Kumtluang 6 (Mizo) - SCERT Mizoram

170

Transcript of Kumtluang 6 (Mizo) - SCERT Mizoram

Kumtluang BURUKNA

STATECOUNCILOFEDUCATIONALRESEARCHANDTRAININGMIZORAM:AIZAWL

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

THUHMAHRUAI

SCERTchuanMizoramazirnachangtlungleh\haaawmtheihnaturahmaalakmekrenglaiinRTEAct,2009chuanmawhphurhnathararawnpea.MizoramElementaryEducationtanazirlaibithliahturlehzirturduangturlehzirlaitezirthiamchinlehanhmasawnnaendikdanturteduangturinAcademicAuthorityatanaruatani.HengkanmawhphurhnatihlawhtlingturakanhmalaknaatanElementaryschool-ahzirlaibutharbuatsaihani.

RTEActlehNationalCurriculumFramework2005tengaihpawimawhhre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh kathawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khanEnergized textbook hman\anania.Hengtextbook-ahtehianQR code(Quick Response Code)dahannia.Heihizirtirnapuituturani.

Class I–VIIIzirlainaupangtehman turzirlaibutehika thawhpuizirtirtutelehzirlainaupangtehmanturinlungawitaklehchhuangtakinkahlana.Abuatsaihtutennaupangtetanazirnuamzawngtakturaanbuatsaihtechu,zirlaitennuamtitakaanzirngeikabeisei.

LALDAWNGLIANI CHAWNGTHUDirector,SCERTMizoram:Aizawl

Aizawl25th Nov., 2020

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

ZIRTIRNA KALPUI DAN TUR

Mizo \awngkanzirtirna chuana zirtunaupangte chuMizo \awngathusawihranghranganngaihthlaktehrethiama,anmahnipawhina\ulnahmunathuawmzeneilehfiahtakasawitheiturte,Mizo\awngalehkhaziakchhiardiktheiturlehathilhmuhlehtawnhriattechhiartlakaziakchhuakthiamturakaihhruaiatuma.|awngzirthiamnaatanapawimawhskillpalitebakahhianmahniinenkawltheihna(lifeskill)te,ngaihhlutturdikte,tunlaihunathiamnatemanphaasiama,midangtenenachenhothiamnateanmahniahtuhngeituranibawk.Chuvangin,hengtehitihpui\hinaduhawmhle:

1. MiddleSchoolapawlngazirchhuaktechuanpawlrukzirturaMizo\awnganthiamturanganrawnthiamchhuakemtihloenfiahphawtapawimawhhleani.Naupangteentrylevelhriathiananzirturahnasatakinapuitheiang.

2. Naupangte chu thu ngaihthlak thiamtir a pawimawha,Mizo\awngathusawingaihthlak turchihranghrang–mi thusawi(\hiantethusawi)TV/Radio-athusawilehchhiarritechhawpsaka, hre thiamin an ngaithla em tih ngaihven tur a ni.An thungaihthlak te chu sawi chhawntir emaw, zawhnahmanga andawnsawnthiamdanhriattumbawknise.

3. Naupangtintechuanduhzawnglehmamawhsawichhuahnahunsiamsak\hinturania,ahunlehhmunazirathusawidananthiamtheihnankaihhruaianngaia.Mimalinemaw,akawpinemaw,ahuhovinemawathusawinahunremchangatansawihonahunte,inbiaknahunte,titinahunte,mihmaathusawinahunte,lemchanhmanga\awngnahunlehanthilhmuhlehanthiltawnhriattesawichhawnna(report)huntebuatsaih\hinturani.

4. Naupangtechulehkhachhiarthiamtaklehchhiarpeihtakannihangaia.Tunlaiahpheichuanlehkhachhiaranngainatnan\anlakangaizualhleani.Chuvangin,Mizo\awngchhiaranthiama,lehkhachhiaranchin\hannanchhiarturtamtawkhluisakturani.Naupangtechulehkhachhiartur\habakahantuiz^wng^wmngaihtuahsak a \ul a; chuvangin, library changtlung takneihtepawhtuma\ha.Lehkhahiarilehrilovachhiarthiama\ulveveavanginarilovachhiarhunlehariachhiarhunsiama\ha.Zirtirtuinemaw,naupangv>kinemawachhiardandika

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

chhiarhmasak(modelreading)phawta\ulchangaawm.Chutilopawhinanchhiarlongaihthlaka,achhiardandikkawhhmuhlehpawhasawttho.

5. Naupangtenziakanthiamngeingeiangaia;mahse,thuziakthiamtaknihhithilawlaianihlohavangintih\hananeiha,mahnianinsitnalehlehkhaziahanhuphurhnabo\hakkhawpaziahtamtirangai.Naupangtelehkhaziahangangchungaihhlutsaka,ziakzelturafuihbakahanthuziakapiangtechutarchhuahsak\hinturani.Pawlruknaupangtechuanhawrawppuilehpunctuationdikthawkhattakinanhmangthiamtawhturangaihania,classroomchhunglehpawnahthupuithlansahmangemaw,anthilhmuhlehhriatchanchinemawteziahtirnise.HengnaupangtekutchhuakhianPortfolio-ahfel takavawntirnise;aremchandanaphochhuahsaka,annulehpatehmuhtir\hinnibawkse.

6. NaupangtenMizo\awngthumaltamtawkanthiama\ula,anthumalzirteanhmanthiama\ulbawk.Mizo\awngzirnuamantihtheihnanthumallehsentencehmangainfiamna(languagegames)chihranghrangteneihpui\hinnise.Hetianginfiamnahmanghianspellingte,lamdandikteazirtheiha,thumaltamtakanhriatbelhinahmannapawhanzirnghaltheibawk.Mizo\awnghiamuanga,medialamathawkturtetanpheichuann^ltak lehrangtaka\awngthiamapawimawhzual>m>mani.Quiz,extemporelehdebatehmanglehin\awngransiakhmangteinbahlolehn^ltaka\awngazirtheih.

7. Naupangten \awng an thiamna tur chuan remchanna an neihtamangaia,hmunhranghrangtlawhpuite,michihranghrangkawmnahunte,anthilhmuhlehhriatansawichh^wnnahunlehziakareport-nahuntesiamsakturani.NaupangtintechuanDiary-te, ScrapBook-te,NoteBook lehPortfolio-te an neih\heuha\ula,chuchuenfelhunsiamsaklehendik\hinturani.

8. |awng thiamnaatanhiana tira inkaihhruainaapawimawh>m>ma,chhuizuinaapawimawhhlebawkrualinmahniainzir chhunzawmhi thiam tak taknaber chuanihavanginnaupangtechuzirnahmanraw\ulangangtekhawnkhawmtirnise.Milembu,chanchinbu,zirlaibulehthuziakchihranghrangtekenkhawmtira,avawn\hatlehngaihtuahbelhpawh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

tihtira,hmandawnalakchhuahte,adah\hatlehtethlenginanmahnikutadaha\ha.

9. |awngthiamturinclassroomchhungmaiatawklova;hmundangtlawha(fieldtrip)thilthlengchanchintechhuichiangturazawhnazawhte,zawhbelhnate,chhannachhinchhiahte,vawn\hattethiamaanchin\hannankaihhruaiturani.Anthilhmuhlehhriat,anchhinchhiahtechumahniinringtawktakaansawichhawnemaw,anziakchhuahtheihnanakaihhruaibakahLifeskilltepawhzirchhuahpuitumnise.

10. Textbook chhung leh pawnami hmanga lemchan (role play,skitlehdramaetc.)hmanginthiltamtakanthiamchhuahturabeiseiteanzirtheianga,anthiamlehthiamlohpawhaendiknghaltheihang.

11. Naupangtehianachinchhuaka\awnganthiamtheihnanhla(poetry) leh thu (prose) lehgrammarhmangaanzirangaia.Hlainzeiziaaneihranga,thuinkalhmanganeibawka,chungchugrammarhmangahriatnghehtira\ula.Chuvangin,hlatephuahtira,sentencetesiamtira, thutephuahtir\hinturani.Chunghlalehthuanphuaha\angchuangrammarpawhzirtirtelzela\ha.Chubakahahranpapawhinzirtirbawkturani.

TEHNA

MizoramahchuanMizonaupangtenMizo\awnghianhman\heuhva,anzirvekbawkavanginanthiamthawkhat\heuhvinkanhriaanimaitheia,amaherawhchumihnehtheilehngaihawmtakathusawithiamlehmichhiarch^kngeiturathilziakthiamantlemviaulawisihiMizo\awngkanzirdanmainilo;kanendik(evaluate)\hindaninazirlohvanganihhmelhlemai.

Sawit^kangkhan\awngthiamlehthiamlohdanenfiahturchuannaupangtean\awnglaitaklehanthilziahangangteendiknghalzela\ula.Zirtirlailehzirhopuipahin\awngthiamnaskillpali–ngaihthlak,sawi,chhiarlehziakanthiamdanchuendikvek\hina\ulhlebawk.Angaihthlakchuahrethiamemtihte,asawichuanawmziaaneiinasawidanadikemtihte,chhiardandikinachhiaremtihtelehaziakdikemtihteenfiahturchuankh>ktheihanilova,zirtirlaim>katihnghala\ul.Tin,abuchhungthuhriatnamainilovinMizo\awnganhmanthiamnaturinanhmasawndankawnghranghranginenfiahreng\hinturanibawk.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

1) Oral/Class Test:Zirtirlailehzirtirzawhvelehnaupangtechuk^achhangemaw,ziakinemawtestnghalzelturani.Zirtirnaleh evaluationhikalkawp reng sela, zir paha endik a, endikpahazirnghalzellehr<tnawnpui\hinturani.Hetiangatihhianzirlaiteaninthlahdahhmanlochangnilovinanthiamthartehmanchhuahna(practice)remchanganneia,asawtbik>m>mani.

2) Unit Test:Class-azirtirpahatestnghalzelbakahzirlaihlawm(unit)khatzirzawhapianginennawnnanipahfawmintest\hinbawkturani.Naupangteanthiamtawhsaennawnnaremchanglehanthiambellohlaitehmuchhuakathiamchiantirturinunittestneihpui\hinturani.

3) Assignment/Practical/Project Work:Anzirlainenainkungkaihthiltihturhranghrangsiamsak\hina,endikturani.Anthiamchhuahtehmannaremchanglehthiambelhturaanmahningeiinanzawnchhuaha,anzirthiamturchianph^kt^wkmilapek\hinbawkturani.Hemiatanhianzirlaibuchh<ngamichauhnilo,midangter^wnaanzawnchhuahlehtihtheihthiltepawhtihtir\hinnise.

4) Remedial Teaching:Thiamchhuahngeiturabeiseiteanthiamlohchuanzirnawnpuilehturania.Zirtirdantethlakdanglaminan thiamngei theihna tura r<t nawnpui leh tih tur tam tawksiamsaka,naupangdangtelehnulehpatepawhhmang\angkaiaremchannasiamapawimawhhle.Remedialteachingpekzawhahanhmasawndanendikleh\hinturani.

|awngzirtirnalehendiknaahhianasawiselz^wngringawtnilova,antuinaturz^wngakaihhruaiahl^wka,anph^kt^wkangzelad^wmchhohlehhlawhtlinnahmuhtir(fak\hin)apawimawh>m>mani.Tin,naupangtechuanevaluationsheetemaw,testbookemawneiveksela;anmahniintehvetheiturakaihhruainise.Naupangtedinhmunchuanmahnilehannulehpatehnenahhriattira,sawipui\hinnibawkse.Antih\hatahfaka,hmasawnanngaihnalaikawhhmuh\hina\ha.Annulehpatepawhanfatedinhmunhrilhhriata,anchaklohnalailehpuihtheihdantursawipuia\hahlebawk.

MiddleSchool,pawlngaa\angapawlriatahchuanhengtehnahmanrua,Oraltest-te,Writtentest-telehObservationhmangteateh\hinturania;athiamlodeuhtechur<tnawnpuileh\hinturani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

Assignment/home-workhipawlngaahchuannikhatahminute18velaantihzawhtheihturangpek\hina,karkhatchhungindarkarhnihawhvelturanihlaiinPawlruka\angapawlriatahthungchuannikhatahdarkarkhatvel,karkhatchhungindarkarnga/rukvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturanithung.

Middleschoolzirlainaupangtechuankumtininprojectworkanneive\hinanga,PawlngaahProjectpathum,pawlrukchinahchuanprojectpalitaltingeiturabeiseianni.

Hengtehnahranghrangtestte,observationte,assignment-telehprojectwork-tea\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchhiaha,feltakarecorda,asawifiahnanenresultsiam\hinturani.Naupangharsatnaneilehhnufumdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawa\anpui\hinturani.

PAWL VI

Pawl VI zirlaiten an thiam ngei tura beiseite chu hengte hi a ni:

1. Ngaihthlak thiam (Listening):

(i) Mithusawianngaihthl^kina\awnglehahmellandana\anginathusawikalhmanganmanthiamang.

(ii) Thusawituinalamrikdiklehdiklohanhretheiang.

2. |awng thiam (Speaking):

(i) Thawnthu,thilthlenglehanthiltawnteansawichhawngthiamang.

(ii) Fiahtaklehrangtakathusawianthiamang.

(iii) Thuansawiindiktakinansawitheiang.

(iv) Hawihhawmtakamibiakanthiamang.

(v) Mumaltakinzawhnaanchhangthiamang.

3. Chhiar thiam (Reading):

(i) Chhinchhiahna(punctuationmark)zuiinanchhiarthiamang.

(ii) Thawnthutawite,essaylehlemchanthawnthuteachhiardanturdiktakinanchhiarthiamang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

(iii) Zirlaipuitheituthuziakchihranghrangteanchhiarthiamang.

(iv) N^ltaklehrangtakachhiaranthiamang.

4. Ziah thiam (Writing):

(i) Kutziakmawitaklehchhiarnuamtakinrangtawktakinanziaktheiang.

(ii) Atlangpuizamsahmanginthawnthuanziakthiamang.

(iii) Anthuchhiartawhtea\anginzawhnalehchhannaanziakthiamang.

(iv) |awngupa\hahnemtawktakanhriainanhmangthiamang.

(v) Mizo \awng thumal tihdanglam \hin dan (modified form) anhriainanhmangthiamang.

(vi) |hianhnenalehkhathawnziahte,dilnaziahdantelehsawmnaziahdanteanthiaminanziaktheiang.

5. Grammar:

PartsofSpeechzingaengemawzatchuchipchiarzawkinanziranga,anhrechiangsawtinanhmangthiamtawhang.Nounchihrangte,PrepositionMizo\awngaPostpositionte,Conjunctionte,InterjectionlehExclamatorymarkteanhmangthiamang

6. Mizo Nunphung:

MizonunphunglehziaranganhriattheihnanMizothawnthu(folktale)te,Pasal\hachanchinte,Thiamhnangdeh(Art&Craft)teanziranga,hmanlainunlehtunlainundanglamnahrethiaminngaihhlutnachanganhriaang.

7. Thumal hriat (Vocabulary):

Mizo \awng thumal2500 talanhriaanga, anhmang thiamang.Thumalhriat tam\ulna lehahmannachihranghrangtehriain\awngkauchhehdikanhmang\hangang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

TEHNA (EVALUATION)

Pawl rukah chuanOral test-te,Written test-te lehObservation-tehmangin naupangte thlen chin teh tur a ni a.A thiam lo deuhte chu r<tnawnpui\hinturani.Assignment/home-workhinikhatahdarkarkhatvelaantihzawhtheihturangchinchauhpek\hinturania,Projectpalitaltiturabeiseianni.Hengtest-te,observation-te,assignment-teproject-teantihdana\anghianthiamchhuahturabeiseite(expectedlearningoutcomes)antihtheihlehtheihlohdanlochhinchiaha,feltakarecordturani.Naupangharsatnaneilehhnuf<mdeuhtechuabikaennawnpuiemaw,groupworkangaathiamdeuhtenenainkawptiremawtea\anpui\hinnise.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

THU AWMTE

Zirlai Thupui Phek

1. Khawngaihnamak,mawilehduhawm–KHB. 432 1

2. Mawiteapasilai 4

3. Noun 11

4. Mivanduaihlawhtlingte 17

5. Savalehanot>te(Esopa thawnthu) 23

6. Thumaldanglam\hindan 26

7. MotherTeresa 32

8. Birthdaylawmila 38

9. Zonunmawi–Zirsangzela Hnamte 55

10. Homaimai–RL Thanmawia 57

11. Khuangch>ra 61

12. Postposition 66

13. Kankhuaalochangkangveta 68

14. Veronakhuaatuilian 75

15. Aiaupatezahthiamin–Liandala 80

16. TualvungilehZawlpala 83

17. Thli 90

18. Nundan\ha 96

19. Conjunction 99

20. Ka\hiante 102

21. F<rkhawthiang–Sel\huama (Lena) 107

22. Interjection 110

23. |awngupa 113

24. Kungawrhi 116

25. Mizothiamhn^ng–Lalzuia Colney 126

26. Liansangateunau 132

27. AwnangMizoramtlangnuam–V. H^wlla 144

28. Lehkhathawnlehsawmnaziahdan 147

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

1

ZIRLAI 1

KHAWNGAIHNA MAK, MAWI LEH DUHAWM

KHB. No. 432

1. Khawngaihnamak,mawilehduhawm, Sualriangvaichhandamna; Sualabohnuminzawnghmuta, Mitdelmitv^rnachu.

2. Hlauhnahmunakaawmminhrilh, Kahlauhminhnehsakta; Karinvelehakhawngaihna Duhawmalolangta.

3. Thawhrim,thl>mna,hlauhawmkarah, Thuitakkalokalta; Khawngaihnamakminhruaitutur, Kavaninthlenthlengin.

4. Chutah,kumsangsawmralhnuin, Ni>ngmawitakahchuan; Faknahun\ananganiang, Chatuanazualz>ltur.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

2

TIH TURTE

1. Hehlahienlovasachhuaktheiturinvawngrawhu.

2. Hehlach^ngkhatnahinguntakinchhiarchhuakhmasaula,ahnuaiamitehihansawihotehu.

(a) Sualriangvaichhandamnachuengtiangtakahlungeniainrin? (aw) ‘Mitdelmitv^rnachu’atihhiengngeaawmzia?

