Kumtluang 6 (Mizo) - SCERT Mizoram
-
Upload
khangminh22 -
Category
Documents
-
view
0 -
download
0
Transcript of Kumtluang 6 (Mizo) - SCERT Mizoram
Kumtluang BURUKNA
STATECOUNCILOFEDUCATIONALRESEARCHANDTRAININGMIZORAM:AIZAWL
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
THUHMAHRUAI
SCERTchuanMizoramazirnachangtlungleh\haaawmtheihnaturahmaalakmekrenglaiinRTEAct,2009chuanmawhphurhnathararawnpea.MizoramElementaryEducationtanazirlaibithliahturlehzirturduangturlehzirlaitezirthiamchinlehanhmasawnnaendikdanturteduangturinAcademicAuthorityatanaruatani.HengkanmawhphurhnatihlawhtlingturakanhmalaknaatanElementaryschool-ahzirlaibutharbuatsaihani.
RTEActlehNationalCurriculumFramework2005tengaihpawimawhhre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh kathawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khanEnergized textbook hman\anania.Hengtextbook-ahtehianQR code(Quick Response Code)dahannia.Heihizirtirnapuituturani.
Class I–VIIIzirlainaupangtehman turzirlaibutehika thawhpuizirtirtutelehzirlainaupangtehmanturinlungawitaklehchhuangtakinkahlana.Abuatsaihtutennaupangtetanazirnuamzawngtakturaanbuatsaihtechu,zirlaitennuamtitakaanzirngeikabeisei.
LALDAWNGLIANI CHAWNGTHUDirector,SCERTMizoram:Aizawl
Aizawl25th Nov., 2020
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
ZIRTIRNA KALPUI DAN TUR
Mizo \awngkanzirtirna chuana zirtunaupangte chuMizo \awngathusawihranghranganngaihthlaktehrethiama,anmahnipawhina\ulnahmunathuawmzeneilehfiahtakasawitheiturte,Mizo\awngalehkhaziakchhiardiktheiturlehathilhmuhlehtawnhriattechhiartlakaziakchhuakthiamturakaihhruaiatuma.|awngzirthiamnaatanapawimawhskillpalitebakahhianmahniinenkawltheihna(lifeskill)te,ngaihhlutturdikte,tunlaihunathiamnatemanphaasiama,midangtenenachenhothiamnateanmahniahtuhngeituranibawk.Chuvangin,hengtehitihpui\hinaduhawmhle:
1. MiddleSchoolapawlngazirchhuaktechuanpawlrukzirturaMizo\awnganthiamturanganrawnthiamchhuakemtihloenfiahphawtapawimawhhleani.Naupangteentrylevelhriathiananzirturahnasatakinapuitheiang.
2. Naupangte chu thu ngaihthlak thiamtir a pawimawha,Mizo\awngathusawingaihthlak turchihranghrang–mi thusawi(\hiantethusawi)TV/Radio-athusawilehchhiarritechhawpsaka, hre thiamin an ngaithla em tih ngaihven tur a ni.An thungaihthlak te chu sawi chhawntir emaw, zawhnahmanga andawnsawnthiamdanhriattumbawknise.
3. Naupangtintechuanduhzawnglehmamawhsawichhuahnahunsiamsak\hinturania,ahunlehhmunazirathusawidananthiamtheihnankaihhruaianngaia.Mimalinemaw,akawpinemaw,ahuhovinemawathusawinahunremchangatansawihonahunte,inbiaknahunte,titinahunte,mihmaathusawinahunte,lemchanhmanga\awngnahunlehanthilhmuhlehanthiltawnhriattesawichhawnna(report)huntebuatsaih\hinturani.
4. Naupangtechulehkhachhiarthiamtaklehchhiarpeihtakannihangaia.Tunlaiahpheichuanlehkhachhiaranngainatnan\anlakangaizualhleani.Chuvangin,Mizo\awngchhiaranthiama,lehkhachhiaranchin\hannanchhiarturtamtawkhluisakturani.Naupangtechulehkhachhiartur\habakahantuiz^wng^wmngaihtuahsak a \ul a; chuvangin, library changtlung takneihtepawhtuma\ha.Lehkhahiarilehrilovachhiarthiama\ulveveavanginarilovachhiarhunlehariachhiarhunsiama\ha.Zirtirtuinemaw,naupangv>kinemawachhiardandika
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
chhiarhmasak(modelreading)phawta\ulchangaawm.Chutilopawhinanchhiarlongaihthlaka,achhiardandikkawhhmuhlehpawhasawttho.
5. Naupangtenziakanthiamngeingeiangaia;mahse,thuziakthiamtaknihhithilawlaianihlohavangintih\hananeiha,mahnianinsitnalehlehkhaziahanhuphurhnabo\hakkhawpaziahtamtirangai.Naupangtelehkhaziahangangchungaihhlutsaka,ziakzelturafuihbakahanthuziakapiangtechutarchhuahsak\hinturani.Pawlruknaupangtechuanhawrawppuilehpunctuationdikthawkhattakinanhmangthiamtawhturangaihania,classroomchhunglehpawnahthupuithlansahmangemaw,anthilhmuhlehhriatchanchinemawteziahtirnise.HengnaupangtekutchhuakhianPortfolio-ahfel takavawntirnise;aremchandanaphochhuahsaka,annulehpatehmuhtir\hinnibawkse.
6. NaupangtenMizo\awngthumaltamtawkanthiama\ula,anthumalzirteanhmanthiama\ulbawk.Mizo\awngzirnuamantihtheihnanthumallehsentencehmangainfiamna(languagegames)chihranghrangteneihpui\hinnise.Hetianginfiamnahmanghianspellingte,lamdandikteazirtheiha,thumaltamtakanhriatbelhinahmannapawhanzirnghaltheibawk.Mizo\awnghiamuanga,medialamathawkturtetanpheichuann^ltak lehrangtaka\awngthiamapawimawhzual>m>mani.Quiz,extemporelehdebatehmanglehin\awngransiakhmangteinbahlolehn^ltaka\awngazirtheih.
7. Naupangten \awng an thiamna tur chuan remchanna an neihtamangaia,hmunhranghrangtlawhpuite,michihranghrangkawmnahunte,anthilhmuhlehhriatansawichh^wnnahunlehziakareport-nahuntesiamsakturani.NaupangtintechuanDiary-te, ScrapBook-te,NoteBook lehPortfolio-te an neih\heuha\ula,chuchuenfelhunsiamsaklehendik\hinturani.
8. |awng thiamnaatanhiana tira inkaihhruainaapawimawh>m>ma,chhuizuinaapawimawhhlebawkrualinmahniainzir chhunzawmhi thiam tak taknaber chuanihavanginnaupangtechuzirnahmanraw\ulangangtekhawnkhawmtirnise.Milembu,chanchinbu,zirlaibulehthuziakchihranghrangtekenkhawmtira,avawn\hatlehngaihtuahbelhpawh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
tihtira,hmandawnalakchhuahte,adah\hatlehtethlenginanmahnikutadaha\ha.
9. |awngthiamturinclassroomchhungmaiatawklova;hmundangtlawha(fieldtrip)thilthlengchanchintechhuichiangturazawhnazawhte,zawhbelhnate,chhannachhinchhiahte,vawn\hattethiamaanchin\hannankaihhruaiturani.Anthilhmuhlehhriat,anchhinchhiahtechumahniinringtawktakaansawichhawnemaw,anziakchhuahtheihnanakaihhruaibakahLifeskilltepawhzirchhuahpuitumnise.
10. Textbook chhung leh pawnami hmanga lemchan (role play,skitlehdramaetc.)hmanginthiltamtakanthiamchhuahturabeiseiteanzirtheianga,anthiamlehthiamlohpawhaendiknghaltheihang.
11. Naupangtehianachinchhuaka\awnganthiamtheihnanhla(poetry) leh thu (prose) lehgrammarhmangaanzirangaia.Hlainzeiziaaneihranga,thuinkalhmanganeibawka,chungchugrammarhmangahriatnghehtira\ula.Chuvangin,hlatephuahtira,sentencetesiamtira, thutephuahtir\hinturani.Chunghlalehthuanphuaha\angchuangrammarpawhzirtirtelzela\ha.Chubakahahranpapawhinzirtirbawkturani.
TEHNA
MizoramahchuanMizonaupangtenMizo\awnghianhman\heuhva,anzirvekbawkavanginanthiamthawkhat\heuhvinkanhriaanimaitheia,amaherawhchumihnehtheilehngaihawmtakathusawithiamlehmichhiarch^kngeiturathilziakthiamantlemviaulawisihiMizo\awngkanzirdanmainilo;kanendik(evaluate)\hindaninazirlohvanganihhmelhlemai.
Sawit^kangkhan\awngthiamlehthiamlohdanenfiahturchuannaupangtean\awnglaitaklehanthilziahangangteendiknghalzela\ula.Zirtirlailehzirhopuipahin\awngthiamnaskillpali–ngaihthlak,sawi,chhiarlehziakanthiamdanchuendikvek\hina\ulhlebawk.Angaihthlakchuahrethiamemtihte,asawichuanawmziaaneiinasawidanadikemtihte,chhiardandikinachhiaremtihtelehaziakdikemtihteenfiahturchuankh>ktheihanilova,zirtirlaim>katihnghala\ul.Tin,abuchhungthuhriatnamainilovinMizo\awnganhmanthiamnaturinanhmasawndankawnghranghranginenfiahreng\hinturanibawk.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
1) Oral/Class Test:Zirtirlailehzirtirzawhvelehnaupangtechuk^achhangemaw,ziakinemawtestnghalzelturani.Zirtirnaleh evaluationhikalkawp reng sela, zir paha endik a, endikpahazirnghalzellehr<tnawnpui\hinturani.Hetiangatihhianzirlaiteaninthlahdahhmanlochangnilovinanthiamthartehmanchhuahna(practice)remchanganneia,asawtbik>m>mani.
2) Unit Test:Class-azirtirpahatestnghalzelbakahzirlaihlawm(unit)khatzirzawhapianginennawnnanipahfawmintest\hinbawkturani.Naupangteanthiamtawhsaennawnnaremchanglehanthiambellohlaitehmuchhuakathiamchiantirturinunittestneihpui\hinturani.
3) Assignment/Practical/Project Work:Anzirlainenainkungkaihthiltihturhranghrangsiamsak\hina,endikturani.Anthiamchhuahtehmannaremchanglehthiambelhturaanmahningeiinanzawnchhuaha,anzirthiamturchianph^kt^wkmilapek\hinbawkturani.Hemiatanhianzirlaibuchh<ngamichauhnilo,midangter^wnaanzawnchhuahlehtihtheihthiltepawhtihtir\hinnise.
4) Remedial Teaching:Thiamchhuahngeiturabeiseiteanthiamlohchuanzirnawnpuilehturania.Zirtirdantethlakdanglaminan thiamngei theihna tura r<t nawnpui leh tih tur tam tawksiamsaka,naupangdangtelehnulehpatepawhhmang\angkaiaremchannasiamapawimawhhle.Remedialteachingpekzawhahanhmasawndanendikleh\hinturani.
|awngzirtirnalehendiknaahhianasawiselz^wngringawtnilova,antuinaturz^wngakaihhruaiahl^wka,anph^kt^wkangzelad^wmchhohlehhlawhtlinnahmuhtir(fak\hin)apawimawh>m>mani.Tin,naupangtechuanevaluationsheetemaw,testbookemawneiveksela;anmahniintehvetheiturakaihhruainise.Naupangtedinhmunchuanmahnilehannulehpatehnenahhriattira,sawipui\hinnibawkse.Antih\hatahfaka,hmasawnanngaihnalaikawhhmuh\hina\ha.Annulehpatepawhanfatedinhmunhrilhhriata,anchaklohnalailehpuihtheihdantursawipuia\hahlebawk.
MiddleSchool,pawlngaa\angapawlriatahchuanhengtehnahmanrua,Oraltest-te,Writtentest-telehObservationhmangteateh\hinturania;athiamlodeuhtechur<tnawnpuileh\hinturani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
Assignment/home-workhipawlngaahchuannikhatahminute18velaantihzawhtheihturangpek\hina,karkhatchhungindarkarhnihawhvelturanihlaiinPawlruka\angapawlriatahthungchuannikhatahdarkarkhatvel,karkhatchhungindarkarnga/rukvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturanithung.
Middleschoolzirlainaupangtechuankumtininprojectworkanneive\hinanga,PawlngaahProjectpathum,pawlrukchinahchuanprojectpalitaltingeiturabeiseianni.
Hengtehnahranghrangtestte,observationte,assignment-telehprojectwork-tea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchhiaha,feltakarecorda,asawifiahnanenresultsiam\hinturani.Naupangharsatnaneilehhnufumdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawa\anpui\hinturani.
PAWL VI
Pawl VI zirlaiten an thiam ngei tura beiseite chu hengte hi a ni:
1. Ngaihthlak thiam (Listening):
(i) Mithusawianngaihthl^kina\awnglehahmellandana\anginathusawikalhmanganmanthiamang.
(ii) Thusawituinalamrikdiklehdiklohanhretheiang.
2. |awng thiam (Speaking):
(i) Thawnthu,thilthlenglehanthiltawnteansawichhawngthiamang.
(ii) Fiahtaklehrangtakathusawianthiamang.
(iii) Thuansawiindiktakinansawitheiang.
(iv) Hawihhawmtakamibiakanthiamang.
(v) Mumaltakinzawhnaanchhangthiamang.
3. Chhiar thiam (Reading):
(i) Chhinchhiahna(punctuationmark)zuiinanchhiarthiamang.
(ii) Thawnthutawite,essaylehlemchanthawnthuteachhiardanturdiktakinanchhiarthiamang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
(iii) Zirlaipuitheituthuziakchihranghrangteanchhiarthiamang.
(iv) N^ltaklehrangtakachhiaranthiamang.
4. Ziah thiam (Writing):
(i) Kutziakmawitaklehchhiarnuamtakinrangtawktakinanziaktheiang.
(ii) Atlangpuizamsahmanginthawnthuanziakthiamang.
(iii) Anthuchhiartawhtea\anginzawhnalehchhannaanziakthiamang.
(iv) |awngupa\hahnemtawktakanhriainanhmangthiamang.
(v) Mizo \awng thumal tihdanglam \hin dan (modified form) anhriainanhmangthiamang.
(vi) |hianhnenalehkhathawnziahte,dilnaziahdantelehsawmnaziahdanteanthiaminanziaktheiang.
5. Grammar:
PartsofSpeechzingaengemawzatchuchipchiarzawkinanziranga,anhrechiangsawtinanhmangthiamtawhang.Nounchihrangte,PrepositionMizo\awngaPostpositionte,Conjunctionte,InterjectionlehExclamatorymarkteanhmangthiamang
6. Mizo Nunphung:
MizonunphunglehziaranganhriattheihnanMizothawnthu(folktale)te,Pasal\hachanchinte,Thiamhnangdeh(Art&Craft)teanziranga,hmanlainunlehtunlainundanglamnahrethiaminngaihhlutnachanganhriaang.
7. Thumal hriat (Vocabulary):
Mizo \awng thumal2500 talanhriaanga, anhmang thiamang.Thumalhriat tam\ulna lehahmannachihranghrangtehriain\awngkauchhehdikanhmang\hangang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
TEHNA (EVALUATION)
Pawl rukah chuanOral test-te,Written test-te lehObservation-tehmangin naupangte thlen chin teh tur a ni a.A thiam lo deuhte chu r<tnawnpui\hinturani.Assignment/home-workhinikhatahdarkarkhatvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturania,Projectpalitaltiturabeiseianni.Hengtest-te,observation-te,assignment-teproject-teantihdana\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchiaha,feltakarecordturani.Naupangharsatnaneilehhnuf<mdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawtea\anpui\hinnise.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
THU AWMTE
Zirlai Thupui Phek
1. Khawngaihnamak,mawilehduhawm–KHB. 432 1
2. Mawiteapasilai 4
3. Noun 11
4. Mivanduaihlawhtlingte 17
5. Savalehanot>te(Esopa thawnthu) 23
6. Thumaldanglam\hindan 26
7. MotherTeresa 32
8. Birthdaylawmila 38
9. Zonunmawi–Zirsangzela Hnamte 55
10. Homaimai–RL Thanmawia 57
11. Khuangch>ra 61
12. Postposition 66
13. Kankhuaalochangkangveta 68
14. Veronakhuaatuilian 75
15. Aiaupatezahthiamin–Liandala 80
16. TualvungilehZawlpala 83
17. Thli 90
18. Nundan\ha 96
19. Conjunction 99
20. Ka\hiante 102
21. F<rkhawthiang–Sel\huama (Lena) 107
22. Interjection 110
23. |awngupa 113
24. Kungawrhi 116
25. Mizothiamhn^ng–Lalzuia Colney 126
26. Liansangateunau 132
27. AwnangMizoramtlangnuam–V. H^wlla 144
28. Lehkhathawnlehsawmnaziahdan 147
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
1
ZIRLAI 1
KHAWNGAIHNA MAK, MAWI LEH DUHAWM
KHB. No. 432
1. Khawngaihnamak,mawilehduhawm, Sualriangvaichhandamna; Sualabohnuminzawnghmuta, Mitdelmitv^rnachu.
2. Hlauhnahmunakaawmminhrilh, Kahlauhminhnehsakta; Karinvelehakhawngaihna Duhawmalolangta.
3. Thawhrim,thl>mna,hlauhawmkarah, Thuitakkalokalta; Khawngaihnamakminhruaitutur, Kavaninthlenthlengin.
4. Chutah,kumsangsawmralhnuin, Ni>ngmawitakahchuan; Faknahun\ananganiang, Chatuanazualz>ltur.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
2
TIH TURTE
1. Hehlahienlovasachhuaktheiturinvawngrawhu.
2. Hehlach^ngkhatnahinguntakinchhiarchhuakhmasaula,ahnuaiamitehihansawihotehu.
(a) Sualriangvaichhandamnachuengtiangtakahlungeniainrin? (aw) ‘Mitdelmitv^rnachu’atihhiengngeaawmzia?
3. Hehlathutlangpui(substance)hihanziakteh.
4. “Thawhrim,thl>mna,hlauhawmkarah,thuitakkalokalta” Hetiangdeuhhianthuhanphuahvetehu.
5. Hengthueptehidahrawh. (a) sual – ________ (aw) chh^ng – ________ (b) >ng – ________ (ch) hnai – ________
6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) duhawm (aw) hlauhna (b) rin (ch) thl>mna (d) sangsawm
7. Hengzawhnatehiibulaminensawid<nphawtula,chhangtehu. (a) Khawngaihnahiduhawmlehduhawmloaawmtheiinihriaem? (aw) Kumsangsawmralhnuhiengtiareingeniairin? (b) Thl>mnahlauhawmchuengtengeniang?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
3
8. ‘Khawngaihnamak,mawilehduhawm’tihangdeuhhian‘Hmangaihnamak,ropuilehhlu’hmanghianhlaemaw,thawnthuemawhanphuahvetehu.
9. Sawichhunzawmtur. (a) Mitdelmitalov^rtheihdanchu............................................... (aw) Kathilhlauhberminhnehsakt^kahchuan............................... (b) Thawhrimhiahnuachawlhnanuamanianti\hina............... (ch) Chatuanatanafaknahunin\anturchu.......................................
10. Hengthutihdanglam(modified)tehitihdanglamanihhmaaathu(rootform)ziakrawh.
(a) hlauh (aw) thawhrim (b) thlen (ch) loh (d) hriat
I beng chhi la, mi fing thu ngaithla rawh; Tin, i thinlung chu finna thu dawn nan hmang rawh. I thinlung chhunga i vawna, I kaa i tihngheh bawk chuan thil duhawm tak a ni.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
4
ZIRLAI 2
MAWITEA PA SILAI
ThingtlangkhawnuamtakmaiahhianmipanaupangfeldeuhmaiLaltlanmawiaaawma.Achhungteleha\hiantechuanMawitetiinanko\hina.Nulehpathuawihtheitakmai,\hiankawmthiamlehzaidamtakmaiani.Tlaikhatchupindanahhomeworkalotimalhmalha.Chutihlaichuanaparamvakalohawa,chokalamaeirawngbawlmekanuchuanhlimtakhian,“Awhaw!Ivarawnhlawhtlingve.Vahritpachalsahichutuikatihz^wngtakani!Mawite,heiipa’nvahritpachalarawnkapania,”atia,aauchula.
Chutiaanu’narawnauhtakahchuanalehkhabuchuadahsawksawka,ph<rtakinchokalamahchuanatlanpheia.Apavahritkahchuchhuatlaiahchuanaloletng^ta,anulehpachuanhlimtakhiananlonuihvarvara.Mawiteachuanvahritchuahanpawmchhinvela,avirkualpuia,anrich>lch<lmaia.Anhlimchhungkuangangmai.
Mawiteachuanzanalehkhaazirpahchuanapavahritkahsiakzum\hadeuhmaichuahumrauhrauhva,akh^ttawkinahanenlehzauh\hina.ChutialungawitakavahritsiakahumrauhrauhlaichuananzirtirtupaPuLawmteannungchahumhalhpawimawhziasikulaasawikhaahrechhuakzawka.NungchatechumihringteangbawkaPathianinduhtakaasiamannihavangintihhlummaimaiturannihlohziaasawitechuahrechhuakuaiuaia.
AtukzingkhuaalovarchuanMawiteachumitnuaichatchatchunginalothova.Tapchhakahchuanngawirengina\hua.Anuchuanahanbe\hina,ar<ltawkleklekinachhanga,amitmengahchuanhlimlohnaengemawtakneinihianalanga.Anuchuan,“Mawite,idamloemni?Iawmavanawmlohhmelve!”ahantia.Mawiteachuanzawit>hian,“Dame,”atiringawta.Anuchuanngaih\haloangrengtakhianafapachuaena,thildikloengemawchuaawmningeihianahriaa.
Tuk\huananhaneia,anchaweilaipawhchuanMawiteachuala\awngtlemhlea.Tukdanganginahlimlotihanulehpachuananhrethiammaia,achhanerawhanzawttawhlemlova.ChuminichuanMawiteachuan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
5
apavahritkahmawlhchuangaihtuaha,anzirlaipawhangaihtuahhleitheilo.‘Pathianinduhtakaasiam’tihchuarilruaharinawntluttlutmaiani.
SikulbanvelehMawiteachuana\hiantepawhngaihsaklovinaninlamapannghala.Kawngahchuana\hianpaRinkimanarawnumphaa,adararawnkuahchawtpahin,“Mawite,rahtlanch^ntur\hadeuhkahuala,tlaiahivach^nganghmiang,”arawntia.Mawiteachuana\hianpachuahanena,thutakhmeltakhian,“Savakavehtawhdawnlo.Kasairawkherhpawhkapaihdaihdawn,”atia,RinkimachuanmaktihmeltakinMawiteachuaena,“Engatimaw?”ahantia.Mawiteachuan,“SavatehiPathianinduhtakaasiamvekannia,nungchadangzawngzawngtepawh,tihhlumhia\halo,”atia.Rinkimachuahanchektlaktlaka,“Ahoemmai...!Keichurahtlankachangdawn.Antlannasatehmaianiaaw!”tihpahinakalsana.
Tlaialonia,zanriahankillaichuanMawiteachuananulehpachuahanentawna,apahnenahchuan,“Kapa,sahiengzatngeikahtawh?”ahantia.Apachuanchawbarmawlhmawlhpahin,“Kakapvetanualmai.Sakhichusawmhnihchuangkakaptawha.Z^wnglehhauhukhisawmhnihchuangkakaptawhbawk.Vahritlehram^rtepheichuchhiarpawhkachhiarpeihtawhlo,kakaptamtawhlutuk.Ikapvechaktawhemni?”ahantia.Mawiteachuan,“Keichuengmahkakapdawnlo.Kasairawkherhlehsaihlumpawhnichinkhankapaihvek,”atia,anulehpachuanmaktihmeltakhianMawiteachuanena.
Mawiteabawkchuan,“SirLawmteachuannungchatehiPathianinduhtakaasiamannia,humhalhanngaitihasawia.‘Hmanlaichuansakaptheianropuia,tunlaiahchuanahumhalhtuanropuizawk,’ati.Keichuakaptunihaiinahumhalhtunihkaduhzawk,”atia.Anulehpachusawiturhrelovinanngawirenga.Mawiteapahiramvachaltak,sakaptheivetakanihavanginchutiangthilchualolangaihtuahngairengrenglova,ramvahhinuamatiememringawtmaia.Chutiangaafapaneihchhuninahansawitakahchuanarilruchuakalthuitahlemaia.
AtukahchuanMawiteachuangaihtuahnakalbinglutukpawhinakiansanvetadeuhva.Sikulkalturinph<rtakinachhuaka.Sikulthlenhmadeuhvahchuanmipanaupangrualkhathiankawngthlangthing\angrovalaikingawmhianlovawmlaihlaihmaia.Mawiteavathlengpawhchuan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
6
hanvawmvenghalmaihiatuma;mahse,arilruahthildangalolangthuta,laikingvawmtunaupangtehmaahchuanavadinga,“Vawmtawhsuhu,inpawiengmahasawilova,invawmthlakin\angkainaaneilo,tikhuanawmvemaimairawhse,”atitazawka.
ChutiaMawitean a rawn tih takah chuan naupangho chu anngawi\hapa.Aninenhrekhrekhlawma.Aninenkualhrekhreklaichuannaupangpakhatchualopenchhuaka,Mawiteahmaahchuanarawndinga,“Vekhanglangchechuan!Ipasakahhr^thr^tnen!”arawntitamaia.Naupang\henkhatchuanlonuideuhtattata.Mawiteachuahrilhaihlemaia.Sawiturrengrengahrelo.
ZanriahaneilaiinMawiteachuanchuminiaathiltawnchuasawia,anulehpachuanngawiranmaia.Anchaweichuanhanchawllehvangvang\hina.Anrilruanuamlohletihchuhairualanilo.
AtukahchuanMawiteachuansikulathlenvelehanzirtirtupaPuLawmteachuavahmunghala.Mawiteachuaninthlahrungangrengtakhian,“Sir,kabelawktheicheem?”ahantia.PuLawmteachuan\hatakalochhanginantitizuitabawrhbawrha.Mawiteachuanapachuramvahnuamti>m>manihthulehsakaptheitakanihthutehrilhinsimtiraduhziateahrilha.
AnzirtirtupaPuLawmteachuan,“Ipachulohrilhla,hmanlaichuansakaptheihianngaisang\hina,tunlaiahchuansakaptheichudanbawhchhetuannitawha,ngaihsanchusawiloh,ngaihnepanhlawhtawhzawkasin.Mipangngaichinchutunlaihiancameranenaramvaha,savalehnungchathlalaktuminanhmanhleltawha.Ipahisilainenalaramchhuakbikanihchuanazialohleani.Miinamawitheiangberaanthlalakantumtawhlaiaipainsilainenalavehbikanihchuanachangkanglohletihlohrilhla,b^nsanhmakturinithiamangtawkinlofuihverawh.Fatethusawihikanawihduhphianania,”atia.Mawiteachuabunghatnghata.
Mawitearilruahchuan,‘mipatechuancameranensavalehnungchaanvehtawhlaiin,kapachuansilainenalavehbika,avazahthlaktakem!’tihringawthiaawma,arilruhrehawmchuathawlehhalh\hina.Asikulbangchudingtakinahawnghala,pindanahaluta,ainthlakfelhnuchuanchhuatah\hing\hiina\awng\aia,apainramvahabansantheihnanathiamangtawkinadila.A\awng\aizawhchuanarilruchuanuamdeuhhuaia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
7
Atukzingkhuaalovarchuannichhuakchuamawiinkhuaathiangnuamhlemaia.Mawiteachuhmelharhvangangrengtakhianalothopheia.Anuchuaneirawngalobawlrakraka,apaerawhchuanluhkapuiahchemfawngalosuihhauhhauha.Anuchuanhlimtakalobechunginthingpuialopea.Thingpuiainzawhchuananuchuan,“Mawite,ipabulahsawnvakalteh,thilengemawhrilhcheaduhaniawme,”atia.Mawiteachuanph^wkdeuhhian,“Engmaw?”atideuhh^a.Anuchuanawdamtakhian,“Amahsawvazawtrawh.Ahrilhch^kviautawhcheaniang,ithawhhunanghahhlelhviaukha,”atilehmaia.
Mawiteachuluhkapuiahchuanavachhuakpheia,apachuanhlimhmeltakhianaloena.Mawiteachuanapabula\hutpahin,“Pa,thilminhrilhturineiemni?”ahantia.Apachuanahanena,al<ahchuanduattakinahanchulsakt>t>a,thutakdeuhmaihian,“Mawite,niminisikulbang,ipindanai\awng\aikhainuinalohmuchea,i\awng\ainatepawhkhaalongaithlarenga,”ahantit>t>a,Mawiteachuanangaihnahrelohmeltakhianapachuaena.Apabawkchuan,“Nizanahinunenkansawiduna,karilrukasiamfeltaa.Tuna\angchuanvawikhatmahkaramv^ktawhngailovanga,ramsalehsavapawhkakaptawhngailovangtiinthukaintiamasin,”atitaa.Mawitealawmlehmaktilutukchuamengph^wkdeuhhr^a,apachuakuahchawta.Apapawhchuanduattakinalokuahletvea.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
8
ChuminichuMawitea-techuansikulanchawla.Tuk\huaneikhamvelehanpafachuanph<rtakinanchhuakduna,apachuansilaiapuuaihmaia.Tun\umaanchhuakturerawhchunidangasilaipuchungaachhuaknenchuana inangtawhhauhlo.Kalkawngalohmututechuan,“Nangnipafachukahturinvahre\haawmve,inph<rdunhmelhlemaia!”anlotinaknaka.Chhanglemlovinhlimtakinannuihletmaia.
