pro Cl11entio, In Catilinam, Pro M11rena, Pro Caelio, recogn. A. C. Clark, Oxonii 1905.

Clark Descmt = A. C. Clark, The Desunt of Man111mpti, Oxford 1918.

Clark lnvmla = A. C. Ciarle, lnvmla l1alon1111, Being a Contrilmtion lo tbe Text11al Criticism of Cicero Pro Q11in(/io, Pro Roscio Comoe­do, Pro Catcifla, De lege agraria contra R11/111111, Pro Rabirio per­d11ellionis reo, Pro F/açco, In Pisonem, Pro Rabirio Post11mo, «Anecdota Oxoniensia» Class. Ser. XI, Oxford 1909.

Classen = M. Tullii Ciceronis Oratio pro A. Cl11entio Habito. Ad fidem codd. Florcntinorum et Monaccnsium, nunc pri­mum collatorum, addita aliorum mss. aliunde notorum et veterum cdd. varictate, ree. et cric. adn. instr. I. Classcn, Bonnac 1831.

42 LIBRI lff C0MM8NTATl0 N6S

C/assen Reçhl = C. J. Classen, Rechi, Rhetorik, Politi/e: Untmu· çhungm :ot Ckeros rhetorisçbfr Strategie, Darmstadt 1985.

ed. Guar. = Oraliones Tuili sumpte de exemplari vetustissimo diligentissimeque iam emendate ac correcte per dominum Guarinum Veronensem (colophon) [Bononiae c. 1475].

ed. Hervag. = Marci TulJii Ciceronis Opera q11ae edita sunl hacte· nus omnia, Basileae ex officina Hervagiana 1534.

ed. Medio/. = M. Tullii Ciceronis Opera, Mediolani impressit A. Minutianus 1498.

ed. Rom. = M. Tullii Ciceronis Oralioms ed. ab I. A. Bussi, Romae 1471.

ed. Ven. = M. Tullii Ciceronis Oraliones ed. a L. Carbone, Venetiis 1471.

Emlein = F. Emlein, De Jods quos ex Ckeronis orationib11s in /nsli· l111ionù oraloriae duodedm libris la11da11il Q11intilianus, Diss. Karlsruhe 1907.

Emesli = M. Tullii Ciceronis, Opera omnia cx ree. J. /\. Ernesti. Voluminis II Pars 1. Oratione1, Oxonii 1810 (editionem anni 1776, de qua v. Orelli-Baiter Onom. 1 211, non vidi).

Emesti Cla11. = J. A. Ernesti, Cla11ù Cictroniana, Oxonii 1810 (editionem a. 1777 non vidi).

Faussel = M. Tullii Ciceronis Pro A. C/11mlio oratio, with Expl. and Crit. Notes by W. Y. Fausset, London 1887 (18973).

Framkel KI. Beilr. = E. Fraenkel, Kleine Beilrage :otr klassùd;en Philologie, Roma 1964.

Frlkhlel = M. Tuili Ciceronis Scripta quae mansenmt onmia. VI 1 Orationu Pro A. C/11mtio, De lege agraria, Pro C Rabirio perd. reo, recogn. L. Priichtel, Lipsiae 1933 (sed Pro Clumlio pro­diit a. 1931).

Canb; = A. Gantz, De Aquilae Romani et fu/ii R11ft11ia11i exentplis, Diss. Konigsberg 1909.

Garat011i1 = M. T. Ciceronis Orationes, ex ree. I. G. Graevii cum Q. Asconio Pediano, anonymo scholiaste et notis var. Ed. novissima post Graevianam locupletior, 'J'omus I V (Operum tomus VI), Neapoli 1777 (continet adnotationes G. Garatonii).

Garalom2 = quae Baiter adducit ex Garatonii chartis ineditis. Graertius = M. Tullii Ciceronis Oraliones ex ree. J. G. Grae­

vii ... Tomi II Pars 1, Amstelodami 1699. Gn1leT11S = M. Tullii Ciceronis Opera omnia q11ae ex1la111, ex sola

fere codd. mss. fide emendata studio atquc industria J. Gugliclmii et J. Grutcri ... , 1, Hamburgi 1618.

G11Jielmi111, v. Gn1ten1s.

LIBRI llT COMM!i.NTATIONl'.S 43

/ lalm = K. Halm apud Baitcrum. . / /arlman = J. J. I lartman, Ad Ciceronis oralionen1 Pro Cluen/lo

annolali11nC11Jae crilitae, « Mncmos. » XXII 1894, 41 3-31. /lei~= R. Hcinzc, Vom Geist des Romert111ns. Ausgew. Aufslitze

hrsg. von E. Burck, Darmstadt 19603•

//eumann-Seckel = Hcumanns HandlexìktJn :ot dm Q11e/lm du riimisc/Nn Rechls. In ncuntcr Aufl. ncu bcarb. von E. Seckcl, Jena 19262•

Kayur = M. Tullii Ciceronis Oraliones, ~ecogn. C. L. ~ayser, II (M. T. Cic. Opera q11ae 111pemml omma, ed. J. G. Ba1ter-C. L. Kayscr, IV), Lipsiae 1862.

Kmney = Lucrctius De ren11J1 nalllra. Book Ili ed. by E. J. Kcn-ney, Cambridge 1971. .

KkJl'.(.t = Marcus Tullius Ciccro's Jan1mtlitbe Rede11. Knt. bc­richt. und eri. von R. Klotz, 1, Leipzig 1835.

Klok! = M. Tullii Ckeronis Scripta quae manserunl omnia, re-cogn. R. Klotz, partis Il voi. Il, Lipsiae 1852. .

Kioti' = M. Tullii Ciceronis Scripta quae manserunl omnia, . rc­cogn. R. Klotz, partis Il voi. li, Editip altera cmendauor, Lipsiac 1866. . ..

Kroil = W. Kroll, Ciceros Rede .far Cl11mt111s, « Neue Jahrbb. fur das klass. Altcrt. Gesch. und deutsche Lit. und fiir Plid. » Lill 1924, 175-84.

Kumaniecki = K. Kumaniecki, De n11meris T11/lianis et arie critka jaçtilanda observaliones aliquol, «Ciceroniana» n. s. I, 1973, 69-82.

Lambin11s1 = M. Tullii Ciccronis Opera omnia quae exsla11I a D. Lambino .. . cx codicibus manuscriptis emendata et aucta, tomus secundus, Lutetiae 1565. .

Lambinus2 = M. Tullii Ciceronis Opera om111a q11ae exstanl a D. Lambino ... ex codicibus manuscriptis emendata et aucta. Oratio1111m . .. volumen II, Lutetiae Parisiorum 1573.

Lebrelon = J. Lebreton, Eìudes sur la lang,tie et la gra1n111airt de Citiro11, Paris 1901.

Le Cierr = M. Tull. Ciceronis Opera ex ree. J. V. Le Clerc ed. J. A. Amar. Tomus ~e~tus. Oraliones I.II. ~arisiis 1823 (~ri­mam editionem, Par1s11s 1821- 1825, rnsp1cerc non potu1).

Lendn1m = W. T. Lendrum, Fa11ssel's Pro Clumtio, «Hermathe­na» VI 1888, 355-65.

Leo A11sg. kJ. Schr. = F. Leo, A111gewiib/1t kleine Schriften, hrsg. und cingei. von E. Fraenkel, Roma 1960.

L;;jstedt Synt. = E. Lofstcdt, Synlaclica, Lund, I 1 ~422, II 1933. Mad11ig ad Cit. ft11. = M. Tullii Ciceronis De ftmb111 bo11on1m el

44 LIBRI BT COMMENTA TIONES

malor11m libri q11inq11e. I. N. Madvigius ree. et enarr., Kopcn­hagcn 1876.

Madvig Adv. = I. N. Madvig, Ad11erraria mtica ad smptores Grae­ços el Latinos, llauniae, I 1871, II 1873, III 1884 (iterum impressa 1967).

Madvig App. = I. N. Madvig, Disp11tationis de Q. Asconii Ptdia11i ti alior11m in Cictrrmis orationes commentariis apppendix mtica, loco­r11m Cictronianor11m et Asconianor11m emmdationes et indices conli­nens, Hauniae 1828.

Madvig Op11sc. = I. N. Madvig, 0p11JC11la acadmTica. Ab ipso ite­rum collecta, emendata, aucta, Hauniae 1887 (iterum im­pressa 1977).

Ma1111li11s 1540 = M. Tullii Ciceronis Oralion11m volumen se­cundum collatis libris manuscriptis et adhibito iudicio dili ­gcnter emendatum, Venetiis 1541.

Man11ti111 1550 = M. Tullii Ciceronis Orationes corrigente P. Manutio, Venetiis 1550.

Man11ti11s 1559 = M. Tullii Ciceronis Orationes cum correctio­nibus P. Manutii, Venetiis 1559.

Ma1111ti11s 1562 = M. Tullii Ciceronis Orationes cum correctio­nibus P. Manutii, Venetiis 1562.

Ma1111ti111 1579 = In M. T11/lii Cicero11is Orationes P. Manutii CoH1-menlarii ad Gregori11m Xlii, II, Venetiis 1579.

Mommren = Th. Mommsen apud Baiterum. Mllller = M. Tu(Jj Ciceronis Smpta q11ae manserunl omnia, re­

cogn. C. F. W. Miìller, Partis II vol. II, Lipsiae 1885. Na11geri11s1 = M. T. Ciceronis Orationes, Venetiis 1519. Na11geri11s2 = M. T. Ciceronis Opera. Secundus tomus Oratio­

nes habet ab A. Naugcrio ... in Hispaniensi Gallicaquc le­gatione excussis pcrmultis bibliothecis et emendatiores multo factas et in suam integritatem ad exemplar codicum antiquorum longe copiosius restitutas, Venetiis 1534.

Ne11e- Wagtner = F. Neue, Formmlthrr der lateinischen Sprache. Dritte Aufl. von C. Wagcner, Leipzig 1902-1905.

Nisbet = M. Tuili Ciceronis De domo Siia ad pontifices oratio ed. by R. G. Nisbet, Oxford 1939.

Orrlli = M. TuJlii Ciceronis Opera q11ae s11perr11nl omnia . .. , recogn ... I. C. Orcllius, Vol. II Pars I, Turici 1826.

Orelli-Bait" Onom. = I. C. Orellius et I. G. Baiterus, Onomasli­con T111/ian11m, Turici I 1836, II-III 1838.

Otto Sprichw. = A. Otto, Die Sprichwiirler 11nd sprichwiirllichen Redmsarlen der Romer, Leipzig 1890 (iterum impressum 1965).

Panlagath111 = O. Bagatto, v. praef. p. 34 sq.

LIBRI ET COMMENTATIONBS 45

Petmon1 = The Speech of Cicero in Dejence of C/11enti11S. Transi. into English with an lntr. and Nor. by W. Peterson, London 1895.

Peterson2 = W. Peterson, Cictro, Pro Cl11entio, «Class. Rev.i. XII 1898, 294-96.

Peterron3 = M. Tuili Ciceronis Pro A. C/11entio oratio, Ed. with lntr. and Not. Explan. and Crit. by W. Peterson, London 1899.

Peyron = M. TuJli Ciceronis Oration11m Pro Sca11ro, Pro T11/lio ti In Clodi11m .fragmenta inedita ... ex membranis palimpsesris Bibliothecae Regiae Taurinensis Athenaei ed. et cum Am­brosianis parium orationum fragm. composuit A. Peyron, Stuttgardiae et Tubingae 1824; duo folla ad errata corri­genda seorsum impressa, data «Taurini die VIII februarii MDCCCXXV».

Plasbtrg = O. Plasberg, Vindiciae T11/lianae, in Festschrift J Vah­len, Berlin 1900, 219-47.

Plllygers1 = W. G. Pluygers, Lectio11es T11/lianae, « Mnemos. » IX 1860, 325-28 (Ora/io Pro A.Cluentio).

Pluygers2 = C. G. Cobet, 'A7toµvl]µovsuµo:ta G11ilitlmi Georgii Pluygm, «Mnemos. » s. II, VIII 1880, 387-90 (Pro A. Cl11en­tio).

Postgate =]. P. Postgate, On Cicero Pro Cl11entio, §J 115, 116, «Journ. of Philol. » XXVI 1899, 89-91.

Ramsay = The Speech of Cicero far A11/11s Cl11enli11s Habit11s, with Proleg. and Not. by W. Ramsay, ed. by G. G. Ramsay, Oxford 1883 (I ed. 1859).

Ra11 = S. I. E. Rau, Variar11m ltction11m liber ad Ciceronis orationes pertinenr, Lugduni Bat. 1834; Variarum ltclion11m ad Cictronis oratio11es liber alter, Lugduni Bat. 1842.

Reid = J. S. Reid apud Peterson 1•

Roby = H. J. Roby apud Fausset. Sam11eirson = J. Samuelsson, Der pltonastische Gebra11ch von il/e im

Lateinischen, « Eranos 11 VIII 1908, 49-76. Sebo/I = F.' Scholl, Z11 dem T11rin" Cicero-Palimpsest, «Rhcin.

Mus.» L 1895, 155-58. Sch0111Hrgtr = J. K. Scbonberger, T11/liana. Textkritische 11nd

sprachliche Bemerkllngen zµ Cicero.r Reden Pro Sex. Roscio, Pro Cl11enlio, Pro M11rena, Pro Caelio 11nd Pro Milont, Diss. Wilrz­burg, Augsburg 1911.

Schll~ = M. Tullii Ciceronis Opera q11ae s11pers11nt omnia ... re­cogn .... Ch. G. Schiìtz, VI, Lipsiae 1815.

Shack/eton Bailey = D. R. Shackleton Bailey, On Cicero's Speeches, «Harvard St. in Class. Philol. » LXXXIII 1979, 237-85.

46 TESTIMONIORUM EDmONES

Sbackkton Bailey Nom. =D. R. Shackleton Bailey, Two Studies in Roman Nomenclature, The American Philological Association 1976.

Sbackkton Bailey Onom. = D. R. Shackleton Ba.iley, Onomasticon lo Cicero's Speecbes, Stuttgart 1988.

So/in = H. Solin, Die griecbiscben Personennamen in Rom, Berlin­New York 1982.

Solodow =]. B. Solodow, Tbe Latin Particle Quidem, The Ameri­can Philological Association 1978.

C Stepbanus = Tomus secundus Opem111 M Tu/fii Ciceronis o11mes eius orationes compleetens, Lutetiac, cura ac dil. C. Stephani 1554.

Strob = W. Stroh, Taxis und Taktik. Die advokatische Dispositions­kunst in Ciceros Cerichtsreden, Stuttgart 1975.

Sylvius = Pro A. Cluentio Habito M. Tu/fii Ciceronis oratio cutn F. Syivii An1biani con1n1entariis iuculentissimis, Parisiis 1531.

Timpanaro = S. Timpanaro, Contributi di filologia e di storia della lingua latina, Roma 1978.

Trad. = S. Rizzo, La tradizione n1anoscritta della Pro Cluentio di Cicerone, Genova 1979.

Tumebus Adv. = A. Turnebi ... Adversaria, Parisiis 1564-1565.

Uninus = F. Ursini In omnia opera Ciceronis notae, Antverpiae 1581 (sed v. etiam praef. p. 34 sq.).

Weiske = M. Tuili Ciceronis Orationes octo seieclae pro Caee., Cluent., de lege agr. or. Il, pro Piane., Coel, Balb., Rab. Post., Phil /, animadvv. in us. schol. illustratae a B. Weiske, Lip­siae 1806.

Zielinski = Th. Zielinski, Textkritik und Rbythn1usgesecy in Cieeros Reden, «Philol. » LXV 1906, 604-629.

TESTIMONIORUM EDITIONES

Agroec. = Agroecius, Ars de orthographia, GL VII, Lipsiae 1878, pp. 113-25.

Amm. = Ammiani Marcellini Rerun1 gestaron1 libri qui supersunl, ree. C. U. Clark admv. L. Traube et G. Heraeo, Berolini 1910-1915.

Aquila = Aquilae Romani De jìguris sententiaron1 et elocutionis liber, RbL pp. 22-37.

Arus. = Arusiani Messii Exempla elocutio11u1111

GL VII, Lipsiae . 1878, pp. 437-514.

TESTIMONIORUM EOITJONES 47

Ascon. = Q. Asconii Pediani Commentarii, ree. C. Giarratano, Roma 1920.

Beda = Bedae Liber de orthographia, GL VII, Lipsiae 1878, pp. 261-94 (Bedae Venerabilis Opera. Pars VI Opera didasca­lica 1, cura et studio Ch. W. Jones, Turnhout 1975).

Cale. comm. = Plato latinus ed. R. Klibanski IV. Timaeus a Calci­dio translatus commentarioque instructus in societatem operis coniuncto P.]. Jensen ed. J. H. Waszink, Londinii et Leidae 1962.

Cassiod. = Cassiodori senatoris /nstitutiones ed. by R. A. B. My­nors, Oxford 193 7.

Cic. de or. = M. Tuili Ciceronis Scripta quae manseront omnia. Fase. 3. De oratore, ed. K F. Kumaoiecki, Leipzig 1969.

Cie. or. = M. Tuili Ciceronis Scripta q11ae manseront omnia. Fase. 5. Orator, ed. R. Westman, Leipzig 1980.

Comment. Lucan. = M. Annaei Lucani Co111111enta Bemensia, ed. H. Usener, Lipsiae 1869.

Dig. = Digesta lustiniani Augusti, ree. adsumpto in operis societatem P. Kruegero Th. MommsJ!n, Berolini 1868-1870.

Dio111. = Diomedis Artis grammaticae libri III, CL I, Lipsiae 1857, pp. 297-529.

Eugrapb. = Aeli Donati quod fertur Com111entun1 Terenti. Acce­dunt Eugraphi Cominentum et Scbolia Ben1bina, ree. P. Wess­ner. Voluminis III pars prior, Lipsiae 1908.

Exc. Bob. = Ex Charisii arte gran1111atica excerpta, CL I, Lipsiae 185 7, pp. 531-65 (La gra111111atica dell'Anonyq1us Bobiensis. Ed. crit. a cura di M. De Nonno, Roma 1982).

Fortun. = C. Chiri Fortunatiani Artù rbetoricae libri III, RbL pp. 79-134 (Consulti Fortunatiani Ars rhetorica. Intr., ed. crit. e comm. a cura di L. Calboli Montefusco, Bologna 1979).

Gel!. = A. Gellii Noctes Atticae, ree .... P. K. Marshall, Oxonii 1968.

CL= Gran1111atici Latini ex ree. H. Keilii, Lipsiae 1857-1878. Grill. = Grill ii Com!llentufll in Ciceronis Rbetorica, in J. Martin,

Crillius. Ei11 Beitrag zur Geschicbte der Rbetorik, Paderborn 1927.

/sid. = Isidori Hispalensis episcopi Etymologiaron1 sive Origi11un1 libri XX, ree. W. M. Lindsay, Oxonii 1911.

fui. Ruj = Iulii Rufiniani De figuris sententiarom et elocutionis liber, RbL pp. 38-47.

fui. Sev. = Iulius Severianus, Praecepta artis rhetorieae, RhL pp. 353-70.

48 TESTIMONIO RUM EOITTONES

lui. Vict. = C. Iulii Victoris Ars rhetorica, RhL pp. 371-448 (C. lulii Victoris Ars rbetorica, edd. R. Giomini M. S. Celen­tano, Lcipzig 1980).

Mar. Victorin. deftn. = C. Marii Victorini Liber de defìnitionibus, in Th. Stangl, Tulliana et Mario- Victoriniana. Programm des k. Luitpold-Gymnasium in Miinchen fiir das Studienjahr 1887/88, Munchcn 1888.

Mar. Victorin. RhL = Q. Fabii Laurcntii Victorini Explanalio­n11m in R/Jetoricam M TuUii Cimunis libri duo, RhL pp. 153-304.

Mart. Cap. = Martianus Capella, De nuptiiI Mercurii et Philolo­giae, ed. J. Willis, Lcipzig 1983.

Non. = Nonii Marcclli De comptndi()Ja doctrina libri XX, cd. W. M. Lindsay, Lipsiae 1903.

Plin. epist. = C. Plinii Caecili Secundi Epiitularum libri decen1, ree .... R. A. B. Mynors, Oxonii 1963.

Porph. = Pomponii Porphyrionis Commentum in Jloratium rìac­"'m, ree. A. Holdcr, Ad Acni Pontem 1894.

Prisc. = Prisciani ... !nslitulionum grammalicarum libri X VIII cx ree. M. Hertzii, GL II-III, Lipsiac 1855-1859.

Prob. nom. = Valerii Probi De nomine excerpta, GL IV, Lipsiae 1864, pp. 205-216 ((Valeri Probi) De Nomine, in Tre testi grammaticali bobbitsi. Ed. crit. a cura di M. Passalacqua, Roma 1984).

Quini. dee/. = The Minor Dedamalions Ascribed lo Quintilian, Ed. with Comm. by M. Wintcrbottom, Bcrlin-New York 1984.

Quini. inst. = M. Fabi Quintiliani Institutionis oraJoriae libri duo­decim, ree .... M. Wintcrbottom, Oxonii 1970.

RhL = Rbetom Latini n1inom, cx codd. maximam pattern pri­mum adhibitis emcndabat C. I lalm, Lipsiae 1863.

Schem. dian. = Scben1ala dianoeas quae ad rhetores perti11e11t, RhL pp. 71 -77.

sebo/. Lstcan. = Adnofaliones s11ptr Lllranum, ed. I. Endt, Lipsiae 1909.

Sidon. = C. Sollius Apollinaris Sidonius, ree. P. Mohr, Lipsiac 1895.

S11lp. Vict. = Sulpitii Victoris Jnstilutiones oratoriae, RhL pp. 311-52.

Tryph. = Claudius Tryphoninus dig. Val. Max. = Valerii Maximi Faclort1m et dictoru111 memorabilium

libri novem, iterum ree. C. Kempf, Lipsiae 1888. Veget. = Flavi Vegeti Rcnati Epitoma rei militaris, ree. C. Lang,

Lipsiac 18852.

A

" B

b

b2

p P'

e

C*

D

E

El

F

G

M

M2 N

=

= = = =

SIGLA CODICUM

Laur. 48, 1 O, a. 1416 Florentiae scriptus consensus codicum V CJFG Laur. 54, 5, saec. XV med. Romae (ve! Flo­rentiae) scriptus (Excerpta Bartholomaei de Monte Politiano) Fior. Bibl. Nat. Conv. soppr. I IV 4 (cod. S. Marci 255), aa. 1450-1460 Florentiae scrip­tus lectiones codici b manu Georgii Antonili Ve­spucii adscriptae consensus codicum AEp• consensus codicum RND.O et codicis b inde a§ 109 vetus codex Cluniacensis dcperditus. Huic si­glo in parenthesi adduntur sigla codicum qui ex collatione codicis e lediones, sive integras sive coniecturis temptatas, servant

= lectiones in quibus C cum M congruisse ex silentio collationum veri simile est Drepan. 6 (V b 13), aa. 1460-1465 Florentiae scriptus

= consensus codicum STE202..,2b2 (siglum o ad­hibeo quotiens hi codices ve! omnes vcl pleri­que conscntiunt, codices singillatim numero quotiens plerique tacent) Neap. IV B 11, aa. 1425-1440 Florentiae scrip­tus lectiones ab alia manu saec. XV codici E ad­scriptac lectiones a manu saec. XVI in. codici E ad­scriptae Vat. Palat. lat. 1478, a. 1413 Patavii scriptus, qui fuit Sicconis Polentonis Vat. Barb. lat. 142, saec. XIV ex. ve! XV in. in Italia septentrionali scriptus Laur. 51, 10, saec. Xl2 in monasterio Casinensi scriptus corrector codicis M (v. praef. 8 sq.) Fior. Bibl. Nat. II II 65, a. 1417 Mediolani per Modestum Decembrem transcriptus

50

o 0 2

p

P*

p2 lt

•

R

s

52

a

V

X

ac ar pc si vi

SIGLA CODICUM

= Taurin. E II 24, a. 1440 Florentiae scriptus = lectiones codici O ab alia manu a. 1444 ad­

scriptae PaJimpsestus Taurin. deperditus a Il 2*, saec. V in Italia, ut vid., scriptus

= lectiones in quibus P cum editione pa~avin~ anni 1753 conspirasse ex silentto Peyronu ven simile est

= corrector codicis P , eiusdem fortasse aevi Perus. 323 [E 71), a. 1416 in Italia septemtrio­nali, in Veneta fortasse regione, scriptus Laur. 52, 1, fortasse aa. 1420-1430 m Veneta regione scriptus Laur. Gadd. 90 sup. 69, 1, saec. XV med. Flo­rentiae scriptus

= variantes Jectiones manu scribae ipsius codici 'Il adscriptae Vat. Ross. 957, saec. XVV4 scriptus, qui fuit Frederici de Peciis Monac. lat. 15 734, aa. 1465-14 70 Florentiae scriptus, a Georgio Antonio Vespucio Petro Garazdae dono datus

= correctiones manu Georgii Antonii Vespucii in cod. S Paris. lat. 14749, saec. XIV ex. vel XV in. in Gall ia scriptus, qui fuit Nicolai de Cleman.g~is

= lectiones manu Nicolai de Clemangus codic1 a adscriptae I: ante rasuram, i. e. lectiones I: nunc erasae

= lcctiones I: nunc erasae quae cum o congruisse veri simile est Laur. 48, 12, saec XV3/• Florentiae scriptus, qui fuit Mediceae familiae

= Vat. lat. 9305, saec. XIV ex. in Italia septem­trionali scriptus

= excerpta in Paris. lat. 18104, saec. XII ex. ve! XIIl in. in Gallia scripto

= ante correctionem ante rasuram post correctionem

= supra lineam varia lectio

M. TVLLI CICERONI$ PRO A. CLVENTIO HABITO

ORATIO

ANIMVM adverti, iudices, omnem accusatoris oratio­nem in duas divisam esse partis, quarum altera mihi niti et magno opere confidere videbatur invidia iam inveterata iudici Iuniani, altera tantum modo consue-

'i tudinis causa timide et diffidenter attingere rationem venefici criminum, qua de re lege est haec quaestio constituta. Itaque mihi certum est hanc eandem distri­butionem invidiae et criminum sic in, defensione ser­vare ut omnes intellegant nihil me nec subterfugcre

1 sqq. Cj Quini. insl. !V 1, 69; IX 4, 133 1-1 Q 11int. inst. IV 1, 36 animadverti. .. constituta; VIII 6, 65 ti IX 4, 68 ani­madverti ... partis; IX 4, 74 eJ 92 eJ Diom. CL I 467, 9 et 468, 9 animadverti, iudices. Mar. Victorin. 1, 16 RhL 198, 14 sqq. ani­madverti ... Iuniani. GriU. p. 89, 12 sqq. M Animadverti ... duas 4 Q11in1. inst. VI 5, 9 propter inveteratam ut ipse (se. Cicero) dicit infamiam Q11inl. insl. IX 4, 101 iudicii Iuniani 9 sq. /11/. R11f 13 RhL 42, 20 sqq. intellegant ... dicendo. Grill. RhL 601, 15 sq. (85, 17 sq. M.) nihil ... dicendo

PMC Pro Aulo Clucntio MX, de C 11()11 tonslal, insmptione card P Pro

A. Clucntio Habito (Abito E ) aAEN111S Pro Cluentio rhttortS et gra111malid Pro Cluentio Habito Tryph. dig. 48, 19, 39 Pro Habito Cit. or. 108 Pro Avito index hiblioJfxçae Cl1miacmsis (11. Trad. 51) proculcntio index bibliothectU La11mhammsis (11. Trad. 91)

1 animum advcrti C(=I:BS if. CMI. 7) animadverti P*M Q11inl. Dio111. Mar. Vktorin. Grill., dif. Emkin 11 sq. 2 divisam esse in partes duas Grill. alteram C(=I:B) 3 inniti Q11int. cod. A 3 videatur P iam om. Mar. Vittorin. 4 uniaoi C(= I:•• humani B) alteram PC(C=I:) 5 orationem P 8 defensioncm PM 9 mc fugere Grill.

52 PRO A. O..UENllO HABITO 2-3

2 voluisse reticendo nec obscurare dicendo. Sed cum considero quo modo mihi in utraque re sit elaboran­dum, altera pars, et ea quae propria est iudici vestri et legitimae venefici quaestionis, per mihi brevis et non magnae in dicendo contentionis fore videtur; altera 5 autem, quae procul ab iudicio remota est, quae contio­nibus seditiose concitatis accommodatior est quam tranquillis moderatisque iudiciis, perspicio quantum in agendo difficultatis et quantum laboris sit habitura.

3 Sed in hac difficultate illa me res tamen, iudices, con­solatur quod vos de criminibus sic audire consuestis ut eorum omnem dissolutionem ab oratore quaeratis, ut non existimetis plus vos ad salutem reo largiri oporte­re quam quantum defensor purgandis criminibus con­sequi et dicendo probare potuerit; de invidia autem sic inter nos disceptare debetis ut non quid dicatur a nobis sed quid oponeat dici consideretis. Agitur enim in criminibus A. Cluenti proprium periculum, in invi­dia causa communis. Quam ob rem alteram partem causae sic agemus ut vos doceamus, alteram sic ut ore­mus; in altera diligentia vestra nobis adiungcnda est, in altera fides imploranda. Nemo est enim qui invi­diae sine vestro, [ac sine) talium virorum, subsidio

8-9 Diom. GL I 470, 23 quantum difficultatis ... habitura

PMCX (X itule a I. 22 nemo 11Jqu1 ad p. 53, 1 resistere possit (si&})

1 obscura GriU. 2 desidero P (Stholl 157) 3 et ea P est ca MC(O=I:.5TY) est M et si C(=l:*'STE2) 4 legitima benefici P brcves M 6 ab PC(C=I:T) a M 9 hab1-tum M 10 in hac PC(C=I:.5T) in hac tanta M (11. praef. 26) 12 omnium P edd. compluns, sed 11. Trad._ 100 . 15 potuerit; de] sic disl. Classm (if. Harlman 414) potucnt. De çetl. edd. 18 m 2

om. M 22 post est add. o iudices X Ì1l excerplo propler il/ud vcscro 23 ac sine del Halm tNm Garal011io1 ac Jel. Classm

PRO A. CLUENTIO ~ITO • 4 53

possit resistere. Equidem, quod ad me attinet, quo me 4

vertam nescio. Negem fuisse illam infamiam iudici corrupti? negem esse illam rem agitatam in contioni­bus, iactatam in iudiciis, commemora tam in sena tu?

5 evellam ex animis hominum tantam opinionem, tam penitus insitam, tam vetustam? Non est nostri in geni; vestri auxili est, iudices, huius innocentiae sic in hac calamitosa fama quasi in aliqua perniciosissima flam­ma atque in communi incendio subvenire. Etenim ~

10 sicut aliis in locis parum firmamenti et parum virium veritas habet, sic in hoc loco falsa invidia imbecilla esse debet. Dominetur in contionibus, iaceat in iudi­ciis; valeat in opinionibus ac sermonibus imperitorum, ab ingeniis prudentium repudietur; vehementis habeat

15 repentinos impetus, spatio interposito et causa cognita consenescat; denique illa definitio iudiciorum aequo­rum quae nobis a maioribus tradita e~t retineatur, ut in iudiciis et sine invidia culpa plectatur et sine culpa invidia ponatur. Quam ob rem a vobis, iudices, ante 6

20 quam de ipsa causa dicere incipio, haec postulo: pri­mum, id quod aequissimum est, ut ne quid huc praeiu-

1-3 Quini. insl. IX 2, 19 Equidem ... corrupti. Aquila 10 RhL 25, 14 1q. Equidem ... fuisse illam rem (sic). Q/linl. insl. IX 41 75, Mari. Cap. V 523, Schtm. dian. 32 RhL 75, 4 quo ... nescio 6-7 Quini. insl. IX 3, 81 non nostri ... auxilii est 7-9 Quini. inst. IX 3, 75 sic ... flamma 9-12 Schem. dian. 41 RhL 76, 5 sqq. Etcnim ... esse debet 12 QuÌfll. insl. IX 2, 51 el 3, 81 domi-netur ... iudiciis 17-19 Quini. insl. IX 3, 85 ut et sinc . .. ponatur

PMCX (X usque ad I. 1 resistere possit [sk]) 1 resistere possit X quod. . . attinct om. Aquila 2

nescio P*MC* Quini. Schem. dian. iudiccs nescio Aquila (el inde Mari. Cap.) adslipulanlibus Gzraloni2 ti K/Qr.r! negemus Aquila 2 infamiam illam Quini. cod. A (om. B) illam rem Aquila (if. I. 3) 6 est in ras. (corr. ex esse?) M om. Quini. 10 parum1 om. Schem. dian. 11 in om. Schtm. dian. 13 valeat] ve! eat C(=I:*') 17-18 in iudiciis om. Quini. consmJimJibus Pluyg1rs2 387 el Emlein 65 19 puniatur C(~ext. E2]) 21 huic C(=I:B&[exc. E2b2)) ef. ad p. 130, 15

54 PRO A. CLUENTIO J JABITO 6-7

dicati adferatis - etenim non modo auctoritatem sed etiam nomen iudicum amittemus, nisi hic ex ipsis cau-sis iudicabimus ac si ad causas iudicia iam facta domo deferemus - ; deinde, si quam opinionem iam vestris mentibus comprehendistis, si eam ratio convellet, si 5 oratio labefactabit, si denique veritas extorquebit, ne repugnetis eamque animis vestris aut libentibus aut aequis remittatis; tum autem cum ego una quaque de re dicam et diluam, ne ipsi guae contraria sint taciti cogitationi vestrae subiciatis sed ad extremum exspec- 10 tetis meque meum dicendi ordinem servare patiamini; cum peroraro, tum si quid erit praeteritum animo

~ requiratis. Ego me, iudices, ad eam causam accedere guae iam per annos octo continuos ex contraria parte audiatur atque ipsa opinione hominum tacita prope 15 convicta atque damnata sit facile intellego; sed si qui mihi deus vestram ad me audiendum benivolentiam conciliarit, efficiam profecto ut intellegatis nihil esse homini tam timendum quam invidiam, nihil innocenti suscepta invidia tam optandum quam aequum iudi- 20 cium, quod in hoc uno denique falsae infamiae finis aliqui atque exitus reperiatur. Quam ob rem magna me spes tenet, si guae sunt in causa explicare atque omnia dicendo consegui potuero, hunc locum conses­sumque vestrum, quem illi horribilem A. Cluentio ac 25

11 Grill. RhL 599, 9 (47, 21 sq. M.) meque . .. patiamini 13-14 lui. Ruj 13 RhL 42, 22 sq. Ego ... continuos 18 lui. Ruj 13 RhL 42, 23 efficiam profecto

P(usque ad I. 20 sq. iudicium)MC 3 ac si PM si C(=o[exc. E2]), v. Trad. 94 4 referemus

C(=I:sT02N) 5 sic eam M 5-6 sic ratio M 7 vestris del. Harlman 415 iubentibus C(=ST02), v. praef. 36 9 sint PC(C=I:s02) sunt M 10 sed ad J>ixM sed pac (Sebo/I 156 adn. 2) C(=I:"'STE2) 11 meque P Grill. me C(=I:"'ST) et me M 12 peroraro tum P* perorabo tum C ut vid. (= I:R, sed peroraro rum STE2 peroravero tum ~1exc. R]b2) peroratum M 15 opinionibus C(=I:"T) 16 qui PC(C=I:ST) quis M 18 conciliabit P 23 quae C(=IST) ea quae M

PRO A. CLUENTIO HABJTO 7-9 55

formidolosum fore putaverunt, eum tandem eius for­tunae miserae multumque iactatae portum ac perfu­gium futurum. Tametsi permulta sunt quae mihi, ante s quam de causa dico, de communibus invidiae periculis

'i dicenda esse videantur, tamen, ne diutius oratione mea suspensa exspectatio vestra teneatur, adgredia.r ad crimen cum illa deprecatione, iudices, qua mihi sae­pius utendum esse intellego, sic ut me audiatis quasi hoc tempore haec causa primum dicatur, sicuti dicitur,

IO non quasi saepe iam dieta et numquam probata sit. Hodierno enim die primum veteris istius criminis di­luendi potestas est data; ante hoc tempus error in hac causa atque invidia versata est. Quam ob rem, dum multorum annorum accusationi breviter dilucideque

15 respondeo, quaeso ut me, iudices, sicuti facere institui­stis, benigne attenteque audiatis.

Corrupisse dicitur A. Cluentius iu,dicium pecunia, ~ quo inimicum innocentem, Statium Abbium, condem­naret. Ostendam, iudices, primum, quoniam caput il-

20 lius atrocitatis atque invidiae fuit innocentem pecunia circumventum, neminem umquam maioribus crimini­bus gravioribus testibus esse in iudicium vocatum; deinde ea de eo praeiudicia esse facta ab ipsis iudici­bus a quibus condemnatus est ut non modo ab isdem

25 sed ne ab aliis quidem ullis absolvi ullo modo posset. Cum haec docuero, tum illud ostendam, quod maxime requiri intellego, iudicium illud pecunia esse tempta­tum non a Cluentio sed contra Cluentium, faciamque

6-7 Arus. CL VII 452, 24 (mb 'adgrtdiorad il/ud') adgredior ad crimen 19-28 Quini. inst. IV 5, 11 ltaque non defuerunt qui Ciceronis illam pro Cluentio partitionem improbarent, qua se dicturum esse promisit primum neminem maioribus criminibus

MC 1 tandem] tantundem C(=I:*'B) 6 adgredior Aros. 9

sicuti dicatur C(=I:•'ST) 11 ipsius C(=IST) 15 sicut C(=I:•'ST) 18 inimicum C(=I:•'ST) inimicum suum M 19-20 illius caput C(=ISTE2)

56 PRO A. CLVENTIO HABITO 9-11

ut intellegatis in tota illa causa quid res ipsa tulerit, quid error adfinxerit, quid invidia conflarit.

tO Primum igitur illud est ex quo intellegi possit de-buisse Cluentium magno opere causae confidere, quod certissimis criminibus et testibus fretus ad accusandum 5 descenderit. Hoc loco faciendum mihi, iudices, est ut vobis breviter illa quibus Abbius est condemnatus cri­mina exponam. Abs te peto, Oppianice, ut me invitum de patris tui causa dicere existimes adductum fide atque officio defensionis. Etenim tibi si in praesentia 10 non potuero, tamen multae mihi ad satis faciendum reliquo tempore facultates dabuntur; Cluentio nisi nunc satis fecero, postea mihi satis faciendi potestas non erit. Simul et illud quis est qui dubitare debeat, contra damnatum et mortuum pro incolumi et pro 15 vivo dicere? cum illi in quem dicitur damnatio omne ignominiae periculum iam abstulcrit, mors vero etiam doloris; huic autem pro quo dicimus nihil possit offen­sionis accedere sine acerbissimo animi sensu ac mole-

11 stia et sine summo dedecore vitae ac turpitudine. At- 20 que ut intellegatis Cluentium non accusatorio animo, non ostentatione aliqua aut gloria adductum, sed nefa-riis iniuriis, cotidianis insidiis, proposito ante oculos vitae periculo nomen Oppianici detulisse, paulo lon­gius exordium rei demonstrandae petam; quod quaeso, '25 iudices, ne moleste patiamini; principiis enim cognitis multo facilius extrema intellegetis.

gravioribus testibus in iudicium vocatum quam Oppianicum; deinde praciudicia esse facta ab ipsis iudicibus a quibus condem­natus sit; postremo iudicium pecunia temptatum non a Cluentio, sed contra Cluentium 24-27 Q11inl. imi. IV 1, 79 paulo ... intellegetis

MC 11 non C(=I:•rST) satisfacere non M 18-19 buie ... acce-

dere M bic ... accipere C(=I:&(l:l(c. E 2)) Classen, edd. compl11res, sed difftcilior codicis M lectio (de verbi vi v. Thes. I 270, 41 sqq. et if. infra p. 98, 14) meliorem da11s11/am ejjìdt 18 dicimus C(=I:ST) dicitur M 19-20 molestia C(=I:"o[l:l(c. E202]) dolore M 20 ac M et C(=I:ST) 25 repetam Q11int.