3. Hehlathutlangpui(substance)hihanziakteh.

4. “Thawhrim,thl>mna,hlauhawmkarah,thuitakkalokalta” Hetiangdeuhhianthuhanphuahvetehu.

5. Hengthueptehidahrawh. (a) sual – ________ (aw) chh^ng – ________ (b) >ng – ________ (ch) hnai – ________

6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) duhawm (aw) hlauhna (b) rin (ch) thl>mna (d) sangsawm

7. Hengzawhnatehiibulaminensawid<nphawtula,chhangtehu. (a) Khawngaihnahiduhawmlehduhawmloaawmtheiinihriaem? (aw) Kumsangsawmralhnuhiengtiareingeniairin? (b) Thl>mnahlauhawmchuengtengeniang?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

3

8. ‘Khawngaihnamak,mawilehduhawm’tihangdeuhhian‘Hmangaihnamak,ropuilehhlu’hmanghianhlaemaw,thawnthuemawhanphuahvetehu.

9. Sawichhunzawmtur. (a) Mitdelmitalov^rtheihdanchu............................................... (aw) Kathilhlauhberminhnehsakt^kahchuan............................... (b) Thawhrimhiahnuachawlhnanuamanianti\hina............... (ch) Chatuanatanafaknahunin\anturchu.......................................

10. Hengthutihdanglam(modified)tehitihdanglamanihhmaaathu(rootform)ziakrawh.

(a) hlauh (aw) thawhrim (b) thlen (ch) loh (d) hriat

I beng chhi la, mi fing thu ngaithla rawh; Tin, i thinlung chu finna thu dawn nan hmang rawh. I thinlung chhunga i vawna, I kaa i tihngheh bawk chuan thil duhawm tak a ni.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

4

ZIRLAI 2

MAWITEA PA SILAI

ThingtlangkhawnuamtakmaiahhianmipanaupangfeldeuhmaiLaltlanmawiaaawma.Achhungteleha\hiantechuanMawitetiinanko\hina.Nulehpathuawihtheitakmai,\hiankawmthiamlehzaidamtakmaiani.Tlaikhatchupindanahhomeworkalotimalhmalha.Chutihlaichuanaparamvakalohawa,chokalamaeirawngbawlmekanuchuanhlimtakhian,“Awhaw!Ivarawnhlawhtlingve.Vahritpachalsahichutuikatihz^wngtakani!Mawite,heiipa’nvahritpachalarawnkapania,”atia,aauchula.

Chutiaanu’narawnauhtakahchuanalehkhabuchuadahsawksawka,ph<rtakinchokalamahchuanatlanpheia.Apavahritkahchuchhuatlaiahchuanaloletng^ta,anulehpachuanhlimtakhiananlonuihvarvara.Mawiteachuanvahritchuahanpawmchhinvela,avirkualpuia,anrich>lch<lmaia.Anhlimchhungkuangangmai.

Mawiteachuanzanalehkhaazirpahchuanapavahritkahsiakzum\hadeuhmaichuahumrauhrauhva,akh^ttawkinahanenlehzauh\hina.ChutialungawitakavahritsiakahumrauhrauhlaichuananzirtirtupaPuLawmteannungchahumhalhpawimawhziasikulaasawikhaahrechhuakzawka.NungchatechumihringteangbawkaPathianinduhtakaasiamannihavangintihhlummaimaiturannihlohziaasawitechuahrechhuakuaiuaia.

AtukzingkhuaalovarchuanMawiteachumitnuaichatchatchunginalothova.Tapchhakahchuanngawirengina\hua.Anuchuanahanbe\hina,ar<ltawkleklekinachhanga,amitmengahchuanhlimlohnaengemawtakneinihianalanga.Anuchuan,“Mawite,idamloemni?Iawmavanawmlohhmelve!”ahantia.Mawiteachuanzawit>hian,“Dame,”atiringawta.Anuchuanngaih\haloangrengtakhianafapachuaena,thildikloengemawchuaawmningeihianahriaa.

Tuk\huananhaneia,anchaweilaipawhchuanMawiteachuala\awngtlemhlea.Tukdanganginahlimlotihanulehpachuananhrethiammaia,achhanerawhanzawttawhlemlova.ChuminichuanMawiteachuan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

5

apavahritkahmawlhchuangaihtuaha,anzirlaipawhangaihtuahhleitheilo.‘Pathianinduhtakaasiam’tihchuarilruaharinawntluttlutmaiani.

SikulbanvelehMawiteachuana\hiantepawhngaihsaklovinaninlamapannghala.Kawngahchuana\hianpaRinkimanarawnumphaa,adararawnkuahchawtpahin,“Mawite,rahtlanch^ntur\hadeuhkahuala,tlaiahivach^nganghmiang,”arawntia.Mawiteachuana\hianpachuahanena,thutakhmeltakhian,“Savakavehtawhdawnlo.Kasairawkherhpawhkapaihdaihdawn,”atia,RinkimachuanmaktihmeltakinMawiteachuaena,“Engatimaw?”ahantia.Mawiteachuan,“SavatehiPathianinduhtakaasiamvekannia,nungchadangzawngzawngtepawh,tihhlumhia\halo,”atia.Rinkimachuahanchektlaktlaka,“Ahoemmai...!Keichurahtlankachangdawn.Antlannasatehmaianiaaw!”tihpahinakalsana.

Tlaialonia,zanriahankillaichuanMawiteachuananulehpachuahanentawna,apahnenahchuan,“Kapa,sahiengzatngeikahtawh?”ahantia.Apachuanchawbarmawlhmawlhpahin,“Kakapvetanualmai.Sakhichusawmhnihchuangkakaptawha.Z^wnglehhauhukhisawmhnihchuangkakaptawhbawk.Vahritlehram^rtepheichuchhiarpawhkachhiarpeihtawhlo,kakaptamtawhlutuk.Ikapvechaktawhemni?”ahantia.Mawiteachuan,“Keichuengmahkakapdawnlo.Kasairawkherhlehsaihlumpawhnichinkhankapaihvek,”atia,anulehpachuanmaktihmeltakhianMawiteachuanena.

Mawiteabawkchuan,“SirLawmteachuannungchatehiPathianinduhtakaasiamannia,humhalhanngaitihasawia.‘Hmanlaichuansakaptheianropuia,tunlaiahchuanahumhalhtuanropuizawk,’ati.Keichuakaptunihaiinahumhalhtunihkaduhzawk,”atia.Anulehpachusawiturhrelovinanngawirenga.Mawiteapahiramvachaltak,sakaptheivetakanihavanginchutiangthilchualolangaihtuahngairengrenglova,ramvahhinuamatiememringawtmaia.Chutiangaafapaneihchhuninahansawitakahchuanarilruchuakalthuitahlemaia.

AtukahchuanMawiteachuangaihtuahnakalbinglutukpawhinakiansanvetadeuhva.Sikulkalturinph<rtakinachhuaka.Sikulthlenhmadeuhvahchuanmipanaupangrualkhathiankawngthlangthing\angrovalaikingawmhianlovawmlaihlaihmaia.Mawiteavathlengpawhchuan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

6

hanvawmvenghalmaihiatuma;mahse,arilruahthildangalolangthuta,laikingvawmtunaupangtehmaahchuanavadinga,“Vawmtawhsuhu,inpawiengmahasawilova,invawmthlakin\angkainaaneilo,tikhuanawmvemaimairawhse,”atitazawka.

ChutiaMawitean a rawn tih takah chuan naupangho chu anngawi\hapa.Aninenhrekhrekhlawma.Aninenkualhrekhreklaichuannaupangpakhatchualopenchhuaka,Mawiteahmaahchuanarawndinga,“Vekhanglangchechuan!Ipasakahhr^thr^tnen!”arawntitamaia.Naupang\henkhatchuanlonuideuhtattata.Mawiteachuahrilhaihlemaia.Sawiturrengrengahrelo.

ZanriahaneilaiinMawiteachuanchuminiaathiltawnchuasawia,anulehpachuanngawiranmaia.Anchaweichuanhanchawllehvangvang\hina.Anrilruanuamlohletihchuhairualanilo.

AtukahchuanMawiteachuansikulathlenvelehanzirtirtupaPuLawmteachuavahmunghala.Mawiteachuaninthlahrungangrengtakhian,“Sir,kabelawktheicheem?”ahantia.PuLawmteachuan\hatakalochhanginantitizuitabawrhbawrha.Mawiteachuanapachuramvahnuamti>m>manihthulehsakaptheitakanihthutehrilhinsimtiraduhziateahrilha.

AnzirtirtupaPuLawmteachuan,“Ipachulohrilhla,hmanlaichuansakaptheihianngaisang\hina,tunlaiahchuansakaptheichudanbawhchhetuannitawha,ngaihsanchusawiloh,ngaihnepanhlawhtawhzawkasin.Mipangngaichinchutunlaihiancameranenaramvaha,savalehnungchathlalaktuminanhmanhleltawha.Ipahisilainenalaramchhuakbikanihchuanazialohleani.Miinamawitheiangberaanthlalakantumtawhlaiaipainsilainenalavehbikanihchuanachangkanglohletihlohrilhla,b^nsanhmakturinithiamangtawkinlofuihverawh.Fatethusawihikanawihduhphianania,”atia.Mawiteachuabunghatnghata.

Mawitearilruahchuan,‘mipatechuancameranensavalehnungchaanvehtawhlaiin,kapachuansilainenalavehbika,avazahthlaktakem!’tihringawthiaawma,arilruhrehawmchuathawlehhalh\hina.Asikulbangchudingtakinahawnghala,pindanahaluta,ainthlakfelhnuchuanchhuatah\hing\hiina\awng\aia,apainramvahabansantheihnanathiamangtawkinadila.A\awng\aizawhchuanarilruchuanuamdeuhhuaia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

7

Atukzingkhuaalovarchuannichhuakchuamawiinkhuaathiangnuamhlemaia.Mawiteachuhmelharhvangangrengtakhianalothopheia.Anuchuaneirawngalobawlrakraka,apaerawhchuanluhkapuiahchemfawngalosuihhauhhauha.Anuchuanhlimtakalobechunginthingpuialopea.Thingpuiainzawhchuananuchuan,“Mawite,ipabulahsawnvakalteh,thilengemawhrilhcheaduhaniawme,”atia.Mawiteachuanph^wkdeuhhian,“Engmaw?”atideuhh^a.Anuchuanawdamtakhian,“Amahsawvazawtrawh.Ahrilhch^kviautawhcheaniang,ithawhhunanghahhlelhviaukha,”atilehmaia.

Mawiteachuluhkapuiahchuanavachhuakpheia,apachuanhlimhmeltakhianaloena.Mawiteachuanapabula\hutpahin,“Pa,thilminhrilhturineiemni?”ahantia.Apachuanahanena,al<ahchuanduattakinahanchulsakt>t>a,thutakdeuhmaihian,“Mawite,niminisikulbang,ipindanai\awng\aikhainuinalohmuchea,i\awng\ainatepawhkhaalongaithlarenga,”ahantit>t>a,Mawiteachuanangaihnahrelohmeltakhianapachuaena.Apabawkchuan,“Nizanahinunenkansawiduna,karilrukasiamfeltaa.Tuna\angchuanvawikhatmahkaramv^ktawhngailovanga,ramsalehsavapawhkakaptawhngailovangtiinthukaintiamasin,”atitaa.Mawitealawmlehmaktilutukchuamengph^wkdeuhhr^a,apachuakuahchawta.Apapawhchuanduattakinalokuahletvea.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

8

ChuminichuMawitea-techuansikulanchawla.Tuk\huaneikhamvelehanpafachuanph<rtakinanchhuakduna,apachuansilaiapuuaihmaia.Tun\umaanchhuakturerawhchunidangasilaipuchungaachhuaknenchuana inangtawhhauhlo.Kalkawngalohmututechuan,“Nangnipafachukahturinvahre\haawmve,inph<rdunhmelhlemaia!”anlotinaknaka.Chhanglemlovinhlimtakinannuihletmaia.

Environment&ForestDepartmentofficekawtanvathlenchuanofficechualolainhawnglova.Officetuala\hutthlengahchuanan\huduna,apachuanasilaichuachulhauhhauhva,ahantinchhinvel\hina.Ahmelahchuanalauiinalangainahletihchualangchiang>m>ma.Mahse,afapainnungchahmangaihnathuktakaneihtlatavangte,a\awng\ainaahpawhachhamchhuahhialavangteinathilngainattakmaileharoh>m>mmaichuathlahangaitatihahriaa.AdamchhunginnungchatihhlumnanahmanlehngaitawhlohturinasilaichuForestDepartmentkutahlanatumani. Arilrut>t>chuan,“Kalovaharhchhuakharbikem!Tuna\angchuannungchatesuattunilovin,ahumhalhtukanitawhzawkdawnchuania,kafapazarakanuninthlakdanglamturhihrehawmtihchangchukaneidawnngeimaia.Ramvahchakchangtepawhkaneiang;mahse,kafapalehPathianzarahnungchatetihlumtawhngailoturhianchaknakaneingeiang,”atia.Asilaichuduattakinahanchullehhauhhauhva,a\hutnasirahchuanatung\haa,Mawiteachuduattakinakuaha,anpafachuananinena,hlimtakinannuidunvarvara.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

9

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangtehu.(a) NungchahumhalhaduhavangaMawiteanathilneihapaiht^kte

khasawirawh.(aw) Mawiteaparamv^khawkhanengngearawnhawn?(b) Mawiteakhansakaptunihngeaduhahumhalhtunih?(ch) Mawitea\awng\aikhanengngeadil?(d) Mawitea\awng\aithuahriatinapakhanengtinngearilruasiam?(e) Tunlaiamipangngaichinteramvahdankhahansawiteh.

2. Hengthutehiaawmziahansawiteh. (a) nungcha (aw) ramvachal (b) hmanhlel (ch) luhkapui (d) ramv^k (e) suat

3. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) tichereu (aw) ngaina (b) ph<r (ch) hlawhtling (d) humhalh (e) zanriah

4. Inzirtirtuhovinnungchahumhalhpawimawhzialeh,nungchahumhalhturahmalakdantur\haniainhriatsawikhawmtehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

10

5. Nungchatehithatchimittavekila,mihringteanghawngdanturhansawikhawmtehu.

6. Ipaemaw,iuemaw,ramsalehsavakahchingawmtasela,alosimtheihnanengtinngehmailakang?

7. Nungchate\angkainapathumvevehanziakteh.

8. Mawiteachuanapainramvahabansantheihn^n\hing\himeuhvinPathianhnenahadila.Nanginipa/nutanPathianhnenahengngediliduhhanziakteh.

Mihringte tan Thing leh thlaite tan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

11

ZIRLAI 3

NOUN

PawlngaahkhanPartsofSpeech-tekhaatlangpuichauhvininzira,tunahhianamalmalinchiangzawklehchipchiarzawkininzirdawntaani.

Noun chu hming a ni a, mihring hming leh thil dang zawng zawng hming a ni.

Nounchuchihrangpangaah\henania.

1. Proper noun:Propernounchuhmingbikhiani.Hmingbikchumihringhmingzawngzawnglehthildanghmingzingaa putu bik awm hmingapianghiani.

Hetiang chite hi: Jehova,Isua;Buizova,Lianchhiari;India,Japan;Tuirini,Ganges;

Phawngpui,Mt.Everest;Tlabung,Delhi;MizoramUpaPawl(MUP);January,Thlaz$ng;Thawh\anni,Ninganilehadangtamtak.

2. Common noun:Hmingin\awmtheihchihiani. Hetiang chite hi: mihring,mipa,hmeichhia,\halai,naupang,ran,ui, r,k>l,vawk,

b^wng,sial,ramsa,sakhi,sava,tuklo,sangha,rannung,khau,thei,thlai,hnim,ram,lui,tlang,mual,ruam,tui,lei,lung,mau,tihangchihi.

3. Collective noun:Pawllehahuhovaawmtehming. Hetiang chite hi: YoungMizoAssociation,MizoZirlaiPawl,kohhran,zaipawl,

police-ho,footballteam,nghalrualtihtelehadangte.

4. Material noun:Materialnounchuhmanrualehthildangasiamlehchhawntheihchitehminghiani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

12

Hetiang chite hi: lung,thing,mau,thir,darthlalang,tihtelehadangte.

5. Abstract noun:Abstractnounchuthilhmuhtheihlohlehkhawihtheihlohchitesawinahmingani.

Entir nan: huaina, rinawmna, hmangaihna, khawngaihna,tlawmngaihnatihtelehadangtamtak.

NOUN NUMBER

Grammar-ahchuanhming(noun)hiatamlamchhiardanbikaawm:pakhatlehpakhataiatamtiin.Hetihianan\hen.

1. Singular number:Pakhatsawina. NounchuSingularnumberanitihtihlannana\awngkamhman\hintechu–mipakhathmingte,pakhat,khat,maltelehpronoun zinga pakhat sawina – ka, kei, keimah,mi, i, nang,nangmah,che;a,ani,amahtehiani.Ahmandanchu: H>mihiLalaani. Mipakhat alokal. Mautlawnkhat mi hanpeteh. Keimah mi perawh. Ka \hutpuiangche. Tuichawiturina kal. Ani lochuhriaanawmlo. Amah ihrelomaw? Adumbikaziahapiangtekhi‘pakhat’sawinaani\heuhva,azatzawhngailovachiangnghalani.