Environment&ForestDepartmentofficekawtanvathlenchuanofficechualolainhawnglova.Officetuala\hutthlengahchuanan\huduna,apachuanasilaichuachulhauhhauhva,ahantinchhinvel\hina.Ahmelahchuanalauiinalangainahletihchualangchiang>m>ma.Mahse,afapainnungchahmangaihnathuktakaneihtlatavangte,a\awng\ainaahpawhachhamchhuahhialavangteinathilngainattakmaileharoh>m>mmaichuathlahangaitatihahriaa.AdamchhunginnungchatihhlumnanahmanlehngaitawhlohturinasilaichuForestDepartmentkutahlanatumani. Arilrut>t>chuan,“Kalovaharhchhuakharbikem!Tuna\angchuannungchatesuattunilovin,ahumhalhtukanitawhzawkdawnchuania,kafapazarakanuninthlakdanglamturhihrehawmtihchangchukaneidawnngeimaia.Ramvahchakchangtepawhkaneiang;mahse,kafapalehPathianzarahnungchatetihlumtawhngailoturhianchaknakaneingeiang,”atia.Asilaichuduattakinahanchullehhauhhauhva,a\hutnasirahchuanatung\haa,Mawiteachuduattakinakuaha,anpafachuananinena,hlimtakinannuidunvarvara.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
9
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangtehu.(a) NungchahumhalhaduhavangaMawiteanathilneihapaiht^kte
khasawirawh.(aw) Mawiteaparamv^khawkhanengngearawnhawn?(b) Mawiteakhansakaptunihngeaduhahumhalhtunih?(ch) Mawitea\awng\aikhanengngeadil?(d) Mawitea\awng\aithuahriatinapakhanengtinngearilruasiam?(e) Tunlaiamipangngaichinteramvahdankhahansawiteh.
2. Hengthutehiaawmziahansawiteh. (a) nungcha (aw) ramvachal (b) hmanhlel (ch) luhkapui (d) ramv^k (e) suat
3. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) tichereu (aw) ngaina (b) ph<r (ch) hlawhtling (d) humhalh (e) zanriah
4. Inzirtirtuhovinnungchahumhalhpawimawhzialeh,nungchahumhalhturahmalakdantur\haniainhriatsawikhawmtehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
10
5. Nungchatehithatchimittavekila,mihringteanghawngdanturhansawikhawmtehu.
6. Ipaemaw,iuemaw,ramsalehsavakahchingawmtasela,alosimtheihnanengtinngehmailakang?
7. Nungchate\angkainapathumvevehanziakteh.
8. Mawiteachuanapainramvahabansantheihn^n\hing\himeuhvinPathianhnenahadila.Nanginipa/nutanPathianhnenahengngediliduhhanziakteh.
Mihringte tan Thing leh thlaite tan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
11
ZIRLAI 3
NOUN
PawlngaahkhanPartsofSpeech-tekhaatlangpuichauhvininzira,tunahhianamalmalinchiangzawklehchipchiarzawkininzirdawntaani.
Noun chu hming a ni a, mihring hming leh thil dang zawng zawng hming a ni.
Nounchuchihrangpangaah\henania.
1. Proper noun:Propernounchuhmingbikhiani.Hmingbikchumihringhmingzawngzawnglehthildanghmingzingaa putu bik awm hmingapianghiani.
Hetiang chite hi: Jehova,Isua;Buizova,Lianchhiari;India,Japan;Tuirini,Ganges;
Phawngpui,Mt.Everest;Tlabung,Delhi;MizoramUpaPawl(MUP);January,Thlaz$ng;Thawh\anni,Ninganilehadangtamtak.
2. Common noun:Hmingin\awmtheihchihiani. Hetiang chite hi: mihring,mipa,hmeichhia,\halai,naupang,ran,ui, r,k>l,vawk,
b^wng,sial,ramsa,sakhi,sava,tuklo,sangha,rannung,khau,thei,thlai,hnim,ram,lui,tlang,mual,ruam,tui,lei,lung,mau,tihangchihi.
3. Collective noun:Pawllehahuhovaawmtehming. Hetiang chite hi: YoungMizoAssociation,MizoZirlaiPawl,kohhran,zaipawl,
police-ho,footballteam,nghalrualtihtelehadangte.
4. Material noun:Materialnounchuhmanrualehthildangasiamlehchhawntheihchitehminghiani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
12
Hetiang chite hi: lung,thing,mau,thir,darthlalang,tihtelehadangte.
5. Abstract noun:Abstractnounchuthilhmuhtheihlohlehkhawihtheihlohchitesawinahmingani.
Entir nan: huaina, rinawmna, hmangaihna, khawngaihna,tlawmngaihnatihtelehadangtamtak.
NOUN NUMBER
Grammar-ahchuanhming(noun)hiatamlamchhiardanbikaawm:pakhatlehpakhataiatamtiin.Hetihianan\hen.
1. Singular number:Pakhatsawina. NounchuSingularnumberanitihtihlannana\awngkamhman\hintechu–mipakhathmingte,pakhat,khat,maltelehpronoun zinga pakhat sawina – ka, kei, keimah,mi, i, nang,nangmah,che;a,ani,amahtehiani.Ahmandanchu: H>mihiLalaani. Mipakhat alokal. Mautlawnkhat mi hanpeteh. Keimah mi perawh. Ka \hutpuiangche. Tuichawiturina kal. Ani lochuhriaanawmlo. Amah ihrelomaw? Adumbikaziahapiangtekhi‘pakhat’sawinaani\heuhva,azatzawhngailovachiangnghalani.
2. Plural number:Pakhataiatamsawina. Pakhataiatamsawina\awngkamhitamtakaawm.Pahnih(emawazatchiahapiang),ho,te,hote,teho;kan,keini,keimahni,min,in,nangni,nangmahni,cheu;an,anni,anmahni;duahduah,engemawzat,tamtak,\henkhat;ula,rawhu,tihtelehadangte.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
13
Entir nan: Mipariatinhnaan thawk. Nulehpaho anzaikhawm. I\hiantechuvakorawh. Mieng emaw zat anlokal. Pawisatam takneihkaduh. Zirlai\henkhat an awmlo. Kan lothlengtae. Nangni chukakoloche u. Anmahni kapeange. Lokalula,enrawh u. Naupangan lokalduah duah mai.
NOUN GENDER
Genderchumihringlehthilnungdanganulehapahming\henhrannahiania,anulehapainanin\awmtheihhminglehthilnunglotehmingpawhahuaptelnghal.Chihrangpali-ahan\hena.
1. Masculine gender:Apasawinahming(noun)apianghi. Entir nan: mipa,pu,putar,pa,pasal,tlangval,r^wlthar,mipa
naupang; arpatuai, arpa, arpachal, uipa, vawkpa,kelchal,b^wngchal,sechallehadangte.
2. Feminine gender:Anusawinahming(noun)apianghi. Entir nan: hmeichhia, pi, pitar, nu, nuthlawi, hmeithai,mo,
nula,hmeichhenaupang;arl^,arpui,uipui,vawkpui,vawkzel,kelpui,kell^,b^wngpui,b^wngl^,lawipui,sepuilehadangte.
3. Common gender: Anulehapain\awmtheihchihming(noun)apianghi.
Entir nan: naus>n, naupang, tleir^wl, \halai, puitling, tar,mihring,minung,mitthi,mipui, lal, hotu, zirtirtu,sumd^wng,fahrah,ar,vawk,ui,zawht>,lawi,sial,sava,ramsa,sakhi,sanghalehadangtamtak.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
14
4. Neuter gender: Thilnunglolehthilnunganulehapaawmchuang lote sawina hming (noun) zawngzawnghiani.
Entir nan: lei, lung, tui, boruak, thir, rangva, lunghlu, dar,lehkhabulehadangchutiangchitechu.
Note: Tleir^wl hi nula \an leh tlangval \an sawina commongenderania,commongendernimahse,masculinegender‘r^wlthar’epafemininegender-ah‘tleir^wl’tiahmanvethoturani.
TIH TURTE
1. Ramhming,luihminglehtlanghmingpropernounpali\heuhhanziakteh.
2. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Hmingin\^wmtheihchihi____________ani. (aw) Pakhataiatamsawinahi____________ani. (b) Masculinegenderchu____________ani. (ch) Hmuhtheihlohlehkhawihtheihlohhminghi__________ani. (d) Hmingbikchuhmingzinga____________hminghiani.
3. Ahnuaiahmingchihranghrangtehiengnounngeannihziakvekrawh.
sikul Hmuif^ngtlang hawihhawmna hockeyteam thingzai Inrinni darthlalang vapual hlimna DawrkaiUnion
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
15
4. Heng sentence-ahte hian pakhat sawina leh pakhat aia tam sawina\awngkamtelachhuakla,ahranginbawmahdahveverawh.
(a) Induhlehsawiula. (aw) Mifeltakchutl>mt>chauhanawm. (b) Fapamalnihhinuamtakani. (ch) Anihizawngataimaania. (d) Mianvakhuaihuaimai. (e) Ipasskalawmpuiache.
5. Savahienggenderngeanihsawila,Mizoramasavahming10ziakrawh.
6. AlehAW-amitehiainmilzawmrawh. A AW Khauathlawk supsuptawh. Motorainzui nohnohmai. Policeanl^m zawihzawih. Sikulankal duahduahmai. Tuiafar dualdualmai.
7. Mizoinchhungahriamhreichihranghranghmingparukziakrawh.
8. Hengthutehienggenderngeannihziakrawh. mothar ____________________________ chingpirinu ____________________________ r^wlthar ____________________________ vawkzel ____________________________ buhtlei ____________________________
9. Hethuhichhiarchhuakla. KhuanglenglalThanhr^ngachuananupuilehafanut^ngchuanpahnihatlannadaihsumaneisilova.Mualb>mkhawlalZapauvahnenahchuan,“Minkhawngaihla,kanupuilehkafanuhianpahnihhianmintlantirhr^mrawh,”tiinahandilnawnleha.Mahse,Zapauvachuan,“Anpahnihaitlantheihlohlehpakhatzawkzawkhitlanmairawh,”atitlata.AfanuLalvanchhingpuiichuan,“Kapa,keimahmin
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
16
tlanrawh,mintlanlohchuankathimaiang,”atimawlhmawlha.AnupuiDarilahchuan,“Keimahmintlanzawkrawh,”alotialotivebawka.
Thanhr^ngachuan,“Thilazawngathlanharberkathlana\ultasia,avaharsatak>m!”atia,a\apzawihzawiha.Atawpatawpahchuananupuichuatlantazawka.
Hethu-ahhianpropernoun8lehcommonnoun14aawma.Zawngla,ziakchhuakrawhle.(Hming ngai awm nawn a awm pawhin a hran anga ngaiha chhiar vek tur.)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
17
ZIRLAI 4
MI VANDUAI HLAWHTLINGTE
EngkimtitheiPathian,leilehachhungathilawmzawngzawngte,tuifinriatlehachhungarannungzawngzawngtelehthilhlutinrengte,vanboruakzautakanilehthlaleharsichhiarsenlohtesiamtulehdintuchuanengkimhiahmuntakahdahin,ahuntakahachetveltir\hinani.Siamtuchuanathilsiamtinrengtechu\haati>m>mveka,duattakinaenkawlzuibawkani.Athilsiamzingarannungtamtaktehiinangtaktak,hriathranhleihtheihlohkhawpadanglamnanei loteanawma,chungzingahchuan–khuaite,fanghmirte,thote,thosite,pikhawizutelehadangtamtakanawma.Thohianinanemavanglehanintiat>mavanginhriathranharsakhawpathilinanglehintiattlangsawinan,‘thothilang’tih\awngkamhikanpilehputekhananlochherchhuakhialani.
Mihringte erawhhi chu danglam taka siam, rilru leh thlaraupawhnei,mipuimaktaduaitamtakpungkhawmzingahpawhpianzialehk$mtlangahpawhinanglovekkannia.Inanglovakandanglamvekmaihimalsawmnaropuitakchuani.“Hemitepahnihhichuaninangmange,”kantihtepawhhihanbelhchianchuandanglamriaunalaihianloneitlatzelani.Kanpianzialehhmellandante,kanduhz^wnglehngainatz^wngtehiinangtaveksezawng,khawvelhianbuainachinfelhleihtheihlohatawkdawnalonirengmai.Kaninanlohangbawkhiankanthiamz^wngte,kanthiltihtheihz^wngte,tuikantihz^wngtepawhainanglova.Piantirha\angavanduaisavehrimhrimkanawmangbawkinpianphungpangngaiakanlopianhnuahpawhnatnalehthildangengemawavangavanduailehtapawhaawmtheiha.Hetiangmi,“vohbik”kantihterihriatnalamaharsatnatawk,bengngawngte,hmuhnalamaharsatnanei,mitdelte,duhduhakalsawntheilokebaitelehzengte,kutlehkeduhangangahmanghleitheiloteahpawhhiansiamtuchuanmalsawmnaaphumru\euhva,pianphungamipangngaitenantluklohfinnalehthiamthiltamtak,siamtuchuananmahniahadaha.Khawvelahhianchutiangmi,michungchuanglehmientawntlak,antumruhlehtaihmakavangahlawhtlingtamtakzingahmitl>mt>chauhihansawidawntehang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
18
AmericamiThomasAlvaEdison-achuanaupanlaiinanzirtirtutenthluakbuailehrilrukimlovaanngaihavanginsikula\anginanhnawtchhuaka,inlamahanuintheihtawpchhuahazirtirinaenkawla.Vanduaithlaktakinrelaazinnaahintipalhinabengangawngzuilehtaa.Mahse,chutichungchuanatumruhlehtaihmakemavanginkhawvelmamawh,tunthlengakanlahman\angkai>m>m‘electricbulb’siamchhuaktualonirengmai.Heibakahhianthilthardangsangkhatlaiasiamchhuakbawkani.Ahminghikhawvelascientistropuilehhmingthangtezingahachuangrengtawhdawnani.
FLSanderson-apawhkumkhatmilekanihlaiinamitadela.Mahse,atumaruhin,taimatakinlehkhaazirzela.KumsawmthumanihmeuhchuanmathematicianropuitakniinkhawvelaUniversityhmingthangCambridgeUniversity-ahzirtirtuhnapekani.GermanmiLudwigvanBeethoven-apawhengmahhre thei lokhawpabengchhetanichunginkhawvelamusic thiamhmingthangatlingphahialani.Khawvelahlaropuilehchuaitheilo,‘HalelluiaChorus’phuahtuGermanmibawkGFHandelpawhhimitdelzuknia.
Chutiangchuanscientistropuitak,‘ABriefHistoryofTime’tihziaktuStephenHawking-apawhhitaksapumpuizeng,abiangtihrawllehkhawlthlunzawmhmangamidangbethei\^wk\^wkani.Pathianthuhriltulartak,rualbanlotehnenachanchin\hahriltupawl‘JoniandFriends’dintu,JoniEarecksonTadahiatleirawllaiatuiaachetsualavangaadarhnuailamzawngzengania.Hetichunghiannasatakinmidangtetanhnaathawkani.
Mizote pawhhi kan lo duai bik hauh lo va,mi entawn tlak,tumruh,antaihmakavangahlawhtlingsawiturtamtakzingahmitl>mt>hantarchhuakvelehila.“KannghakrengchekanLalber”tihlehhladangtamtakphuahtuSuaklianahimitdelani.Biblehre>m>m,ahunlaiaBibleDictionaryantihhialkhawpaPathianthuhrialehthusawithiam,zaithiamlehhlaphuahthiamHleithanga(Hleia)pawhhikezenglehmitdelani.“Katannilehthlarengaengtawhlo,”tihhlaphuahtuTaivelapawhhifahrahretheitakanihbakahmitdelani.
SerchhipkhawmiC.Rohnunachu\awngtheiloanichunginfurnituresiamathiamemema,mistiriniinachhungtenan\angkaipui>m>mani.LarryLalremruata,MissionVengthlang,Aizawlchubengngawngleh\awngtheiloanin^a,hnamtahte,khotahte,patetahtelehpuantahtecheninathiama,sumtamtakahailutani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
19
Biakrema,BethlehemVeng,Aizawlchupiantirha\anga\awngtheilolehbeng\halonimahse,ahunlaialemziakthiam(artist)larbertezingamiania.Athawhchhuaha\angininlehloandintheihphahhial.
“Theihnise”tihthawnthungaihnawmtakziaktuZosangzuala,ElectricVeng,Aizawlpawhhipiantirha\angazeng,mahniachesawntheilo,wheelchair-anawrngaianichunginrilrupaukhauhtakaputlata.Amair^wmchhuakthawnthuchucomputer-ahtheilehtheilovinachhua,hunreilotechhunginthawnthungaihnawmtakapuitlintheiani.
PBSangthanga,Phuaibuangkhawchhuak,RamhlunVenglaipawhhipawlliazirlaiinvanduaithlaktakinamitadelhlauhmaia.KolasibBlindSchool-ahlutinkum1991-ahB.A.apassa,MizomitdelzingaB.A.passhmasaberani.PHEDepartment-ahAssistantControllerhnachelhin,TelephoneOperatorania.Kum1982-ahkhanAllIndiaBlindSport-ahtelinlongjumplehshotput-ahgoldmedallainMizoramalochampion-puitawha,kum1987khanHimalayanCarRallyforBlind-ahMizoramaialoawhtawhbawkani.
Lalbuatsaiha,KeifangkhuahiMizomitdelzingaM.A.lehM.Philzohmasaberania,MizomitdelzingaPh.Dzirhmasaniin,JawaharlalNehruUniversity(JNU),NewDelhiazawma.JNUVisuallyChallengedForum-ahteconvenerniinmitdeltetannasatakinkawngasialani.
Hetiangmi,mivanduainiakanhriatentawntlaklehhlawhtlingtehianmalsawmnavantlaandawnganingawtlo;antaihmaknalehtumruhnainhlawhtlinnalehropuinaakhumtiranizawk.Pianphungamipangngaitenanmahnia\angazirchhuahturkanngahziahria ila.Anmahniangbawkaharsatnalehvanduainatawktepawhin,“Engvanginngekatihtheihlohbikang?”tiin,mahniph^ktawklehtheihtawkahhlawhtlintumintaihmakchhuahila,mahniintodelhnakhawpmalsawmnaPathianinminpengeiang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
20
Thu pawimawhte
k$mtlang chungchuang fahrah paukhauh pianphung intodelh
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Hlawhtlinnalehropuinahikhawia\angalochhuaknge? (aw) ‘HalelluiaChorus’phuahtukhatungeni? (b) Inzirlaiin‘Malsawmnaropuitak’atihhiengnge? (ch) ‘Theihnise’tihthawnthuziaktukhatunge?Engvanduainange
atawh?
2. Adikberthlangchhuakrawh.
(a) MizomitdelB.A.passhmasaber (Suakliana/PBSangthanga/Lalbuatsaiha)
(aw) Lemziakthiam(Biakrema/Hleithanga/C.Rohnuna)
(b) |awngtheilomistiri(C.Rohnuna/Zosangzuala/LarryLalremruata)
(ch) HimalayanCarRallyforBlind-aMizoramaiawhtu(Suakliana/Hrangkima/PBSangthanga)
(i) ‘KannghakrengchekanLalber’tihhlaphuahtuchu(Kamlala/CZHuala/Suakliana)
(j) MizomitdelzingaM.A.zohmasaber(Lalduhsaka/Lalbuatsaiha/Khumtira)
3. Pathianthilsiamzingarannunginangtaktak,hriathranhleihtheihlohkhawpadanglamnaneilotekhaengtenge?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
21
4. Ahnuaiakualkhungchhungamitehianawmnaturtakahdahangche. (Stephen Hawking, Thomas Alva Edison, FL Sanderson, Joni & Friends,
Ludwig vanBeethoven) (a) Mathematicianropui ............................................ (aw) Musicthiamhmingthang ............................................ (b) Rualbanlotehnenachanchin \hahriltupawl ............................................ (ch) Electricbulbsiamchhuaktu ............................................ (d) ABriefHistoryofTimeziaktu ............................................
5. Hengthueptehihanziakteh. hlawhtling– taima – thar – hmasa – tlem –
6. Inzirlaiatarlanlohmivanduaithilthiambikriauneiihriattehmingziakla,anhmingzawnzelahanthilthiamziakbawkangche.
Entir nan: C.Rohnuna–furnituresiam ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________
7. Inhlawhtlintheihnaturatih\ulniainhriattehansawikhawmtehu.
8. Thilthiambikineiem?Ineihchuanihlawhtlinpuitheihnaturkawnginzirtirtuhovinhansawihotehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
22
9. Kualkhungchhungathu-ahhianirilruputdannenainmilzawkthai()angche.
(a) Mitdelkahmuhin(kalainat/kahmusit)
(aw) Kebaikahmuhin(kanuihzat/kakhawngaih)
(b) Bengngawngkabiakhian(kabechhawhchhi\hin/dawhtheitakinkabia)
(ch) Kezengkahmuhhian(\anpuikaduh/chawhkati)
10. Hengahnuaiathutehilakhawmin,kimchangtaksiinatlangpuinalhtakinziakrawh.
– Mi rethei hnehchhiahtu chu a siamtu hnehchhiah a ni a, Tlachhamte khawngaihtu erawh chuan a chawimawi a ni.
– Mi rethei hmusittu chuan a siamtu a ngai nep a ni a, Mi vanduai diriamtu chu hrem lohvin a awm lo vang.
– Mi rethei thil petu chuan a tlachham lo vang a, Maimitchhinsantu erawh chuan anchhia nasa tak a dawng ang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
23
ZIRLAI 5
SAVA LEH A NOTETE(Esopa Thawnthu)
Savat>hianbuhhmunahbuachhepa,atuia,not>aneia;nitininchawzawngturinanot>techuachhuahsan\hina.Buhsenghunalohnaia,engtikhunahpawhbuhsengtuteanlokaltheitihsavat>chuanahriaa,anot>tehnenahchuanchawzawngaachhuahhl^nathutharanhriatapianghrilhzelturinachaha.
Nikhatchuanpuivahchhuahhlaninloneitupachuabuhenturinalokala,afapaakova,“Buhsengahuntahlemai.Hanhawtala,\henawmkhawv>ngtezawngzawngkokhawmla,buhminsengpuiturinhansawmtache,”atia.Tlaiahchuananpuichualohawvelehsavanot>techuananthuhriatchuanlohrilha,anbuchuhmunhimlamasawnturinanpuihnenahchuananngennghala.Mahse,anpuichuan,“Hmanhmawhduhsuhu.Loneitupachuanbuhsengturaa\henawmkhawv>ngteanghahdawnchuanchutimaiinanlokallovang,”atitlata.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
24
A t<kah chuan lo neitupa chu a lo kal leh a, buh chu lakhmanhmawha\ulhletawhanitihahmuhchuanafapahnenah,“|henawmtengh^khmankannitahauhlomai.Kanlainahnaitesawmmaiilaa\haang.Tlanthuaila,ipulehipateatehankola,nakt<kzingvar\iana\anginbuhminrawnsengpuiturinhanhrilhrawh,”tiinafapachuachahlehtaa. Tlaiahchuansavanot>techuanchuthuchuthinphudepdepchunginanpuihnenahchuananlohrilhleha.Anpuichuan,“Chutiringawtanihchuanhlauduhsuhu.Anchhungkhatlainatechuananmahnibuhsengturanneive\heuhva,engtinngemahnibuhsenglaitlansanamidangbuhsenganpuihtheihang?Engpawhnise,nakt<kaanthusawierawhchungunlehzualinlongaithlatawhangcheu,”tiinanot>techuachahlehtaa.
At<kahchuananpuikalbohlanbawkinloneitupachuanabuhhmunchuarawnfangleha.Buhvuichusenglohchuananguithuaimaidawntihahmuhchuanafapachuakova.“Kanthl^mahkalila,kanfavahtetâthriamila,nakt<kzingvar\iana\anginkanpafangeihiankanseng\annghaltawhdawnnia,”tiinafapachuahrilhlehtaa.
Chuthuchusavanot>techuananpuihnenahanhanhrilhvelehsavat>chuan,“Chuzetzawngngaihthahchianitalo.Buhneitupaberinamakutngeiabuhsengatumtawhchuanbuhansengtaktakdawntatihnaanihchu,”atia.Tichuan,savat>chuanhmanhmawhtakinabuchuhmundangahchhepinanot>techuhmunhimahasuana,at<kzinga\angchuanloneitutepafachuanbuhchuanseng\antaa.
TIH TURTE
1. Hengthutehihanhrilhfiahteh. (a) var\ian ........................................................... (aw) chhep ........................................................... (b) seng ........................................................... (ch) buhvui ........................................................... (d) favah ........................................................... (e) thlâm ...........................................................
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
25
2. Var\ian a\anga \anin ni khata hunbiMizovin kan sawi danhranghrangtehanziakchhuaktehu.
3. Henghmanghiansentencehanphuahteh. (a) \henawm (aw) hmanhmawh (b) suan (ch) thuthar (d) buhngui (e) ngaihthah
4. Hengthueptehihanzawngchhuakteh. (a) pafa ...................... (aw) nakt<k ...................... (ch) not> ...................... (d) hmanhmawh ...................... (e) zing ...................... (f) lakhawm ......................
5. Savanot>telehanpuikhaan\angrual>m>ma,anpuithuawihloseantanapawiturziahansawihotehu.
6. Savapuikhaamuanglutukintingeachethunkhaatawkintizawkhansawihotehu.
7. Hethawnthuhianengngeminzirtirniainhriathanziak\heuhtehu.
8. Savanot>tenanpuithuanawihdanlehthuawih\hatnaniainhriatziakbawkangcheu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
26
ZIRLAI 6
THUMAL DANGLAM |HIN DAN
Mizo\awngahhianathukaldanazirathumallodanglam\hintamtakaawm.Akawhlapangngairengmahse,adanangatihdanglamlohchuan\awnghmandandikloanimai\hin.Adanglamtheihdanchihranghranglehadanglamdankalhmangchunakinahpawlsangzawkahchipchiarzawkininlaziranga.Tunahhichuana\<lzualdeuhengemawz^tinzirrihphawtdawnani. Thumalchuadanglamtheihdanchihranghrangaawm.1. A thumal tawpa ‘ng’ ‘n’-a thl^k chi: Entir nan: âng - ân bâng - bân chiang - chian chuang - chuan eng - en f>ng - f>n hawng - hawn kang - kan meng - men piang - pian tiang - tian uang - uan v<ng - v<n zawng - zawn
Ahawrawpthl^katihdanglama\<ldantichiangturinsentencehmanginloentirzuinghalila.Hetianghianhman\hinturani.(a) âng-ân : Ikaângrawh,i ânzauviauangaiang.(aw) châng-chân : Motorkanchânga,kanchânreitawh
nenalolakallo.(b) chuang-chuan : Sakawr chungah i chuang chak em?
Chuananuamasin.(ch) eng-en : Rawngengkaleia;mahse,aendana
nalhlotlatmai.(d) hawng-hawn : Sikul anhawng tawh em?Anhawn
velehkalkaduh.(e) kang-kan : Artui kangrawh,chhumaiinkanatui
zawk.(f) keng-ken : Chawhnuahchemkeng \heuhrawhu,
inkenlohchuanhreminniang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
27
(g) puang-puan : Thuanpuangemni?Eng thungeanpuan?
(ng) \hang-\han : Naupang \hang laite hi an \han \hattheihnanchaw\hapekturani.
(h) uang-uan : Iuangemmai,uanhiichingdawklaktawhanihhi.
(i) v<ng-v<n : Akeav<nga,av<nnasatemavanginkalpawhakaltheilo.
(j) zuang-zuan : Inzuansiakangu.Nangzuanghmasala.Heihii zuankhumzoangem?
2. A tawpa ‘k’ ‘h’-a thl^k chi: Entir nan: ak - ah ^wk - awh bawk - bawh chhuak - chhuah dek - deh ngh^k - nghah liak - liah puak - puah riak - riah siak - siah \iak - \iah ziak - ziah thliak - thliah
Sentence-a hman dan: (a) ngh^k-nghah : Ilongh^kangu,kannghahchhuahloh
chuanabopalhange. (aw) puak-puah : Nizanabomb puakkhaihriaem? Apuahlaikhanabullawkahkanawm. (b) riak-riah : Lovahkanriak\hin,riahveiduhem? (ch) siak-siah : Petrolkhahansiakteh,i siahchhuahtheih
lohlehkeimankarawnsiakange. (d) \iak-\iah : Ian\amchithehkhaa\iakem? A\iahlohchuanthehnawnlehangche. (e) ziak-ziah : Iziak zotawhem?Selemmihanziah
veteh.
3. A tawpa ‘p’ ‘h’-a thlak chi: Entir nan: chhep - chheh fâwp - fawh f>p - feh hlep - hleh lip - lih zep - zeh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
28
Sentence-a hman dan: (a) chhep-chheh : Savainbu achhep lehta,buanchheh
laihiantuilaiani. (aw) fâwp-fawh : Theihaimukhafâwprawh,ifawhduh
lohlehkeimankalofâwpange. (b) f>p-feh : Fukanf>pa,kanfehbangchukandah
\ha. (ch) hlep-hleh : Itinhleprawh,ihlehthiamlohlehka
lohlehsakangche. (d) lip-lih : Bawng vun hi an lip a, an lih hnuah
khuangahankaih\hin. (e) zep-zeh : Tarmitanthingk^kahlungazepa,tun
thlenginTarmitalung zehanlati.4. A tawpa ‘t’ ‘h’ -a thl^k chi: Entir nan: ^t - ah awt - awh b^t - bah chat - chah d$t - dih hiat - hiah l<t - luh m>t - meh n^wt - nawh pawt - pawh rit - rih r<t - ruh s^t - sah z^wt - zawh ziat - ziah
Sentence-a hman dan: (a) ^t-ah : Mauhriaminmin^tkati.Khawilaiah
ngeaah che? (aw) dit-dih : Mizozingahdawnfawhphelphawkdit
zotheichuSaichawnkh<pachiahanianti.Engtinngeadihzawhtheihle?
(b) m>t-meh : Ilumet rawh,imehzawhahkanlengdawnnia.
(ch) r$t-rih : Fehkawngi rittawhangu,rihfaiahunta.
(d) r<t-ruh : Bawlhhlawhkharutrawh,iruhzawhahpaihnghalla.
(e) s^t-sah : Thingphun sat suh, i sah te chuan a\hangtheinang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
29
(f) ziat-ziah : Zawng\ahiziatngaiem?Iziahthiamchuanloziatrawh.
5. ‘uar’ ‘awrh’-a thlak chi: Entir nan: nuar - nawrh tuar - tawrh zuar - zawrh
Sentence-a hman dan: (a) nuar-nawrh : Naupanganuar,anawrh avanginan
thl>m. (aw) tuar-tawrh : Rambuai laikhankantuarnasa,kan
tawrhnasatzialahtumananhretawhsilo.
(b) zuar-zawrh : Chawhmehizuarelo?Izawrhchuankanloleiange.
TIH TURTE
1. Hengthumaltehiatihdanglamdantur(modifiedform)ziakrawh. eng – ........................ hik – ...................... inkhel – ........................ fu – ...................... la – ........................ lo – ...................... ni – ........................ thiat – ...................... thlang – ........................ thliak – ...................... zawt – ........................ riak – ......................