PRO A. CLUENTIO H/\BITO 11-12 57

A. Cluentius Habitus fuit, pater huiusce, iudices, s homo non solum municipi Larinatis, ex quo erat, sed etiam regionis illius et vicinitatis virtute, existimatio­ne, nobilitate princeps. Is cum esset mortuus Sulla et

5 Pompeio consulibus, reliquit hunc annos xv natum, grandem autem et nubilem filiam, quae brevi tempore post patris mortem nupsit A. Aurio Melino, consobri-no suo, adulescenti in primis, ut tum habebatur, inter suos et honesto et nobili. Cum essent hae nuptiae pie- 12

10 nae dignitatis, plenae concordiae, repente est exorta mulieris importunae nefaria libido non solum dedeco­re verum etiam scelere coniuncta. Nam Sassia, mater huius Habiti-mater enim a me in omni causa, tametsi in hum; hostili odio et ·crudelitate est, mater, inquam,

15 appellabitur, neque umquam illa ita de suo scelere et immanitate audiet ut naturae nomen amittat; quo enim est ipsum nomen amantius indulgcntiusque ma­ternum, hoc illius matris quae multos iam annos et nunc cum maxime filium interfectum cupit singulare

20 scelus maiore odio dignum esse ducetis-ea igitur ma­ter Habiti, Melini illius adulescentis, generi sui, contra

1-4 Qpinl. infl. IV 2, 130 A. Cluentius ... princeps; IV 2, 16 A. Cluentius Habitus; Xl J, 162 A. Cluentius Habitus pater bui us­ce 12 sqq. Cj Qpinl. inst. Xl 1, 61-6J 12-13 Àl'lls. CL VII 494, 2 (s11b '111aler illius ') Nam si Asia (sic) . .. Habiti 13-15 Qpint. decl J88, J2 mater enim ... adpellabitur 19 Beda CL VII 267, 2J sq. (p. 17, 2J8 sq. jones) Cupio cupivi facit et cupii: Cicero in Procluentio «et filium et bune cum maxime filium interfectum cupit » (v. C Dionisotti, « Rev. Bénédict. » X Cli 1982, 116 adn. J)

MC 1 fuit om. Qpint. Xl J, 162 3 etiam om. Q11int. adstipulante

Emlein 26 4 princeps C(=BST) Q11int. facile princeps M v. p. 28 7 malino 111 vid. C(=I:") 12 Sassia] si Asia À1'11S. 12-13 buius mater A1'11s. 13 abiti C(=I:") me in omni causa C(=I:&(l:l(c. 1112b2]) mei nominis causa M me Q11int. 17 est 0111. M 20 ducetis M iudicabitis C(=I:"{?]Sy iudicetis T

58 PRO h. CLUl!.NTIO HhDITO 12. 14

quam fas erat amore capta, primo, neque id ipsum diu, quoquo modo poterat in illa cupiditate continebatur; deinde ita flagrare coepit amentia, sic inflammata ferri libidine, ut eam non pudor, non pudicitia, non pietas, non macula familiae, non hominurn fama, non fili 5

13 dolor, non filiae maeror a cupiditate revocaret. Ani­mum adulescentis nondum consilio ac rarione firma­tum pellexit eis omnibus rebus quibus iJla aetas capi ac deleniri potest. Filia, quae non solum ilio communi dolore muliebri in eius modi viri iniuriis angeretur, 10 sed nefarium matris paelicatum ferre non posset, dc quo ne queri quidem se sinc scelere posse arbitraretur, ceteros sui tanti mali ignaros esse cupiebat, in huius amantissimi sui fratris manibus et gremio maerore et

14 lacrimis consenescebat. Ecce autem subitum divor- 15 tium, quod solacium malorum omnium fore videbatur. Discedit a Melino Cluentia, ut in tantis iniuriis non invita, ut a viro non libenter. Tum vero illa egregia ac praeclara mater palam cxsultare laetitia, triumphare gaudio coepit, victrix filiac non libidinis. ltaquc diu- 20 tius suspicionibus obscuris !aedi famam suam noluit: lectum illum genialem, quem biennio ante filiae suae nubenti straverat, in eadem domo sibi omari et sterni expulsa atque exturbata filia iubet. Nubit genero so-

11-12 An11. CL VII 504, 12 sqq. (mb 'queror de il/a re') sed nefa-riu.m ... arbitrarctur 13-15 Cale. eYJm111. 266 p. 272, 1 sq. IW: in huius ... conscncsccbat 24 sqq. Quini. i11.JI. IV 2, 121 el /11/. Vie/. RJJL 427, 17 sq. (p. 76, 21 sq. C.·C.) nubit. .. omnium; .rehol. Lucan. Il J71 p. 62, 2 E. nubit ... auspicibus;Quinl. Ìlul. Xl J, 162 ti Arus. CL VII 495, 21 aubit genero socrus

MC 2 cupiditatc] civitate C(=l;"'(?]S"'T0 2) continebat

C(=STO') se contincbat Boiler dub. 4 non pudicitia 0111. C(=l;••BSl), tdd. nonnuUi ( <r 111e111bror11111 concinnila.r l11rba111r » Friichlel), sed 11. <r Ri11. di fil.» CV 1977, 104 sq. 12 se sine scelere C(='?'Sl) Arus. sinc scelere se M posse 0111. An1s. 14 manibus et 01n. Cale. 18 uc STE2b2D ex coni., 111 puto aut 111 11id. C(=l:'') a*t (una mna litt.) M 19 triumphare C(=BSl) ac triumpharc M 20 itaque 0111. C(=l:''Sl)

PRO h. CLUENTIO HhBJTO 14-17 59

crus nullis auspicibus, nullis auctoribus, funcstis omi­nibus omnium. O mulieris scelus incredibile et praeter f 5 hanc unam in omni vita inauditum ! o libidinem effre­natam et indomitam ! o audaciam singularem ! nonne

~ timuisse, si minus vim deorum hominumque famam, at illam ipsam noctem facesque illas nuprialis, non limen cubiculi, non cubile filiae, non parietes denique ipsos superiorum testis nuptiarum? Perfregit ac pro­stravit omnia cupiditate et furore; vicit pudorem libi-

10 do, timorem audacia, rationem amentia. Tulit hoc 16

commune dedecus familiae, cognationis, nominis gra­viter filius; augebatur autem eius molestia cotidianis querimoniis et adsiduo fletu sororis; statuir tamen ni-hil sibi in tantis iniuriis ac tanto scelere matris gravius

I 'i esse faciendum quam ut illa ne uteretur, ne quac vide­re sine summo animi dolore non poterat, ea, si marre uteretur, non solum videre, verum efiam probarc suo iudicio putaretur.

Initium quod huic cum marre fuerit simultatis audi- 17

JO stis. Pertinuisse hoc ad causam tum cum reliqua co-

1 Comnm11. Lucan. Il J71 p. lJ, 12 sq. U nullis auspicibus 2-8 Qµinl. imi. IV 2, 105 O mulieris ... nuptiarum; if. 11ia111 /11/. Vie/. RhL 426, JO sqq. (p. 76, 1 .rqq. C.·C.) 9-10 Quini. insl. /X J, 62 et 77 et Dio111. CL I 444, 8 sq. vicit. .. amentia; Quini. imi. IX J, 81 vicit ... audacia

MC 1 sq. ominibus) omnibus M 3 hanc unam M Quini. hanc

causam unam (hanc unam causam E2b2) C(=lAì) 4 nonne) non mc M 5 timuissc M Q11inl. timuisti C(=I:•'ST..,2b2RNO) 9 et) ac STb (11. Trad. 71 adn. 5J). 10 tulit C(=aSTb2E2~•) non culit M 11 familiae C(=l:''STE2RN) iam familiae M (iam ex fam- ort11m) nomine C(=l:'') 15 esse C(=U(cxc. 02)) 0111. M, if. praef 26 adn. 42 illa C(=l;•'Sl) illa marre M (1x I. 16 sq.) ne quae Caratoni1 ne quam M namquc C(=l;S•'T) nam quae 0 2 Paris. /al. 6J69, dif. Clatstn 17 verum C(=l;ST..,2) sed M 20 tum C(=l;STb2) cune M

60 PRO A. CLUBNTIO llABITO 17-18

gnoveritis intellegetis. Nam illud me non praeterit, cuiusmodi cumque sit mater, tamen in iudicio fili de turpitudine parentis dici vix oportere. Non essem ad ullam causam idoneus, iudices, si hoc quod in commu­nibus hominum sensibus atque in ipsa natura positum 5 acque infixum est, id ego qui ad hominum pericuJa defendenda adhiberer non viderem; facile inrellego non modo reticere homines parentum iniurias sed etiam animo aequo ferre oportere. Sed ego ea quae ferri possunt ferenda, quae taceri tacenda esse arbitror.

18 Nihil in vita vidit calamitatis A. Cluentius, nullum periculum mortis adiit, nihil mali timuit quod non totum a matre esset conflatum et profectum. Quae hoc tempore sileret omnia atque ca, si oblivione non pos­set, tamen taciturnitate sua tecca esse pateretur; sed vero sic agitur ut prorsus reticere nullo modo possit. Hoc enim ipsum iudicium, hoc periculum, illa accusa­tio, omnis testium copia quae futura est a matre initio est adornata, a matre hoc tempore instruitur atque omnibus eius opibus et copiis comparatur; ipsa deni­que nuper Larino huius opprimendi causa Romam ad­volavit. Praesto est mulier audax, pecuniosa, crudelis, instituit accusatores, instruit testis, squalore huius et sordibus laetatur, cxitium exoptat, sanguinem suum

P(inde a l 21 huius)MC 2 cuiusmodi cumque M (ef. Kiihur-Hob::JleiJsig 617 IIJ.) cuius­

cumque modi C(=DJ&) ç/aJmi/a tktnim sit mater C(~I:BSTE2) mater sit M 5 in ipsa M ipsa C(=I:5TE2) 6 mfixum C(=I:sTWb2p•[ex&. R]) fixurn M hominum C(=aSTE2Rnrg.O) animum M 7 dcfendenda C(=l:"STE2), if. p. 1 J9, 1 sq. depcllenda M adhiberer M adiungerer C(=l:"STYb2 adhibercr E2) adcingerer Halm 15 sed C(=l:"STE2b2~1~'· O]) sed ea M 16 vere S2b2 agitur C(=I:STE2~1 angitur SZ,,2b2, 11. Trad. 70 adn. 47) agit M reti-cere M reticeri C(=l:"STE2) 17-18 illa accusatio] haec accu­satio Lambinus' illa Madwg App. 49 sq., del G11/ùlmius 18 futu-ra] frustra C(=I:) 23 instruit] instituit M

PRO A. CLUENTIO HABITO IS.20 61

profundere omnem cupit, dum modo profusum huius ante videat. Haec nisi omnia perspexeritis in causa, temere a nobis illam appellari putatote; sin erunt et aperta et nefaria, Cluentio ignoscere debebitis, quod

r., haec a me dici patiatur, mihi ignoscere non deberetis, si tacerem.

Nunc iam summatim exponam quibus criminibus ~9 Oppianicus damnatus sit, ut et constantiam A. Cluenti et rationem accusationis perspicere possitis. Ac pri-

10 mum causa accusandi quae fuerit ostendam, ut id ipsum A. Cluentium vi ac necessitate coactum fecisse videatis. Cum manifesto venenum deprehendisset 20 quod vir matris Oppianicus ei paravisset et res non coniectura sed oculis ac manibus teneretur neque in

I r., causa ulla dubitatio posset esse, accusavi e Oppianicum; quam constanter et quam diligenter postea dicam; nunc hoc scire vos volui, nullam huic, aliam accusandi causam fuisse nisi uti propositum vitae periculum et cotidianas capitis insidias hac una ratione vitaret. At-

io que ut intellegatis eis accusatum esse criminibus Op­pianicum ut neque accusator timere neque reus spera­re debuerit, pauca vobis illius i udici crimina exponam; quibus cognitis nemo vestrum mirabitur illum diffi­dentem rebus suis ad Staienum atque ad pccuniam

25 confugisse.

23-24 Arus. CL Vll 468, 6 (mb 'diffidi/ i/li') diffidenrem rebus suis

PMC 3 sin PC(C=l:''ST) sin autem M (11. praef 26) 4 dcbetis

MC*, if. ad p. 14, 1 li a cluentio M 13 paruissct C(=:t'') 14 ac P*M et C(=I:sT), 11. Trad. 94 teneretur P*M retinere-tur C(=l:"6 (ex&. E202]) 15 possit C(=l:") 17 volui vos C(=I:''ST) 18 uti P*M ut C(=I:•'ST) 19 vitaret P*M ç/aus11/a melùm cvitarct C( =I:sT devitaret B) ex anJmdenll -e (if. ad p. 67, 18) 20 iis D his P*MC* 21 rimeret C(=I:•'ST) 22 debuerit P*M potuerit C(=I:ST) 24 Staienum P (11 ila mnper) C(=t.b2~•(ext. R] Scaienum ST) Stalenum M (et ita ftrr rem• per)

62 PRO A. cwe.-no HABITO 21 ·22

21 Larinas quaedam fuit Dinaea, socrus Oppianici, qu.ae filios . habuit M. N. Aurios et Cn. Magium et fiham Magiam nuptam Oppianico. M. Aurius adule­sccntulus bello Italico captus apud Asculum in Q. Ser-gi senatoris, cius qui inter sicarios damnatus est, ma- 5 nus incidit et apud eum fuit in ergastulo. N. autem Aurius, frater eius, mortuus est heredemque Cn. Ma­gium fratrem reliquit. Postea Magia, uxor Oppianici, mortua est. Postremo unus qui reliquus erat Dinaeae fiJius Cn. Magius est mortuus. Is heredem fecit illum adulescentem Oppianicum, sororis suae filium, eum­que partiri cum Dinaea matre iussit. Interim venit inde~ ad D.ina~am neque obscurus neque incertus qui nunt_iaret et ~hum e1us M. Aurium vivere et in agro

22 Galhco esse tn serv1tute. Mulier amissis liberis, cum unius reciperandi fili spes esset ostentata, omnis suos propinquos filique sui necessarios convocavit et ab eis flens petivit ut negotium susciperent, adulescentem in­vestigarent, sibi restituerent eum filium quem tamen unum ex multis fortuna rcliquum esse voluisset. Haec

4-6 sçho/. LNtan. II 95 p. 46, 2 sqq. E. in Q. Scrgi senatoris manus .. : in er~stulo 12-15 111/. Sev. 14 RhL J62, 16 sqq. vcmt ... m serv1tutc

PMC 1. Dinaea PC(C=ST()l) Dinea M (et ila semper) 2 M. N.

Aunus P M. et N. (Numerium M) Aurios P2M edd. pkriq11e (v. praef 24) M. Aurium et Numcrium Aurium C(=I:~[exc. EZQZ]) Cn. P *M Numeri~m. C(=I:.5(exc. E202)), cf IJ. 7 et 10, p. 69, 8, Trad. 95 6 fu1t m ergastulo MC* sçho/. LNcan. in ergastulo fuit P 7 Cn. P *M Numerium C(=I:.5{exc. E2Q2]) 8 fra-rrcm PC(C=ST) fratrem suum M 9 postremo P2MC* postea P 10 Cn. P*M Numerius C(=U[ext. E2()2]) mortuus est C(=I:ST) heredem fecit PC(C=l:ST) fccit heredem M 11 .adulescente?1 P*M adulescentulum C(=I:STb2), v. Trad. 95 12 mt~nm vena P*M intervenir C(=l:ST) 13 iudex C(=I:") pcs_t Dmaeam add. matrem 111/. Sev. 16 reciperandi (recu-C) fili PC(C=D'ST) filii reciperandi M spe C(=I:T) 17 eis P his MC*

PRO A CLU&mO HABITO 22-24 63

cum agere instituisset, oppressa morbo est. Itaque te­stamentum fecit eius modi ut illi filio .HS cece milia legaret, heredem institueret eundem illum Oppiani­cum, ncpotem suum; atque eis diebus paucis est mor-

'l tua. Propinqui tamcn illi, quem ad modum viva Di­naea instituerant, ita mortua illa ad investigandum M. Aurium cum eodem ilio indice in agrum Gallicum profecti sunt. Interim Oppianicus, ut erat, sicuti multis t ex rebus reperietis, singulari scelere et audacia, per

IO quendam Gallicanum, familiarem suum, primum il­lum indicem pecunia corrupit, deinde ipsum (M.) Au­rium non magna iactura facta tollendum interficien­dumque curavit. Illi autem qui erant ad propinquum investigandum et reciperandum profccti litteras Lari-

15 num ad Aurios, illius adulescentis suosque nccessarios, mittunt sibi difficilem esse investigandi rationem, quod intellegerent indicem ab Oppianico esse corrup­tum. Quas litteras A. Aurius, vir fortis et experiens et domi nobilis et M. illius Auri perpropinquus, in foro

.?O palam multis audientibus, cum adesset Oppianicus, re­citat et clarissima voce se nomen Oppianici, si inter­fectum M. Aurium esse comperisset, delaturum esse testatur. Interim brevi tempore illi qui erant in agrum 24

Gallicum profecti Larinum revertuntur; interfectum 25 esse M. Aurium renuntiant. Animi non solum propin­

quorum, sed etiam omnium Larinatium odio Oppiani-

PMC 1 opprensa C(=I:) 2 HS cccr milia P I.i ~ HS ~ LIII M

quadrafinta milia C(=I:6[~'· E2'1'2J) 4 iis N Garatoni' his P*MC illis d11b. On/li (in /Jaç ltx11tione usilati11s q11am eis, v. Tl.>es. VII 1, )47, J6 sqq. et V 1, 10J7, J2 sqq.) mortua est C(=I:ST) cf ad p. 119, 20 6 instituerat C(=D') 7 M. Aurium (ST.r) wl marum (I:) C(=I:ST,,2) Aurium P*M 8 sicut P *C(C=D'ST) 8-9 ex multis P 9 singularis M 11 11ppl. Baiter 15 adulescentis PC(C=I:•'ST) adulescentis pro-pinquos M 17 quod P*M cum C(=I:6[1tX"ç. E 2'1'2J) 18 A. om. PC(C=I:"BI:T) 20 multis P *C(C=E6(ext. b 2]) 01n. M 22 esse PC(C=l:ST02) om. M, cf praef 26 24 interfectum P *M et interfecrum C(=I:ST.r) 25 renuntiant P *M nun­tiant C(=I:ST), v. praef 26

64 PRO A. CLUENTIO HABITO 2""26

ci et illius adulescentis misericordia commoventur. lta­que cum A. Aurius, is qui antea denuntiarat, clamore hominem ac minis insegui coepisset, Larino profugit

25 et se in castra clarissimi viri Q. Metelli contulit. Post illam autem fugam, sceleris et conscientiae testem, 5 numquam se iudiciis, numquam legibus, numquam inermum inimicis committere ausus est, sed per illam L. Sullae vim atque victoriam Larinum in summo timore omnium cum armatis advolavit; quattuorviros quos municipes fecerant sustulit; se a Sulla et alios tris praeterea factos esse dixit et ab eodem sibi esse impe­ratum ut (A.) Aurium, illum qui sibi delationem no­minis et capitis periculum ostentarat, et alterum (A.) Aurium et eius L. filium et Sex. Vibium, quo seque­stre in ilio indice corrumpendo dicebatur esse usus, proscribendos interficiendosque curaret. Itaque illis crudelissime interfectis non mediocri ab eo ceteri pro­scriptionis et mortis metu tenebantur. His rebus in causa iudicioque patefactis quis est qui illum absolvi

9 potuisse arbitretur? Atque haec parva sunt; cognoscite reliqua, ut non aliquando condemnatum esse Oppiani­cum, sed aliquamdiu incolumem fuisse miremini.

26 Primum videte hominis audaciam. Sassiam in matri-monium ducere, Habiti matrem, illam cuius virum A. Aurium occiderat, concupivit. Vtrum impudentior hic, 25 qui postulet, an crudelior illa, si nubat, difficile dictu

P(usque ad L 3 minis)MC 2 M. Aurius P is PC(C=:EST'l'2) om. M 5 autem

fugam C(=:ESTE2) fugam autem M 6 numquam se ... legi­bus om. ST (ex C?) 7 inhermum M (v. Tbes. V/11, 1304, 80 sqq.) inermem se C(=:EST) 8 Scille C(=I:") 10 Scilla C(=I:") alios om. C(=I:"ST) 12 suppl Orti/i 13 suppi. Orti/i 14 L. C(=I:c5[exc. EZ02)) C. M vibium C(=I:TE21f1b2 iubium Sll'(exc. 'I']) virium M 14-15 quo seque­stre c5 exc. b1 (ex C?) et ex coni. o.(exc. VF)D quos sequestres M v. Timpa11aro 129-33 17 cçteris M 18 tenebantur C(=I:"ST02) terrebantur M 19 quis] qui M 20 arbitre-tur Par. 7779 Oxon. Can. Class. lat. 226 Weiske arbitraretur MC* (cj ad p. 104, 19 et 138, 19) 24 A. om. C(=I:•'ST) 26 dictum M

PRO A. CLUENflO HAllITO 26-28 65

est; sed tamen utriusque humanitatem constantiamque cognoscite. Petit Oppianicus ut sibi Sassia nubat et id 27

magno opere contendit. Illa autem non admiratur au­daciam, non impudentiam aspernatur, non denique

5 illam Oppianici domum viri sui sanguine redundan­tem reformidat, sed quod haberet tris ille filios, ìdcirco se ab eìs nuptiis abhorrere respondit. Oppianìcus, qui pecuniam Sassiae concupivisset, domo sibi quaeren­dum remedìum existimavit ad eam moram quae nup-

1 O tiis adferebatur. Nam cum haberet ex Novia infantem filium, alter autem eius filius Papia natus Teanì, quod abest ab Larino XVIII milia passuum, apud matrem educaretur, accersit subito sine causa puerum Teano, quod facere nisi ludis publicis aut festis diebus antea

15 non solebat. Mater nihil mali misera suspicans mittit. Ille se Tarentum proficisci cum simulasset, eo ipso die puer, cum hora undecima in publico vilens visus esser, ante noctem mortuus et prostridie ante quam luceret combustus est. Atque hunc tantum maerorem matri 28

20 prius hominum rumor quam quisquam ex Oppianici

11-12 Arus. GL Vll 455, 27 sq. (sub 'almt tot milio) in eo quod est ab Larino XVIll milia passuum 18-19 Forlun. 3, 5 RhL 123, 20 sqq. (p. 146, 10 sq. C. M.) Nam aliquando res atroces humilibus verbis invidiam suam praeferunt ut « ... », et pro Cluentio: <<post (1ic) noctem ... combustus est»; non ait concre­matus

MC 2 assia M 5 domum C(=I:"STE211') om. M 6 ille tres

C(=:EST) 8 Sasiç M (v. praef 33) domo] vanis lemptatum coniecturis; prowrbialiter loquitur (cj PelersonJ, Otto Sprichw. 120) 10 Novia infantem C(=:ESTE2b 2ll') novim ne ante M 11 Pappia C(=:EST), v. praej 33 Teani] Teano C(=BO[exc. E2))

Teani Apuli M in eo (an ex Teano?) Arus. 12 abest] est Arus. ab M A rus. a C(=STE2) 14 publicis om. ST 15 nihil mali misera M def. Scbonberger 93 (de verborum ordine cj Leo Au1g. kJ. Schr. l 68 sq.) misera nihil mali C(=I:'-'5TE2) 17 curo om. C(=I:" undecima cum valens in publico S undecima in publico cum valens T) 18 lucesceret Forlun. adstipulante Garatonio2, sed cj ep. Att. VII 1 O

66 PRO A. CLUENTIO HAlllTO 28·29

familia nuntiavit. Illa cum uno tempore audisset sibi non solum filium, sed etiam exsequiarum munus erep­tum Larinum confestim exanimata venit et ibi de inte~ro funus iam sepulto filio fecit. Dies nondum decem intercesserant cum ille alter filius infans neca- 5 tur. Itaque nubit Oppianico continuo Sass.ia laetanti iam animo et spe optime confirmato; nec m1rum, quae se non nuptialibus donis sed filiorum funeribus deleni­tam videret. Ita quod ceteri propter liberos pecuniae cupidiores solent esse, ille .Propter pecui:iiam liberos

10 amittere iucundum esse duxtt. Sentto, 1ud1ces, vos pro 29

vestra humanitate his tantis sceleribus breviter a me demonstratis vehementer esse commotos. Quo tandem igitur animo fuisse illos arbit~amini quib1:1s his d~ re­bus non modo audiendum fu1t verum et1am md1can­dum? Vos auditis de eo in quem iudices non estis, de eo quem non videtis, de eo quem ~disse i~m n~n potestis, de eo qui et naturae et leg1~us sat~s. fectt, quem leges exsilio, natura morte multavtt; aud1tts non ab inimico, auditis sine testibus, auditis cum ea quae copiosissime dici possunt breviter a .me strictimque dicuntur. Illi audiebant de eo de quo turati sententtas ferre debebant, de eo cuius praesentis nefarium et con­sceleratum volturo intuebantur, de eo quem oderant

3-4 An11. CL VII 455, 2 (sub 'ab integro, de integro') <de inte­gro> funus ... facit

MC 3 venit et ibi) neiute tibi M 4 facit Ams. 7 optime

C(=l:ST) optima M 8-9 ante delenitam add. esse C(=!:o(exc. E2)), v. praef. 26 adn. 42 9 ita quod MC(C=!:(quod add. in ras. JSTb2) (de quod adversatiw cf. p. 156, 6 et Hojmann-S:?Pn1:J_r 582, 11bi tamen nonnisi ree. aetatis exentpla adduc11nt11r) 1taque ex com. a"!:•1

Gb in quo Grutero displicebat repetitio ( cj. I. 6) itaque quod D 10 ess~ solent C(=l:ST) cla11su/a deteriore 20 non sine S'l'2b2

21 a me on1. C(=!: .. ST) edd. nonn11/li se. opinati haec in M ex I. 12 irrepsisse, sed v. Schiinberger 94 24 ante oderant add. omnes C(=L".S(exc. 02)) edd. pkriq11e, sed v. contra Ramsay

PRO A. CLUBNTIO HABITO 29.31 67

propter audaciam, de eo quem omni supplicio dignum esse .ducebant; audiebant ab accusatoribus, audiebant verba multorum testium, audiebant cum una quaque de re a P. Cannutio, homine eloquentissimo, graviter

5 et diu diceretur. Et est quisquam qui, cum haec co- 30

gnoverit, suspicari possit Oppianicum iudicio oppres­sum et circumventum esse innocentem?

Acervatim iam reliqua, iudices, dicam ut ad ea quae propiora huiusce causae et adiunctiora sunt perve-

10 niam. Vos, quaeso, memoria teneatis non mihi hoc esse propositum, ut accusem Oppianicum mortuum, sed, cum hoc persuadere vobis velim, iudicium ab hoc non esse corruptum, hoc uti initio ac fondamento defensionis, Oppianicum hominem sceleratissimum et

15 nocentissimum esse damnatum. Qui uxori suae Cluen­tiae, quae amita huius Habiti fuit, cum ipse poculum dedisset, subito illa in media potione exclamavit se maximo cum dolore mori nec diutius vixit quam locu­ta est; nam in ipso sermone hoc et vociferatione mor-

20 tua est. Et ad hanc mortem tam repentinam vocesque morientis omnia praeterea quae solent esse indicia et vestigia veneni in illius mortuae corpore fuerunt. Eo­demque veneno C. Oppianicum fratrem necavit. Ne- ~t que est hoc satis; tametsi in ipso fraterno parricidio

25 nullum scelus praetermissum videtur, tamen ut ad hoc

16-17 Agroec. GL VII 116, 20 sq. poculum vas est, potio quod hauritur; Cicero: «accepto poculo subito in media potione excla­mavit»

MC 4 Cannutio C(=l:ST) Cannuntio M 6 posset C(=!:"ST)

8 reliqua iam C(=I:••BS) 9 propiora a Pal. /at. 1480 Angeli11s propriora MC(C=l:BSTv2) propria Dv huiusce C(=l:ST) se. Cl11entii huius M huic Lambin11s1 13 uti) ut C(=!:") 14 Oppianicum) del. Shack/eton Bailey 250 sq. Oppianicum mortuum C(=l:"ST02) ex /. 11 16 fuisset C(=!:"ST02) 18 maxi­me M emori C(=l:ST02), sed «sine d11bio il/a clamavit: 'Ego morior', non 'Ego emorior'» (Klotz' Lv); cf. ad p. 61, 19 20 tam om. C(=!:"ST); cf. ad p. 72, 21 vocemque ll'(exc. R) Clark. tamq11am ex M 22 in om. M

68 PRO A. CLUENTIO H/\BITO J l -J2

nefariurn facinus accederet aditum sibi aliis sceleribus ante munivit. Nam cum esset gravida Auria, fratris uxor, et iam appropinquare partus putaretur, mulierem veneno interfecit ut una illud quod erat ex fratre con­ceptum necaretur. Post fratre~ adgressus est; qui sero, S iam exhausto illo poculo mortis, cum et de suo et de uxoris interitu clamaret testamentumque mutare cupe­ret, in ipsa significatione huius voluntatis est mortuus. Ita mulierem ne partu eius ab hereditate fraterna ex­cluderetur necavit; fratris autcm liberos prius vita pri­vavit quam illi hanc ab natura lucem accipere potue­runt; ut omnes intellegerent nihil ei clausum, nihil sanctum esse posse a cuius audacia fratris liberos ne materni quidem corporis custodiae tegere potuissent.

32 Memoria teneo Milesiam quandam mulierem, cum es­sem in Asia, quod ab heredibus secundis accepta pecu­nia partum sibi ipsa medicamentis abegisset, rei capita­lis esse damnatam; neque in i uria, quae spem parentis, memoriam nominis, subsidium generis, heredem fami­liae, designatum rei publicae civem sustulisset. Quanto est Oppianicus in eadem iniuria maiore supplicio di-

15-18 Tryph. dig. 48, 19, 39 Cicero in oratione pro Cluen!io Habito scripsit Milesiam ... damn~tam 15 - ~- 69, 3. Q;i_ml. i11st. VIII 4, 11 ut idem pro Cluenuo, cum exposu1sset M1les1am quamdam a secundis heredibus pro abortu pecuniam acccpisse : «quanto est - inquit - Oppianicus . . . cruciatum»

P(i11de a l 20 quanto)MC 2 Auria GE2jl•(aç. R) ex toni., 111 p1110 iuria M (11nde Viria o[aç,

G)A if. CIL IX 5812) viva C(=l:''B) Iulia ST..,202 ex çoni., 111 p1110; a11 Vibia? (11. pr"4f .H) 3 etiam M putaretur C(=l:6(exç, E 2()2)) videretur M 4 illud C(=I:sTE211') illa M 11 hunc M lucem C(=l:"ST) propriam lucem M 12 eis M clausum nihil 0111. C(=D'ST) 13 a C(=1:STE2) 0111. M 14 custocliae. . . potuissent C(=:E.ST) custodia. . . potuisset M 16 secundis M Q11int. Trypb. 0111. C(=l:"BST) 17 sibi medica-mentis ipsa Tryph. 18 nec C(=:E.ST)

PRO A. CLUENTJO H/\BITO 32-34 69

gnus ! si quidem illa cum suo corpori vim attulisset, se ipsa cruciavit, hic autem idem illud effecit per alieni corporis mortcm atque cruciatum. Ceteri non videntur in singulis hominibus multa parricidia suscipere posse,

5 Oppianicus inventus est qui in uno corpore pluris necaret. Itaque cum hanc eius consuetudinem auda- ~~ ciamque cognosset avunculus illius adulescentis Op­pianici, Cn. Magius, isque gravi morbo adfectus esset et heredem illum sororis suae filium faceret, amicis

10 adhibitis, praesente matre sua Dinaea uxorcm suam interrogavit esserne praegnas. Quae cum se esse re­spondisset, ab ea petivit ut se mortuo apud Dinacam, quae tum ei mulieri socrus erat, quoad pareret habita­ret diligentiamque adhiberet ut id quod conceperat

15 servare et salvum parere posset. Itaque ci testamento legat grandem pecuniam a filio si qui natus esset; ab secundo herede nil legat. Quid de Oppianico suspica- 34

tus sit videtis; quid iudicarit obscurum non est: nam cuius filium faceret heredem, eum tutorem liberis non

20 adscripsit. Quid Oppianicus fecerit cognoscite, ut il­lum Magium intellegatis longe animo prospexisse mo­rientem. Quae pecunia mulieri legata erat a filio si qui natus esset, eam praesentem Oppianicus non debitam mulieri solvit, si haec solutio legatorum et non merces

25 abortionis appellanda est. Quo illa pretio accepto mul-

PMC 3 mortem) vim Quini. 5 plures P*M multos C(=:E.ST'l'2)

7 cognosset PC(C=l:"[?J E2) cognoscet M (ef. ad p. 9Ò, 19-20; 130, 11; 155, 13) cognosceret STb2all' 8 Cn. -P*M Nume-rius C(=I:6(exç, E202]) if. ad p. 62, 2 hisque M is qui C(=I:" ~2b2 isque qui T) isque cum P edti. (dde10 seq1J1nJ1 et) 8-9 esset et del Emuli P 11ond11111 çognito et del Ha/111 111 palimpsuli /eçtio­nem S""'1trl, sed 11. Trad. 100 sq. 9-10 adibitis amicis P 13 quoad) quod ad M 15 servare et P servaret ut MC* possit C(=I:ST) 16 esset P*M erit C(=I:6(e'"· E2]), if. ad l 2J ab (l:tab M) P2M a C(=I:ST) et P 18 iudicarit P*M iudicave­rit C(=:E.ST..,2) 19 cuius PC(C=l:6(exç, 02]) cum eius M 21 longe P*M non longe C(=I:6(exç. E 202)), ud 11. Trad. 10) sq. 23 esset P *M erit C(=U(exç, E 2)) if. ad/. 16

70 PRO A CLUEmlO l lABITO 34-36

tisque practcrea muneribus, quae tum ex tabulis Op­pianici recitabantur, spem illam quam in alvo com­mendatam a viro continebat vieta avaritia sccleri Op-

35 pianici vendidit. Nibil posse iam ad hanc improbita­tem addi videtur; attendite exitum. Quae mulier obte- S statione viri decem illis mensibus ne domum quidem ullam nisi socrus suae nosse debuit, haec quinto mense post viri mortem ipsi Oppianico nupsit. Quae nuptiae non diuturnae fuerunt; erant eoim non matrimoni dignitate, sed sceleris societate coniunctae. 10

~~ Quid? illa caedes Asuvi Larinatis, adulescentis pe-cuniosi, quam clara tum recenti re fuit, quam omnium sermone celebrata! Fuit Avillius quidam Larino perdi­ta nequitia et summa egestate, arte quadam [praeditus] ad libidines adulescentulorum excitandas accommoda- 15 tus. Qui ut se blanditiis et adsentationibus in Asuvi consuetudinem penitus immersit, Oppianicus continuo sperare coepit hoc se Avillio tamquam aliqua machina admota capere Asuvi adulescentiam et fortunas eius patrias expugnare posse. Ratio excogitata Larini est, 20

14-16 Anu. GL VII 452, 27 sq. (mb 'açrommoda< tus> ad hanc ""'') ane ... accommodatum

PMC 1 cum C(=l:"Sl) 8 post viri] postulari P 9 enim

P*C* Cii M, if. ad p. 71, 1; 75, 27; 97, 25 11 Asuvii v2 ex ~,,;., "' p1110; if. ad U. 16 et 19 Asui P (11. praef 33) Asini M tk C non RIMkJI (Asini o om. Sl) larinatis "'"· tx laritatis M Jarini­tatis P (ef. Trad. 99) 12 recenti re fuit P (et ex coni. o) rercenti (ex re recenti i') fuit M fuit recenti C(=l:~[exc. E202]) quam omnium MC(C=l; quam in omnium 6f exc. E202]) et quam om­nium P 11. Trad. 101 13 Avillius PC(C=Sl) ti ila semper, 11bi nihil adnotal11r Avilius M et ila semper Larino PC(C=};S•<T) Larinas M 13-14 perdito a nequitiam P 14 pracditus tkl G11Jielmi11s, if. ad p. 95, 20 et 123, 13 15 exercitandas P 15-16 accommodatus MC* accommodatum Anu. accommodata E3 Angtlius, d11bi11m Pttlde an eliam P • ( 11. Trad. 96 sq.) 16 ti 19 Asuvii M (ti .,z) Asui P Ascii C(=l:Sl) proatl d11bio ex 'Ami' ort,,,,,, if. ad l 11

PRO A ClUEmlO HABITO ~ l8 71

res translata Romam ; inire enim consilium facilius in solitudine, perficere rem eius modi commodius in tur­ba posse arbitrati sunt. Asuvius cum Avillio Romam est profectus. Hos vestigiis Oppianicus consecutus est.

S Iam ut Romae vixerint, quibus conviviis, quibus flagi­tiis, quantis et quam profusis sumptibus non modo conscio, sed etiam conviva et adiutore Oppianico lon­gum est dicere, mihi praesertim ad alia properanti; exitum huius adsimulatae familiaritatis cognoscite.

10 Cum esset adulescens apud mulierculam quandam at- 37

que uhi pernoctarat ibi diem postcrum commoraretur, Avillius, ut erat constitutum, simulat se aegrotarc et testamentum facere velle. Oppianicus obsignatores ad eum qui neque Asuvium neque Avillium nossent ad-

15 ducit et illum Asuvium appellat. Ipse testamento Asu-vi nomine obsignato discedit; Avillius ilico convale­scit~ Asuv~us autem .brevi ilio tempore

1 quasi in hortu-

los 1rent, 10 harenanas quasdam extra portam Esquili­nam perductus occiditur. Qui cum unum iam et alte- 38

20 rum diem desideraretur neque in eis locis ubi ex con-

19-20 Anu. GL vn 506, 1 (mb 'mi11ierto i/llld tenrpus') qui cum ... des1deraretur (~aptior trai ei grammatico i«lls infra c. 64-,. [= p. 149, 28 sq.] Garalonr)

PMC 1 Romae C(=l:BST) inire P iniri M de C non tonstat (inire

b2ll' ioiri oST02) enim C(=ST0 2v) eum M (et inde AENO q11od nerdo q11omodo me effegit in Trad. 97), if. ad p. 70, 9 enim eum b enim id E 3 Angelius (P111de d11billf1! an etiam P*) 2 perfici Na11u-ri11.sl rem PC(C=l:STE2b~') om. M 3 posse se Mommsm 4 secutus C(=BSl) q11fXllm fart11it11 tonSmlit a 8 mihi del Pllly-gers' 388 11 uhi P ibi MC* pernoctarat MH/ltr pernocta-ret PMC* ibi die~ P ibidem C(=l:ST, if. ad p. 72, 4) et ibi d1em M 14 Asuv1um MC(C=l:"ST) Asuium P Avil-lium C(=l:USl) Avi lium P alium M 15-16 Asui P Ascii C(=l;), if. ad p. 70, 16 et 19 16 disceclit STE1Gb a11t ex C a111 ex toni., sed lxx poti11s ( 11. Trad. 99) clisceditur PM, q110 4'«j>lo post ipse."'"' P din. Peyron edd. pleriq111, std 11. Classtn 162 sq. 17 Asu1us P 18 irent Mariotti iret P*MC* del Mommsm, Plllygtrt' 388 1retur Mii/ltr 20 iis P* his MC*

72 PRO A. CLUENTIO HABITO 38-39

suetudine quaerebatur inveniretur et Oppianicus in foro Larinatium dictitaret nuper se et suos amicos testamentum eius obsignasse, liberti Asuvi et non nulli amici, quod eo die quo postremum Asuvius visus erat Avillium cum eo fuisse et a multis visum esse consta- 5 bat, in eum invadunt et hominem ante pedes Q. Man-li, qui tum erat triumvir, constituunt. Atque illic con­tinuo nullo teste, nullo indice recentis malefici con­scientia perterritus omnia, ut a me paulo ante dieta sunt, exponit Asuviumque a sese consilio Oppianici 10

39 interfectum fatetur. Extrahitur domo latitans Oppiani­cus a Manlio; index Avillius ex altera parte coram tenetur. Hic quid iam reliqua quaeritis? Manlium ple­rique noratis; non ille honorem a pueritia, non studia virtutis, non ullum existimationis bonae fructum um- 15 quam cogitarat, sed ex petulanti atque improbo scurra in discordiis civitatis ad eam columnam ad quam mul­torum saepe conviciis perductus erat tum suffragiis populi pervenerat. Itaque rem cum Oppianico transi­git, pecuniam ab eo accipit, causam et susceptam et 2 tam manifestam relinquit. Ac tum in Oppianici causa crimen hoc Asuvianum cum testibus multis tum vero indicio Avilli comprobabatur; in quo inter adligatos

P(usq11e ad l 7 constituunt)MC 3 Ascii C(=I:), if. ad p. 70, 16 et 19 4 eo die

P*C(C=:t.>[exc. b 2)) et ex coni. Pelrarcae a (exc. F; if. Trad. 39, 129) eodcm M (if. ad p. 71, 11) eodem die Par. 7774 Angelius Asuius P 6-7 Manli PC(C=I:s1) Manilii M 7 consi-stuunt M illic C(=:t.>[exc. 1112b2]) ille M 10 a (ab ..,2) sese C(=I:ST1112) ab se co". ex a se ul vid. M 12 Manlio C(=I:ST) Mavilio M 13 quid iam C(=I:"'STE2) iam quid M Man-lium C(=I:sT) Manilium M 16 sed /J111. ST prob. Schonberger 95 18 cum C(=I:sTb) 19 rem M tum C(=I:O(exc. E202)) om. B del Baiter coli. p. 7 3, 12-13 21 tam C(=I:O(exc. E 2]) if. p. 78, 19 om. M if. ad p. 67, 20 reliquit C(=I:ST) 22 Asuvianum M Avillianum C(=:tl>(exc. E 2)) 23 indicio M illius C(=I:ST) comprobatur C(=I:•'STb) inter adligatos «i. e. crimini obnoxios, criminis affineI» Tumebm Adv. XX 5 coli. ad Q. jr. II 3, 5, ubi pro ad alligatos kg. censel alligatos ve/ adalligatos (de

PRO A. Cl-UENTIO HABITO 39.41 73

Oppianici nomen primum esse constabat, eius quem vos miserum atque innocentem falso iudicio circum­ventum esse dicitis.