2. Plural number:Pakhataiatamsawina. Pakhataiatamsawina\awngkamhitamtakaawm.Pahnih(emawazatchiahapiang),ho,te,hote,teho;kan,keini,keimahni,min,in,nangni,nangmahni,cheu;an,anni,anmahni;duahduah,engemawzat,tamtak,\henkhat;ula,rawhu,tihtelehadangte.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

13

Entir nan: Mipariatinhnaan thawk. Nulehpaho anzaikhawm. I\hiantechuvakorawh. Mieng emaw zat anlokal. Pawisatam takneihkaduh. Zirlai\henkhat an awmlo. Kan lothlengtae. Nangni chukakoloche u. Anmahni kapeange. Lokalula,enrawh u. Naupangan lokalduah duah mai.

NOUN GENDER

Genderchumihringlehthilnungdanganulehapahming\henhrannahiania,anulehapainanin\awmtheihhminglehthilnunglotehmingpawhahuaptelnghal.Chihrangpali-ahan\hena.

1. Masculine gender:Apasawinahming(noun)apianghi. Entir nan: mipa,pu,putar,pa,pasal,tlangval,r^wlthar,mipa

naupang; arpatuai, arpa, arpachal, uipa, vawkpa,kelchal,b^wngchal,sechallehadangte.

2. Feminine gender:Anusawinahming(noun)apianghi. Entir nan: hmeichhia, pi, pitar, nu, nuthlawi, hmeithai,mo,

nula,hmeichhenaupang;arl^,arpui,uipui,vawkpui,vawkzel,kelpui,kell^,b^wngpui,b^wngl^,lawipui,sepuilehadangte.

3. Common gender: Anulehapain\awmtheihchihming(noun)apianghi.

Entir nan: naus>n, naupang, tleir^wl, \halai, puitling, tar,mihring,minung,mitthi,mipui, lal, hotu, zirtirtu,sumd^wng,fahrah,ar,vawk,ui,zawht>,lawi,sial,sava,ramsa,sakhi,sanghalehadangtamtak.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

14

4. Neuter gender: Thilnunglolehthilnunganulehapaawmchuang lote sawina hming (noun) zawngzawnghiani.

Entir nan: lei, lung, tui, boruak, thir, rangva, lunghlu, dar,lehkhabulehadangchutiangchitechu.

Note: Tleir^wl hi nula \an leh tlangval \an sawina commongenderania,commongendernimahse,masculinegender‘r^wlthar’epafemininegender-ah‘tleir^wl’tiahmanvethoturani.

TIH TURTE

1. Ramhming,luihminglehtlanghmingpropernounpali\heuhhanziakteh.

2. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Hmingin\^wmtheihchihi____________ani. (aw) Pakhataiatamsawinahi____________ani. (b) Masculinegenderchu____________ani. (ch) Hmuhtheihlohlehkhawihtheihlohhminghi__________ani. (d) Hmingbikchuhmingzinga____________hminghiani.

3. Ahnuaiahmingchihranghrangtehiengnounngeannihziakvekrawh.

sikul Hmuif^ngtlang hawihhawmna hockeyteam thingzai Inrinni darthlalang vapual hlimna DawrkaiUnion

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

15

4. Heng sentence-ahte hian pakhat sawina leh pakhat aia tam sawina\awngkamtelachhuakla,ahranginbawmahdahveverawh.

(a) Induhlehsawiula. (aw) Mifeltakchutl>mt>chauhanawm. (b) Fapamalnihhinuamtakani. (ch) Anihizawngataimaania. (d) Mianvakhuaihuaimai. (e) Ipasskalawmpuiache.

5. Savahienggenderngeanihsawila,Mizoramasavahming10ziakrawh.

6. AlehAW-amitehiainmilzawmrawh. A AW Khauathlawk supsuptawh. Motorainzui nohnohmai. Policeanl^m zawihzawih. Sikulankal duahduahmai. Tuiafar dualdualmai.

7. Mizoinchhungahriamhreichihranghranghmingparukziakrawh.

8. Hengthutehienggenderngeannihziakrawh. mothar ____________________________ chingpirinu ____________________________ r^wlthar ____________________________ vawkzel ____________________________ buhtlei ____________________________

9. Hethuhichhiarchhuakla. KhuanglenglalThanhr^ngachuananupuilehafanut^ngchuanpahnihatlannadaihsumaneisilova.Mualb>mkhawlalZapauvahnenahchuan,“Minkhawngaihla,kanupuilehkafanuhianpahnihhianmintlantirhr^mrawh,”tiinahandilnawnleha.Mahse,Zapauvachuan,“Anpahnihaitlantheihlohlehpakhatzawkzawkhitlanmairawh,”atitlata.AfanuLalvanchhingpuiichuan,“Kapa,keimahmin

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

16

tlanrawh,mintlanlohchuankathimaiang,”atimawlhmawlha.AnupuiDarilahchuan,“Keimahmintlanzawkrawh,”alotialotivebawka.

Thanhr^ngachuan,“Thilazawngathlanharberkathlana\ultasia,avaharsatak>m!”atia,a\apzawihzawiha.Atawpatawpahchuananupuichuatlantazawka.

Hethu-ahhianpropernoun8lehcommonnoun14aawma.Zawngla,ziakchhuakrawhle.(Hming ngai awm nawn a awm pawhin a hran anga ngaiha chhiar vek tur.)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

17

ZIRLAI 4

MI VANDUAI HLAWHTLINGTE

EngkimtitheiPathian,leilehachhungathilawmzawngzawngte,tuifinriatlehachhungarannungzawngzawngtelehthilhlutinrengte,vanboruakzautakanilehthlaleharsichhiarsenlohtesiamtulehdintuchuanengkimhiahmuntakahdahin,ahuntakahachetveltir\hinani.Siamtuchuanathilsiamtinrengtechu\haati>m>mveka,duattakinaenkawlzuibawkani.Athilsiamzingarannungtamtaktehiinangtaktak,hriathranhleihtheihlohkhawpadanglamnanei loteanawma,chungzingahchuan–khuaite,fanghmirte,thote,thosite,pikhawizutelehadangtamtakanawma.Thohianinanemavanglehanintiat>mavanginhriathranharsakhawpathilinanglehintiattlangsawinan,‘thothilang’tih\awngkamhikanpilehputekhananlochherchhuakhialani.

Mihringte erawhhi chu danglam taka siam, rilru leh thlaraupawhnei,mipuimaktaduaitamtakpungkhawmzingahpawhpianzialehk$mtlangahpawhinanglovekkannia.Inanglovakandanglamvekmaihimalsawmnaropuitakchuani.“Hemitepahnihhichuaninangmange,”kantihtepawhhihanbelhchianchuandanglamriaunalaihianloneitlatzelani.Kanpianzialehhmellandante,kanduhz^wnglehngainatz^wngtehiinangtaveksezawng,khawvelhianbuainachinfelhleihtheihlohatawkdawnalonirengmai.Kaninanlohangbawkhiankanthiamz^wngte,kanthiltihtheihz^wngte,tuikantihz^wngtepawhainanglova.Piantirha\angavanduaisavehrimhrimkanawmangbawkinpianphungpangngaiakanlopianhnuahpawhnatnalehthildangengemawavangavanduailehtapawhaawmtheiha.Hetiangmi,“vohbik”kantihterihriatnalamaharsatnatawk,bengngawngte,hmuhnalamaharsatnanei,mitdelte,duhduhakalsawntheilokebaitelehzengte,kutlehkeduhangangahmanghleitheiloteahpawhhiansiamtuchuanmalsawmnaaphumru\euhva,pianphungamipangngaitenantluklohfinnalehthiamthiltamtak,siamtuchuananmahniahadaha.Khawvelahhianchutiangmi,michungchuanglehmientawntlak,antumruhlehtaihmakavangahlawhtlingtamtakzingahmitl>mt>chauhihansawidawntehang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

18

AmericamiThomasAlvaEdison-achuanaupanlaiinanzirtirtutenthluakbuailehrilrukimlovaanngaihavanginsikula\anginanhnawtchhuaka,inlamahanuintheihtawpchhuahazirtirinaenkawla.Vanduaithlaktakinrelaazinnaahintipalhinabengangawngzuilehtaa.Mahse,chutichungchuanatumruhlehtaihmakemavanginkhawvelmamawh,tunthlengakanlahman\angkai>m>m‘electricbulb’siamchhuaktualonirengmai.Heibakahhianthilthardangsangkhatlaiasiamchhuakbawkani.Ahminghikhawvelascientistropuilehhmingthangtezingahachuangrengtawhdawnani.

FLSanderson-apawhkumkhatmilekanihlaiinamitadela.Mahse,atumaruhin,taimatakinlehkhaazirzela.KumsawmthumanihmeuhchuanmathematicianropuitakniinkhawvelaUniversityhmingthangCambridgeUniversity-ahzirtirtuhnapekani.GermanmiLudwigvanBeethoven-apawhengmahhre thei lokhawpabengchhetanichunginkhawvelamusic thiamhmingthangatlingphahialani.Khawvelahlaropuilehchuaitheilo,‘HalelluiaChorus’phuahtuGermanmibawkGFHandelpawhhimitdelzuknia.

Chutiangchuanscientistropuitak,‘ABriefHistoryofTime’tihziaktuStephenHawking-apawhhitaksapumpuizeng,abiangtihrawllehkhawlthlunzawmhmangamidangbethei\^wk\^wkani.Pathianthuhriltulartak,rualbanlotehnenachanchin\hahriltupawl‘JoniandFriends’dintu,JoniEarecksonTadahiatleirawllaiatuiaachetsualavangaadarhnuailamzawngzengania.Hetichunghiannasatakinmidangtetanhnaathawkani.

Mizote pawhhi kan lo duai bik hauh lo va,mi entawn tlak,tumruh,antaihmakavangahlawhtlingsawiturtamtakzingahmitl>mt>hantarchhuakvelehila.“KannghakrengchekanLalber”tihlehhladangtamtakphuahtuSuaklianahimitdelani.Biblehre>m>m,ahunlaiaBibleDictionaryantihhialkhawpaPathianthuhrialehthusawithiam,zaithiamlehhlaphuahthiamHleithanga(Hleia)pawhhikezenglehmitdelani.“Katannilehthlarengaengtawhlo,”tihhlaphuahtuTaivelapawhhifahrahretheitakanihbakahmitdelani.

SerchhipkhawmiC.Rohnunachu\awngtheiloanichunginfurnituresiamathiamemema,mistiriniinachhungtenan\angkaipui>m>mani.LarryLalremruata,MissionVengthlang,Aizawlchubengngawngleh\awngtheiloanin^a,hnamtahte,khotahte,patetahtelehpuantahtecheninathiama,sumtamtakahailutani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

19

Biakrema,BethlehemVeng,Aizawlchupiantirha\anga\awngtheilolehbeng\halonimahse,ahunlaialemziakthiam(artist)larbertezingamiania.Athawhchhuaha\angininlehloandintheihphahhial.

“Theihnise”tihthawnthungaihnawmtakziaktuZosangzuala,ElectricVeng,Aizawlpawhhipiantirha\angazeng,mahniachesawntheilo,wheelchair-anawrngaianichunginrilrupaukhauhtakaputlata.Amair^wmchhuakthawnthuchucomputer-ahtheilehtheilovinachhua,hunreilotechhunginthawnthungaihnawmtakapuitlintheiani.

PBSangthanga,Phuaibuangkhawchhuak,RamhlunVenglaipawhhipawlliazirlaiinvanduaithlaktakinamitadelhlauhmaia.KolasibBlindSchool-ahlutinkum1991-ahB.A.apassa,MizomitdelzingaB.A.passhmasaberani.PHEDepartment-ahAssistantControllerhnachelhin,TelephoneOperatorania.Kum1982-ahkhanAllIndiaBlindSport-ahtelinlongjumplehshotput-ahgoldmedallainMizoramalochampion-puitawha,kum1987khanHimalayanCarRallyforBlind-ahMizoramaialoawhtawhbawkani.

Lalbuatsaiha,KeifangkhuahiMizomitdelzingaM.A.lehM.Philzohmasaberania,MizomitdelzingaPh.Dzirhmasaniin,JawaharlalNehruUniversity(JNU),NewDelhiazawma.JNUVisuallyChallengedForum-ahteconvenerniinmitdeltetannasatakinkawngasialani.

Hetiangmi,mivanduainiakanhriatentawntlaklehhlawhtlingtehianmalsawmnavantlaandawnganingawtlo;antaihmaknalehtumruhnainhlawhtlinnalehropuinaakhumtiranizawk.Pianphungamipangngaitenanmahnia\angazirchhuahturkanngahziahria ila.Anmahniangbawkaharsatnalehvanduainatawktepawhin,“Engvanginngekatihtheihlohbikang?”tiin,mahniph^ktawklehtheihtawkahhlawhtlintumintaihmakchhuahila,mahniintodelhnakhawpmalsawmnaPathianinminpengeiang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

20

Thu pawimawhte

k$mtlang chungchuang fahrah paukhauh pianphung intodelh

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Hlawhtlinnalehropuinahikhawia\angalochhuaknge? (aw) ‘HalelluiaChorus’phuahtukhatungeni? (b) Inzirlaiin‘Malsawmnaropuitak’atihhiengnge? (ch) ‘Theihnise’tihthawnthuziaktukhatunge?Engvanduainange

atawh?

2. Adikberthlangchhuakrawh.

(a) MizomitdelB.A.passhmasaber (Suakliana/PBSangthanga/Lalbuatsaiha)

(aw) Lemziakthiam(Biakrema/Hleithanga/C.Rohnuna)

(b) |awngtheilomistiri(C.Rohnuna/Zosangzuala/LarryLalremruata)

(ch) HimalayanCarRallyforBlind-aMizoramaiawhtu(Suakliana/Hrangkima/PBSangthanga)

(i) ‘KannghakrengchekanLalber’tihhlaphuahtuchu(Kamlala/CZHuala/Suakliana)

(j) MizomitdelzingaM.A.zohmasaber(Lalduhsaka/Lalbuatsaiha/Khumtira)

3. Pathianthilsiamzingarannunginangtaktak,hriathranhleihtheihlohkhawpadanglamnaneilotekhaengtenge?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

21

4. Ahnuaiakualkhungchhungamitehianawmnaturtakahdahangche. (Stephen Hawking, Thomas Alva Edison, FL Sanderson, Joni & Friends,

Ludwig vanBeethoven) (a) Mathematicianropui ............................................ (aw) Musicthiamhmingthang ............................................ (b) Rualbanlotehnenachanchin \hahriltupawl ............................................ (ch) Electricbulbsiamchhuaktu ............................................ (d) ABriefHistoryofTimeziaktu ............................................

5. Hengthueptehihanziakteh. hlawhtling– taima – thar – hmasa – tlem –

6. Inzirlaiatarlanlohmivanduaithilthiambikriauneiihriattehmingziakla,anhmingzawnzelahanthilthiamziakbawkangche.

Entir nan: C.Rohnuna–furnituresiam ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________

7. Inhlawhtlintheihnaturatih\ulniainhriattehansawikhawmtehu.

8. Thilthiambikineiem?Ineihchuanihlawhtlinpuitheihnaturkawnginzirtirtuhovinhansawihotehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

22

9. Kualkhungchhungathu-ahhianirilruputdannenainmilzawkthai()angche.

(a) Mitdelkahmuhin(kalainat/kahmusit)

(aw) Kebaikahmuhin(kanuihzat/kakhawngaih)

(b) Bengngawngkabiakhian(kabechhawhchhi\hin/dawhtheitakinkabia)

(ch) Kezengkahmuhhian(\anpuikaduh/chawhkati)

10. Hengahnuaiathutehilakhawmin,kimchangtaksiinatlangpuinalhtakinziakrawh.

– Mi rethei hnehchhiahtu chu a siamtu hnehchhiah a ni a, Tlachhamte khawngaihtu erawh chuan a chawimawi a ni.

– Mi rethei hmusittu chuan a siamtu a ngai nep a ni a, Mi vanduai diriamtu chu hrem lohvin a awm lo vang.

– Mi rethei thil petu chuan a tlachham lo vang a, Maimitchhinsantu erawh chuan anchhia nasa tak a dawng ang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

23

ZIRLAI 5

SAVA LEH A NOTETE(Esopa Thawnthu)

Savat>hianbuhhmunahbuachhepa,atuia,not>aneia;nitininchawzawngturinanot>techuachhuahsan\hina.Buhsenghunalohnaia,engtikhunahpawhbuhsengtuteanlokaltheitihsavat>chuanahriaa,anot>tehnenahchuanchawzawngaachhuahhl^nathutharanhriatapianghrilhzelturinachaha.

Nikhatchuanpuivahchhuahhlaninloneitupachuabuhenturinalokala,afapaakova,“Buhsengahuntahlemai.Hanhawtala,\henawmkhawv>ngtezawngzawngkokhawmla,buhminsengpuiturinhansawmtache,”atia.Tlaiahchuananpuichualohawvelehsavanot>techuananthuhriatchuanlohrilha,anbuchuhmunhimlamasawnturinanpuihnenahchuananngennghala.Mahse,anpuichuan,“Hmanhmawhduhsuhu.Loneitupachuanbuhsengturaa\henawmkhawv>ngteanghahdawnchuanchutimaiinanlokallovang,”atitlata.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

24

A t<kah chuan lo neitupa chu a lo kal leh a, buh chu lakhmanhmawha\ulhletawhanitihahmuhchuanafapahnenah,“|henawmtengh^khmankannitahauhlomai.Kanlainahnaitesawmmaiilaa\haang.Tlanthuaila,ipulehipateatehankola,nakt<kzingvar\iana\anginbuhminrawnsengpuiturinhanhrilhrawh,”tiinafapachuachahlehtaa. Tlaiahchuansavanot>techuanchuthuchuthinphudepdepchunginanpuihnenahchuananlohrilhleha.Anpuichuan,“Chutiringawtanihchuanhlauduhsuhu.Anchhungkhatlainatechuananmahnibuhsengturanneive\heuhva,engtinngemahnibuhsenglaitlansanamidangbuhsenganpuihtheihang?Engpawhnise,nakt<kaanthusawierawhchungunlehzualinlongaithlatawhangcheu,”tiinanot>techuachahlehtaa.