2. Hengzingahhianatihdanglamdanturangatihdanglamlohthumalawmapiangtethlangchhuakla,adikinthlakrawh.
(a) Arsakangkahmehchak. (aw) Tuinahngeiriak? (b) Relachuanghikapeihlo. (ch) Ilohmulochuanapawiang. (d) Khawikhuangeinni?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
30
(e) Engtinngetiitum? (f) Penikenglochuanathanang. (g) Kawnganhawnglohchuanlutsuh. (ng) Leilaihiahahthlak. (h) Homeworkitilochuananhremangche.
3. Mizo\awngdanglam\hinzingahhianasipeldanglamlo,arikdanchauhdanglam\hinengemawzataawma:kal-kal;siam-siamtihangchihi.Hengangchihiadangpangatalhanziakchhuakveteh.
4. A\awngkamdiklolaitidikrawh. (a) Nachinahkhanruahasur. (aw) Lianinpawisaaneingahlutuk (b) Sawpitarsawakhawngaihthlakawmmange. (ch) Chhunchawieitawhangu. (d) Arsiaengcheichuaimai.
5. Adumbikaziahvevezelhialamrikdaninangloturania;Mizo\awngchhiardandiktakinhanchhiarteh.
(a) Pawisakanthawh lawma;chuchuthawhlawm ani. (aw) Puansinrawh;isinlohchuanavawtang. (b) Minlonamsuh;artuirimkanamem? (ch) Ruahinminnana;minnanlehkahlau. (d) P<mahthiranchhera;p<mah anchuang. (f) Chemkenturani.Mikawngkena\ha. (g) Hmuhkanuame,chatuanhmunnuamchu. (ng) Hliamantama;hliamtuartechudamdawiinahandah. (h) Asirnilo,alai h^wl angche.Alaihawl kani.
6. Hengthutehichhiarla,adiklolaitidikrawh. (a) Headmasterihriatawhem? (aw) Sawnulasawihreem?Ihrialohchuankahriatasin.Hriave
tawhrawh. (b) Ihriatawhngaiemni?Keichukalahriatngaihauhlo. (ch) ‘Thudiksawirawh.Dawihzepind^wtansawi\hin’tihhiiawih
z^wnganihem?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
31
(d) Inngaihluapiangantlawmanga,inngaitlawmchuchawimawianniang.
7. Mizoramahhianchhimlehhm^rte,khawchhaklehkhawthlangahtethilsawidaninanglolehthilhminginangloaawmnualmai.Group-ahin\henula,inhriatdansawikhawmtehu.Tichuan,ahnuaia^wlhiindahkhatdawnnia.
8. AdikzawnahDdahla;adiklovahXdahrawh.
• Lalpa\ihla,sualkalsanrawh.
• Zirtirnachungaihpawimawhsuh.
• I\awngkachhuakinatinawmangche.
• Mitchapolehleidawtheinihsuh.
• Lalpa\ihchusualhuahiani.
• Thununnapawmchununnakawngahaawm.
• Mamawhtawkaliamkawmpuichutl^krannaani.
• Miina\awngkamchhuakrahchuasengang.
• Chanchinlawmawminmiatiher.
Chhim Hmar
1.kawi^m ______________________
2.______________________ l^mkhuang
3.______________________ thingfanghma
4.pai>m ______________________
5.______________________ chawhtawlh
6.palang ______________________
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
32
ZIRLAI 7
MOTHER TERESA
Mother TeresahiMacedonia rama Skopjekhuaahni27.8.1910khanalopianga,ahmingtakchuanulehpahmingchawiaphuahAgnesGonxhaBojaxhiuani.Unaupathumzingaanaupangberani.AnuchuAgnesania,apachuGonxhaBojaxhiuani.Apahisumdawnghausaleh hlawhtling tak a ni a.Amaherawhchu, a vanduaiasiaminkumriatmichauhanihlaiinapachuanaboralsantahlauhmaia.Apazaranuamsatakaawm\hinkhaaloboraltaksiavanginandinhmunpawhaloharsave\antaviaumai.Apachuanreidampuilomahse,adamlaiaatheihtawpaafatealoenkawlnalehPathianthuaakaihhruainachuannasatakinnaupangAgnes-ithinlungahthuasawia.KumsawmlehpahnihmialonihchuanmissionarynihaLalIsuaChanchin|hapuangdarhturinthuatiamtanghengheani.
ChutiangchuanPathianrawngbawlturaainpekduhnachuzualzelin,SkopjekhuachhuahsaninIndiaramaIrishhmeichhesakhawrawngbawlaturainpumpek‘SistersofLoreto’pawlchuazawmvetaa.ChupawlazawmtakhnuchuanSisterMaryTeresatihalonitaani. Dublinkhuaa‘InstituteoftheBlessedVirginMary’hmunatraininganeihzawhhnuahIndiaramchukum1929khanalothlenga.St.Mary’sHighSchool,Calcutta-ahzirtirtuniinGeographylehCatechismazirtir\hina.Kum1937khanthutiampuitlinglain‘MotherTeresa’tiakohalonitaani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
33
Kum1946khanDarjeeling-ahrawngbawltuteintawhkhawmnahmang turinCalcuttaa\angin relinakala.Relaachuan laichuan th<kzawkaPathian rawngb^wl tura kohna thar a dawng leh ta a.Chukohnachuanmiretheiberbertetanarawngbawlturinatirtatlatmaia.HetihlaihianCalcuttakhawpuichuretheihnahripuiinnasatakinanuaivela,MotherTeresathinlungchuatir<mvawngvawng\hinani.Zirtirtuhnaa\angabanamiretheitetanahunpumathawhaduhtaa.Tichuan,zahpawhdawnlovinthuneitutehnenahbanadila,thuneitutechuananloremtia,athawhnasikulchuachhuahsantaa.Calcuttakhawpuidaif>mamiretheitezingahunpumhmangturinainpe\antaani.
Chenna in nei lo naupangte tan khawlaiah sikul a siam a.Ahnathawhchuanmiterilruahnasatakinthuasawia,mi\hahnemngai te,kohhrantelehkhawtlanghruaitutepawhinanpuithuaia.Miretheichennainpawhneilokawngsirremchanglaiakhawsahotechuatlawha,arilruakhawihhle\hin.Ainpeknaanasat>mavanglehahnathawhavangtechuanankohhranhmunpuiberVaticanchuankum1950khanamapualahnathawhphalnaanrawnpetaa;tichuan, Missionaries of Charitypawlchuadintaani.Hepawlinathawhhmasakberchufahrahnaupangenkawltuneilolehtumahngaihsaktuneilotechhawmdawlania.MotherTeresachuanPathianrinchhaninatheihtawptakmeuhinchungmiretheithimaiturtechuamafahrinangmaiinaenkawla.
Midangtea\anpuinasatavangte,mahnihmaasiallohavangtelehahuaisenavangte,ataihmaklehmidanghuikhawmathiamavangteinmiinanngaisang>m>mani.Chumaialanilo,miretheilehhnuaihnungzawkte tlawhin,naupangdamlo lehanpemtechuenkawlina tuamsaka.Tarchaklo,TBvei,damlonatuarkawngsiraletmaimaitechu\anpuiinaenkawlzela.Eiturneiloril\amtaktaktepawhatheihangangineiturangaihtuahsakbawk\hin. Chutiangtakahnaathawhavangchuanmitenanlohrezautelhtelha,reilot>ahzuituanei\antaa;zirtirtuanihlaiaalozirtir\hintepawhinanrawnz^wmvetazela.ChutiangchuanarawngbawlnahiIndiaramhmunhranghrangahdarhzauzelinamahzuituSister rualtepawhchuathawndarhzela.MiretheilehchanhaitemamawhangzelinMotherTeresachuanpawlhranghrangamahpuituturpawlte,damlolehnatnatuarmekpuituturpawl
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
34
telehkawnghranghrangamitepuitheiturpawlteadinchhozelbawka.ChennainneilomiretheitanawmlailawknatesiamsakinIndiarammainilo,khawvelhmunhranghrangahnasatakinhnaanthawktaani. AhnathawhropuitakavanginkhawvelinMotherTeresachualohretaa.Chawimawinaropuitaktakpawhadawnghnemhle.Chawimawinatamtakadawnzingaaropuizualtechuhengtehiani:PadmaShriAward,PopeJohnXXIIIPeacePrize,NehruPrizeforPromotionofInternationalPeace&Understanding,BalzanPrize,NobelPeacePrizelehBharatRatnateani.MotherTeresachualartak>mavanginchanchinbumitepawhinachanchinchutunhmazawngaiinanngaihvenzuala,akalnaapiangahanzuizelanibermai.
Akumpawhalotamvetakdeuhavanglehahriselnapawhtlemaalotl^khniamvetakavanginkum1997khanMotherTeresachuanMissionaries of Charity hruaitunihnachuachawlhsantaa.Hedinhmunachawlhsanhnurei lot>ni5September,1997khanMotherTeresachuankum87miniinhekhawvelhialochhuahsantaani.AvuinahunatelturhiankhawvelramhranghranghruaitutechuanCalcuttaanpankhawma.AmahuitulehvuituantamavanghianCalcuttaairport-athlawhna\umvelpawhabuaiphahnasahle.IndiasawrkarpawhinIndiamiropuithitevuidananginMotherTeresahiavuia.RopuitakinathawhnahmunMissionaries of Charity-ahphumani.Athl^nchuaduhapiangtan\awng\ainahmunania.Athl^nhiannitinintlawhtutamtakaneirenga.Athiha\angakumsawmpaliaralhnuinkum2016-ahchuanMiThianghlimapuanalonitaani.
Thlahtu lamah chuan Albanian ka ni ngei mai. Mahse, India khua leh tui dik tak, Catholic mi, sakhaw rawngbawl tura hmeichhe inpumpek ka ni.Khawvel puma rawngbawl tura koh ka ni a, Lal Isua Krista rilru \awmpuitu ka ni bawk.Pathianin khawvel a la hmangaih reng a, nang leh kei hi a hmangaihnaa awm tur leh mi retheite khawngaiha lainat turin min tir a ni.Khawvel tan i neih hlu ber pe la, a la tawk lo cheu vang; mahse, pe zel phawt mai rawh.Vawiina thil \ha i tih hi miin an theihnghilh a ni mai thei; mahse, ti zui zel tho rawhtihthuasawitehianvawiinthlenginmithinlungahthualasawirengani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
35
Thu pawimawhte
nuamsa hripui chanhai khualehtui lainat inpumpek chhawmdawl ngaihven daif>m
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) MotherTeresanulehpahmingkhahansawiteh. (aw) MotherTeresakhanaupanganihlaiinengangmingeanih? (b) EngthungeMotherTeresakhanatiam?
2. MissionariesofCharitypawlinaatihhmasakberengnge?3. MiinMotherTeresaanngaihsan>m>mchhankhaengtengeni?
4. MotherTeresachawimawinadawnzingaropuiitihberlehropuiitihchhanhansawiteh.
5. MotherTeresathusawihranghrangtekhahansawichhawngteh.
6. Fahrahlehenkawltuneiloi\anpuivetawhngaiem?I\anpuitawhchuani\anpuidanhanziakteh.
7. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. chhuahsanin vawngvawng \hahnemngainatuar thlahtu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
36
8. Hengthumalhmanghianakar^wldahkhatrawh.
kawp inngheng tlawmngai tlangvalkhawtlang nula chanhai telinnghahna thlamuanpui lusunte Mizo\anpui tlawmngaihna
YMA (YoungMizoAssociation) hi_______________ pawl
ropuitak,_____________nena____________tlatlehkal_________
tlatpawlania.HepawlahhianMizo__________leh____________
zawngzawngchuan_______vektiilaasualawmlove.Anthupui
berchu\anpuingaite____________ani.Mi__________,riangvai
leh____________andahpawimawh>m>ma.Chhiatnaalothlenin
________mipuite______________leh_________________beran
niin_________________vawngnungtlattupawlani.
Activity
9. Scrapbookisiamangu.
Bazaramiscrapbookaleitheiha,aremchanlohchuanexercisebuhluihmangmaiila.MotherTeresachanchinziahnalehalemhmuhtheihangangkhawnkhawma,belnise.
Mahnipualscrapbooksiamtheihania,ahuhovasiamtheihanibawk.Tin,achanchininkhawnkhawmchuawmzeneiabelin,inngaihdanziahbelhula,sikullibrary-ahdah\hatnirawhse.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
37
10. Thupawimawhtaktak15aawma,hanzawngchhuakteh.
K I K P A K E P M U P N I B
E N H A W H R U A I T U T E
N G A D R A W N G B A W L R
U N W M E W P I A N K E N I
B A N A H V I T I E L I U A
N N G S E E N W P L A P A N
I L A H H L A W H T L I N G
H E I R H M A N G A I H N A
C S H I I O L U K I S A W I
N I N W K T N O I N U A M N
A R A A I H L A M D A N G A
H H M R R E T H E I H N A N
C H U D A R R I L A I N A T
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
38
ZIRLAI 8
BIRTHDAY LAWM ILA
|umkhatchu‘NI’hianapianchamalawmdawna;a>nghmang\angkaitutezawngzawngchulawmpui turinasawmhlawma.Ropui takalawmaduhavanginhaptakarkhatchhunglawmturinlehazautheiangberamisawmturinruahmannaasiama.Amisawmturtechuchihranghrangannihavanginantuiz^wngte,aneiduhz^wngte,an\awngtepawhahrannuaidawnavanginachichiinpawlli-aha\henhlawma.Nikhatahpawlkhatzelasawmanga,aninganaaherawhchuananzavaiasawma,inelfiamnatepawhbuatsaiha,tlailamahruairopuitak\hehturinthutl<knaasiamtaani.
PianchamlawmnaturinEdenhuanangmaiamawilehnuamawmtheise,dil te,pangparhuante, theihuante, lui lehtuikhawhthlateb^kahthinglehmauchitinrengawmnanibawksetiaduhthuas^mangchuahmufuhtahlauhmaia,avahanlawmtakem!
Pian cham lawm ni hmasa ber chu
Chuhuanzaupui leh raidupmaiahchuansachihranghrangsawmtechuanlothlengzutzutmaia.Anph<rhlawmbawkaniang,var\iana\anginanlokal\ana,nichhuahhmainanthlengkimtitihdermaiani.
Hmasaberlove.Kathlennaareitawhmai.Lokalrawh,huanhiazautehania,kafanpuiangche.
E he! He huan chu a va han zau nuam tehreng
em ve le! Khawiah nge mi dangte hi le? Ka thleng
hmasa ber a nih dawn hi.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
39
Bauhbauh,kalotlancharcharania,
minlokalsanbiksuhu,khawngaihin.
Tichuan,sachitinrengtechuanlokalzela,huanzautakchuanawhkhatdeuhthawtamaia.Chutahle,Ni-achumawi>m>maincheiinalo>ngtaphungmaia.
Inzavaiinkalolawmacheu.Kapianchamminlawmpuiturainlokaltheihavanginkalawm>m>mani.Hlimtakinvawiinhihmangula,iintihlim
angu.
Keipawhheikalothlengvechiahe.Minlongh^krawhu,kalokalveang.Azausia,botepawh
ahlauhawmea.
Keipawhheikalotlanania.Minlokalsanbiksuhu.
Naupanghohnutekapea,kalotlaideuhani.Minlonghakvehramula,ka
lawmngawtang.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
40
Ka ngho hi a sei teh a nia, ka nawn hian ruah ka surtir thei a nia! En mah ta che u,
kha aw, in inring maw?
Vawiinahchuanintihhlimnahunkanhmanganga,talentshowropuikanbuatsaihdawnani.Eilehinturlamchusawlamahsawnaawma.Aduhapianginmahniduhz^wngapiangduhzatzateimaituranie.Ahranpaaeitursemaawmlovang.Tunahkaninpeihtlanchuankanshowropuichulo\antawhila.Kanshowhmangturinsaiilosawmangu.Kutb>nginlolawmila.
Kahmulhika’ntiparhangeaw.Kahmula\angasiamthawmhnawham>kinawmem?Lum
nuamintiviaulomaw?
Âng\heuhtehu.Khakahnutehiloin
rawhu,chaknaatamtehania.Chaw\hatinrengakimvek,inpheikhawkkhahanentehu,kapekcheuanilomaw?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
41
Keihimawkatl^nchaktehania.|umkhatpawhsazupuinenkanintlansiaka,pakhatnakania,medalpawhkadawng.Fuatkaneikhawp;mahse,kazuangsanglo,
rulpuituikazuankahlenzotlatlo.
Keichumaw,inbanthuisiakahpawhkaduaivaklovang.Kahr^mhimihringtehianngaihnawmantitehmaiasin.Hualreu,hualreu.
Katalentchudangdaitakani.Mihringhiankatuianduha,
kasalahhizunthlumnatnaveitelaminaneitheia.Inneihnaahpheichuanaserhzingaameikaniringawt,
\uk\uk\uk.
KeichuLiandova-teunausiamliantukhakania!Katalentangneivehiinawmem?Kainkualtheihz^thiininkualve
theiem?
Chutiangzelchuansachihranghrangtechuantalentrawnentirpahinanrawninfakmawi\heuhhlawma.Ni-achuaincheinasabawka,ahmuhnawmhlemai.Abirthdayanlawmnasabawknen,ahahdeuhaniang,“Mutlamhnaihphawtila,lawmmanchuatawpahkansemdawnnia,”atia,amutaa.
Keichukahn^rhiafingania.Inrimpawhkahrethei
vek.Hmanlaichuansap>ltute\hiankania,tunahchuanvenghimtusipaikani,kabauhtuartuarchuanrukrutehiantlanchhelawnglawng\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
42
|hianduhtakteu,indamtl^ngmaw?kasawmnainngaipawimawhhikalawmhlemai.Nangnihotello
hianlawmakimtaktaktheilo;chuvangin,hliminlawmila,ieiiniinbawkangu.Vawiinhianengngekantihangle?
Ni e, hawh u i nei ang u.
Awle,kalawme.Kangainat>m>mtevekinnia,tunahamalmalinrawninlanula.Aduhapianginzawhnaanzawtcheuanga,inchhannapawhinpointapuvekdawnnia.Hmel\hatlehthluakneihchua
inhmehtakzetani.I\anangule.
Keinihohichuanthiamdangkanneihlein>m.Mawitakaparvulch$kch>ka,rimtuilenveltirb^ktechutirawhu\hianteu.Beautycontestneiila;kantheihtawpchhuahintihhlimchekantumang.
Pian cham lawm ni hnihnaah chuan
Chuhmunmawitakmaiahchuanpangparchitinrengtechuanparvulch$kch>khlawma.PianchamlawmtupaNi-aalochhuah>nphungmaichuanpangpartechuhliminanbusiausiauva.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
43
Chibaiveku.KeichuRose-ikania.Kaparmawitiloinhriaem?Hrelomaw?Adikngawtang.Mitdeltepawhinkarima\angringawtpawhinkamawiziaanhrethiam\hin.Rimtuisiamnanlehhmeltih\hatnanminhmanghikainchhuanphahvehleani.
Kumtluangikania,Zokhawsanga\angalokalkanie.Kahminganghiankumtluaninkaparvulchhingchheng\hin.Tuarchheltakkania,kahnahhipum
damdawi\hatakani.
KeichuArtukkhuanikania.Khawtinr>nga\angalokalkanie.Muthikaduhkhawpa;mahse,^rakhuantawhchuankhuma\anginkainperhthoat\hina,kaparparhh>kh>k\hin.Nilehartehika\hian\hatakanni.Hmanlaichuankachichanghinulahovinpowderatananhmang\hina,kalawmhle.
Midumpangparakanie.Kahminghiapaviaunaakanalhania.Ka\angkainainhriatduhchuankalemhisciencebuahzawngulainhmu\euhvang.Kahnahtelahhivawkchawatana\hafahranmaiania.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
44
Contestanthranghrangtechuanrawninlanchhawkzela,resultpuanglovinchuminipawhchuanNi-achuanmuturinan\insanhlawma,atawpniahlawmmandawngturzawngzawngtechuanpuangdawnani.
Pian cham lawm ni thumna
Vawiinhichuanhahchawlhdeuhpahina^wmn>mlamchiis^wmthungtehang.Mizothlaihnahnemlamhiankathinlunganhliamvengailova;kapumtanlahpai\awihanharsavengaibawksilo.Antuih^nghianlungadumberfo\hinanihkha.Annihohichuannunnemkhawpa,inelchipawhannisilo;engngekantihpuiangaw...
Chibaiule.Sawiangngeiininlokimleh
dertawha,intlaivengailohiropuikati.Kalolawmacheu.Hlimtakinhunihmangangu.
HAPPY BIRTHDAY
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
45
Keinihohichuantalentshow-sakturchekanneivemangsilova;kantitihlimpuiangchekanlotia.Mahnichanchin,achhialeha\hakanhan
hrilhdiatdiatangche.KeichuAnhlingikania,katl^wmnaakanalhania.Vawkchawringawtkanibiklova,thintanlehthluaktanachaw
\habertezingamikanihhi.
KeichuLambakakanihhi.Hnimemawmintia,minchilmaimai\hin.Mahse,tunlaikhawvel\hangzelahhichuanvitamin‘A’lehvitamin‘C’kangahziahianhrechhuaktawha,chaknakapaive\^nania.Inawihlomaithei;mahse,adikania.Hnutetuitam
nanpawhminlahmangcheubawk.
KeivethunghichuPhuihnamakania.Kah^ngatuia,Mizoteantuingainatberniinkainhria.Thisens^ngtandamdawi\hamintiasin.Uisapheichukatellohianan
siamngaimanglo.
An\amikania.Kahmeleninkatlawmnaahmuihmervetakkaniaaw.Tlaktheihkania,baitheihkania,kantheihkanibawk.Kaintodelhkhawpmailehnghal,keimahriakngeia
kantheihkanie.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
46
Maianakania.Minhriatvekkaring,hahaha.Thapt>kt^wktakmaikania;
mahse,mawbaiahchuankalarberania.Kap^rhichawhmehtuitakania.Karahs>nlahchuanhrilfakkhawpatui,\habawksiania.Satinremkaningawtmai;nikangapiangah
kah^ngatuilehnghal;chuvangin,PuNi,Happybirthday.
Behlawiikania.Maiana\hiannuhikani.Keinipahnihhihmanlaia\anginin\hian\hatakkannia.A\hentechuanminbaipawlhfomai,keiniangthlaihringdukchitehianchaknakanpai\in\>na,PuNi-ahianminem\hatngathichuanhriseltakkanniringawt.
KeihiAnth<rikania.Mahnit^wkah\angkaive\iah\iahtakkani.Salehsanghachhumahteanrimth^ngrehnanminhmang\hina,kanahtepawhminthlaktho.Fuatneivetakkani.Ihmaw,meisaahminkanuaiveka,minnuaihrephnuahminlar>pzuilehnghal\hin.Chutahzet
chuantituitu\haberkani.
Nangnihohikangainatakzetcheuani.Mitihnatinchingvelova,huatturlehngeiawmzawngininawmngaiheklo.Keimahchauhkanilova,Boruakatepawhhianminpuihvanginhrinnakanpecheua,kan\anhonavanginin\hangliana,lawmnachanginhrebawkhika
lawmhlemai.Mang\ha,muttuiveku.
Chingitakania.Paremremvetakniinkainhria.Hlingvemainimahilachawhmehtuitakkanive
tlat.Karimngainatawhlailengchuanphaiaanawmpawhinminchah\^wk\^wk\hin.Tuimintihleniinkahria.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
47
Lokalru,lokalru,kalolawmacheu.Vawiinchumawinalehtuihnaitinrenginkannilengangtihkachiange.Engtiangtakinngehunhmaninduhle?Induhanglehremruatdanapianginkanlawmdawnnia.Kahlimtakzetani.
Pian cham lawm ni lina
Vawiinchukaph<rlutuk,hlimdeuhvinaw.
Keini,izararawngmawitaktakacheiaawma,tuinaneitheichauhtehiankanlawmnakawngchihranghranginkanlantird^wna.Ipianchamkanlawmpuichea,ichungahkanlawm>m>mhlawmavanginmahnitheihtawk\heuhkanchhuahang.
KeimahTheihaiahiankachanchinkahanhrilhtehphawtangche.Nitinmaiailo>na,ilumnaminrawntemtirhianparkalochawia,chukaparmawitakchu\ilmahse,kalos>nhringnghalh\hin.I>nnalehlumnaavanginkhuareiahchuanbianghnawihtaihngaimiahlovinkalotait>kmai\hinani.Kalawme.
Kei,Serthlumihinalhdangdaitakkanitihchuinhrevekanga,katuinaleh\hatnaneihtepawhinhriatsaanihka
ring.Ach^ngpheichuanvitaminb<rniinkainhrehial\hin.Mineituchuanvitamin‘C’te,vitamindangtepawhantlachhamngailo.A\hentepheichuandimbaksaklovinminsawrfeveka,katuichujam-ahte,squash-ahteansiama,kathihhnupawhinintankalanungreng\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
48
Kawltheiakania.Appleanghiankataivet$kt>klonanga,aneihangzawngzawnghikaneiveanti\hin.Keichukainngaitlawma,mitintanbanphakahkainsiama,kahminhmapawhinkatuihleihleianti.Jamsiamnanteminhmanga,chuvanginheibirthdaylawm
nanJamburkarawnkenge.
KeichuSunhluakania.Zeitakleh\angkaizetmaikania;ar>ppawhineitheihkania,minsawrbawk\hin.Fuatngahdeuhmaikania;Vitamin‘C’hlangdeuhthawkani
a,a\hachilehnghal!
Kei,Balhlaahikasekvaklonaa,kachaktehania.Midangteangbawkinkarawngkathlaktheiania.Kahanhring
phawta,chutahkaloengtas>ts>t\hinani.Thisensiamtu\hatakkanihavanginmin
duhtuapiangkatichak\hin.
KeichuThingfanghmaikania,kahmingdangchuNuhnuni.Nauteinhnutetuia\hatpui\hinanghianmihringtehianminngainatphawtchuanmin\hatpuifo\hin.Kadanglamnaberchumaw,kalungvengaimiahlozunia!Damlotetandamna,naupangtanchaw\haahPuNi-ahianminsiamalawm.
Apple-ikania,kahmel\hatangbawkhianmitetanka\havetlat.Nitinpakhatmineichuandaktawranngailo.Thauchhiakaneilova,chaw\hahlangtiinminsawitheiang.Hetitakakahmel\hatchhanhiPuNi-avanghiania,kalawmtakzetani.PuNi,happybirthday.Dam
rengla,malsawmnalonizelangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
49
Naktukahlokallehvekangcheu,mang\haphawtule.
Vawiinchukahlimhlemai;theihikangainaa,inhriselininmawihlawmhlemai.Katheiht^wkakapuihvenacheuavanginkachungahinlawmthiamhlawmhlesia,ni\hatakani.Invaiachungahkalawme.
Pian cham lawm ni hnuhnung chu
Pianchamlawmnihnuhnungberchualoherchhuaktaa.Misawmtezawngzawngchukhawfingchahrualinhuanmawibermaiahchuananlofuankhawmkimhmanvekmaiani.Chuminichupianchamlawmtupapiannitakania,misawmtechuNichhuaklaihmuhhmanngeituminanlokalkhawma.
Tichuanle,misawmtechuanngh^khlelfahranhiank^wllamchuanthlir\huapmaia.Chumitukahkherchuanengkim,ritheitawhphawtchuannichhuahrualchiahinawanchhuahturania.Arpapawhnichhuahvelehakhuangturinainralringnasamaia,savatepawhchutiangbawkin.Nihawipartepawhchuparparhnghakhleltakinanthletawnsekmaiani.
Chibaiu,\hianteu.Vawiinchukahliminkalawmtakzetani.Kapianchamlawmturalokalzawngzawngteinvaiinchibaikabukcheua,kalolawma
cheu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
50
Misawmchihranghrangtechumahnihmun\heuhvahanawmkim\haptawhhlawma.Chutahle,puanl^wkpawhawmlovinzaithiamrualtechuanrawninremkhawma,rimawitumchihranghrangtechuanrawnrembawka.Chutah,zaipawlropuibermaichuanhehlahirimawichihranghrangreminmawielkheninanrawnsatamaianihchu. Sopranosatusavatechuan Ni aia >ng ropui zawk awm maw he lei chhinah Abasssatuvawklehsanghaltechuan Awm lo, awm lo, awm mawlh lo. Tenorsatuarpalehvakitechuan Ni >ng a \ha, a lum nuam ber mai thlasikah Ar^wnchuancontraltosain Kan lawm e, Pu Ni, kan doral natna hrik min hnehsaktu.
Zavaiin:Happy Birthday Pu Ni, Ni duh tak.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
51
Awle,openingsongmawitakainsakavanginkalawmhlemai.Tunahchuanintihhlimnakan\ananga,rimawitumtutekhanhlathlanapiangkhaa\angtheiangberinhanremula,aduhinkanlozawmangcheua,aduhduhkanlamang.Tichuan,vawiinchuakharnaanibawka,birthdaychawhluiminkilpuivekdawnnia.Tin,intihsiaknaatelzawngzawngtekhapakhatnavekinnie,lawmmanatantuktin
ni>ngmawitakindawngvekang.
Tichuan,birthdaylawmturalokaltechutumahindipbuailovin,mahnithiamdandaninanzaiinanlamsuausuauhlawma.Chupianchamlawmnaniropuitakchuhmuhchakinchhumtepawhchuanrawninhawrkhawmtuautuauva;Ni-aberpawhchuanhliahtakhupmaia.Ruahpawhchuanlokalveachaka,alothawkvemekbawka.Mahse,Ni-apianchamlawmnachutihkhawlohpalhhlautakins<rchakhlemahse,ainsumhramhrama.
Nungchazawngzawngtelehthilnungdangzawngzawngtehlimazaialamchuahmuhnawmnganganiang,ruahpuipawhchuainsumzotabiklova,alosurtamaia.Mahse,Ni-achuanarawndova,“Nilehruahaindo”antia;a\henin,“Niawchakchak,”antia,adangin,“Ruahawchakchak,”antivebawka;hlimtakinannuizatheitaa.
Nihlimawmtakaningeimai,anvaichuanruairopuitakchuan\heha,hlimlehlawmtakinaninmang\hatahlawma.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
52
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) Tuinngepianchamlawma,engtinngealawm? (aw) Pianchamlawmnaahtutengeansawm? (b) Khawihmunahngepianchamanlawma,enganginngeanchei? (ch) Pianchamlawmnaahkhaneiturteansemem?Engtinngeantih? (d) Pianchamlawmnaamisawmtezingahkhantungeiduhber?
Engvanginnge?