Quid? aviam tuam, Oppianice, Dinaeam, cui tu es !~ 5 heres, pater tuus non manifesto necavit? Ad quam

cum adduxisset medicum illum suum iam cognitum et saepe victorem, per quem interfecerat plurimos, mu­lier exclamat se ab eo nullo modo velie curari quo curante omnis suos perdidisset. Tum repente Anconi-

10 tanum quendam, L. Clodium, pharmacopolam circum­foranum, qui casu tum Larinum venisset, adgreditur et cum eo HS duobus milibus, id quod ipsius tabulis tum est demonstratum, transigit. L. Clodius, qui properaret, cui fora multa restarent, simul atque introductus èst

15 rem confecit; prima potione mulierem sustulit neque postea Larini punctum est temporis commoratus. Ea- 41

dem hac Dinaea testamentum faciente, cum tabulas prehendisset Oppianicus, qui gener eius• fuisset, digito legata de,levit et, cum id multis locis fecisset, post

20 mortem eius ne lituris coargui posset testamentum in alias tabulas transcriptum signis adulterinis obsignavit.

Multa praetereo consulto; etenim vereor ne haec ipsa nimium multa esse videantur. Vos tamen eum similem sui fuisse in ceteris quoque vitae partibus exi-

MC hoc verbi alligo vi if. Thes. I 168 6, 1 O sqq.) inter adlegatos M de C nun satil m11lal ( adlegatos t'' alligatum ST02 inter allegatum v2

ad inter allegatum b2 if. Trad. 74); IOCll.f Parie lemptallls ve/ explicalus 5 heredes M 7 per quem interfecerat plurimos del. 1.Ambinm' 8 curari velie C(=I:"'ST) min11s numerose 9 omnes suos C(=I:ST) suos omnis M 10 pharmacopula M 10-11 cir­cum foranum M foranum C(=I:"BST) circumforaneum EZ..,l"b2 edd. omnes exc. B!!Jancl; haec forma tradifllr Alt. II 1, 11 12 HS <50"00 M duo milia C(=I:m(exc. lf02]) tum om. C(=l:" BSTE2) 13 qui M cum C(=:tl>(exc. b2]) 15 prima] una B 18 prendisset M prendidisset (prehen- 1112 pred- B) C(=I:BST1112) huius C(=I:ST) 20 possit C(=I:ST) 23-24 similem sui eum C(=I:ST), sed v. praej 31

74 PRO A. CLUP.NTIO HASITO 41-43

stimare debebitis. Illum tabulas publicas Larini censo­rias corrupisse decuriones universi iudicaverunt; cum ilio nemo rationem, nemo rem ullam contrahebat; nemo illum ex tam multis cognatis et adfinibus tuto­rem umquam liberis suis scripsit, nemo illum aditu, 5 nemo congressione, nemo sermone, nemo convivio di­gnum iudicabat; omnes aspernabantur, omnes abhor­rebant, omnes ut aliquam immanem ac perniciosam

42 bestiam pestemque fugiebant. Hunc tamen hominem tam audacem, tam nefarium, tam nocentem numquam 10 accusasset Habitus, iudices, si id praetermittere suo salvo capite potuisset. Erat buie inimicus Oppianicus, erat, sed tamen erat vitricus; crudelis et huic infesta mater, attamen mater; postremo nihil tam remotum ab accusatione quam Cluentius et natura et voluntate 15 et instituta ratione vitae. Sed cum esset baec ei propo­sita condicio, ut aut iuste pieque accusaret aut acerbe indigneque moreretur, accusare quoquo modo posset quam ilio modo emori maluit.

43 Atque ut hoc ita esse perspicere possitis, exponam 20 vobis Oppianici facinus manifesto compertum atque deprensum; ex quo simul utrumque, et huic accusare

ts et illi condemnari, necesse fuisse intellegetis. Martiales quidam Larini appellabantur, ministri publici Martis atque ei deo veteribus institutis religionibusque Lari- 25

1-5 Qllint. imi. IX J, J8 illum ... scripsit 5-7 A111S. GL VII 457, 12 sq. (111b 'aspemor iliNm') nemo illum aditu, nemo convi­vio ... aspernebarur (tit) 6-9 À111S. CL VII 452, 14 sqq. (111b 'abhorrerr iliNm') nemo iJJum convivio ... fugiebant

MC 1 dcbcris C(=I:ST), ef. ad p. 61, 4 3 nemo' Q11inl. iam

ncmo M ncmo iam C(=I:ST), ml mx iam atg11mmJalit»Um aliq11ate­n111 in.firmai ei11sq111 Nria in rodd. ço/J«atio interpolatit111t111 indicai 5 adir A111S. 7 iudicavit C(=D<ST iud. B) 11-12 suo salvo capite C(=I:"ST) salvo capite suo M da11111/a heroka 14 atta­mcn M at C(=I:ST) tla11111/a deltrim 16-17 ei proposita C(=I:STbP<ll•) improposita M 23 illi C(=l:5Tb2) illum M (ef. ad p. 90, 2') 25 ei dco M ideo C(=l:BS"" adeo T)

PRO A. CLUENTIO HIJIITO U-45 75

natium consecrati. Quorum cum satis magnus nume­rus esset cumque item ut in Sicilia permulti Venerii sunt, sic illi Larini in Martis familia numerarentur, repente Oppianicus eos omois liberos esse civisque

5 Romanos coepit defendere. Graviter id decuriooes La­rinatium cunctique municipes tulerunt. Itaque ab Ha­bito petiverunt ut eam causam susciperet publiceque defenderet. Habitus cum se ab omni eius modi negotio removisset, tamen pro loco, pro antiquitate generis

10 sui, pro eo quod se non suis solum commodis, sed etiam suorum municipum ceterorumque necessario­rum natum esse arbitrabatur, tantae voluntati univer­sorum Larinatium deesse noluit. Suscepta causa Ro- 44

mamque delata magnae cotidie contentiones inter Ha-15 bitum et Oppianicum ex utriusque studio defensionis

excitabantur. Erat ipse immani acerbaque natura Op­pianicus; incendebat eius amentiam infesta atque ini­mica filio mater Habiti; magni autem ili\ sua interesse arbitrabantur bune a causa Martialium demoveri. Su-

20 berat etiam alia causa maior, quae Oppianici, bominis avarissimi atque audacissimi, mentem maxime com­movebat. Nam Habitus usque ad illius iudici tempus 45

nullum testamentum umquam fecerat; neque enim le­gare quicquam eius modi matri poterat in animum

25 inducere neque testamento nomen omnino praeter­mittere parentis. Id cum Oppianicus sciret - neque enim erat obscurum - intellegebat Habito mortuo bona eius omnia ad matrem esse ventura; quae ab sese

24-25 Ar11s. CL VII 479, 8 (mb 'ind11tert in anim11m') quenquam (tit) quicquam ... inducere

MC 2 Veneri M 7 publicequc C(=I:STE2) publice M 10

solum 0111. C(=D<ST) 12 tantae M antea C(=I:UST02) 19 hunc a causa C(=I:STE2bll') huic accusa M demoveri K/Qr,z1 demoverc M removeri C(=l:ò) ç/a11111/a heroka 21 atque audacissimi 0111. S del. Baiter 23 enim om. C(=l:uBST) 24 quicquam Baiter quenquam quicquam Ar11s. om. MC* in Ar111. 0111. MC* 27 enim] eum M (if. ad p. 70, 9)

76 PRO A. CLUENTJO HABITO 45-47

postea aucta pecunia maiore praemio, orbata filio mi­nore periculo necaretur. Itaque his rebus incensus qua ratione Habitum veneno tollere conatus sit cognoscite.

!~ C. et L. Fabricii fratres gemini fuerunt ex municipio Aletrinati, homines inter se cum forma tum moribus 5 similes, municipum autem suorum dissimillimi; in quibus quantus splendor sit, quam propre aequabilis, quam fere omnium constans et moderata ratio vitae nemo vestrum, ut mea fert opinio, ignorat. His Fabri­ciis sernper est usus Oppianicus familiarissime. Iam 10 hoc fere scitis omnes, quantam vim habeat ad coniun­gendas amicitias studiorum ac naturae similitudo. Cum illi ita viverent, ut nullum quaestum esse turpem arbi­trarentur, cum omnis ab eis fraus, omnes insidiae cir­cumscriptionesque adulescentium nascerentur cumque 15 essent v.itiis atque improbitate omnibus noti, studiose, ut dixi, ad eorum se familiaritatem multis iam ante

47 annis Oppianicus applicarat. Itaque tum sic statuit, per C. Fabricium - nam L. erat mortuus - insidias Habi-to comparare. Erat ilio tempore infirma valetudine 20 Habitus. Vtebatur autem medico non ignobili et spec­tato homine, Cleophanto; cuius servum Diogenen Fa­bricius ad venenum Habito dandum spe et pretio solli-

4-5 Prisc. insl. GL II 348, 20 sq. ex municipio Aletrinati (propter farmam ablativi)

MC 5 Aletrinati Prisc. Allerinati C(=I: Alarinati ve/ Larinati 02

Larinati ST111i, ef. Trad. 74) Aletrinate M (ef. ad p. 129, 17) 10 est usus C(=I:ST) usus est M iam] nam Madvig Adv. lii 128 adn., sed 11. TheJ. V/11, 124, 16 sqq. et if. p. 82, 5; 88, 8; 111, 18 13 esse turpem C(=I:ST) turpem esse M 14 iis ST (an ex C? sed his B) his M 16 studiose C(=D'STE2b2p•) et prrxul d11bio M, 11bi tamen d11ae postremae litterae com1ptione membranae non leg11nt11r studio ap (ef. Trad. 45) 18 Oppianicum M 21 non ignobili et Kayser (if. p. 77, 1 et praej p. 21 adn. 32) non igno­bili sed C(=.I:S[exc. 0 2]) ignobili sed M fart. ree/e (if. Trad. 104 sq.) non 1gnob1li [sed] MIJl/er 22 D1ogenen MT (T ex C 7) Dioge­nem ceti. codd.; cf. p. 77, 7 el 80, 1 O, T11sc. IV 5, Ne11e- Wagener I 472 sqq.

PRO A. CLUENTIO HABITO 47_.9 77

citare coepit. Servus non incallidus et, ut ipsa res declaravit, frugi atque integer sermonem Fabrici non est aspernatus; rem ad dominum detulit. Cleophantus autem cum Habito est conlocutus. Habitus statim cum

5 M. Baebio senatore, familiarissimo suo, communicavit; qui qua fide, qua prudentia, qua diligentia fuerit me­minisse vos arbitrar. Ei placuit ut Diogenen Habitus emeret a Cleophanto, quo facilius aut comprehendere­tur res eius indicio aut falsa esse cognosceretur. Ne

IO multis, Diogenes emitur, venenum diebus paucis corn­paratur; multi viri boni cum ex occulto intervenissent, pecunia obsignata, quae ob eam rem dabatur, in mani­bus Scamandri, liberti Fabriciorum, deprehenditur. Pro 48

di immortales ! Oppianicum quisquam his rebus cogni-15 tis circumventum esse dicet? Quis umquam audacior, 17

quis nocentior, quis apertior in iudiciurn adductus est? Quod ingenium, quae facultas dicend~ quae a quo­quam excogitata defensio huic uni crimini potuit obsi­stere? Simul et illud quis est qui dubitet, quin hac re

20 comperta manifestoque deprehensa aut obeunda mors Cluentio aut suscipienda accusatio fuerit?

Satis esse arbitrar demonstratum, iudices, eis crimi- 49

nibus accusatum esse Oppianicum uti honeste absolvi nullo modo potuerit. Cognoscite nunc ita reum cita-

MC 1 et C(=I:BST1V2) sed M res ipsa ST (ex C 7) 2 decla-

rat B (e'." C7) 4 conlocutus (coll- Sl) C(=I:STE2) locutus M 5 Baebio (Be-I:STE2) C(=I:S[exc. 02b2]) Baebrio M, sed cf. ad p. 80, 16 6 diligentia C(=~(ext. EZOZ]) dignitate M 7 Diogenen M Diogenem cett. codd., cf. ad p. 76, 22 10 multis M multa C(=I:S[exc. Q?)) 10-11 comparatur C(=I:S[exc. E 2]) om. M, q11ae lectio, 11na &11m pecuniaque (/. 12), ad eos locos videt11r spec­tare 11bi venen11m in manibus Scamandri deprehens11m esse dicil11r (p. 7 8, 3 sq. e/ 80, 17 sq. ), sed ex p. 80, 11 sq. salis liq11et venen11m hoc a Diogene comparat11m aUat11mq11e esse: de re v. Peterron1 XVI·XXI, Classen Rechi 47-51 11 intervenisse C(=I: intervenisse ne 1) 12 pecunia C(=STE2) pecuniaque M if. ad /J. 10-11 ob eam C(=I:STb2) et ex toni. P ab ea M ad eam ex coni. a (if. Trad. 40) 15 esse dicet (-it E 2 -eret 1) C(=I:STE2) dicit esse M 19 quin] qui in M 20 manifesteque C(=I:ST) 23 uti C(=I:Sl) ut M

78 PRO A. CLUENTIO llAOITO •9·SO

tum esse illum, ut re semel atque iterum praeiudicata condemnatus in iudicium venerit. Nam Cluentius, iu­dices, primum nomen eius detulit cuius in manibus venenum deprenderat. Is erat libertus Fabriciorum, Scamandcr. lntegrum consilium, iudici corrupti nulla 5 suspicio; simplex in iudicium causa, certa res, unum crimen adlatum est. Hic tum C. Fabricius, is de quo ante dixi, qui liberto damnato sibi illud impendcre periculum videret, quod mihi cum Aletrinatibus vici­nitatem ét cum plerisque eorum magnum usum esse 10 sciebat, frequentis eos ad mc domum adduxit. Qui quamquam dc homine sic ut necesse erat existimabant, tamen quod erat ex eodem municipio, suae dignitatis esse arbitrabantur eum quibus rebus possent defcnde-re, idque a mc ut facercm et ut causam Scamandri 15 suscipercm petcbant; in qua causa patroni omne peri-

50 culum continebatur. Ego, qui neque illis talibus viris ac tam amantibus mei rem possem ullam negare neque illud crimen tantum ac tam manifestum esse arbitra­rer, sicut ne illi quidem ipsi qui mihi tum illam cau- 20 sam commendabant arbitrabantur, pollicitus eis sum me omnia quae vcllent esse facturum.

18 Res agi cocpta est; citatus est Scamander reus. Ac-cusabat P. Cannutius, homo in primis ingeniosus et in dicendo exercitatus; accusabat autem ille quidem Sca- 25 mandrum vcrbis tribus, venenum esse dcprensum:

7 sqq. Cj Q,Ninl. i11J1. Xl 1, 74

MC 2 venirct C(=r.5T) 7 tum M cum C(=I:c5[exc. E ZQ2])

C. C(=-511120 1 causa I: causa C. T if. Trad. 72 adn. 55) om. M 9 alacrinatibus C(=I: larinatibus 6(exc. E 1) alarinatibus b if. Trad. 74) 14 possint C(=r.5T) 19-20 arbitrare M 20 ne STb (ex Ci') nec M (11. Hofotan11·S~111.Jr 450) ipsi quidem C(=l:''ST) 21 iis ed. Rom. his M om. C(=l:"ST) 24 P. om. C(=l:''ST) 25 quidem C(=r.5T02) om. M; tk partitulat 11i 11 çoJ/ocatiqn1 11. P11monl

PRO A. CLUllNTIO HABITO .50-S2 79

omnia tela totius accusationis in Oppianicum conicie­bantur, aperiebatur causa insidiarum, Fabriciorum fa­miliaritas commemorabatur, hominis vita et audacia proferebatur; denique omnis accusatio varie graviter-

5 que tractata ad extremum manifesta veneni deprehen­sione conclusa est. Hic ego tum ad respondendum sur- 51 rcxi qua cura, di immortales, qua sollicitudine animi, quo timore! Semper cquidem magno cum metu inci­pio dicere; quotienscumque dico, totiens mihi videor

10 in iudicium venire non ingeni solum, sed etiam virtu­tis atque offici, ne aut id profiteri videar quod non possim, quod est impudentiae, aut non id efficere quod possim, quod est aut perfidiae aut neglegentiae. Tum vero ita sum perturbatus ut omnia timerem: si

15 nihil dixissem, ne infantissimus, si multa in eius modi causa dixissem, ne impudentissimus existimarer. Con- 19 legi me aliquando et ita constitui, fortiter esse agen­dum; illi aetati qua tum eram solere laudi dari, etiam si in minus firmis causis hominum periculis non de-

20 fuissem. ltaque feci: sic pugnavi, sic omni ratione con­tendi, sic ad omnia confugi, quantum ego adsequi potui, remedia ac perfugia causarum ut hoc, quod timide dicam, consecutus sim, ne quis illi causae pa­tronum defuisse arbitraretur. Sed ut quidquid ego ap- 52

25 prehenderam, statim accusator extorquebat e manibus. Si quaesieram quae inimicitiae Scamandro cum Habi­to, fatebatur nullas fuisse, sed Oppianicum, cuius illc minister fuisset, huic inimicissimum fuisse atque esse

MC 1 omnia] sed omnia ma/il Fa11ss1J 234, s11J de asynd1Jo 11. Sam11efssqn

52 sq., Solodo111 70 sq. 1-2 constituebantur C(=r.5T) 12 possim C(=I:&[txc. E102)) possim implere M imprudentiac C(=I:BSTE2b) non id C(=I:BST) id non M 16 impru-dentissimus C(=D'5TE2) if. ad I. 12 18 laudi dari M laudari (-e b) C(=r.5TE2b) if. adp. 87, 13; 114, 5; 1J2, 20 23 sum C{=I:) 24 quidquid) quidque Asu11J.1

1 rea 11. Hofotan11·S~111.Jr 201, 848 24-25 reprehenderam C(=U[exc. E102J) 26 si) sic C{=l:") quaesieram M quaesiveram C{=I:•<ST) quae C{=aSTE2b2~') om. M 27 fatebatur C{=r.5TE2) fatebantur M

80 PRO A. CLUENTIO HABITO 52-54

dicebat. Sin autem illud egeram, nullum ad Scaman­drum morte Habiti venturum emolumentum fuisse, concedebat, sed ad uxorem Oppianici, hominis in uxo­ribus necandis exercitati, omnia bona Habiti ventura fuisse dicebat. Cum illa defensione usus essem quae in 5 libertinorum causis honestissima semper existimata est, Scamandrum patrono esse probatum, fatebatur,

53 sed quaerebat cui probatus esset ipse patronus. Cum ego pluribus verbis in eo commoratus essem, Scaman­dro factas insidias esse per Diogenen constitutumque 10 intcr eos alia de re fuissc, ut medicamentum, non venenum Diogenes adferret - hoc cuivis usu venire posse -, quaerebat cur in eius modi locum tam abdi­tum, cur solus, cur cum obsignata pecunia venisset. Denique hoc loco causa testibus, honestissimis homi- 15 nibus, premebatur. M. Baebius de suo consilio Dioge­nen emptum, se praesente Scamandrum cum veneno pecuniaque deprehensum esse dicebat. P. Quinti(li)us Varus, homo summa religione et summa auctoritate praeditus, de insidiis quae fierent Habito et de sollici- 20 tatione Diogenis recenti re secum Cleophantum locu-

54 tum esse dicebat. Atque in ilio iudicio cum Scaman­drum nos defendere vidercmur, verbo ille reus erat, re quidem vera et periculo tota accusatione Oppianicus. Neque id obscure ferebat nec dissimulare ullo modo 25 poterat; aderat frequens, advocabat, omni studio gra­tiaque pugnabat; postremo, id quod maximo malo illi causae fuit, hoc ipso in loco, quasi reus ipse esset, sedcbat. Oculi omnium iudicum non in Scamandrum

MC S fuissc C(=I:S1) esse M 10 insidias factas C(=I:S1)

11 alia dc C(=I:STE2) de alia M 12 cuivis usu ex coni. bZJ• quo visus (usus S1) C(=I:S1), 11. praef 36 cui*** usu (rpat. va&110

tri11m fm litt. rrliclo) M 13 possct C(=I:S1) 14 cum] cum M 16 Bcbius C(=ISTb2) Bacvius M de C{=I:O[exc. y]) om. M 16-17 Diogcncm MC*, mi 11. ad p. 76, 22 18 Quintilius C. Stephan111 ( 11. Jhaçkfeton Bailey Nom. 61) Quintius çoJd. 21 sccum Clcoehantum M se cum Cleophanto (-um E2) C(=l:"&[exc. 1112b2J) 21-22 collocutum Sb2 (ex C?) 24 tota C{=l:"S1) et tota M

PRO A. CLUENT!O HABITO 54-57 81

sed in Oppianicum coniciebantur; timor eius, pertur­batio, suspensus incertusque voltus, crebra coloris mu­tatio, quae erant antea suspiciosa, haec aperta et mani­festa faciebant. Cum in consilium iri oporteret, quaesi- ~~

5 vit ab reo C. Iunius quaesitor ex lege illa Cornelia quae tum erat clam an palam de se sententiam ferri vellet. Dc Oppianici sententia responsum est, quod is Habiti familiarem Iunium esse dicebat, clam velie fer­ri. Itum est in consilium. Omnibus sententiis praeter

10 unam, quam suam Staienus esse dicebat, Scamander prima actione condemnatus est. Quis rum erat om­nium qui Scamandro condemnato non iudicium de Oppianico factum esse arbitraretur? Quid est illa dam­natione iudicatum nisi venenum id quod Habito dare-

15 tur esse. quaesitum? Quae porro tenuissima suspicio coniata in Scamandrum est aut conferri potuit ut is sua sponte necarc voluisse Habitum putaretur?

Atque hoc tum iudicio facto et Oppiarrico re et exi- 56 stimatione iam, lege et pronuntiatione nondum con-

20 demnato, tamen Habitus Oppianicum reum statim non fecit. Voluit cognoscere utrum iudices in eos solos essent severi quos venenum habuisse ipsos comperis­sent, an etiam consilia conscientiasque eius modi faci­norum supplicio dignas iudicarent. ltaque C. Fabri-

25 cium, quem propter fanùliaritatem Oppianici con­scium illi facinori fuisse arbitrabatur, reum statim fecit utique ei locus primus constitueretur propter causae coniunctionem impetravit. Hic rum Fabricius non modo ad me meos vicinos et amicos Aletrinatis non

30 adduxit, sed ipse eis neque defensoribus uti postea neque laudatoribus potuit. Rem enim integram homi- 57 nis non alieni quamvis suspiciosam defendere humani­tatis esse putabamus, iudicatam labefactare conari im-

MC 3 et C{=IS1) ac M 4 faciebat M 5 Q. Iunius C{=&

exc. E202 qui unius l:"' if. Trad. 76 adn. 6Z) 7 valct M 15 post quae add. orum C{=l: horum 3 exc. E 2 if. Trad. 74) 29 altcrinatcs C{=l:" Larinates [Lcr- 02] ST...,202b if. Trad. 74)

82 PRO A. CLUENTIO HABITO 57-S8

pudentiae. Itaque tum ille inopia et necessitate coactus in causa eius modi ad Caepasios fratres confugit, ho­mines industrios atque eo animo ut quaecumque di­cendi potestas esset data in honore atque in beneficio

21 ponerent. Iam hoc prope iniquissime comparatum est, 5 quod in morbis corporis, ut quisque est difficillimus, ita medicus nobilissimus atque optimus quaeritur, in periculis capitis, ut quaeque causa difficillima est, ita deterrimus obscurissimusque patronus adhibetur; nisi forte hoc causae est, quod medici nihil praeter artifi- 10 cium, oratores etiam auctoritatem praestare debent.

58 Citatur reus, agitur causa; paucis verbis accusat ut de re iudicata Cannutius; incipit longo et alte petito prooemio respondere maior Caepasius. Primo attente auditur eius oratio. Erigebat animum iam demissum et 15 oppressum Oppianicus; gaudebat ipse Fabricius: non intellegebat animos iudicum non illius eloquentia, sed defensionis impudentia commoveri. Postea quam de re coepit dicere, ad ea quae erant in causa addebat etiam ipse nova quaedam volnera, ut, quamquam sedulo fa- 20 ciebat, tamen interdum non defendere sed praevaricari videretur. Itaque cum callidissime se dicere putarct et cum illa verba gravissima ex intimo artificio depromp-

1 sqq. Cj Quini. inst. IV 2, 19 et VI 1, 41; fui. Vie/. RhL 428, 17 sqq. (p. 78, 4 sqq. G.-C.) 22- p. 83, 5 Quini. insl. VI 3, 3 9-40 ltaque ... discesserat

MC 2 Caepacinos C(=l:) 5 iam] nam Pluygers' 326, sed v. ad

p. 76, 10 9-11 nisi ... debent C(=l:o) om. M adstipz:lante Grae-11io sed v. contra Classen 10 causae E 21'< Lambmus1 causa C(=l:O[exc. 02]) 11 oratores S1'<E 21'<'1f21'<b2 oratoris C(=l:o(exc. b2]) 12 agitur causa om. ST 13 Cannuntius (C. Ann-ST) C(=l:ST) 15 dimissum M 17 intellegebant Pluygers2 389 fart. recte 19 coepit diccre C(=l:STE21l' dicere M 20-22 ut ... videretur (videbatur l:") C(=D'rST02) hoc ... videba-tur M 21 praevaricari Lambinus1 praevaricari accusationi MC* 22 putaret dicere Quini. adstipulanle Emlein 54

PRO A. CLUENTIO HABITO 58-60 83

sisset: «Respicite, iudices, hominum fortunas, respicite dubios variosque casus, respicite C. Fabrici senectu­tem», cum hoc «respicite» ornandae orationis causa saepe dixisset, respexit ipse; at C. Fabricius a subselliis

5 demisso capite discesserat. Hic iudices ridere, stoma- 59

chari atque acerbe ferre patronus causam sibi eripi et se cetera de illo loco «respicite, iudices» non posse dicere; nec quicquam propius est factum quam ut illum persequeretur et collo obtorto ad subsellia redu-

10 ceret ut reliqua posset perorare. Ita tum Fabricius pri­mum suo iudicio, quod est gravissimum, deinde legis vi et sententiis iudicum est condemnatus.

Quid est quod iam de Oppianici persona causa- 22

que plura dicamus? Apud eosdem iudices reus est fac-15 tus, cum his duobus praeiudiciis iam damnatus esset;

ab isdem autem iudicibus qui Fabriciorum damnatione de Oppianico iudicarant locus ei primus est constitu­tus. Accusatus est criminibus gravissimi~, et eis quae a me breviter dieta sunt et praeterea multis quae ego

20 omnia nunc omitto; accusatus est apud eos qui Sca­mandrum ministrum Oppianici, C. Fabricium con­scium malefici condemnarant. Vtrum, per deos im- 60

mortalis, magis est mirandum, quod is condemnatus est an quod omnino respondere a usus est? Quid enim

25 illi iudices facere potuerunt? qui si innocentis Fabri­cios condemnassent, tamen in Oppianico sibi constare

1-5 fui. Ruj 4 RhL 39, 17 sqq. Respicitc ... discesserat

MC 1 respicite resp1c1te iudices lul Ruj 1-2 resp1c1tc du-

bios ... casus om. Quini. lui. Ruj (qui ex Quini. pendet, v. Em/ein 54) 4 C. om. Quini. 6 eripere C(=:E") 8 nequicquam M 10 possit C(=l:") ita C(=:Elì(exc. r)) iam M 13-14 per-sona causaque C(=l:o(exc. E202)) causa M 15 is C(=l:) 18 eis quae] usque M 19 post me add. bene b**viter ut cum omnia pene dixe*** multa adhuc sibi reservassc videatur M ;pa­tiis tJa'11is relictis (v. Trad. 59) 20 nunc omnia C(=l: nunc om. ST) 21 C. C(=l:O[ex&. E202)) om. M

84 PRO A. CLUENTIO HABITO 60-62

et superioribus consentire iudiciis debuerunt. An vero illi sua per se ipsi iudicia rescinderent, cum ceteri so­leant in iudicando ne ab aliorum iudiciis discrttpent providere? et illi qui Fabrici Jibertum, quia minister in maleficio fuerat, patronum, quia conscius, condemnas- 5 sent, ipsum principem atque architectum sceleris ab­solverent? et qui ceteros nullo praeiudicio facto tamen ex ipsa causa condemnassent, hunc quem bis iam con-

61 demnatum acceperant liberarent? Tum vero illa iudi-cia senatoria, non falsa invidia, sed vera atque insigni 10 turpitudine notata atque operta dedecore et infamia, defensioni locum nullum reliquissent. Quid enim tan­dem illi iudices responderent, si qui ab eis quaereret : «Condemnastis Scamandrum: quo crimine?»? Nempe quod Habitum per servum medici veneno necare vo- 15 luisset. «Quid Habiti morte Scamander consequeba­tur?» «Nihil, sed administer erat Oppianici». «Et con­demnastis C. Fabricium: quid ita?» «Quia, cum ipse familiarissime Oppianico usus, libertus. autem eius in maleficio deprensus esset, illum expertem eius consili 20 fuisse non probabatur». Si igitur ipsum Oppianicum bis suis iudiciis condemnatum absolvissent, quis tan­tam turpitudinem iudiciorum, quis tantam inconstan­tiam rerum iudicatarum, quis tantam libidinem iudi-cum ferre potuisset? 25

62 Quod si hoc videtis quod iam hac omni oratione patefactum est, illo iudicio reum condemnari, praeser­tim ab isdem iudicibus qui duo praeiudicia fecissent, necesse fuisse, simul illud videatis necesse est, nullam accusatori causam esse potuisse cur iudicium vellet 30

MC 1 consentire C(=I:ò[exc. E2]) consistere M 4 illi qui] iniqui

M 5 post conscius add. esset C(=!:"ò[exc. b2]) 8-9 iam condemnatum C(=I:sT) condempnatum iam M 11 operata M 13 iis ed. Rom. his codd. 14-16 Nempe ... voluisset pro recta iuditutn ora/ione accipiunt edd. plerique (volui[sse]t. Ecquid Madvig Adv. II 199) perperam (v. Roby ap. Fausset 125) 16 quod M 17 çt C(=:ES[exc. E 2]) qm. M 26 ratione C(=I:••) 30 accu-satoris esse causam C(=I: .. ST)

PRO A. CLUENTIO HABITO 62-63 85

corrumpere. Quaero enim abs te, T. Atti, relictis iam 23

ceteris argumentis omnibus, num Fabricios quoque in­nocentis condemnatos existimes, num etiam illa iudi­cia pecunia corrupta esse dicas, quibus in iudiciis alter

5 ab Staieno solo absolutus est, alter etiam ipse se con­demnavit. Age, si nocentes, cuius malefici? num quid praeter venenum quaesitum quo Habitus necaretur obiectum est? num quid aliud in illis iudiciis versatum est praeter hasce insidias Habito ab Oppianico per

10 Fabricios factas? Nihil, nihil, inquam, aliud, iudices, reperietis. Exstat memoria, sunt tabulae publicae: re­dargue me, si mentior, testium dieta recita, doce in illorum iudiciis quid praeter hoc venenum Oppianici non modo in criminis, sed in male <lieti loco sit obiec-

15 turo. Multa dici possunt qua re ita necesse fuerit iudi- 63 cari, sed ego occurram exspectationi vestrae, iudices. Nam etsi a vobis sic audior ut numquam benignius neque attentius quemquam auditum putem, tamen vo-cat me alio iam dudum tacita vestra exspectatio, quae

20 mihi obloqui videtur: «Quid ergo? negasne illud iudi­cium esse corruptum ?» Non nego, sed ab hoc corrup­tum non esse confirmo. «A quo igitur est corruptum?» Opinor, primum, si incertum fuisset quisnam exitus illius iudici futurus esset, veri similius tamen esset

25 euro potius corrupisse qui metuisset ne ipse condem­naretur quam illum qui veritus esset ne alter absolve­retur; deinde, cum esset nemini dubium quid iudicari

20-21 Quini. inst. IX 2, 51 iudicium esse corruptum

MC 1 abs M de C(=I:"ST02) 4 10 C(=I:ò[exc. E 2]) om. M

5 Stageno M 6 ages innocenus C(=!:"E2 a1es mnocentcs ST) 10 Fabricium C(=I:•<ST02) 11 memoria C(=I:sTv2b) memorie M 14 locum C(=I:sT02) 17 etsi C(=:ES[exc. 0 2]) si M 21 esse corruptum MQuinl. corruptum esse C(=I:•'ST) dausula deteriore 26 iUum) iUe ST02 (ex C? sed ille etiam o[exc. GF]) 27 nemini M non C(=D'ST) quod M

86 PRO A. CLUl!NTIO HA811'0 63-65

necesse esset, eum certe potius qui sibi alia ratione dif­fideret quam eum qui omni ratione confideret; postre­mo certe potius illum qui bis apud eos iudices offen-

64 disset quam cum qui bis eis causam probavisset. Vnum quidem certe nemo erit tam iniquus Cluentio qui mihi 5 non concedat, si constet corruptum illud esse iudi­cium, aut ab Habito aut ab Oppianico esse corruptum. Si doceo non ab Habito, vinco ab Oppianico; si osten-do ab Oppianico, purgo Habitum. Qua re, etsi satis docui rationem nullam huic corrumpendi iudici fuisse, 10 ex quo intellcgitur ab Oppianico esse corruptum, ta­men de ilio ipso separatim cognoscite.

24 Atquc ego illa non argumentabor quae sunt gravia vchementer, eum corrupisse qui in periculo fuerit, eum qui metuerit, eum qui spem salutis in alia ratione 15 non habuerit, eum qui semper singulari fuerit audacia. Multa sunt eius modi; verum cum habeam rem non dubiam sed apertam atque manifestam, enumeratio

65 singulorum argumentorum non est necessaria. Dico C. Aelio Staieno iudici pecuniam grandem Statium 20 Abbium ad corrumpendum iudicium dedisse. Num

1-2 qui ... diffideret alkgabatur furt. ab Arus. GL VII 468, 5-6 (11. Keil ad /oç.) 4-9 Quini. i1Ut. V 10, 68 Unum ... Habitum; IN/. R11f 1J RhL 42, 25 Unum ... Cluentio. Cf Q11inl. deçl 388, 11 nisi fallor, iudices, in hoc controversia est, utrum fluctibus sub­mcnus sit pucr an a piratis raptus sit. Si doceo non perisse, nimi­rum raptus est; si raptum ostcndo, doceo etiam vivere

MC 1 alia MC* ( if. l 15) def Clastm aliqua a tdd. fan omnes 11 Sd>iin­

krf!r 98 sq. perperam 4 eis 0111. C(=D<STE2) 5 certe om. lui. Ruf ini9uus M def Klo/?! LVIn Sthiinbtrger 99 inimicus C(=I:ST'l'2b02) Q;linl. lui. RII/ (qui ex Quini. pendet, v. Gank. 46) tdd. ftrr omnes, sed ex inicusfa&ilt oriri polllit (if. Tbes. VII 1, 1639, 50-53) 6-1 esse iudicium MQpinl. iudicium esse C(=D'ST) 9 ab Oppianico om. C(=I:"ST02) 10 iudicii C{=O) om. M (if. ad p. 95, 22 et 115, 9) prob. ZieliNki 620 17 habes C(=I:ST) 19-20 dico C. Aclio C(=I:l>[ext. E202)) dic Caelio M 20 Sta­gcno M

PRO A. CWENTIO HAB11'0 65-67 87

quis negat? Te, Oppianice, appello, te, T. Atti, quo­rum alter eloquentia damnationem illam, alter tacita pietate deplorat; audete negare ab Oppianico Staieno iudici pecuniam datam, negate, negate, inquam, meo

5 loco. Quid tacetis? an negare non potestis quod repeti­stis, quod confessi estis, quod abstulistis? Quo tandem igitur ore mentionem corrupti iudici facitis, curo ab ista parte iudici pecuniam ante iudicium datam, post iudicium ereptam esse fateamini? Quonam igitur haec 66

10 modo gesta sunt? Repetam paulo altius, iudices, et omnia quae in diuturna obscuritate latuerunt sic ape­riam ut ea cernere oculis videamini. Vos, quaeso, ut adhuc me attente audistis, item quae reliqua sunt au­diatis; profecto nihil a me dicetur quod non dignum

15 hoc conventu et silentio, dignum vestris studiis atque auribus esse videatur.