At<kahchuananpuikalbohlanbawkinloneitupachuanabuhhmunchuarawnfangleha.Buhvuichusenglohchuananguithuaimaidawntihahmuhchuanafapachuakova.“Kanthl^mahkalila,kanfavahtetâthriamila,nakt<kzingvar\iana\anginkanpafangeihiankanseng\annghaltawhdawnnia,”tiinafapachuahrilhlehtaa.

Chuthuchusavanot>techuananpuihnenahanhanhrilhvelehsavat>chuan,“Chuzetzawngngaihthahchianitalo.Buhneitupaberinamakutngeiabuhsengatumtawhchuanbuhansengtaktakdawntatihnaanihchu,”atia.Tichuan,savat>chuanhmanhmawhtakinabuchuhmundangahchhepinanot>techuhmunhimahasuana,at<kzinga\angchuanloneitutepafachuanbuhchuanseng\antaa.

TIH TURTE

1. Hengthutehihanhrilhfiahteh. (a) var\ian ........................................................... (aw) chhep ........................................................... (b) seng ........................................................... (ch) buhvui ........................................................... (d) favah ........................................................... (e) thlâm ...........................................................

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

25

2. Var\ian a\anga \anin ni khata hunbiMizovin kan sawi danhranghrangtehanziakchhuaktehu.

3. Henghmanghiansentencehanphuahteh. (a) \henawm (aw) hmanhmawh (b) suan (ch) thuthar (d) buhngui (e) ngaihthah

4. Hengthueptehihanzawngchhuakteh. (a) pafa ...................... (aw) nakt<k ...................... (ch) not> ...................... (d) hmanhmawh ...................... (e) zing ...................... (f) lakhawm ......................

5. Savanot>telehanpuikhaan\angrual>m>ma,anpuithuawihloseantanapawiturziahansawihotehu.

6. Savapuikhaamuanglutukintingeachethunkhaatawkintizawkhansawihotehu.

7. Hethawnthuhianengngeminzirtirniainhriathanziak\heuhtehu.

8. Savanot>tenanpuithuanawihdanlehthuawih\hatnaniainhriatziakbawkangcheu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

26

ZIRLAI 6

THUMAL DANGLAM |HIN DAN

Mizo\awngahhianathukaldanazirathumallodanglam\hintamtakaawm.Akawhlapangngairengmahse,adanangatihdanglamlohchuan\awnghmandandikloanimai\hin.Adanglamtheihdanchihranghranglehadanglamdankalhmangchunakinahpawlsangzawkahchipchiarzawkininlaziranga.Tunahhichuana\<lzualdeuhengemawz^tinzirrihphawtdawnani. Thumalchuadanglamtheihdanchihranghrangaawm.1. A thumal tawpa ‘ng’ ‘n’-a thl^k chi: Entir nan: âng - ân bâng - bân chiang - chian chuang - chuan eng - en f>ng - f>n hawng - hawn kang - kan meng - men piang - pian tiang - tian uang - uan v<ng - v<n zawng - zawn

Ahawrawpthl^katihdanglama\<ldantichiangturinsentencehmanginloentirzuinghalila.Hetianghianhman\hinturani.(a) âng-ân : Ikaângrawh,i ânzauviauangaiang.(aw) châng-chân : Motorkanchânga,kanchânreitawh

nenalolakallo.(b) chuang-chuan : Sakawr chungah i chuang chak em?

Chuananuamasin.(ch) eng-en : Rawngengkaleia;mahse,aendana

nalhlotlatmai.(d) hawng-hawn : Sikul anhawng tawh em?Anhawn

velehkalkaduh.(e) kang-kan : Artui kangrawh,chhumaiinkanatui

zawk.(f) keng-ken : Chawhnuahchemkeng \heuhrawhu,

inkenlohchuanhreminniang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

27

(g) puang-puan : Thuanpuangemni?Eng thungeanpuan?

(ng) \hang-\han : Naupang \hang laite hi an \han \hattheihnanchaw\hapekturani.

(h) uang-uan : Iuangemmai,uanhiichingdawklaktawhanihhi.

(i) v<ng-v<n : Akeav<nga,av<nnasatemavanginkalpawhakaltheilo.

(j) zuang-zuan : Inzuansiakangu.Nangzuanghmasala.Heihii zuankhumzoangem?

2. A tawpa ‘k’ ‘h’-a thl^k chi: Entir nan: ak - ah ^wk - awh bawk - bawh chhuak - chhuah dek - deh ngh^k - nghah liak - liah puak - puah riak - riah siak - siah \iak - \iah ziak - ziah thliak - thliah

Sentence-a hman dan: (a) ngh^k-nghah : Ilongh^kangu,kannghahchhuahloh

chuanabopalhange. (aw) puak-puah : Nizanabomb puakkhaihriaem? Apuahlaikhanabullawkahkanawm. (b) riak-riah : Lovahkanriak\hin,riahveiduhem? (ch) siak-siah : Petrolkhahansiakteh,i siahchhuahtheih

lohlehkeimankarawnsiakange. (d) \iak-\iah : Ian\amchithehkhaa\iakem? A\iahlohchuanthehnawnlehangche. (e) ziak-ziah : Iziak zotawhem?Selemmihanziah

veteh.

3. A tawpa ‘p’ ‘h’-a thlak chi: Entir nan: chhep - chheh fâwp - fawh f>p - feh hlep - hleh lip - lih zep - zeh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

28

Sentence-a hman dan: (a) chhep-chheh : Savainbu achhep lehta,buanchheh

laihiantuilaiani. (aw) fâwp-fawh : Theihaimukhafâwprawh,ifawhduh

lohlehkeimankalofâwpange. (b) f>p-feh : Fukanf>pa,kanfehbangchukandah

\ha. (ch) hlep-hleh : Itinhleprawh,ihlehthiamlohlehka

lohlehsakangche. (d) lip-lih : Bawng vun hi an lip a, an lih hnuah

khuangahankaih\hin. (e) zep-zeh : Tarmitanthingk^kahlungazepa,tun

thlenginTarmitalung zehanlati.4. A tawpa ‘t’ ‘h’ -a thl^k chi: Entir nan: ^t - ah awt - awh b^t - bah chat - chah d$t - dih hiat - hiah l<t - luh m>t - meh n^wt - nawh pawt - pawh rit - rih r<t - ruh s^t - sah z^wt - zawh ziat - ziah

Sentence-a hman dan: (a) ^t-ah : Mauhriaminmin^tkati.Khawilaiah

ngeaah che? (aw) dit-dih : Mizozingahdawnfawhphelphawkdit

zotheichuSaichawnkh<pachiahanianti.Engtinngeadihzawhtheihle?

(b) m>t-meh : Ilumet rawh,imehzawhahkanlengdawnnia.

(ch) r$t-rih : Fehkawngi rittawhangu,rihfaiahunta.

(d) r<t-ruh : Bawlhhlawhkharutrawh,iruhzawhahpaihnghalla.

(e) s^t-sah : Thingphun sat suh, i sah te chuan a\hangtheinang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

29

(f) ziat-ziah : Zawng\ahiziatngaiem?Iziahthiamchuanloziatrawh.

5. ‘uar’ ‘awrh’-a thlak chi: Entir nan: nuar - nawrh tuar - tawrh zuar - zawrh

Sentence-a hman dan: (a) nuar-nawrh : Naupanganuar,anawrh avanginan

thl>m. (aw) tuar-tawrh : Rambuai laikhankantuarnasa,kan

tawrhnasatzialahtumananhretawhsilo.

(b) zuar-zawrh : Chawhmehizuarelo?Izawrhchuankanloleiange.

TIH TURTE

1. Hengthumaltehiatihdanglamdantur(modifiedform)ziakrawh. eng – ........................ hik – ...................... inkhel – ........................ fu – ...................... la – ........................ lo – ...................... ni – ........................ thiat – ...................... thlang – ........................ thliak – ...................... zawt – ........................ riak – ......................

2. Hengzingahhianatihdanglamdanturangatihdanglamlohthumalawmapiangtethlangchhuakla,adikinthlakrawh.

(a) Arsakangkahmehchak. (aw) Tuinahngeiriak? (b) Relachuanghikapeihlo. (ch) Ilohmulochuanapawiang. (d) Khawikhuangeinni?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

30

(e) Engtinngetiitum? (f) Penikenglochuanathanang. (g) Kawnganhawnglohchuanlutsuh. (ng) Leilaihiahahthlak. (h) Homeworkitilochuananhremangche.

3. Mizo\awngdanglam\hinzingahhianasipeldanglamlo,arikdanchauhdanglam\hinengemawzataawma:kal-kal;siam-siamtihangchihi.Hengangchihiadangpangatalhanziakchhuakveteh.

4. A\awngkamdiklolaitidikrawh. (a) Nachinahkhanruahasur. (aw) Lianinpawisaaneingahlutuk (b) Sawpitarsawakhawngaihthlakawmmange. (ch) Chhunchawieitawhangu. (d) Arsiaengcheichuaimai.

5. Adumbikaziahvevezelhialamrikdaninangloturania;Mizo\awngchhiardandiktakinhanchhiarteh.

(a) Pawisakanthawh lawma;chuchuthawhlawm ani. (aw) Puansinrawh;isinlohchuanavawtang. (b) Minlonamsuh;artuirimkanamem? (ch) Ruahinminnana;minnanlehkahlau. (d) P<mahthiranchhera;p<mah anchuang. (f) Chemkenturani.Mikawngkena\ha. (g) Hmuhkanuame,chatuanhmunnuamchu. (ng) Hliamantama;hliamtuartechudamdawiinahandah. (h) Asirnilo,alai h^wl angche.Alaihawl kani.

6. Hengthutehichhiarla,adiklolaitidikrawh. (a) Headmasterihriatawhem? (aw) Sawnulasawihreem?Ihrialohchuankahriatasin.Hriave

tawhrawh. (b) Ihriatawhngaiemni?Keichukalahriatngaihauhlo. (ch) ‘Thudiksawirawh.Dawihzepind^wtansawi\hin’tihhiiawih

z^wnganihem?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

31

(d) Inngaihluapiangantlawmanga,inngaitlawmchuchawimawianniang.

7. Mizoramahhianchhimlehhm^rte,khawchhaklehkhawthlangahtethilsawidaninanglolehthilhminginangloaawmnualmai.Group-ahin\henula,inhriatdansawikhawmtehu.Tichuan,ahnuaia^wlhiindahkhatdawnnia.

8. AdikzawnahDdahla;adiklovahXdahrawh.

• Lalpa\ihla,sualkalsanrawh.

• Zirtirnachungaihpawimawhsuh.

• I\awngkachhuakinatinawmangche.

• Mitchapolehleidawtheinihsuh.

• Lalpa\ihchusualhuahiani.

• Thununnapawmchununnakawngahaawm.

• Mamawhtawkaliamkawmpuichutl^krannaani.

• Miina\awngkamchhuakrahchuasengang.

• Chanchinlawmawminmiatiher.

Chhim Hmar

1.kawi^m ______________________

2.______________________ l^mkhuang

3.______________________ thingfanghma

4.pai>m ______________________

5.______________________ chawhtawlh

6.palang ______________________

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

32

ZIRLAI 7

MOTHER TERESA

Mother TeresahiMacedonia rama Skopjekhuaahni27.8.1910khanalopianga,ahmingtakchuanulehpahmingchawiaphuahAgnesGonxhaBojaxhiuani.Unaupathumzingaanaupangberani.AnuchuAgnesania,apachuGonxhaBojaxhiuani.Apahisumdawnghausaleh hlawhtling tak a ni a.Amaherawhchu, a vanduaiasiaminkumriatmichauhanihlaiinapachuanaboralsantahlauhmaia.Apazaranuamsatakaawm\hinkhaaloboraltaksiavanginandinhmunpawhaloharsave\antaviaumai.Apachuanreidampuilomahse,adamlaiaatheihtawpaafatealoenkawlnalehPathianthuaakaihhruainachuannasatakinnaupangAgnes-ithinlungahthuasawia.KumsawmlehpahnihmialonihchuanmissionarynihaLalIsuaChanchin|hapuangdarhturinthuatiamtanghengheani.

ChutiangchuanPathianrawngbawlturaainpekduhnachuzualzelin,SkopjekhuachhuahsaninIndiaramaIrishhmeichhesakhawrawngbawlaturainpumpek‘SistersofLoreto’pawlchuazawmvetaa.ChupawlazawmtakhnuchuanSisterMaryTeresatihalonitaani. Dublinkhuaa‘InstituteoftheBlessedVirginMary’hmunatraininganeihzawhhnuahIndiaramchukum1929khanalothlenga.St.Mary’sHighSchool,Calcutta-ahzirtirtuniinGeographylehCatechismazirtir\hina.Kum1937khanthutiampuitlinglain‘MotherTeresa’tiakohalonitaani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

33

Kum1946khanDarjeeling-ahrawngbawltuteintawhkhawmnahmang turinCalcuttaa\angin relinakala.Relaachuan laichuan th<kzawkaPathian rawngb^wl tura kohna thar a dawng leh ta a.Chukohnachuanmiretheiberbertetanarawngbawlturinatirtatlatmaia.HetihlaihianCalcuttakhawpuichuretheihnahripuiinnasatakinanuaivela,MotherTeresathinlungchuatir<mvawngvawng\hinani.Zirtirtuhnaa\angabanamiretheitetanahunpumathawhaduhtaa.Tichuan,zahpawhdawnlovinthuneitutehnenahbanadila,thuneitutechuananloremtia,athawhnasikulchuachhuahsantaa.Calcuttakhawpuidaif>mamiretheitezingahunpumhmangturinainpe\antaani.

Chenna in nei lo naupangte tan khawlaiah sikul a siam a.Ahnathawhchuanmiterilruahnasatakinthuasawia,mi\hahnemngai te,kohhrantelehkhawtlanghruaitutepawhinanpuithuaia.Miretheichennainpawhneilokawngsirremchanglaiakhawsahotechuatlawha,arilruakhawihhle\hin.Ainpeknaanasat>mavanglehahnathawhavangtechuanankohhranhmunpuiberVaticanchuankum1950khanamapualahnathawhphalnaanrawnpetaa;tichuan, Missionaries of Charitypawlchuadintaani.Hepawlinathawhhmasakberchufahrahnaupangenkawltuneilolehtumahngaihsaktuneilotechhawmdawlania.MotherTeresachuanPathianrinchhaninatheihtawptakmeuhinchungmiretheithimaiturtechuamafahrinangmaiinaenkawla.

Midangtea\anpuinasatavangte,mahnihmaasiallohavangtelehahuaisenavangte,ataihmaklehmidanghuikhawmathiamavangteinmiinanngaisang>m>mani.Chumaialanilo,miretheilehhnuaihnungzawkte tlawhin,naupangdamlo lehanpemtechuenkawlina tuamsaka.Tarchaklo,TBvei,damlonatuarkawngsiraletmaimaitechu\anpuiinaenkawlzela.Eiturneiloril\amtaktaktepawhatheihangangineiturangaihtuahsakbawk\hin. Chutiangtakahnaathawhavangchuanmitenanlohrezautelhtelha,reilot>ahzuituanei\antaa;zirtirtuanihlaiaalozirtir\hintepawhinanrawnz^wmvetazela.ChutiangchuanarawngbawlnahiIndiaramhmunhranghrangahdarhzauzelinamahzuituSister rualtepawhchuathawndarhzela.MiretheilehchanhaitemamawhangzelinMotherTeresachuanpawlhranghrangamahpuituturpawlte,damlolehnatnatuarmekpuituturpawl

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

34

telehkawnghranghrangamitepuitheiturpawlteadinchhozelbawka.ChennainneilomiretheitanawmlailawknatesiamsakinIndiarammainilo,khawvelhmunhranghrangahnasatakinhnaanthawktaani. AhnathawhropuitakavanginkhawvelinMotherTeresachualohretaa.Chawimawinaropuitaktakpawhadawnghnemhle.Chawimawinatamtakadawnzingaaropuizualtechuhengtehiani:PadmaShriAward,PopeJohnXXIIIPeacePrize,NehruPrizeforPromotionofInternationalPeace&Understanding,BalzanPrize,NobelPeacePrizelehBharatRatnateani.MotherTeresachualartak>mavanginchanchinbumitepawhinachanchinchutunhmazawngaiinanngaihvenzuala,akalnaapiangahanzuizelanibermai.

Akumpawhalotamvetakdeuhavanglehahriselnapawhtlemaalotl^khniamvetakavanginkum1997khanMotherTeresachuanMissionaries of Charity hruaitunihnachuachawlhsantaa.Hedinhmunachawlhsanhnurei lot>ni5September,1997khanMotherTeresachuankum87miniinhekhawvelhialochhuahsantaani.AvuinahunatelturhiankhawvelramhranghranghruaitutechuanCalcuttaanpankhawma.AmahuitulehvuituantamavanghianCalcuttaairport-athlawhna\umvelpawhabuaiphahnasahle.IndiasawrkarpawhinIndiamiropuithitevuidananginMotherTeresahiavuia.RopuitakinathawhnahmunMissionaries of Charity-ahphumani.Athl^nchuaduhapiangtan\awng\ainahmunania.Athl^nhiannitinintlawhtutamtakaneirenga.Athiha\angakumsawmpaliaralhnuinkum2016-ahchuanMiThianghlimapuanalonitaani.