2. Pianchamlawmtutezingaingainatzualdeuhpalilehingainatlohdeuhpaliziakla,achhansawibawkrawh.
3. Hengthutehianhmundiktakahdahhrang\heuhangcheu. ruahman thutl<kna piancham tuikhawhthla buatsaih var\ian intihhlimna pheikhawk intihlim sap>ltute zunthlum sazupui hmuhnawm damdawi rimtui ngaipawimawh \insan powder danglamna hmuihmer tuihnai nghakhl>l hnuhnung khawfing
Thil hming Thil tih sawina Sawi fiahna ______________ ______________ ______________
Kangainatzualte Kangainatchhan
1.
2.
3.
4.
Kangainatlohte Kangainatlohchhan
1.
2.
3.
4.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
53
4. HengtheilehthlaitehiMizohnahthlaktensawidandangkanneihtezawtchhuakula,chhinchhiahrawhu.
(a) thingfanghma _______________________ (aw) kawlthei _______________________ (b) lamkhuang _______________________ (ch) sunhlu _______________________ (d) theihai _______________________ (e) balhla _______________________ (f) tomato _______________________ (g) bawkbawn _______________________
5. ‘Tase’tiininrindanhansawizawmtehu. • Nikhitlalovinzanahpawhengrengtase................................. • Nungchatehi\awngtheivektase.............................................. • Thinglehmauhiawmlovektase............................................. • Thlaihnahlehrahhiawmmiahlotase..................................... • Pangpartehiparngaimiahlotase............................................. • Theizawngzawnghieitlaklohvektase..................................
6. Hengkha,len,zal tihtehmannahizirula.Adikthaizawmangcheu.
(a) HeihiakhaChangkhahiakhaKhakharawnMintikh^Khamahaw
tehmaianiaaw.kh^rengtehsuh.karawnthehania.vaklemloania.vawmpheitehaw.
(aw) Kal>naL>nindengHethinglenTuiinal>nAlenhnuah
dawnanimaw?bodaihanti.huntawhania.pawhafelrengang.danememhi.
(b) Kamuz^lKaz^mazalHeiazalIzalderKaz^l
n^ngeaw.d>rmainia.maianimaw?tawhhile.dawnania.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
54
7. Athukimlotehiboxchhungathutehiantikimrawh.
(a) Kanlohris>lzawknan (aw) Nitintuithianghlim (b) Theieitamhihriselna (ch) Thlaihringeihianmi (d) Thlaitharl^mchauh
Project
8. Eitur\hachungchangahzirchianna(survey)neiila.
Step 1: Ahnuaiazawhnatehizirchiangula;group-ah in\heninsawihotehu.
Step 2: Hengachungazawhnatehimi10\heuhchhantirula,anchhannachuacolumndikahinthaitirzeldawnnia.
Step 3: Inchhannadawntechulakhawmula,zirchiangangcheu. – Engzatinngeeiturinbuktawkaei\hin? – Engzatinngeeitur\henkhatchauhei? – Engzatinngechhanngaihnatakhrelo?
Step 4: In zir chianna chu report ula. Tichuan, ei tur \ha eipawimawhnate,hunbineiathilei\ulnate,eitur\hachuengangngetihtesawihoangcheu.
• ei\hinturani.• atanapawimawh>m>m.• chawinb<ktawkei\hintur.• in\euh\hinangche.• atihriselinatiharhvang.
Zawhnate Dik Dik lo A changin
• Sahiatuiemema,ei\euh\euhturani.
• Thlaihnahhikangainaa,kaeitelziah\hin.
• Theihiahriselavanginnitinkaeiziah\hin.
• Thlairahchhumh^nhikaei\hanga,tuikati.
• Nitintuilitrehnihtalinziahkatumtlat\hin.
• Hriaklehthauhikangainaa,kaeinasakhawpmai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
55
ZIRLAI 9
ZO NUN MAWIZirsangzela Hnamte
1. Lenrualteu,id^wnchiangangukannunhi, Kanpilehpunundanmawikanchhawmkha, Tlawmngaihnahlu,rinawmnaleh Thudik\anahuaisennaten, Tunahmualliamtuminphurhhl^nansiamt^khi.
Zonun,Zonunmawi, |ap\apinkaaudingzosiloaw, Zonun,Zonunmawi, Liamlovinlach^mrihhr^mrawhaw.
2. Tungediklotiazawngbuaimaimailovin, Keimahni\heuhinenfiahzawkila; Kanzonunmawi,kanhnampangpar, Kanramriangt>tinuamtukha; Kantl^ngrammawiahhianivultirlehangu.
3. AwZonunmawichulhnuparanglovullehnan, Nanglehkeihikanpawimawhbersia; Mizonihmaihiatawklo, Iramhmangaihmaiatawklo, Inunah‘Zonunmawi’inl^rchhuakngeirawhse.
Hla thu hrilh fiahna
phurhhl^n : >mphurhchi hnampangpar : hnamtimawitu,cheimawitu ramriangt> : ramretheilehkhawngaihthlak
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
56
TIH TURTE
1. Hehlaphuahtuin‘Zonunmawi’atihkhaengtenge?
2. Hehlaphuahtuin‘atawklo’atihkhaengnge?
3. Hengthuhihrilhfiahtehu. (a) lenrual (aw) mualliam (b) riang (ch) chul (d) vul
4. Hengthuephihandahteh. (a) huaisen (aw) tinuamtu (b) \ap (ch) hmangaih (d) chhuak
5. Hehlainsawiatumtlangpui(substance)hanziaktehu.
6. Ziahzawmrawh. (a) dawnchiangtihchu_______________ (aw) mualiliamturchu_______________ (b) kanramriangt>tinuamtuchu_______________ (ch) paranglovul_______________
7. EngtinngeZonunmawichukanramahhiankanvultirlehtheihang?
8. Engtinngekannunah‘Zonunmawi’khaaloinl^rchhuahlehtheihairinhansawiteh.
Activity
9. ‘Zonunmawi’tihhlahithiamtakinaphuahtuZirsangzelaHnamtehianasaa.Inzirtirtuhovinhansarualvetehu.
10. Tlawmngaihnaawmzianiainhriathansawihotehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
57
ZIRLAI 10
HO MAI MAIRL Thanmawia
Thilr>ngr>nghiPathianinduhtakaasiamania,amahngawtahomaimaihialoawmhranlo.Asiamtunasiamzawhhnuaahanenlehpawhin\haati>m>mveka,Aningaihchuanhomaimaiaawmvelo.Keinierawhchuanhomaimaikanngahhle.Mihringtezingahpawhmifinglehchangkangapianginhomaimaianneitlem.Homaimaiawmchhanchukanhmanhohvangte,kanhmuhhohvangte,a\angkainakanhriatlohvangteanichâwk. Thilengpawhmaihiahmangturilrulehziaazirte,athiamnalehtheihnaazirteinahovinaholothei.Kankhawlaiabawng>kletmaimaiangtehimihmangchanghriachuan>ngatananchhia,eir>lnameiatananhmanga,leitih\hatnanteanhmang\hin.Bawng>khibawng>kanihvangngawtchuanahongawtloanihchu. Mitladahtanangaihpawimawhthamlohkha,mitaimatanchuanbuaipuithamatlinga,ngaihsamtenbaraankhawnl>mlohpawhmithilchikmitetanchuanenghelhthamatlingthei.Mitl^wtaktenanr<larawneihmaimaipawhhikutthemthiamlehhmangchanghriatechuanthil\angkaitakahanchanthei.Kum1609khanGalileo-achuand^rthlalangthempahnihhihmawlhteremkhawmtawngchenvelhm^wrtawntawnahadaha,ahanbihnâkchuanthilalolangfiahkuara,entlanghmasaberaenalonirengmai.Thilholehhlutnaneil>mlonialangd^rthlalangthemchuthil\angkaitakahachantaa,tunlaikhawvelhmasawnnarahbipawimawhthlentuanitahialanihchu.
Thilhiahunlehhmunazirinahluinahlulobawk.Ngawriltakathingtuaingil\hatakaichuankankawtkaiathingkawideuhpawha\angkaiz^wkfo.R^lramasilaimukhatlehmuangleiasilaimukhatchuinhluthleihtakani.Diarytehikanziahlaihichuanhoviauvinkanhre\hina.Mahse,kuma’nliama,kanmamawhlehhunathlenchuanalo\angkaitheinangiangmai.
Anihlehenghingehlua,enghingehonitaang?AnihlohlehSiamtumitaan\hatvekchuan‘homaimai’hiaawmlotihnaemniang?Katanahlulokhamidangtanahlua,mihringtanahlulokhathilsiamdangte
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
58
tanahluhlesiaawmanihngaichuantunahlulohihundangahalohlulehhletheibawknen,homaimaiaawmlotihnaavaniawmve!
Mahse, thil reng renghi a hlu vek tiahn^wmtinphurinu angziazangaahman\angkainalamhre<ksilovakaninfawmkhawmvakchuadikberlovang.HmanlaiMizopachuanthilengemawmaimai,ahmannaanhriat l>mlohpawh‘neihfâkarilbâwmah’antia,anvawmhnawkruih\hin.Ahmannaleh\angkainakanhriatlohchh>kkhawmchuhnâwmhnawkintiangkhawmanilehdaihsi.Ahmannaleha\angkainakanhriatngei,kanduhlehtuikantihtaktepawhhiaawmlohnaturhmunaaawmchuanahlutnalehaduhawmnaahlohnghal\hin.Chawhimitininkanduh>m>mveka;mahse,chhuatbalaatlakchuanatuitanglozovekthei. Thilzawngzawnghianmahnit^wkahhlutnaanneiveka.Atawngtuazirinahluinahlulomaiani.Puitlinginengualaangaihlohpawhnaupangtanchuaninkhualtelemnahmanraw\angkaitakani\hin.Arpuitanchuanlunghluaiinbuhfangkhatahluz^wka.Vawkpuichuantuikeplungaiinkezungpuitiatbanepawhathlangz^wkngeiang.
Mizoupain,‘|awngkam \hain sial a man,’antia,adikhle.|henkhatin\awngkam\haaramanl^kduaiduailaiin\henkhatchuan‘lampui chang khatah mi an be chhe ngai lo ve’tihchumausamin,thud>ngkh^wnglehbawlhlawhpuipuihmanginmianchirhtheha.Kan\awngkachhuakhianmidangteatihliminatilawmtheia;atithlab^rinatimangangtheia;kan\awngkachhuaktl>mt>avanginmiinminngaihn>pphahtheia,minngaihsanphahtheibawk.Dawtlehthuhomaimaiapâwtfoaichuanngawiha\haz^wka;midangtetanathulawmawmlehthu\hasawierawhala\haz^wkcheu.
Thilhlutnatehfungchumahnihikannichâwk.Hunpawhhiahmangtuazirinahluinahlulomaiani.‘Hun hi tangka a ni’tihnimahse,mitamtakchuantangkaachantirchusawilohkanhun\hahihomaimaiahkanchanfo.Mitamtaktanchuanhomaimaiad^rk^rkhathmanpawhauiawma,\henkhatchuannil>nginthil\haleh\angkaitihturanhrelova,\henkhatchuanhremahseantipeihheklo.Homaimaiahunkhawhral\hintetanchuanhuninhlutnaaneilotihnaani.Nikhatadark^rsawmhnihpalikahman\angkaidantehtuchukathiltihtehiannia.Kathiltihtehianengmihringngekanihanpuangnghal\hinani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
59
Thu pawimawhte
tladah ngaihsam mitl^w enghelh muanglei mausâm chirhtheh râlram dengkh^wng tuikeplung tuitanglo engualnilo
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh.(a) Homaimaiakanngaihbâwng>k\angkainainzirlaiinasawite
khaziakchhuakteh.(aw) Galileo-anentlangahmuhchhuahdankhahansawiteh.(b) Homaimaiawmchhankhaengngeni?
2. Hengtehihanchhunzawmteh. (a) Kanhunhman\angkaidantehtuchu......................................... (aw) Mitladahtanangaihmawhthamlohpawh................................. (b) Ngaihsamtenbaraankhawnlohpawh....................................... (ch) Mitlawtenanr<larawneihmaimaipawh................................ (d) Thilhlutnatehfungchu...............................................................
3. Ahnuaiathufingtehisentencengavelinhansawifiahteh. (a) |awngkam\hainsialaman (aw) Lampuichangkhatahmianbechhengailove (b) Hunhitangkaani
4. Hengthutehimidangr^wninaawmziahanziakchhuaktehu. (a) Neihf^karilb^wmah (aw) Chawtakkh<kakh<kpui (b) R<larawneih (ch) Hnawmtinphurinuang
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
60
5. Henghmanghiansentencehansiamteh. azirin nangiang thl>kngial thud>ngkh^wng
6. ‘Hunhitangka’anihtheihdanhansawihotehu.
Activity
7. ‘Lampuichangkhatahmianbechhengailove’tihhiaawmziatifiahturinlemhanchangtehu.
8. Ahnuaiathuteahhianhoitihlehropuiitihthliarhrangrawh. finna changkanna buaina ngaihsamna chirhthehna lunglenna balhna zelthelna
9. Ahunlaiahoviauvakanngaihkhuareihnualohlutialtial\hininhriattethawhkhawmula,ziakchhuaktehu.
entir nan: diary
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
61
ZIRLAI 11
KHUANGCHERA Khuangch>ra hiMizopaah chuanpa vantlang tak, z>n thlerhthlawrh,pianthiamlehthahruingahtakania.Huaisennakawngahpawhvantlangchunglamal>ngani.Vaupungnalehinhrosavakchinilomahse,chiangtakaamitmengentuchuanahuaisenziaanhmuthiamnghalmai\hin.Khawhranghrangahpemkualin,Reiekahte,Chhippuiahte,KanghmunahtelehP^rvatuikhuaahtealokhawsatawh\hinani. Anaupanlaiinarualpuizingahhuaisenberasawiani\hina.Nikhatchuapainafiaha,asumsuihnaahahruaia,ahârpernalamaha\huttira.ApasumsuihhârchuanKhuangch>rahm^iahchuanaper\hina,anichuanmitkhaphauhlovinapasumsuihlaichuaenr^nmaia.Apachuanansawiangzawngilonihdawnhiativetahialani.
Khuangch>rahuaisenzia lannahmasaber chu a tleirawl laiinsavawmhliam<mnaahpasal\hahnungazuive\uminani.Ansahliam<m
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
62
chup<kahatawmtlatmaia;Khuangch>rachuanp<kchhungahchuanaluhchilhtaa.Savawmhliamchuanarawnbawha;mahse,pasal\hatechuananlok^phlumtaa.Khuangch>rachuan,“Lokaphlumlonaulachuhm<ibunghmawkinkalos^tdawnasinmawle,”atia.Heta\anghianahuaiziahihriatph^kanidawnlo,antitahialani. Tlai khat chu sakeiinNgaihsii los<l haw a seh a. Pasal\haThangt^wnaatlanhmasaa,Khuangch>ranavalehpela.Ngaihsiichukawngthlangahsakeichuanazuanthl^kpuia.Khuangch>rachusakeizuanthl^knatakahchuanazuangthlavenghala.Hlauvinsakeichuaperdawrha,athlanglawkahchuana\hur<na.NgaihsiiruangchuKhuangch>rachuanfeiinav>nga,mipuianlothlenga,himtakinanhawnpuitheitaani.
LianphungakhuaP^rvatuiaaawmlaiinkhawtlangnunasiam\hanasahle.Tlangv^lpawhraw,aianaupangvaumaimaichingte,inhaulehthinurainhnialtepawhanawmngailo.Chuvangin,‘Parvatuinunzilhngailo’anlotihphahhialani.Sakeianhualnikhuatehiantlangvalhoafuihdanchu“Khat>,alo^ngsenbaimai,lovawthlurawhu;khat>alokalz>nz>nmai,lorapbetrawhu,”ahantia;tlangvalhochuanhuaiphahsawt\hinani. Chutianga khawtlang tanami \angkai tak chuanRei>k lalSailianpuiakhuaahpematumtaa.AnlalnuchuanKhuangch>rap>mturchu\apchungin,“Khuangch>r,p>mlulsuh,itellochuankankhuaanuamlovang,mangannikhuaahtungeminthlamuanang?”atia.Khuangch>rachuan,“Ekhai!Lalnu,pasal\hatechukeiaia\ha\halehhuaihuaiantamalawm,keiaawmlohvangchuaninkhuahianuamlochuanglovang.Kalotumlaklawhtawhsia;kakalsanphawtmaiangcheu,”tiinkam\hainachhanga,ap>mchhuaktaa.Mi\henkhatankiangadinganinbiaknathulohriatechuan,“P>mdaih^wmanirengalawm,mangannilehthlaphanniinKhuangch>ra,Khuangch>raantia,induhsakniinahmingansawirilehngaisilo,”anlotianianti.SailianpuiachuanKhuangch>rachualolawmthiam>m>ma.Kawngtamtakinaduhsaknapawhalantir\hinani. Vawikhatchukeipuis<mrukkâwngankaptliaka,ameianindehsiaka,midanginanvadehdawnchuansehalotumzela.Khuangch>ranavadehvedawnchuantlanchhiatnaazawngruaia,“Keipuihliammeuhvinaahlauhtâktlatmaichu,”antihiala.Khuangch>rachuinlamlehramlamahanthlamuanpui>m>mani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
63
NikhatchuanlalpaSailianpuiathawinaturuichal,angh^wnganzailaiatalchhuaka;inchhungahatlanluta.Tumananluhchilhngamlova;anlalpachuanaupaminchuKhuangch>rakoturinatira.Anichuankawngkaahawnga;khumhnuaiauichalawmchupawhchhuahtuminavabana,meih>mvatvatchunginakutaloliahsaklaplapmaia.Keipuihliamlehuichalhliamtelaminanhlauhavanginhuaisenberahanchh^ltaani.
MizoramainsualhuaibernihialawmChalruangaaawma;tumahinanngamlo.NikhatchuKhuangch>ran>nzuhmunahaninhniala;Chalruangachuan,“|awngtawhsuh,i\awnglehchuankavelnekmaiangche,”atia.Khuangch>rachuan,“Sazukinsakeite‘Kavelangche’hantihtechuavazahthl^k>m!Chalruang,iduhtaktakanimaw?”tihlehdinaruala.Chalruangachuanangamtalova,thuphateachawitahialzawkani.
Rei>kaaawmlaiinRei>kkalkawngap<kchuAil^wngtuikhurbulap<khletanih lehnih lohan inhnial fomaia.Khuangch>rachuan,“Kahanlutanga,ahletanihlehnihlohtechuahriatmaiangchu,”atia.Meichherasiama,achhia,aluttamaia.Reifehnuahchuanahletniaanrinahchuanalochhuakhlawlmaia,ahletchualoningeitihanhretaa.Tunthlengin‘Khuangch>ra P<k’antihphahtaani. Kum1890,October thla khanChangsilaVai lian inkulh ankahnaah, a \hianpaNg<rbawnganenpasal\ha huaisenKhuangch>ra chusipaiinankaphlumtaani. Khuangch>ra thu zirtir \hinte:
1) Hlauh loh vangin bawh ngawt zel suh; bawh hun a awm a, tl^n hun a awm.
2) Mi chungtlâk zawngin an \awng ngai lo ve; mite tithlamuang zawngin \awng zawk tur.
3) Hmeichhe chungah an thinrim ngai lo, kan ngam sa reng an ni.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
64
Thu pawimawhte
pavantlang thingh^r thuphachawi los<l pawhraw hlet inkulh vaup<ngna kam\ha thlaphang chungtlak
TIH TURTE
1. Khuangch>rap>mchhanmiinansawidankhahansawiteh.
2. Khuangch>rahuaisenzialannachihranghrangtekhahanziakteh.
3. Hengzawhnatehichhangteh. (a) SakeihualnaahKhuangch>ranengtinngetlangvalhoafuih? (aw) EngatingeParvatuinunzilhngailoantih\hin? (b) Khuangch>rahuaisenziaengtinngemiinanhriat? (ch) Khuangch>rap<khmingputchhanengnge? (d) Khuangch>rakhaenghliamtenngehlau?
4. Henghmanghiansentencehansiamteh: (a) vatvat (aw) laplap (b) luhchilh (ch) ramchhuak (d) zuan (e) zilh
5. Hengthutehiaawmziahansawifiahteh. (a) thingh^r .................................... (aw) pawhraw .................................... (b) pianthiam .................................... (ch) los<l .................................... (d) thlamuan .................................... (e) hlet .................................... (f) inkulh ....................................
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
65
6. Savawmhliaminarawnbeihkhanpasal\hatenlokaphlumhlauhlose,Khuangch>rakhanalosahngamtaktakinringem?Inrindanhansawikhawmtehu.
7. Sakeihianengngechawatanahmanber\hin?Achawtehikhawiahngeahmuhber\hinsawihoula.Engvanginngesakeiinmihringtelehanranvulhteasehfo\hin?Achhannithei^wmhansawihotehu.
8. Tunlaihunahsakeiemawsahlauhawmdangteemawaawmtameuhsilova,tunlaimihringzingahhiantutehingepasal\hahuaisennivetaangle?Inngaihdanhansawihotehu.
9. Khawiahnge‘Khuangch>raP<k’aawm?Hep<kchanchinhimiziaka\anglehahredeuhtezawtinhanziaktehu.
Activity
10. Khuangch>rathuzirtirtekhavawngula,enlovinziakchhuakrawhu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
66
ZIRLAI 12
POSTPOSITION
Englishgrammar-a‘preposition’hiMizo\awnggrammar-ahchuan‘postposition’kanti.AchhanchuEnglish-ahchuanprepositionthumalchuainnghahnanounthumalhmaahaawma,Mizo\awngaherawhchuanpostpositionthumaltechuabehnathumaltawpahemawadawtahemawaawmhlauh\hinvangani.Ainletthawkani. Ahnuaia thutehingun takinchhiarula, italichrawchiaziahapiangtehipostpositionthubetlehthumalania.Henga\anghianaawmzehriatchianlehahmandanthiamintumdawnnia.
TunthlengaMizozingazaithiamberakansawichuBuizovahiani.Tuilumkhuaahanawm\hina.Tuiluma\angchuanVaph^ibulaChawngtuikhuaahanawmleha.Chawngtuikhuaaanawmlaichuankumkhatchu|iauluiahng^wiandawha,Buizovachub<kngh^katanandaha.Akhawharchuluilaiangaranhemlaitakinavakala,anbulahchuanadinga.Arilruahhlatharalolanga;mahse,zailoturaanhrilhl^wkavanginains<ma.Nakinahchuanlungpuichungahaperkaia,th^wklehkhatahahlatharchuasataphutmaia.Azairichuana\hiantechuatikhawlozova,ngarh>mtupachuanah>m\helha,adawmtukh<pahah>mchawrhmaia.Hliamtuarachutuiinalaa,li-ahal>nl<ta,liatachutuithiaminanzuchhara,hl^nginanz^wnhawtaa.Avanneihasiaminakh<pkawichuakehlohlauh.
Postpositionatanathuhmantehiatamberchua,ah,in suffixania,chubakathuhmanlardeuhtechuhengtehiani.
aia apiangin asiamin azarahazawnga ata a\angin at^nbulah chungah hnenah hnenatahnuaiah kiangah laiah lakahpiahah sirah t^na turin
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
67
TIH TURTE
1. Inzirtirtuhovinpostpositionthumalatamtheiangberziakchhuakrawhu.
2. Hengsentencea\anghianpostpositionthumalthlangchhuakla,ziakrawh.
(a) Dawhkanchungahdahrawh. (aw) Thingkungabetsawpanganganiem? (b) Lunginsavavawmsuh. (ch) Sikula\anginahlalo. (d) Ikawrahrawngsenakai. (e) Zunina>khiam^wlthl^k. (f) Thingbukhnuaiahhianich^wlangu. (g) Kakiangahlo\huverawh. (ng) Tuilianinlawngal>n. (h) Lungpuibulahaawmkha. (i) Kawngpuia\angahnait>ani. (j) Kawngkasirahankhai. (k) Luikamaleihia\haduh. (l) Sikulkawtahintlartur.
3. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Postpositionchunounthumal_______________ani. (aw) ‘Amaherawhchu’tihhi_______________thumalani. (b) Nounaiawhathuhmanhi______________ani. (ch) Hmingtawhphawtchu______________anivek. (d) ‘A\angin’tihhi_______________thumalani.
4. Postpositionthumal–a, ah, intehmanghiansentence6hansiamteh.
5. ‘In’hmannachihranghrangihriatsawila,aentirnanenhrilhfiahzelbawkangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
68
ZIRLAI 13
KAN KHUA A LO CHANGKANG VE TA
Kankhuachu tlang thengthawnuamtakchungaawmania.Tlangchungaawmetilochuanarualremphianmailehnghala.Aruamlaideuhtechuarai\ha>m>ma,khelmualzautaktiatlaimaiania.Chutitakarualremlehlawilennuamchunimahselaaboruaka\hatawklova,arimchhetlatmai\hina.Achhanchukankhawmipuitechuanbawlhhlawhkanpaihduhdah\hin>mvangani.
Mi tutemaipawhchuan theipil te, amu te leh thil danganduhlohapiangchukhawlaiahteanpaihmaimaia.Thileib^ngn^wilehbawlhhlawhdangtepawhtukverhlehkawngkaa\angtehiananpaihmaizela.Chuchuaninhnuailehkhawlaivelatibawlhhlawha,hmuntinmaiahbawlhhlawhchuadarha,kawrahtepheichuanhn^wmtinrenghiatlingt>nt<nmaia.Chuchuankankhuachuatirimchheta>m>mani.
Khawthlengnuamtaklehhmunthengthawnuamtaknisi,kankhawmipuitechukanharhvanglovinkandamlofomaia.Naupanglehtarchaklodeuhtepheichuandamlongunzuala.Kankhawdamdawiinpawhchual<nvemapmaphle\hinani.Daktawrlehnurse-tepawhanindaihlo>m>m\hin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
69
|umkhatchunaupanghohiansikulkawngahbalhlaaneia,tuiantihlawmkhawpmailehnghala.Aneizawhchuananbalhlaeinak^wrchukalkawngahchuananpaihmaihlawma.Anhnunglawkahchuanpitarpakhatchaktawhlotakhitianghawlinalokalveb>uhb>uhva,amitafiahtawhlohavanginnaupanghobalhlak^wrpaihchuahmulova,arappalhtahlauhmaia,balhlakawrn^lchuaraptlenga,kawnglaiahchuanatawlhthlutazawtmaia.A\ethawmhriainabulhnaiamitechuanlotlankhawmthuaia,pitarchukaihthawhanhantuma,athotheitarengrenglomaia.Tlangvalchakdeuhchuananpawma,damdawiinlampaninantlanpuitadawrdawra.Amahlahchuhmeithairetheitakmaianibawksia,avahanpawitakem!
Damdawiinanthlenpuivelehkankhawdaktawrfeldeuhmaichuanalobuaipuinghalzungzunga.Akeruhasawhnatahchuan\hemtedawhinalotuamsaka,damdawitepeinaadmittangh^lbawka.Chutiaabuaipuizawhchuanachetsualdanchuahanzawtchianga,naupanghobalhlak^wrpaihn^laatl<kvanganitihahriatchuanpawiatilutukchuachektlawktlawka.Upalampheichuhliamadamharinruhtepawha\hangmuangbiksia,pitart>innaupanghobawlhhlawhpaihfimkhurlohatuarchupawiatitakzetani.
Pitart>anbuaipuizofeldeuhchauhtihchuanmipanaupangpakhathianrawnz^wnlutleha.“Engtiziange?”tiadaktawrinazawhchuan,chunaupangchuaballchharturachesualalonia.Kawnglaiamituichhepaih
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
70
luangchhuakn^lahatlua,ab^nruhabawhtliaktaani.Tuichhepaihfimkhurlohavanginchunaupangchuanabanruhabawhtliaktihahriatchuandaktawrchuanpawiatihlea.Naupanghliamchuuluktakinabuaipuilehtaa.
Kankhuaahchuanbawlhhlawhpaihkanuluklomaianilova,vantlangtanahnawksakturatuichhepaihmaipawhkanpawisalo.Kawnglaiahtehianmituichhepaihhialuangd<ld<la.Tawlhthl<kahlauhawmbakaharimchhiainhriselnaatanpawha\halohleangtihahriatmaiani.Ach^ngpheichuanmikawngkallaitehituichhiainanthehfuha,azialohle\hinani.Tuihawkluankawr\halehtuichhepaihnamumalaawmlohavanginleiaminfobawka,chhiatnanasazawkthlenhlauhawmahkeimahnilehkeimahnikaninsiamanibermai.
Nikhatchukankhawdaktawrtharchuansikularawntlawhtahlauhmaia.KanHeadmasterchuannaupangzawngzawngtechuhall-ahminluhkhawmtirveka,daktawrchuarawnhruail<ta.Thut^wit>asawiphawta,inhmelhriattirnaaneihzawhchuandaktawrchuthusawiturinasawmzuitaa.Naupanghovinkanhriatchak>m>m,pitart>lehmipanaupangpakhatinhliamantawrhdanchanchinchuahansawihmasaphawta,faihihriselnaanihziaasawizuitaa.
Daktawrchuanbalhavanganatnakanveitheihte,bawlhhlawhathoainthlahpuntheihdante,kankhawsakphungthlakdanglama,fainakawnga\ankanlakchuansikulnaupangtechuankankhuachuhriselnakawngahnasatakinhmakansawntirtheidawnanitihteasawia.Hmalakdanturtesawizelin,naupanghochufainakawngathawhpuiatanminsawmtaa,kanph<rhlemaia.Daktawrhovahmalaknaahchuantelvekanduhveka.
KandaktawrkaihhruainainpawlpakhatFai Kan Tlintihpawlkandintaa.Hruaituturtethlangingrouphranghrangahkanin\hena,chaktakinhmakanlanghala.Bawlhhlawhbawmlehbawlhhlawhpaihnahmunte siaminmipui tam theiangberinanchhiar theih turinhmun remchangapiangahfaipawimawhziaziahnathu\hataktakkant^ra.
Mahninulehpate\heuhhnenahtuichhepaihna\hataksiamturinkanng>na,khawchhungahtuihawkluankawr\hataksiaminkanhnatlangmupmupmaibawka.Chutiangasikulnaupangtenhmakanhanlakchhoh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
71
takahchuanYMAanrawntelvevata.YMAuapnahnuaiahpheichuankanthawkchaktahlemaia.KankhawhruaituVCtenminloph<rpuibawknen,anitelinkankhuachuafaitasawtsawtmaia.
Chutiangtaka\angrualakanhanthawhhot^kahchuannulehpalamahpawhnghawnganeichhova,mahniinlehaveltihfaikawngahchhungtinkaninela.Chuchuanrah\hachhuahin,hriselnakawngahpawhhmakansawnchhotahlemaia.Kankhawboruakrimchhetak\hintepawhtunahchuanalorehtaa,alothiangtav^kmaiani.