Nam ut primum Oppianicus ex eo ql?od Scamander reus erat factus quid sibi impenderet coepit suspicari, statim se ad hominis egentis, audacis, in iudiciis cor-

20 rumpendis cxercitati, tum autem iudicis, Staieni fami ­liaritatem applicavit. Ac primum Scamandro reo tan­tum donis datis muneribusque perfecerat ut eo fautore uteretur cupidiore quam fides iudicis postulabat. Post 67

MC 1 Oppianice appello C(=D'ST) appello Oppianice M T.

om. C(=D<ST) 4 negate semel ST 4-5 mco loco] de l«tione olim w{g. in co loco ex '°11i. Petrpmff fari. orta v. Trad. 41 5 an ~(=D'ST) at M 8 ante iudicum M 8-9 datam post iudi-c1um om. ST 11 quae] quac et C(=D') 13 attente audi-stis M attendistis (-itis B) C(=D'B) if. ad p. 79, 18 item M ut item C(=I:"ST) 14 dicatur C(=D') 17 quo ST()l (ex C?) 20 Stagcni M 21 applicavit M se applicavit q=D'STb~') def Klok.1 LXVUl·LXXfort. rrtte (de itera/Q pronomine 11.

eltam Plasberg 243 sq. Hojmann-S:!PnlJr 807) 22 donis datis muneribusquc M (de donum dare v. Tbes. V 1, 2023, 21 sqq.) datis muneribus C(=D'ST) donis muoeribusque Fa11ssel (if. p. 156, 5 et Thts. V 1, 2025, 24 sqq.) profecerat Lambinus1 co fautore C(=I:l>[ext. 02)) eo autore ex eos autore M

88 PRO A. CLUENTIO HA81TO 67~9

autcm, cum csset Scamander unius Staieni, patronus autcm Scamandri ne sua quidem sententia liberatus, acrioribus saluti suac remediis subveniendum putavit. Tum ab Staicno, sicut ab homine ad excogitandum acutissimo, ad audcndum impudentissimo, ad efficien- 5 dum accrrimo-hacc enim ille et aliqua ex parte habe­bat et maiore cx parte se habere simulabat-auxilium

25 capiti ac fortunis suis petere coepit. Iam hoc non igno­ratis, iudiccs, ut etiam bestiae fame monitae plerum­que ad eum locum ubi pastae aliquando sint revertan- 10

68 tur. Staicnus illc biennio ante cum causam bonorum Safini Atellae recepisset, sescentis milibus nummum se iudicium corrupturum esse dixerat. Quae cum accepis-set a pupillo, suppressit iudicioque facto nec Safinio nec bonorum emptoribus reddidit. Quam cum pecu- 15 niam profudisset et sibi nihil non modo ad cupiditates suas, sed ne ad necessitatem quidem reliquisset, statuit ad easdem esse sibi praedas ac suppressiones iudicialis revertendum. Itaque cum Oppianicum iam perditum et duobus iugulatum praeiudiciis videret, promissis 20 eum suis excitavit abiectum et simul saluti desperare vetuit. Oppianicus autem orare hominem coepit ut sibi

69 rationem ostenderet iudici corrumpendi. Ille autem,

9-11 Amm. XIV 2, 2 Atque, ut Tullius ait, ut ... revertuntur 12-13 Arus. GL V/1460, 11 sq. (sub 'tDmlnrJlmS iUo prelio') sescen­tis ... dixerat

MC 1 esset M erat C(=~l) StaJeni M Staieni sententia

absolutus C(=lSTE2b2J•) 4 tum ab C(=lST02) turo a M 8 ac C(=lSl) et M iam] nam PINygers' 326, std v. ad p. 76, 10 non C(=cr&) om. M 9 bestiae om. Amm. monitae C(=:t''6(1Xt. EZJ) Amm. dominantç M (ef. Viti. Vii. lii 58 fame dominante) domitae Lambinus 10 pastae aliquando sint M pastae sunt aliquando C(=I:Sl) aJiquando pastae sunt Amm. 10-11 . rectescantur C(=I:) 11 cum Naugerius1 quam MC* 12 Atellae) at ellae M at illc I:(IX C?) 21 suis eum C(=I:STE2), sed v. praej 31 23 autcm C(=I:ST'!'2) om. M (v. praef. 26 adn. 41)

PRO A. CLUENTIO HA81TO 69-70 89

quem ad modum ex ipso Oppianico postea est audi­tum, ncgavit quemquam esse in civitate praeter se qui id efficere posset. Sed primo gravari coepit, quod aedi­litatcm se petere cum hominibus nobilissimis et invi-

5 diam atque offensionem timere dicebat. Post exoratus initio permagnam pecuniam poposcit, deinde ad id pervenit quod confici potuit; HS DCXL deferri ad se domum iussit. Quae pecunia simul atque ad eum dela­ta est, homo impurissimus statim coepit in eius modi

10 mente et cogitatione versari, nihil esse suis rationibus utilius quam Oppianicum condemnari: ilio absoluto pecuniam illam aut iudicibus dispertiendam aut ipsi esse reddcndam, damnato repetiturum esse neminem. ltaque rem excogitat singularem. Acque haec, iudices, 70

15 quae vera dicuntur a nobis facilius credetis, si cum animis vestris longo intervallo recordari C. Staieni vi­tam et naturam volucritis; nam perindct ut opinio est de cuiusque moribus, ita quid ab eo factum aut non factum sir existimari potest. Cum esser egens, sump- 26

20 tuosus, audax, callidus, perfidiosus, et cum domi suac, miserrimis in locis et inanissimis, tantum nummorum positum videret, ad omnem malitiam et fraudcm ver­sare mentem suam coepit. «Ego dem iudicibus? mihi

19-23 fui. Sn. 1J RhL 361, 21 sqq. Cum esset ... coepit 23 sqq. 111/. Ruj 20 RhL 44, 5 sq. Dem iudicibus? Mihi igitur nihil quaererur

MC 3 ~t IX tt111i. Nb Lambimu' possit MC* 7 HS C(=I:"'

STE et HS Y02) et sestetria M ~ Clark (if. pp. 92, 14 ti 97, 21) sesccnta quadraginta milia M x:xxx C(=I:ST02) 15 vera C(=lST~'{IXt . ..,OJ) vere M 18 aut C(=lSl) et M 20-22 et ... videret om. 111/. Sn. 21 miserrimis in locis et ina-nissimis) '""'"' çoniuturis 1111rie temptatum qptimt def. Sthonberger 100 ço//. Cimonis /oçis aliis, praestrlim VnT. Il 2, 160 23 suam mcn­tcm C(=U[«Xt. EZQ2) minus numerose ego dem iudicibus IX çoni. 6 (ex&. E2) eodem iudicibus C(=I: eodem iudicibus vel ego dcm 0 2 çQ ego dcm [coTT. IX dcin) iudicibus S eo de me iud. ego dem iudicibus T if. Trad. 75) de ego in interrogationibus 11. Thts. V 2,

90 PRO A. CLUENTIO HABITO 70. 7J

igitur ipsi praeter pe.riculum et infamiam quid quaere­tur? Nihil excogitem quam ob rem Oppianico damnari necesse sit? Quid tandem? - nihil enim est quod non fieri possit - si quis eum forte casus ex periculo eri­puerit, nonne reddendum est? Praecipitantem igitur 5 impellamus - inquit - et perditum prosternamus. »

71 Capit hoc consili, ut pecuniam quibusdam iudicibus levissimis polliceatur, deinde eam postea supprimat ut, quoniam gravis homines sua sponte severe iudicaturos putabat, eos qui leviores erant destitutione iratos Op- 10 pianico redderet. Itaque, ut erat semper praeposterus atque perversus, initium facit a Bulbo et eum quod iam diu nihil quaesierat tristem atque oscitantem levi-ter impellit: «Quid tu? - inquit - ecquid me adiu­vas, Bulbe, ne gratiis rei publicae serviamus ?» Ille 15 vero simul atque hoc audivit «ne gratiis», «Quo voles - inquit - sequar; sed quid adfers?» Tum ei HS quadraginta milia, si esset absolutus Oppianicus, polli­cetur et eum ut ceteros appellet quibuscum loqui con­suesset rogat atque etiam ipse conditor totius negoti 20

14-17 cj Q11int. inst. IV 2, 107

MC 262, 29 sqq.) de me iud. M dem iudicibus I11/. R11j demne iudici­bus Na11geri1111 1 igitur ipsi M ipsi igitur C(=IST) igitur I11/. R11j, cj ad p. 104, 1J et 152, 19 praeter ... infamiam om. I11/. R11j quid] nihil fil/. R11j 2 Oppianico M cj p. 74, 22 sq. Oppianicum C(=IST02) cj p. 84, 27 sqq. 3 qui M 3-4 non fieri possit C(=IS fieri non possit TEZOZ) fieri non posset M cj ad p. 114, 2 3-5 prim111 ree/e dist. Madvig Op111c. 686 sq. 7 consilii C(=~[exc. 0Zb2]) consilium M 7 iudicibus] in iudicibus M 8 pollicentur M 9 iudicaturus M 16 quod C(=IST) 17 HS C(=STY) om. M 19-20 consue-scet M (ef. ad p. 69, 7)

PRO A. CLUENTIO HAlllTO 71-n 91

Guttam aspergit huic Bulbo. Itaque minime amarus eis 72

visus est qui aliquid ex eius sermone speculae degusta­rant. V nus et alter dies intercesserat cum res parum certa videbatur; sequester et confirmator pecunia e de-

5 siderabatur. Tum appellat hilari voltu hominem Bul­bus ut blandissime potest: «Quid tu, - inquit - Pae­te?» - hoc enim sibi Staienus cognomen ex imagini­bus Aeliorum delegerat ne, si se Ligurem fecisset, nationis magis suae quam generis uti cognomine vide-

10 retur - «qua de re mecum locutus es, quaerunt a me ubi sit pecunia». Hic ille planus improbissimus quaestu iudiciario pastus, qui illi pecuniae quam condiderat spe iam atque animo incubaret, contrahit frontem -recordamini faciem atque illos eius fictos simulatosque

15 voltus - [queritur se ab Oppianico destitutum] et, qui esset totus ex fraude et mendacio factus quique ea vitia quae ab natura habebat etiam studio atque artifi­cio quodam malitiae condivisset, pulchre adseverat sese ab Oppianico destitutum atque hoc addit testimo-

1 Àf'll!. GL VII 511, 7 (mb 'sparge il/i iU11d') Guttam aspargit (sic) huic Bulbo 11 Porph. Hor. epùt. I 17, 58 Planum autem scurram dicit. Sic Cicero: «Ìste planus improbissimus»; Gel/. XVI 7, 10 p lanum pro sycophanta M. quoque Cicero in oratione scriptum reliquit quam pro Cluentio dixit

MC 1 avarus (aurus E) ISTEO (v. praej 16) iis STb2 (ex coni.,

ut puto) et suo Marte Madttig App. 52 is M 2 specule C(=6[exc. 0 2] de I: v. praej 16) Petrarca ( v. Trad. 40) spe gulç M 2-3 degustarant ex coni. ST et 1110 Marte Madvig App. 52 degustarat MC* 5 hilaro ST (ex C?) dej Sdwnberger 100 (cj Thes. VI 2786, 74 sqq.) 6 placidissime ST 6-7 Pete C(=l>[t\)C°c. ..,2b2]) pace te M 7 Stagenus M 8 aliorum ST02 (t\)C' C?) 9 suae om. ST recte i11dicio Classenii, sed v. Lendf'llm 36 3 11 ille] iste Porph. planus MC(C=I:E2 planius STb) GeU. piane ex coni. aJI (v. praej 16 et Trad. 41) 13 incubarat I:Vb (-ret b2) (v. praej 16) 15 del. Petmon2 295 19 sese ... destitutum del. Madvig App. 51 sq. sese C(=O(t\)C'c. r.J) se M destitutum] destinatum M

92 PRO A. CLUIJNTIO HABITO 72. 74

ni, sua illum sententia, cum palam omnes laturi essent, condemnatum iri.

~~ Manarat sermo in consilio pecuniae quandam men-tionem inter iudices esse versatam. Res neque tam fuerat occulta quam erat occultanda, neque tam erat 5 aperta quam rei publicae causa aperienda. In ea obscu­ritate ac dubitatione omnium Cannutio, perito homini, qui quodam odore suspicionis Staienum corruptum esse sensisset neque dum rem perfectam arbitraretur, placuit repente pronuntiari: DIXERVNT. H ic tum Op- 10 pianicus non magno opere pertimuit; rem a Staieno

74 perfectam esse arbitrabatur. In consilium erant ituri iudices xxxn. Sententiis XVI absolutio confici poterat. HS DCXL quadragenis milibus nummum in singulos iudices distributis eum numerum sententiarum confi- 15 cere debebant ut ad cumulum spe maiorum praemio­rum ipsius Staieni sententia septima decima accederet. Atque etiam casu tum, quod illud repente erat factum, Staienus ipse non aderat; causam nescioquam apud iudicem defendebat. Facile hoc Habitus patiebatur, fa- 20 cile Cannutius, at non Oppianicus neque patronus eius L. Quinctius; qui, cum esset ilio tempore tribunus ple­bis, convicium C. lunio iudici quaestionis maximum fecit ut ne sine ilio in consilium iretur; cumque id ei

14 Prist. inst. GL Il 307, 18 sq. Idem pro Cluentio: «milibus quadragenis nummum• pro «nummorum•

P(inde a l 20 -tiebatur)MC 1 palam omnes] palamonis M 10 pronuntiari pmt&i tktt.

adstipNkmtibus Garaloni' et Madiiig App. 48 sq. pronunciare MC* dixere GaratonP toll. QNint. insl. I 5, 4 J 13 ttiginta et duo M ex triginta et duobus (xxxn S) S..,2b2 (ex C ?) decem et sex M 14 ~.i..x. M om. C(=:U[ext. 02b2]) quadragenis milibus Boyan&i milibus quadragcnis Prist. quadragena milia M xxxx mili­bus (-ia 1) C(=I:O[ext. E202]) 15 distributis C(=I:s.,2h2) distributa M 17 decimaccederet M 18 quod M quodam C(=I:O[ext. v2b2J) 21 Canuntius M 22 Q uintius todd. 24 ilio P Aelio C(=:tT02) Staieno M

PRO A. CLlfENnO HASITO 74-76 93

per viatores consulto neglegentius agi videretur, ipse e publico iudicio ad privatum Staieni iudicium profectus est et illud pro potestate dimitti iussit; Staienum ipse ad subsellia adduxit. Consurgitur in consilium, cum 75

5 sententias Oppianicus, quae turn erat potestas, palam ferri velle dixisset ut Staienus scire posset quid cuique deberetur. Varia iudicum genera: nummarii pauci sed omnes irati; ut qui accipere in campo consuerunt eis candidatis quorum nummos suppressos esse putant ini-

10 micissimi solent esse, sic eius modi iudices infesti tum reo vcnerant. Ceteri nocentissimum esse arbitrabantur, sed exspectabant sententias eorum quos corruptos pu­tabant ut ex eis constituerent a quo iudicium corrup­tum videretur. Ecce tibi eius modi sortitio ut in primis 28

15 Bulbo et Staieno et Guttae esset iudicandum ! Summa omnium exspectatio quidnam sententiae ferrent lcves ac nummarii iudices. Atque illi omnes -sine ulla dubi­tatione condemnant. Hic tum iniectus est hominibus 76

scrupulus et quaedam dubitatio quidnam esser actum. 20 Deinde homines sapientes et ex vetere illa disciplina

iudiciorum, qui neque absolvere hominem nocentissi­mum possent neque eum de quo esset orta suspicio pecunia oppugnatum re illa incognita primo condem­nare vellent, NON LIQVERE dixerunt. Non nulli autem

25 severi homines qui hoc statuerunt, quo quisque animo

8-11 QNinJ. insJ. V 11, 22 Ut ... venerant 19 Prob. nom. CL IV 212, 24 sq. (69, 25 sq. P.) idem pro Cluentio hunc scrupulum dicit 24 ENgrap;,: Ter. ENn. J) 1 ' liquet' enim hoc est 'cl a rum et manifestum est ', ut Cicero pro Cluentio «quidam sibi iudiçes non liquere dixerunt•

PMC 6 possit C(=I:51) quid P*M quod C(=I:sl) 7 debe-

retur P*M deberet C(=lSTE 2) ef. Trad. 95 12 exspectabant PC(C=I:sT...,2) spectabant M corruptos MC* corruptos esse P (ef. p. 26 adn. 42) tla11S11la htroica 13 his M 14 ut P*M fuit ut C(=l:.\) 19 factum C(=I:51) 20 et ex P cx MC* 25 qui PC(C=I:5T 02) om. M statuerant Petenon2 295 statue­rent Madvig Aa'v. III 128

94 PRO A 0.UENTIO llABITO 76-78

quid faceret spectari oporterc, etsi alii pecunia accepta verum iudicabant, tamen nihilo minus se superioribus suis iudiciis constare putabant oportere; itaque damna­runt. Quinque omnino fucrunt qui illum vestrum in­nocentem Oppianicum sive imprudentia sive miseri- 5 cordia sive aliqua suspicione sivc ambitione adducti absolverunt.

77 Condemnato Oppianico statim L. Quinctius, homo maxime popularis, qui omnis rumorum et contionum ventos conligere consuesset, oblatam sibi facultatem 10 putavit ut ex invidia senatoria posset crescere, quod eius ordinis iudicia minus iam probari populo arbitra­batur. Habetur una atque altera contio vehemens et gravis; accepisse pecuniam iudices ut innocentem rcum condemnarent tribunus plebis clamitabat; agi 15 fortunas omnium dicebat; nulla esse iudicia; qui pecu­niosum inimicum haberet, incolumem esse neminem posse. Homines totius ignari negoti, qui Oppianicum numquam vidissent, virum optimum et hominem pu­dentissimum pecunia oppressum arbitrarentur, incensi 20 suspicione rem in medium vocare coeperunt et causam

78 illam totam deposcere. Atque ilio ipso tempore in aedis T. Anni, hominis honestissimi, necessarii et ami-ci mei, noctu Staienus arcessitus ab Oppianico venir. Iam cetera nota sunt omnibus, ut cum illo Oppianicus 25 egerit de pecunia, ut ille se redditurum esse dixerit, ut eum sermonem audierint omnem viri boni qui tum

PMC 4 fuerant C(=l:") 5 impudentia C(=l:"STb2) 6 ab-

ducti C(=I:T02) 7 absolverunt P absolverent M de C non ton-stai (-erunt STNOb -erent aan..,<>21>2) 8 Quintus P 11 possit C(=I:S"'T) 13 atque P *C(C=I:&{ex&. ..,202)) om. M 15 clamabat P if. ad p. 97, 17 ti 111, 8 16 iudicia esse ST 19-20 pudentissimum P*C(C=I:&{txt. Ei,,2)) prudentissimum M 20 pecuniam P oppressum MC* oppressum esse P 11. p. 26 adn. 42 24 arcessitus P *C(C=l:T) accersitus M 25 nata M 27 euro P eorum MC* audierint omnem P omnem audierint MC*

PRO A. CLUENTIO HABITO 'IS-79 95

còr.isulto propter in occulto stetissent, ut rcs patefacta et m forum prolata et pecunia omnis a Staieno extorta atque erepta sit. Huius Staieni persona populo iam 29

nota atque perspecta ab nulla turpi suspicione abhorre-5 bat; suppressam esse ab eo pecuniam quam pro reo

pronuntia~set qui erant in contione non intellegcbant; neque e01m docebantur. Versatam esse in iudicio mentionem pecuniac sentiebant, innoccntem reum condemnatum audiebant, Staieni sententia condemna-

10 tum .videbant; non gratis id ab eo factum esse, quod hommem norant, iudicabant. Similis in Bulbo, in Gut-ta, in aliis non nullis suspicio consistebat. ltaque confi- 79

teor-licet enim iam impune hoc praesertim in loco confiteri-quod Oppianici non modo vita, sed etiam

15 nomen ante illud tempus populo ignotum fuisset, indi­gnissimum porro videretur circumventum esse inno­~en.te.m pec~nia, hanc deinde suspicionçm augeret Sta-1em 1mprob1tas et non nullorum eius similium iudi­cum turpitudo, causam autem ageret L. Quinctius,

20 homo cum summa potestate praeditus tum ad inflam­mandos animos multitudinis accommodatus, summam illi iudicio invidiam infamiamque esse conflatam. At-9~e in ha?c ~ammam recentem tum C. Iunium, qui ~lh quaesuom pracfuerat, esse iniectum memini, et

25 1llum, hominem aedilicium, iam praetorem opinioni­bus hominum constitutum, non disceptatione diccndi sed clamore hominum de foro atque adeo de civitate esse sublatum.

P(11sq111 ad l 12 sus-)MC 2 a Staieno (Stai- M) MC* Staieno P 4 nata M ab

om. C(=l:"ST) 8 sentiebant PC(C=I:&{exç. y01]) icbant post spat. vaç1111m sepltm farr lilleranlm M 10 gratis P*M gratiis C(=I:*') 11-12 Guta M 12 consistebant M 19 L. om. C(=D'<ST) Quintius MC* 20 praeditus om. C(=D'<ST) del Baittr (if. ad p. 70, 14) 21 commodarus M 22 illi) Habito E, std non ex C (11. pratf 16) iudicio C(=I:&) om. M if. ad p. 86, 10 24 esse iniectum C(=I:ST) iniectum esse M 26 hominum] omnium Petmon2 295 fart. mli dicen­di) discedi M 27 de foro] defero M adeo) ab eo C(=:i:••)

80

30

81

96 PRO A. CLUENTIO HAJllTO 80-81

Neque me paenitet hoc potius tempore quam ilio causam A. Cluenti defendere; causa enim manet ea-dem, quae mutari nullo modo potest, temporis iniqui-tas atque invidia recessit, ut quod in tempore mali fuit nihil obsit, quod in causa boni fuit prosit. Itaque nunc quem ad modum audiar sentio, non 1?odo ab. e!s quo-rum iudicium ac potestas est, sed euam ab tlhs quo-rum tantum est existimatio. At tum si dicerem, non

immo eadem, sed audirer, non quod alia res esset, tempus aliud. Id adeo sic cognoscite. Quis tum auderet dicere nocentem condemnatum esse Oppianicum? quis nunc id audet negare? Quis turo posset arguere ab Oppianico temptatum esse iudicium pecunia? quis id hoc tempo re infitiari potest? Cui tum liceret docere Oppianicum reum factum esse turo denique cum .duo-bus proximis praeiudiciis condemnatus esset? qu1s. e~t qui id hoc tempore infirmare conetur? Qua re 10v1d1a remota, quam dies mitigavit, oratio mea deprecata est, vestra fides atque aequitas a veritatis disceptatione reiecit, quid est praeterea quod in causa relinquatur?

Versatam esse in iudicio pecuniam constat; ea quae-ritur unde profecta sit, ab accusatore an ab reo. Dicit accusator haec: «Primum gravissimis criminibus accu-sabam, ut nihil opus esset pecunia; deinde condemna-

4-5 Q11int. inst. IX 3, 82 et Fort11n. 3, 5 RhL 123, 28 sq. (p. 146, 18 sq. C M.) ur ... prosit 21 M. R11f 13 RhL 42, 24 versa-tam ... constar

MC 1 tempore potius C(=I:'rSl) 5 nihil om. Fort11n. q~od]

et quod Fort11n. 6 iis (ve/ hiis) STa(exc. a)p(exc. RNll'Ù) h1s M de C non constai 8 at avcG ac M de C non constai 9 non quod M quod C(=I:•rSl) 10 agnoscite M 11 noctem M 12 id om. C(=I:•rST), std cf. Il 13, 17 13 temptatum esse iu?i­cium C(=I:ST) iudicium temptatum esse M cla11sula tktenore 20 relinquetur C(=I:) 21 esse om. ST (ex C? cf. _p,.aef 26 adn. 42) 22-23 dicit accusator C(=I:Sl) accusator d1c1t M

5 5

10 10

15 15

20 20

25

PRO A. CLUBNTIO HABITO 81-83 97

tum adducebam, ut ne eripi quidem pecunia posset; postremo, etiam si absolutus fuisset, mearum tamen omnium fortunarum status incolumis maneret». Quid contra reus? «Primum ipsam multitudinem criminum et atrocitatem pertimescebam; deinde Fabriciis propter conscientiam mei sceleris condemnatis me esse con­demnatum sentiebam; postremo in eum casum vene­ram ut omnis mearum fortunarum status unius iudici periculo continereturn.

Age, quoniam corrumpencli iudici causas ille multas 82

et gravis habuit, hic nullam, profectio ipsius pecuniae requiratur. Confecit tabulas diligentissime Cluentius; haec autem res habet hoc certe, ut nihil possit neque additum neque detractum de re familiari latere. Anni sunt octo cum ista causa in ista meditatione versatur, cum omnia quae ad eam rem pertinent et ex huius et ex aliorum tabulis agitatis, tractatis, inquiritis, cum interea Cluentianae pecuniae vestigium

4nullum inve­

nitis. Quid Abbiana pecunia? Vestigiisne nobis odo­randa est an ad ipsum cubile vobis ducibus venire pos­sumus? Tenentur uno in loco HS DCXL, tenentur apud hominem audacissimum, tenentur apud iudicem; quid voltis amplius? At enim Staienus non fuit ab Oppiani- 83 co sed a Cluentio ad iudicium corrumpendum consti­tutus. Cur eum, cum in consilium iretur, Cluentius et

MC 2 fuisset C(=I:ST02) cf. ubreton 206 et in.fra ad p. 132, 4 esser M

4 ipsam M iam C(;;:t.ST1112b2 iam ipsam 02) 4-5 criminum et atrocitatem C(=I:Sl) et atrocitatem criminum M v. praef. 32 7 postremo C(=I:Sl) postremum M 15 vertatur C(=I:) 16 quae C(=I:•rSl) et Ca,.atoni2 C nond11m cognito quae nunc M 17 agitatis C(=I:O) agitis M cf. ad p. 94, 15 19 Quid Abbiana pecunia?) sic dist. Classen colf. M11r. 42 Quid tua sors? (cf. Trad. 107 adn. 11) Quid? Abbiana pecunia ceti. edd. -ne nobis J nene bis M 20 ducibus M iudicibus C(=I:"BST02) indicibus Net1/e-1hip, «fo11m. Phi/.JJ 16, 1879, 248 21 ocXL M xxxx milia C(=I:O[exc. 1V2b2)) 23 Stagenus M 25 eum C(=I:O[exc. ...,202]) enim M cf. ad p. 70, 9

98 PRO A. CWBNTIO HABITO 8J.84

Cannutius abesse patiebantur? cur, cum in consilium mittebant, Staienum iudicem cui pecuniam dederant non requirebant? Oppian.icus qua:reba~, Quinc.tius ~~­gitabat; sine Staieno ne m cons1hum tretur tnbumcia potestate perfectum est. At condemnavit. Hanc en1m 5 condemnationem dederat obsidem Bulbo et ceteris ut destitutus ab Oppianico videretur. Q ua re si istinc cau-sa corrumpendi iudici, istinc pecunia, istinc Staienus, istinc denique omnis fraus et audacia est, hinc pudor, honesta vita, nulla suspicio pecuniae, nulla corrum- 10 pendi iudici causa, patimin~ v:ri~ate pa~efac_ta. a.tque omni errore sublato eo transire 1lltus turp1tud1nis mfa­miam ubi cetera maleficia consistunt, ab eo invidiam discedere aliquando ad quem numquam accessisse cul-pam videtis. 15

~l At enim pecuniam Staieno dedit Oppi~n~cus non ad corrumpendum iudicium sed ad conc1ltat1on~m gra­tiae. Tene hoc, Atti, d icere, tali prudentta, ettam usu atque exercitatione praedit~m: Sapiei:itis~imum esse dicunt eum cui quod opus Slt 1ps1 veniat Jn mentem; 20 proxime accedere illum qui alteri~s bene_ inventis ob­temperet. In stultitia contr~ est; m1i:us eni_m stultus est is cui nihil in mentem vemt quam 1lle qui quod stulte

MC 1 cur C(=I:o) om. M 2 cui M cui quod C(=I:"S'l'2b202

quod T) qui Classen 3 requirebant ex coni. a(exc. F) IJ'(exc. RD111) requirebantur M quaerebant C(=I:o[exc. 0 2)) c/ausula deteno· re quaerebat E2b21J•(exc. RO) (dubiufll an ex C) querebat.ur M ceti. codd., edd. plerique, sed v. 1rad. 106 ( adde quod verbu111 mnplex optiflle prtmedenti composito eiusdem significalionis subsequ1tur, v. Fraenkel KI. Beitr. I 441 sq.; W. Clausen, « Am. joum. of Phil. '' LXX VI 19 5 5, 49-51; Kenney ad Lucr. III 261; Hoftnann-S!(!Jntyr 818)_ 5 r,er­fectum M effectum C(=I:o[exc. E 2'112J), quicum fartu1/u consent1u11t AE minus numerose 6 condemnationem C(=IST'V202b) dam­nationem M 8 post i udici add. si STE2b 2 (ex C 7) 1~ vita C(=IST) vita et M 13 consistunt C(=:==I:o[exc. 02)) cons1stant M 17 conci liationis (reconc- '1'2) gratiam C(=I:"o(exc. E20 2]) 18 a11 et iam (se. quamvis adukscentem, cj. p. 138, 20)? 21 acci­dere M

PRO A. Cl.UllNTIO I lABITO 84-86 99

alteri venit in mentem comprobat. Istam conciliatio­nem gratiae Staienus tum recenti re, cum faucibus pre­meretur, excogitavit, sive, ut homines tum loqueban­tur, a P. Cethego admonitus istam dedit conciliationis

5 et gratiae fabulam. Nam fuisse hunc tum hominum 85 sermonem recordari potestis, Cethegum, quod homi­nem odisset et quod eius improbitatem versari in re publica nollet et quod videret eum qui se ab reo pecu­niam, cum iudex esset, clam atque extra ordinem acce-

10 pisse confessus esset salvum esse non posse, minus ei fidele consilium dedisse. In hoc si improbus Cethegus fuit, videtur mihi adversarium removere voluisse; sin erat eius modi causa ut Staienus nummos se accepisse negare non posset, nihil autem erat periculosius nec

15 turpius quam ad quam rem accepisset confiteri, non est consilium Cethegi reprendendum. Verum alia cau- 86 sa tum Staieni, alia nunc, Atti, tua est. Ille cum re pre­meretur, quodcumque diceret, honestius diceret quam si quod erat factum fateretur; te vero illud idem quod

20 tum explosum et eiectum est nunc rettulisse demiror. Qui enim poterat tum in gratiam redire cum Oppiani­co Cluentius, qui cum matre habebat simultates? Hae­rebat in tabulis publicis reus et accusator; condemnati erant Fabricii; nec elabi alio accusatore poterat Abbius

25 nec sine ignominia calumniae relinquere accusationem

MC 3 (sive ipse} sive Mommsen IJ{Jrbis istam ... fabulam (/. 4 sq.) cum

ST omissis 4 dedit) iutro dedit C(=I:) introduxit E2 (if. ]'rad. 74 ad11. 59), quod coniecerat Clark Descent 302 sq. 4-5 istam .. . fabu lam 0111. ST edd. no11nu/Ji, def. Reid coli. I. 20 explosum et eiec-tum quae item ad fabulan1 scaenicam specta11t 5 et del. Lambinus' tum C(=I:STE2 ante hunc 0 2) om. M 12 fuisset C(=I:O[exc. E202)) 12-13 voluisse sin erat C(=I:ST..,2bE2) voluisses ine-rat M 17 Staieni C(=I:"'ST) Staleni fuit M 20 retulisse a(exc. G)E2 rei tulisse M de C nfJ11 salis constat (re detulisse y detulisse STb2) 21 gratiam C(=I:STE2) gratia M 22 habebat simultates C(=I:STE2b2P') om. M GaratfJ11i1, Madvig App. 4 5 sq., edd. pkrique, sed v. contra Classen

100 PRO A. CLUENTIO llABITO 80-88

~~ Cluentius. An ut praevaricaretur? Iam id quoque ad corrumpendum iudicium pcrtinet; sed quid opus erat ad eam rem iudice sequestre? et omnino quam ob rem tota ista res per Staienum potius, hominem ab utroque alienissimum, sordidissimum, turpissimum, quam per 5 bonum aliquem virum ageretur et amicum necessa­riumque communem? Sed quid ego haec pluribus qua-si de re obscura disputo, cum ipsa pecunia quae Staie-no data est numero ac summa sua non modo quanta fuerit, sed etiam ad quam rem fuerit ostendat? Sede- 10 cim dico iudices ut Oppianicus absolveretur corrum­pendos fuisse; ad Staienum DCXL miJia nummum esse delata. Si, ut tu dicis, gratiae conciliandae causa, qua­draginta istorum accessio milium quid valet? si, ut nos dicimus, ut quadragena milia nummum sedecim iudi- 15 cibus darentur, non Archimedes melius potuit discri­bere.

88 At enim iudicia facta permulta sunt a Cluentio iudi-cium esse corruptum. Immo vero ante hoc tempus omnino ista ipsa res suo nomine in iudicium num- 20 quam est vocata. Ita multum agitata, ita diu iactata ista res est ut hodierno die primum causa illa defensa sit, hodierno die primum veritas vocem contra invidiam his iudicibus freta miserit. Verum tamen ista multa iudicia quae sunt? Ego enim me ad omnia confirmavi 25 et sic paravi ut docerem quae facta postea iudicia de illo iudicio dicerentur partim ruinae similiora aut tem­pestati quam iudicio et disccptationi fuisse, partim ni-

18 sqq. if. Q11inl. insl. V 11, 13

MC 1 post Cluentius add. poterat 6 (ex C i') ut M iis C(=O ext.

E2) is Baiur vero Ciarle, ud lotus emmdatione non eget nam b PanlagatbllS edd. pkriq111, perptram ( 11. Thes. VII 1, 129, 9 sqq. ti infra p. 105, 11) 2 quod C(=I:.51) 4 Stagcnum M 8 disputo C(=U(ext. E202)) disputem M 12 OCXi: a sescenta et quadraginta M sescenra quadraginta C(=I:.51) nummum 0111. ST 16-17 discriberc K~str describere rodd. 21-22 ista res del Garatonf1 24 his ST(ex C ?)aG iis M ista mul-ta C(=I:5TE1b) multa ista M 27 aut M partim autem C(=D•6(ext. E2()2]) 28 fuisse M similis fuisse C(=L"Sl)

PRO A. CLUENTIO aABITO 88-90 101

hil contra Habitum valere, partim etiam pro hoc esse, partim esse eius modi ut neque appellata umquam iudicia sint neque existimata. Hic ego magis ut con- 89

suetudinem servem quam quod vos non vestra hoc 5 sponte faciatis, petam a vobis ut me, dum de his singu­

lis disputo iudiciis, attente audiatis. Condemnatus est C. Iunius qui ei quaestioni prae- 33

fuerat. Adde etiam illud, si placet: tum est condemna-tus cum esset iudex quaestionis. Non modo causae, sed

IO ne legi quidem quicquam per tribunum plebis laxa­menti datum est. Quo tempore illum a quaestione ad nullum aliud rei publicae munus abduci licebat, eo tcmpore ad quaestionem ipse abreptus est. At quam quaestionem? Voltus enim vestri, iudices, me invitant

15 ut quae reticenda putaram libeat iam libere dicere. Quid? illa tandem quaestio aut disceptatio aut i udi- 90

cium fuit? Putabo fuisse. Dicat qui volt hodie de ilio populo concitato, cui tum populo ~os gestus est, qua de re lunius causam dixerit; quemcumque rogaveris,

20 hoc respondebit: quod pecuniam acceperit, quod inno­centem circumvenerit. Est haec opinio. At, si ita esset, hac lege accusatum esse oportuit qua accusatur Habi­tus. At ipse ea lege quaerebat. Paucos dies cxspectasset Quinctius. At neque privatus accusare nec sedata iam

25 invidia volebat. Videtis igitur non in causa, sed in tempore ac potestate spem omnem accusatoris fuissc.

MC 6 iudiciis] iudices Garatoni1 12 abduci C(=!STb2) adduci

M 13 abreprus C(=I:.51) arreprus M at M ad C(=I:.51) 14 post quaestionem add. abreptus est C(=!ST02) 15 puta­ram ed. Hm;ag. putarem rodd. libeat M iubeant C(=I:"{i')6[ex&. E 2}), 11. praef 36 18 cui rum] cur rum (currum 1) STQl(ex C?) populo2 C(=D'Sl) om. M, sed 11. Hoftnann·S:qmtyr 563 et if. p. 85, 4; 133, 19 sq.; 138, 23 19 rogaveris C(=I:-'6(ext. E202)) rogaris M cla11mla !Nroita (if. adp.112, 12; 119, 11 sqq.; 126, 6) 22 esse om. ST (ex C ? if. praef 26 adn. 42) fuisse Il q11od a Clarleio tamq11a111 ex M in tex/11111 rttept11111 ab Hof111ann·S~ntyr 352 pro genuino Cittronis exempkl add11cit11r 23 respectasset C(=l:Sl) 24 iam om. C(=D'Sl)

102 PRO A. CLUllN'llO H.ABITO 91-93

91 Multam petivit. Qua lege? Quod in legem non iuras­set, quae rcs ncmini umquam fraudi fuit, et quod C. Verrcs, practor urbanus, homo sanctus et diligens, subsortitionem cius in co codice non haberet qui tum interlitus proferebatur. His de causis C. lunius con- S demnatus est, iudices, levissimis et infirmissimis, quas omnino in iudicium adferri non oportuit. ltaque op-

ri pressus est non causa sed tempore. Hoc vos Cluentio iudicium putatis obessc oportere? quam ob causam? Si ex lege subsortitus non erat lunius aut si in aliquam 10 lcgem aliquando non iuraverat, idcirco illius damna­tione aliquid de Cluentio iudicabatur? «Non, - inquit - sed ille idcirco illis legibus condemnatus est, quod contra aliam legem commiserat». Qui hoc confitentur, possunt idem illud iudicium fuisse defendere? «Ergo 15 - inquit - idcirco infestus tum populus Romanus fuit C. lunio, quod illud iudicium corruptum per eum putabatur». Num igitur hoc tempore causa mutata est? num alia res, alia ratio illius iudici, alia natura totius negoti nunc est ac tum fuit? Non op i nor ex eis rebus 20

93 guae gestae sunt rem ullam potuisse mutari. Quid ergo est causae quod nunc nostra defensio audiatur tanto silentio, tunc Iunio defendendi sui potestas erepta sit? Quia turo in causa nihil erat praeter invidiam, erro­rem, suspicionem, contiones cotidianas seditiose ac 25 populariter concitatas. Accusabat tribunus plebis idem in contionibus, idem ad subsellia; ad iudicium non

2-4 Q;iinl. insl. Vili 6, 55 quod. .. haberet

P(inde a/. 12 (Clu)entio)MC 1-2 iura.ssent C(=D'S~2 iura essent ST) 4 eo om. Q11int.

5 interlitis C(=I:) 10 aliquam C(=D'ST) om. M 13 illis PC(C=I:ST) bis M 14 aliam P*M Aeliam C(=I:O(ext. 0 2))

16 inquit (-id P) idcirco PC(C=I:ST) idcirco ioquid M po­pulus Romanus C(=D'ST) PR PM 17 fuit C. Iunio P Iunio fuit MC* 19 natura om. P 20 iis P* is M de C non &onJtat 23 rune P*M rum C(=I:•r'f cum S) defendi M

PRO A. ù .UENTIO HAOITO 93-94 103

modo de contione, sed etiam curo ipsa contione venie­bat. Gradus illi Aurelii, tum novi, quasi pro theatro illi iudicio aedificati videbantur; quos ubi accusator conci­tatis hominibus complerat, non modo diccndi ab reo,

S sed ne surgendi quidem potestas erat. Nuper apud 94

C. Orchivium, conlegam meum, locus ab iudicibus Fausto Sullae de pecuniis residuis non est constitutus, non quo illi aut exlegem esse Sullam aut causam pecu­niae publicae contemptam atque abiectam putarent,

10 scd quod accusante tribuno plebis condicione acqua disceptari posse non putaverunt. Quid? conferam Sul­lamnc cum Iunio, an bune tribunum plebis cum Quinctio, ao vero tempus cum tempore? Sulla maxi­mis opibus, cognatis, adfinibus, necessariis, clientibus

15 plurimis, haec autem apud lunium parva et infirma et ipsius labore quaesita atque conlecta; hic tribunus ple­bis modestus, pudens, non modo non seditiosus, sed etiam seditiosis adversarius, ille autem acerbus, crimi­nosus, popularis homo ac turbulentus; tempus hoc

20 tranquillum atque pacatum, illud omnibus invidiac tempestatibus concitatum. Quae cum ita essent, in Fausto tamen illi iudices statuerunt iniqua condicione reum causam dicere cum adversario eius ad ius accusa-

8-9 Non. p. 10, 24 M. (n1b 'ex/ex') non quo. . . putarunt Priu. insl. CL Il 280, 8 sq. 'exlex exlegis'. Cicero pro Cluentio: «non quod illi aut exJegem esse Sullam arbitrantuu

P(mq111 ad l 22 tamen)MC 6 C. Orchivium MC(C(=aBST ef. p. 1JJ, 10) Corchium P

Orci- smb. anset Baiur in OreUi-Baiter On!Jm. Il 4J2 toU. inler alia Cit. or. 160 7 Sallae P residuis P*M repetundis C(=I:B&) 8 quo MC* Non. quod P Pris&. esse om. Non. post Sullam add. arbitrantur Prisc. 9 atque om. P abiec­tum P . putatunt _Non. 11 posse] p. D'B posse pr. ~· pos­se pubhce 11'21>2 pubhce ST q11ae l«tùmis varielas IX compendio in e adhibilo esl orta, ef. ad p. 11J, 2J ~I Trad. 75 putatunt C(=BST) Quid conferam? dist. b Man11tim 1579, Madvig AJ11. Il 199, stri 11.

Trad. 106 sq. 14 cluentibus M 17 pudens ex toni. G pru-dens PMC* 20 pacatum PM placatum C(=D•BST)

104 PllO A. CUJENTIO llABITO 94.96

~~ tionis summa vis potestatis acccderet. Quam quidem rationem vos, iudices, diligentcr pro vestra sapicntia et humanitate cogitare et penitus perspicere debetis, quid mali, quantum periculi uni cuique nostrurn inferre possit vis tribunicia, conflata praesertirn invidia et 5 contionibus seditiose concitatis. Optirnis herculc tem­poribus, turn curn hornines se non iactatione populari, sed dignitatc atque innocentia tuebantur, tamen nec P. Popilius neque Q. Metellus, clarissimi viri atque amplissimi, vim tribuniciam sustinere potuerunt, ne- 10 dum his temporibus, his moribus, his magistratibus sine vestra sapientia ac sine iudiciorum remediis salvi

96 esse possimus. Non fuit igitur illud iudicium iudici simile, iudices, non fuit, in quo non modus ullus est adhibitus, non mos consuetudoque servata, non causa 15 defensa; vis illa fuit et, ut saepe iam dixi, ruina quae­dam atque tempestas et quidvis potius quam iudicium aut disceptatio aut quaestio. Quod si quis est qui illud iudicium fuisse arbitretur et qui eis rebus iudicatis standum putet, is tamen hanc causam ab illa dcbet 20 seiungere. Ab illo enim sive quod in legem non iuras-set sive quod ex lege subsortitus iudicem non esset

13-14 Q11inJ. insJ. VIII J, 51 Non solum ... non fuit; Sthem dian. 46 RhL 76, 31 sq. Non solum ... non fuit, iuclices; Mart. Ct.Tp. V 518 non fuit istud iudicium iudicii simile, iudices

MC 2-3 et humarutate om. C(=D'ST) 4 vestrum C(=l:sTb)

9 P. J.Jlvi111 C. M L. C(=Z:ST) nequc C(=Z:ST) nec M 9-10 viri atquc amplissimi C(=Z:ST) atquc amplissimi viri M (if. praef 3Z) 13 fuit) solumQuinl. St!Nm. dian. igitur illud M Quini. Sthem. dian. (11. Em/ein 31) illud igitur C(=Z:ST if. ad p. 90, 1 istud Mart. Cap. iudicium del. Hartman 422; post iudicium dist. Grae11i11s 14 non fuit iudices Sthem. dian. ullus C(=I:"o[ext. 0 2)) om. M 15 adhibitus C(=I:ST) habitus M 19 arbitretur C(=I:E2) arbitraretur M (if. ad p. 64, 20) et qui eis ego et qui his MC* et illis Haltn 20 putet is) putetis M hanc om. C(=D') 22 ex) de C(=D' e ST) iudicem in iuclices torrigmd11m (ttJll. Vnr. II 1, 157, if. 1/iatn infra p. 113, 22) wl potillS tk/end11m ( eoll. p. 102, 1 O) mue/ CaraJqnjl .fort. mie

PRO A. CUJENTIO HABITO 96-M 105

multa petita esse dicitur; Cluenu autem ratio cum illis lcgibus quibus ab Iunio multa petita est nulla potest ex parte esse coniuncta.