Thlahtu lamah chuan Albanian ka ni ngei mai. Mahse, India khua leh tui dik tak, Catholic mi, sakhaw rawngbawl tura hmeichhe inpumpek ka ni.Khawvel puma rawngbawl tura koh ka ni a, Lal Isua Krista rilru \awmpuitu ka ni bawk.Pathianin khawvel a la hmangaih reng a, nang leh kei hi a hmangaihnaa awm tur leh mi retheite khawngaiha lainat turin min tir a ni.Khawvel tan i neih hlu ber pe la, a la tawk lo cheu vang; mahse, pe zel phawt mai rawh.Vawiina thil \ha i tih hi miin an theihnghilh a ni mai thei; mahse, ti zui zel tho rawhtihthuasawitehianvawiinthlenginmithinlungahthualasawirengani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

35

Thu pawimawhte

nuamsa hripui chanhai khualehtui lainat inpumpek chhawmdawl ngaihven daif>m

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) MotherTeresanulehpahmingkhahansawiteh. (aw) MotherTeresakhanaupanganihlaiinengangmingeanih? (b) EngthungeMotherTeresakhanatiam?

2. MissionariesofCharitypawlinaatihhmasakberengnge?3. MiinMotherTeresaanngaihsan>m>mchhankhaengtengeni?

4. MotherTeresachawimawinadawnzingaropuiitihberlehropuiitihchhanhansawiteh.

5. MotherTeresathusawihranghrangtekhahansawichhawngteh.

6. Fahrahlehenkawltuneiloi\anpuivetawhngaiem?I\anpuitawhchuani\anpuidanhanziakteh.

7. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. chhuahsanin vawngvawng \hahnemngainatuar thlahtu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

36

8. Hengthumalhmanghianakar^wldahkhatrawh.

kawp inngheng tlawmngai tlangvalkhawtlang nula chanhai telinnghahna thlamuanpui lusunte Mizo\anpui tlawmngaihna

YMA (YoungMizoAssociation) hi_______________ pawl

ropuitak,_____________nena____________tlatlehkal_________

tlatpawlania.HepawlahhianMizo__________leh____________

zawngzawngchuan_______vektiilaasualawmlove.Anthupui

berchu\anpuingaite____________ani.Mi__________,riangvai

leh____________andahpawimawh>m>ma.Chhiatnaalothlenin

________mipuite______________leh_________________beran

niin_________________vawngnungtlattupawlani.

Activity

9. Scrapbookisiamangu.

Bazaramiscrapbookaleitheiha,aremchanlohchuanexercisebuhluihmangmaiila.MotherTeresachanchinziahnalehalemhmuhtheihangangkhawnkhawma,belnise.

Mahnipualscrapbooksiamtheihania,ahuhovasiamtheihanibawk.Tin,achanchininkhawnkhawmchuawmzeneiabelin,inngaihdanziahbelhula,sikullibrary-ahdah\hatnirawhse.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

37

10. Thupawimawhtaktak15aawma,hanzawngchhuakteh.

K I K P A K E P M U P N I B

E N H A W H R U A I T U T E

N G A D R A W N G B A W L R

U N W M E W P I A N K E N I

B A N A H V I T I E L I U A

N N G S E E N W P L A P A N

I L A H H L A W H T L I N G

H E I R H M A N G A I H N A

C S H I I O L U K I S A W I

N I N W K T N O I N U A M N

A R A A I H L A M D A N G A

H H M R R E T H E I H N A N

C H U D A R R I L A I N A T

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

38

ZIRLAI 8

BIRTHDAY LAWM ILA

|umkhatchu‘NI’hianapianchamalawmdawna;a>nghmang\angkaitutezawngzawngchulawmpui turinasawmhlawma.Ropui takalawmaduhavanginhaptakarkhatchhunglawmturinlehazautheiangberamisawmturinruahmannaasiama.Amisawmturtechuchihranghrangannihavanginantuiz^wngte,aneiduhz^wngte,an\awngtepawhahrannuaidawnavanginachichiinpawlli-aha\henhlawma.Nikhatahpawlkhatzelasawmanga,aninganaaherawhchuananzavaiasawma,inelfiamnatepawhbuatsaiha,tlailamahruairopuitak\hehturinthutl<knaasiamtaani.

PianchamlawmnaturinEdenhuanangmaiamawilehnuamawmtheise,dil te,pangparhuante, theihuante, lui lehtuikhawhthlateb^kahthinglehmauchitinrengawmnanibawksetiaduhthuas^mangchuahmufuhtahlauhmaia,avahanlawmtakem!

Pian cham lawm ni hmasa ber chu

Chuhuanzaupui leh raidupmaiahchuansachihranghrangsawmtechuanlothlengzutzutmaia.Anph<rhlawmbawkaniang,var\iana\anginanlokal\ana,nichhuahhmainanthlengkimtitihdermaiani.

Hmasaberlove.Kathlennaareitawhmai.Lokalrawh,huanhiazautehania,kafanpuiangche.

E he! He huan chu a va han zau nuam tehreng

em ve le! Khawiah nge mi dangte hi le? Ka thleng

hmasa ber a nih dawn hi.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

39

Bauhbauh,kalotlancharcharania,

minlokalsanbiksuhu,khawngaihin.

Tichuan,sachitinrengtechuanlokalzela,huanzautakchuanawhkhatdeuhthawtamaia.Chutahle,Ni-achumawi>m>maincheiinalo>ngtaphungmaia.

Inzavaiinkalolawmacheu.Kapianchamminlawmpuiturainlokaltheihavanginkalawm>m>mani.Hlimtakinvawiinhihmangula,iintihlim

angu.

Keipawhheikalothlengvechiahe.Minlongh^krawhu,kalokalveang.Azausia,botepawh

ahlauhawmea.

Keipawhheikalotlanania.Minlokalsanbiksuhu.

Naupanghohnutekapea,kalotlaideuhani.Minlonghakvehramula,ka

lawmngawtang.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

40

Ka ngho hi a sei teh a nia, ka nawn hian ruah ka surtir thei a nia! En mah ta che u,

kha aw, in inring maw?

Vawiinahchuanintihhlimnahunkanhmanganga,talentshowropuikanbuatsaihdawnani.Eilehinturlamchusawlamahsawnaawma.Aduhapianginmahniduhz^wngapiangduhzatzateimaituranie.Ahranpaaeitursemaawmlovang.Tunahkaninpeihtlanchuankanshowropuichulo\antawhila.Kanshowhmangturinsaiilosawmangu.Kutb>nginlolawmila.

Kahmulhika’ntiparhangeaw.Kahmula\angasiamthawmhnawham>kinawmem?Lum

nuamintiviaulomaw?

Âng\heuhtehu.Khakahnutehiloin

rawhu,chaknaatamtehania.Chaw\hatinrengakimvek,inpheikhawkkhahanentehu,kapekcheuanilomaw?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

41

Keihimawkatl^nchaktehania.|umkhatpawhsazupuinenkanintlansiaka,pakhatnakania,medalpawhkadawng.Fuatkaneikhawp;mahse,kazuangsanglo,

rulpuituikazuankahlenzotlatlo.

Keichumaw,inbanthuisiakahpawhkaduaivaklovang.Kahr^mhimihringtehianngaihnawmantitehmaiasin.Hualreu,hualreu.

Katalentchudangdaitakani.Mihringhiankatuianduha,

kasalahhizunthlumnatnaveitelaminaneitheia.Inneihnaahpheichuanaserhzingaameikaniringawt,

\uk\uk\uk.

KeichuLiandova-teunausiamliantukhakania!Katalentangneivehiinawmem?Kainkualtheihz^thiininkualve

theiem?

Chutiangzelchuansachihranghrangtechuantalentrawnentirpahinanrawninfakmawi\heuhhlawma.Ni-achuaincheinasabawka,ahmuhnawmhlemai.Abirthdayanlawmnasabawknen,ahahdeuhaniang,“Mutlamhnaihphawtila,lawmmanchuatawpahkansemdawnnia,”atia,amutaa.

Keichukahn^rhiafingania.Inrimpawhkahrethei

vek.Hmanlaichuansap>ltute\hiankania,tunahchuanvenghimtusipaikani,kabauhtuartuarchuanrukrutehiantlanchhelawnglawng\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

42

|hianduhtakteu,indamtl^ngmaw?kasawmnainngaipawimawhhikalawmhlemai.Nangnihotello

hianlawmakimtaktaktheilo;chuvangin,hliminlawmila,ieiiniinbawkangu.Vawiinhianengngekantihangle?

Ni e, hawh u i nei ang u.

Awle,kalawme.Kangainat>m>mtevekinnia,tunahamalmalinrawninlanula.Aduhapianginzawhnaanzawtcheuanga,inchhannapawhinpointapuvekdawnnia.Hmel\hatlehthluakneihchua

inhmehtakzetani.I\anangule.

Keinihohichuanthiamdangkanneihlein>m.Mawitakaparvulch$kch>ka,rimtuilenveltirb^ktechutirawhu\hianteu.Beautycontestneiila;kantheihtawpchhuahintihhlimchekantumang.

Pian cham lawm ni hnihnaah chuan

Chuhmunmawitakmaiahchuanpangparchitinrengtechuanparvulch$kch>khlawma.PianchamlawmtupaNi-aalochhuah>nphungmaichuanpangpartechuhliminanbusiausiauva.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

43

Chibaiveku.KeichuRose-ikania.Kaparmawitiloinhriaem?Hrelomaw?Adikngawtang.Mitdeltepawhinkarima\angringawtpawhinkamawiziaanhrethiam\hin.Rimtuisiamnanlehhmeltih\hatnanminhmanghikainchhuanphahvehleani.

Kumtluangikania,Zokhawsanga\angalokalkanie.Kahminganghiankumtluaninkaparvulchhingchheng\hin.Tuarchheltakkania,kahnahhipum

damdawi\hatakani.

KeichuArtukkhuanikania.Khawtinr>nga\angalokalkanie.Muthikaduhkhawpa;mahse,^rakhuantawhchuankhuma\anginkainperhthoat\hina,kaparparhh>kh>k\hin.Nilehartehika\hian\hatakanni.Hmanlaichuankachichanghinulahovinpowderatananhmang\hina,kalawmhle.

Midumpangparakanie.Kahminghiapaviaunaakanalhania.Ka\angkainainhriatduhchuankalemhisciencebuahzawngulainhmu\euhvang.Kahnahtelahhivawkchawatana\hafahranmaiania.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

44

Contestanthranghrangtechuanrawninlanchhawkzela,resultpuanglovinchuminipawhchuanNi-achuanmuturinan\insanhlawma,atawpniahlawmmandawngturzawngzawngtechuanpuangdawnani.

Pian cham lawm ni thumna

Vawiinhichuanhahchawlhdeuhpahina^wmn>mlamchiis^wmthungtehang.Mizothlaihnahnemlamhiankathinlunganhliamvengailova;kapumtanlahpai\awihanharsavengaibawksilo.Antuih^nghianlungadumberfo\hinanihkha.Annihohichuannunnemkhawpa,inelchipawhannisilo;engngekantihpuiangaw...

Chibaiule.Sawiangngeiininlokimleh

dertawha,intlaivengailohiropuikati.Kalolawmacheu.Hlimtakinhunihmangangu.

HAPPY BIRTHDAY

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

45

Keinihohichuantalentshow-sakturchekanneivemangsilova;kantitihlimpuiangchekanlotia.Mahnichanchin,achhialeha\hakanhan

hrilhdiatdiatangche.KeichuAnhlingikania,katl^wmnaakanalhania.Vawkchawringawtkanibiklova,thintanlehthluaktanachaw

\habertezingamikanihhi.

KeichuLambakakanihhi.Hnimemawmintia,minchilmaimai\hin.Mahse,tunlaikhawvel\hangzelahhichuanvitamin‘A’lehvitamin‘C’kangahziahianhrechhuaktawha,chaknakapaive\^nania.Inawihlomaithei;mahse,adikania.Hnutetuitam

nanpawhminlahmangcheubawk.

KeivethunghichuPhuihnamakania.Kah^ngatuia,Mizoteantuingainatberniinkainhria.Thisens^ngtandamdawi\hamintiasin.Uisapheichukatellohianan

siamngaimanglo.

An\amikania.Kahmeleninkatlawmnaahmuihmervetakkaniaaw.Tlaktheihkania,baitheihkania,kantheihkanibawk.Kaintodelhkhawpmailehnghal,keimahriakngeia

kantheihkanie.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

46

Maianakania.Minhriatvekkaring,hahaha.Thapt>kt^wktakmaikania;

mahse,mawbaiahchuankalarberania.Kap^rhichawhmehtuitakania.Karahs>nlahchuanhrilfakkhawpatui,\habawksiania.Satinremkaningawtmai;nikangapiangah

kah^ngatuilehnghal;chuvangin,PuNi,Happybirthday.

Behlawiikania.Maiana\hiannuhikani.Keinipahnihhihmanlaia\anginin\hian\hatakkannia.A\hentechuanminbaipawlhfomai,keiniangthlaihringdukchitehianchaknakanpai\in\>na,PuNi-ahianminem\hatngathichuanhriseltakkanniringawt.

KeihiAnth<rikania.Mahnit^wkah\angkaive\iah\iahtakkani.Salehsanghachhumahteanrimth^ngrehnanminhmang\hina,kanahtepawhminthlaktho.Fuatneivetakkani.Ihmaw,meisaahminkanuaiveka,minnuaihrephnuahminlar>pzuilehnghal\hin.Chutahzet

chuantituitu\haberkani.

Nangnihohikangainatakzetcheuani.Mitihnatinchingvelova,huatturlehngeiawmzawngininawmngaiheklo.Keimahchauhkanilova,Boruakatepawhhianminpuihvanginhrinnakanpecheua,kan\anhonavanginin\hangliana,lawmnachanginhrebawkhika

lawmhlemai.Mang\ha,muttuiveku.

Chingitakania.Paremremvetakniinkainhria.Hlingvemainimahilachawhmehtuitakkanive

tlat.Karimngainatawhlailengchuanphaiaanawmpawhinminchah\^wk\^wk\hin.Tuimintihleniinkahria.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

47

Lokalru,lokalru,kalolawmacheu.Vawiinchumawinalehtuihnaitinrenginkannilengangtihkachiange.Engtiangtakinngehunhmaninduhle?Induhanglehremruatdanapianginkanlawmdawnnia.Kahlimtakzetani.

Pian cham lawm ni lina

Vawiinchukaph<rlutuk,hlimdeuhvinaw.

Keini,izararawngmawitaktakacheiaawma,tuinaneitheichauhtehiankanlawmnakawngchihranghranginkanlantird^wna.Ipianchamkanlawmpuichea,ichungahkanlawm>m>mhlawmavanginmahnitheihtawk\heuhkanchhuahang.

KeimahTheihaiahiankachanchinkahanhrilhtehphawtangche.Nitinmaiailo>na,ilumnaminrawntemtirhianparkalochawia,chukaparmawitakchu\ilmahse,kalos>nhringnghalh\hin.I>nnalehlumnaavanginkhuareiahchuanbianghnawihtaihngaimiahlovinkalotait>kmai\hinani.Kalawme.

Kei,Serthlumihinalhdangdaitakkanitihchuinhrevekanga,katuinaleh\hatnaneihtepawhinhriatsaanihka

ring.Ach^ngpheichuanvitaminb<rniinkainhrehial\hin.Mineituchuanvitamin‘C’te,vitamindangtepawhantlachhamngailo.A\hentepheichuandimbaksaklovinminsawrfeveka,katuichujam-ahte,squash-ahteansiama,kathihhnupawhinintankalanungreng\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

48

Kawltheiakania.Appleanghiankataivet$kt>klonanga,aneihangzawngzawnghikaneiveanti\hin.Keichukainngaitlawma,mitintanbanphakahkainsiama,kahminhmapawhinkatuihleihleianti.Jamsiamnanteminhmanga,chuvanginheibirthdaylawm

nanJamburkarawnkenge.

KeichuSunhluakania.Zeitakleh\angkaizetmaikania;ar>ppawhineitheihkania,minsawrbawk\hin.Fuatngahdeuhmaikania;Vitamin‘C’hlangdeuhthawkani

a,a\hachilehnghal!

Kei,Balhlaahikasekvaklonaa,kachaktehania.Midangteangbawkinkarawngkathlaktheiania.Kahanhring

phawta,chutahkaloengtas>ts>t\hinani.Thisensiamtu\hatakkanihavanginmin

duhtuapiangkatichak\hin.

KeichuThingfanghmaikania,kahmingdangchuNuhnuni.Nauteinhnutetuia\hatpui\hinanghianmihringtehianminngainatphawtchuanmin\hatpuifo\hin.Kadanglamnaberchumaw,kalungvengaimiahlozunia!Damlotetandamna,naupangtanchaw\haahPuNi-ahianminsiamalawm.

Apple-ikania,kahmel\hatangbawkhianmitetanka\havetlat.Nitinpakhatmineichuandaktawranngailo.Thauchhiakaneilova,chaw\hahlangtiinminsawitheiang.Hetitakakahmel\hatchhanhiPuNi-avanghiania,kalawmtakzetani.PuNi,happybirthday.Dam

rengla,malsawmnalonizelangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

49

Naktukahlokallehvekangcheu,mang\haphawtule.

Vawiinchukahlimhlemai;theihikangainaa,inhriselininmawihlawmhlemai.Katheiht^wkakapuihvenacheuavanginkachungahinlawmthiamhlawmhlesia,ni\hatakani.Invaiachungahkalawme.

Pian cham lawm ni hnuhnung chu

Pianchamlawmnihnuhnungberchualoherchhuaktaa.Misawmtezawngzawngchukhawfingchahrualinhuanmawibermaiahchuananlofuankhawmkimhmanvekmaiani.Chuminichupianchamlawmtupapiannitakania,misawmtechuNichhuaklaihmuhhmanngeituminanlokalkhawma.

Tichuanle,misawmtechuanngh^khlelfahranhiank^wllamchuanthlir\huapmaia.Chumitukahkherchuanengkim,ritheitawhphawtchuannichhuahrualchiahinawanchhuahturania.Arpapawhnichhuahvelehakhuangturinainralringnasamaia,savatepawhchutiangbawkin.Nihawipartepawhchuparparhnghakhleltakinanthletawnsekmaiani.