Fainakawngahmakanlaknachuanfainalehhriselnakawngahchauhmalsawmnaminthlenlova.Kanrilrualoinpawhtlanga,khawtlangtankawngengkimahlungrualtakinkanthawkhodialdiala.Kawnghranghrangahhmuhtheihinhmakansawna.Khawnuamlehhrisel,inlungrualtakkanlonitaa.Atirakandaktawrlehsikulnaupanginfainakawngahmakanlaknachukankhawsiam\hatnalehchangkanna,hmasawnnaropuitakthlentualonitaani.
Thu pawimawhte
thengthaw rualrem railawilen hn^wm tleng\hem ph<rpui thiang
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
72
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Inzirlaiinankhawawmnahmunatihkhahansawiteh. (aw) Ankhawboruakkhaengvanginngearimchhiat? (b) Ankhawboruakrimchhetakkhaengtinngealoreh? (ch) Engvanginngepitartekeah\hemandawh? (d) Engtinngeankhuakhachhiatnanasazawkhlauhawmahadintheih? (e) Ankhawdaktawrkhanengpawlngeadin?Engtinngehmaanlak? (f) Daktawrhmalaknakhanengtinngekhawtlanganghawnghan
sawiteh.2. Hengthueptehisawirawh. changkang rualrem harhvang \hangduang hrisel hmasawn
3. Hengthuhmanghianthuhanphuahteh. thengthaw khawsakphung lawilen duhdah hn^wm hnawksak \hemdawh kaihruai
4. Bawlhhlawhpaihduhdahinmihringtehriselnaanghawngtheihdanhansawihotehu.
5. Tuichhepaihduhdahinleilungatihchhiattheihdaninzirtirtuhovinsawihorawhu.
6. Bawlhhlawhpaihdan\haberniaihriathansawiteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
73
Activity
7. Hengnaupangtethusawihingaithlatehu.
Group-ahinsiamula,ahnuaiatihturhranghrangtehisawihovinthutl<knasiamangcheu.Tichuan,khawvawnfainaturathiltihturahnuamberte,himberte,hlauhawmberte,ph<rawmberte,peihawmlohberteinthlangchhuakdawnnia.
8. Sikulnaupangten‘FaiKanTlin’tihp^wlandinangkhaninsikullehavelalofaiainlohriselz^wknanenganginngehmainl^kvetheihangsawikhawmulachanpualinseminintihtur\heuhteduangchhuakverawhu.
9. Engangngeanihhrilhfiahrawh. (a) tlangth>ngthawnuamtak (aw) ramrai\hadepdawp (b) rualremlehlawilennuam
B^ntliakaichuankeruhtliakanatkaring.
Keichub^ntliakanatkaringzawk.
Engpawhnise,keichuanruhtliahnachhankhaapawikati.
hmunphiah
tualphiah
chhuatnawh
thlengsil
inbualfai
ekinsilfai
bawlhhlawhpaih
tuih^wkluankawrrih
bawlhhlawhchhar
ui/bawngekthen
bawlhhlawhruhkhawm
hmunphiahsiam
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
74
(ch) hn^wmtlingt>nt<n (d) mitkhawhmuhfiahlo (e) \hemdawh (f) thiangtav^k
Project
10. Insikullehininchhehvelabawlhhlawhpaihtechhinchhiahula.Tuinnge bawlhhlawhpaiha, eng ang bawlhhlawhnge an paih kar khatchhunginchhinchhiahula.
Chumiinchhinchhiahchuzirtirtuhovinzirchiangula,bawlhhlawhpaihdan\hazawklehmumalzawkkanneihtheihnanrawtnasiamrawhu.
Sl.No Bawlhhlawh Paihtu
1.
2.
3.
4.
5.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
75
ZIRLAI 14
VERONA KHUAA TUI LIAN
Italyramahkhuantlangs^ngtakhiaawma,chuchuAlpstlangania.Atlangasanavanginthlasikahchuanv<rinakhuhv^rvo\hina.Chungv<rtechunipuiahniinaemtuia,vurtuichuanluiatiliana;chuvangin,Italyhm^rlamahchuannipuilaihiantuialianvakvak\hinani. Kumkhatchukumdangzawngaiintuialiannasaa,Veronakhawpuilehachhehvelahchuantuialiannasazuala,anranvulhtelehintamtakchutuiinachima.VeronakhuaaAaditluichungahchuanlei\hadeuhandawhzura.Chuleizawhapiangtehnenaleizawhmanlokhawntutechhungkawch>nnaint>takt>hileilaitakahchuanansaa. Chuleirinawmtak,chhemaimailoturaanngaihchutuiliansobutbutchuanal>nchhedawntamaia.Alaiaint>ahchuanleichhiahkhawntutechhungkuachuanawma.Tlanchhuahanhantuma,leichuachhiattawhavangintlanchhuahngamchianisilo.Tuilianchuaph<lbulhbulha,achak>m>mmaisi.Vaukampannaturlawngpawhaawmsilo.Anmangangin,anthlab^r>m>ma,“Minchhanr’u,minchhanr’u,”tiinanauch>lch<la,an\apvakvakbawka. Luikamahchuanmipuianding\euhva;mahse,tumahtuilianbutbutkarahchuananmahnichhanturinankalngamsilo.Luikuangchuazauva,tuilianlahchuanasainakhauhsia.Thliatlehnasat>mavangintuif^wnchus^ngpuipuiahainchhawkding<r<ra,ar^pthl^khleani.
Veronakhawlalpawhchumihmunahchuanalokala,chumitechhungkuachuakhawngaihhlemaia.Lalchuanchumitechhungkuachuvachhanchhuakngamanawmchuanlawmmanatanpawisatamtakp>kaphalthuapuangtahiala.Mahse,thihahlauhawm>mavanginchulawmmanbeiseiavangchuantumahanchechhuakngamchuanglo. Chutihlaichuanmipuik^ra\angchuanloneitutlangv^lpakhathialochhuaka.Mikhualanihavanginainthlahrunga,adingchhuakmai
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
76
ngamlohialonia.|awngkamkhatmahsawilovinvaukamalawnglengahchuanazuangl<ta,chhungkawmangang\anpuiturchuanamahchauhvinlawngl>ngchuchaktakinakarpheitaa.Vaukamamipuitelehlalchuananhmelhriatngailohmikhualpachumaktitakinanthlir\hupmaia.
Tuilianchuakhauhemavanginlawngchuapilthuakchangteaawma,tuif^wnchuanavawrhdawrhdawrhmaia.Hmalampantheilovaavirmawpchangtepawhaawma.Chhungkawmangangauthawmpawhhrechanglovinvaukamamipuitechuanchupahuaisentaklehtlawmngaitakchungawirenginanthlir\huapmaiani.
Tuiliansobutbutlehf^wnhluphlupk^rahchuanlawngchuakarpheizela,nakinahchuananawmnachuathlengpheitheitaa.Leienkawltutechhungkuachuanlawm>m>ma.Lawngahchuanzuanluhnghalmaiantuma;mahse,tlangvalchuan,“|hianteu,hmanhmawhsuhu.Lawnghialetpalhhlauhange,fimkhurtakinrawnl<trawhu.Naupangkhahmasasela,nuindawtse,paberkhalochuanghnuhnungbersea\haang,”tiinhlauhm>lpumiahlovinahrilha.Chutihlaichuanmipuitechuanbengchhengmiahlovin,thawd>pd>pinanlothlira.
Anchhungkualawngaanchuankimhnuchuanvaukamamipuitechulawminanaudurdurmaia.Anchuangkimchiahtihchuananawmnainpawhchutuilianchuanal>ntaduaiduaia,leienkawltutechhungkuachual>ntelhman\epani.
Ankirlehlamchuanarihdeuhtawhavanglehachauhdeuhtawhavangintlangvaltanchuanlawngkarchuaharsahlea.Mahse,mipuitechuan,“|angrawh,\angrawh,tlangv^lhuaisen,beizelrawh,”antia,anlovaisuausuaumaia.Achautawhhlenâa,mipuiteauthawmchuanatichakthara,theihtawpachhuaha,atawpatawpahchuanvaukamchuathlenpuitheitahr^ma.Mipuichulawminanaudurdurmaiani.
Lei enkawltute chhungkua chu an lawm>m>ma.An lawmavanginan\apzawihzawiha,anmahnichhanchhuaktutlangvalchuankuahngawihngawihmaiani.Lallehmipuitechuanchumikhualtlangvalhuaisenchuchibaianb<ksupsupa.Lalpachuanlawmmanalotiamtawhchupekahantuma,chumikhualtlangvaltlawmngaichuan,“Kapu,lawmmanhiminpekiduhavanginkalawme;mahse,ilawmmanhikalalomaiange.Keiaia
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
77
mamawhzawk,miretheite\anpuinaatanhmangzawkmairawh.Lawmmanhmuhbeiseiavangahemitechhungkuahihruaichhuakkanilova,\anpuianngaihavanginka\anpuimaiani,”atia,ahnialtatlata.
Lallehmipuitechuanchuparilru\hatziaanhmuhchuanmakantihlea.Chutialawmmanahnarhnuchuanmipuikaraharelhrubotadaiha.Lawmmanbeiseihauhlovamimangangte\anpuia,chhanchhuaktuhiropuiantia,Veronakhawmipuitechuanansawihuaihuaimaiani.
TIH TURTE
1. A^wllaidahkhatrawh. (a) Italyramatlangsangtakhmingchu.................ani. (aw) Veronakhuaaluihmingchu...............................ani. (b) “Minchhanr’u,”tiinanau.........................................a.
2. Zawhnatehihanchhangteh. (a) Loneitutlangvalkhanleienkawltutechhungkawawmnaava
thlenkhanengtinngeatih? (aw) Mipuitenlawngkartutlangvalkhaengtinngeanlofuih? (b) Lalinlawmmanp>katumkhantlangvalkhanengtinngeachhan?3. Veronakhawmipuitekhanengatingeloneituthiltihkhaansawihuai
huai?
4. Hengthutehiaawmziahanhrilhfiahteh. (a) luikuang ........................................ (aw) thlab^r ........................................ (b) lawngl>ng ........................................ (ch) vaukam ........................................
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
78
5. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) relhru (aw) inthlahrung (b) \huap (ch) tuif^wn (d) inchhawk (e) mangang6. Hezirlaiahhianthusawitichianglehzualturathukanlamnawnangchi
(doubleadverb)sawmchuangaawma,chungtechuhanziakchhuakla,chunghmangchuaninzirlaibu-amiangnilovinsentencehansiamteh.
Entir nan: bulh bulh
7. Ahnuaiathuhinguntakinchhiarla,Mizo\awngdiklehdiklohanthliarhrangteh.
Mi‘hmangeih’\hintechu‘hmangaih’zirtirla.Mi‘khawngeih’\hintechu‘khawngaih’zirtirrawh.
Thiltih‘meimei’hichin‘maimai’lohturani.Nachinahruahasura,nichinaruahsurkhaatam.
Mitthilumennaahkan‘tleivar’ngailova,Kan‘tlaivar’zawk\hin.
Mizo \awng dik Mizo \awng dik lo© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
79
Project
8. Tuilianhichhiatrupnachikhatania.Kanramahchuanathlengvaklo.Mahse,chhiatrupnachidangleimintechukantuarnasa>m>ma,mitamtakinanthilneihtebakahnunnateanch^ntawhani.Heihiapawi>m>m.
Ahmunlovabawlhhlawhpaihtelehtuiluankawr\halotehiannasatakinleiatimintheiani.Chuvangchuanbawlhhlawhrengrengahmuntakahkanpaihturania.tuiluankawr\hatakkansiambawkturani.
Invengahahmun lovabawlhhlawhpaih leh tuiluankawr \haloaawmem?Envella,engzatngeihmuh?Ahnuaiamianghianichhinchhiahdawnnia.
Veng hming:
A hmun lova bawlhhlawh paih
A hmunTuiluankawr
\ha loA hmun
PuLalateinbul
PuKimateinbul© SCERT M
IZORAM
not to
be re
publi
shed
80
ZIRLAI 15
AIA UPATE ZAH THIAMINLiandala
1. Aiaupatezahthiamin, Anthuteawihinz^wmforawh; Piputerothilhluani, Aiaupatezahthiamrawh.
2. Anhnialngailoaia<te, Inngaitl^wminz^wldawhforawh; Ansualngailoaia<te, Ithang\haangduapkaiforawh.
3. Khawiloniavahchhuahtehian, Tarlehupate^wltumrawh; |anpuingai^wmaanawmchuan, Tlawmngailangin\anpuizelrawh.
4. Ruai\hehachawkilhotehian, Barhmasatuanningailo; Upaberinab^rhmachuan, Naupanginanb^rkhalhngailo.
5. Aiaupaibiakd^wnin, Kohd^n^wminkam\hahmangrawh; “Kapi,kapu,ka<”tiin, “Kanu,kapa,kani”emaw.
6. Pianpui<z^wkteanzahngai, Ch<nlehzuad^wlsais>nt>ta; Ûzawkinnauteand^wmngai, Chuchuvanhnuaihringmil>ngdan.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
81
7. Luangz>langcheZoramahhian, Rangkachakaiinihluz^wk; Ch^mrengangchekanthinlungah, |hangtharnund^nz>ltimawirawh.
Thu har hrilh fiahna
z^wldawh – inphahhnuaiduapkai – adawhtuzawka\angthang\ha – hming\hahringmil>ng – mihringsais>nt>ta – naus>nlaikhawilonia – khawiihmunahemawkala
TIH TURTE
1. Hehlahienlovasatheiturinvawngrawhu.
2. Henghlathuawmziahi\awngtluangpangngaiinhandahteh. (1) An hnial ngai lo aia <te, Inngaitl^wmin z^wldawh fo rawh; An sual ngai lo aia <te, I thang\ha ang duap kai fo rawh.
(2) Pianpui < z^wkte an zah ngai, Ch<n leh zua d^wl sais>n t>ta; Û zawkin naute an d^wm ngai, Chu chu van hnuai hringmi l>ng dan.
3. ‘Piputerothilhlu’atihhiengngeni?
4. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
82
5. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. z^wldawh tlawmngai inngaitlawm duapkai hringmil>ng \anpuingai
6. Upazawktezahnakanlantirnaturniainhriattesawihoula;mawitakinziakchhuakangcheu.
7. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Aiaupatethuawihhianmahnizahnaaniemhansawifiahteh. (aw) Keiniaiachaklopawhnisekanaiaanupatvanga‘anlakaduap
kai’chuengtihnange?Aawmziasawifiahteh. (b) Chhuahvahnikhuaaaiaupatetihaitihsakhiengngeingaihdan? (ch) Tunlaiinruai\hehnaahkilhoaawmtangaimanglova;chaw
dawhaintlaranih\hint^kahhianengtinngeaiaupateb^rkhalhlohtheihdanniang?
(d) Unauinhmangaihnalantirdanhranghrangaawmtheia,kawngkhattalhansawiteh.
(e) Zoramaluangz>lturaaduhlehthinlungach^mrengturaaduhchuengthilngeni?
8. Hengthutehihanhrilhfiahteh. • duapkaiforawh • khawiloniavahchhuah • vanhnuaihringmil>ngdan • ch<nlehzuad^wl • kam\ha • ch^mreng
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
83
ZIRLAI 16
TUALVUNGI LEH ZAWLPALA
Hmanlaihiannulalehtlangv^lhm>l\hatakmaihianinneia,amipahmingchuZawlpalaania,ahmeichhehmingchuTualvungiani.Aninduh>m>mmaia,reipawhanlainneilova,luhkapuiahhianinkawmhlimpahinhrikan inensaka.ChutiahlimtakaanawmlaichuVai lalpaPhun\ihazinveiv^khianavahmua.Tualvungichu\haatitahlemaia,“Kha,inupuingeifarnu?”tiinaz^wta.Zawlpalachuan,“Kafarnuanihhi,”atitamaia.Phun\ihachuan,“Anihlehkaneiange,amanahengzatngeichhiarang?”atitamaia.
Zawlpalachuaphudeuhzawkmaia.Anupuichuaneihsaklohnanamanahneihzawhruallohturatamasawia,“Sialkabanleh\hawmm^wltinathluntur;\hikatungchawatlangb^nuaitliakkhawpatam;chemkabangkalhkimathiahtur;puankatlangb^nuaitliakkhawpatam;tuthlawhkakhumhnuaikhat;feikabanglaiathiahkhahvektur,”atia.Chutiangkhawpamantamchuanhunlaichuantumahanawmlova,tumatlinchipawhniinaringlova.Mahse,Phun\ihachualohausa>m>mmaia,Tualvungiteanghmeichhehm>l\haaneihtheihnaanihdawnphawtchuanuianeilova.Zawlpalahnenahchuan,“Anihlehkarawnneiange,”atitaa. Tichuan, Phun\iha chu a va h^wng a, a va inbuatsaih ta a.Tualvungimanpeturlehhruaiturchuanakhuatenenchuananlothawktaa.RalkhathlatakaanlokalchuTualvungichuanalohmua,amanpeturlehamahhruaiturinPhun\ihalehahoteanlokalaniharinga,amanganghlemaia,apasalhnenahchuanhlain, A saw r^la, chawngtui r^la, Changsial saw zawng rawn kai e; Tahpuan saw zawng rawn khai e, Ka di e, Zawlpala e, ‘A rai e’ lo ti ang che,
tiinlohnialturinangena.Zawlpalalahchuabuaizotawha,engtinmahtih
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
84
ngaihnaahrelova,chutihlaichuanPhun\ihahotechuanlothlengtaduahduahmaisia.AninremnaangchuanTualvungimanturchuanpe\antaa.Sialchuanrawnkaiduahduaha,Zawlpalabanleha\hawmm^wlzawngzawngahchuananhanthlungkimtafurmaia.Chempawhchuanrawnphur\euhmaia,abangahchuananhanthiatlehmawlhmawlha,abangkalhkimchuananthiatkhatlehtaa.Puanpawhanrawnkengtamkhawpmaia,tualaantlangb^nahchuananhanb^nglehmawlhmawlha,atawpahchuantlangb^npawhchuatliaklehtaa.ZawlpalalehTualvungitechuanmangangnasatamaia,ngawirenginanlothlirringawta.|hipawhanrawnak\euhva,antungchawatlangbanahchuananb^ngzela,atamt^k>mavanginad^wllova,atliaklehtahn^wpa.Tuthlawhanrawnphurhchuanrawnlaleha,ankhumhnuaiahchuanakhattlatinanrawlhlutleha.Atawpberahfeichuanbanglaiahchuananhanthiatleha,anthiatkhatlehtavekmaia.Tualvungimanchuantl^ktadermaia. Zawlpala chuantisual a inti >m >m a, a lo \awng laklawh tawh si a, ahnialngamtawhsilo.Tichuan,Tualvungichuankalpuitamaia.An liam tur chuZawlpalachuanathlira,“Kavatisualtak >m!” a ti vawng vawngmaia,alungchual>ng>m>mmaia.Tualvungilahchuan\anngaihnaahresilova,lungl>ngtakbawkinakaltaa.
Chutichuan, hun rei tak pawh a ral hmainZawlpala lunglentuarlochuTualvungi-tekhawlamahchuanazintaa,aninahavathlenga,TualvungichuanZawlpalachufimkhurviauturinahrilha.“Engkimeiturlamr>ngr>ngkeimahrilhlohchechuPhun\ihanahranpaaeitiratumchechuaneihauhsuhangche,”tiinahrilhveka.NikhatchuTualvunginthingaphurhhl^ninbarawhlehzuf^nghiPhun\ihachuanZawlpalachualoeitirtaa,chuchuTualvungineilohturatihzingahkhanalosawihmaihhlauhavanginZawlpalachuanaloeitamaiani.Mahse,TualvungithingphurlohawchuanZawlpalahnenah,“Vawiinahengngeinei?”tiinahanzawta.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
85
Anichuan,“Barawhlehzuf^ng,”atia.Tualvungichuan,“Ehei,engahngeiloeikherkherleaw!Inkhuaithlenhmanleha\haaniang,tlanhawthuaimairawh,”atia,atlanhawtavangvanga.
Athlenvelehchuanapumanavakmaia,athitanghala,anphuma,athlaichhiahnaselutechuathl^nahchuanant^r\euhmaia.NakinahchuanTualvungikhavakohturanie,antia;Tualvungikoturchuanzawngtaa.Chakaihialokala,“Aia,Tualvungikohithiamangem?”antia.Anichuan“Thiamang,”atia,“Anihlehengtinngeitihang?”anhantia.Anichuan“Aiai,katiang,”atia,“Ithiamneklohchu,”antia,anrapp>rtab^wmmaia,chutachinchuasaisirinakaltaanianti.
Choakhialokalleha,“Âka,Tualvungikohithiamangem?”antia,anichuan,“Thiamang,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”anhantia.Anichuan,“Âk^k,katiang,”atia.“Ithiamniaulohchu,”antia,\ingtuianleihpuata,chutachinchucho^khiadumtaanianti.
Tlaiberhhialokalleha,anloz^wtleha,“Berha,Tualvungikohithiamangem?”antileha;anichuan,“Thiamangchu,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”antia.Anichuan,“Berek,berek,kuaikinl<t,katiang,”atia.“Ithiamhreplohchu,”antia,paltl^ngahataiandâwta,thialochhuaka,chuvangchuantlaiberhhiad^wpasentaanianti.
A hnuhnung berah chuan vahui hi a lo kal a, “Huia, nangTualvungikohithiamangem?”antia.Anichuan,“Thiamangchu,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”antia.Anichuan,“Huihuie,katitehuihuie.TuanahZawlpalathie,Tualvunginvaralrawhsekatihuihui,”atitahlerhhlerhmaia.“E!Nangchuanithiamd^wntakhi,”antia,buhlehsainanhr^ipuarliaha,ankaltirtaa.
Tichuan,vahuichuTualvungikoturchuanakaltaa,athl^wktavangvangaTualvungi-teinkiangthingahchuanavafua,Tualvungichuansumhmunahpuanalotaha,ahanhramtaa.
“Hui hui e, ka ti te hui hui e, Tuanah Zawlpala thi e, Tualvungin va ral rawh se ka ti hui hui.” ahantia.Tualvungichuan,“Keimikoinihchuankanleikapuitlangbânahhianlofulahanhr^mlehrawhkhai,”atia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
86
Vahuichuleikapuitlangbânahchuanazukfua,ahrâmngait>chuanahanhr^mlehtahlerhhlerha.Tualvungichuan“Keimikoinihtakzetchuankathemtl^ngahhianlofula,hanhr^mlehrawhkhai,”atileha.VahuichuTualvungithemtl^ngahchuanahanfuleha,ahr^mngaitebawkchuanahanhramlehtahlerhhlerha.Tichuan,Tualvungichuan,“Nang,khualkohah,”atia,vahuichubuhlehsainahr^ipuarliaha,athlawhtirlehtaa.ZawlpalathihthuahriatinTualvungichuanpawiatihlea,kalngeiatumtaa.Mahse,Phun\ihachuanakallohnanchhuanlamchihranghrangasiamzela.AawmlohhlanaTualvungiarukaakalahlauhavanginkawngkabulahchuanchemhriamtakhiazangthalinadaha.Phun\ihaawmlohhlaninTualvungichuankalnahunremchangahmutaa.Mahse,Phun\ihachemdahchuarappalhtahlauhmaia.Th<lchhungaapuanrintharchuaphawrha,apawtthlera,akechuatuama;tin,azawlpuantelehathawmhnawpawimawhdangtechuakenga,akaltavangvanga.Khawpakhathiavathlenga,hmeichhenaupanginkawibahhiahmua,hetihianazawttaa:-
Khata naupang kawikapte u, Zawlpala thl^n in hmu maw ? Ka di e, Zawlpala e, ahantia.
Naupanghochuan:
“Zawlpala thlan in tualah, |uang\uah par a vul bung e, Se hr^n lu a tlar bung e.” anlotidialdiala.Anhmaahchuankawiahanvawrha,aninchuhsapsapa,anichuakallehtaa.Thuifeakalhnuchuannaupangseenhohiavahmuleha,chungnaupanghochuahanz^wtleha:
“Khata naupang se ente u, Zawlpala thl^n in hmu maw? Ka di e, Zawlpala e,”ahantileha.
Annihopawhchuan:
“Zawlpala thl^n in tualah, |uangtuah par a vul bung e, Se hr^n lu a tlar bung e.” anlotileha.Chumitezingahchuan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
87
sehruiturhiavavawrha,aninchuhlehtanaknaka,anichuakallehtaa,atawpahchuanavathlengtaa.Zawlpalathl^nahchuana\apa\apmaia.Pitart>hianavathlema.Mahse,Tualvungichuan,“A,kapi,mintihlumvez^wkmaila,kathawmhnawzawngzawnghineivekangche;kadamzochuanghleil^wnge,”atia.Pitart>chuan,“Nianghmiang,”atia.Zawlpalathl^nchuanlaihawnga,ruhhliralonitawha,akiangahchuanTualvungichuahanmua,“Zawlpal,tawlhrawh,Tualvungiz^lnabo,”ahantia.Zawlpalaruhrotechuantawlhkhawmdialdiala.Tichuan,Pitart>chuanTualvungichuatihlumvetaani.
Phun\ihapawhkhanTualvungiarawn<ma,thinrim>m>minalotlan\uang\uanga.Mahse,alothlenchuanTualvungichualothihmantawha.Anipawhchuansiramuinaintihlumvetaa.Mahse,TualvungilehZawlpalatechuph>ngphehlepahanchanga,anthlawhchhuahsantaa.ChuvelehPhun\ihapawhchuph>ngphehlepdumahachangveleha,anhnungahchuana<mvenulnula;mahse,a<mphatheitalova.Tunthlengpawhhianph>ngphehlepnupathl^wkd<nrialrialhiZawlpalalehTualvungiteannia,anhnungaph>ngphehlepdumthl^wkvenulnulkanhmuh\hinhiPhun\ihaani,antialawm.
Thu har hrilh fiahna
farnu – Mipatananunauzingahmeichhiaapiangkhaanfarnuani.
\hawmm^wl – inhnuaiakaldungte,kalt>tedonabantawihi tlangb^n – tualapuanz^rnaturahruithlunhi banglai – khumpuipiahkawmch^rlamabangsangvak
loanpinhi bangkalhkim – Bangchumauchiksabawhtahte,thumbawh
tea tahanibera, chumimau inkalhzawngzawngsawinachuani.
zuf^ng – buhbanz< barawh – bapuivutd<rarawhhmin thlaichhiahna – thihniamitthipualarantalh zawlpuan – Nulapasalneiinapasalthihhunaaruangtuam
nanapawndumachhawmtelhi. sehr^nlu – thlaichhiahnanlehlungphunn^nasialantalhte
luant^r
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
88
tungchaw – khumpuilulambanpakhattaplamdepami,khanchhukthlengatun,thildahtheihakhuarsiam
TIH TURTE
1. Tualvungimanzatkhahanziakteh. (a) sial ............................. (aw) chem ............................. (b) fei ............................. (ch) tuthlawh ............................. (d) \hi .............................
2. HengmitenTualvungikohantumdankhahanziakteh. choak ............................... chakai ............................... tlaiberh ...............................
3. (a) TutehnenahngeTualvungikhanZawlpalathlanawmnaazawh?
(i) ..........................................
(ii) ..........................................
(aw) Engtinngeanchhan?
(i) .......................................... (ii) ..........................................
4. ZawlpalaruhrobulaTualvungiamutdawnkhanengtinngeatih?
5. VahuiinTualvungiakohdankhanalhtakinhanziakteh.
6. Hengtehihansawihotehu. (a) Phun\ihakhanamanzatneidaihlodeuhse,engtinngeatihin
rin? (aw) Zawlpalakhaasualintingeamawlintizawk?Ngeinkhawngaih?
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
89
7. Hengthutehidictionaryeninemaw,nulehpaterawninemawhanhrilhfiahteh:
(a) sehr^nlu ........................................................................... (aw) barawh ........................................................................... (b) themtlang ........................................................................... (ch) tahpuan ........................................................................... (d) leikapui ........................................................................... (e) sumhmun ........................................................................... (f) \uang\uahpar ...........................................................................
8. Milemtehihanentehu.Pakhatinzawhnaazawta,apakhatzawkinachhanga.Tichuan,anzawhnalehchhannachuabawmahziahani.Ahnuaiamianghian.
A kawp t> t>in zawhna inzawt ula; zawhna leh chhanna ziak zel rawh u.
Tualvungilemachaniduhem?
Duhe.Lemchanhikach^kzawngtakani.
Khawngaihinabawmahhianziak
angcheu.
Zawhna Chhanna Sawi belhna
Tualvungilemachaniduhem?
Duhe. Lemchanhikach^kzawngtakani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
90
ZIRLAI 17
THLI
Vawkhniahzawnthlachawhnulamahhianf<rkhawthiangantihhialo>ng\ana.Chuminichuankhawdurlehchh<mr>ngr>ngaawmlova,athiangkâkmaia.Tlangtechualangfiah>m>ma;tlanghn^ideuhtechualanghringnghalha,adawtlehlamtechuadumpawlraiha,ahlalehzualtechuathimraihthunga.Chukhaw\hanisavawlvawlhnuaiahchuanlawmrualhlothlochuanrumnghatnghathlawma;ach^ngerawhchuanannuiinanaul<ngl<ngbawka.
Chutiathlansaph<lk^iaanthawhbawrhbawrhlaichuanthlialothawheuhheuhva,mualhranghrangabuhhringdup,tlimp<tmaichuachh>mfâwnnghiatnghiata.Lawmrualchuanhandinga,thlifimchuandawnga,anthlantechuachh>mdaisawngsawng\hin.
Chutiangthlifimthawheuhheuhchuhlathu-ahchuanchhem dam thliantia.P.S.Chawngthuhlaakanhmuh,
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
91
Par mawi tin bawm damna zo lurah, Chh>m dam thli hiau karah, tihachhemdamthlitihtepawhhichutiangthlifimsawinachuani.
TunhmachuanMizohianthlichanchinte,atlehchhantekanhrephaklo.Thlihmingkanvuahtepawhatlehhunazirte,atlehnatlehnatlohdana\angteinkanvuahmai\hin.Pasawntlung\olaiatleh\hinchupasawntlung thlikantia,maupa\odawnatleh\hinchu mau pa thlikantia,\oruahhawnlaiatleh\hinchu\o thli kanti.Kawngneiathlipuitlehhithlichhiakantibikdeuhva,natakatlehapianghi thlipuikantimai\hin.