At enim etiarn Bulbus est condemnatus. Adde ' ma- 97

5 iestatis,' ut intellegas hoc iudicium cum ilio non esse coniunctum. At est hoc illi crimen obiectum. Fateor, sed etiam legionem esse ab eo sollicitatam in Illyrico C. Cosconi litteris et multorum testimoniis planum factum est, quod crimen erat proprium illius quaestio-

10 nis et quae res lege maiestatis tenebatur. At hoc obfuit ci maxime. Iam ista divinatio est; qua si uti licet, vide ne mea coniectura multo sit verior. Ego enirn sic arbi­tror, Bulbum, quod homo nequam, turpis, improbus, multis flagitiis contaminatus in iudicium sit adductus,

15 idcirco facilius esse damnatum. Tu mihi ex tota causa Bulbi quod tibi commodum est eligis ut id esse secutos iudices dicas.

Quapropter hoc Bulbi iudicium nòn plus huic obes- ~g se causae debet quam illa quae commemorata sunt ab

20 accusatore duo iudicia P. Popili et Ti. Guttae, qui cau­sam de ambitu dixerunt, qui accusati sunt ab eis qui crant i psi ambitus condemnati; quos ego non idcirco esse arbitror in intcgrum restitutos quod planum fece­rirlt illos ob rem iudicandam pecuniam accepisse sed

25 quod iudicibus probarint, cum in eodem genere in quo ipsi offendissent alios reprendissent, se ad praemia legis venire oportere. Quapropter neminem dubitare existimo quin illa damnatio ambitus nulla ex parte

18 sqq. if. Q11int. inst. V 10, 108

MC 2-3 ex causa parte C(=I:") 4 enim C(=I:•'ST) om. M

8 Coscouii M 11/ 11id. Coscinii C(=I:) 11 ei om. C(=I:") 15 tu) tum C(=I:") 16 eligitis M 20 Popilli C(=I:) Ti. ST(l!X" Ci') GOO Quini. TiTi M if. ad p. 120, 23 21 iis (hiis GV) ST AE.,OCV his M de C non l'O!Ulal 26 offendis­scnt C(=l:sTEiyb) dcfcnclissent M

106 PRO A. CLUE.NT!O HABIT() 98-101

cum causa Cluenti vestroque iudicio coniuncta esse possit.

99 Quid quod Staienus est condemnatus? Non dico hoc tempore, iudices, id quod nescio an dici oporteat, illum maiestatis esse damnatum; non recito testimonia 5 hominum honestissimorum, quae in Staienum sunt dieta ab eis qui Mam. Aemilio, clarissimo viro, legati et praefecti et tribuni militares fuerunt; quorum testi­moniis planum factum est maxime eius opera, cum quaestor esset, in exercitu seditionem esse conflatam; 1 O ne illa quidem testimonia recito quae dieta sunt de HS oc quae ille, cum accepisset nomine iudici Safiniani, sicut in Oppianici iudicio postea, reticuit atque sup-

100 pressit. Omitto et haec et alia permulta quae ilio iudi-cio in Staienum dieta sunt; hoc dico, eandem tum 15 fuisse P. et L. Cominiis, equitibus Romanis, honestis hominibus et disertis, controversiam cum Staieno, quem accusabant, quae nunc mihi est cum Atrio. Co­minii dicebant idem quod ego dico, Staienum ab Op­pianico pecuniam accepisse ut iudicium corrumperet; 20 Staienus conciliandae gratiae causa se accepisse dice-

101 bat. Inridebatur haec illius reconciliatio et persona viri boni suscepta, sicut in statuis inauratis quas posuit ad

23 sq. Arus. GL VII 454, 1 sq. (sub 'ad illius ') sicut ... Iutur­nae

P(inde a I. 23 suscepta)MC S damnatum M clausula melilJf'e condemnatum C(=tST) 7

iis (hiis V) AEV _his M de C non constai Mam. Manutius 1579 M. codd. 12 dc M xxxx C(=I:STb2 xxxx dc jl'E2) 13 in om. C(=I:"ST) reticuit C(=I:STv2b) retinuit M 13-14 repressit C(=I:) 16 L.J C. Ascon. Com. p. 64, 19 G. hone-stis C(=I:STb2) honestissimis M if. ad p. 162, 12 18 est M sic C(=I:•'ST) 21 se om. C(=I:•<T) 23 sq. ad Iuturnae Arus. et ex coni. SZ..,2b2E3 adiutura (I:) ve/ adiuture (T) C (=I:T ad iutu­rae E 2 ad diuturne S02) ad Diuturnae P ad diuturna sequente çquibus M farmam Diuturnae Ciceroni restituendam censet Mommsen, <<Eph. epigr.» I 1872, 36 sq. col/. CJL VI 30951 (=3700) et Fior. I

PRO A. CLUENTIO HABITO IOI.103 107

luturnae, quibus subscripsit reges ab se in gratiam esse reductos; exagitabantur omnes eius fraudes atque falla­ciae ; tota vita in eius modi ratione versata aperiebatur, egestas domestica, quaestus forensis in medium profe-

5 rebatur, nummarius interpres pacis et concordiae non probabatur. Itaque tum Staienus cum idem defenderet quod Attius condemnatus est; Cominii cum hoc age- 102

rent quod nos in tota causa egimus probaverunt. Quam ob rem, si Staieni damnatione Oppianicum iu-

10 dicium corrumpere voluisse, Oppianicum iudici ad emendas sententias dedisse pecuniam iudicatum est, cum ita constitutum sit uti in illa culpa aut Cluentius sit aut Oppianicus, Cluenti nummus nullus iudici da­tus ullo vestigio reperitur, Oppianici pecunia post iu-

15 dicium factum ab iudice ablata est: potest esse dubium quin illa damnatio Staieni non modo non sit contra Cluentium, sed maxime nostram causam defensionem­que confirmet?

Ergo adhuc luni iudicium video esse eius modi ut ~Ò3 20 incursionem potius seditionis, vim multitudinis, impe­

tum tribunicium quam iudicium appellandum putem. Quod si qui illud iudicium appellet, tamen hoc confi­teatur necesse est, nullo modo illam multam quae ab Iunio perita sit curo Cluenti causa posse coniungi.

25 Illud igitur lunianum per vim factum est, Bulbi et Popili et Guttae contra Cluentium non est, Staieni

PM(usque ad I. 8 nos)C 28 (cod. Palat.), baud improbabiliter; de vexatissima quaMtione v. quae post alios disseruit Radkt, Die Cotter Altitaliens2 160 sqq. 1 ab P*M a C(=I:ST) 4 medium P*C(C=~(exc. 02]) medio M 4-5 praeferebatur P 6 probatur C(=I:") 10-11 iudicia demenda C(=I:R) 12 uti C(=I:STb2jl') ut P illa P et ex coni. STv ulla C ut vid. (=I: nulla v 2b21l'(exc. v]) 13 (si) Cluenti dub. Clark 14 reperietur P reperiatur et I. 15 ablata sit Sylvius 15 ab P a C(=I:STh~') 22 qui C(=I:STb2jl' v. Neue- Wagener1l438 sqq., LiJfttedtSynt. !I92etinfrap. 112, 23; 113, 3; 13 3, 14) quis P* 24 sit] est Halm (et iam cod. Braidensis A G IX 3 3) fart. recte ( if. ad p. 106, 18) 26 Popilii STb2D Popillii P*C(C=I:R Pupillii v0 Pupilii N)

104

108 PRO A. CLUENTIO HABITO 103-104

etiam pro Cluentio est. Videamus ecquod aliud iudi­cium quod pro Cluentio sit proferre possimus.

Dixitne tandem causam C. Fidiculanius Falcula qui Oppianicum condemnarat, cum praesertim, id quod fuit in illo iudicio invidiosissimum, paucos dies ex 5 subsortitione sedisset? Dixit, et bis quidem dixit. In summam enim L. Quinctius invidiam contionibus eum cotidianis seditiosis et turbulentis adduxerat. V no iudi-cio multa est ab eo perita, sicut ab Iunio, quod non suae decuriae munere neque ex lege sedisset. Paulo 10 sedatiore tempore est accusatus quam Iunius, sed ea­dem fere lege et crimine. Quia nulla in iudicio seditio neque vis nec turba versata est, prima actione facilli-me est absolutus. Non numero hanc absolutionem; nihilo minus enim potest, ut illam multam non com- 15 miserit, accepisse tamen ob rem iudicandam *** capta nusquam Staienus eadem lege dixit. Proprium crimen illud quaestionis eius non fuit. Fidiculanius quid fecis-se dicebatur? Accepisse a Cluentio HS t cece t. Cuius erat ordinis? Senatorii. Qua lege in eo genere a sena- 20 tore ratio repeti sol et? De pecuniis repetundis. Ea lege

3 Qpint. inst. IX 2, 8 Dixitne. _ . Falcula?

P(11sq11e ad I. 9 mul-)C 1 ecquod P*b2'1 et quod C(=l:STb2jl') 2 possimus P* et ex

coni. blp•(exc. R) possumus C(=l:llST) 8 uno P* et ex coni. STb2jl'(exc. R) unos C(=m ) uno scilicet Par. laJ. 6369 16 locum lacunosum esse inter doçtos constai; praeterea transitus ad alterum i11dici11m (if. Il. 8-9 uno iudicio) detiderari videlllr (sic Weiske, Hartman 422 sqq.). lacuna orta esse potesi ex wrbis ob rem iudicandam repetilis, 11t inler alias Clark opinalus est, qui hoc mpplemenlo <sicut causam pecunia ob rem iudicandam> conJenhn fait: ego q11idem plura excidis­se mspicor q11am 11/ probabililer reslitui possint 16-17 capta nus­quam ST...,2b 2 captanus quam C(=I:jl') nusquam Orellio mspettum 18 Fidiculanus C(=l:STb2j1') 18-19 fecisse STb20..., fecisset C(=I:ll'(exc. O..,]) 19 accepisse. _ _ CCCC:: om. ll'(exc. R) cece C(=I: cece Ro[exc. E 2)), quod parum mi simile videbilllr confe­renti summam ab Oppianico sing111is distribulam i11dicib11s, de qua p. 92, 14 et 100, 15 (v. eliam Caec. 28 Llll codd. rccc Keller), 1ccc Pelerson' XLCIC Lambinm' 21 distinxi (v. Trad. 107) solet, de pecuniis repetuodis, ea edd.

PRO A. CLUENTIO HA8ITO 104-106 109

accusatus honestissime est absolutus. Acta est enim causa more maiorum sine vi, sine metu, sine periculo; dieta et exposita et demonstrata sunt omnia. Adducti iudices sunt non modo potuisse honeste ab eo reum

5 condemnari qui non perpetuo sedisset sed, (si) aliud is iudex nihil scisset, nisi quae praeiudicia de eo facta esse constarent, audire praeterea nihil debuisse. Tum etiam illi quinque qui imperitorum hominum rumus­culos aucupati tum illum absolverunt iam suam cle-

10 mentiam laudari magno opere nolebant; a quibus si qui quaereret sedissentne iudices in C. Fabricium, se­disse se dicerent; si interrogarentur num quo crimine is esset accusatus praeterquam veneni eius quod quae­situm Habito diceretur, negarent; si deinde essent ro-

1 'i gati quid iudicassent, condemnasse se dicerent; nemo enim absolvit. Eodem modo quaesitum si esset de Sca­mandro, certe idem respondissent; !ametsi ille una sententia est absolutus, sed illam unam nemo tum isto­rum suam dici vellet. Vter igitur facilius suae senten-

20 tiae rationem redderet, isne qui se et sibi et rei iudica­tae constitisse dicit, an ille qui se in principem malefi­ci lenem, in adiutores eius et conscios vehementissi­mum esse respondet? Quorum ego de sententia non debeo disputare; neque enim dubito quin tales viri

8-9 Prisc. inst. GL 11105, 5 ut 'rumor rumusculus'. Cicero pro Cluentio: «qui ... aucupant (sic)» 19-20 Quini. insl. IX 2, 16 Uter ... redderet

e 3 adducti ST...,2b7-0 (de struclllra v. Madvig ad Cic. fin. I 14, Tms. I

602, 57 sqq.) addocti (RN) ve/ ad docti(I:'V) C(=I:RN111 at docti D) 5-6 si aliud is ed. Rom. (si excidil ob sit11ilit11dinem praecedentis sed com­petuliose mipll) aliud is C(=l:Sb2jl•) aliud si T 1-Ialm (v. praej. 19 adn. 28) 7 constaret Man11ti11s 1559, sed v. NisbeJ ad Cic. dom. 139 9 aucupant Prisc. 20 redderet Quini. et ex coni. I:1XSTb2111 reddere C(=D•jl'(exc. 111)) reddet Emuli is nequise C(=I: is [iis DO) nequisse Il') 21 dicat S1V2b 2 23 fuisse Lambin11s2 respondet cod. Graevii respondit C(=I:STbZjl•) di­cat. . . repondeat dub. Peterson' diceret. . . responderet Lambin11s' 24 quio D'<ST qui hii I:" qui hl R quin ii (hl D b2) b2jl'(exc. R) edd. pleriq11e, sed v. praej 15

38 105

106

110 PRO A. CWllNTIO llABITO 106-107

suspicione aliqua perculsi repentina de statu suo decli­narint. Qua re eorum qui absolverunt misericordiam non reprendo, eorum qui in iudicando superiora iudi­cia secuti sunt sua sponte, non Staieni fraude, constan­tiam comprobo, eorum vero qui sibi non liquere dixe- 5 runt sapientiam laudo; qui absolvere eum quem no­centissimum cognorant et quem ipsi bis iam antea condemnarant nullo modo poterant, condemnare, cum tanta consili infamia et tam atrocis rei suspicio esset

101 iniecta, paulo posterius patefacta re maluerunt. Ac ne 10 ex facto solum sapientes illos iudicetis, sed etiam ex hominibus ipsis quod hi fecerint rectissime ac sapien­tissime factum probetis, quis P. Octavio Balbo ingenio prudentior, iure peritior, fide, religione, officio dili­gentior aut sanctior commemorari potest? Non absol- 15 vit. Quis Q. Considio constantior, quis iudiciorum at­que eius dignitatis quae in iudiciis publicis versari debet peritior, quis virtute, consilio, auctoritate prae­stantior? Ne is quidem absolvit. Longum est de singu­lorum virtute t ita t dicere; quae quia cognita est ab 20 omnibus verborum ornamenta non quaerit. Qualis vir M. Iuventius Pedo fuit ex vetere illa iudiciorum disci­plina, qualis L. Caulius Mergus, M. Basilus, C. Caudi­nus ! qui omnes in iudiciis publicis iam tum florente re publica floruerunt. Ex eodem numero L. Cassius, Cn. 25

M(inde a I. 21 non)C 1-2 dcclinarint l.Ambinur declinarent C(=l:STb21l') 7 iam

mp. /in. add. I: ont. ST 12 hi C(=I:STR) ii b2jl•(exç, R) fecerint C(=I:TP<RD..,o) def. Zielin.ski 622 fecerunt ST><b2N edd. rrçç. omnu 13 P.] L. Emuli CiaP. fori. rrete, if. S/Jaçkkton Baiky Nom. 56 14 iure ST..,021>2 Par. 6)69 vi C(=DlNO sine vi B) 16 quis Q. STP<01b2 quisque C(=};tl') if. Trad. 76 adn. 62 18 debet ST'l'b2 dcbent C(=I:P1exç. 'I']) 20 ita del. Phtygm' 327 quae quia) quacque iam Clark quae Petmon2 295 est Phtygers' 327 sunt C(=I:STb2,•) edd. omnes 21 quaerit M dej PINygers' )27 quaerunt C(=I:STb2,') edd. omnes 22-23 luven-tius ... Mergus M. om. M 22 Pede C(=I:s"T) iudicio­rum D'< (ef. p. 9J, 20 sq.) iudicium C(=l:""TO) iudicum Sb2p•(exç. O) 23 Basilus Lambin111' (v. Sbaçkkton Baiky Nom. 54) Basilius todd. 23-24 Caudinus M Audinus C(=J;E2)

PRO A. CLUENTIO HABITO 107· 109 lit

Heius pari et integri tate et prudentia; quorum nullius sententia est Oppianicus absolutus. Atque ex his omni­bus natu minimus, ingenio et diligentia et religione par eis quos antea commemoravi, P. Saturius, in ea-

'i dem sententia fuit. O innocentiam Oppianici singula- 1os rem ! quo in reo qui absolvit ambitiosus, qui distulit cautus, qui condemnavit constans existimatur.

Haec tum agitante Quinctio neque in contione ne- 39

que in iudicio demonstrata sunt; neque enim ipse dici 10 patiebatur nec per multitudinem concitatam consistere

cuiquam in dicendo licebat. Itaque ipse postquam lu­nium pervertir, totam causam reliquit; paucis enim diebus illis et ipse privatus est factus et hominum stu­dia defervisse intellegebat. Quod si per quos dies Iu-

15 nium accusavit Fidiculanium accusare voluisset, re­spondendi Fidiculanio potestas facta non esset. Ac pri-mo quidem omnibus illis iudicibus qui Oppianicum condemnarant minabatur. lam insolentiam noratis ho- t09 minis, noratis animos eius ac spiritus tribunicios.

20 Quod erat odium, di immortales, quae superbia, quan­ta ignoratio sui, quam gravis atque intolerabilis adro­gantia ! qui ili ud iam ipsum acerbe tulerit, ex quo illa nata sunt omnia, non sibi ac defensioni suae condona­tum esse Oppianicum; proinde quasi non satis signi

25 esse debuerit ab omnibus eurn fuisse desertum qui se ad patronum illum contulisset. Erat enim Romae sum-

3-4 Àf'll.f. CL VII 500, 1 sq. (mb 'par his ') ingenio ... memora­vi

MC 1 Heiutus C(=I: Hevitus STE2) Heiulius d11b. Shaçkkton Baiky

Nom. 4) 2 ex M in C(=O(exç. E202D 3 diligentia et reli-gione] virtute Àf'll.f. 4 eis] his A T11s. ante memoravi Àf'll.f. 6 dispulit C(=D') 8 tum) cum C(=I:b) agente C(=I:ST) if. ad p. 94, H 12 totam causam C(=I:ST) causam totam M 18 condemnarant C(=l:O[exç, ...,202)) coodemnarunt M 21 ignoratio M ignorantia ST'l'2(ex C ?)a 22 iam C(=I:ST) etiam M 23-24 condonatum M (el inde ...,2b2) con­demnatum C(=:& .. ST) q11iC11m fart11il11 consentii p

40 110

112 PRO A. CLUENllO HABITO 109· I I I

ma copia patronorum, hominum eloquentissimorum atque amplissimorum, quorum certe aliquis defendis­set equitem Romanum in municipio suo nobilem, si honeste putasset eius modi causam posse defendi. Nam Quinctius quidem quam causam umquam antea 5 dixerat, cum annos ad quinquaginta natus esset? quis eum umquam non modo in patroni sed in laudatoris aut advocati loco viderat? qui quod rostra iam diu vacua locumque illum post adventum L. Sullae a tri­bunicia voce desertum oppresserat multitudinemque 10 iam desuefactam a contionibus ad veteris consuetudi-nis similitudinem revocaverat, idcirco cuidam homi­num generi paulisper iucundior fuit. Atque idem quanto in odio postea suis illis ipsis fuit per quos in

11 1 altiorem locum ascenderat! neque iniuria; facite enim 15 ut non solum mores eius et adrogantiam, sed etiam voltum atque amictum atque etiam illam usque ad talos demissam purpuram recordemini. Is, quasi non esset ullo modo ferendum se ex iudicio discessisse vic­tum, rem a subselliis ad rostra detulit. Etiam querimur 20 saepe hominibus novis non satis magnos in hac civita-te esse fructus? Nego usquam umquam fuisse maiores; ubi si qui ignobili loco natus ita vivit ut nobilitatis

15-18 fui. Ruf 3 RbL 39, 14 sq. Facite enim ut vultum ipsius et illam usque ad talos demissam purpuram cogitetis; cf Quini. inst. V 13, 39 ut adversus Quintium Cicero non haec solum, sed ipsam etiam praetextam demissam ad talos insectatus est

MC 7-8 laudatoris aut M lautioris C(=l:"B) 11 desuefactam

iam C(=I:••BST) 12 revocaverat M revocarat C(=l:ST) clau­sula beroica (cf ad p. 101, 19) 14 illis om. C(=I:•'ST) fuit post ascenderat (L 15) col/oçat C(=l:''ST) 15 fecit C(=l:"&[exc. E202)) 16 eius et adrogantiam E 2 (de vtrborum ordine v. praef 3Z) eius adrogantiam M et arrogantiam eius C(=l:BST) 17 etiam C(=I:&[exc. E202)) om. M 18 dìmissam C(=I:"BSTbRD) 20 ad C(=l:ò[exc. E202]) in M etiam C(=I:•'ST1112) v. Tbes. V 2, 951, 77 sq. et iam M edd. pkrique 23 quis C(=I:•'STE2) cf ad p. 107, 22 natus M natus sit C(=l:"BST)

PRO A. CLUENTIO HABITO 111-113 113

dignitatem virtute tueri posse videatur, usque eo per­venit quoad eum industria cum innocentia prosecuta est; si qui autem hoc uno nititur quod sit ignobilis, 112

procedit saepe longius quam si idem iJle esset cum 5 isdem suis vitiis nobilissimus. Vt Quinctius-nihil

enim dicam de ceteris-si fuisset homo nobilis, quis eum cum illa superbia atque intolerantia ferre potuis­set? Quod eo loco fuit, ita tulerunt ut, si quid haberet a natura boni, prodesse ei putarent oportere, super-

i O biam autem atque adrogantiam eius deridendam magis arbitrarentur propter humilitatem hominis quam perti­mescendam.

Sed ut illuc revertar, quo tempore Fidiculanius est 41

absolutus, tu qui iudicia facta commemoras, quaero, 15 quid tum esse existimas iudicatum? certe gratis iudi­

casse. At condemnarat, at causam totam non audierat, 113

at in contionibus omnibus a L. Quinttio, tribuno ple-bis, vehementer erat et saepe vexatus. Illa igitur omnia Quinctiana iniqua, falsa, turbulenta, popularia, seditio-

20 sa iudicaverunt. Esto, potuit esse innocens Falcula: iam ergo aliqui Oppianicum gratis condemnavit, iam non eos Iunius subsortitus est qui pecunia accepta con­demnarent, iam potuit aliqui ab initio non sedisse et tamen Oppianicum gratis condemnasse. Verum, si in-

25 nocens Falcula, quaero, quis nocens? si hic gratis con-

MC 3 quis C(=l:"E2v2b2GN) cf ad p. 107, 22 5 vitiis] civis

STE20 2 (ex C?) 8 tulerunt ita C(=l:") 9 a Naugerius1 in MC* bono C(=l:") 13-14 absolutuS est C(=l:"ST) 14 iudicia C(=I:ST) ea iudicia M quaero om. C(=I:•'ST) 17-18 tr. pi. C(=I:ò[exc. v2b2]) om. M (cf ad p. 127, 1-Z) 20 iudicaverunt (-arunt B) C(=I:BST02) iudicia fuerunt M [iudicia] fuerunt Rau II 130 sq. (iudices) iudicaverunt Clark (cf Trad. 114) 21 aliqui ST (ex C? cf Tbes. I 1607, 21 sqq. et infra L 23) aliquis M 23 potuìt M putarer I: (&11111 v. I. potuerunt 11. praef 16) putaretur 6 (exc. E2Q2), quae lectionis varieta.r ex compendio in C adbibito oriri potuit (cf ad p. 103, 11 et Trad. 75) potest Clark coU. Quini. insl. VII 1, 50 Iam multum acti est: potest aliquis non adfuisse et heres esse; a/ii alia a!iqui M (cj ad I. 21) a!ìquìs S2E2'1/2bGD de C non constai 24 condemnasset C(=I:STE2v2) 25 qui C(=l:'•ST) ante nocens add. sit (fuit S) C(=l:"6[exc. E2])

114 PRO A. CLUENTIO HABITO 113-116

demnavit, quis accepit? Nego rem esse ullam cuiquam illorum obiectam quae Fidiculanio non obiecta sit, ali­quid fuisse in Fidiculani causa quod idem non esset in

114 ceterorum. Aut hoc iudicium reprehendas tu cuius ac­cusatio rebus iudicatis niti videbatur necesse est aut, si 5 hoc verum esse concedis, Oppianicum gratis condem­natum esse fateare.

Quamquam satis magno argumento esse debet quod ex tam multis iudicibus absoluto Falcula nemo reus factus est. Quid enim mihi damnatos ambitus conligi- 10 tis, alia lege, certis criminibus, plurimis testibus? cum primum illi ipsi debuerint potius accusari de pecuniis repetundis quam ambitus. Nam si in ambitus iudiciis hoc eis obfuit, cum alia lege causam dicerent, certe, si propria lege huius peccati adducti essent, multo plus 15

115 obfuisset. Deinde, si tanta vis fuit istius criminis ut, qua quisque lege ex illis iudicibus reus factus esset, tamen hac plaga periret, cur in tanta multitudine accu­satorum, tantis praemiis ceteri rei facti non sunt?

Hic profertur id quod iudicium appellari non opor- 20 tet, P. Septimio Scaevolae litem eo nomine esse aesti­matam. Cuius rei guae consuetudo sit, quoniam apud homines peritissimos dico, pluribus verbis docere non debeo. Numquam enim ea diligentia quae solet adhi­beri in ceteris iudiciis, eadem reo damnato adhibita 25

116 est. In litibus aestimandis fere iudices aut, quod sibi eum quem semel condemnarunt inimicum putant esse, si qua in eum lis capitis inlata est, t non t admittunt

MC 1 ullam] nilam M cuiquam Lambinur Madvig Adv. II 199

sq. in quemquam codd., sed v. TheJ. IX 2, 59, 58 sqq. 2 non obiecta C(=I:ST) obiecta non M cf ad p. 90, 3-4 2-3 aliquid] aut quidquam Madvig Adv. 11199 sq., sed v. Thes. I 1612, 56 sqq. 5 niti videbatur M nitebatur C(=I:ST) edd. nonnulli, seti cf p. 51, 3 et de Jimili comptionis genm ad p. 79, 18 10-11 collegitis M 14 iis STbND his M dt C non constai 20 Hic] hinc novam perico-pen incipere vidit Kroll 181 25 in ceteris] in ceris M 28 qua C(=I:SE2) quae M non arnictunt C(=I:T)D (amitt-), quod olim non displicebat (v. Trad. 108 sqq.) non inviti admittunt Mommsen Rom. Stra.fr- 725 adn. 4 non remittunt Postgate 89-91

PRO A. CLUENTIO HABJTO 116-117 115

aut, quod se perfunctos iam esse arbitrantur cum de reo iudicarunt, neglegentius attendunt cetera. Itaque et maiestatis absoluti sunt permulti quibus damnatis de pecuniis repetundis lites maiestatis essent aestimatae et

1 hoc cotidie fieri videmus, ut reo damnato de pecuniis repetundis, ad quos pervenisse pecunias in litibus ae­stimandis statutum sit, eos idem iudices absolvant; quod cum fit, non iudicia rescinduntur, sed hoc statui­tur, aestimationem litium non esse iudicium. Scaevola

IO condemnatus est aliis criminibus frequentissimis Apu­liae testibus. Omni contentione pugnatum est uti lis haec capitis aestimaretur. Quae res si rei iudicatae pondus habuisset, ille postea ve! isdem ve! aliis inimi­cis reus hac lege ipsa factus esset.

I 5 Sequitur id quod illi iudicium appellant, maiores autem nostri numquam neque iudicium nominarunt neque proinde ut rem iudicatam observarunt, animad­versionem atque auctoritatem censdriam. Qua de re ante quam dicere incipio, perpauca mihi de meo offi-

7.0 cio verba facienda sunt, ut a me cum huiusce periculi tum ceterorum quoque officiorum et amicitiarum ratio conservata esse videatur. Nam mihi cum viris fortibus qui censores proxime fuerunt ambobus est amicitia; cum altero vero, sicuti plerique vestrum sciunt, ma-

18 sqq. Cj Quini. inst. IV 1, 75

MC 1 cum M quod C(=I:TE2Rmg) 4 maiestatis C(=I:l>[exc.

E 2]) om. M 7 eos idem Baiter eos illi M eosdem C(=I:STE2) eos idem illi Boyancé 9 iudicium om. C(=I:"ST) cf ad p. 86, 10 11 uti C(=I:ST) ut M 15 id quod C(=I:STE2) illquod M 17-18 animadversio atque auctoritas censoria Manulius 1541, sed de huiusmodi attraclio11e v. Lefstedt Synt. Il 165 sq., Hofmann-Szantyr 731 et infra p. 152, 21 sq. 19 antequam dicere incipio C(=I:STE2p•) incipio M 20-21 periculi tum] periculo ST 24 sicuti C(=I:BSTE2) sicuti et M sed v. Hofmann-Szantyr 483 et cf adp. 127, 8; 129, 13; 144, 11 vestri ST

42 117

116 PRO A.. CLUENTIO HAllrrQ 117- 119

gnus usus et summa utriusque officiis constituta neces-118 situdo est. Qua re quicquid de subscriptionibus eorum

mihi dicendum erit, eo dicam animo ut omnem ora­tionem meam non de iUorum facto sed de ratione cen­soria habitam existimari velim. A Lentulo autem, fa- 5 miliari meo, qui a me pro eximia sua virtute summis­que honoribus quos a populo Romano adeptus est honoris causa nominatur, facile hoc, iudices, impetra-bo, ut, quam ipse adhibere consuevit in amicorum periculis cum fidem et diligentiam tum vim animi 10 libertatemque dicendi, ex hac mihi concedat ut tantum mihi sumam quantum sine huius periculo praeterire non possim. A me tamen, ut aequum est, omnia caute pedetemptimque dicentur ut neque fides huius defen­sionis relicta neque cuiusquam aut dignitas laesa aut 15 amicitia violata esse videatur.

119 Video igitur, iudices, animadvcrtisse censores in iu-dices quosdam illius consili luniani, cum istam ipsam causam subscriberent. Hic illud primum commune proponam, numquam animadversionibus censoriis 20 hanc civitatem ita contentam ut rebus iudicatis fuisse. Neque in re nota consumam tempus; exempli causa ponam illud unum, C. Getam, cum a L. Metello et Cn. Domitio censoribus ex senatu eiectus esset, censo­rem esse ipsum postea factum et, cuius morcs erant a 25 ceosoribus reprehensi, hunc postea et populi Romani

23-25 Cf Val. Max. !! 9, 9 C. Geta, cum a L. Metello et Cn. Domitio censoribus senatu motus cssct, postea ccnsor factus est

MC 1 officiis Manutitn 1541 officii rodd. 1-2 necessitudo M

consuetudo C(=I:o[exc. E 2] censuit B) 2 est om. ST 3-4 orationem El Angelius rationem codd. 6 qui a] quia M 10 cum C(=I:lì[t'Xç. v2b2]) 0171. M tum] eam I: (t'X C?) 11 ex C(=I:ST) in M 13 possim C(=I:STE2) possum M 14 huius M eius C(=I:ST) 19 illud primum C(=I: .. ST) primum illud M 22 exempli causa C(=I:"lì[t'X'- 0 2b2]) exemplis M 23 unum illud C(=I:•'ST) 25 esse ipsum postea C(=D'ST) ipsum postca esse M 25-26 erant a censoribus C(=:E''ST) a censoribus erant M

PRO A. CUJENTIO HABITO 119-121 117

et eorum qui in ipsum animadverterant moribus. prae: fuisse. Quod si illud iudicium putaretur, ut ceten turpi iudicio damnati in perpetuum omni honore ac dignita­te privantur, sic hominibus ignominia notatis neque a~

'I honorem aditus neque in curiam reditus esset. Nunc s1 120

quem Cn. Lentuli aut L. Gelli libertus furti condemna-rit, is omnibus ornamentis amissis numquam ullam honestatis suae partem recuperabit; quos autem ipse L. Gellius et Cn. Lentulus, duo censores, clarissimi viri

I o sapientissimique homines, furti et captarum pecunia­rum nomine notaverunt, ei non modo in senatum redierunt, sed etiam illarum ipsarum rerum iudiciis absoluti sunt. Neminem voluerunt maiores nostri non 43

modo de existimatione cuiusquam, sed ne pecuniaria I 'i quidem de re minima esse iudice~, nisi 9ui inter

adversarios conveoisset. Quapropter m omnibus legi­bus quibus exceptum est de quibus ca.usis aut magistra­tum capere non liceat aut iudicem legi aut alterum accusare haec ignominiae causa praetermissa est; timo-

'0 ris enim causam, non vitae poenam in illa potestate esse voluerunt. Itaque non solum illud ostendam quod 121

iam videtis, populi Romani suffragiis saepenumero censorias subscriptiones esse sublatas, verum etiam iu­diciis eorum qui iurati statuere maiore cum religione

l'\ et diligentia debuerunt. Primum iudices, senatores equitesque Romani, in compluribus iam reis quos con­tra leges pecunias accepisse subscri~~m _est suae po­tius religioni quam censorum op1mom paru~runt.

Deinde practores urbani, qui iurati debent opt~~um 10 quemque in selectos iudices referre, numquam s1b1 ad

MC 3 ac 0171. C(=I:") 4 ad M m C(=I:·'S.T02) 6 libertum

C(=I:S"') funis C(=I:) 8 recupcrab1t C(=I:STE2) recupc;~ ravit M ipse] ille C(=I:) ipsi Pluygen1 389 SIJ· 11 u C(=I:lì[t'Xt. '1'2b2]) 0171. M 12 illarum C(=I:STE~·) 0171. M 13 nostri C(=I:BST) vestri M 16 convenissent C(I:u) 23 sublatas C(=I:BSTE2) delatas M 27 accep1sse C(=I:STE2) cepisse M 30 selectos M (ef. Thes. V!! 2, 599, 6 sqq.) lectos C(=D'BST)

118 PRO A. Cl..U6NTIO llABITO 121-124

eam rem censonam ignominiam impedimento esse 122 oportere duxerunt. Censores denique ipsi saepenumero

superiorum censorum iudiciis, si ista iudicia appellaci voltis, non steterunt. Atque etiam ipsi inter se censo-res sua iudicia tanti esse arbitrantur ut alter alterius 5 iudicium non modo reprehendat, sed etiam rescindat, ut alter de senatu movere vclit, alter retineat et ordine amplissimo dignum existimet, ut alter in aerarios rc­ferr~ a~t tribu moveri iubeat, alter vetet. Qua re qui vobts m mentem venit haec appellare iudicia quae a 10 populo Romano rescindi, ab iuratis iudicibus repudia-ri, a magistratibus neglegi, ab eis qui eandem potesta­tem adepti sunt commutari, inter conlegas discrepare videatis?

1ll Quae cum ita sint, videamus quid tandem censores 15 de illo iudicio corrupto iudicasse dicantur. Ac primum illud statuamus, utrum quia censores subscripserint ita sit, an quia ita fuerit illi subscripserint. Si ideo quia subscripserint, videte quid agatis, ne in unum quem­que nostrum censoribus in posterum potestatem re- 20 giam permittatis, ne subscriptio censoria non minus calamitatis civibus quam illa acerbissima proscriptio possit adferre, ne censorium stilum, cuius mucronem multis remediis maiores nostri rettuderunt, aeque post­hac atque illum dictatorium gladium pertimescamus. 25

124 Sin autem quod subscriptum est quia verum est idcirco grave debet esse, hoc quaeramus, verum sit an falsum. Removeantur auctoritates censoriae, tollatur id ex cau­sa quod in causa non est; doce quam pecuniam Cluen-

MC 1 impedimento C (=U[exç. lf<)2)) impedimentuo co". ex -ruu

M 3 appellari M appellare C(=I:S1) 4 inter se] ante C(=l:") 6 praescindat C(=I:S1) 8 aerario (-tio B) C(=D'BS1) 8-9 referre C(=D'BST()?) 9 tribuni C(=D'T tribus B) movere C(=D'BST()?) 11 Romano om. ST 12 iis ST AE his M de C non constai 13 et anll inter ada. E 2 t111ll discrepare Sor (ex C?) 18 ideo om. C(=D'S) 26 verum est) verum sit Halm

PRO A. CLUENTIO HABITO 124-125 119

tius dederit, unde dederit, quem ad modum dederit; uoum denique aliquod a Cluentio profectae pecuniae vestigium ostende. Vince deinde bonum virum fuisse Oppianicum, hominem integrum, nihil de illo um-

'I quam secus esse existimatum, nihil denique praeiudi­catum. Tum auctoritatem censorum amplexato, tum illorum iudicium cum re coniunctum esse defendito. Dum vero eum fuisse Oppianicum constabit qui tabu- 12s

las publicas municipi manu sua corrupisse iudicatus IO sit, qui testamentum interleverit, qui supposita perso­

na falsum testamentum obsignandum curaverit, qui eum cuius nomine id obsignatum est interfecerit, qui avuoculum fili sui io servitute ac vinculis necaverit, qui municipes suos proscribendos occidendosque cura-

15 verit, qui eius uxorem quem occiderat in matrimo­nium duxerit, qui pecuniam pro abortione dederit, qui socrum, qui uxores, qui uno tempore fratris uxorem speratosque liberos fratremque ipsu'tn, qui denique suos liberos interfecerit, qui cum venenum privigno

JO suo quaereret manifesto sit deprehensus, cuius mini­stris consciisque damnatis ipse adductus in iudicium pecuniam iudici dederit ad sententias iudicum corrum­pendas, dum haec, inquam, de Oppianico constabunt

6 Pri.sc. insl. GL Il 393, 6 sq. ('ampkxo' pro 'ampkxor') auctorita­tem censorum amplexato

MC 1 quem ... dederit om. ST 2 a Cluentio aliquid C(=l:BST)

3 bonum virum C(=l:"ST) virum bonum M 6 censorum M Prisc. censoriam C(=I:STEZJ•) if. ad p. 125, 20 amplexato Prisc. GJ amplexator M6(exc. v202) (Il ex Ci') 7 coniunctum cum re C(=l:•'ST) 8 dum C(=I:"èl[exc. E 2)) cum M 9 manu sua C(=l:"[?JSTO) sui M 11 curaverit C(=l:•'[i'J ST,.2b) curarit M q11od homoeollkstton dertn1il (if. ad p. 101, 19) 13 necaverit C(=I:èl[exc. EZQ2)) necarit M 14-15 curaverit C(=I:S,.2) curarit M 16 abortione C(=l:Bèl[«Xc. EZQ2)) potio-ne (po- in ras.) M 17 uxores C(=l:BS1) uxorem M 20 quaereret M cf. p. 81, 14 sq. Cael. 30. 31. 58 dare vellet C(=D'&) deprehensus sit C(=l:-'51) if. ad p. 63, 4 22 dcderat C(=D')

120 PRO A. CLUENTIO HABITO 125-127

neque ullo argumento Cluentianae pecuniae crimen tenebitur, quid est quod te ista censoria sive voluntas sive opinio fuit adiuvare aut hunc innocentem oppri­mere posse videatur?