Chibaiu,\hianteu.Vawiinchukahliminkalawmtakzetani.Kapianchamlawmturalokalzawngzawngteinvaiinchibaikabukcheua,kalolawma

cheu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

50

Misawmchihranghrangtechumahnihmun\heuhvahanawmkim\haptawhhlawma.Chutahle,puanl^wkpawhawmlovinzaithiamrualtechuanrawninremkhawma,rimawitumchihranghrangtechuanrawnrembawka.Chutah,zaipawlropuibermaichuanhehlahirimawichihranghrangreminmawielkheninanrawnsatamaianihchu. Sopranosatusavatechuan Ni aia >ng ropui zawk awm maw he lei chhinah Abasssatuvawklehsanghaltechuan Awm lo, awm lo, awm mawlh lo. Tenorsatuarpalehvakitechuan Ni >ng a \ha, a lum nuam ber mai thlasikah Ar^wnchuancontraltosain Kan lawm e, Pu Ni, kan doral natna hrik min hnehsaktu.

Zavaiin:Happy Birthday Pu Ni, Ni duh tak.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

51

Awle,openingsongmawitakainsakavanginkalawmhlemai.Tunahchuanintihhlimnakan\ananga,rimawitumtutekhanhlathlanapiangkhaa\angtheiangberinhanremula,aduhinkanlozawmangcheua,aduhduhkanlamang.Tichuan,vawiinchuakharnaanibawka,birthdaychawhluiminkilpuivekdawnnia.Tin,intihsiaknaatelzawngzawngtekhapakhatnavekinnie,lawmmanatantuktin

ni>ngmawitakindawngvekang.

Tichuan,birthdaylawmturalokaltechutumahindipbuailovin,mahnithiamdandaninanzaiinanlamsuausuauhlawma.Chupianchamlawmnaniropuitakchuhmuhchakinchhumtepawhchuanrawninhawrkhawmtuautuauva;Ni-aberpawhchuanhliahtakhupmaia.Ruahpawhchuanlokalveachaka,alothawkvemekbawka.Mahse,Ni-apianchamlawmnachutihkhawlohpalhhlautakins<rchakhlemahse,ainsumhramhrama.

Nungchazawngzawngtelehthilnungdangzawngzawngtehlimazaialamchuahmuhnawmnganganiang,ruahpuipawhchuainsumzotabiklova,alosurtamaia.Mahse,Ni-achuanarawndova,“Nilehruahaindo”antia;a\henin,“Niawchakchak,”antia,adangin,“Ruahawchakchak,”antivebawka;hlimtakinannuizatheitaa.

Nihlimawmtakaningeimai,anvaichuanruairopuitakchuan\heha,hlimlehlawmtakinaninmang\hatahlawma.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

52

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangteh. (a) Tuinngepianchamlawma,engtinngealawm? (aw) Pianchamlawmnaahtutengeansawm? (b) Khawihmunahngepianchamanlawma,enganginngeanchei? (ch) Pianchamlawmnaahkhaneiturteansemem?Engtinngeantih? (d) Pianchamlawmnaamisawmtezingahkhantungeiduhber?

Engvanginnge?

2. Pianchamlawmtutezingaingainatzualdeuhpalilehingainatlohdeuhpaliziakla,achhansawibawkrawh.

3. Hengthutehianhmundiktakahdahhrang\heuhangcheu. ruahman thutl<kna piancham tuikhawhthla buatsaih var\ian intihhlimna pheikhawk intihlim sap>ltute zunthlum sazupui hmuhnawm damdawi rimtui ngaipawimawh \insan powder danglamna hmuihmer tuihnai nghakhl>l hnuhnung khawfing

Thil hming Thil tih sawina Sawi fiahna ______________ ______________ ______________

Kangainatzualte Kangainatchhan

1.

2.

3.

4.

Kangainatlohte Kangainatlohchhan

1.

2.

3.

4.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

53

4. HengtheilehthlaitehiMizohnahthlaktensawidandangkanneihtezawtchhuakula,chhinchhiahrawhu.

(a) thingfanghma _______________________ (aw) kawlthei _______________________ (b) lamkhuang _______________________ (ch) sunhlu _______________________ (d) theihai _______________________ (e) balhla _______________________ (f) tomato _______________________ (g) bawkbawn _______________________

5. ‘Tase’tiininrindanhansawizawmtehu. • Nikhitlalovinzanahpawhengrengtase................................. • Nungchatehi\awngtheivektase.............................................. • Thinglehmauhiawmlovektase............................................. • Thlaihnahlehrahhiawmmiahlotase..................................... • Pangpartehiparngaimiahlotase............................................. • Theizawngzawnghieitlaklohvektase..................................

6. Hengkha,len,zal tihtehmannahizirula.Adikthaizawmangcheu.

(a) HeihiakhaChangkhahiakhaKhakharawnMintikh^Khamahaw

tehmaianiaaw.kh^rengtehsuh.karawnthehania.vaklemloania.vawmpheitehaw.

(aw) Kal>naL>nindengHethinglenTuiinal>nAlenhnuah

dawnanimaw?bodaihanti.huntawhania.pawhafelrengang.danememhi.

(b) Kamuz^lKaz^mazalHeiazalIzalderKaz^l

n^ngeaw.d>rmainia.maianimaw?tawhhile.dawnania.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

54

7. Athukimlotehiboxchhungathutehiantikimrawh.

(a) Kanlohris>lzawknan (aw) Nitintuithianghlim (b) Theieitamhihriselna (ch) Thlaihringeihianmi (d) Thlaitharl^mchauh

Project

8. Eitur\hachungchangahzirchianna(survey)neiila.

Step 1: Ahnuaiazawhnatehizirchiangula;group-ah in\heninsawihotehu.

Step 2: Hengachungazawhnatehimi10\heuhchhantirula,anchhannachuacolumndikahinthaitirzeldawnnia.

Step 3: Inchhannadawntechulakhawmula,zirchiangangcheu. – Engzatinngeeiturinbuktawkaei\hin? – Engzatinngeeitur\henkhatchauhei? – Engzatinngechhanngaihnatakhrelo?

Step 4: In zir chianna chu report ula. Tichuan, ei tur \ha eipawimawhnate,hunbineiathilei\ulnate,eitur\hachuengangngetihtesawihoangcheu.

• ei\hinturani.• atanapawimawh>m>m.• chawinb<ktawkei\hintur.• in\euh\hinangche.• atihriselinatiharhvang.

Zawhnate Dik Dik lo A changin

• Sahiatuiemema,ei\euh\euhturani.

• Thlaihnahhikangainaa,kaeitelziah\hin.

• Theihiahriselavanginnitinkaeiziah\hin.

• Thlairahchhumh^nhikaei\hanga,tuikati.

• Nitintuilitrehnihtalinziahkatumtlat\hin.

• Hriaklehthauhikangainaa,kaeinasakhawpmai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

55

ZIRLAI 9

ZO NUN MAWIZirsangzela Hnamte

1. Lenrualteu,id^wnchiangangukannunhi, Kanpilehpunundanmawikanchhawmkha, Tlawmngaihnahlu,rinawmnaleh Thudik\anahuaisennaten, Tunahmualliamtuminphurhhl^nansiamt^khi.

Zonun,Zonunmawi, |ap\apinkaaudingzosiloaw, Zonun,Zonunmawi, Liamlovinlach^mrihhr^mrawhaw.

2. Tungediklotiazawngbuaimaimailovin, Keimahni\heuhinenfiahzawkila; Kanzonunmawi,kanhnampangpar, Kanramriangt>tinuamtukha; Kantl^ngrammawiahhianivultirlehangu.

3. AwZonunmawichulhnuparanglovullehnan, Nanglehkeihikanpawimawhbersia; Mizonihmaihiatawklo, Iramhmangaihmaiatawklo, Inunah‘Zonunmawi’inl^rchhuakngeirawhse.

Hla thu hrilh fiahna

phurhhl^n : >mphurhchi hnampangpar : hnamtimawitu,cheimawitu ramriangt> : ramretheilehkhawngaihthlak

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

56

TIH TURTE

1. Hehlaphuahtuin‘Zonunmawi’atihkhaengtenge?

2. Hehlaphuahtuin‘atawklo’atihkhaengnge?

3. Hengthuhihrilhfiahtehu. (a) lenrual (aw) mualliam (b) riang (ch) chul (d) vul

4. Hengthuephihandahteh. (a) huaisen (aw) tinuamtu (b) \ap (ch) hmangaih (d) chhuak

5. Hehlainsawiatumtlangpui(substance)hanziaktehu.

6. Ziahzawmrawh. (a) dawnchiangtihchu_______________ (aw) mualiliamturchu_______________ (b) kanramriangt>tinuamtuchu_______________ (ch) paranglovul_______________

7. EngtinngeZonunmawichukanramahhiankanvultirlehtheihang?

8. Engtinngekannunah‘Zonunmawi’khaaloinl^rchhuahlehtheihairinhansawiteh.

Activity

9. ‘Zonunmawi’tihhlahithiamtakinaphuahtuZirsangzelaHnamtehianasaa.Inzirtirtuhovinhansarualvetehu.

10. Tlawmngaihnaawmzianiainhriathansawihotehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

57

ZIRLAI 10

HO MAI MAIRL Thanmawia

Thilr>ngr>nghiPathianinduhtakaasiamania,amahngawtahomaimaihialoawmhranlo.Asiamtunasiamzawhhnuaahanenlehpawhin\haati>m>mveka,Aningaihchuanhomaimaiaawmvelo.Keinierawhchuanhomaimaikanngahhle.Mihringtezingahpawhmifinglehchangkangapianginhomaimaianneitlem.Homaimaiawmchhanchukanhmanhohvangte,kanhmuhhohvangte,a\angkainakanhriatlohvangteanichâwk. Thilengpawhmaihiahmangturilrulehziaazirte,athiamnalehtheihnaazirteinahovinaholothei.Kankhawlaiabawng>kletmaimaiangtehimihmangchanghriachuan>ngatananchhia,eir>lnameiatananhmanga,leitih\hatnanteanhmang\hin.Bawng>khibawng>kanihvangngawtchuanahongawtloanihchu. Mitladahtanangaihpawimawhthamlohkha,mitaimatanchuanbuaipuithamatlinga,ngaihsamtenbaraankhawnl>mlohpawhmithilchikmitetanchuanenghelhthamatlingthei.Mitl^wtaktenanr<larawneihmaimaipawhhikutthemthiamlehhmangchanghriatechuanthil\angkaitakahanchanthei.Kum1609khanGalileo-achuand^rthlalangthempahnihhihmawlhteremkhawmtawngchenvelhm^wrtawntawnahadaha,ahanbihnâkchuanthilalolangfiahkuara,entlanghmasaberaenalonirengmai.Thilholehhlutnaneil>mlonialangd^rthlalangthemchuthil\angkaitakahachantaa,tunlaikhawvelhmasawnnarahbipawimawhthlentuanitahialanihchu.

Thilhiahunlehhmunazirinahluinahlulobawk.Ngawriltakathingtuaingil\hatakaichuankankawtkaiathingkawideuhpawha\angkaiz^wkfo.R^lramasilaimukhatlehmuangleiasilaimukhatchuinhluthleihtakani.Diarytehikanziahlaihichuanhoviauvinkanhre\hina.Mahse,kuma’nliama,kanmamawhlehhunathlenchuanalo\angkaitheinangiangmai.

Anihlehenghingehlua,enghingehonitaang?AnihlohlehSiamtumitaan\hatvekchuan‘homaimai’hiaawmlotihnaemniang?Katanahlulokhamidangtanahlua,mihringtanahlulokhathilsiamdangte

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

58

tanahluhlesiaawmanihngaichuantunahlulohihundangahalohlulehhletheibawknen,homaimaiaawmlotihnaavaniawmve!

Mahse, thil reng renghi a hlu vek tiahn^wmtinphurinu angziazangaahman\angkainalamhre<ksilovakaninfawmkhawmvakchuadikberlovang.HmanlaiMizopachuanthilengemawmaimai,ahmannaanhriat l>mlohpawh‘neihfâkarilbâwmah’antia,anvawmhnawkruih\hin.Ahmannaleh\angkainakanhriatlohchh>kkhawmchuhnâwmhnawkintiangkhawmanilehdaihsi.Ahmannaleha\angkainakanhriatngei,kanduhlehtuikantihtaktepawhhiaawmlohnaturhmunaaawmchuanahlutnalehaduhawmnaahlohnghal\hin.Chawhimitininkanduh>m>mveka;mahse,chhuatbalaatlakchuanatuitanglozovekthei. Thilzawngzawnghianmahnit^wkahhlutnaanneiveka.Atawngtuazirinahluinahlulomaiani.Puitlinginengualaangaihlohpawhnaupangtanchuaninkhualtelemnahmanraw\angkaitakani\hin.Arpuitanchuanlunghluaiinbuhfangkhatahluz^wka.Vawkpuichuantuikeplungaiinkezungpuitiatbanepawhathlangz^wkngeiang.

Mizoupain,‘|awngkam \hain sial a man,’antia,adikhle.|henkhatin\awngkam\haaramanl^kduaiduailaiin\henkhatchuan‘lampui chang khatah mi an be chhe ngai lo ve’tihchumausamin,thud>ngkh^wnglehbawlhlawhpuipuihmanginmianchirhtheha.Kan\awngkachhuakhianmidangteatihliminatilawmtheia;atithlab^rinatimangangtheia;kan\awngkachhuaktl>mt>avanginmiinminngaihn>pphahtheia,minngaihsanphahtheibawk.Dawtlehthuhomaimaiapâwtfoaichuanngawiha\haz^wka;midangtetanathulawmawmlehthu\hasawierawhala\haz^wkcheu.

Thilhlutnatehfungchumahnihikannichâwk.Hunpawhhiahmangtuazirinahluinahlulomaiani.‘Hun hi tangka a ni’tihnimahse,mitamtakchuantangkaachantirchusawilohkanhun\hahihomaimaiahkanchanfo.Mitamtaktanchuanhomaimaiad^rk^rkhathmanpawhauiawma,\henkhatchuannil>nginthil\haleh\angkaitihturanhrelova,\henkhatchuanhremahseantipeihheklo.Homaimaiahunkhawhral\hintetanchuanhuninhlutnaaneilotihnaani.Nikhatadark^rsawmhnihpalikahman\angkaidantehtuchukathiltihtehiannia.Kathiltihtehianengmihringngekanihanpuangnghal\hinani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

59

Thu pawimawhte

tladah ngaihsam mitl^w enghelh muanglei mausâm chirhtheh râlram dengkh^wng tuikeplung tuitanglo engualnilo

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh.(a) Homaimaiakanngaihbâwng>k\angkainainzirlaiinasawite

khaziakchhuakteh.(aw) Galileo-anentlangahmuhchhuahdankhahansawiteh.(b) Homaimaiawmchhankhaengngeni?

2. Hengtehihanchhunzawmteh. (a) Kanhunhman\angkaidantehtuchu......................................... (aw) Mitladahtanangaihmawhthamlohpawh................................. (b) Ngaihsamtenbaraankhawnlohpawh....................................... (ch) Mitlawtenanr<larawneihmaimaipawh................................ (d) Thilhlutnatehfungchu...............................................................

3. Ahnuaiathufingtehisentencengavelinhansawifiahteh. (a) |awngkam\hainsialaman (aw) Lampuichangkhatahmianbechhengailove (b) Hunhitangkaani

4. Hengthutehimidangr^wninaawmziahanziakchhuaktehu. (a) Neihf^karilb^wmah (aw) Chawtakkh<kakh<kpui (b) R<larawneih (ch) Hnawmtinphurinuang

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

60

5. Henghmanghiansentencehansiamteh. azirin nangiang thl>kngial thud>ngkh^wng

6. ‘Hunhitangka’anihtheihdanhansawihotehu.

Activity

7. ‘Lampuichangkhatahmianbechhengailove’tihhiaawmziatifiahturinlemhanchangtehu.

8. Ahnuaiathuteahhianhoitihlehropuiitihthliarhrangrawh. finna changkanna buaina ngaihsamna chirhthehna lunglenna balhna zelthelna

9. Ahunlaiahoviauvakanngaihkhuareihnualohlutialtial\hininhriattethawhkhawmula,ziakchhuaktehu.

entir nan: diary

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

61

ZIRLAI 11

KHUANGCHERA Khuangch>ra hiMizopaah chuanpa vantlang tak, z>n thlerhthlawrh,pianthiamlehthahruingahtakania.Huaisennakawngahpawhvantlangchunglamal>ngani.Vaupungnalehinhrosavakchinilomahse,chiangtakaamitmengentuchuanahuaisenziaanhmuthiamnghalmai\hin.Khawhranghrangahpemkualin,Reiekahte,Chhippuiahte,KanghmunahtelehP^rvatuikhuaahtealokhawsatawh\hinani. Anaupanlaiinarualpuizingahhuaisenberasawiani\hina.Nikhatchuapainafiaha,asumsuihnaahahruaia,ahârpernalamaha\huttira.ApasumsuihhârchuanKhuangch>rahm^iahchuanaper\hina,anichuanmitkhaphauhlovinapasumsuihlaichuaenr^nmaia.Apachuanansawiangzawngilonihdawnhiativetahialani.

Khuangch>rahuaisenzia lannahmasaber chu a tleirawl laiinsavawmhliam<mnaahpasal\hahnungazuive\uminani.Ansahliam<m

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

62

chup<kahatawmtlatmaia;Khuangch>rachuanp<kchhungahchuanaluhchilhtaa.Savawmhliamchuanarawnbawha;mahse,pasal\hatechuananlok^phlumtaa.Khuangch>rachuan,“Lokaphlumlonaulachuhm<ibunghmawkinkalos^tdawnasinmawle,”atia.Heta\anghianahuaiziahihriatph^kanidawnlo,antitahialani. Tlai khat chu sakeiinNgaihsii los<l haw a seh a. Pasal\haThangt^wnaatlanhmasaa,Khuangch>ranavalehpela.Ngaihsiichukawngthlangahsakeichuanazuanthl^kpuia.Khuangch>rachusakeizuanthl^knatakahchuanazuangthlavenghala.Hlauvinsakeichuaperdawrha,athlanglawkahchuana\hur<na.NgaihsiiruangchuKhuangch>rachuanfeiinav>nga,mipuianlothlenga,himtakinanhawnpuitheitaani.