Thlirengrenghihlathuahchuanvirthliantia,chhemdamthliantihchipawhhivirthlitihchuanahuaptho.
L>ngi man tuak ka tui ral tak ngial dawn e, Virthli a l>ng lo ve, ph^i kuamah,
tihavirthlipawhhithlifimsawinaani.
Hmartiang kawl a dur khung e.... Virthli l>ng a r<m vung e,
tihhlate,
Virthli, khawiah liam che maw aw? R<m vung vungin \hangril laiah...
tihhlateleh
Virthlipui a r<m than lai relin,
tihhlateavirthlierawhhichuthlipuisawinaanithung.
Thlichuahmuhtheihlohva,athiltihchetteerawhchuahmuhtheiha,benginathâwmahriattheihbawk.Khawihtheihanilova;mahse,athawtihlehathawtnatdanchutaksaahriatnahmanginemaw,athiltihchhiata\anginemawahriattheih.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
92
Thlihimithiamtechuanleichungaboruakchevelanianti.Boruakchuenginngetich>kantihchuanleichungahmunlumbiklailehvawtlaiawminatich>anikantiang.Boruakach>trengtheihnaturakawngkalneitakaPathianinthilaawmtirdanchuhetianghiani.Leihianniah>lavanginkhawvelhmunhranghrangahsiklehsainangloaawmrenga.Nitinachhunlehzaninthl^krengavanginhmunhranghrangahlumlehvawtainthl^kvezelbawka.Chunghmunlumlailehvawtlaiawmchuanboruakinnekv>laawmtirrenga.Chh<mlehkhawdur,nisalehruahsurpawhinboruakatich>rengbawka.Chungchuanthlihiasiamani. Boruaklumchuchunglamahachhova,ahmunruakluahturinboruakv^wtarawninn>kluta,boruakinn>kchuach>a,chuchuthlichuani.ChungzawngzawngchukhawvelawmphungturaPathianinasiamania,mihringlehthilsiamdangtetana\haturaaawmtirani. Thlihikhawvelamihringtechungachhiatnarapthl^ktakthlen\hintutezingapakhatani.Thlichhia(cyclone)atlehchuaninte,thlaite,thingtelehthildangtamtakatichhe\hina,mihringlehrantepawhinanthihphahch^wk\hin.Dantheihanilo.Thlichhechikhattelphawkthliantihtepheichudark^rkhatakm450laiachakatlehtheianihavanginatlehnazawnathilawmchuachhehnehhle\hin.Chuvangin,‘thiltichhetuhuatthlala’tihhialtl^kani. Alehlamaherawhchuanthlihian thil tih\hat leh\angkainaangahhlemai.Thlitlehhianvantekhiatithianga,alofiaha.Boruakachâmvaivutlehmeikhulehboruakthianghlimloteal>nbova.Leichungaatlehnahmunapiangahboruaktharapea,chuchuanmihringatiharhinatihlima.Ramtinhmuntinahruahasemdarha,mihringlehthlaitinrenginruahtuikandawngtl^ngtheia.Thinghnahteachh>m\ila,thingkunglehaz^rteachh>mtliaka;mahse,thingchuanhnahtharlehziktharduhawmtaktakarawnchhuahleha;chuchuankhawvelhiatimawiinatihlimawmthar\hin.Thingrahte,thlailehpangparchiteal>ndarha,mihringchinchawpngailovinalo\ova,alobukinaloparleha;ramatihringa,amawinalehrimtuinatechumihringinkanlot>l\hin.SaphlaphuahthiamP.B.Shelley-a’nkhawthlangthli(WestWind)aphuahnahlaa,
Aw, nang thlarau tharl^m ram tin fang, Mi tihchhiat leh hualhim fâwmtu i lo ni e,
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
93
alotihchhantepawhkhakansawit^kangatihchhiatleh\angkainangahtakanihahmuhchianvangtepawhnifahmiang.
L>ntlangsanglaitl^klamawihpangathingkhichhozawngathliinachhemngun>mavangintlangchhiplamhawiinaâwnchhoveka,akawiinakualdeuhvekhlawmanti.Tlangchhip\henkhatathing\oteerawhchusirtina\angathliinachhem\hinavanginadingngila;atiaphiarinaphanbika,tliahpawhatliakhara,azungtepawhaz^mdarhnasainanghetbikantibawk.Hengthingchihnihtehianthlihnathawhantilangchianghle.
Thli-ahchuannunaharsatna thlihitawrhahautakberhialawme.Mihringtlâwmtirfotuani.Tlangchhipathingangmaiaharsatnathliinachhemngunmihringanawm\hin.Harsatnathliinachhemtliahzawhlohmihringchuandingchhuakngengea,miropuianni\hin.
Mitininantawh\heuhchuthl>mna thlihiani.Kantawhdanerawhainanglo.Lalrualin, Ka zinna ram kawng chhuk chhovah, Thl>mna thlipui a hrâng lua e,
atihangmaikhanthl>mnathlihiannitininminnuai\hin.Sualturathl>mnaz^wmduhlovatuarhramhramapianginthl>mnaant^wktl>mtialtial\hina,antanthl>mnadoahautaklotialtiala,andingkhawchhuak\hin.Chutiangmichuminun\hatihannia.Mineinungemaw,mithiamemawnikherlomahse,anmahnihrechiangtechuananzahinanngaisang\hin.
Thu pawimawhte
l^wmrual dingkhawchhuak pasawntlung innek awmphung kawngkal huatthlala tlim
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
94
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehitawit>t>inhanchhangteh. (a) Mihringtlawmtirfotuchuengngeni? (aw) Boruaktich>tuchuengthilngeni? (b) Thlitlehnatdanchuengtinngekanhriattheih? (ch) Mitininantawh\heuhthlichuengthlingeni?Itawh\hindan
hansawiteh. (d) Thlichuengngeanihsawila,‘harsatnathli’hiaziaktuineng
atihnangesawibawkrawh.
2. A^wllaidahkhatrawh. (a) Leichungaatlehnaapiangah___________tharapea. (aw) Boruakinnekchuach>a,chuchu___________chuani. (b) Thlirengrenghihlathuahchuan___________anti. (ch) Natakatlehapianghi___________kantimai\hin. (d) Lawmrualhlothlochuanrum___________hlawma. (e) Kawngneiathlipuitlehhi___________kantibikdeuh.
3. Rollno.1a\anga\aninparagraphkhatt>t>inhaninchhiarchhawktehu.TungeMizo\awngdiktakachhiarthiamberniainhriatthlangchhuaknghalbawkangcheu.
4. Henghlathutehi\awngtluangpangngaiindahrawh: (a) hmartiang (aw)virthli (b) lengi (ch) hualhim (d) \hangril (e) chhemdam (f) hr^ng
5. Hezirlaiahlatlarhnihkhatlekleklakchhuahtehikutziakhawrawpinmawitakinhanziakchhuaktehu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
95
6. AhnuaiathlahmingzawnzelahhianMizothlahmingkanneihtekhahanziakteh.
January ................... February ......................... March .................... April ......................... May .................... June ......................... July .................... August ......................... September ..................... October ......................... November ..................... December .........................
7. Hezirlaiahhiankanthusawitichianglehzualturathulamnawnhmangakansawi\hin(doubleadverb)‘>m >m’tihangchihiaawmnuala;chungtechuziakchhuaklasentencesiamnanhmangrawh.
8. Thli\hatnaleh\hatlohnaihriatdaninhanziakteh. (a) thli\hatna (aw) thli\hatlohna ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________
9. Thlihiawmtalosekankhawvelhiengtinngeawmairin?Siklehsa,khawawmdandanglamdanturniairinpangatalhansawiteh.
10. Inzirlaibu-ainziakb^khithli\angkainainhriatapiangsawikhawmula,hanziakchhuaktehu.
11. Mizotenthlihminghranghrangkanneihtekhainzirtirtuhovinsawiula,hanziaktehu.
................... ..................... .................... ................... ..................... .................... ................... ..................... ....................
Thlipui tleh hum hum ang maiin kan tunlai nun pawh hi sual r^lin min nuai bawrh bawrh a. Thli chu kan dang thei lo va, mahse kan inveng thei ang hian sual ral pawh dang thei lo mah ila kan inveng thei.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
96
ZIRLAI 18
NUN DAN |HA
1. Motorkawngaikalinkeakalnaahemawahimchinahemawkal\hinangche.
2. Kawngik^ndawnindinglamlehveilamenhmasa\hinangche.
3. Midangtenenainintawhinaninkarahkherlutsuhla,ach>pdeuhpawhinkawngkiantua\antum\hinrawh.
4. Miirappalhemaw,in>kpalhemawanihchuanngaihdamdil\hinangche.
5. Chilchh^kmaimailola,ikhuhlehihahchhiauvininhupla,khawlaiahhnaphnitmaimailola,kh^kpawhchhakmaimaisuh.Mizingahnapkhirkheuhtehiamawiloania.
6. Kawngamikaltekawngsira\angalochhaihlehauhnawmnahhimichangkanglotihdananihavanginnangchuanchingvesuhangche.
7. Khawlaiaringtakanuihlehr^kchiamtehiamawilo,inven
rengturani.Zanreiabengchhenhianmidangteatihbuai\hinavanginchinhauhlohturani.
8. Kawngakalinmiminpelhnad^l tur khawpinkal rual \h<m\h<mturanilo.
9. Ihmelhriatihmuhaichibaiin,amahchauhnilovinakalpuitenenchibaib<k\hinangche.
10. Miibiakr>ngr>nginanmitaenchunginbe\hinangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
97
11. Kawngaikalpuiinahmelhriatabiakinanthusawihriatlotumvekhersuh.
12. Ralkhataihmelhriatihmuhinaul<ngl<ngl>msuh.Ibeduhanihchuanpanmairawh.
13. Kalkawngaupazawkteitawhinakiantuah\ang\hinangche.
14. Kalkawngamiipelhdawniniveilamahkalrawh.
TIH TURTE
1. Akar^wldahkhatrawh. (a) Midangtenenainintawhinan________kherlutsuh. (aw) Miin>kpalhchuan__________dil\hinangche. (b) Mizinga_________kheuhtehiamawilo. (ch) Khawlaia________leh_______tehiamawilo. (d) Ralkhataihm>lhriatihmuhin________l>msuh. (e) Miibiakin_______enchunginbe\hinangche. (f) Kawngik^ndawnin_____leh____enhmasa\hinangche.
2. Inzirlaiin‘michangkanglotihdan’atihkhasawiteh.
3. Inzirlaibuinatarlantelloh,nundan\hapathumtal,innulehpater^wnin in lamahnalh takin rawn ziak chhuakula, in zirtirtute nensikulahsawikhawmrawhu.
4. AdikahD dahla,diklovah X dahrawh.
(a) Kawngk^ndawninhnunglamlehhmalamentur.
(aw) Khawlaiahringtakar^kchiamturanilo.
(b) Mibiakink<nchungabiak\hinturani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
98
(ch) Ikalpuiinmiabiakinanthusawihriattumtur.
(d) Midangtenenaintawhinankarahluhkherlohtur.
5. Hengtehiengtihnangehansawiteh. • himchinakal • ngaihdamdil • michangkanglo • auhnawmnah • aulunglung
6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. kawngk^n _________________________________________ ngaihdamdil _________________________________________ hahchhiau _________________________________________ michangkang _________________________________________ chibaib<k _________________________________________
7. Hanziahchhunzawmteh. » Himtakamotorkawngakaldanchu.......................................... » Mitawhinaiaupaemaw,ritphuremawtechukawng...................... » Mikantihpalhchuan.................................................................. » Kawngaawmdanmawilokatihberchu.................................. » Mikanbiakinkanbiaktengaihsakhi......................................... » Khawlaiaaute,nuihvakte,kh>ktehi......................................
Activity
8. Lemchanhmanginhanzirtehu.• Motorkawngk^nlai• Motorkawnga\hianhonunchan• Naupanghawihhawminaiaupaapelhdan• Hahchhiau,hnaphnit,chilchhaketc.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
99
ZIRLAI 19
CONJUNCTION(Thu zawmna)
Thumal leh thumal (word) emaw, thuhl^wm leh thuhl^wm(clause)emawzawmnaat^nakanthuhmanapianghiconjunctionchuani.Conjunctionchulamr$kkhataiatampawhanithei.
Mizo\awnga thuzawmna(conjunction)kanhman\hintechuhengtehiani: ahnu ahnuhmanin amaherawhchu anihahnu anihleh anihlohvekleh ar>ngr>ngin avang chuan chutichuan chutichu chutilochuan chuvangin emaw erawhchu mahse mahse naa nain nimahse nimahse nimahsela nimahsela te vangin avangin A hman dan:
Retheihlemah se arinawm.Ahausahle;nimahsela ainngaitlawmChutiangchuni mah se a\hatho.Aharhlemai;mahse, tihramrawh.Tuichualiana;nimahse, kank^ntatho.Chutiangtakchuloni mah sela, atlinhletho.Khatikhanatia,a vang chuasawichuanglo.Engvangin ngehetiangaitihmai?Amahavangin kannung,kanche,kanawmanisia.Ahausakahnu hmanah roreltuanibawk.Ahmel\hatahnu hmanin alafelz>k.Chutiangchua nih ahnu kalbodaihlaanimaialawm.Iduha nih leh leiveklatinia.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
100
Ngaihdamdil la,a nih loh vek leh chawiturangangtechuchawimaila.Thingfanghmate,kawltheitehiatuikati.I\hianchuafelviaunaa ahm>lerawhinpuakatibikloanihkha.Achernain fuataneitehania.Ilotlaia;amaherawhchu, ngaihdaminie.Hlimnaemaw,lawmnaemaw neiturchuanrilruputhmangadikangai.Khakhaerawh chu katihkaringlo.Ilotlailehanihchuan apawihleang.Lokalphawtmaila;chutichuan, kankimanimai.Khaheihieirawh;chuti lo chu irila\amdahange.Heihiziakzorawh;chuti lo chuan iinfiamvetheilovang.Chutinatimaw;chuti chu kavabiaange.Pathianinkhawvelahmangaiha;chuvangin, afapathiturinarawntirani.
TIH TURTE
1. Conjunctionawmziasawifiahla,aent$rnafeltaksiambawkangche.
2. Hengconjunctionhmanghiansentencehansiamteh. chutichuan chutilochu chutilochuan emaw n^in te
3. Ahnuaiasentence-tehiziakdikrawh. (a) Ruahas<ra;chuvânginleiamin. (aw) Kanhrilha;mahseaawihlo. (b) Lianite,Siamite,Zariteanzai. (ch) Azirpeihlohavânginafail. (d) Alunatthuasawia;tichuan,amutaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
101
4. Hengconjunctionzawmlehzawmlohdanglamnatilangtheit<rhiansentencesiam\heuhrawh:
mahse - mahse amaherawhchu - amaherawhchu nimahsela - nimahsela mahsela - mahsela
5. Ahnuaiaconjunctionthuhmanghianakar^wltehidahkhatrawh: mahse, tichuan, emaw, leh, chuti lo chu, mahsela, chutichuan (a) Z^mi_______________Rovianzai. (aw) Theiht^wpchhuahrawh,_________________ifailang. (b) Mutkaduha,_______________kamutachhuaksilo. (ch) Z<klehhmuamngheila,_________________ilohris>lang. (d) Nalhkatikhawpmai,_______________kaleilomaiang. (e) Izirlaihivawngla,_____________enloviniziakdawnnia. (f) Siama_______________Dawngaemawkhalokaltehse.
6. Ahnuaiathuzawmna(conjunction)dikzawkhithlangchhuakla,ziakchhuakrawh.
(a) Chh<maz$ng;chuv^ngin/av^nginthlawhnaa\umtheilo.
(aw) Kaninailol>nchuan/tichuan,iduhberkaleiangche.
(b) Lehkhathiammahse/mahseachapolo.
(ch) B^wngte/leh,vawkleh/te,^rleh/teantalh.
(d) Iinsawizawipeihlohav^ngin/chuanzunthlumilaneimaiang.
(e) Arethei;amaherawhchu/amaherawhchuahlim. 7. H>ngconjunctionthumalawmtheihnat<rhianinsikulchanchintawi
t>inziakteh. n^in leh te tin nimahsela chuv^ngin amaherawhchu
8. Conjunctionzawngchhuakrawh. Khawvelah hian hrehawmin in awm \hin; nimahsela, thlamuang
takin awm rawh u. Hrehawmna lo thleng mah se, ama z^rah thlamuang takin kan awm thei a ni. Chuvangin i hlim ang u. A thu i rin duh chuan hlauh tur a awm lo ve.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
102
ZIRLAI 20
KA |HIANTE
Kanvengahhianinfiamnaturkawtzawlnei\hakantamlohlea.Kaninchukawtzawlnei\hatlemtezingamianiawme.Tlaisikulbanahhichuankanvengnaupangtechuinfiamturinkankawtzawlahchuananlokalkhawmlaihlaih\hina.Achanginfootballkankhela,achanglehkaninhnawka,marbleperhainfiamchangkanneibawka,kanhlimve>m>m\hin.
InfiamnachihranghrangzinganuamkantihbermaichuTu nge i \hian?tihania.Pawlhnihahkanin\hena,pawlaiawhturinmipakhatvevekanthlangchhuaka.Chungkanthlanchhuahtechuanmittuaminkawngkanzawhtira.Ankawngzawhturahchuanthilchihranghrang,\hutthlengte,lungte,herhs^wpte,dawhkantelehthildangremchangapiangkandahhnawknuaiha.Chungthilchihranghrangtechupallolehsumiahlovinkawngchuzawhchhuahturani.
Mahnipawlaiawhtenmittuamchungakawnganrawnzawhlaichuankalkawngakanthildahtechuah>ldanturhrilhinthur^wnkanlopea,lehlampawlerawhchuanansutfuhaanpalfuhngeitheihnanthur^wndiklopeintihbuaianlotumvethunga,kanloauch>lch<l\hin.
Anmitkantuamsaktlatavangkhantuthusawiberchungedikhriataharsa>m>ma,tusawingeawihturberahriathleihtheihtawhsilova,dawhkansutthl<krumrumchangte,lunglehthingbungpalkhutkhutchangteanneifova,chuchukanhlimpuive>m>m\hina,engmahsubuailolehengmahpalfuhlovakawngzawhtluanturchuanthurawnlopetutamtakzingazawmturdikberthlanfuhthiamapawimawh>m>ma.Mahnipawlteawlehlehlampawlteawchuuluktakathliarhranthiamangaia,fimkhurangai>m>m\hinani.
Keipawhpawlaiawhtuatanminthlangchhuakvefotawha.Mittuamakawngkanzawhlaichuanminloausupsupa,rilruabuaiduh>m>ma.Kaldanturdikminhrilhtuvekangalangzingahchuankawngkanzawhtluantheihngeinanaminlo\antu,kanpawlteawchuhriatngeituma
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
103
uluktakangaihthlakangaia,kaninpalbuaiathildahhnawktekansutngeitheihnanakawngdiklominlohrilhtuteawpawhhrehrangturafimkhurangai>m>m\hinani.
Thurawnngaihthlakturdiktakkanthlanthiama,kanhmangaituteawkanthliarthiamaanthukanzawmchuanengmahsubuailovinkawngchukanzawhtluanthei\hina.Thurawndiklokanzawmerawhchuandawhkantekansua,lunglehthingbungtekanpala,kantlurawkrawkmai\hinani.
* Itana\haturduhtulehduhlotuteithliarhrangtheiangem?* Mitamtakinthurawnemaw,tihturemawanhrilhchehian
tuthuberngeizawmang?* |hian\haleh\haloawmziahansawihotehu.
Ngaihtuah la, han chhang teh: Ihunkaltawhkhahanngaihtuahkirvemahteh.Thilengemawti turasawmna,a\hapawh,\halopawhidawngtawhngaiem?|hiantesawmnaapiangizawmkhanengngelothleng\hin?|hiantetihangapiangtivezellotalaengngelothlengang?
I cho em? Kan\hianhozingahhiankeiniaiaupadeuh,hotuenakanen,keiniaiapawlhnihlaiapawlsangzawk,tleirawldeuhuaihtawhhiaawma.Sikulkhataluthovekkannia.Nikhatchukanhotupachuannaupangdangpakhatnenainsualturinminchotuaha,“Hepahiichoem?”tiinminzawta.Insualchuduhloviaumahila,‘cholo’hantihtawpmaichuaharsakhawpmai.Kapawiengmahsawilonaupangpakhatnenchuankaninsualtaa,kaninhneka,kanhnartechuathiphengphungmaia.Kanpilhnasa>m>ma,kanhmaitepawhav<ngdeuhva.
Chumitlaichuinahawainthlahrunawmduhkhawpmaia.Atuksikulkalpawhaph<rawmlohlebawka.Sikulkan thlenchuankanHeadmaster-inkainsualpuipanenchuanminkova,minhauhrepa.“Insual\hatnalaihansawitehu,”atia.Insual\hatnalaichusawiturav^ngduhkhawpmai.Midangtenminfuihpawrhvangmaimaianaupangdangnenainsualchuthil\halotakalonitihkahriatchianphahhleani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
104
Insualturaminfuihpawrhtu,kan\hianzingakanhotupabawkchuannikhatchusikultlanbovaluikalpuiahminsawma.Karilruchuanhnialkaduhhlea;mahse,kanhotupachukahlauhdeuhavanglehkahnialthiamchiahlohavanginkazuivetaringawta.Karilruchuanuamlohlea.
Luikanzuthlenchuanahmunchuanuamhlemaia.Vaukamahchuankan\hua,luituichualuangriherhera.Chutihlaichuanka\hianpachuanmeizialz<kturarawnphawrha,tuitiawmtakhianazua,mipekveatuma,kazuveduhlova.Abaga\angchuandamdawiruihtheihniawmtakhiaphawrhleha,aeilehtamaia.Chupawhchueiveturinminsawmleha,kaduhchuanglova.Mineiluihtirveangtihkahlauhavangintuichenkaduhthukasawia,tuiahchuankachensantadaiha.
Nuamtitakatuikachenlaichuankachesualpalhtahlauhmaia.Tuikah^ka,kapillehb^wrh\hina,tuiahchuankatlahlummaiangtihkahlau>m>ma.Mangangtakinka\hianpachukahanauva,anilahchuadamdawieikhaalor<ichuniin,alomuthluluplupa,tuiahkatlatihpawhahrelo.
Engtintinemawkainh^ia,chautakchunginvaukamahchuankavakchhuaka,thawhlawphlawpchungin\iauphovahchuankabawktahlehlea.Tlaiakanhawchuanka\hianpachukathlahhawa,adamdawieikhaalaruihavanginakalhleitheilova,anulehpachuanlothinur>m>mmaia,minhauhrepa.Hrehawmtitakinkaninlamahkahawnga.Kanulehpapawhchuansikulkatlanbotihchuka\hiantehnena\anginanlohretawha.Nasatakinminhauva,hrehawmkatikhermai.
At<kasikulkanhankalchu,kanHeadmasterchuansikulkantlanboavanginnaupangdangzawngzawnghmaahminhrema.Azahthlakngawihngawiha,naupangzawngzawnginnaupangsualahminngaihphaha.Sikultlanbochuhlawklotakani.
Chuminia\angchuansikulkalchunuamlokatitahlemaia.Nuamlokatihchhanpawhka\hianpakhanthilsualengemawtiturinminsawmlehanga,kahnialngamlehsiloanga,hremtekatawrhphahlehangtihkahlauani.Keiniaiinpawlsangmahselasikulkhatakalkannimiausia,nitinkaninhmua,thilsualengemawtiturinminsawmlehangtihhlaur>ngr>nginkaawm\hina.Nikhatchusikultlanbovamitheilawh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
105
rukpuiahminsawmlehtangeia.Mahse,chumi\umchuankaintihuaisenluivetaa,“Sikultlanbokaduhtawhlo,mitheilawhrukpawhkaduhlo.Iduhlehnangmahinlovatlanbomairawh,”katitaa.Nasatakinminsawmluia;mahse,atawpahchuankaduhlotakzetanitihhriainminkalsantaa.Chuminia\angchuanthilsualtihpuiatanvawikhatmahminsawmzuilehtalo.
Han chhang teh u.(1) Hetiangdinhmunahhianidingtawhem?(2) Iduhchiahlohthilitihhianengtinngeiawm\hin?(3) Thilsualtitura\hiantesawmnahnialhihrehawmiti\hinem?(4) Thilsualtitura\hiantesawmnahnialdanturchihranghrang
hansawiteh.
Thl>mna hnial thl^k dan tur ka han hrilh ang che u. Tlangtaka‘aih’tihdantur * Ihnialachuchiangtakinenangche. * Fiahtakinsawiangche. * ‘Aih,kaduhlo,’tiangche. * ‘Minsawmtawhsuh,minkalsanmairawh,’tiangche. * ‘Hunkaneilo/kahmanlo,’tiangche. * Damthlaplehthutakhmelputakinchhangangche. * Ichhanzawhvelehkalsandaihangche.
Thu har hrilh fiahna
inhnawk : kawihmangamipanaupanginfiamnachikhat kalhnulh : inkawkalhnuai,hnawknuai nuihsawh : nuihzatb<r,hmusittakanuih fuihpawrh : fakchungafuihanawrbawk
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
106
TIH TURTE
1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Inzirlaianaupanghovininfiamnanuamantihberkhahansawi
teh. (aw) Inzirlaia\anghian\hian\haleh\hian\halodanglamnasawiteh. (b) Inzirlaibuinasawisikultlanbo\hatlohnachithumhansawiteh. (ch) Engvanginngeinzirlaiamipanaupangtuitlakhaa\hianpaina
puihtheihloh?
2. Hengthuhmanghianthuhanphuahteh. (a) herhs^wp (aw) thur^wn (b) fuihpawrh
(ch) \huthmun (d) inthlahrunawm
3. Inzirlaiinasawib^ksualkawngzawhturathlemnahnialthlaknatur\awngkamdanghanziakvetehu.
4. In\hiantenthil\halotiturinansawmvetawhcheem?Engtinngeinchhanhansawihotehu.
5. Henghia\hatlohnahansawihotehu. (a) meiz<k (aw) ruihtheihthiltih (b) kuhvaei (ch) zuin
6. Mawiachuansikulalokaldanhetianghianasawia:“Kanina\anginmotorkawngpuithlengturinkeinkmchanvekakala;tichuan,buskach^nga,Rs.5/-chawiinkansikulthlangkawngpuithlengkachuanga.Chuta\angchuankansikulthlengturinkeinstep25kachholeha;tichuan,sikulkawtz^wlkathleng\hin,”atia.
Engtinngeinina\angasikulilothlenvedanhansawiveteh.Tin,tlailamahengtinngeihaw\hindansawibawkangche.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
107
ZIRLAI 21
FUR KHAW THIANGSel\huama (Lena)
1. F<rkhawthianglenk^wltlaitla>ngpawlriai, Chuankanuamalangtl^ngsanglaiah; Rangkad^rtuiiang,l>ntuchh^wlvarsiau, Leihringnunsualnathawidamrawh.
Kachungk^wlhnimlaikhawzochh<mpuin>n, Kianchangnialoherleh\hin; Keikalunglaim^wlhliapchh<mangzinghi, Vanthlifim,hanchh>mkiangverawh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
108
2. Kums<lherchhimthlangvirthlil>ngv>lhian, Tuip^ichhum,f<rtuithianghanchawie; Nungcha,leichh^wlh^l,thlai,thingparzawngnen, Siktuithiangd^wnlaiahl^ne.
3. Kannunchhungleiramtlaitla>ngmawian, Angeliangalaitualkanl>nna; T<rnipui,thlangtiangzamualliamlohian, Leihringfanunmawiminhrilhrawh.
TIH TURTE
1. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.
2. Hehlaphuahtuhianengkhangesualnapawhthawidamtheihialniaahriat?
3. Furruahtuimalsawmnadawngtuatihtekhahanziakteh.
4. Inhlazirkhiathulamdanturlehthlukdanturdiktakniainhriatdaninhaninchhiarsiaktehu.Inzirtirtuinathiamthiampathumthlangchhuakse.
5. Hengthutehi\awngtluangpangngaiinhandahteh: (a) lenkawl (aw) virthli (b) kumsul (ch) siktui (d) hringfa (e) l>ntu
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
109
6. Hengthuhihlathuinhandahteh: (a) sava (aw) thingkung (b) van (ch) ni (d) thla (e) mumang
(f) \awngkam (g) tuthlawh
Activity
7. Hlach^ngkhatlehathunawnphuahveula,athupuiziakbawkangcheu.Inzirtirtuinthupuiturchuthlangse,bul\andanturtekawhhmuhbawkcheusela.
8. Mizorampangparhminginhriatapiangteziakchhuakula,aparrawnginhriatchuanziakbawkula,mawiintihdansawibawkangcheu.
9. Hengahnuaiathutezingaiduhberhihansawizauteh. • Lenkawltlaitlaengpawlriai • Siktuithiangdawnlaiahlane • Angeliangalaitualkanlenna
10. Sawifiahrawh. (a) khawthiang (aw) lentuchh^wl (b) sualthawi (ch) lunglaim^wl (d) kumsulher (e) siktuithiang (f) zamualliam (g) leihringfa
Pangpar hming A rawng A mawi dan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
110
ZIRLAI 22
INTERJECTION
Kanngaihtuahl^wkpawhnil>mlo,rinlohtakathillothlengphut,thinlungchhungrawnkhawihdawttu,achhelamemaw,a\halamemaw,kanthinlungalawmna,maktihna,pawitihna,hlauhnalehr^pthl^kkantihna,\awngk^akanauchhuahpuinalehsawichhuahnathuhiInterjection chuani.Hetiang\awngkamkanhmanhiankanawkipawhkantisangdeuhvin,kanhm>llandanpawhathuazirinadanglam\hin.
Interjection kan hmana ziaka kan tihlan chuan maknachhinchhiahna‘exclamatorymark’(!)dah\hinturani.Hetianghian: Eheu! Ekhai! Awikarei! A! Aw! E! Maw! Khaiaw! Awkhai! Awi! Cheicheichei! Eu! Uai! Iau! Ihi!
1. Interjectionthukanhmanin\awngkambullamahkanhmangdeuhber\hin.
Entir nan: (a) Ekhai!Ahm>lava\have. (aw) E!Inhmuhavakh^tve. (b) Khaiaw!Katisualhlauhmai. (ch) Khaia!Akehhlauhmai. (d) Eheu!Avathinasave. (e) Awi!Athaklutuk. (f) A!Ilovaliantave. (g) Cheicheichei!Avahmuhnawmdawn>m.