1 ~~ Quid igitur censores secuti sunt? Ne ipsi quidem, ut 5 gravissime dicant, quicquam aliud dicent praeter ser­monem atque famam. N ihil se testibus, nihil tabulis, nihil gravi aliquo argumento comperisse, nihil deni­que causa cognita statuisse dicent. Quod si ita fecis­sent, tamcn id non ita fixum esse deberet ut convelli 10 non liccret. Non utar exemplorum copia, quae summa est, non rem veterem, non hominem potentem ali­quem aut gratiosum proferam. Nuper hominem tc­nuem, scribam aedilicium, D. Matrinium, cum defcn­dissem apud M. lunium Q. Publicium praetores et 15 M. Plaetorium C. Flaminium aedilis curulis, persuasi ut scribam iurati legerent eum quem idem isti censores aerarium reliquissent. Cum enim in homine nulla cul-pa inveniretur, quid ille meruisset, non quid de eo sta-

121 tutum esset quaerendum esse duxerunt. Nam haec qui- 20 dem quae de iudicio corrupto subscripserint quis est qui ab illis satis cognita et diligenter iudicata arbitre­tur? In M'. Aquilium et in Ti. Guttam video esse sub­scriptum. Quid est hoc? duos esse corruptos solos pecunia dicant: ceteri videlicet gratiis condemnarunt. 25 Non est igitur circumventus, non oppressus pecunia, non, ut illa Quinctiana [contiones] habebantur, omnes

M(11sq11e ad l 21 corrupto)C . 1 neque C(=I:sT) ace M 6 dicant Gjl• 11. Trad. 112 sq.

d1cam ~~Tb2 (STb2 ex_ Ci') 8 aliquo gravi C(=D'ST) 1~ Macnmum C(=I: Macnnum ST Macrimum b2) 15 Pupli­c1u_m ~(=l:T) . 16 Pretorium C(=I:sT) 18 reliquissent M rehqu1sse subscnpserunt C(=I:5TE2jl• reliquisse subscripserint .,2b2) hominem C(=l:T) 19 quid' C(=l:O) quod M non quid C(=U{ext. 02]) numquid M 20 c:fu.erunt C(=I:sT) 23 M'. Man111i11s 1562 M. todd. Ti. SdJiit!<. Titum todd., if. ad p. 1_05, _20 25 gratiis C(=l:R) gratis STjl'(exc. R) 27 illa Qu1~ct1ana ego colJ. p. 11 J, 18 sq. ( 11. Trad. 11 J sqq.) illa Quinctiana conttones C(=:J;p•[«l(c. D]) ille Quinctiane contiones STDb in illa

Quinctiana contione Grae11i11s re

habebantur) habebantur e lii

PRO A. CLUENTIO HABJTO 127-129 121

qui Oppianicum condemnarunt in culpa sunt ac suspi­cione ponendi; duos solos video auctoritate censorum adfinis ei turpitudini iudicari. Aut illud adferant, ali­quid esse quod de his duobus habuerint compertum,

5 de ceteris *** comperisse. Nam illud quidem minime probandum est, ad notationes auctoritatemque censo­riam exemplum illos (e) consuetudine militari trans­tulisse. Statuerunt enim ita maiores nostri ut, si a mul­tis esset flagitium rei militaris admissum, sortito in

10 quosdam animadverteretur, ut metus videlicet ad om­nis, poena ad paucos perveniret. Quod idem facere censores in delectu dignitatis et in iudicio civium et in animadversione vitiorum qui convenit? Nam miles qui locum non tenuit, qui hostium impetum vimque

15 pertimuit, potest idem postea et miles esse melior et vir bonus et civis utilis; qua re ne in bello propter hostium metum delinqueret, amplior ei mortis et sup­plici metus est a maioribus constitutfis; ne autem ni­mium multi poenam capitis subirent, idcirco illa sorti-

20 tio comparata est. Hoc tu idem facics censor in senatu legendo? Si erunt plures qui ob innocentem condem­nandum pecuniam acceperint, tu non animadvcrtes in

10-11 Cf Veget. I/14 ut ad omnes metus, ad paucos poena per­veniat

e al. reo

vid. (haberebantur l; habebantur R) (ir. Trad. 62) habebatur GraeviNS 4 esse] sese Le Ckrr eos 11tl censores thib. PelnTon1 209 n11//am laal­lllJ/11 admiltmùs 5 ( nihil se} comperisse ego exempli gratia ( ni­hil) comperisse .Lmnbinm1 (non) comperisse Grantim, ud pl11ra «l(tidisse posr11nt; lllJ/11 bot arg11mmt11m refe/G de/mii si&11J prim11m ( duos ... dicant) ti terti11m (nam dt.); nisi forte i/Jq nam amfataJiq ind11tit11r b11i111 sea1ndi arg11mmti et q11id tak S'llppleas: (nihil se cogniti habere. At oportuit eos etiam de ceteris} comperisse 7 e fll}pl Baiter trJ/I. p. 122, 15 a Angelim 9 sortito Classm sortitio C(=l:BST02R) sortitione Nljl()b if. p. 122, 16 16-17 ne ... delinqueret C(=Lll') qui ... deliquerat ex ami. l>(jt)(',, E202) if. Trad. 76 19 capitisuberent C 111 vid. (capitis uberent :J; capiti suberent R) 22 tu jt)( toni. l>(«l(c. E102) ut C(=l;'') ani-madvertes Lambin11s1 animadvertis C(=Uf ext. E202]) animadver­tas p•

46 128

129

47 130

122 PRO A. CLUIJ.NTIO llABITO 129-130

omnis, sed carpes ut velis et paucos ex multis ad igno­miniam sortiere? Habebit igitur te sciente et vidente curia senatorem, populus Romanus iudicem, res publi-ca civem sine ignominia quemquam qui ad perniciem innocentis fidem suam et religionem pecunia commu- 5 tarit, et qui pretio adductus eripuerit patriam, fortunas, liberos civi innocenti, is censoriae severitatis nota non inuretur? Tu es praefectus moribus, tu magister veteris disciplinac ac scveritatis, si aut retines quemquam sciens in scnatu scelere tanto contaminatum aut statuis 10 qui in cadem culpa sit non eadem poena adfici conve­nire? Aut quam condicionem supplici maiores in bello timiditati militis propositam esse voluerunt, eandem tu in pace constitues improbitati senatoris? Quod si hoc exemplum ex re militari ad animadversionem censo- 15 riam transferendum fuit, sortito id ipsum factum esse oportuit. Sin autem sortiri ad poenam et hominum delictum fortunae iudicio committere minime censo­rium est, certe in multorum peccato carpi paucos ad ignominiam et turpitudinem non oportet. 20

Verum omnes intellegimus in istis subscriptionibus venturo quendam popularem esse quaesitum. lactata res erat in contione a tribuno seditioso; incognita cau-sa probatum erat illud multitudini; nemini licitum est contra dicerc; nemo denique ut defenderet contrariam 25

P(inde a l 4 ignominia)C 8 iuretur P 9 ac P et C(=I:STll') 11 qui P* quis

C(=tSTp•) eadem culpa P* # ex ermi. STb2 eandem culpam C(=I:ll•) pene C(=l:R) 11-12 convenire P oportere con-venire C(=I:STp•) 12 aut P ut ad C(=I:STR) ut ll'(exç. R) 14 pacem C(=l:.DOb) constituas STb 16 sortito Clark sortitio (-cio I:) C(=I:R) sortitione P* ti tx coni. STll'(exç. R) if. ad p. 121, 9 11 et P ad C (=I:STll') 20 et turpitudinem om. l> 21 subcilitionibus C(=I:R) 23 a tribuno seditioso om. P 24 erat illud P illud erat C(=I:STll') multitudini nemini licitum P e/ iam At1g11Jtint1s multitudinem iniEcitum C(=I: multitudinem inlicitum (ili- N..,b] STii')

PRO A. CLUENTJO HABITO 130-132 123

partem Jaborabat. In invidiam porro magnam. ili a iud.i­cia venerant. Eteoim paucis postea mens1bus aha vehemens erat in iudiciis ex notatione tabellarum invi­cita versata. Praetermitti ab censoribus et neglcgi ma-

5 cula iudiciorum posse non videbarur. Homines quos cetcris vitiis atque omni dedecore infamis videbant, cos hac quoque subscriptione n~t~e volue~nt, et eo magis quod ilio ipso tempore ilhs .censonbu~ erant 1udicia cum equestri ordine commumcata, ut v1dere~-

111 tur per hominum idoneoru~ ignominia~ sua aucton­tatc illa iudicia reprehendisse. Quod s1 hanc apud 131

cosdem ipsos censores mihi aut alii causam agere licuisset, hominibus tali prudentia praeditis certe p~~­bavissem; res enim indicat nihil ipsos habuisse cogn1t1,

1 r, nihil comperti, ex tota ista subscription~ rumorem qucndam et plausum popularem esse quaes1tum.

Nam in P. Popilium, qui Oppia~icu.m condemna­rat, subscripsit L. Gellius, quod is pe~u~1am accep1sset quo innocentem condemnaret. lam 1~ 1psum quantae

10 divinationis est, scire innocentem fu1sse reum qucm fortasse numquam viderat, cum homines sapientissimi, iudices, ut nihil dicam de eis qui condcmnarunt, causa cogoita sibi dixerint ~on .liq~ere! Ver~m esto; co~- 132 demnat Popilium Gelhus, 1ud1cat accep1ss~ ~ Cluenuo

!'i pecuoiam. Negat hoc Lentulus; nam Pop1hum, quod

P(11Jqt1t ad/. 13-14 probavissem)C . . .. 1 invidiam ... magnam P* ti ex çom. S~b mv1d1a. .... magna

C(=I:R) illa P* ti ex ami. SY\>2 m1l1a C {=I:ll') m 1lla ST 3 tabcllarum P ti iam Caraton1" tabularum C(=I:STll') 4 ab P a C(=I:Sl'p•) 8 ipso P* !~ . in C(=U(eu. E~]Rp) erat P 11 illa om. P post 1udicta add. cuT? equestri ordu~e C(=I:STll') q111U wrlta "' e I. 9 rrpttila del. Emest1 P rwnd11m tog11J/o 12 eosdem' P eos C(=I:STll') 13 pra~ditis om. C(~I:S'!ll'~ on m11? (if. ad p. 70, 14) 13-14 probav1ssem; ~es emm md1~at nihil] rie primMJ diii. Madl!Ìg Of>MJ'· 686 probav1~sem (res .e~1m indicar) nihi1 tdd. fJltlt Madvrg1t1m omnes 15 ~sta. Em1s/1 1ps~ çodd. 11 P. PfJltlagathMJ L. todd. 22 1ud1ccs ex ron1. STll'(exç. R) iudicis C(=I:R) iis O,,Ob his. C(=I:STbRN) 23 sibi ll'(exç. R) sibi esse C(=I:ST02R) d1xennt td. Rom. dixerunt todd. licere C(=I:02R)

124 PRO A ClUENTIO HABITO 132-134

erat libertin~ filius, in senatum non legit, Iocum qui­dem sena~o~1um I~~1s ~t cetera ornamenta relinquit et eum omm 1gnomrn1a ltberat. Quod cum facit, iudicat eius sententia gratiis esse Oppianicum condemnatum. Et eundem Popilium postea Lentulus in ambitus iudi- 5 cio pro testimonio diligentissime laudar. Qua re si ne~~e L._ Gelli iudicio stetit Lentulus neque Lentuli ex1st1mat1~ne c<?n~entus fuit Gellius et si uterque cen-sor censons opu~1one standum non putavit, quid est quam ob rem qu1squam nostrum censorias subscriptio- 10 nes omnis fixas et in perpetuum ratas putet esse opor­tere?

1 ~~ At in ipsu~ Ha.bitum animadverterunt. Nullam qui-dem ob turpttud1nem, nullum ob totius vitae non dicam vitium, sed erratum. Neque enim hoc homine 15 sanctior neque probior neque in omnibus officiis reti­nend~s diligentior esse quisquam potest; neque illi ali-ter d.1cunt, sed ea~d~m illam famam iudici corrupti se.cuti .sunt; neque 1ps1 secus existimant quam nos exi­sttman volumus de huius pudore, integritate, virtute, 20 se~ putarunt praetermitti accusatorem non posse, cum ammadversum esser in iudices. Qua de re tota si unum factum ex omni antiquitate protulero, plura non di-

134 cam. Non enim mihi exemplum summi et clarissimi viri, P. Africani, praetereundum videtur; qui cum es- 25 set censor et in equitum censu C. Licinius Sacerdos prodisset, clara voce ut omnis contio audire posset

24 sqq. if. Q11in1. insl. V 11, 13; Val. Max. IV 1, 10

M (inde a I. 9 non)C 2 rel_inquit Lambin11s' reliquit çodd. 4 sententia ST..,20b

sentenue C(=I:P'[exç. O]) 9 non M (et STb2) ne C(=I:P') 11 a<!fixas M putet M putat C(=I:BSTE2P1exç. DO]) 16 fa*cuor (spai. vamo ".ni11s litt. rr/jçlo) M 19 nos C(=I:•'ST) vos M . 19-20 eXJstJman C(=ST) existimare M 21 posse Mod111g A~v. 111129 adn. potuisse MC* 22 tota om. C(=STQ2) 23-24 dico C(=I:ST) 27 posset aE2..,2b2D possit M (el STp(t'Xç. D]) de C non çonstal

PRO A. ClUBNTIO llABITO 134-135 125

clixit se scire illum verbis conceptis peierasse; si qui contra vellet dicere, usurum esse eum suo testimonio. Oeinde cum contra nemo diceret, iussit equum tradu­cere. Itaque is cuius arbitrio et populus Romanus et

•, cxterae gentes contentae esse consuerunt ipse sua scientia ad ignominiam alterius contentus non fuit. Q uod si hoc Habito facere Iicuisset, facile illis ipsis iudicibus et falsae suspicioni et invidiae populariter cxcitatae restitisset.

IO Vnum etiam est quod me maxime perturbar, cui 135

loco respondere posse vix videor, quod elogium recita-sti de testamento Cn. Egnati patris, hominis honestis­simi videlicet et sapientissimi, idcirco se exheredasse filium quod is ob Oppianici condemnationem pecu-

1 'i niam accepisset. De cuius hominis levitate et incon­stantia plura non dicam; hoc testamentum ipsum quod recitas eius modi est ut ille cum eum filium exhereda­ret quem oderat, ei filio coheredes homines alienissi­mos adiungeret quem diligebat. Sed tu, Atti, conside-

10 res censeo diligenter utrum censorum iudicium grave velis esse an Egnati. Si Egnati, leve est quod censores de ceteris subscripserunt; ipsum enim Cn. Egnatium quem tu gravem esse vis ex senatu eiecerunt. Sin autem censorum, hunc Egnatium quem pater censoria

19 - p. 126, 2 Q11inl. insl. V 13, 33 Sed ... retinuerunt

MC 1 conceptis] contemptum C(=I:) pe**ierasse (spai. vaç110

d11af'llm /ili. relicto) M periurasse C(=I:") 2 vellet dicere C(=I:"ST) dicere vellet M 3 nemo contra C(=I:USTE2)

4 ita C(=I:ST) 10 perturbat C(=:E6[t'Xç. E202]) conturbat M 11 posse vix videor M çkms11/a meliore vix videor posse C(=I:ST1112) 11-12 recitasse C(=:E") 14 ob (ab T) C(=I:6(t'Xc. 0 2)) ad M condemnationem C(=I:6[exc. E202]) damnationem M 19 adiungeret C(=I:6[exc. E202) v. Garatoni' et He11mann-Jeçke/ s. v. odi11ngo) coniungeret M 20 censorium C(=l:''ST) Q11inl., sed if. I. 24 et ad p. 119, 6 24 censorum MC* Qllint. (censorium Qllint. cod. J)

126 PRO A. CLUENTIO HAB!TI) 135-137

subscriptione exheredavit censores in senatu, cum pa­trem eicerent, retinuerunt.

1 ~~ At enim senatus universus iudicavit illud corruptum esse iudicium. Quo modo? Suscepit causam. An potuit rem delatam eius modi repudiare? cum tribunus plebis 5 populo concitato rem paene ad manus revocavisset, cum vir optimus et homo innocentissimus pecunia cir­cumventus diceretur, cum invidia flagraret ordo sena­torius, potuit nihil decerni, potuit illa concitatio multi­tudinis si ne summo periculo rei publicae repudiari? At quid est decretum? Quam i uste, quam sapienter, quam diligenter! S1 QVI SVNT QVORVM OPERA FACTVM SIT VT

IVOICIVM PVBLICVM CORRVMPERETVR. Vtrum videtur senatus id factum iudicare an, si factum sit, moleste graviterque ferre? Si ipse A. Cluentius sententiam de iudiciis rogaretur, aliam non diceret atque ei dixerunt quorum sententiis Cluentium condemnatum esse dici-

137 tis. Sed quaero a vobis num istam legem ex isto sena­tus consulto L. Lucullus consul, homo sapientissimus, tulerit, num anno post M. Lucullus et C. Cassius, in quos tum consules designatos idem illud senatus de­creverat. Non tulerunt; et quod tu Habiti pecunia fac­tum esse arguis, neque id ulla tenuissima suspicione confirmas, factum est primum illorum aequitate et sapientia consulum, ut id quod senatus decreverat ad illud invidiae praesens incendium restinguendum, id postea ferendum ad populum non arbitrarentur. Ipse

MC 1 exheredavit C(=ISTE2) Q11inJ. exeredat M 2 eiecissent

QNinl. 6 populi C(=D') concitato rem (6[aç, 02b2]00) tJtl concitatorem (D') C(=I:"&[aç. 02b2]00) concito rem M revocasset C(=IST) d1111S11"1 /Nroka (if. ad p. 101, 19) 8 dice­retur C(=IST) esse diceretur M 11. 26 adn. 42 flaglare (fla-grare T) C(=tST02) 10 at C(=tSTE2) aud M 14 id senatus C(=tST) 15 sententia M 16-17 rogarerur ... sententiis C(=tSTE2~') 11m. M 21 curo M 21-22 decre-verat C(=tST) decreverit M 23 ( vel) tenuissima Lambin11r 25 id om. G del Pelerron1 219, 1ed de iteralo pronomine 11. Hofmann­Sr(Jlnl,Jr 807, 11M1. VII 2, 464, 67 sqq. 21 ferendum Man11ti11s 1579 («ferri ad populum didt11r, non referri»; v. Mommsm Rom.

PRO A. CLUENTIO HABITO 137. 139 127

cleinde populus Romanus qui L. Quincti, tribuni ple­bis, fictis querimoniis antea coocitatus rem illam et rogationem flagitarat, idem C. luni fili, pueri parvoli, lacrimis commotus maximo clamore et concursu totam

1 quaestionem illam et legem repudiavit. Ex quo intelle- 138

gi potuit, id quod saepe dictum est, ut mare, quod sua natura tranquillum sit, veotorum vi agitari atque tur­bari, sic populum Romanum sua sponte esse placatum, homioum seditiosorum vocibus ut violentissimis tem-

lfl pestatibus concitari. Est etiam reliqua permagna auctoritas, quam ego so

turpiter paene praeterii; mea enim esse dicitur. Recita-vit ex oratione oescio qua Attius, quam meam esse dicebat, cohortatiooem quandam iudicum ad honeste

I ~ iudicandum et commemorationem cum aliorum iudi­ciorum quae probata non essent tum illius ipsius iudici Iuniani; proinde quasi ego non ab initio huius defen­sionis dixerim invidiosum illud fuiss~ iudicium aut, cum de infamia iudiciorum disputarem, potuerim illud

•o quod tam populare esset in ilio tempore practcrirc. Ego vero si quid eius modi dixi, neque cognitum com- 139

memoravi neque pro testimonio dixi, et illa oratio potius temporis mei quam iudici et auctoritatis fuit.

6-10 Mar. Victorin. I 44 RhL 251, 35 sqq. ut mare ... concirari; /11/. R11j 24 RbL 44, 27 sqq. mare. . . agitari et conturbari solet : sic populus Romanus

MC Staatsr. 1 III 311.952 li if. Rab. Post. 18 ferretur A8geli111 referretur codd.) referendum C(=U(aç. 02)) pcrferendum M 1-2 tribu­ni plebis om. C( =D"ST), Jtd ad çandnnilaum fflJl'Ìril11r (if. I. 3 pueri parvoli); if. ad p. 113, 17 1q. 2 ante C(=I:S) 5 quaesrio­nem illam et legem C(=tST) illam legem et questionem M std if. Il 2-3 rem illam et rogationem 6-7 sua natura M Mar. Vitlo-rin. I11I. R11j natura sua C(=D"S) 7 atque] et /11/. Rllf. 7-8 rurbari] conturbari I11I. R11j 8 sic C(=D"ST) Mar. Viçtorin. I11I. R11j sic et M 1td 11. ad p. 115, 24 9 seditiorum M 18 iudicium fuisse C(=I:>'ST) 20 in om. ST (ex C i') tdd., 1td 11.

K/Jhnlf"'Stegmann I 357, Tber. VII 1, 778, 15 1qq.

128 PRO A. CLUENl10 HABITO 1)9.140

Cum cnim accusarem et mihi initio proposuissem ut animos et populi Romani et iudicum commoverem cumque omnis offensioncs iudiciorum non ex mea opinione, sed ex hominum rumore proferrem, istam rem quae tam populariter esset agitata praeterire non 5 potui. Scd errat vehementcr, si quis in orationibus nostris quas in iudiciis habuimus auctoritates nostras consignatas se habere arbitratur. Omnes enim illac causarum ac temporum sunt, non hominum ipsorum aut patronorum. Nam si causae ipsae pro se loqui pos­sent, nemo adhiberet oratorem; nunc adhibemur ut ea dicamus non quae nostra auctoritate constituantur, sed

140 quae ex re ipsa causaque ducantur. Hominem ingcnio­sum, M. Antonium, aiunt solitum esse dicere idcirco se nullam umquam orationem scripsisse ut, si quid ali­quando non opus esset ab se esse dictum, posset se negare dixisse; proinde quasi, si quid a nobis dictum aut actum sit, id nisi litteris mandarimus, hominum

St memoria non comprehendatur. Ego vero in isto gene­re libentius cum multorum tum hominis eloquentissi­mi et sapientissimi, L. Crassi, auctoritatem sequor; qui cum Cn. Plancum defenderet accusante M. Bruto, ho­mine in dicendo vehemcnti et callido, cum Brutus duobus recitatoribus constitutis ex duabus eius oratio-

21 sqq. Cj Cic. de or: Il 22)·224; Qpint. inst. VI), 4)·44

MCX (X indt a L 6 set [sic] crrat usqut ad L 19 rcprchcndatur [si&])

1 accusarem C(=IST~•) accusatorem M accusator essem ex çoni. AE 8 illae C(=D•BST)X illae orationes M 10 aut C(=l:BST1112) ac MX, std 11. Trad. 84 sq. 12 auctoritate noscra C(=I:"ST) aucroritate X 13 dicantur C(=I:T02) 13-14 ingeniosissimum Marchum Anironium X 15 numquam ul-lam C(=I:.BS) 16 ab] a X posset se M posse se X posset C(=I:" BST) 17 si C(=I:••&[tx&. EZ,,2])X ()1!1. M 18 facrum X mandarimus C(=I:.,ST) mandaremus X mandaverimus M 19 reprehendatur X ipso C(=I:ST) 20 multarum M 22 Cn. Uninus ex Ci&. de or. Il 220 C. C(=IST) Quini. L. M Plancium Angelius ex Cit. de or. Il 220, 11. Miin:ur RE X 972 24 eius 0111. C(=D"BST)

PRO A. CLUENTIO HABITO 140-141 129

nibus capita alterna inter se contraria recitanda curas­set, quod in dissuasione rogationis cius quae contra coloniam Narboncnsem ferebatur quantum potest de auctoritate senatus detrahit, in suasione legis Serviliae

r, summis omat senatum laudibus, et multa in equites Romanos cum ex ca oratione asperius dieta recitasset quo animi illorum iudicum in Crassum incenderentur, aliquantum esse commotus dicitur. Itaque in respoo- 141

dendo primum exposuit utriusque rationem temporis IO ut oratio ex re et ex causa habita vidererur; deinde, ut

intellegere posset Brutus quem hominem et non solum qua eloquentia, verum etiam quo lepore et quibus facetiis praeditum Jacessisset, tris ipse excitavit recita­tores cum singulis libellis quos M. Brutus, pater illius

t '\ accusatoris, de iure civili reliquit. Eorum initia cum recitareotur, ca quac vobis nota esse arbitror: «Forte evenit ut ruri in Priveroati essemus ego et Brutus filius», fundum Priveroatem flagital::tat; «In Albano eramus ego et Brutus filius», Albanum poscebat; «ln

).() Tiburti forte adsedimus ego et Brutus filius», Tiburtem fundum requirebat; Brutum autem, hominem sapien­tem, quod fili nequitiam videret, quae praedia ei relin­queret testificari voluisse dicebat. Quod si potuisset honeste scribere se in balneis cum id aetatis fùio fuis-

75 se, non praeterisset; eas se tamen ab eo balneas non ex

MC 2 quod M et quod C(=IST) 8 in 0111. C(=D"ll{ext. E202])

10 et ex C(=I:ll{ext. 02]) et M 12 loquentia M 13 ipse C(=D"ST) et ipse M (if. Qpinl. tris excitavit et ipse lectores, seJ 11.

Thes. V 2, 902, 21 rqq. ti ad p. 115, 24) 17 ruri 0111. Ci&. de or. ( if. tliam Quint.) Privernati Cit. de or. ( if. etia111 Quini.) Priver­nate todd. (if. ad p. 76, S) essemus M Cit. de or. essem C(=I:BST) ego et Brutus filius 0111. Cic. de .or. 19 Brutus] Marcus Cit. dt or. 19-20 Albanum ... fihus om. M 20 adsedimus Ck. dt or. assedicemus (asse dicemus B) C(=I:B assi­dissemus S ascendissemus R) cum assedissemus E2b0.,0 edJ. cum ascendissemus TN 11. Trad. 115 sq. Brurus] Marcus Cic. de or. 23 testificari M testificati se C(=I:ll{ex&. 02b2]) 24 id 0111. M 25 se 0111. ST

130 PRO A. CLUENTIO HAIJITO 141 143

libris patris, sed ex tabulis et ex censu quaerere. Cras­sus tum ita Brutum ultus est ut illum recitationis suae paeniteret; moleste enim fortasse tulerat se in eis ora­tionibus reprehensum quas de re publica habuisset, in

142 quibus forsitan magis requiratur constantia. Ego autem 5 ili a recitata esse non moleste fero; neque enim ab ilio tempore quod tum erat neque ab ea causa quae tum agebatur aliena fuerunt neque mihi quicquam oneris suscepi, cum ita dixi, quo minus honeste hanc causam et libere possem defendere. Quod si velim confiteri me causam A. Cluenti nunc cognosse, antea fuisse in ìlla opinione populari, quis tandem id possit reprehen­dere? praesertim, iudices, cum a vobis quoque ipsis hoc impetrari sit aequissimum quod ego et ab initio perivi et nunc peto, ut, si quam huc graviorem de ilio iudicio opinionem attulistis, hanc causa perspecta at­que omni veritate cognita deponatis.

1 ~~ Nunc, quoniam ad omnia quae abs te dieta sunt, T. Atti, de Oppianici damnatione respondi, confiteare necesse est te opinionem multum fefellisse, quod exi- 2 stimaris me causam A. Cluenti non facto eius, sed lege defensurum. Nam hoc persaepe dixisti, tibi sic renun­tiari, me habere in animo causam hanc praesidio legis defendere. Itane est? ab amicis imprudentes videlicet prodimur et est nescio quis de eis quos amicos nobis 2

18 sqq. Cf Q11int. inst. V 1 J, 42 V 1 J, 47 Nam ... renunciavit

MC

22 - p. 131, 2 Q;tint. inst.

3 iis ManutillI 1541 bis &odd. 6 esse C(=I:ò[exc. 0 2]) om. M molesto C(=I:) 9 ita C(=I:STQ2) ista M illa Halm 11 non cognosce M (ef. ad p. 69, 7) 12 illa opinione popuJari M ca (illa v2b2) populari opinione C(=:Eò[ex&. E2Q2]) 15 buie C(=IST) if. ad p. 53, 21 16 attulissetis C(=I:"ST) hac C=(l:"ò[exc. ~]R) 19 T. om. C(=I:"ST) confitc:uis ST (ex Ci'), q11od numeri &aMSa coni. K11111ani«ki 81 24 imprudcnccs vidclicet C(=I:"STE2) Q;tint. vidclicet imprudentes M 25 iis MQ;tint. his M2 ctlt. codd. (exç. AEb) nobis M Q11inl. nostros C(=:Eè)[exc. E202])

PRO A. CLUl!NTIO HABITO 143-145 131

arbitramur qui nostra consilia ad adversarios deferat. Quisnam hoc tibi renuntiavit, quis tam improbus fuit? cui ego autem narravi? Nemo, ut opinor, in culpa est; nimirum tibi istud lcx ipsa renuntiavit. Sed num tibi

') ita defendisse videor ut tota in causa mentionem ul-lam fecerim legis, num secus hanc causam defendisse ac si lege Habitus teneretur? Certe, ut hominem con­firmare oportet, nullus est locus a me purgandi istius invidiosi criminis praetcrmissus. Quid ergo est? quae- 144

IO ret fortasse quispiam displiceatne mihi legum praesidio capitis periculum propulsare. Mihi vero, iudices, non displicet, sed utor instituto meo: in hominis honesti prudentisque iudicio non solum meo consilio uti con­suevi, sed multum etiam eius quem defendo et consi-

15 lio et voluntati obtempero. Nam ut haec ad me causa delata est, qui leges eas ad quas adhibemur et in qui­bus versamur nosse deberem, dixi Habito statim de eo Qvr COISSET QVO QVIS CONDEMNARETVR 1llum esse Jibe­rum, teneri autem nostrum ordinem. Atque ille me

J.O orare atque obsecrarc coepit ut ne sese lege defcndc­rem. Cum ego quae mihi videbantur dicerem, traduxit me ad suam sententiam; adfirmabat enim lacrimans non se cupidiorem esse civitatis retinendae quam exi­stimationis. Morem homini gessi; et tamen idcirco 145

JS feci-neque enim id semper facere debemus-quod

9 sqq. Cf Quini. insl. IV 5, 20

MC 1 adversariumQ;ti11t. adstip11/ante Emlein 10 adn. 1 2 hoc tibi

C(=I:•<ST) Q11int. tibi hoc M 3 autem M Q;tint. om. C( =l:''ò[ex&. Q2]) if. praef 26 adn. 41 est Q;tint. est et C(=IST) est sed M 4 istud C(=I:ST) Q11int. istunc M 6 Jegis fecerim C(=IST), std if. praef 32 defcndisse ed. HmJag. defendisscm codd. 7 hac M 10 fortassis C(=IST), sed 11.

Thes. VI 1143, 29 llJ'J· (if. ad p. 161, 20-21) displicctnc mihi ST (ex Ci') displicctnc tibi Halm 11 capitis C(=IST) a capite M 16 adibcmus M 20 ut ne M ne C(=I:•rST) se ST 21 vidcbantur C(=IST) viderentur M

132 PRO A. CLUl!NTIO llABITO 14$-147

videbam per se ipsam causam sine lege copiosissime posse defendi, videbam in hac defensione qua iam sum usus plus dignitatis, in illa qua me hic uti noluit minus laboris futurum. Quod si nihil aliud esset acrum nisi ut hanc causam obtineremus, lege recitata peroras- 5

53 sem, neque me illa oratio commoveret, quod ait Attius indignum esse facinus, si senator iudicio quempiam circumvenerit, legibus eum teneri, si eques Romanus

146 hoc idem fccerit, non teneri. Vt tibi concedam hoc indignum esse, quod cuius modi sit iam videro, tu mihi concedas necesse est multo esse indignius in ea civitatc quac legibus contineatur discedi ab legibus. Hoc cnim vinculum est huius dignitatis qua fruimur in re publica, hoc fundamentum libertatis, hic fons aequi­tatis. Mens et animus et consilium et sententia civitatis posita est in legibus; ut corpora nostra sine mente, sic civitas sine lege suis partibus ut nervis ac sanguine et membris uti non potest. Legum ministri magistratus, legum interpretes iudices, legum denique idcirco om-

147 nes servi sumus ut liberi esse possimus. Quid est, Q. Naso, cur tu in isto loco sedeas? quae vis est qua abs te hi iudices tali dignitate praediti coerceantur ?

15-16 Afar. Vitlorin. de.fin. p. 26, 16 S. (ti indi Castiod. insl. 14 p. 124, 1 sq. Af. ti lsid. orig. Il 29, 13) Lcx est mens ... civitatis 16-18 .Qiiinl. insl. V 11, 25 ut corpora ... non potest

P(intlt a I. 1 [si]nc lcge)MC 2 quam tam P 3 illam quam C(=D') 4 esset P*M

fuissct C(=I:sT..,i) fart. r«te, ef. atl p. 97, 2 5 obtincrcmus PC(C=l:&(txt. EZ,,2D optinercm M 6 comrnovet P ti iam Emuli nowe ptri'°pa' initio a neque (()llJ/ilN/Q, uJ 11. Trad. 101 Altius P 7 qucmpiam C(=l:&[at. E2b2]) quepiam P quem-quam M 9 sibi C(=l:&(at. l>lD 12 contincatur P*C(=I:5Tv2) tcncatur M ab P a MC* · 13 hic P 16 sinc] in P sic] ita .Qiiinl. 17 civitates C(=BST) ut P*M .Qiiinl. om. C(=D'BST) ac MC(C=BST) QNint. et P 19 lcgum1 P*M et legum C(=I:-'BSTv2) lcgum denique MC(C=BST) lcgib. niq. P legibus denique Baiter 20 servi sumus MC(C=BST) servimus P (ef. atl p. 79, 18) quid] quod P 21 isto PC(C=I:UST~·) hoc sesto M 22 iudices hi C(=I:)

PRO A. CLUEmlO HABITO 147-148 133

Vos autem, iudices, quam ob rem ex tanta multitudine civium tam pauci de hominum fortunis sententiam fertis? Quo iure Attius quae voluit dixit? Cur mihi tam diu potestas dicundi datur? Quid sibi autem illi

~ scribae, quid lictores, quid ceteri quos apparere huic quacstioni video volunt? Opinor haec omnia lege fieri torumquc hoc iudicium, ut ante dixi, quasi mente qua­dam regi legis et administrari. Quid er~? haec qua:­stio sola ita gubernatur? Quid M. Plaeton et C. Flam1-

IO ni inter sicarios, quid C. Orchivi peculatus, quid mea dc pecuniis repetundis, quid C. Aquili apud quem nunc de ambitu causa dicitur, quid reliquae quaestio­nes? Circumspicite omnis rei publicae partis: omnia legum imperio et praescripto fieri videbitis. Si qui 148

I 'i apud me te, T. Atti, reum velit facere, clames te lege pecuniarum repetundarum non tene~i; neque hae~ tua recusatio confessio sit captae pecumae, sed labons et periculi non legitimi declinatio. Nunc quid agatur et 54

quid abs te iuris constituatur vid~. Iubet lex ea~ q~a 10 lege haec quaestio constituta est, 1ud1cem quacst1on1s,

hoc est Q. Voconium, cum eis iudicibus qui ci obvc­ncrint-vos appellat, iudices-quaerere de veneno. In qucm quaerere? Infinitum est. Qv1cvMQVE PECERIT VENOIDERIT EMERIT HABVERIT OEOERIT. Quid eadcm

' 'i lex statim adiungit? recita. 0EQVE EIVS CAPITE QVAERl­TO. Cuius? qui coierit convenerit? Non ita est. Quid

P(usqNt atl l 14 pracscripto)MC 4 illi om. C(=l:UST) 7 ante PC(C=I:sT) 2ntca M

mcntcm P 8 ergo PC(C=I:sT..,i) ergo est M 9 et ~"'· ST (a C 1' 10 Orchi vi] ef. ad p. 103, 6 . 12 de. arnbuu P•M ambitu C(=D' -us STv2) 12·13 rchquacst~oncs. P 14 qui MC(C=l:) quis Vi><oSE2 ef. ad p. 107, 22 15 1. Am te C(=I:'<ST) sttl 11. pratj 31 atln. 44 clames re] clarn est dc C(=l:") ' 17 et C(=l:ST) sed M 19 vide om. C(=I:-<) lcx] cx M qua M in qua C(=l:) 21 ~oc] ha~~ (~.C?) Q. Voconium cum his iudicibus M quac comun.ctu~ ~ts 1ud1c1bus T (tx Cl Q. Voconium coniunctum cum hts 1ud1c1bus Sb2 Q. Voconium cum his iudicibus coniuncturn 1f 11. Tratl. 76 adn. 62) iis C(=l:Tb) his M ei 0111. C(=I:") 24 emerit om. ST 25 dcque] de Q. M 26 coierit] cocgerit C(=I:)

134 PRO A. CLUllNTIO HftBITO 143· 1•9

ergo est? dic. QvI TRIBVNVS MILITVM LEGIONIBVS QVAT­TVOR PRIMIS, QVIVE QVAESTOR, TRlBVNVS PLEBIS-dein­ceps omnis magistratus nominat-QVIVE IN SENATV SENTENTIAM OIXIT OIXERIT. Quid tum? QvI EORVM co­IIT COIERIT CONVENIT CONVENERIT QVO QVIS IVDICIO 5 PVBLICO CONOEMNARETVR. Qm EORUM: quorum? Vide­licet qui supra scripti sunt. Quid interest utro modo scriptum sit? Etsi est apertum, ipsa tamen lex docet. Vbi enim omnis mortalis adligat, ita loquitur: Qv1 VENENVM MALVM FECIT FECERIT. Omnes, viri mulieres, liberi servi, in iudicium vocantur. Si idem de coitione voluissct, adiunxisset: QvIVE COIERIT. Nunc ita est: DEQVE EIVS CAPITE QVAERITO QVI MAGISTRATVM HABVE­RIT INVE SENATV SENTENTIAM OIXERIT, QVI EORVM C0-

149 HT COIERIT. Num is est Cluentius? Certe non est. Quis ergo est Cluentius? Qui tamen defendi causam suam le~~ noluit. Itaq~e abicio legem, morem Cluentio gero. T1b1 tamen, Attt, pauca quae ab huius causa seiuncta sunt respondebo. Est enim quiddam in hac causa quod Cluentius ad se, est aliquid quod ego ad me putem 2 pertinere. Hic sua putat interesse se re ipsa et gesto negotto, non lege defendi; ego autem mea existimo interesse me nulla in disputatione ab Attio videri esse superatum. Non enim mihi haec causa sola dicenda est; omnibus hic labor meus propositus est quicumque hac facultate defensionis contenti esse possunt. Nolo quemquam eorum qui adsunt existimare me quae de lege ab Attio dieta sunt, si reticuerim, comprobare.

M(.taqMt ad J. 24 sola)C 1 ergo M id cr~ C(=l:S• ZOZ) 2 quacstor C(=l:) quacsto-

rcs M 2-3 ?cmceps M demde C(=I:ST) 3 omois om. C(=l:) nomina~ C(=:=l: nominantur OrtUi l: MndN111 "'gnito, if. Trad. 116-18) nom1nav1t M tdd. 4 quid C(=l:E2) qui M '.'-5 c?iit Lmnbim11' coit codd. . 6 condcmnetur C(=l:) 7 mtcrsit C(=U{txc. E2]) 8 1psa tamen C(=I:ST) tamen ipsa M docct M nos (non T) docet C(=l:S(txc. EYJ) 10 fecit om. C(=D') .. 11 si. M sic .CC=l:) idem C(=tSTb2v) item M 14-15 com Lamb1m11' co1t codd. 17 noluit C(=l:) nolit M 20 a mc M 21 se om. C(=l:*'SK'f) 24 haec sola M 28 sint tx co11i. 1:•1 (~. prt14f 16)

PRO A. CLUENTIO HABITO 1•9· 151 135

Quam ob rem, Cluenti, de te tibi obsequor; neque ego legem recito neque hoc loco pro te dico, sed ea quae a me desiderari arbitror non relinquarn.