LianphungakhuaP^rvatuiaaawmlaiinkhawtlangnunasiam\hanasahle.Tlangv^lpawhraw,aianaupangvaumaimaichingte,inhaulehthinurainhnialtepawhanawmngailo.Chuvangin,‘Parvatuinunzilhngailo’anlotihphahhialani.Sakeianhualnikhuatehiantlangvalhoafuihdanchu“Khat>,alo^ngsenbaimai,lovawthlurawhu;khat>alokalz>nz>nmai,lorapbetrawhu,”ahantia;tlangvalhochuanhuaiphahsawt\hinani. Chutianga khawtlang tanami \angkai tak chuanRei>k lalSailianpuiakhuaahpematumtaa.AnlalnuchuanKhuangch>rap>mturchu\apchungin,“Khuangch>r,p>mlulsuh,itellochuankankhuaanuamlovang,mangannikhuaahtungeminthlamuanang?”atia.Khuangch>rachuan,“Ekhai!Lalnu,pasal\hatechukeiaia\ha\halehhuaihuaiantamalawm,keiaawmlohvangchuaninkhuahianuamlochuanglovang.Kalotumlaklawhtawhsia;kakalsanphawtmaiangcheu,”tiinkam\hainachhanga,ap>mchhuaktaa.Mi\henkhatankiangadinganinbiaknathulohriatechuan,“P>mdaih^wmanirengalawm,mangannilehthlaphanniinKhuangch>ra,Khuangch>raantia,induhsakniinahmingansawirilehngaisilo,”anlotianianti.SailianpuiachuanKhuangch>rachualolawmthiam>m>ma.Kawngtamtakinaduhsaknapawhalantir\hinani. Vawikhatchukeipuis<mrukkâwngankaptliaka,ameianindehsiaka,midanginanvadehdawnchuansehalotumzela.Khuangch>ranavadehvedawnchuantlanchhiatnaazawngruaia,“Keipuihliammeuhvinaahlauhtâktlatmaichu,”antihiala.Khuangch>rachuinlamlehramlamahanthlamuanpui>m>mani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

63

NikhatchuanlalpaSailianpuiathawinaturuichal,angh^wnganzailaiatalchhuaka;inchhungahatlanluta.Tumananluhchilhngamlova;anlalpachuanaupaminchuKhuangch>rakoturinatira.Anichuankawngkaahawnga;khumhnuaiauichalawmchupawhchhuahtuminavabana,meih>mvatvatchunginakutaloliahsaklaplapmaia.Keipuihliamlehuichalhliamtelaminanhlauhavanginhuaisenberahanchh^ltaani.

MizoramainsualhuaibernihialawmChalruangaaawma;tumahinanngamlo.NikhatchuKhuangch>ran>nzuhmunahaninhniala;Chalruangachuan,“|awngtawhsuh,i\awnglehchuankavelnekmaiangche,”atia.Khuangch>rachuan,“Sazukinsakeite‘Kavelangche’hantihtechuavazahthl^k>m!Chalruang,iduhtaktakanimaw?”tihlehdinaruala.Chalruangachuanangamtalova,thuphateachawitahialzawkani.

Rei>kaaawmlaiinRei>kkalkawngap<kchuAil^wngtuikhurbulap<khletanih lehnih lohan inhnial fomaia.Khuangch>rachuan,“Kahanlutanga,ahletanihlehnihlohtechuahriatmaiangchu,”atia.Meichherasiama,achhia,aluttamaia.Reifehnuahchuanahletniaanrinahchuanalochhuakhlawlmaia,ahletchualoningeitihanhretaa.Tunthlengin‘Khuangch>ra P<k’antihphahtaani. Kum1890,October thla khanChangsilaVai lian inkulh ankahnaah, a \hianpaNg<rbawnganenpasal\ha huaisenKhuangch>ra chusipaiinankaphlumtaani. Khuangch>ra thu zirtir \hinte:

1) Hlauh loh vangin bawh ngawt zel suh; bawh hun a awm a, tl^n hun a awm.

2) Mi chungtlâk zawngin an \awng ngai lo ve; mite tithlamuang zawngin \awng zawk tur.

3) Hmeichhe chungah an thinrim ngai lo, kan ngam sa reng an ni.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

64

Thu pawimawhte

pavantlang thingh^r thuphachawi los<l pawhraw hlet inkulh vaup<ngna kam\ha thlaphang chungtlak

TIH TURTE

1. Khuangch>rap>mchhanmiinansawidankhahansawiteh.

2. Khuangch>rahuaisenzialannachihranghrangtekhahanziakteh.

3. Hengzawhnatehichhangteh. (a) SakeihualnaahKhuangch>ranengtinngetlangvalhoafuih? (aw) EngatingeParvatuinunzilhngailoantih\hin? (b) Khuangch>rahuaisenziaengtinngemiinanhriat? (ch) Khuangch>rap<khmingputchhanengnge? (d) Khuangch>rakhaenghliamtenngehlau?

4. Henghmanghiansentencehansiamteh: (a) vatvat (aw) laplap (b) luhchilh (ch) ramchhuak (d) zuan (e) zilh

5. Hengthutehiaawmziahansawifiahteh. (a) thingh^r .................................... (aw) pawhraw .................................... (b) pianthiam .................................... (ch) los<l .................................... (d) thlamuan .................................... (e) hlet .................................... (f) inkulh ....................................

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

65

6. Savawmhliaminarawnbeihkhanpasal\hatenlokaphlumhlauhlose,Khuangch>rakhanalosahngamtaktakinringem?Inrindanhansawikhawmtehu.

7. Sakeihianengngechawatanahmanber\hin?Achawtehikhawiahngeahmuhber\hinsawihoula.Engvanginngesakeiinmihringtelehanranvulhteasehfo\hin?Achhannithei^wmhansawihotehu.

8. Tunlaihunahsakeiemawsahlauhawmdangteemawaawmtameuhsilova,tunlaimihringzingahhiantutehingepasal\hahuaisennivetaangle?Inngaihdanhansawihotehu.

9. Khawiahnge‘Khuangch>raP<k’aawm?Hep<kchanchinhimiziaka\anglehahredeuhtezawtinhanziaktehu.

Activity

10. Khuangch>rathuzirtirtekhavawngula,enlovinziakchhuakrawhu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

66

ZIRLAI 12

POSTPOSITION

Englishgrammar-a‘preposition’hiMizo\awnggrammar-ahchuan‘postposition’kanti.AchhanchuEnglish-ahchuanprepositionthumalchuainnghahnanounthumalhmaahaawma,Mizo\awngaherawhchuanpostpositionthumaltechuabehnathumaltawpahemawadawtahemawaawmhlauh\hinvangani.Ainletthawkani. Ahnuaia thutehingun takinchhiarula, italichrawchiaziahapiangtehipostpositionthubetlehthumalania.Henga\anghianaawmzehriatchianlehahmandanthiamintumdawnnia.

TunthlengaMizozingazaithiamberakansawichuBuizovahiani.Tuilumkhuaahanawm\hina.Tuiluma\angchuanVaph^ibulaChawngtuikhuaahanawmleha.Chawngtuikhuaaanawmlaichuankumkhatchu|iauluiahng^wiandawha,Buizovachub<kngh^katanandaha.Akhawharchuluilaiangaranhemlaitakinavakala,anbulahchuanadinga.Arilruahhlatharalolanga;mahse,zailoturaanhrilhl^wkavanginains<ma.Nakinahchuanlungpuichungahaperkaia,th^wklehkhatahahlatharchuasataphutmaia.Azairichuana\hiantechuatikhawlozova,ngarh>mtupachuanah>m\helha,adawmtukh<pahah>mchawrhmaia.Hliamtuarachutuiinalaa,li-ahal>nl<ta,liatachutuithiaminanzuchhara,hl^nginanz^wnhawtaa.Avanneihasiaminakh<pkawichuakehlohlauh.

Postpositionatanathuhmantehiatamberchua,ah,in suffixania,chubakathuhmanlardeuhtechuhengtehiani.

aia apiangin asiamin azarahazawnga ata a\angin at^nbulah chungah hnenah hnenatahnuaiah kiangah laiah lakahpiahah sirah t^na turin

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

67

TIH TURTE

1. Inzirtirtuhovinpostpositionthumalatamtheiangberziakchhuakrawhu.

2. Hengsentencea\anghianpostpositionthumalthlangchhuakla,ziakrawh.

(a) Dawhkanchungahdahrawh. (aw) Thingkungabetsawpanganganiem? (b) Lunginsavavawmsuh. (ch) Sikula\anginahlalo. (d) Ikawrahrawngsenakai. (e) Zunina>khiam^wlthl^k. (f) Thingbukhnuaiahhianich^wlangu. (g) Kakiangahlo\huverawh. (ng) Tuilianinlawngal>n. (h) Lungpuibulahaawmkha. (i) Kawngpuia\angahnait>ani. (j) Kawngkasirahankhai. (k) Luikamaleihia\haduh. (l) Sikulkawtahintlartur.

3. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Postpositionchunounthumal_______________ani. (aw) ‘Amaherawhchu’tihhi_______________thumalani. (b) Nounaiawhathuhmanhi______________ani. (ch) Hmingtawhphawtchu______________anivek. (d) ‘A\angin’tihhi_______________thumalani.

4. Postpositionthumal–a, ah, intehmanghiansentence6hansiamteh.

5. ‘In’hmannachihranghrangihriatsawila,aentirnanenhrilhfiahzelbawkangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

68

ZIRLAI 13

KAN KHUA A LO CHANGKANG VE TA

Kankhuachu tlang thengthawnuamtakchungaawmania.Tlangchungaawmetilochuanarualremphianmailehnghala.Aruamlaideuhtechuarai\ha>m>ma,khelmualzautaktiatlaimaiania.Chutitakarualremlehlawilennuamchunimahselaaboruaka\hatawklova,arimchhetlatmai\hina.Achhanchukankhawmipuitechuanbawlhhlawhkanpaihduhdah\hin>mvangani.

Mi tutemaipawhchuan theipil te, amu te leh thil danganduhlohapiangchukhawlaiahteanpaihmaimaia.Thileib^ngn^wilehbawlhhlawhdangtepawhtukverhlehkawngkaa\angtehiananpaihmaizela.Chuchuaninhnuailehkhawlaivelatibawlhhlawha,hmuntinmaiahbawlhhlawhchuadarha,kawrahtepheichuanhn^wmtinrenghiatlingt>nt<nmaia.Chuchuankankhuachuatirimchheta>m>mani.

Khawthlengnuamtaklehhmunthengthawnuamtaknisi,kankhawmipuitechukanharhvanglovinkandamlofomaia.Naupanglehtarchaklodeuhtepheichuandamlongunzuala.Kankhawdamdawiinpawhchual<nvemapmaphle\hinani.Daktawrlehnurse-tepawhanindaihlo>m>m\hin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

69

|umkhatchunaupanghohiansikulkawngahbalhlaaneia,tuiantihlawmkhawpmailehnghala.Aneizawhchuananbalhlaeinak^wrchukalkawngahchuananpaihmaihlawma.Anhnunglawkahchuanpitarpakhatchaktawhlotakhitianghawlinalokalveb>uhb>uhva,amitafiahtawhlohavanginnaupanghobalhlak^wrpaihchuahmulova,arappalhtahlauhmaia,balhlakawrn^lchuaraptlenga,kawnglaiahchuanatawlhthlutazawtmaia.A\ethawmhriainabulhnaiamitechuanlotlankhawmthuaia,pitarchukaihthawhanhantuma,athotheitarengrenglomaia.Tlangvalchakdeuhchuananpawma,damdawiinlampaninantlanpuitadawrdawra.Amahlahchuhmeithairetheitakmaianibawksia,avahanpawitakem!

Damdawiinanthlenpuivelehkankhawdaktawrfeldeuhmaichuanalobuaipuinghalzungzunga.Akeruhasawhnatahchuan\hemtedawhinalotuamsaka,damdawitepeinaadmittangh^lbawka.Chutiaabuaipuizawhchuanachetsualdanchuahanzawtchianga,naupanghobalhlak^wrpaihn^laatl<kvanganitihahriatchuanpawiatilutukchuachektlawktlawka.Upalampheichuhliamadamharinruhtepawha\hangmuangbiksia,pitart>innaupanghobawlhhlawhpaihfimkhurlohatuarchupawiatitakzetani.

Pitart>anbuaipuizofeldeuhchauhtihchuanmipanaupangpakhathianrawnz^wnlutleha.“Engtiziange?”tiadaktawrinazawhchuan,chunaupangchuaballchharturachesualalonia.Kawnglaiamituichhepaih

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

70

luangchhuakn^lahatlua,ab^nruhabawhtliaktaani.Tuichhepaihfimkhurlohavanginchunaupangchuanabanruhabawhtliaktihahriatchuandaktawrchuanpawiatihlea.Naupanghliamchuuluktakinabuaipuilehtaa.

Kankhuaahchuanbawlhhlawhpaihkanuluklomaianilova,vantlangtanahnawksakturatuichhepaihmaipawhkanpawisalo.Kawnglaiahtehianmituichhepaihhialuangd<ld<la.Tawlhthl<kahlauhawmbakaharimchhiainhriselnaatanpawha\halohleangtihahriatmaiani.Ach^ngpheichuanmikawngkallaitehituichhiainanthehfuha,azialohle\hinani.Tuihawkluankawr\halehtuichhepaihnamumalaawmlohavanginleiaminfobawka,chhiatnanasazawkthlenhlauhawmahkeimahnilehkeimahnikaninsiamanibermai.

Nikhatchukankhawdaktawrtharchuansikularawntlawhtahlauhmaia.KanHeadmasterchuannaupangzawngzawngtechuhall-ahminluhkhawmtirveka,daktawrchuarawnhruail<ta.Thut^wit>asawiphawta,inhmelhriattirnaaneihzawhchuandaktawrchuthusawiturinasawmzuitaa.Naupanghovinkanhriatchak>m>m,pitart>lehmipanaupangpakhatinhliamantawrhdanchanchinchuahansawihmasaphawta,faihihriselnaanihziaasawizuitaa.

Daktawrchuanbalhavanganatnakanveitheihte,bawlhhlawhathoainthlahpuntheihdante,kankhawsakphungthlakdanglama,fainakawnga\ankanlakchuansikulnaupangtechuankankhuachuhriselnakawngahnasatakinhmakansawntirtheidawnanitihteasawia.Hmalakdanturtesawizelin,naupanghochufainakawngathawhpuiatanminsawmtaa,kanph<rhlemaia.Daktawrhovahmalaknaahchuantelvekanduhveka.

KandaktawrkaihhruainainpawlpakhatFai Kan Tlintihpawlkandintaa.Hruaituturtethlangingrouphranghrangahkanin\hena,chaktakinhmakanlanghala.Bawlhhlawhbawmlehbawlhhlawhpaihnahmunte siaminmipui tam theiangberinanchhiar theih turinhmun remchangapiangahfaipawimawhziaziahnathu\hataktakkant^ra.

Mahninulehpate\heuhhnenahtuichhepaihna\hataksiamturinkanng>na,khawchhungahtuihawkluankawr\hataksiaminkanhnatlangmupmupmaibawka.Chutiangasikulnaupangtenhmakanhanlakchhoh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

71

takahchuanYMAanrawntelvevata.YMAuapnahnuaiahpheichuankanthawkchaktahlemaia.KankhawhruaituVCtenminloph<rpuibawknen,anitelinkankhuachuafaitasawtsawtmaia.

Chutiangtaka\angrualakanhanthawhhot^kahchuannulehpalamahpawhnghawnganeichhova,mahniinlehaveltihfaikawngahchhungtinkaninela.Chuchuanrah\hachhuahin,hriselnakawngahpawhhmakansawnchhotahlemaia.Kankhawboruakrimchhetak\hintepawhtunahchuanalorehtaa,alothiangtav^kmaiani.

Fainakawngahmakanlaknachuanfainalehhriselnakawngahchauhmalsawmnaminthlenlova.Kanrilrualoinpawhtlanga,khawtlangtankawngengkimahlungrualtakinkanthawkhodialdiala.Kawnghranghrangahhmuhtheihinhmakansawna.Khawnuamlehhrisel,inlungrualtakkanlonitaa.Atirakandaktawrlehsikulnaupanginfainakawngahmakanlaknachukankhawsiam\hatnalehchangkanna,hmasawnnaropuitakthlentualonitaani.

Thu pawimawhte

thengthaw rualrem railawilen hn^wm tleng\hem ph<rpui thiang

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

72

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Inzirlaiinankhawawmnahmunatihkhahansawiteh. (aw) Ankhawboruakkhaengvanginngearimchhiat? (b) Ankhawboruakrimchhetakkhaengtinngealoreh? (ch) Engvanginngepitartekeah\hemandawh? (d) Engtinngeankhuakhachhiatnanasazawkhlauhawmahadintheih? (e) Ankhawdaktawrkhanengpawlngeadin?Engtinngehmaanlak? (f) Daktawrhmalaknakhanengtinngekhawtlanganghawnghan

sawiteh.2. Hengthueptehisawirawh. changkang rualrem harhvang \hangduang hrisel hmasawn

3. Hengthuhmanghianthuhanphuahteh. thengthaw khawsakphung lawilen duhdah hn^wm hnawksak \hemdawh kaihruai

4. Bawlhhlawhpaihduhdahinmihringtehriselnaanghawngtheihdanhansawihotehu.

5. Tuichhepaihduhdahinleilungatihchhiattheihdaninzirtirtuhovinsawihorawhu.

6. Bawlhhlawhpaihdan\haberniaihriathansawiteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

73

Activity

7. Hengnaupangtethusawihingaithlatehu.

Group-ahinsiamula,ahnuaiatihturhranghrangtehisawihovinthutl<knasiamangcheu.Tichuan,khawvawnfainaturathiltihturahnuamberte,himberte,hlauhawmberte,ph<rawmberte,peihawmlohberteinthlangchhuakdawnnia.