2. Interjectionhisentencetawplamakanhmanemaw,sentencepumpuiinakentelvekemawaawmbawk.
Entir nan: (a) Agoal! (aw) Ramteiiathimaw! (b) Avahlauhawm>m! (ch) Minkapfuhdawnal^wm! (d) Kapass! (e) Avamawi>m!
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
111
(f) Avalawmawmve! (g) Itlaange! (ng) Accidentaawmanti!
TIH TURTE
1. Interjectionchiangtakahreturinahrilhfiahnahihanvawngteh.
2. Henginterjection-tehiahmandanturangtakahmanginsentencehansiamteh.
Eu! Uai! Iau! Ihi! Ah! Awih!
3. Zirlaibu-atihlanb^kMizo\awngaInterjectioninhriatapiangziakchhuakula,sentencesiamn^nhmangnghalbawkrawhu.
4. Interjectionkanhmandankawnghnihtekhasawila,aentirnapevevebawkrawh.
5. AlehAW-amitehiainmilindahrawh. A AW Awhkhaih! Minlachoanimaw? Ai! Avanatehlulem! Eu! |hiani,ilozinanimaw? Aw! Katihpalh! Awih! Kahlaulutuk!
6. Ahmundiktakahmaknachhinchhiahna(!)dahteh. (a) Ihikasiam\hatheitahlauhmai. (aw) Avahm>l\hareuh. (b) Ehitludawnalawmle. (ch) Awkadilchuhmutheitehila. (d) Ngawihmiahmaitehulaaw. (e) Achanchinkahriathiavabeitham>m (f) Aachhetahlauhmai.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
112
Activity
7. Interjectionhiclassroom-ahzirtirtukaihhruainainatakahmana,hmellehawkithlengatihlannibawkse.
8. A\ulnalaiahchhinchhiahnadiktakindahzelangche.
Kansikulhianuamtehasin.Nuamitiveem?Kanhotuteantlaingailova,Sikulan\hulhmaimaingaiheklo.MisspheichukhawsikchunginsikulrawnkalamawleSirpawhinhomeworkminpekkathiamlova;engtinngemintihirin.Maklutukkaninahalokala,abula\anginminzirtirnawnlehvekmawle.Kanzirtirtutehikangaisangtakzetani.
Hlim hm>lin mi a tilawm a, lungngai hm>lin mi a tihrehawm a, thinur hmel phei chuan mi a ti \i. Chuvangin hlim hmel i pu \heuh ang u.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
113
ZIRLAI 23
|AWNG UPA
1. A letlinga khai ang : Engmahhrelo,bomap,angaihnahrelo. Entir nan : Keizawngengmahkahrelo,hemithuah
hichuana letlinga khai angmaikani.
2. A vawtuin >k a cheh : Atihmasatuzawkchaklozawka\anglehsi.
Entir nan : Lalana\hianpakutathl^khmasarawka,atlawmz^wkaha\anglehsia,a vawtuin >k a chehtihangmaiani.
3. Ai hnah phahpui : Atirt>a\angathiltihpui,lungrualpui. Entir nan : Mawiachukaai hnah phahpuingatani.
4. Bei tham : Tl>mt>,engthammahnilo. Entir nan : Ithilrawnkenhiabei tham lutuk,adang
rawnlalehrawh.
5. Char s<t phawi : Unaunulaawmaanaupangz^wknupuianeih.
Entir nan : Sanganchar s<t phawiin nupuianei.
6. Hmel chhiat lai : Chaweilai. Entir nan : Inhmel chhiat laikarawnnangtheiriau
mai.
7. K>lph<ng tap chim : Thiltihngaitinawntluttlut. hmu ang Entir nan : Aningaihzawngneivechuk>lph<ng tap
chimhmu ang maiinar$mtluttlutmai.
8. Kumpui linglet : Kumkhatchhung. Entir nan : Kumpui lingletakanloervechukannei
theidawnta.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
114
9. Lu p^n hnathawh : Thawk\hapeihlo,tinialnual,zawmthaw. Entir nan : Lu p^n hnathawhainthawhtechuanin
zotheinang.10. Ph<ng zinga piring : Thilinchuhzoduakduak. vawrh ang Entirnan : Kalehkhabuzawrhchu anduhkhawpa,
ph<ng zinga piring vawrh angmaiani.
11. Thingchang v^r : Khawvarhmaakhawlo>nlawkhunhi. Entirnan : Examlaichuan thingchang v^ra thawh
\hina\ha.
12. A serh zinga a mei ang : Tel ngei ngei tura ngaih, tel lo thei lo,pawimawh.
Entirnan : Sikul naupang tan chuanpenhia serh zinga a mei angmaiani.
13. A khaw n^wtin : Khawchhungamizawngzawng. Entirnan : Vawiinchua khaw n^wtinministerkan
hmuak.
14. R^l kai rual : Mipar^ldonaatelrual. Entirnan : Lianachur^l kai rualaniveta.
15. Êk beng : Inhnawht^wt,inbengmuk. Entirnan : Sikul naupang zawng zawng pawl ruk
pindanahzirtirtutenan>k bengvakmai.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
115
TIH TURTE
1. |awngupainzirzawngzawnghiaawmziasawitheivekturinvawngrawhu.
2. |awngupainzirzingahunsawinabiktehanziakchhuakteh.
3. |awngupainzirtehiabuaentirnaangnilovin,entirnadanghansiamveteh.
4. Verbhithiltihsawinaania.|awngupainzira\anghianthiltihsawinabiktehanziakteh.
5. |awngupainzirbakahhian\awngupadangngaihtuahla,pangatalhanziakdawntehle.
6. Hengthutehiaremchannalaiah\awngupainthl^kzeltehu. • Tukinchukalungrualpuipakhatkanchaweilaitakinaloleng
hlauhmaia. • Pawntorualkannihkhachuankhawv^rhmahmainkantho\hin. • Khawchhungamizawngzawngteminkokhawma,halltereuh
t>ahminhnawhtawttlatmaiani. • Unauaanaupangzawknupuianeihmanchuaengmahthamlohle.
7. |awngtluangpangngaiindahrawh.
An chhang sem chu ph<ng zinga piring vawrh ang mai a ni a; a \hen te phei chuan k>lph<ng tap chim hmu ang maiin an birh tlut tlut mai a. A \hente chu a letlinga khai ang an nih laiin a \hente chuan mi dangte an huphurhna lamah a vawtuin >k a cheh tih ang mai an ni.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
116
ZIRLAI 24
KUNGAWRHI
Hmanlaihianputarpakhathianhnângahlaia,ahnânghlaichuanakutzungpuiaâta;tichuan,akutzungpuichuav<ngvaka,hn^ialataa,ahn^izingahchuannautet>takt>hialochhuaka,makati>m>ma.Chunautechuhmeichhiaania,ahmingahKungawrhiasataa.
AtirahchuanKungawrhichuapachuanbuhtunfangphelhianachâwma,aloliandeuhva,afangpuminachâwmleha.A\hanlendanangzelinbuhtunfangchuatihpunbelhzela.AtawpatawpahchuanKungawrhichualopuitlingtaa,nulahm>l\hadeuhmaialonitaa.Tlaiahtehiannuladangtenenhiananinkawibaha,tlangvalhotehianleikapuia\anginanthlirhuaihuai\hina.Chungtlangvalzingahchuankeimitlangvalhiaawmvea,chukeimichuanKungawrhichuangaizawngta>m>ma,atanneihngaihnaawminahresilova,awmngaihnapawhahremanglohiala.
Keimi tlangval chuan a rukinKungawrhi hniak vaivut chu a\h^ma,afuna,rapahar>ptaa.Chuta\angchuanKungawrhichuana\ana,adamtheitar>ngr>nglomaia.Kungawrhidamlochunulalehtlangvaltechuanankanhuaihuai\hina.Keimitlangvalpawhkhanavakanvetaa.AkalhmachuanKungawrhihniakar>pkhaadahdaideuhva,avakanlaichuanKungawrhichualodamsawt\hina.
Kungawrhichuanapahnenah,“Khatlangvalpakhatlokallaikhachuankan^hiadamdeuhhuaiinkahriaa....”atia.Apachuan,“Ingaihzawnvanganihchu,”atimaia.Kungawrhichuan,“Kangaihzawnpawhkahrechuangloasin,”atia.Mahse,apachuanaawihchuangl>mlova.Inthawinachihranghranginanthawia;mahse,adamtheichuangr>ngr>nglova.Kungawrhichuachautelhtelha,athihmaianhlautaa.Apamangangchuan,“Kafanutidamtheichuanmanlovinnupuiahanneitheiang,”tiinapuangtahiala. Keimitlangvalchuan,“Keimankatidamtheiange,”atia.Keimitlangvalanitihanhresilova;tichuan,tidamturchuanabeitaa.Kungawrhi
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
117
hniakar>pkhazawizawiinadahhlatialtiala,Kungawrhipawhchualodamvetadeuhdeuhzela.Nakinahchuanahniakvaivutkhaaphelha,ahniakangtakkhanleiahasiamleha.TichuanKungawrhichuadamfeltaa.Adamhnureilot>ahchuananinneitaa.KeimichuanankhawlamahKungawrhichuahruaihawtaa.
Ankhuaa\angahlavaklovahchuanluiliantakhiaawma,chuluichualolianp<tmaia,daikaimairualanilova.Atihngaihnadangaawmsilova,atawpatawpahchuankeimitlangvalchuan,“Anilove,sakeiahkachanganga,kameiahhianvuantlatla,kahleuhkaipuidawnchenia,”atitaa.Tichuan,sakeiahchuanachangtaa.Kungawrhichuanameiahchuanavuana,“H<k,h<k,h<k”tichungzelinahleuhpuitaa.Chutihlaitakchuanpitartethingphurhianalohmua,ahlauta>m>mmaia,atheiht^wkachakinatlanhawaKungawrhipainahchuanatluluta,athidanghiala.Inamitechuan,“Engngenitangaile?”antia,makantihlea,anmangang>m>mmaia,anhanzawhlehengmahasawitheisilova.
“Buhtuihnângkhahantulhtehukhai,”antia,anhantulhthuaia,aloharhdeuhchuanthuahansawidawna,“He,he,henaufachu...he,he,he,”atihmanchauhva,asawizawmtheilova.“Buhtuikhahantulhlehtehu,”antia,anhantulhleha;tichuan,aloharhfela,alodamchiangtaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
118
“Hansawitehle,”antia.Chupitarchuan,“Infanuchumaw,apasalkhakeimialonia,sakeiahachanga,sawlaituiliansawahleuhpuitaa,Kungawrhichuameiahavawntira.A!kahlauhvakahlauhziamaichu!Kasawitheiloani,ahleuhpuidawrdawrmaia,”atitareuhva.ChuvelehKungawrhipachuamangangta>m>mmaia,“AchhanchhuaktheiapiangchuanmanlovinKungawrhianneiang,”atia,achhanchhuaktuturazawnglehtaruaimaia.
AnkhawtlangvalhuaisenPhawthiralehanauHrangchalachuan,“Keimahninkanunauvinkanchhanchhuaktheiang,”antia,kalantumtaa.Kungawrhipachuanzulehsainahr^ipuara;tichuan,Kungawrhichhanchhuakturchuanankaltaa.
Kungawrhi-teawmnakhuaanvathlenchuanKungawrhipasalchuramlamahalochhuakbohlauhmaia.Kungawrhichuanapasalramv^kchualothlengthutanga,amahrawnchhanchhuaktuturtechuarawnhmumaiangtihahlauva.PhawthiralehHrangchala-techuz^mpherinazialhnantlata,rappuichungsangahathukrutaa.AhnulawkahchuanKungawrhipasalchualohawtangeia,ahn^rahanl>nruairuaia.Mihringrimniawmtak,rimdanglamdeuhchuahretaa,“Hringminamrumrum,”ahantia.Kungawrhichuan“Keimahkaawmrengalawm,”atihsanmaia.Mahse,apasalchuahawivelruairuairenga,PhawthiralehHrangchalachuanlothlaph^ng>m>ma,anhlauhlutukavanginanmittuiatlatahiala.ChumianmittuifarchuKungawrhipasalchuanalohmua,“Kungawrh,hringminamrumrum,luaithlifarfepfep,”atileha.Kungawrhilahchuan,“Hei,keimahkaawmrengalawmiduhlehmieitache,”atia,angawilehtaa.
At<kahchuanKeimichuanKungawrhihnenah,“Anihlehzansawmriakinkaramchhuakdawne,chawmifunrawh,”atia.Kungawrhichuanchawchuafuna,akaltaa.Mahse,atidera,daiahavaawmmaimaia.Alohawchuananupuihnenahchuan,“Kungawrh,hringminamrumrum,luaithlifarfepfep,”atileha.Anilahchuanachhandanngaiinachhangleha,angawivelehmaia.ChutiangchuanKungawrhichu\umhnih\umthumlaiatihdera.AvavahchhuahhlanapianginPhawthiralehHrangchalachueiturtealopea,antlanbotheihdanturteanrel\hina.
T<kkhatchuapasalchuan,“Kungawrh,chawminhanfunteh,zankhatriaklekinkaramvakdawne,”atia.Chutiangaasawichuanzantam
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
119
takriakinakal\hintihKungawrhichuanahriaa.Chawchuafunsaka,akalchhuaktaa.AkalvelehchuanPhawthiralehHrangchalachuanlochhuaka,Kungawrhinenchuananinsiamsawksawka.Zawht>hiinannghahtira,laankaihtira.Annihochuanmeichite,tuichite,hlingchitelehlungchiteankenga,anchhuaktavangvanga.Keimiramchhuakkhaalohawnga,“Kungawrh,kawngmivahawnrawh,”arawntia.Inngh^kaandahzawht>chuanlaakaihamhama,“Kahmanlohhi,”atihsanmaia.Keimichuan,“Minvahawnthuaithuairawh,”atileha.Zawht>chuan,“Kahmanlohhi,”atileha.Keimichuathinurtaa,“Kavaeidawnchiangcheem!”tihlehkawngkharbawhthl^kchuaruala,zawht>chuchhuatâwngahap<tbotadaiha,Keimichuantumahahmuzotalova.Kungawrhi-techuananlotlanbosantawhanitihahrethiamtamaia.Akhawharlehlungl>ngchuinchhungahchuanav^kruairuaia.Nakinahchuanamangangchuluhkapuiahavachhuaka,ahawiahawia.
ChutiaahawivellaichuanralkhathladeuhmaiaKungawrhibengbehtlezawrzawrhiavahmutaa.Kungawrhi-teannitihahriatvelehh<kchungin,meikawhtakmeuhvina<mtaa.Reivaklovahchuana<mphadawntamaia.
Chutihlaitakchuanchunglamahpathiannupahianhrikaninena,mipazawkchuanuihuka,anupuichuan,“Engatingeinuih?”atia.Anichuan,“Khutaleilamamihringlehsakeiin<mkhuanchhananngai>mmaia,kanuihantizaani,”atia.Anupuichuan,“Anihleh\anpuitache,”atia.
Tichuan,pathianchuanKungawrhi-tehnenahchuan,“Kha,a<mphakdawncheu,meichithehrawhu,meichi,”azuktia.Meichichuanhanthehtaa,ramchuakangtaduaiduaimaia.Keimiinmeianghahr>mchhungchuanhlatakanlothlenghmana.Meir>mvelehchuanah<ka,meikawhmeuhvina<mlehtachiama,reivaklovahchuana<mph^klehdawntamaia.Chunglamapathianchuan,“Tuichithehrawhu,tuichi,”azuktileha.Tuichichuanhantheha,tuichuramzautakawhinatlingtaa.Keimiintuiah>lchhungchuanKungawrhi-techuanhlatakanlothlenghmanlehtawha. Keimiintuiah>lzawhchuanmeikawhinaumlehtachiammaia,reivaklovahchuana<mph^klehta\epa.Chungapathiantechuan,“Kha,a<mph^klehdawntakngialacheu,hlingchithehrawhu,hlingchi,”anzutileha.Hlingchichuanhantheha,hlingchuaramkhahinakhatlehtaa.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
120
Keimichuanah>llehtangatngata,ah>lchhungchuanhlatakanlothlenglehhmana.Mahse,meikawhah<kmeuhvaahan<mlehngarngarchuana<mph^klehdawntamaia.Chuvelehchunglamamitebawkchuan,“Kha,a<mph^klehdawntakngialacheu,lungchikha,lungchikha,”anzutileha.Lungchichuanhanthehleha;tichuan,lungpuichuaramkhahinakhatlehtatlatmaia. Keimi chuan a h>l leh ta \auh \auhmai a, a h>l chhunginKungawrhitechuanhlatakanthlenghmanlehtaa.Ah>lchhuahvelehmeikawhina<mlehtangatngata,a<mph^klehdawntamaia.Engmahthehlehturanneitawhsilova,anmangangtahlemaia.
Phawthirachuanatihdanturangaihtuahtaa,“Anilove,helaiphaiph>ngbulahhiankaloch^nganga,khalaikawngsirahkhanlobirurawhu,”atitangawtmaia.Asawiangchuanalochânga,chemtumringawtaneia.Keimichualotlana,anhaninbeitaa.Phawthirachuanas^thlumtangengea.Chuta\angathuilot>ahchuanriahhmunankhuara,khuatepawhalotlaitawhsia.
Anriahnalaichukhuavang lam\huam thumalonikhera.Khuaathimvelehchuankhuavanghochuanlokala,“Tumawkalam\huamariak?”anrawntia.Phawthirachuanvintakhian,“PhawthiralehHrangchala,phaiph>ngbulak^mkeilukantuksawksawk,kansahsawksawk,”alotia.Anriahnachuhmunr^l\iani tihanhriatavanginPhawthira lehHrangchala-teunauchuananinvenchh^wktaa.Phawthirachuanav>nghmasaa,khuavanghovinPhawthira^wanhriatchuan,“Huaiaw,huaiaw,”antia,antawlhkirsanzela.Vawitamfeanrawnzawhpawhinantawlhkirsanlehdial\hina.Phawthirachuaz^mchuangr>ngr>nglova. Khawvardawn lamahchuanPhawthiramut a lo chhuak ta a.Hrangchalaakaithova,“Hanv>ngvetawhtehkhai,kamutachhuakta>mmai.Reilot>kahanchhingvelawkanga.Khuavanghoanlokalchuanminkaithothuaiangche,”atia.Hrângchalachuav>ngturchuana\huvetaa.
Phawthirachuamuhilthuaia,khuavanghochuanlokallehtangeia,antihd^npangngaiin,“Tumawkalam\huamariak?”anrawntileha.Hrangchalachuanahlauta>m>ma,\ap\uauchunghian,“Phawthiraleh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
121
Hrangchala,phaiph>ngbulak^mkeilukantuksawksawk,kansahsawksawk,”ahantivea.Khuavanghochuanhlauawchuhaiheklo,“Dawihaw,dawihaw,”antia,anrawnhnaihtuautuauva.Kungawrhichuanlatadaiha.Anpiahlawkphaiph>ngbulahchuananluhbopuitaa.
Phawthiramuhilchualoharha,Kungawrhichualoawmtawhlotihahmuhchuan,“KhawngeKungawrhi?”ahantia.Hrangchalachuan,“Khuavanghovinanladaih,”atia.Phawthirachuan,“Engahngemikaihthawhloh?”atia.“Kakaithozolochealawm,”tiinachhanga.“Anihlehkhawiahngeankalbopuitak?”atileha.Hrangchalachuan,“Sawtilaiphaiph>ngbulahsawnanluhbopuitaanihkha,”atia.Anmangangchuanphaiph>ngbulliandeuhchuanhanpawtphawnga,leihnuailamahchuankhuavanghokhuachualopeunmaia. PhawthiralehHrangchalachuanzuluta.Phawthirachuan“KaKungawrhiminchhuahrawhu,minchhuahlohchuankasamkhuihkathl^kang,”ahantia.Khuavanghochuan,“NangaKungawrhilehAwrhlovipawhkanhrelove,iduhlehisamkhuihchuthl^klatinia,”antia.Phawthirachuanasamkhuihchuahanthl^ka,ankhawkawtthl>rkhatchuamintaa.Phawthirachuanadawhkilhthl^kahavauleha.Khuavanghochuananchhandanngaiinanchhangleha.Adawhkilhchuahanthl^kleha,ankhawthl>rkhatdangchuaminzolehtaa. “Hetichuankanminzomaidawnalawm,perawhukhai,”antia.Anlalfanuchuahmaiantivarchawpa,anhanpea.Mahse,Phawthirachuan,“Heichuanilo,”atia,bangthlangdennanahmangtamaia.Phawthirachuanadiarthl^kturinavauleha.AnkhuachuaminzotakngialdawnaanhriatavanginapumabelmanganchulhhnuinKungawrhichuanchhuahtangengea.Phawthirachuanachalahchilahanhnawma,ahruf^ia,“HeingeihiKungawrhichuanihhi,”atia,anlataa.
Khuavanghokhuaa\angchuankawihruihileichunglamahaz^mkaia,chutahchuananlawnk^itaa.KungawrhilehHrangchalaanlawnhmasaa.Phawthirachuanhnuad^la.KungawrhilehHrangchalaanlawnchhuahfelhnuchuanHrangchalachuankawihruichuas^tchattamaia,ahnuhnungberalawnPhawthirachuatlathlaa,achhuakvetheitalova.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
122
HrangchalalehKungawrhichuankaltaa.KungawrhipahnenanvathlenchuaninneiturinKungawrhipachuanabuatsaihtaa,ropuitakinaninneitaa.Kungawrhipachualotartabawka,Hrangchalachualaltirtaa.
Phawthiratanerawhchuantihngaihnavakaawmlohavanginkhuavanghokhuaahchuannupuiteneiinaawmvetariha.Kawiatuhleha,azamchhuahhunchuangh^ka.Nikhuaaloreia,fapahnihpathumaneihmana,chutihchhungchuanakawituhchuaz^mzela,aloz^mchhuakvetaa,hawturachhuahatumtaa.
KawihruiahchuanPhawthirachuahanl^wnlunglung\hina,afatechuan,“Kapa,khawiahngeikald^wn?Kal^wnveduh,minlongh^krawh,”anti\hina,ankochhuklehmai\hina.Nakinahchuanafatechuartuiachhumsaka,“Artuihminhmachuanminkosuhangcheu,”atia,kawihruiahchuanalawnlehtaa.Mahse,artuichureiloteahahmintamaia,“Kapa,lochhukrawh,artuiahmine,”antia,ankothlalehtaa.Chumihnuahchuanchir^wtlungachhumsaktaa.“Hemihminhmalohchuanminkosuhangcheu,”atia.Anthilchhumchuafatechuananhanhawlh\hina,alasaktlatfomaia.Tichuan,Phawthirachuanalawnchhuahsantheitaa.
AlawnchhuahvelehchuanPhawthirachuKungawrhipakhawpanin a kal ta vangvang a.Ava thlen chuanKungawrhi-te nupa chuankhuanganlochawia.Khuanghlângchungahannupachuanlochuanga,chutaanchuanlaitakchuanPhawthirachuanHrangchalachubungthumahachhuahtahmawkhmawkmaia.Mipuitechuan,“E,e,e,engatingekanlalarawnthahtakmai?Manila,itihlumvenghalangu,”antia,anmantaa.Phawthirachuan,“E,minthatrihsuhu,thilawmziakahansawiveange,”atia.Mitechuan,“Anitake,sawituraneihchuanhansawiveanghmiang,”antia.
Chutahle,PhawthirachuanKungawrhi,Keimihnena\angaanl^kchhuahahawkawngaharsatnalehmangannaantawhd^nzawngzawngte,Keimiathahdante,khuavanglam\huamthumaHrangchalanavenhimzawhlohavangaKungawrhianl^kbolehthute,chuta\angaanl^kchhuahlehdante,hawturakawihruiaanlawnahnud^laa\ana,Hrangchalanaitsikavangakawihruiasahchahavangakhuavanghokhuaaatl^klehchungchangte,ahranngatakawiatuhleha,azamkaihnuaalolawnchhuahlehtheihdan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
123
thlengchuanapuangtaveka.“Chuvangin,Kungawrhihikachhanchhuahania,keimanupuiturngeiania,hekanmisualpaHrangchalaavanghianreitakneitheilovinkaawma,minneihkhalhlehnghala;hetianghiananloawmtaanihhi.Thinurlotheikanihlein>m,”atia.
Khuaamite lehKungawrhi nu leh pa ngei pawh chuan thilawmzia anhriat chuanPhawthira chu an thiam ta a.Tichuan,PhawthirachuanKungawrhichunupuiahaneivelehtazawka,Phawthirachulalahalo\huvetaa,hlimtakinKungawrhinenanawmduntaa.
Thu har hrilh fiahna
buhtun : buhchikhatchawatanaeichi hniak : mihringkethla thidang : hlauhvangemawmaktihvangemawaengmah
hrelovaawm thlaphang : hlauthawng chemtum : chempui belmang : belmawngchhuanman(dum) hl^ng : mihringz^wnna lam\huam : kalkawng phaiph>ng : hnimchikhat,bulb^wr\hatak,akungchuluang
tiatvel,ph>kdeuh
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
124
TIH TURTE
1. Hengthuhiaawmziahanziakteh: (a) inthawi ............................................................... (aw) keimi ............................................................... (b) r>p ............................................................... (ch) rappuichungsang ............................................................... (d) lam\huamthum ............................................................... (e) khuavang ............................................................... (f) dawhkilh ............................................................... (g) chir^wtlung ...............................................................
2. Keimiina<mph^kdawn\epkhaninvennanengchitengeantheh? (a) ............................... (aw) ............................... (b) ............................... (ch) ...............................3. Henghihanchhangteh. (a) KeimikhanengtinngeKungawrhikhaaneihtheih? (aw) Keimikhanmihringrimahriatkhanengtinngeatihkha? (b) Khuavanghovin, “Tumawka lam\huama riak?” an tih khan
Phawthirakhanengtinngeachhan? (ch) Tunlaihunnisekeimibeihnanengtenge\haberang?4. KhuavanghovinKungawrhianchhuahtheihnanPhawthirakhanengte
ngeathlak? (a) .......................... (aw) .......................... (b) .........................
5. EngvanginngekhawmipuitekhanPhawthirakhaanthahlehlohhansawiteh.
6. Kungawrhilopianchhuahdanhansawiteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
125
7. Hethawnthua\angazirchhuahturthu\haapiangthawhkhawmula,ziakchhuaktehu.
8. PhawthiralehHrangchalatemiziahankhaikhinteh.
9. Hengthuawmziahizawngchhuakrawhu. (a) ka’nchhingvelawkange (aw) riahhmunkhuar (b) damlokan (ch) peun (d) chhanngai (e) pawtphawng
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
126
ZIRLAI 25
MIZO THIAMHNANGLalzuia Colney
NikhatchuPuDamahianhnângalohl^ia,naupangSiamahiinthlahrungtakchunginPuDamahnânghl^inabulahchuanava\hua,nguntakinaena.PuDama : Mama,tungeihming?
Siama : Kachhungtechuan‘Siamt>’mintia,kahmingpumchuSiamthangaani.
PuDama : E,anihtakchu.Thilsiamahilahmingthangdawnzunia.Siama : Kapu,ihnânghl^ilaikhaengturngeni?PuDama : Ele,Neihfâkarilbâwmahle.Siama : (PuDamachhannachuahrethiamphalohlea)Kapu,
Neihfakachutupange?PuDama : Anitakmaw,longaithlala,kahanhrilhfiahange.Hmanlai
hianNeihfâkahiaawma,atlaw>m>mmaia.Arbâwmataha,arbâwmhmelpawhapulova,anupuichuanazahpuikhawpa...
Siama : Kapu,anupuichuanengtinngeatih?
PuDama : “Iarbâwmtahchuarb^wmpawhvanisuh,irilbawmlekanihkha,”atitaa.
Siama : Rilbâwmawmziachuengngeni?
PuDama : Thilengemawmaimaiansiamchuan,‘Neihfakarilbâwm’antitamaiani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
127
Siama : Anitakmaw.Thilhomaimaisiamchu‘Neihfâkarilbâwm’antitaanihchuan,kapu,ithiltahlaikhaNeihfâkarilbâwmitivemaianimaw?
PuDama : Nie,kahanhrilhfiahvakduhlocheanihkha,paikâwngturanihhi.
Siama : Paikâwngchuengtihnanngeanhman\hin?
PuDama : Ele,hmeichhiainthilphurhn^na
anhmanberhiani.Tuichawin^nte, thingphurhn^n teanhmang \hinalawm.
Siama : Anihtakchu,kanupawhinaphurh\hinhipaikâwngalo
nihdawnchu.Anih,paik^wngphurhnachuengngeniveangle?
PuDama : Emphurhnahi ‘hnam’ an ti a, thilt>
emaw,hruipuiemawhianhlaia,chuchu zung thum bawk vela hlaiin antaha,ahmawrlehlamlehlamahchuanhruikhauhrualinanherhzawm\hinani.
Siama : Anihtakchu,hnângchuava\angkaivele.
PuDama : |angkaie,hnângchuinansakathilphuarn^nteanhmanga.Arbawm,paikâwng,emping,dawrawn, faikhiat,kho,thlangrâ,a,atammai,khumbeulehsiksil-ahte,chhihrilehaiâwt-ahteantah\hinalawm.
Siama : Kapu,siksillehai^wtchuengngeni?
PuDama : Siksilchuruahsurchangahnathawhlaiaankhum\hinania,lua\angahnungz^ngkhuhvektheikhawpaseiaantahhiani.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
128
Siama : Anihaiâwtchu?PuDama : Aiâwt chu chak^i
manna chi a ni a.Hnânghiantahpuma,patlingmalpuitiav>lhiani.Chak^iv^kl<tthei,chhuaktheisilovinachhinansiama;chumiachhinchuaiawth^anti.
Siama : Tichuan,chakaichuachhungahalutmaiemni?PuDama : Ai^wtchhungahchuanchak^iduhzawngandaha,luiah,
li-ahanchiaha,chuchuchak^iinarawnpana,achhungahchuanalut\hinani.
Siama : Anihkapu,faikhiatitihkhale?
PuDama : Ani takmaw.Kho te tak t>,hn^ngsinnernawratahania,atl^ngabialchaimaia,amawihleasin.Puanb^nn^ntepawhanhmangvebawka,\henkhatchuan ‘kho t>’ te pawhan tivebawk.Atirahchuanbuhfaisuah chhuahn^n te pawh anhmanganimahna, ‘faikhiat’antisia.
Siama : Kapu,kanutenchutiangchuanhmankahmungaihauhlonia!
PuDama : Nie.Tunlaiahchuananhmangtawhlova,d<tnoanhmang
bertawhani.Mizothiamhn^ngintheihnghilhlohn^nka’nhrilhcheanie.