Iniquum tibi videtur, Atti, esse non isdem legibus "I omnis teneri. Primurn, ut id iniquissimum esse confi­

tear, eius modi est ut commutatis [eis] opus sit legibus, non ut his quae sunt non parearnus. Deinde quis um­quam hoc senator recusavit ne, cum altiorem gradum dignitatis beneficio populi Romani esser consecurus,

IO eo se putaret durioribus legum condicionibus uri opor­tere? Quam multa sunr comrnoda quibus caremus, quam multa molesta et difficilia quae subimus ! atque haec omnia ramen honoris et amplitudinis commodo compensantur. Converte nunc ad equestrem ordinem

ss ISO

I 'i atque in ceteros ordines easdem vitae condiciones: non perferent. Putant enim minus multos sibi laqucos lcgum et condicionum ac iudiciorum propositos esse oportere qui summum locum civitatis 'aut non potue­runt ascendere aut non petiverunt. Atque ut omittam 151

W leges alias omnis quibus nos tenemur, ceteri autem sunt ordines liberati, hanc ipsam legem NE QVIS rvDI­c10 CtRCVMVENIRETVR C. Gracchus tulit; eam legem pro plebe, non in plebem tulit. Postea L. Sulla, homo a populi causa remotissimus, tamen, cum eius rei

1'l quaestionem hac ipsa lege constitueret qua vos hoc

4 sqq. Cf QNi111. i111t. V 1 J, 21 ex quibus tamen fonissime invaseris quod est aut omnibus periculosum (ut dicit Cicero pro Tullio: « •.. •) aut ipsis iudicibus, ut pro Oppio monet pluribus ne illud actionis gcnus in equestrem ordincm admittant: i11 ora· Jio11iJ Jii11h Qt;i11tilidllJlm 14psum IJIJj>. Hei~ 117 11. 52 ( ef. tliam Strob 20111. J2)

e 2-3 a me dcsiderari C(=l:ll') te a me dcsiderari b 2 te a me desi ­

derare ST1112 6 eis (cis l:) del OrtUi 8 recusavit ne Boiler roll. p. 1J8, J accusavit ut rodd. recusavit quin Lambi1111S' 011 recusa­vit ut ne 7 (idt111 e alttram parti&11la111 omittil p. 1J1, 20) cum) quo Lambi11111' 13 tamen C(=l:R) tantum STll'(ext. R) edd. 1101111111/i

136 PRO A. CLUENTIO llABITO ISl-153

tempore iudicatis, populum Romanum, quem ab hoc genere liberum acceperat, adligare novo quaestionis genere ausus non est. Quod si fieri posse existimasset, pro illo odio quod habuit in equestrem ordinem nihil fecisset libentius quam omnem illam acerbitatem pro- s scriptionis suae qua est usus in veteres iudices in hanc

152 unam quaestionem contulisset. Nec nunc quicquam agitur-mihi credite, iudices, et prospicite id quod providendum est-nisi ut equester ordo in huiusce legis periculum concludatur; neque hoc agitur ab om- 10 nibus, sed a paucis. Nam ei senatores qui se facile tuentur integritate et innocentia, qua]es, ut vere di­cam, vos estis et ceteri qui sine cupiditate vixerunt, equites ordini senatorio dignitate proximos, concordia coniunctissimos esse cupiunt; sed ei qui sese volunt 15 posse omnia neque praeterea quicquam esse aut in homine ullo aut in ordine hoc uno metu se putant equites Romanos in potestatem suam redacturos, si constitutum sit ut de eis qui rem iudicarint huiusce modi iudicia fieri possint. Vident enim auetoritatem 20 huius ordinis confirmari, vident iudicia comprobari; hoc metu proposito evellere se aculeum severitatis ve-

153 strae posse confidunt. Quis enim de homine audeat paulo maioribus opibus praedito vere et fortiter iudica-re, curo videat sibi de eo quod coierit aut consenserit 25

56 causam esse dicendam? O viros fortis, equites Roma­nos, qui homini clarissimo ac potentissimo, M. Druso, tribuno plebis, restiterunt, cum ille nihil aliud ageret [quam] cum illa cuncta quae tum erat nobilitate, nisi

e 6 qua est usus Man11tius 1579 questus &odd. 9 equester ordo

&(ex&. E2) eques r. (ro. NThjlb) C(=l:P') equites Romani &odd. LambinP 10 concludanrur &odd. LambinP 12 vere D''b vero C(=I:.sTP1tx&. Db]) 18 potestatem suam Paris. 7119 Oxon. Can. Clasr. /aJ. 226 Man11tius 1541 potcstate sua C(=I:.sTp•) 19 sir Lambinus' est &odd. iis N..,O his C(=I:.sRDb) 28 rcstirerunt D><&(aç_ E702)D rcstirucrunt C(=I:"111a&. D}) 29 quam del ed. HenKJg. tum erat nobilitate ed. Hentag. rum (cum l:) erant nobilitatis C(=I:STp•)

PRO A. CLUENTIO HABITO 153- IS4 137

ut e1 qu1 rem iudicassent huiusce modi quaestionibus in iudicium vocarentur! Tunc C. Flavius Pusio, Cn. Titinius, C. Maecenas, illa robora populi Romani, ceterique eiusdem ordinis non fecerunt idem quod

'i nunc Cluentius, ut aliquid culpae suscipere se putarent recusando, sed apertissime repugnarunt, cum haec re­putarent et palam fortissime atque honestissime dice­rent, se potuisse iudicio populi Romani in amplissi­mum locum pervenire, si sua studia ad honores peten-

10 dos conferre voluissent; sese vidisse in ea vita qualis splendor inesset, quanta ornamenta, quae dignitas; quae se non contempsisse, sed ordine suo patrumque suorum contentos fuisse et vitam illam tranquillam et quietam, remotam a procellis invidiarum et huiusce

15 modi iudiciorum sequi maluisse; aut si bi ad honores 154

petendos aetatem integram restituì oportere aut, quo­niam id non posset, eam condicionem vitae quam secuti petitionem reliquissent manere.' lniquum esse eos qui honorum ornamenta propter periculorum mul-

20 titudinem praetermisissent popuJi beneficiis esse priva­tos, iudiciorum novorum periculis non carere. Senato­rem hoc queri non posse, propterea quod ea condicio­ne proposita petere coepisset quodque permulta essent ornamenta quibus eam mitigare molestiam posset, lo-

25 cus, auctoritas, domi splendor, apud exteras nationes nomen et gratia, toga (et) praetexta, sella curulis, insi­gnia, fasces, exercitus, impecia, provinciae; quibus in

e 1 ut ei qui rem Halm (if. p. 136, 19) uti querem l: utique rem

P' uti que rem T uti qui rem ex &oni. SvZb Z 2 tum MIJ/ler 4 eiusdem Klot-.,.1 eiuscemodi (huiusce- P' ex&. R) C(=I:STp•) eius Clark Desmzt 303 huius Sth/Jk 5 aJiquid STybND aliquod C(=I:R..,O) 6-7 haec reputarent Madllig Ad11. Il 200 haec recusarent &odd. et recusarent Man11tius 1579 12 non contempsisse STp•(a&. RN) contempsisset (-isse N) C(=l:RN) 15 vaJuisse I: 18 secuti Angelius (if. Rab. Post. 16) secum &odd. 25 splendor apud STp•(a,. R) splendore C(=I:BR) 26 et del. Na11geri11s1 (de mendo if. Pis. 23)

138 PRO A. CUIENTIO HllBl"fO IS4-IS6

rebus cum summa recte factis maiores nostri praemia tum plura peccatis pericula proposita esse voluerunt. Illi non hoc recusabant ne ea lege accusarentur qua nunc Habitus accusatur, quae tunc erat Sempronia, nunc est Cornelia-intellegebant enim ea legc eque­strem ordinem non teneri-sed ne nova lege adliga-

155 rentur laborabant; Habitus ne hoc quidem umquam recusavit quo minus vel ea lege rationem vitae suae redderet qua non teneretur. Quae si vobis condicio placet, omnes id agamus ut haec quam primum in

57 omnis ordines quaestio perferatur; interea quidem, per deos immortalis, quoniam omnia commoda nostra, iura, libertatem, salutem denique legibus obtinemus, a legibus non recedamus. Simul et illud quam sit ini­quum cogitemus, populum Romanum aliud nunc age­re, vobis rem publicam et fortunas suas commisissc, sine cura esse, non metuere ne lege ea quam num­quam ipse iusserit et quaestione qua se solutum libe­rumque esse arbitretur per paucos iudices astringatur.

t56 Agit enim sic causam T. Attius, adulescens bonus et disertus, omnis civis legibus teneri omnibus; vos audi­tis et attenditis silentio, sicut facerc debetis; A. Cluen­tius, eques Romanus, causam dicit ea lege, qua lege senatores et ei qui magistratum habuerint soli tenen­tur; mihi per eum recusare et in aree legis praesidia constituere defensionis meae non licet. Si obtinuerit causam Cluentius, sicuti vestra aequitate nixi confidi-

M (inde a I. 4 (Ha)bitus)C 1 cum summa ON consumma C(=I:TR consumam 'I' cum

sumam Ob .. ) summum S.,ib2 if. Trad. 77 maioris C(=I:R) 1-2 praemia tum Ore/li premixtum (per-TD) C(=:ET~·) prcmium S.,ib2 praemia ÀllgtliNS 4 rune C(=I:Sl) tum M 8 ca M cx C(=I:Sl) 9 tenetur C(=I:Sl) 10 agimus C(=:t••) 16 remque C(=I:..,2) 17 sinc M se sine C(=I:O[exç. 02)) qua C(=I:) 18 iusserat (iux- TO) C(=I:TO) 19 arbitre-tur C(=I:Sl) arbitraretur M (if. ad p. 64, 20) 21 vos M ius C(=I:) 21-22 auditis et attcnditis C(=I:) attenditis et auditis M 23 causam dicit eques Romanus ST (ex C i') qua lege M qua C(=I:Sl) if. ad p. 101, 18 24 ii STbAEN hi M de C ntm çqns/41 habuerint C(=I: if. p. 1 J4, 1 J sq.) habuerunt M edd. 011111M 26 s1 om. C(=I:-'51)

5 ...

10 IO

15 l'I

20 ).()

25 15

PRO A. CLUllNTIO HABJTO 156-158 139

mus omnes existimabunt, id quod erit, obtinuisse pro~ter innocentìam, quoniar:1 ita de~e?su.s sit.; in le~ autem quam attingere noluent prae~1d1 ml fu1sse. H1c 157

nunc est quiddam quod ad me pertmeat, de quo ante dixi, quod ego populo Romano praest~re ~e?eam, quoniam is meae vita't statu~ est ut o:nn~s m1h1 cura atquc opera posita sit in homu~um pencuhs de~ende_n-dis. Video quanta et quam penculosa et quam mfimta quaestio temptetur ab accusa~orib~, ~um eam legem quae in nostrum ordinem scnpta Slt m populum Ro-manum transferre conentur. Qua in lege est QVI COIE-

RIT, quod quam late pateat videtis; CONVENEIUT : ae-que infinitum et incertum est; CONSENSERIT: hoc vero cum infinitum tum obscurum et occultum; FALSVMVE

TESTIMONIVM DIXERJT: quis de plebe Romana testimo-nium dixit umquam cui non hoc periculum T. Attio auctore paratum esse videatis? Nam dicturum. quide~ certe, si hoc iudicium plebi Romanae propos1tum s1t, neminem umquam esse confirmo. ~ed hoc polhceo~ omnibus si cui forte hac lege negotium facessctur qui lege no; teneatur, si is uti me defensore volue~it! m.e eius causam legis praesidio defensurum et vel h1s rudi-cibus vel horum similibus facillime probaturum, et omni me defensione usurum esse legis, qua nunc ut utar ab eo cuius voluntati mihi obtemperandum est non conceditur. Non enim debeo dubitare, iudices, quin, si qua ad vos causa eius modi delata sit eius qui

19-20 Pris<. inst. GL Il Jll, 5 sq. 'facessitur' quoque Cicero pro Cluentio : «seO hoc ... facessetuu

MC 4 quoddam C(=:t•'5T02) a me M 5 quod 0111.

C(=:t"ST) 6 vitae meae ST 7 ~tque. M et C(=I:ST) hominum C(=I:STE2) omnium M 13 1nfi~1tum et mcertum M incertum et infinitum C(=I:Sl) daNmia detenorr 14 occul­tum C(=I:-'51) occultum est M 16 dixerit C(=.I:S.T) . 1~ plebe Romana C(=I:"') 23 similibus SToAE s1millim1s ~ de C flOfl <tJJIStal 24 qua nunc 0111. C(=:f:"')

158

58

159

160

140 PRO A. CLUENTIO llABITO 158.160

lege non teneatur, etiam si is invidiosus aut mulris offensus esse videatur, etiam si eum oderitis etiam si inviti absoluturi sitis, ~amen ab~olvatis et religioni po­ttus. vestra~ quam odio pareaus. Est enim sapientis m?1c1s cogitare tantum s~bi a po_pulo Romano esse per- s missum quantum comm1ssum s1t et creditum et non solum sibi potestatem datam, verum etiam fid~m habi­tam esse meminisse; posse quem oderit absolvere qu~m. non oderit. condemnare, et semper non quid veltt ipse, sed quid !ex et religio cogat cogitare; ani­madvertere qua lege reus citetur, de quo reo cogno­scat, quae res in quaestione versetur. Cum haec sunt videnda, ~um. vero ill~d est hominis magni, iudices, atque sap1entis, cum 11lam iudicandi causa tabellam sumpserit, non se .rep.utare esse solum nec sibi quod­cumque concup1ent hcere, sed habere in consilio le­gem, religionem, aequitatem, fidem; libidinem autem odium, !n".idiam, metum cupiditatesque omnis amove~ re max1m1que aest1mare conscientiam mentis suae q~am. ab dis immortalibus accepimus, quae ab nobi~ 20 divelli non potest; quae si optimorum consiliorum atque factorum testis in omni vita nobis erit, sine ullo metu et summa cum honestate vivemus. Haec si T. Attius ~ut cognovisset aut cogitasset, profecto ne ~o~atus qu1dem ~ss~t dicere id quod multis verbis egit, 25 1ud1cem quod et v1deatur statuere et non devinctum legibus. esse oportere.. Quibus de rebus mihi pro Cluentl voluntate nimmm, pro rei dignitate parum pro vestra prudentia satis dixisse videor. '

MC 2 oderati~ C(=I:"~ 3 sitis] estis C(=D') . . 3-4 religioni-

b~s ... vestns \nostns ST) C(=I:ST) 5 post 1ud1c1s add. memi-nisse se hommem C(=D'6) 10 velit ipse M ipse velit C(=D'ST)ll cogat om-. S~ 11 reo] reus C(=I:") 11-12 cognoscant ST 13 1ud1ces Naugerius1 iudicis (-cii '1'2) codd. 15 reputare C(=I:ST) putare M solum esse C(=I:ST) nec ~(=I:S'I) nequc M 19 maximique ed. Hervag. (maximi Ange-lius) max1meque codd. 20 ab1 M a C(=I:ST) ab2 C(=I:)·a M 24 cognov1sset] cognoscat C(=l:'') 26 ei post statuerc colltxat C(=I:") 28 Cluentio M rei C(=I: .. TRN) rei p. M

PRO A. CLUENTIO HA.BITO 160°162 141

Reliqua perpauca sunt; quae quia vestrae quaestio-nis erant, idcirco illi statuerunt fingenda esse sibi et proferenda, ne omnium turpissimi reperirentur, si in iudicium nihil praeter invidiam attulissent. Atque ut 59

'i existimetis necessario me de his rebus de quibus iam dixerim pluribus egisse verbis, attendi te reliqua; pro­fecto intellegetis ea quae paucis demonstrari potuerint brevissime esse defensa.

Cn. Decitio Samnitì, ei qui proscriptus est, iniuriam 161

IO in calamitate eius ab huius familia factam esse dixisris. Ab nullo ille liberalius quam a Cluentio tractatus est; huius illum opes in rebus eius incommodissimis suble­varunt atque hoc cum ipse rum omnes eius amici necessariique cognorunt. Anchari et Paceni pastoribus

I 'i huius vilicos vim et manus attulisse. Cum quaedam in callibus, ut solet, controversia pastorum esset orta, Ha­biti vilici rem domini et privatam possessionem defen­derunt. Cum esser expostulatio facta, causa illis de­monstrata sine iudicio controversiaque discessum est.

)() P. Aeli testamento propinquus exheredatus cum esset, 162

heres hic alienior institutus est. P. Aelius Habiti meri-to fecit neque hic in testamento faciendo interfuit idque testamentum ab huius inimico Oppianico est obsignatum. Florio legatum ex testamento infitiatum

),5 esse. Non est ita; sed cum HS xxx scripta essent pro HS ccc neque ei cautum satis videretur, voluit eum

MC 2 fingenda esse sibi C(=I:•<ST) sibi fingenda esse M 5 ne-

cessario me M (cf. praej 31 sq.) me necessario C(=I:ST) 7 potuerint C(=I:ST) potuerunt M 8 brevissima C(=I:") 9 Cn.] nam D' Decitio M (cf. CIL IX 2596, 2611, 2612, Thes. Onom. Ili 76, 50 sqq., praej 15 sq.) Decidio ST02ll' (cf. T/Ns. 0Mm. lii 70, 11 sqq.) Decio C(=I:.,E2) ti ex coni. a(exc. F) if. Tac. dia/. 21 10 dixistis Manutius 1541(if.I.2,p. 142, 11et14; 144, 10; 145, 8; 151, 7) dixisti M dixit C(=I:ST) 12 incommodissimis C(=I:STE211') incommodis M 13-14 eius amici nccessariique omnes (-is I:.,) C(=I:UST) minus numerose 15 villicos C(=I:) vili-cum M 16 callibus Ernesti collibus codd. 18 ea postulatio C(=I:) 24 Florio M Floro C(=I:ST) ef. Shackleton Baiky Nom. 39 25 ~ M sexcenta tr~nta C(=I:) 26 ccc M xxxx C(=I:) cautum satis C(=I:ST) satis cautum M

142 PRO/\. Ct.Ul!N'llO HABITO 162- 16"4

aliquid acceptum referee liberalitati suae: primo deberi negavit, post sine controversia solvit. Cci cuiusdam Samnitis uxorem post bellum ab hoc esse repetitam. Mulierem cum emisset de sectoribus, quo tempore eam primum liberam esse audivit, sine iudicio reddidit 5

163 Ceio. Ennium esse quendam cuius bona teneat Habi­tus. Est hic Ennius egens quidam calumniator, mer­cennarius Oppianici, qui permultos annos quievit; deinde aliquando cum servis Habiti furti egit, nuper ab ipso Habito petere coepit. H ic illo privato iudicio, mihi credite, vobis isdem fortasse patronis calumniam non effugiet. Atque etiam, ut nobis renuntiatur, homi­nem multorum hospitum, Ambivium quendam, copo­nem de via Latina, subornatis qui sibi a Cluentio ser­visque eius in taberna sua manus adlatas esse dicat. Quo de homine nihil etiam nunc dicere nobis est necesse. Si invitaverit, id quod solet, sic hominem accipiemus ut moleste ferat se de via decessisse.

164 Habetis, iudices, quae in totam vitam de moribus A. Cluenti, quem illi invidiosum reum volunt esse, annos octo meditati accusatores conlegerint, quam le­via genere ipso, quam falsa re, quam brevia responsu !

60 Cognoscite nunc id quod ad vestrum ius iurandum

MC 1 liberalitati Rb liberalitatis M ceJJ. codd. deberi M debere

C(=STE2) 2 Cei C(=ST 0 2 Ceei l: Ccio E 2 Cnei '112) CN. M 4 de M a C(=IST02) 6 Ceio C(=IST02N) Cçlo M 9 servis ST02 servi C(=l:) servo M furtum C(=l:O{exc. v2b2]) 11 nobis GE3 Par. Jat. 7779 Oxon. Can. Class. lat. 226, q11an1 ro11itc­l11ra111 def. Madllig Adv. Il 201 adn. 1 perperam; nam vobis de Allio el ei11s sotii.s dict11m est (if. Classen) 13 hospitem C(=IST02) Ambivium T (11. Jhaçkftton Bai/9 Nom. 8, R. Syme, «Class. Qpart.» LXXX 1986, 271) A. Bivium MC(C=IST mg.02 "· CIL VIII 5730, X 456, «Epigraplu XXXVIII 1976, 14Z) A. Brivium , , 19 vitam M (if. M11r. 14, Phil 1, 27 elt.) causam C(=I:6) 20 reum volum esse M esse rcum volunt esse C(=l:•'T esse re niti volunt esse 'l'2b2 esse re niti volunt S) 21 collegerint C(=l:) collegerunt M 22 responso C(=l:O{exc. E202D

PRO/\. C..UENTIO HABITO 164-167 143

pertinet, quod vestri iudici est, quod vobis oneris im­posuit ea lex qua coacti huc convenistis, de criminibus veneni, ut omnes intellegant quam paucis verbis haec causa perorari potuerit et quam multa a me dieta sint

5 guae ad huius voluntatem max.ime, ad vestrum iudi­cium minime pertinerent.

Obiectum est C. Vibium Capacem ab hoc A. Cluen- 165

tio veneno esse sublatum. Opportune adest homo summa fide et omni virtute praeditus, L. Plaetorius

10 senator, qui illius Vibi hospes fuit et familiaris. Apud hunc ille Romae habitavit, apud hunc aegrotavit, huius domi est mortuus. At heres est Cluentius. Inte­statum dico esse mortuum possessionemque eius bono­rum ex edicto praetoris huic illius sororis filio, adule-

15 scenti pudentissimo et in primis honesto, equiti Roma­no, datam, N. Cluentio quem videtis.

Alterum venefici crimen Oppianico .huic adulescen- 166

ti, cum eius in nuptiis more Larinatium multitudo hominum pranderet, venenum Habiti consilio para-

20 tum; id cum daretur in mulso, Balbutium quendam, eius familiarem, intercepisse, bibisse statimque esse mortuum. Hoc ego si sic agerem tamquam mihi cri­men esset diluendum, haec pluribus verbis dicerem quae nunc paucis percurrit oratio mea. Quid umquam 167

25 Habitus in se admisit ut hoc tantum ab eo facinus non abhorrere videatur? quid autem magno opere Oppia­nicum metuebat, cum ille verbum omnino in hac ipsa causa nullum facere potuerit, huic autem accusatores

22-23 Q11int. inst. IX 2, 48 Hoc ... dicerem

MC 4 sunt C(=l:"') 7 Capacum C(=l:E2 Cappadocem St..,2b2)

9 Pletorius M Praetorius C(=IST) 10 Vibi (-ii '!12b2) C(=l:O[ext. E 2)) Capaci M Capacis GDb 12 at) aut M at heres est Cluentius 0111._§_T'' (=C i') 13 esse dico C(=l:) 14 ex edicto praetoris (PR D') C(=I:''ST.,2) prctoris çdicto M 16 datam a Clucntio C(=D') 20 Balbutium a~exç. DOb) Balbuttium M de C non çonslal 21 -que om. C(=I:'') 23 verbis 0111. Qpinl. fart. r«le 24 quae M per quae C(=:t"'&(ext. E 2)) mea a111 dtknd11m a11I 1ranrponend11m n11mmT11111 ra11sa 111sp. Reeve 21 cum) qui C(=:t")

144 PRO A. CLUENTIO HABITO 167-16S

viva matre deesse non possint, id quod iam intellege­tis? An ut de causa eius periculi nihil decederet, ad causam novum crimen accederet? Quod autem tempus veneni dandi illo die, illa frequentia? per quem porro datum? unde sumptum? guae deinde interceptio pocu- 5 li? cur non de integro autem datum? Multa sunt guae dici possunt, sed non committam ut videar non dicen-

168 do voluisse dicere; res enim se ipsa defendit. Nego illum adulescentem quem statim epoto poculo mor­tuum esse dixistis omnino illo die esse mortuum. Ma- 10 gnum et impudens mendacium ! Perspicite cetera. Dico illum, cum ad illud prandium crudior venisset et, ut aetas illa fert, sibi tum non pepercisset, aliquot dies aegrotasse et ita esse mortuum. Quis huic rei testis est? Idem qui sui luctus, pater; pater, inquam, illius 15 adulescentis, quem propter animi dolorem pertenuis suspicio potuisset ex illo loco testem in A. Cluentium constituere, is hunc suo testimonio sublevat. Quod recita. Tu autem, nisi molestum est, paulisper exsurge; perfer hunc dolorem commemorationis necessariae, in 2 qua ego diutius non morabor quoniam quod fuit viri optimi fecisti, uti ne cui innocenti maeror tuus calami­tatem et falsum crimen adferret.

3-6 Q11int. insl. IX 3, 37 Quod ... autem datum; cf. Quini. inst. V 8, 3 7 8 sqq. Qllint. inst. V 13, 15 Nam si erit palam fal­sum negare satis est, ut pro Cluentio Cicero eum quem dixerat accusator epoto poculo concidisse negat eodem die mortuum

MC 1 viva matre C(=DrSl') matre viva M possint C(=D<ST)

possent M id C(=I:ST02) om. M 4 illa C(=I:''ST) Quini. in illa M 5 deinde] porro Q 11int. 8 enim C(=I:•'ST) enim iam M defendit C(=I:STll') defendat M 10-11 magnum M magnum crimen C(=I:o) 11 cetera C(=I:STE2) et cetera M ( cf ad p. 115, 24) 13 illa om. C( =I:"'B) tum J tamen ed. Vin., edd. nonnulli a.liquod M 14 quis M qui C(=I:ST) 16 quem M ad quem C(=I:•'ST0 2) post perte-nuis add. se C(=I:") 18 hunc M nunc C(=I:''ST ) 19 exurgue I: (ex C?) 22 utme (se. uti ne) M ut ne C(=I:•'STE2jl') 23 afferret M adderet C(=I:T adducerct S)

PRO A. CLUENTIO HABITO 169-171 145

Vnum etiam mihi reliquum eius modi crimen est, ~à9 iudices, ex quo illud perspicere possitis quod a me ini-tio orationis meae dictum est, quicquid mali per hosce annos A. Cluentius viderit, quicquid hoc tempore ha-

5 beat sollicitudinis ac negoti, id omne a matre esse con­flatum. Oppianicum veneno necatum esse quod ei da­tum sit in pane per M. Asellium quendam, familiarem illius, idque Habiti consilio factum esse dicitis. In quo primum illud quaero, quae causa Habito fuerit cur

I O interficere Oppianicum vellet. Inimicitias enim inter eos fuisse confiteor; sed homines inimicos suos morte adfici volunt aut quod metuunt aut quod oderunt. Quo tandem igitur Habitus metu adductus tantum in 170

se facinus suscipere conatus est"? Quid erat quod iam 15 Oppianicum poena adfectum pro maleficiis et eiectum

e civitate quisquam timeret? Quid? metuebat ne op­pugnaretur a perdito, an ne accusaretur a condemnato, an ne exsulis testimonio laederetur? Sirl autem quod oderat Habitus, idcirco illum vita frui noluit, adeone

20 erat stultus ut illam quam tum ille vivebat vitam esse arbitraretur, damnati, exsulis, deserti ab omnibus, quem propter animi importunitatem nemo recipere tecto, nemo adire, nemo adloqui, nemo aspicere vel­let? Huius igitur vitae Habitus invidebat? Hunc si 171

25 acerbe et penitus oderat, non eum quam diutissime

1 Qllint. inst. IX 2, 60 Unum ... crimen est

MCX (X inde a I. 9 primum) 3 dictum] diu tam (?) C(=I:") hosce C(=I:ST) hos M

4-5 habeat M habuit C(=I:"o) habuerit Klotz 7 familia M 10-11 inter eos M om. C(=I:"ST)X 12 volunt ut M me-tuunt M eos metuunt C(=I:O[exc. '1'2b2])X v. praef. 25 sq. 15 et eiectum C(=I:•<ST)X eiectum M 17 condemnato (-mpn- X) MX damnato C(=I:ST'lf2) 18 sin MX si C(=I:ST) v. Trad. 87 19 Habitus M Habitus inimicum C(=I:o[exc. 02])X v. praef 25 sq. idcirco C(=I:STE2)X et idcirco M 23 adire X et ex coni. Par. /at. 7779 Oxon. Can. C/ass. /aJ. 226 Naugerius1 audire MC* aspicere C(=I:ST)X respicere M 24 vitae Habitus MX Habi­tus vitae C(=I:ST)

IO

62 172

173

146 PRO /\. CLUl!NTIO HABITO 171-173

vivere velle debebat? Huic mortem maturabat 1nimi­cus, quod illi unum in malis erat perfugium calamita­tis? Qui si quid animi ac virtutis habuisset, ut multi saepe fortes viri in eius modi dolore, mortem sibi ipse conscisset. Huic quam ob rem id vellet inimicus offer- 5 re quod ipse sibi optare deberet? Nam nunc quidem quid tandem illi mali mors attulit? Nisi forte ineptiis ac fabulis ducimur ut existimemus illum ad inferos impiorum supplicia perferre ac pluris illic offendisse inimicos quam hic reliquisse, ab socrus, ab uxorum, a fratris, a liberum Poenis actum esse praecipitem in sceleratorum sedem atque regionem. Quae si falsa sunt, id quod omnes intellegunt, quid ei tandem aliud mors eripuit praeter sensum doloris? Age vero, vene­num per quem datum? Per M. Asellium. Quid huic cum Habito? Nihil, atque adeo, quod ille Oppianico familiarissime est usus, potius etiam simultas. Eine igi­tur quem sibi offensiorem, Oppianico familiarissimum sciebat esse, potissimum et scelus suum et illius pericu­lum committebat? Cur deiode tu qui pietate ad accu­sandum excitatus es hunc Asellium esse inultum tam diu sinis? Cur non Habiti exemplo usus es, ut per illum qui attulisset venenum de hoc praeiudicaretur? Iam vero illud quam non probabile, quam inusitatum,

1-2 Arus. GL VII 492, 23 sq. (mb 'maturo illam re?!11) huic ...

inimicus 24 sqq. Mar. Victorin. 1, 27 RhL 226, 8 sq. quod

MCX (X usque ad I. 6 deberet) 1 viveret C(=I:) 2 unum illi X 3 ac MX et C(=I:ST)

4 dolorem C(=I:) ipse] isse (?) C(=I:••) S vellet id X 5-6 auferre o exc. E2()2 (ex C?) 7-8 ineptiis ac M ineptis ST (ex C?) 8 ad C(=I:ST) apud M 10 reliquisset (-!in- T) C(=ST02) ab] an C(=I:"STE2P') socurus M ab] an C(=I:"o) uxoris o a] an C(=I:"o) 11 a] an C(=I:Ho) factum C(=I:"'ST02) 12 ac C(=I:ST) clausula heroica 13-14 mors eripuit aliud ST (mors eripuit Db) 14-15 venenum per quem M per quem venenum C(=I:•<ST) 16 ideo C(=I:SE2) 17 potius M potius quam C(=I:) 19 scelus suum C(=I:ST) suum scelus M 20 deinde M igitur C(=I:O[exc. E202]) 21 es] est C(=I:") tam C(=I:ST) iam M

PRO /\. CLUENTIO HABrro 173-175 147

iudices, quam novum, in pane datum venenum ! Faciliusne potuit quam in poculo, latius potuit abdi­tum aliqua in parte panis quam si totum conliquefac­tum in potione esset, celerius potuit comestum quam

5 epotum in venas atque in omnis partis corporis perma­nare, facilius fallere in pane, si esset animadversum, quam in poculo, cum ita confusum esset ut secerni nullo modo posset? At repentina morte periit. Quod si 174

esser ita factum, tamen ea res propter multorum eius 10 modi casum minime firmam veneni suspicionem ha­

beret; si esser suspiciosum, tamen potius ad alios quam ad Habitum pertineret. Verum io eo ipso homines impudentissime mentiuntur. Id ut intellegatis, et mor­tem eius et quem ad modum post mortem in Habitum

l 5 sit crimen a marre quaesitum cognoscite. Cum vagus et exsul erraret atque undique exclusus 175

Oppianicus in Falernum se ad C. Quintilium contulis-set, ibi primum in morbum incidit ac satis vehementer diuque aegrotavit. Cum esser una Sassia eaque Sex.

20 Abbio quodam colono, homine valenti, qui simul esse

quidem Cicero pro Cluentio disputavit cum negavit in pane dari venena potuisse 2-6 Prisc. inst. GL Il 520, 1 sqq. (et iterum 522, 24 sqq.) a 'comedo', quod est anomalum, 'comesum'_ et 'c?­mestum ' invenitur. Cicero pro Cluenuo : « abchtum altqua IO

parte panis, quam si totum colliquefac~m in potione ~set, cele­rius potius comestum quam epotum IO venas atque m omnes partes corporis permanaret»

MC 2 faciliusne potuit quam in poculo (i. e. dari)? Reid, del. Peter­

sonJ (qui num ante latius mppl.) latius] latentius Sylviusperperam 2-3 abditum C(=I:o[exc. ò :i]) Prisc. aditum M 4 potu1t] potms Prisc. comestum (comm-STRD) C(=I:"'.BO[exc. E202]RD) Prisc. comesum M 5 çpotum M omnes partes M Prisc. partes omnis C(=I:BT) 5-6 permanaret Prisc. 8 possit C(=I:••) 10 casum minime C(=o(exc. E202]) mortem sat1s M 10-11 haberet C(=I:"o[exc. E202]) non haberet M 11 si M quod si C(=I:o[exc. 0 2]) potius ad alios C(=I:ST) ad ali~s potius M 13 impudentissimi C(=I:''ST) 17 C. Qumu-lium ML. Quinctium (-nt- o) C(=I:O[exc. E 2]) 19 eaque Sex-tio (Sex. b2 Sestio T) C(=o[exc. E202] ea quaestio I: v. Trad. 75) et Statio M 20 valenti C(=I:O[exc. E2b2]) valente M

63 176

148 PRO A. CLUENTIO HABITO 175-176

solebat, familiarius uteretur quam vir dissolutissimus incolumi fortuna patì posset et ius illud matrimoni castum atque legitimum damnatione viri sublatum ar­bitraretur, Nicostratus quidam, fidelis Oppianici servo­lus, percuriosus et minime mendax, multa dicitur re- 5 nuntiare domino solitus esse. Interea Oppianicus cum iam convalesceret neque in Falerno improbitatem co­loni diutius ferre posset et huc ad urbem profectus esset-solebat enim extra portam aliquid habere con­ducti-, cecidisse de equo dicitur et homo infirma vale- 10 tudine latus offendisse vehementer et, postea quam ad urbem cum febri venerit, paucis diebus esse mortuus. Mortis ratio, iudices, eius modi est ut aut nihil habeat suspicionis aut, si quid habet, id intra parietes in domestico scelere versetur. Post mortem eius Sassia 15 statim moliri, nefaria mulier, coepit insidias filio. Quaestionem habere de viri morte constituit. Emit de A. Rupilio quo erat usus Oppianicus medico Strato­nem quendam, quasi ut idem faceret quod Habitus in emendo Diogene fecerat. De hoc Stratone et de Ascia 2 quodam, servo suo, quaesituram esse dixit. Praeterea servum illum Nicostratum, quem nimium loquacem fuisse ac nimium domino fidelem arbitrabatur, ab hoc adulescente Oppianico in quaestionem postulavit. Hic cum esset ilio tempore puer et illa quaestio de patris 25 sui morte constitui diceretur, etsi illum servum et sibi benivolum esse et patri fuisse arbitrabatur, nihil tamen est ausus recusare. Advocantur amici et hospites Op­pianici et ipsius mulieris multi, homines honesti atque

M(usque ad I. 18-19 Stratonem)C 2 patì non possit C(=I:B) 5-6 renuntiare domino M

domino renuntiare C(=I:ST) minus numerose 7 improbitatem coloni in Falerno C(=I:ST) 10 de C(=I:STv2) ex M if ad p. 154, 6; 155, 16 15 Sassia suspeclum Beckio, del. Boiler 16 moliri statim C(=I:•'ST) 18 Rutilio C(=I:ST) v. Shackkton Baiky Nom. 64 20 Ascia C 111 vid. (=I:T Asela [Asi- O] SP1exc. D] asecla S2,v2D assecla b) if So/in I 355 sq.

PRO A. CLUENTIO H/\BITO 176.178 149

omnibus rebus ornati. Tormentis omnibus vehementis­simis quaeritur. Cum essent animi servorum et spe et metu temptati ut aliquid in quaestione dicerent, ta­men, ut arbitror, auctoritate advocatorum [et vi tor-

5 mentorum] adducti in veritate manserunt neque se quicquam scire dixerunt. Quaestio ilio die de amico- 177

rum sententia dimissa est. Satis longo intervallo post iterum advocantur. Habetur de integro quaestio; nulla vis tormentorum acerrimorum praetermittitur; aversa-

10 ri advocati et iam vix ferre posse, furere crudelis atque importuna mulier sibi nequaquam ut sperasset ea quae cogitasset procedere. Cum iam tortor atque essent tor­menta ipsa defessa neque tamen illa finem facere vel­let, quidam ex advocatis, homo et honoribus populi

t 5 ornatus et summa virtute praeditus, intellegere se dixit non id agi ut verum inveniretur, sed ut aliquid falsi dicere cogerentur. Hoc postquam ceteri comprobarunt, ex omnium sententia constitutum est satis videri esse quaesitum. Redditur Oppianico Nicostratus; Larinum 178

20 ipsa proficiscitur cum suis maerens quod iam certe iocolumem filium fore putabat, ad quem non modo verum crimen, sed ne ficta quidem suspicio perveni­ret, et cui non modo aperta inimicorum oppugnatio, sed ne occultae quidem matris insidiae nocere potuis-

25 sent. Larinum postquam venir, quae a Stratone ilio venenum antea viro suo datum sibi persuasum esse simulasset, instructam ei continuo et ornatam Larini medicinae exercendae causa tabernam dedit. Vnum, 64

alterum, tertium annum Sassia quiescebat, ut velie at-

e 1-2 vehementissimis p'(exc. R) vehementissimus (se. vehcmcn­

tissumis?) C(=I:R) vehementissime ST02 4-5 et vi tormen­torum del Halm 7 dimissa '1'2b2 demissa C(=l:5TP') 9-10 aversari Manutius 1541 (lxx verbum nusquam alibi apud Ciceronem inve­nitur) adversarii C(=I:STP') adversari Laur. 48, 25 Oxon. Lmld. lat. 48, def Classen, sed v. contra Klok! LXIII 10 et iam Manutius 1541 etiam codd. 22 verum STp'(exc. R) in verum C(=I:R) 25 a Stratone NDOb a Stratonem C(=I:R111) per Stratonem S(=S per Stratone b2 Stratonem Tv2) illud s,.,2 (11. Trad. 77)

150 PRO A. CLUENTIO HABITO 178-180

que optare aliquid calamitatis filio potius quam id 179 struere et moliri videretur. Tum interim ( Q.) Hor­

tensio Q . Metello consulibus, ut hunc Oppianicum aliud agentem ac nihil eius modi cogitantem ad hanc accusationem detraheret invitum, despondit ei filiam 5 suam, illam quam ex genero susceperat, ut eum nuptiis adligatum simul et testamenti spe devinctum posset habere in potestate. Hoc ipso fere tempore Strato ille medicus domi furtum fecit et caedem eius modi. Cum esser in aedibus armarium in quo sciret esse nummo- 10 rum aliquantum et auri, noctu duos conservos dor­mientis occidit in piscinamque deiecit; ipse armari fundum exsecuit et HS ** et auri quinque poncio

180 abstulit uno ex servis puero non grandi conscio. Furto postridie cognito omnis suspicio in eos servos qui non 15 comparebant commovebatur. Cum exsectio ilJa fondi in armario animadverteretur (et mirarentur) homines quonam modo fieri potuisset, quidam ex amicis Sassiae recordatus est se nuper in auctione quadam vidisse in rebus minutis aduncam ex omni parte dentatam et tor- 20 tuosam venire serrulam qua illud potuisse ita circum­secari videretur. Ne multa, perquiritur a coactoribus, invenitur ea serrula ad Stratonem pervenisse. Hoc ini-

20-21 Prisc. inst. CL II 113, 18 sq. 'serra serrula'. Cicero pro Cluentio: «ex omni ... serrulam»

e 2 111ppl. Ordii 4 aliud Angeli11s aliquid codd. 5 invitum

correxi (v. Trad. 118 sq.) invito codd. 7 posset Manutius 1550 possit codd. 12 spicinamque C(=I:R) 13 HS X dub. Manulius 1579 15 cogniti C(=I:R) 17 armarium I: (ex Ci) supplevi (v. Trad. 119) mirarentur j>oJI potuisset suppL B<?Janci, qui primus senlentiam rtcle dislinxil quaerebant (-tur 0 2) ante homines suppi. S(exc. E 2b2) edd. plerique novae sententiae initio a qui­dam constituto requirebant post potuisset numerorum causa suppi. Zit­lins/ei in litt. ad Clar/eium datis 20 dentatam Prisc. dentum codd. 21 serrulam S(exc. E2) Prist. serrolam C(=I:Bjl•) quam C(=I:B) potuisset C(=I:R) 21-22 circumsecari Angelius circumsecare (-et I:) C(=I:BSTp•)

PRO A. CLUENTIO HABITO 180· 182 151

tio suspicionis orto et aperte insimulato Stratone puer ille conscius pertimuit, rem omnem dominae indica­vit; homines in piscina inventi sunt, Strato in vincula coniectus est, atque etiam in taberna eius nummi,

5 nequaquam omnes, reperiuntur. Constituitur quaestio 181

de furto; nam quid quisquam suspicari aliud potest? An hoc dicitis, armario expilato, pecunia ablata, non omni reciperata, occisis hominibus institutam esse quaestionem de morte Oppi anici? cui probatis? quid

10 est quod minus veri simile proferre potuistis? deinde, ut omittam cetera, triennio post mortem Oppianici de eius morte quaerebatur?.Atque etiam incensa odio pri­stino Nicostratum eundem illum tum sine causa in quaestionem postulavit. Oppianicus primo recusavit;

15 postea cum illa abducturam se filiam, mutaturam esse testamentum minaretur, mulieri crudelissimae servum fidelissimum non in quaestionem detulit, sed piane ad supplicium dedidit. Post triennium igitur agitata de­nuo quaestio de viri morte habebatur. Et de quibus

20 servis habebatur? Nova, credo, res obiecta, novi qui­dam homines in suspicionem vocati sunt. De Stratone et de Nicostrato. Quid? Romae quaesitum de istis hominibus non erat? Itane tandem, mulier iam non morbo sed scelere furiosa? Cum quaestionem habuis-

25 ses Romae, cum de T. Anni, L. Rutili, P. Saturi, cete­rorum honestissimorum virorum sententia constitutum

17-18 Arut. CL VII 466, 1 sq. (sub 'dedo ad hoc') sed . . . dedidit

M(inde a I. 26 -morum sententia)C 8 reciperata C(;;;;I:$T0 2R111) recuperata tr<BS21!'2ND0b

10 possitis Madvig Adv. II 200 sq. 12 quaerebatur ?] tic dut. Miiller 15 cum Lombinus' (cf. Hojmann-SZ/Jlltyr 598 sq.) quam codd. mutaturbam C(=I:><R) 17 detulit Mommsen tulit codd. obtulit dub. Emesli 18 dedidit Arus. dedit codd. 18-19 denuo Halm denique codd. 19 et] at Lombinus' 20 habebatur del. Clark (qui at in lextum recipit) col/. p. 1O1, 13 sq. 24 furiosa?] sic disl. C/aJsen ( v. Trad. 119 sqq.) 24-25 habuisset Dljl"'b" 25 Anni S(exc. E202)D Ani C(=I:P'[exc. D]) 25-26 ceterorum C(=I:sT) et ceterorum p• 26 virorum honestis­simorum exemplar codiàs M qui verbis -morum seotentia rtdit (v. Clark. Descent 289)

65 182

152 PRO A. CLUBNTIO llAlllTO 18i.184

esset satis quaesitum videri, eadem de re, triennio post, isdem de hominibus, nullo adhibito non dicam viro, ne colonum forte adfuisse dicatis, sed bono viro,

183 in fili caput quaestionem habere conata es? An hoc dicitis-mihi enim venit in mentem quid dici possit, S tametsi adhuc non esse hoc dictum mementote-cum haberetur de furto quaestio, Stratonem aliquid de ve­neno esse confessum? Hoc uno modo, iudices, saepe multorum improbitate depressa veritas emergit et in­noceotiae defensio interclusa respirat, quod aut ci qui 10 ad fraudem callidi sunt non tantum audent quantum excogitant, aut ei quorum emioet audacia atque pro­iecta est a consiliis malitiae deseruntur. Quod si aut confidens astutia aut callida esset audacia, vix ullo obsisti modo posset. Vtrum furtum factum non est? At 15 oihil clarius Larini. An ad Stratonem suspicio non pertiouit? At is et ex serrula insimulatus et a puero conscio est indicatus. An id actum non est in quaeren­do? Quae fuit igitur alia causa quaereodi? An, id quod vobis diceodum est et quod tum Sassia dictitavit: cum 2 de furto quaereretur, tum Stratonem isdem io tormen-

184 tis dixisse de veneno? En hoc illud est quod ante dixi: mulier abundat audacia, consilio et ratione deficitur.