Siama : Kapu,kavalawm>m.Mizothilthiamhlutaktak,anmahnikutchhuakngatminhrilha,kalawmkhawpmai.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
129
PuDama : Nie,Siamt>,tunlaimitechuankanpiputethilthiamkhaantheihnghilhdeuhvektawha.Anhunlaichuanpasalneiturpawhinanchhawmngeingei\hinzingahpaik^wngte,hnamte,th<ltehiatelveasin.
Siama : Kapu,adangtepawhsawiturilahrelomaw?PuDama : Nie,atammai.Heng–khumbeu,th<l,>mp^i(p^i>m),
sis>p,chhihri,paip>rtepawhalaawm.Siama : Anihkapu,chungtechuengtihn^nngeanhman?PuDama : ‘Khumbeu’ hi ‘hn^ng
lukhum’an tibawka.Heihi chu tunlaipawhinan lakhumfo\hin.
Siama : Nie,kankawmthlangpapawhinakhumkahmu\hinalawm.
PuDama : ‘Th<l’hichuavângdeuhtaa.Hmanlaichuanthawmhnawdahnaberani.Sis>phichubuhansenghnuahruihz^wlabuhzahf^in^naanhman\hinani.Chhihri(vaihrik)hichuhnângsint>t>ahlai,âwngsiarinantaha,chuchubuhkemhr$knantea\hahle.Paip>rkasawikha,buhantuhlaiabuhchiank^wngaanpainaani.
Siama : A nih tak chu, kan pi pute khaanlovathemthiamemveaw!Abengvarthl^kmange.
PuDama : Ni e. Kan pi pute ro thil hlu,
thiamhnânghmangaanmahnisiamngatanloneikhachhinchhiahtl^ktakasin.Tunlai\hangthartehianintheihnghilhmaidawnalawm.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
130
Siama : Kapu,kalawme.Ka\hiantehriatlohkahre\euhtainkahria.
PuDama : Nie,Siamt>,i\hiantepawhhrilhvezelangcheaw.
TIH TURTE
1. Hengtehia^wllaiahhianabuchhungthuanginhandahkhatteh. (a) Kachhungtechuan________________minti. (aw) Thilhomaimaitahchu_______________________anti. (b) Ai^wtchu____________________mannachiani. (ch) F^ir>lbelabuhfaisuahchhuahnachu_______________anti. (d) Khumbeuhi_______________________antibawk.
2. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) HmeichhepasalneitenanchhawmngeingeiturMizothiamhn^ng
zingamichuengtengeni? (aw) Paik^wngchuengtihnanngeanhman\hin? (b) Neihf^kaarbawmtahkhaanupuiinengtinngeatihkha? (ch) ‘Neihf^karilbawm’tih\awngkamlochhuahdanhansawiteh.
3. Ainmilthaizawmla,ahnuaiahhianziakrawh.
chhihri – ________________________ lamthl<k – ________________________ siks$l – ________________________ sis>p – ________________________ th<l – ________________________ paip>r – ________________________
Buhzahfaina Thawmhnawdahna BuhchidahnaBuhkemhr$knaThulamr$kdanRuahsurlaiinankhum\hin
chhihrilamthl<ksiks$lsis>pth<lpaip>r
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
131
4. Heng\awngkamephihansawiteh. (a) theihnghilh ________________________ (aw) kawmthlang ________________________ (b) hnunglam ________________________ (ch) nupui ________________________ (d) hmeichhia ________________________
5. Inzirlaiinasawiloh,Mizothiamhnânghmangathilsiaminhriatsawihoula,blackboard-ahziakchhuakrawhu.
6. Ahnuaiathutehialamthl<kinangnenakawppuizawngrawh. Entir nan: ril–dil
7. PuDamalehSiamalemahchangula,inzirlaihihaninchhiarchh^wktehu.
8. Inkawpt>t>insawidun\heuhphawtula,hengzawhnahichhangangcheu.
(a) Mizovin>mphurhnanaanhman\hinchuengtenge? (aw) Inzirlaiinasawib^kahthiamhnangasiamengtengeinhriat?
Project
9. HengahnuaiahmanlaiMizotehmanraw\angkaitaktaktehiengngeannihzawngchhuaktehu.Tichuan,anchanchinziakula,tunlaiahhianhengaiahhianengngekanhmant^ksawibawkangcheu.Alemnenreportfeltakinziakula,inreportchuinsawihodawnnia.
siksil______________ thingrem__________________
faikhiat____________ papui____________________
th<l_______________ nghawngkawl______________
hn^ng tlaw ril phurh kh^ng
d$l huh l<t khuh p<t
d<t th<l phaw ph<l r<t
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
132
ZIRLAI 26
LIANSANGATE UNAU
A changtuteLiansanga : Pawl6zirlainaupangPuKhuma : LiansangapaMawitea : LiansanganauSirFela : ZirtirtuEnga : LiansangasikulkalpuiThanga : Liansangasikulkalpui
LAN– I
Liansanga te in Liansanga chuan \hutthlenga a pa mu chu a mut \hattir a. Liansanga pa hi a hnathawhnaah a chesual a, a kut leh ke a che thei lo va.
Liansanga : Kapa,tihiananuamdeuhem?
PuKhuma : Awnuame.
Liansanga : Kapazirlaibuleinakanneidaihsilova,lehkhachhehralhturkavazawngkhawmlehangeaw.Kalohawlehvatang.
PuKhuma : Awle.Lohawlehthuaiitumdawnnia.
Liansanga : Awle.(Liansangachuachhuaktaa)
LAN – II
KhawlaiLiansangan chanchinbu hlui a pawm khawm \euh va, an zirtirtu Sir Felan a lo hmu a.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
133
SirFela : Liansang,engngeitih?
Liansanga : Sir,hralhatanlehkhachhiakazawngkhawma.
SirFela : Pawl6naupangleknisihiivahanfeltakemveaw!Kumengzatngeinihtawh?
Liansanga : Kum11.
SirFela : Ifellutuke.(SirFelachuanakalsantaa,asikulkalpuiEngalehThangaanlokala.)
Enga : Thanga,enteh,Liansangakhuchanchinbuapawmhnemasin.
Thanga : Ehe!Engatanngemawatihle.
Enga : Liansang,chanchinbuhluikhaengatanngeitiha?Ivangah\en\unve.
Thanga : Khazawngzawngkhachhiarzawhvek i tumemni?(Liansangachuanaenringawta,akallehmaia.Thuilot>akala,atawlhthlutaa,achanchinbupawmlaichuathlauhdarhtanuaihmaia,Enga-techuananlonuiha)
Enga : Chechheve\iah\iahasin!(Anuihvakvaka)
Thanga : Kanlochharpuiangche.
Liansanga : Angailove.Minchharpuiduhsuhu,kachhartheialawm.
Enga : Chharpuitechuiduhlokhanglanga,kanchharpuilotawpcheangaanimaialawm.(Kalpahchuanleiachanchinbutlanuaichuanhanpaldarhluideuhkhera.Liansangachuanchanchinbuchuachharkhawma,ngawirenginakalvetaa)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
134
LAN – III
Liansanga-te in|hutthlengah Liansanga pa a mu a, Liansanga chu chanchinbu pawm b^wr \euh chungin a lo lut a
Liansanga : Kapaengngeiloan?
PuKhuma : Ka\hae,Mama,ivareive.
Liansanga : Nia!Kahmanhmawhthova;mahse,duhaiinkalotlaitadeuhanihhi.(Liansangachuamahriattawklekinaphunsepsepa)‘Kasikulkalpuitepahnihinkachanchinbuminpaldarhsakvelthutekhachukahrilhlomaiang,arilruanapalhange.’(AnauMawiteaalohawa)
Mawitea : UM^m,examfeekhakalapevelova,naktukahchuanpekngeingeiangaitawhaniaaw.
PuKhuma : Mawite,handamila,hnatehanthawkvetheiniila,iexamfeeturmaimaitechukahuphurhlohnenaw!Kachetheidermaisilovale!(Amittuiatlaa,afatehmuhahlausia,ahruhulsawksawka,Liansangachuanalohmuhmanhrama.)
Liansanga : Mawite,examfeechuipeememang.Heichanchinbuhluihralhturkahawn\euhalawm,kavahralhange.(Chanchinbuhluichuhralhtuminapawmchhuaktaa.)
PuKhuma : Mawite,iuthanghlaninlehkhakha\hadeuhinlozirrawhkhai.Lehkhazirnahun\hainneihhiinthatchhiatbosanmaimaituranilo.Pathianremtihzawnganingailo.Taimatakazirsauhsauhturaningai.(Mawiteachuanlehkhaazira,auLiansangaalohawa.)
Liansanga : Mawite,heipawisachukanneitae.Naktukahexamfeechuipenghaldawnnia.(Mawiteabulahchuana\hua,lehkhaazirvenghala.)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
135
LAN – IV
Liansanga te sikulChhun chawlh a ni a, sikul canteen-ah naupanghovin thil an ei a. Liansanga chu an sikul kawt thing buk hnuaiah a \hu a, Enga a lo kal a.
Enga : Liansang,Englishtestkhaivathiambikve!Engtinngeithiamvektheiha?
Liansanga : Kazirnasaveangrenga.
Enga : Keichukazirpeihlolutuka,katichhengangmai.
Liansanga : Keipawhkavanneianihkha.
Enga : E!Liansang,engatingehetai\hutziaha,canteen-ahlochawlvela.
Liansanga : Heitiffinkapaia.
Enga : Khawimawkaloenchhin.(Liansangatiffinchuaensaka,chaw lehnghathu r^wt tlema lopaia,EngachuanThangaakova.)Thangalokalteh(Thangaalokala.)
Thanga : Engnge?
Enga : Heienteh!(Liansangatiffinchuaentira,annuivakvaka.)
Thanga : Liansang,hetiangpaiaichuanpawisapaivela,canteen-ahchawlla,atuidaihzawkalawm.
Enga : Aningawtmai.Ichawhmehpaihiatuilohhmele!(TiffinchuLiansangaanpeleha,Liansangachuanngawirenginaeitaa.)
Thanga : Liansanga tuiem?Ieipuar theiangmaw?(Hmuhsithmeltakinanuiha.)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
136
Enga : Chawlehnghathuringawthaneichu!Kapeihlohz^wngtakani.(Annuivakvaka,Liansangachuanngawirenginachawpaichuaeimialmiala,aeizova,classroomlampaninakaltaa.)
Thanga : Liansangahiangawichutchuta,\hianhiakawmngaimangbawksilova,a^deuhanilomaw?
Enga : Hawhsikulbanahizuiruchhinanghmiang.Amiziahiamake,anintehikahmuchakreuhasin.(Dararia,anlutvetaa.)
LAN – V
KawngpuiSikul banah chuan Enga leh Thanga chuan Liansanga chu an zui ru ta a, sikul bul maia a ip dah \hat chu Liansanga chuan a la a, uniform kawr a phelh a, T-shirt a ha a, kawrpui kam velah thir chhia a zawng ta a.
Enga : Ehe!Thirchhiaazawnganihkhu.Avapeihzawke!
Thanga : Nia,achanglehchanchinbuchhiaazawnga,achanglehthirchhia.Hetichunghiankanpawlahathiamtheiberanibawksia.Amakkati.
Enga : Hawhaninthlengizuichhinangaw.Anretheiviauemmawnile?
Thanga : Nia, zui chhin ila. (Liansanga chuan thir chhia chu ahmufuha,aipkhatchuanapua,ahralha;ahralhzawhchuanbuhfai,dallehtelaleia,zair^tr^tpahinakala,ahnungahchuanEngate\hianduhchuananzuizela.)
LAN – VI
Liansanga te inLiansanga pa Pu Khuma chu \hutthlengah a mu a, Liansanga nau Mawitea’n a pa bulah kuhva a kheh a, a bulah lehkhabu a inchhawp a, kuhva kheh pah
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
137
chuan a zirlai chu a chhiar lauh lauh va. Liansanga a lo haw a, a pawisa hawn chu a pa hnenah a pe a.
PuKhuma : Ehe!Mawite,iuMamachuanavarawnhawnhnemve!
Liansanga : Kan sikul bul kawrpuiah thir chhiakahmu fuhhlauhva,karawnhralhnghala,kalawmasinaw!(EngalehThangaanloluthlawlmaia,anhawikualvakvaka.)
PuKhuma : Liansang,heii\hianteemni?
Liansanga : Awannihhi!Enga,engngeinrawntihdawna?
Enga : Kanlolengmaimai!
Liansanga : Lo\hurawhu!(Engatechuanhawikuala,an\hutthlengneihchhunahchuanLiansangapaamusia,\hutnaturanhmulova,andingrenga.)
Thanga : Liansang,kuhvainzuaremni?
Liansanga : Zuarlove,inhlawhnankankheh\hina.Lehkhazirpahinakhehtheiha,a\hakhawpmai.
Enga : Liansangkhawngeinu?
Liansanga : A thi tawh a, ka pa leh ka nau nen hian kan pathumchauhvinkanawma.
Enga : Ipahiadamloanimaw?
Liansanga : Aw,damlotihl>mah,ahnathawhnaahachesuala,akutlehkehiachetheilova.(EngalehThangachuananenrenga.)
Thanga : E!avapawive.Anihlehkanhawlehtawhmaiangaw.(Anchhuaktaa.)
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
138
LAN – VII
Enga te inEnga chu \hutthlengah ngawi rengin a \hu a, a nu’n a rawn bia a.
PiRemi : Enga,vawiinisikulbanghiinguiriaumai,naineiemni?
Enga : Neilove,thilkangaihtuahmaimaia.
PiRemi : Engngeingaihtuaha?
Enga : Ihmawkanu,kanpawlathiamtheiber,Liansangakatih\hinkhavawiinsikulbanahkhankawrpuiaathirchhezawnglaiThanganenkanhmua,arukinaninthlengkanzuia.
PiRemi : Chumivangringawtchuanmawirawnnguihaw>m>ma?
Enga : Nichuanglove.Liansanga-teinahchuankanzuluta,apalehanaunenchauhvaawmanlonia,anretheilutuka.
PiRemi : Anihchumawle!Ikhawngaihviauanimaw?
Enga : Khawngaihthova.Chubakah,kainchhirlutuka.
PiRemi : Engatingeiinchhira?
Enga : Ihmaw,LiansangahiThanganenhiankanlohmusittheilutuka.Hmannipawhkhanachanchinbuhluikawnglaiaathlauhtekanpaldarhsakvela.Vawiinchhunchawlhlaitekhanatiffinkanensaka,achawhmehpaikhakannuihvakvaka.Kainchhirasinaw!
PiRemi : Ekhaiaw!Engatingechutiangteainlotihle.Mitumahhihmuhsitturaningailo.Miretheitehikanhmusitrengrengturanilova,kan\anpuizawkturasin.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
139
Enga : Kainchhirkhawpmai.Liansangachuapakhaazengemawni,chetheilovinamurenglehnghala.
PiRemi : An lainatawmhle a nih chu.Mahse, Liansanga chunaupangfellehentawntl^k,thawhhrehneilo,lehkhazirtaimatakanihavanginnaupangfakawmtakanihchu.ChutiangmichuPathianinmalasawma,mihlawhtlingtakanni\hinasin.
Enga : Exam-naahpawhkantlukngailova,chutichungchuankanlohmusitve>m>ma.Azahthlakkhawpmai.
PiRemi : Thanganenchuananinahzukallehula,ngaihdamtezudilulaava\have.Ihrehem?Inlohmuhsittawhnalehapawiinlosawitawhnazawngzawngahngaihdamdilula,tunchinahchuana\hian\hatakinnihtawhturthuzuhrilhula,alawmngawtanga.
Enga : Ngaihdamdilpawhkazaktawhea.
PiRemi : Azahthlakhleinem.Amahanganaupangfellehtaimanihveintumtawhthutezuhrilhulaalolawmngawtang.Nulehpazaranuamsatakaawma,lehkhapawhzir\hapeihloteaichuan,in\hianpaLiansangaangmi,mahnitheihangtawktawkthawkchungataimatakalehkhazirhramhramtehimientawntlakannia.Retheit>pawhniseanzahawma,mientawntlakdiktakanni.
Enga : Liansangachukannuihzattheiropuisia,minlongaidamduhangemle?
PiRemi : Ngaidamduh>m>mang.Sikulkalchungaatheihangtawktawkaainhlawh\^ng\^ng\hindana\angte,chutichung pawha in pawla pakhatna a nih ziah theih dana\angtehiannaupangfeltakanitihahriatmaia.Inlonuihsawh\hintawhnaahpawhchuanangaidamtheiememangcheu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
140
Enga : AnihlehThangakavasawmlehanga,kanzukallehchhinangeaw?
PiRemi : Awle.Vasawmla,zukald<nlehvattehu.
LAN – VIII
Liansanga-te inLiansanga leh a nau Mawitean kuhva kheh pahin lehkha an zir a. Enga leh Thanga an va lut a.
Enga : Liansang,lehkhainlolazirrenganimaw?
Liansanga : Aw,tihturdangaawmchuanglova,kanlozirmaimaianihhi.Inlolenglehanimaw?
Thanga : KanhawhnukhanEngahianminrawnsawmleha,chaweihmainkanlokallehvangvanga.
Liansanga : Engatingeinlokalleha?
Enga : Ih,ngaihdamdilchekanduha.Liansang,kaninchhirkhawpmai.
Liansanga : Engatiringawtmaw,Enga?
Enga : Kanlohmusit\hinchea.Kanlonuihzatvel\hinchea.Kaninchhirkhawpmai.Minngaihdamtheihchuankanlawmngawtang.
Liansanga : A!Ngaihdammindilnaturengmahaawmhleinem.Minfiamveanimaia,kapawiinsawipawhkahrelo.(EngalehThangachusawiturhrelovinanhawianhawikuala,aruktakchuananzak>m>mbawka.)
PuKhuma : Mama\hiantepahnihchuinvahanfelve.Mamachuengtinpawhinlotiula,ngaihdamdilangairengrenglo.Hei,kandinhmunchuinhmuhanghianimaia,kan
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
141
rethei>m>ma.Keilahhichesawntheihleklovamurengringawtmaihikanisia.SikullamahteMamahiinlokawmveduhchuanalawmawmlutuktlat.Inlokawmvezel\hindawnniaaw.
Thanga : Kapu,Liansangahialawmfel,kantluklolutuk.
PuKhuma : Ekhai!Han\angtaktakulaintluk>m>mang.Mamahichuanlehkhazirnahun\hateangahvelohavanginahunawlzawngzawnghilehkhazirnanahmanga.Pakhatnahiarawnnilehmai\hina.Nangnipawhtaimatakainzira,theihtawpinchhuahchuaninsangzawtzawtmaiang.
Enga : Nia,tuna\angchuantaimatakalehkhazirchungin,mahnitihtheihangtawktawkkanthawkvetawhang.Kanvahawlehtawhange.
Liansanga : Lolengvefotawhruaw.Lehkhatekanzirho\hindawnnia.
Thanga : Nia.Kanzirho\hindawnnia.Tuthiamthiamkantiangchu.
Liansanga : Awle.Chaweituiphawtu.(Kawngkaa\angchuanEngalehThangahawturchuanunauvinanthlirzuivangvanga.)
TIH TURTE
1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Liansangapahiakutlehake___________a. (aw) Vawiinisikulb^nghii___________mai. (b) Katihturneihvechhunchu___________chiahani. (ch) Hun\hainneihhiin___________turanilo. (d) Mizahawmchu___________anganungngam.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
142
2. EngvanginngeEngakhanzahawmlolehhmuhsitawmniaainhriatsawila,mizahawmawmdanniaahriatasawikhaziakbawkrawh.
3. Helemchanthawnthua\anghianhenghizawngchhuakla,ziakzelrawh. (a) LanI-nalehII-naaverbthumalihmuhapiang. (aw) LanIII-naapropernounihmuhtheihzawngzawng. (b) LanIV-naaadverb\awngkamihmuhapiang. (ch) LanVII-naanounthumalihmuhzawngzawng.
4. Hengdoubleadverbthutehmanghiansentencesiamrawh. vakvak sawksawk mialmial r^tr^t ngawihngawih lauhlauh
5. Hengahnuaiathuziahthartehiainzawmlehinzawmlohiakawhadangdaiha.Akawhtaktilangturinsentencesiamnanhanhmanghlawmteh.
hmanlai – hmanlai – chuailo – chuailo – khawvel – khawvel – chanchin – chanchin –
6. Hengthutehiaz^wnahhianaawmzeanpui(synonym)ziakzelrawh. ^npai – fam – ng<r – khuanu – laikhum – ziah\ial – s>nnau – tuahthing – rauthl^ –
Activity
7. Grouphranghrangahin\henula,‘mizahawm’niainhriattesawihorawhu.Insawitechukhaikhawmula,ziakvekrawhu.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
143
8. “Thu ziah thiam tur chuan ziah chhina ziah zui zel tur a ni”anti\hina.Awle,hengthutehiiduhzawkzawkziakrawhle.
(a) ThupuiaSANGPUIItihhmanginlemchanthawnthuiduhangz^wngz^wnginLan3thlenginhanziakteh.
emaw (aw) Thawnthuziahdanpangngaiinparagraph10aiatlemlovinDAWI
THIAMLALPAtihhanziakteh.
9. Ithiltihthiamzawng5lehithiamlohzawng5ziakchhuakteh. Entir nan: Inrulpuiludin
10. Ahnuaiamitehiingaihs^nz^wnglehngaihs^nlohz^wnghanthliarhrangteh.
• Lehkhachhekh^wlkhawmhralh • Kuhvakhehpahalehkhazir • Thirchhezawna,hralhleh • Khawlaiateirawlaihmaimai • Michesualhmuhanuih • Miretheideusawha,hmuhsit • Mihnenangaihdamdil
A B
Kathiltihthiam Kathiltihthiamloh
1. ____________________ 1. ____________________
2. ____________________ 2. ____________________
3. ____________________ 3. ____________________
4. ____________________ 4. ____________________
5. ____________________ 5. ____________________© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
144
ZIRLAI 27
AW NANG MIZORAM TLANG NUAMV. H^wlla
1. AwnangMizoramtl^ngnuam, Hm^sangchuanimawingailo; Mahse,tunah^wZoram, Ihmingalothangd^wntaani, Lovarchhuakangche.
2. Hriatnapangparmawitinr>ng Lehthlifiml>nnaramnuam; Zotuiluannahmunhringnuam, Nangmahahanawm,kapiannaram, Kangaina>mche.
3. Nangmahathil\halochu, Inthawi,sechhun,zuruihte; Dansualtinr>ngilokh^wl, Kumtininaboz>lania, Dan\hainaluah.
4. Aw,ifatezawngzawngchuan, Tunlaihianiropuina; Hmuntinfanginanzawngm>k, AwZoram,ifinnathuhr<kchu, Rawnthehdarhangche.
5. Finnaithuhr<ktechu, Anlol>ngrimtuitakin; Lusei,Hm^r,R^lte,Pawite, Anlofingtanangmahavangin, Avaropuiem!
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
145
TIH TURTE
1. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Hmuntin_________anzawngmek. (aw) Zotui_________hmunhringnuam. (b) Dansual_________ilokh^wl. (ch) Anloleng_________takin.
2. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Hehlaphuahtuin‘Nangmahathil\halo’atihhiengtengeni? (aw) HehlainMizoramangaihnatchhanasawitekhahanziakteh. (b) “Hmuntinfanginanzawngmek.”Hehlatlarin‘anzawngmek’
atihaanzawnmekhiengnge?Tutenngezawng?
3. Mizoramtinuamtuniaihriatthilpangaaiatlemlohanziakchhuakteh.
4. Hehlaahhian‘thuhr<k’tihaawma,thukrutihmodifiedformania.Hengthutehiamodifiedformziakrawh.
thang– l>ng – piang – fawp– r<i –
5. Hehlaahhian‘kumtin’leh‘hmuntin’tihkanhmua,hetianghian‘tin’telinthupasarihhanziakteh.
6. ‘Zawngzawng’tihhiadjectiveania,hemianpui,asipelinangthupahnihinkawphipangahanziakchhuakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
146
7. Hengthutehiathuephandahteh. tunlai – thehdarh – ropui – engpawh – tumah –
Activity
8. Grouphranghrangahin\henula,LeaderlehRecorderruat\heuhangcheu.Tichuan,hengtehiinsawihodawnnia.
• Finnathuhr<kte • Dansualtinreng Groupindawtininsawihonapoint-techuinchhiarchhuak\heuh
dawnnia.
9. Mizoramnuamintihnakawnghranghrangtesawikhawmula,ziakchhuakbawkangcheu.
10. “Taihmakhihlawhtlinnaani”tihhinalhtakinvawi10hanziakteh.
Mizote hi hnam rinawm tak kan ni a; Mizo dik tak chuan d^wt an sawi mai mai ngai lo. Hnam induh t^wk tak leh inngaitlawm tak kan ni bawk. Mite \anpui hi kan chin \han a ni a; \anpui ngai kan kal p>l mai ngai lo.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
147
ZIRLAI 28
LEHKHATHAWN LEH SAWMNA ZIAH DAN
1. LEHKHATHAWN ZIAH DAN
LEHKHATHAWN ZIAH
Tunlaiahhichuanlehkhathawnhikanziakkh^ttahlemaia,dakalehkhainthawnemaw,mimallehkhathawnemawaichuanaaiarangzawklehawlsamzawkatihdanaloawmlehtazela.Amaherawhchuzirlaitanchuanlehkhathawnziahzirhithilpawimawhtakania,puitlingkannihhunahthildilnatekanziah\ulhunaawm\hina,lehkhathawnziahkanzirhithilpawimawhtakpakhatani.Hmanlaichuantunanghianmobilephonelehinternettealaawmngailova,hmundangakanchhungtelehkan\hiantenenaawlsamtakakaninbiakpawhtheihnachulehkhathawnhiania,chunglehkhatechudakahemaw,midanghmanginemawkanthawnmai\hinani.|hianteemaw,chhungteemawlehkhakanthawnchuanahnuaiaentirnapekanghianziahani\hintlangpui.
DawrpuiVengAizawl,Mizoram–796001
1October,2016
|hianduhtakPuia,
Tunlaiidamlaianiem?Keipawhkadame.Tunlaischoolteikal\haem?KeichuhmannideuhkhankapateateinneihnaahKhawnuamahkanzina,karkhatlaisikulka\hulhphaha.Khawnuamchukavawikhatkalnaania,ahmingapuzohlemai.Inneihnainkhawmlehruai\hehbakahakhualehachhehveltekanitenminfanpuia,Aizawlnenchuaninthlautakani.Aboruakathiangnuamsia,tlangtelehmualtenuamdeuhdeuhaawmbakahmualpakhatahhianzawlbukangchiahhianinansaa,achh<ngahtekanluta,anuamlutuk.
Engpawhnise,ichanchinteminrawnhrilhve\hinla,remchangahKhawnuamahtepawhchuanlazindunilanuamitihvekhawpkaringasin.
Damtakin.I\hian,Sanga
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
148
DILNA ZIAH
Dilnakanziahdawnchuankan\awngkamalodanglamlehdeuhva.Kanhmelhriat,keimahniaiadinhmunchungnungemaw,kanthildilturatanathuneituemawkanbiakdawnavangin\awngkamulukalongailehdeuhva.Tin,lehkhathawnziaktuhminglehaddressbakahlehkhalodawngtuturhminglehaddressziahngeiturani.Kanlehkhaziahnilehkanlehkhadawngtuturkohnaatelturanibawk.Entirnahanpeila–
Chawnpui,AizawlMizoram–796001
1Oct,2016
To
ThePresident ChawnpuiBasketballClub Aizawl,Mizoram
Sub: Chawnpui Basketball Court hman dilna
Kapu,
KeiniGovt.ChawnpuiMiddleSchoolzirlaitehianOctober17-21,2016chhunghiansportkanneidawna,kansport-naahchuanbasketballhiinelnapakhatanidawna,hemiatanhiankhawngaihtakinChawnpuiBasket-ballCourthihmanminphalsakturinkanrawndilache.
Kandilnahiminphalsakchuankanlawm>m>mang.
Irintlak, Lalruatsanga, ClassVI Govt.MiddleSchool,Chawnpui.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
149
2. SAWMNA ZIAH DAN
Sawmnalehkhachihranghrangaawma,pawlrukahhianpasslehbirthdaylawmpuiturasawmnakanzirdawna.BirthdaylehpasslawmturasawmnakanziahdawnchuanahmasaberinSAWMNA tihhawrawppuiinkanziakanga;kansawmturatehminglehaddresskanziaklehang.Kanlawmhuntur,ahunlehahmunchiangtakinkanziakanga.Ahnuaikilsirdinglamahasawmtuhminglehaddresskanziakang.Achangchuansawmturtehminglehaddressziahnaturdah wlinanziakbawk\hin.Tunlaichuanathawntuhminglehaddresshiveilamsiraziakpawhanawm;mahse,dinglamsiradahhihmandanberangaihani.
1. Birthday lawmpui tura sawmna:
S A W M N A
Lalmalsawmi te unau, Ni 14, October 2017 (Inrinni) chawhnu dar 2:00-ah hian kan fanu naupang ber Lalremruati kum 5 a tlin champhaph^k (birthday) kan inah lawm kan tum a, lo tel ngei turin kan sawm a che u.
Vanlalsangatenupa Phuaibuang
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed
150
2. Pass lawmpui tura sawmna:
S A W M N A
______________________________________________________________________
Ni 12, April 2017 (Nilaini) hian kan fapa Malsawman \ha taka Class V a pass lawmna buatsaih kan tum a, min rawn hmanpui ngei turin kan sawm a che.
Hunserh : Dar1:00pm Chawhluikilho : Dar3:00pm
Thanglianatenupa Sialsir
TIH TURTE
1. Decemberni17hi inauLalrosangapianchamvawi9-naania,abirthdaylawmpuiveturini\hiannu/\hianpasawmnahanziaktehle.
2. Kumtawpexam-ah\hatakinipassa,ichhungtenalawmnahunanbuatsaihdawna,khawdangainchhungtetuemawberhnenahipasslawmpuiveturasawmnahanziakteh.
3. February19,20...khianinulehpateinneihchamphavawi20-naalothlengdawna.Inunauthuminlawmsakintuma.Chhungkhatlainasawmnahanziakteh.
4. In\hiantekhuaahizindawna,i\hianhnenahchuanankhuaaikalturthulehankhuaaithiltihturtehrilhinlehkhathawnhanziakteh.
5. InvengY.M.APresidenthnenahY.M.AHallhmandilnahanziakteh.
© SCERT MIZORAM
not to
be re
publi
shed