23 AT11S. GL Vll 499, 7 sq. (111b 'ab11ntiaJ i/Ja rt') et Pris&. insl. GL lii 216, 25 mulier abundat audacia

MC 1 esse C(=I:") 4 es MSTy est C(=I:"E2~'{ex&. RNJ) 5

possit C(=I:STE2) posset M 6 adhuc M ab hoc C(=~exc. ~2]) dif. Classen hoc C(=I:ST) om. M 10 ii b2jl(exc. RD111) hr M de C non constai 11 ad M in C(=I:ST02) 12 ii oT AEN hii M de C non constai 14 iis (his T) post ullo add. ST (ex Ci') 15 possit C(=I:B) utrum] verum STO at] aut C\=I:")M"" 16 ~a~ini C(=I:"'ST) Larini fuit M 19 igi-tur alra C(=I:STY) alra rgitur M, if. ad p. 90, 1 20 vobis clicendum C(=I:ST) dicendum vobis M 1ed if. praej 31 sq. 21 quaereret C(=I:"Tyb2) 21-22 Stratonem. . . dixissc C(=~ex&. E2()2]) et StJo Marle Sthilk,; 11nde pmdeat smtmtia infinita q11aerit Madvig Ad11. li 201, std ad inurposila -"a aççommodari oraliontm vidi/ Millkr (if. ad p. 115, 17-18) Strato ... dixit M 22 en M item C(=~(ex&. E202]), 11nde hem Clark idem ShaçkJeton Bailey 252 hic C( =I:S"'T)

PRO A. CLUENTIO HABITO 184-185 153

Nam tabellae quaestionis plures proferuntur, quae re­citatae vobisque editae sunt, illae ipsae quas tum obsi­gnatas esse dixit; in quibus tabellis de furto nulla litte­ra invenitur. Non veoit io mentem primum orationem

S Stratonis conscribere de furto, post aliquid adiungere dictum de veneno quod non percontatione quaesitum sed dolore expressum videretur. Quaestio de furto e~t, veneni iam suspicio superiore quaestionc sublata; quod ipsum haec eadem mulier iudicarat quae, ut Ro-

10 mae de amicorum sentcotia statuerat satis esse quaesi­tum, postea per triennium maximc ex omnibus servis Stratonem illum dilexerat, in honore habuerat, com­modis omnibus adfecerat. Cum igitur de furto quaere- 185

retur, et eo furto quod ille sine controversia fecerat, 15 tum ille de eo quod quaerebatur verbum nullum fecit?

de veneno statim dixit, de furto si non eo loco quo debuit, ne in extrema quidem aut media aut aliqua denique parte quaestionis vcrbum fcéit ullum? Iam 66

videtis illam nefariam mulierem, iudiccs, eadcm manu 20 qua, si detur potestas, ioterficere filium cupiat, hanc

fictam quaestionem conscripsisse. Atque istam ipsam quaestionem dicite qui obsignarit unum aliquem no­minatim. Neminem reperietis, nisi forte eius modi ho-

13-16 /11L Sn. 14 RhL 362, 13 sqq. Cum ... clixit

MC 2 vobisque Angeli11s nobisque todd. ipsae] istae C(=I:ST)

3 in C(=~(txt. 02]) de M nulla littera C(=~(ext. E202]) littera nulla M 4 primum C(=~tx&. E202)) primam M orationem M in ratione C(=I: in oratione Slfb2) 5 aliquod C(=~(ext. E202J) 5-6 dictum adiungere C(=I:ST) 6 percontationem C(=I:"') 7 dolore M per dolo~e~ C(=I:''STv2) videretur? Miiller, contra Ptunon1 8 susp1c10 C(=I:"ST) suspicione M 9 ipsa C(=I:"ST) 10 esse] est M 11 per] post C(=I:") 12 illum] illum ut C(=I:) 14 et de co furto !11/. Stt1. Halm, ud if. Cit. de or. 108 in parvo et co litigioso pr2ediolo 15 cum /11/. Stt1. quod] quod non /11L Stt1. 17 aliqua C(=I:"ST) in aliqua M 20 qua) quae C(=I:") 22 qui d11b. Baiter quis &Odd. obsignavit oG _edJ. wlll.stiorrs 22-23 nominatim C(=I:ST02) nominat M nomwa-te E2jl• edd. omnes antt 1Jaitm1m

154 PRO/\. CWENTIO H/\SITO 185·188

minem qucm ego proferri malim quam neminem no-186 minari. Quid ais, T. Atti? tu periculum capitis, tu indi­

cium scelcris, tu fortunas alterius litteris conscriptas in iudicium adferes neque earum auctorem litterarum ne­que obsignatorem neque testem ullum nominabis? et 5 quam tu pcstcm innocentissimo fùio de matris sinu deprompseris, hanc hi tales viri comprobabunt? Esto, in tabellis nihil est auctoritatis; quid? ipsa quaestio iudkibus, quid? amicis hospitibusque Oppianici quos adhibuerat antea, quid? huic tandem ipsi tempari cur 10 non rcservata est? Quid istis hominibus factum est,

187 Stratone et Nicostrato? Quaero abs te, Oppianice, ser-vo tuo Nicostrato quid factum esse dicas, quem tu, cum hunc brevi tempore accusaturus esses, Romam deducere, dare potestatem indicandi, incolumem deni- 15 que servare quaestioni, servare his iudicibus, servare huic tempori debuisti. Nam Stratonem quidem, iudi­ces, in crucem esse actum exsecta sci tote lingua; quod nemo est Larinatium qui nesciat. Timuit mulier amens non suam conscientiam, non odium municipum, non 20 famam omnium, sed, quasi non omnes eius sceleris testes essent futuri, sic metuit ne condemnaretur extre-ma servali voce morientis.

188 Quod hoc portentum, di immortales ! quod tantum monstrum in ullis locis, quod tam infestum scelus et 25 immane aut unde natum esse dicamus? Iam enim videtis profecto, iudices, non sine necessariis me ac

MC 1-2 nominari ""'· C(=.I:'') 2 T. om. C(=.I:") 4 afferes

C("'I:) td. Mtdiol. afferas M 5 nominabint (i') C("'I:") 6 de C(=I:a(ex&.E2()2])cx M if.adp. 148, 10 matri M 7 iiC(=I:) comprobarunt C(=I:) 9 -quc om. C(=.I:") quos M quocl C(=.I:"S) 10 tcmporc M 11 servata C(=.I:"ST) &/am11/a dete-riorr 12 Stratoni C(=I:E2) Oppianice M ab Oppianici C(=~) . 13-14 quem tu cum) qui I:'• om. S (quem tu add. S2}post Opp1amce toll. 02 14 esser C(=.I:") 15 indicandi C(=I:" ST02P1ex&. ROb)) iudicandi M 16 servare his C(=I:Sp•) his M 18 esse actum C(=I:'1BST) actum esse M 19 Larinatium est C(=I:"'ST) 20 municipium M 21 omnium J an hominum? (if. p. 58, 5; 59, 5) 23 servuli (-vo- 111<>) VGp•(ext. R) servili M serva C(=I:"'servi STE2) 25 illisC(=I:USTb)

PRO/\. CLUENTIO H/\B!TO 188-190 155

maximis causis principio orationis meae de matre di­xisse. Nihil est enim mali, nihil sceleris quod illa non ab initio filio voluerit, optaverit, cogitaverit, effccerit. Mitto illam primam libidinis iniuriam, mitto nefarias

S generi nuptias, mitto cupiditate matris. expul~am ex matrimonio filiam, quae nondum ad huiusce vitae pc­riculum, sed ad commune familiae dedccus pcrtine­bant. Nihil de alteris Oppianici nuptiis queror, qua­rum illa cum obsides filios ab eo mortuos accepisset,

10 tum denique in familiae luctum atque in privignorum funus innupsit. Praetereo quod A. Aurium, cuius illa quondam socrus, paulo antea uxor fuisset, cum Oppia­nici esse opera proscriptum occisumque cognosset, eam sibi domum sedemque delegit in qua cotidie su-

15 perioris viri mortis indicia et spolia fortunarum vidc-ret. Illud primum queror, de ilio scelere quod nunc 189

denique patefactum est Fabriciani veneni, quod iam tum recens suspiciosum ceteris, huic inèredibile, nunc vero apertum iam omnibus ac manifestum v.id~tur.

20 Non est profecto de ilio veneno celata mater; nihtl est ab Oppianico sine consilio mulieris cogitatum; quod si esset, certe postea deprehensa re non illa ut ab impro­bo viro discessisset, sed ut a crudelissimo hoste fugisset domumque illam in perpetuum scelere omni adfluen-

25 tem reliquisset. Non modo id non fecit, sed ab ilio 190

24-25 Aflll. GL VII 457, 8 sq. (mb 'ajflllil illa re') domumque illam scclere omni affiueotem

MC 5 cupiditatem ST 7-8 pertinebat STN 11 nupsit

STDb tdd. anlt Boyand quocl A. Maurum 111 rlid. C(quodam aurum I: quod a. maurium T quocl m. maurium S) quocl Aurium M 12 ante C(=.I:"ST~•[ex&. R)) edd. anlt Boyan&i tamq11am e am­sens11 todd. omni11111 13 cognosset C(=I:Sb2) cognoscet M if. ad p. 69, 7 16 de C(=I:STE20) ab M if. ad .f· 148, 10. . 21 si C(=I:STE2) nisi M 22-23 ab improbo vtro M a viro impro­bo C(=I:ST) 23 decessisset C(=I:ST) 24 scclere omni affiucntcm Ar11s. ti ex toni. p(exc. RN) scclere omnia fluentem M scclcre omnium ac fluentem C(=I:Rmg.) scelerum omnium af­fluentem STN

156 PRO A. CJ. UENTIO HABITO 190 192

tempore nullum locum praetermisit in quo non strue­ret insidias aliquas ac dies omnis atque noctes tota mente mater de pernicie fili cogitaret. Quae primum ut illum confirmaret Oppianicum accusatorem filio suo, donis, muneribus, conlocatione filiae, spe heredi- S

67 tatis obstrinxit. Ita quod apud ceteros novis inter pro­pinquos susceptis inimicitiis saepe fieri divortia atque adfinitatum discidia videmus, haec mulier satis fir­mum accusatorem filio suo fore neminem putavit, nisi qui in matrimonium sororem eius ante duxisset; ceteri 10 novis adfinitatibus adducti veteres inimicitias saepe deponunt, illa sibi ad confirmandas inimicitias adfini-

191 tatis coniunctionem pignori fore putavit. Neque in eo solum diligens fuit ut accusatorem filio suo compara­ret, sed etiam cogitavit quibus eum rebus armaret. 15 Hinc enim illae sollicitationes servorum et minis et promissis, hinc iJlae infinitae crudelissimaeque de morte Oppianici quaestiones, quibus finem aliquando non mulieris modus sed amicorum auctoritas fecit. Ab eodem scelere illae triennio post habitae Larini quae- 20 stiones, eiusdem amentiae falsae conscriptiones quae­stionum, ex eodem furore etiam illa conscelerata ex­sectio linguae; totius denique huius ab illa est et

192 inventa et adornata comparatio criminis. Atque his rebus cum instructum accusatorcm filio suo Romam 25 misisset, ipsa paulisper conquirendorum et conducen­dorum testium causa Larini est commorata; postea

M(11sq11e ad I. 25 rebus, sed usq111 ad p. 157, 4 ma[ter) ex apographis «Il rutit11it11r, if. praef B)C

1-2 strueret C(=tSl) instrueret M 2 atque C(=tSl) ac M tota C(=l:O[exc. E2,v2]) totas M 4 Oppianicum om . • C(=l:u) fart. rrcte 5 collocationem M 6 ita quod] itaque SG cf ad p. 66, 9 8 adfirutatum (-em 1) C(=l:STE2()2p'{exc. O]) 1nfimum M videmus M vidimus C(=l:STll'), std if. I. 12 deponunt 10 antea C(=l:Sl) mi1111s flt1m1rose 12-13 adfi­nitates coniunctiones C(=I:) . . 23_ huius M eius C(=D''51) est et] esser C(=i:u) 26 mis1sset 1psa C(=i:uBST..,2) ipsa (-e Db) mjsisset M(=all)

PRO A. O.UEN'TlO HAB!TO 192-194 157

autem quam appropinquare huius iudicium ei nuntia­tum est, confestim huc advolavit ne aut accusatoribus diligentia aut pecunia testibus deesset, aut ne forte mater hoc sibi optatissimum spectaculum huius sor-

5 dium atque luctus et tanti squaloris amitteret. Iam 68 vero quod iter Romam eius mulieris fuisse existimatis? quod ego propter vicinitatem Aquinatium et Fabrater­norum ex multis a udivi et comperi; quos concursus in his oppidis, quantos et virorum et mulierum gemitus

10 esse factos? Mulierem quandam Larino atque illam usque a mari supero Romam proficisci cum magno comitatu et pecunia quo facilius circumvenire iudicio capitis atque opprimere filium posset? Nemo erat ilio- 193

rum, paene dicam, quin expiandum illum locum esse 15 arbitraretur quacumque illa iter fecisset, nemo quin

terram ipsam violari quae mater est omnium vestigiis consceleratae matris putaret. ltaque nullo in oppido consistendi potestas ci fuit, nemo ex tot hospitibus inventus est qui non contagionem aspectus fugeret;

20 nocti se potius ac solitudini quam ulli aut urbi aut hospiti committebat. Nunc vero quid agat, quid molia- 194

rur, quid denique cotidie cogitet quem ignorare no­strum putat? Quos appellarit, quibus pecuniam promi­serit, quorum fidem pretio labefactare conata sit tene-

25 mus. Quin etiam nocturna sacrificia, quae putat occul­tiora esse, sceleratasque eius preces et nefaria vota cognovimus; quibus illa etiam deos immorralis de suo scelere testatur neque intellegit pietatc et religione et

e 1 quam C(=tSTY) cutJl M(=ap) 5 luctuus C(=R luctu-.is

I:E) 7-8 Fabraternorum Berualtlus E 3 Afraternorum C(=tSTll[exc. ER] fraternorum ER) Venafranorum Na11g1rius2 Alfaternorum Gmten1s 10 atque illam] atque illim G11/i1/mius, Madvig Adv. li 201 adesse atque illam Peterso"'• a/ii alia 13

e possit C 11{ 11id. (=I: posset STAEP' possit ... ) erat (errat S)

a STp•(exc. 'I') erit C(=I:Ait• erit E'I') 20 aut turpi C(=I:AElù•) 22-23 nostrum E 2 nostrorum C(=I:STPn•) 23 appellerit I: (ex C?) 25 putat N• putet (-es E ) C(=l:STEzp[exc. N])

69 195

196

158 PRO A. CLUENTIO HABJ1"0 19'1-196

iustis precibus deorum mentis, non contaminata super­stitione neque ad scelus perficiendum caesis hostiis posse placari. Cuius ego furorem atque crudelitatem deos immortalis a suis aris atque templis aspernatos esse confido. Vos, iudices, quos huic A. Cluentio quos- 5 dam alios deos ad omne vitae tempus, fortuna esse voluit, huius importunitatem matris a fili capite depel­lite. Multi saepe in iudicando peccata liberum paren­tum misericordiae concesserunt; vos ne huius hone­stissime actam vitam matris crudelitati condonetis ro- 10 gamus, praesertim cum ex altera parte totum munici­pium videre possitis. Omnis scitote, iudices-incredi­bile dictu est, sed a me verissime dicetur-omnis Lari­natis qui valuerunt venisse Romam ut bune studio fre­quentiaque sua quantum possent in tanto eius periculo 15 sublevarent. Pueris illud hoc tempore et mulieribus oppidum scitote esse traditum, idque in praesentia communi ltaliae pace, non domesticis copiis esse tu­tum. Quos tamen ipsos aeque et eos quos praesentis videtis huius exspectatio iudici dies noctesque sollici- 20 tat. Non illi vos de unius municipis fortunis arbitran­tur, sed de totius municipi statu dignitate commodis­que omnibus sententias esse laturos. Summa est enim, iudices, hominis in communem municipi rem diligen-tia, in singulos municipes benignitas, in omnis homi- 25 nes iustitia et fides. Praeterea nobilitatem illam inter suos locumque a maioribus traditum sic tuetur ut ma­iorum gravitatem, constantiam, gratiam, liberalitatem adsequatur. ltaque eis eum verbis publice laudant ut

4 Aru.r. GL VII 457, 10 sq. (111b 'aspemor i/Jam < mn> ) a suis aris atque templis nefarias preces aspernatos deos esse confido

e 5-6 quosdam C(=.EAERn•) om. SII' (exc. R) quos T 11nde quasi

d11b. Cla.rsen 6 alios] alteros Reid 15 possent ST02 possit C(=I:ll[exc. N]n) possint N, 18 non Madvig (11bi?) in codd. 18-19 tutum Na11gerim' (q11i in ante domesticis del.) totum codd. 29 itaque iis (his Y) & ita quis C(=I:AERn•) itaque ll'(exc. R)

PRO A. CLUENTIO HABITO 196- 198 159

non solum testimonium suum iudiciumque significent, verum etiam curam animi ac dolorem. Quae dum lau­datio recitatur, vos, quaeso, qui eam detulistis adsurgi­te.

5 Ex lacrimis horum, iudices, existimare potestis om- 197

nis haec decuriones decrevisse lacrimantis. Age vero, vicinorum quantum studium, quam incredibilis beni­volentia, quanta cura est! Non illi in libellis laudatio­nem decretam miserunt, sed homines honestissimos,

10 quos nossemus omnes, huc frequentis adesse et hunc praesentis laudare voluerunt. Adsunt Frentrani, homi­nes nobilissimi, Marrucini item pari dignitate; Teano Apulo atque Luceria equites Romanos, homines hone­stissimos, laudatores videtis; Boviano totoque ex Sam-

15 nio cum laudationes honestissimae missae sunt, tum homines amplissimi nobilissimique venerunt. lam qui 198

in agro Larinati praedia, qui negotia, qu\ res pecuarias habent, honesti homines et summo splendore praediti, difficile dictu est quam sint solliciti, quam laborent.

20 Non multi mihi ab uno sic diligi videntur ut hic ab his universis. Quam do(leo) abesse ab huius iudicio 70

L. Volusienum, summo splendore hominem ac virtute praeditum! Vellem praesentem possem P. Helvidium Rufum, equitem Romanum omnium ornatissimum,

25 nominare. Qui cum huius causa dies noctesque vigila­ret et cum me hanc causam doceret, in morbum gra­vem periculosumque incidit; in quo tamen non minus

e 1 iudicium qui C(i::I:AE iudiciumque qui R) 3 eam ST

iam C(=I:ll••) 8-9 laudationem (-um T) decretam ST1Vb2

laudationum decreta C(=I:ll[exc. iv)i:•) 11 Frentrani C(=I:AEROn) if. Cae.r. bel/. civ. I 23 ed. K/01% el Mommsen Unteril. Dia/. 309 sq.) Frentani ll'(exc. RO)• Ferentani STb2 12 Mar-rucini E,.,Obn Marrucinii C(=I:STARN.o.) 13 Romani I:SANb (ex Cl) 14 Boviano Beroaldm Boiano codd. 17 Larinate C(=I:AE) pecuarias ed. Medio/. pecuniarias codd. 19 dictum I:R (ex C?) 20 his ll(exc. R)• iis C(=I:STRit) 21 quam dolco Cla.rsen (quam iam Beroa/J11s) quando codd. 22 Voluseaum AE Na11geri11s' edd., sed v. Shackkton Bailey Nom. 77 23 posse ed. G11ar.

160 PRO A. CUJENTIO HABITO 199-200

de capite huius quam de sua vita laborat. Cn. Tudici senatons, viri optimi et honestissimi, par studium ex testimonio et laudatione cognoscecis. Eadem spe, sed maiore verecundia de te, P. Volumni, quoniam iudex es io A. Cluentium, dicimus. Et ne longum sit, om- 5 nium vicinorum summam esse in hunc benivolentiam confirmamus.

199 Horum omnium studium, curam, diligentiam meumque una laborem, qui totam hanc causam vetere instituto solus peroravi, vestramque simul, iudices, ae- 10 quitatem et mansuetudinem una mater oppugnat. At quae rpater ! Quam caecam crudelitate et scelerc ferri videtis, cuius cupiditatem nulla umquam turpitudo re­tardavit, quae vitiis animi in deterrimas partis iura hominum convertir omnia, cuius ca stultitia est ut eam 15 oemo homincm, ea vis ut oemo feminam, ea crudeli-tas ut nemo matrem appellare possic. Atque etiam nomina necessitudioum, non solum naturae iura muta­vit, uxor generi, noverca fili, filiac paelex; eo iam denique adducta est uci sibi praeter formam nihil ad 20

200 similitudinem hominis reservarit. Qua re, iudices, si scelus odistis, prohibete adicum matris a fili sanguine, date parenti hunc incredibilem dolorem ex salute, ex victoria liberum, patimini matrem, ne orbata filio lae-

9-10 Plin. tpist. I 20, 8 Idem pro Cluentio ait se totam causam vetere instituto solum perorasse. 14-19 imitalus est Ov. 111tl. X 346-48 (11. f/ti1cy 394 adn. 16) 15-17 Prisc. inst. GL Il 206, 14 sqq. cuius. . . hominem appellare possit 19 Cic. or. 107 wcor ... paclex

CX (X indt a I. 11 sq. atque [sic] mater 11sq11e ad L 21 reservarit) 2 ex Graevius et C(=I:ll[exc. ANJx•) Of!I. STAN 11-12 at

que I:•1SP'(txc. R) atque C(=I:TAERn•)X 12 crudelitatcm C(=I:AER) sceleri C(=I:AR) 13-14 retardavit C(=I:STPn•) rcvocavit (exp11nctum) rcdarguit X 18 iura X et suo Marte Madvig Adv. I 89 sq. (11. Trad. 88 sqq.) nomen et iura C(=ISTPx•) 20 uti C(=~exc. P'l"'•) ut X (11«11(/ft Sp•) 21 hominis X ti ex cmii. STp• homini C(=I:AEx•) rescrvarit X et ex t(lfti. P'("'"'· Rb) rescrvaret C(=ISTAERbit•)

PRO A. CLUENTIO HABITO 200-201 161

tetur, victam potius vcstra aequitate discedere. Sin au­tem, id quod vestra natura postulat, pudorem bonita­tem virtutemque diligitis, levate hunc aliquaodo sup­plicem vestrum, iudices, tot aooos in falsa invidia

5 periculisque versatum, qui ounc primum post illam flammam aliorum facto et cupiditate excitatam spe vestrae aequitatis erigere animum et paulum respirare a metu coepit, cui posita sunt in vobis omnia, quem servatum esse plurimi cupiunt, servare soli vos pote-

10 stis. Orat vos Habitus, iudices, et flens obsecrat ne se 201

invidiae, quae io iudiciis valere non debet, ne matri, cuius vota et preces a vestris meotibus repudiare debe-tis, ne Oppianico, homioi nefario, condemnato iam et mortuo condonecis. Quod si qua calamitas hunc in hoc 71

15 iudicio adflixerit innocencem, ne iste miser, si, id quod difficile factu est, in vita remanebit, saepe et multum queretur deprehensum esse illud quondam Fabricia­num venenum. Quod si tum indicatum o·on esset, non huic aerumoosissimo venenum illud fuisset, sed mul-

20 torum medicamentum maerorum; poseremo etiam for­tasse mater exsequias illius funeris prosecuta mortem se fili lugere simulasset. Nunc vero quid erit profec­tum oisi ut huius ex mediis mortis insidiis vita ad luc­tum conservata, mors sepulcro patris privata esse vide-

10 Arus. GL VII 496, 4 (sub 'oro te') Orat ... iudices 19-20 Exc. Bob. GL 1551, 4 sq. (p. 30, 17 sq. D. N.) macror kumi (Cice­ro pluraliter extulit in pro Clucntio «sed ... maerorum»)

e 2-3 bonitatem] veritatem &(exc. E202) 15 ante si add.

iudiccs szp• 16 factum C(=I:RN11:) in vita (invitare man- R) remanebit S2P' virare manebis C(=I: vita remanebis T) vita rcmancbit SAE11:• 17 queretur (-ritur b) b2p•(exc. R) qucreretur C(=ISTAERx•) 20 macrorum Ext. Bob. labo-rum codd. 20-21 fortasse Landgraf (11bi?) forussis codd. (if. ad p. 131, 10) 24 patris] patrio Shackkt(lft Bailey 252 ('°'1 S. R=. 24, Rab. perd. 37) fort. rnle

I l

162 PRO A. CLUENTIO HAllITO 202

202 atur? Satis diu fuit in miseriis, iudices, satis multos annos ex invidia laboravit; nemo huic tam iniquus praeter parentem fuit cuius animum (non} iam exple­tum putemus. Vos qui aequi estis omnibus, qui ut quisque crudelissime oppugnatur eum lenissime suble- 5 vatis, conservate A. Cluentium, restituite incolumem municipio; amicis, vicinis, hospitibus quorum studia videtis redd1te, vobis in perpetuum liberisque vestris obstringite. Vestrum est hoc, iudices, vestrae dignita-tis, vestrae clementiae; recte hoc repetitur a vobis ut 10 virum optimum atque innocentissimum plurimisque mortalibus carum acque iucundum his aliquando cala­mitatibus liberetis, ut omnes intellegant in contionibus esse invidiae locum, in iudiciis veritati.

1-2 Aru.r. CL V/1490, 15 (111b 'laboro ex haç re') satis multos ... laboravit

CX (X inde a /. 6 A. Cluentium 111q11e ad Jìnem) 3 parentum C(=tAE) non om. C(=:!;BAER1t• ) post ani-

mum add. P'(exç. R) ante animum ST 4 putemus B esse pute­mus 111 vid. C(=I:STPn•) ç/aNJ11la htroi&a esse non putemus Palat. lati. 1476 et 1480 7 amicis) inimicis :!;A (ex C ?) 12 carum] carissimum Lambin11s1 X nond11m çognito iucundum X el iam Petmo"' (11. Trad. 88) iocundissimum C(=l:BSTP11:•) if. ad p. 106, 16

INDEX NOMINUM

(Numeri ad paragraphos pertinent)

Sex. Abbius 175 C. Abbius Oppianicus (frater eius qui sequitur) 30 St. Abbius Oppianicus (eq. Rom.) 9, 10, 11, 19, 20 (ler), 21

(ler), 23 (q11aler), 24, 25, 27 (ter), 28 (bis}, 30 (In), 32 (bis), 34 (q11inq11ies), 35, 36 (ter), 37, 38 (bis), 39 (q11aler), 41, 42, 43 (bis), 44 (ter), 45, 46 (bis), 48, 49, 50, 52 (bis), 54 (bis), 55 (bis), 56 (ler), 58, 59 (ter), 60, 61 (ler), 62 (bis), 64 (q11aler), 65 (bis), 66, 68 (bis), 69 (bis), 70, 71 (bis), 72, 73, 74, 75, 76, 77 (bis), 78 (bis}, 79, 80 (ter), 83 (ter}, 84, 86 (bis}, 87, 99, 100, 102 (quater), 103, 107, 108 (bis), 109, 113 (bis), 114, 124, 125 (bis), 127, 131, 132, 135, 143, 162, 163, 169 (bis), 170, 172 (bis), 175 (ter), 176 (bis), 181 (bis), 186, 188 (bis), 189, 191, 201 Abbiana pecunia 82

Abbius Oppianicus (filius eius qui praecedit) 10, 21, 22, 33, 40, 65, 166, 167, 176, 178, 179, 181, 187, 190

Aelii 72 P. Aclius 162 (bis) C. Aclius Paetus Staienus (quaest. 77) 20, 55, 62, 65 (bis), 66,

6 7 (bis), 68, 70, 72 (bis), 73, 74 (q11ater), 75 (bis), 78 (q11aler), 79, 83 (q11ater), 84 (bis), 85, 86, 87 (ter), 99 (bis), 100 (q11a· ter), 101, 102 (bis), 103, 106

Mam. Aemilius Lepidus Livianus (cos. 77) 99 Albanum 141 (bis) Aletrinas 46, 49, 56 Ambivius 163 Ancharius 161 Anconitanus 40 T. Annius 78, 182 M. Antonius (cos. 99) 140 Apulia 116 M.' Aquilius (sen.) 127 C. Aquilius GalJus (pr. 66) 147 Aquinas 192

164

Archimedes 87 Ascia 176 AscuJum 21

INDBX NOMlNUM

M. Asellius 169, 172 (bis) Asia 32 Asuvius (ve/ Asuius 11. praef. 33) 36 (q11aler), 37 (qllaler), 38 (Jer)

Asuvianum crimen 39 M. Atilius BuJbus (sen.) 71 (Jer), 72, 7S, 78, 83, 97 (Jer), 98,

103 T. Attius (eq. Rom.) 62, 6S, 84, 86, 100, 101, 13S, 138, 143,

14S, 147, 148, 149 (Jer), lSO, 1S6, 1S7, 160, 186 Aurelii gradus 93 Aurii 23 Auria 31 A. Aurius 23, 24, 2S L. Aurius (A. Aurii Melini f.) 2S M. Aurius 21 (Jer), 22, 23, (ter), 24 N. Aurius (frater eius qui praecedit) 21 (bis) A. Aurius Melinus (eq. Rom.?) 11, 12, 14, 2S, 26, 188 Avillius 36 (Jer), 3 7 (Jer), 38, 39 (bis)

M. Baebius (sen.) 47, S3 Balbus 11. Octavius Balbutius 166 M. Basilus 11. Minucius A. Bivius 11. app. ad 163 Bovianum 197 Brutus 11. lunius BuJbus 11. Atilius

Q. Caecilius Metellus Crcticus (cos. 69) 179 L. Caccilius Metcllus Diadematus (cos. 117) 119 Q. Caecilius Metcllus Numidicus (cos. 109) 9S Q. Caecilius Mctcllus Pius (cos. 80) 24 C. Caepasius (sen.) S7, S8 L. Caepasius (scn., frater eius qui praecedit) S7, S8 P. Cannutius 29, SO, S8, 73, 74, 83

·Ca pax 11. Vibius L. Cassius Longinus (sen.) 107 C. Cassius Longinus (sen.) 137 C. Caudinus (scn.) 107 L. Caulius Mcrgus (sen.) 107 Ceius 162 (bis) Cethegus 11. Cornelius

Cleophantus 4 7 (Jer), S3 L. Clodius 40 (bis)

INDEX NOMINUM

Cluentia (soror A. Clucntii senioris) 30 Cluentia (filia A. Cluentii senioris) 14 N. Cluentius (eq. Rom.) 16S

165

A. Cluentius Habitus (eq. Rom., pater eius qui sequitur) 11 A. Clucntius Habitus (cq. Rom.) 3, 7, 9 (Jer), 10 (bis), 11, 12

(bis), 18 (bis), 19 (bis), 26, 30, 42 (bis), 43 (bis), 44 (bis), 4S (ler), 47 (q11im;11ies), 48, 49, S2 (ter), S3, SS (Jer), S6, 61 (bis), 62 (bis), 64 (q11ater), 74, 80, 82, 83 (bis), 86 (bis), 88 (bis), 92 (bis), 96, 98, 102 (ter), 103 (Jer), 10S, 124 (bis), 132, 133, 134, 136 (bis), 137, 142, 143 (bis), 144, 149 (q11im;11ies), 1S3, 1S4, lSS, 1S6 (bis), 160, 161 (bis), 162, 163 (q11ater), 164, 16S (bis), 166, 167, 168, 169 (ter), 170 (ter), 172 (bis), 174 (bis), 176, 19S, 198, 201, 202 Cluentiana pecunia 82, 12S

L. (ve/ C. 11. app. ad 100) Cominius (eq. Rom.) 100, 102 P. Cominius (cq. Rom., frater eius qui praecedit) 100, 102 Q. Considius (scn.) 107 P. Cornclius Cethegus 84, 8S (ter) Cn. Cornelius LentuJus Clodianus (cos. 72) 118, 120 (bis),

132 (q11aJer) P. Cornelius Scipio Africanus (minor) Aemilianus (II cos.

134) 134 Faustus Cornelius Sulla (quaest. S4) 94 (q11inq11ies) L. Cornelius Sulla Felix ( dictator) 11, 2S (bis), 11 O, 1S1 Cor­

nelia !ex SS, 1 S4 C. Cosconius 97 Crassus 11. Licinius

Cn. Dccitius (ve/ Decidius ve/ Decius 11. app.) 161 Dinaca 21 (q11aler), 22, 33 (bis), 40, 41 Diogenes 4 7 (ter), S3 (q11ater), 176 Diuturna "· app. ad 101 Cn. Domitius Ahcnobarbus (cos. 122) 119 Drusus 11. Livius

Egnatius (Cn. filius, sen.) 13S Cn. Egnatius 13S (q11ater) Ennius 163 (bis) Esquilina porta 37

Fabraterni 192 Fabricii (C. et L.) 46, 47, 49, SO

166 INDl!X NOMlNUM

Fabricii (C. Fabricius et C. Fabricius Scamander [v. Scaman­der]) 59, 60, 62 (bis), 81, 86

C. Fabricius 46, 47 (Jer), 49, 56 (bis), 58 (ter), 59 (bis), 60, 61, 62, 105 Fabricianum vcnenum 189, 201

L. Fabricius 46, 47 Falcula 11. Fidiculanius Falemus 175 (bis) Ferentani 11. app. ad 197 C. Fidiculanius Falcula (sen.) 103, 104, 108 (bis), 112, 113

(q11aJer), 1 14 C. Flaminius (acd. cur. 67?) 126, 147 C. Flavius Pusio (cq. Rom.) 153 Florius 162 Florus 11. app. ad 162 Frentrani 197

Gallicanus 23 Gallicus agcr 21, 22, 24 L. Gellius Poplicola (cos. 72) 120 (bis), 131, 132 (ter) Geta v. Licinius Gracchus v. Sempronius Ti. Gutta (sen.) 71, 75, 78, 98, 103, 127

Cn. Heius (scn.) 107 P. Helvidius Rufus (eq. Rom.) 198 Q. Hortensius Hortalus (cos. 69) 179

IHyricum 97 Italia 195 ItaJicum bellum 21 C. Iunius (aed. 75) 55 (biJ), 74, 79, 89, 90, 91, 92 (bis), 93, 94

(bis), 96, 103 (q11ater), 108 (bis), 113, 137 Iunianum consi­lium 119; iudicium 1, 103, 138

M. Iunius (pr. 67?) 126 M. Iunius Brutus (pr. 140? pater eius qui sequitur) 141 (bii) M. Iunius Brutus (accusator) 140 (bis), 141 (g11it111.11m) Iuturna 101 M. Iuventius Pedo (sen.) 107

Larinum 18, 23, 24 (bis), 25, 27, 28, 36 (bis), 40 (bis), 41, 43 (bis), 178 (ter), 183, 191, 192 (bis) Larinas 11, 21, 24, 36, 38, 43 (ter), 166, 187, 195, 198

Latina via 163 Lentulus 11. Cornelius Lepidus v. Acmilius

INDEX NOMJNUM

L. Licinius Crassus (cos. 95) 140 (bis), 141 C. Licinius Geta ( cos. 116) 119 L. Licinius LucuJlus (cos. 74) 137 C. Licinius Sacerdos (eq. Rom.) 134 Ligur 72 M. Livius Drusus (tr. 91) 153 Luceria 197 Lucullus 11. Licinius ti Terentius

C. Maeccnas (cq. Rom.) 153 Magia 21 (bis) Cn. (Ptl N. 11. app. ad 21) Magius 21 (ter), 33, 34 Q. Manlius (Illvir capital.) 38, 39 (bis) Marrucini 197 Mars 43 (bis) Martialcs 43, 44 D. Matrinius 126 Melinus v. Aurius Mergus v. Caulius Metellus v. Caecilius Milesia mulier 32 M. Minucius Basilus (eq. Rom.?) 107

Narbonensis colonia 140 Naso v. Voconius Nicostratus 175, 176, 178, 181, 182, 186, 187 Novia 27

P. Octavius BaJbus (sen.) 107 Oppianicus 11. Abbius C. Orc(h)ivius (pr. 66) 94, 147

Pacenus 161 Papia (Ptl Pappia 11. app.) 27 Pedo 11. Iuvcntius L. Plactorius Ccstianus (sen.) 165 M. Plactorius Ccstianus (pr. 64?) 126, 147 Cn. (Ptl C. 11. app.) Plancus (Pt/ Plancius 11. app.) 140 Pocnac 171 Q. Pompcius Rufus (cos. 88) 11 P. Popilius (sen.) 98, 103, 131, 132 (ter) P. Popilius Laenas (cos. 132) 95 Privernas 141 (bis) Q. Publicius (pr. 67 ?) 126

167

168 INOllX NOMlNUM

L. Quinctius (pr. 68) 74, 77, 79, 83, 90, 94, 103, 108, 110, 112, 113, 137 eJ app. ad 175 Quinctiana 113, 127

C. Quintilius 175 P. Quintilius Varus 53

Roma 18, 36 (ter), 44, 109, 165, 182 (bis), 184, 187, 192 (ter), 195 Romanus 43, 109, 118, 119, 121 (bis), 122, 129, 134, 137, 138, 139, 140, 145, 150, 151, 152, 153 (ter), 155, 156, 157 (quater), 159, 197

Rufus v. Helvidius A. Rupilius 176 A. Rutilius v. app. ad 176 L. Rutilius 182

Sacerdos v. Licinius Safinius Atella 68 (bis) Safinianum iudicium 99 Samnium 197 Samnis 161, 162 Sassia (ve/ Sasia v. praef 33) 12, 26, 27 (bis), 28, 176, 178, 180,

183 P. Saturius (sen.) 107, 182 Scaevola v. Septimius Scamander (libertus Fabriciorum) 47, 49 (bis), 50 (bis), 52

(ter), 53 (bis), 54 (bis), 55 (ter), 59, 61 (bis), 66 (bis), 67 (bis), 105

Scipio v. Cornelius C. Sempronius Gracchus (tr. 123-122) 151 Sempronia !ex

154 P. Septimius Scaevola (sen.) 115, 116 Q. Sergius (sen.) 21 ServiJia !ex 140 Sicilia 43 Staienus v. Aelius Strato 176 (bis), 178, 179, 180 (ter), 182, 183 (ter), 184 (bis),

186, 187 Sulla v. Cornelius

Tarentum 27 Teanum Apulum 27 (bis), 197 M. Terentius Varro Lucullus (cos. 73) 137 Tiburs 141 (bis) Cn. Titinius (eq. Rom.) 153 Cn. Tudicius (sen.) 198

Varus v. Quintilius

Venerii 43 C. Verres (pr. 74) 91 Vibia v. app. ad 31 Sex. Vibius 25

INOEX NOMTh'UM

C. Vibius Capax (eq. Rom.?) 165 (bis) Viria v. app. ad 31 Q. Voconius Naso (pr. ante 61) 147, 148 P. Volumnius (sen. ?) 198 L. Volusienus (ve/ Volusenus v. app., eq. Rom.) 198

169

HOC LIBELLO CONTINENTUR

7 Praefatio

38 Testimonia

41 Libri et commeotationes quae in apparatu cri­tico commemoraotur

46 Testimoniorum editiones

49 Sigla codicum

51 Pro A. Clueotio Habito orati~

163 Index nominum

Finito di stampare nel mese di aprile 1991

dalla Scuola Tipografica S. PIO X

Via degli Et:ruschi, 7 00185 Roma