8. Sikulnaupangten‘FaiKanTlin’tihp^wlandinangkhaninsikullehavelalofaiainlohriselz^wknanenganginngehmainl^kvetheihangsawikhawmulachanpualinseminintihtur\heuhteduangchhuakverawhu.

9. Engangngeanihhrilhfiahrawh. (a) tlangth>ngthawnuamtak (aw) ramrai\hadepdawp (b) rualremlehlawilennuam

B^ntliakaichuankeruhtliakanatkaring.

Keichub^ntliakanatkaringzawk.

Engpawhnise,keichuanruhtliahnachhankhaapawikati.

hmunphiah

tualphiah

chhuatnawh

thlengsil

inbualfai

ekinsilfai

bawlhhlawhpaih

tuih^wkluankawrrih

bawlhhlawhchhar

ui/bawngekthen

bawlhhlawhruhkhawm

hmunphiahsiam

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

74

(ch) hn^wmtlingt>nt<n (d) mitkhawhmuhfiahlo (e) \hemdawh (f) thiangtav^k

Project

10. Insikullehininchhehvelabawlhhlawhpaihtechhinchhiahula.Tuinnge bawlhhlawhpaiha, eng ang bawlhhlawhnge an paih kar khatchhunginchhinchhiahula.

Chumiinchhinchhiahchuzirtirtuhovinzirchiangula,bawlhhlawhpaihdan\hazawklehmumalzawkkanneihtheihnanrawtnasiamrawhu.

Sl.No Bawlhhlawh Paihtu

1.

2.

3.

4.

5.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

75

ZIRLAI 14

VERONA KHUAA TUI LIAN

Italyramahkhuantlangs^ngtakhiaawma,chuchuAlpstlangania.Atlangasanavanginthlasikahchuanv<rinakhuhv^rvo\hina.Chungv<rtechunipuiahniinaemtuia,vurtuichuanluiatiliana;chuvangin,Italyhm^rlamahchuannipuilaihiantuialianvakvak\hinani. Kumkhatchukumdangzawngaiintuialiannasaa,Veronakhawpuilehachhehvelahchuantuialiannasazuala,anranvulhtelehintamtakchutuiinachima.VeronakhuaaAaditluichungahchuanlei\hadeuhandawhzura.Chuleizawhapiangtehnenaleizawhmanlokhawntutechhungkawch>nnaint>takt>hileilaitakahchuanansaa. Chuleirinawmtak,chhemaimailoturaanngaihchutuiliansobutbutchuanal>nchhedawntamaia.Alaiaint>ahchuanleichhiahkhawntutechhungkuachuanawma.Tlanchhuahanhantuma,leichuachhiattawhavangintlanchhuahngamchianisilo.Tuilianchuaph<lbulhbulha,achak>m>mmaisi.Vaukampannaturlawngpawhaawmsilo.Anmangangin,anthlab^r>m>ma,“Minchhanr’u,minchhanr’u,”tiinanauch>lch<la,an\apvakvakbawka. Luikamahchuanmipuianding\euhva;mahse,tumahtuilianbutbutkarahchuananmahnichhanturinankalngamsilo.Luikuangchuazauva,tuilianlahchuanasainakhauhsia.Thliatlehnasat>mavangintuif^wnchus^ngpuipuiahainchhawkding<r<ra,ar^pthl^khleani.

Veronakhawlalpawhchumihmunahchuanalokala,chumitechhungkuachuakhawngaihhlemaia.Lalchuanchumitechhungkuachuvachhanchhuakngamanawmchuanlawmmanatanpawisatamtakp>kaphalthuapuangtahiala.Mahse,thihahlauhawm>mavanginchulawmmanbeiseiavangchuantumahanchechhuakngamchuanglo. Chutihlaichuanmipuik^ra\angchuanloneitutlangv^lpakhathialochhuaka.Mikhualanihavanginainthlahrunga,adingchhuakmai

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

76

ngamlohialonia.|awngkamkhatmahsawilovinvaukamalawnglengahchuanazuangl<ta,chhungkawmangang\anpuiturchuanamahchauhvinlawngl>ngchuchaktakinakarpheitaa.Vaukamamipuitelehlalchuananhmelhriatngailohmikhualpachumaktitakinanthlir\hupmaia.

Tuilianchuakhauhemavanginlawngchuapilthuakchangteaawma,tuif^wnchuanavawrhdawrhdawrhmaia.Hmalampantheilovaavirmawpchangtepawhaawma.Chhungkawmangangauthawmpawhhrechanglovinvaukamamipuitechuanchupahuaisentaklehtlawmngaitakchungawirenginanthlir\huapmaiani.

Tuiliansobutbutlehf^wnhluphlupk^rahchuanlawngchuakarpheizela,nakinahchuananawmnachuathlengpheitheitaa.Leienkawltutechhungkuachuanlawm>m>ma.Lawngahchuanzuanluhnghalmaiantuma;mahse,tlangvalchuan,“|hianteu,hmanhmawhsuhu.Lawnghialetpalhhlauhange,fimkhurtakinrawnl<trawhu.Naupangkhahmasasela,nuindawtse,paberkhalochuanghnuhnungbersea\haang,”tiinhlauhm>lpumiahlovinahrilha.Chutihlaichuanmipuitechuanbengchhengmiahlovin,thawd>pd>pinanlothlira.

Anchhungkualawngaanchuankimhnuchuanvaukamamipuitechulawminanaudurdurmaia.Anchuangkimchiahtihchuananawmnainpawhchutuilianchuanal>ntaduaiduaia,leienkawltutechhungkuachual>ntelhman\epani.

Ankirlehlamchuanarihdeuhtawhavanglehachauhdeuhtawhavangintlangvaltanchuanlawngkarchuaharsahlea.Mahse,mipuitechuan,“|angrawh,\angrawh,tlangv^lhuaisen,beizelrawh,”antia,anlovaisuausuaumaia.Achautawhhlenâa,mipuiteauthawmchuanatichakthara,theihtawpachhuaha,atawpatawpahchuanvaukamchuathlenpuitheitahr^ma.Mipuichulawminanaudurdurmaiani.

Lei enkawltute chhungkua chu an lawm>m>ma.An lawmavanginan\apzawihzawiha,anmahnichhanchhuaktutlangvalchuankuahngawihngawihmaiani.Lallehmipuitechuanchumikhualtlangvalhuaisenchuchibaianb<ksupsupa.Lalpachuanlawmmanalotiamtawhchupekahantuma,chumikhualtlangvaltlawmngaichuan,“Kapu,lawmmanhiminpekiduhavanginkalawme;mahse,ilawmmanhikalalomaiange.Keiaia

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

77

mamawhzawk,miretheite\anpuinaatanhmangzawkmairawh.Lawmmanhmuhbeiseiavangahemitechhungkuahihruaichhuakkanilova,\anpuianngaihavanginka\anpuimaiani,”atia,ahnialtatlata.

Lallehmipuitechuanchuparilru\hatziaanhmuhchuanmakantihlea.Chutialawmmanahnarhnuchuanmipuikaraharelhrubotadaiha.Lawmmanbeiseihauhlovamimangangte\anpuia,chhanchhuaktuhiropuiantia,Veronakhawmipuitechuanansawihuaihuaimaiani.

TIH TURTE

1. A^wllaidahkhatrawh. (a) Italyramatlangsangtakhmingchu.................ani. (aw) Veronakhuaaluihmingchu...............................ani. (b) “Minchhanr’u,”tiinanau.........................................a.

2. Zawhnatehihanchhangteh. (a) Loneitutlangvalkhanleienkawltutechhungkawawmnaava

thlenkhanengtinngeatih? (aw) Mipuitenlawngkartutlangvalkhaengtinngeanlofuih? (b) Lalinlawmmanp>katumkhantlangvalkhanengtinngeachhan?3. Veronakhawmipuitekhanengatingeloneituthiltihkhaansawihuai

huai?

4. Hengthutehiaawmziahanhrilhfiahteh. (a) luikuang ........................................ (aw) thlab^r ........................................ (b) lawngl>ng ........................................ (ch) vaukam ........................................

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

78

5. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. (a) relhru (aw) inthlahrung (b) \huap (ch) tuif^wn (d) inchhawk (e) mangang6. Hezirlaiahhianthusawitichianglehzualturathukanlamnawnangchi

(doubleadverb)sawmchuangaawma,chungtechuhanziakchhuakla,chunghmangchuaninzirlaibu-amiangnilovinsentencehansiamteh.

Entir nan: bulh bulh

7. Ahnuaiathuhinguntakinchhiarla,Mizo\awngdiklehdiklohanthliarhrangteh.

Mi‘hmangeih’\hintechu‘hmangaih’zirtirla.Mi‘khawngeih’\hintechu‘khawngaih’zirtirrawh.

Thiltih‘meimei’hichin‘maimai’lohturani.Nachinahruahasura,nichinaruahsurkhaatam.

Mitthilumennaahkan‘tleivar’ngailova,Kan‘tlaivar’zawk\hin.

Mizo \awng dik Mizo \awng dik lo© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

79

Project

8. Tuilianhichhiatrupnachikhatania.Kanramahchuanathlengvaklo.Mahse,chhiatrupnachidangleimintechukantuarnasa>m>ma,mitamtakinanthilneihtebakahnunnateanch^ntawhani.Heihiapawi>m>m.

Ahmunlovabawlhhlawhpaihtelehtuiluankawr\halotehiannasatakinleiatimintheiani.Chuvangchuanbawlhhlawhrengrengahmuntakahkanpaihturania.tuiluankawr\hatakkansiambawkturani.

Invengahahmun lovabawlhhlawhpaih leh tuiluankawr \haloaawmem?Envella,engzatngeihmuh?Ahnuaiamianghianichhinchhiahdawnnia.

Veng hming:

A hmun lova bawlhhlawh paih

A hmunTuiluankawr

\ha loA hmun

PuLalateinbul

PuKimateinbul© SCERT M

IZORAM

not to

be re

publi

shed

80

ZIRLAI 15

AIA UPATE ZAH THIAMINLiandala

1. Aiaupatezahthiamin, Anthuteawihinz^wmforawh; Piputerothilhluani, Aiaupatezahthiamrawh.

2. Anhnialngailoaia<te, Inngaitl^wminz^wldawhforawh; Ansualngailoaia<te, Ithang\haangduapkaiforawh.

3. Khawiloniavahchhuahtehian, Tarlehupate^wltumrawh; |anpuingai^wmaanawmchuan, Tlawmngailangin\anpuizelrawh.

4. Ruai\hehachawkilhotehian, Barhmasatuanningailo; Upaberinab^rhmachuan, Naupanginanb^rkhalhngailo.

5. Aiaupaibiakd^wnin, Kohd^n^wminkam\hahmangrawh; “Kapi,kapu,ka<”tiin, “Kanu,kapa,kani”emaw.

6. Pianpui<z^wkteanzahngai, Ch<nlehzuad^wlsais>nt>ta; Ûzawkinnauteand^wmngai, Chuchuvanhnuaihringmil>ngdan.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

81

7. Luangz>langcheZoramahhian, Rangkachakaiinihluz^wk; Ch^mrengangchekanthinlungah, |hangtharnund^nz>ltimawirawh.

Thu har hrilh fiahna

z^wldawh – inphahhnuaiduapkai – adawhtuzawka\angthang\ha – hming\hahringmil>ng – mihringsais>nt>ta – naus>nlaikhawilonia – khawiihmunahemawkala

TIH TURTE

1. Hehlahienlovasatheiturinvawngrawhu.

2. Henghlathuawmziahi\awngtluangpangngaiinhandahteh. (1) An hnial ngai lo aia <te, Inngaitl^wmin z^wldawh fo rawh; An sual ngai lo aia <te, I thang\ha ang duap kai fo rawh.

(2) Pianpui < z^wkte an zah ngai, Ch<n leh zua d^wl sais>n t>ta; Û zawkin naute an d^wm ngai, Chu chu van hnuai hringmi l>ng dan.

3. ‘Piputerothilhlu’atihhiengngeni?

4. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

82

5. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. z^wldawh tlawmngai inngaitlawm duapkai hringmil>ng \anpuingai

6. Upazawktezahnakanlantirnaturniainhriattesawihoula;mawitakinziakchhuakangcheu.

7. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Aiaupatethuawihhianmahnizahnaaniemhansawifiahteh. (aw) Keiniaiachaklopawhnisekanaiaanupatvanga‘anlakaduap

kai’chuengtihnange?Aawmziasawifiahteh. (b) Chhuahvahnikhuaaaiaupatetihaitihsakhiengngeingaihdan? (ch) Tunlaiinruai\hehnaahkilhoaawmtangaimanglova;chaw

dawhaintlaranih\hint^kahhianengtinngeaiaupateb^rkhalhlohtheihdanniang?

(d) Unauinhmangaihnalantirdanhranghrangaawmtheia,kawngkhattalhansawiteh.

(e) Zoramaluangz>lturaaduhlehthinlungach^mrengturaaduhchuengthilngeni?

8. Hengthutehihanhrilhfiahteh. • duapkaiforawh • khawiloniavahchhuah • vanhnuaihringmil>ngdan • ch<nlehzuad^wl • kam\ha • ch^mreng

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

83

ZIRLAI 16

TUALVUNGI LEH ZAWLPALA

Hmanlaihiannulalehtlangv^lhm>l\hatakmaihianinneia,amipahmingchuZawlpalaania,ahmeichhehmingchuTualvungiani.Aninduh>m>mmaia,reipawhanlainneilova,luhkapuiahhianinkawmhlimpahinhrikan inensaka.ChutiahlimtakaanawmlaichuVai lalpaPhun\ihazinveiv^khianavahmua.Tualvungichu\haatitahlemaia,“Kha,inupuingeifarnu?”tiinaz^wta.Zawlpalachuan,“Kafarnuanihhi,”atitamaia.Phun\ihachuan,“Anihlehkaneiange,amanahengzatngeichhiarang?”atitamaia.

Zawlpalachuaphudeuhzawkmaia.Anupuichuaneihsaklohnanamanahneihzawhruallohturatamasawia,“Sialkabanleh\hawmm^wltinathluntur;\hikatungchawatlangb^nuaitliakkhawpatam;chemkabangkalhkimathiahtur;puankatlangb^nuaitliakkhawpatam;tuthlawhkakhumhnuaikhat;feikabanglaiathiahkhahvektur,”atia.Chutiangkhawpamantamchuanhunlaichuantumahanawmlova,tumatlinchipawhniinaringlova.Mahse,Phun\ihachualohausa>m>mmaia,Tualvungiteanghmeichhehm>l\haaneihtheihnaanihdawnphawtchuanuianeilova.Zawlpalahnenahchuan,“Anihlehkarawnneiange,”atitaa. Tichuan, Phun\iha chu a va h^wng a, a va inbuatsaih ta a.Tualvungimanpeturlehhruaiturchuanakhuatenenchuananlothawktaa.RalkhathlatakaanlokalchuTualvungichuanalohmua,amanpeturlehamahhruaiturinPhun\ihalehahoteanlokalaniharinga,amanganghlemaia,apasalhnenahchuanhlain, A saw r^la, chawngtui r^la, Changsial saw zawng rawn kai e; Tahpuan saw zawng rawn khai e, Ka di e, Zawlpala e, ‘A rai e’ lo ti ang che,

tiinlohnialturinangena.Zawlpalalahchuabuaizotawha,engtinmahtih

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

84

ngaihnaahrelova,chutihlaichuanPhun\ihahotechuanlothlengtaduahduahmaisia.AninremnaangchuanTualvungimanturchuanpe\antaa.Sialchuanrawnkaiduahduaha,Zawlpalabanleha\hawmm^wlzawngzawngahchuananhanthlungkimtafurmaia.Chempawhchuanrawnphur\euhmaia,abangahchuananhanthiatlehmawlhmawlha,abangkalhkimchuananthiatkhatlehtaa.Puanpawhanrawnkengtamkhawpmaia,tualaantlangb^nahchuananhanb^nglehmawlhmawlha,atawpahchuantlangb^npawhchuatliaklehtaa.ZawlpalalehTualvungitechuanmangangnasatamaia,ngawirenginanlothlirringawta.|hipawhanrawnak\euhva,antungchawatlangbanahchuananb^ngzela,atamt^k>mavanginad^wllova,atliaklehtahn^wpa.Tuthlawhanrawnphurhchuanrawnlaleha,ankhumhnuaiahchuanakhattlatinanrawlhlutleha.Atawpberahfeichuanbanglaiahchuananhanthiatleha,anthiatkhatlehtavekmaia.Tualvungimanchuantl^ktadermaia. Zawlpala chuantisual a inti >m >m a, a lo \awng laklawh tawh si a, ahnialngamtawhsilo.Tichuan,Tualvungichuankalpuitamaia.An liam tur chuZawlpalachuanathlira,“Kavatisualtak >m!” a ti vawng vawngmaia,alungchual>ng>m>mmaia.Tualvungilahchuan\anngaihnaahresilova,lungl>ngtakbawkinakaltaa.

Chutichuan, hun rei tak pawh a ral hmainZawlpala lunglentuarlochuTualvungi-tekhawlamahchuanazintaa,aninahavathlenga,TualvungichuanZawlpalachufimkhurviauturinahrilha.“Engkimeiturlamr>ngr>ngkeimahrilhlohchechuPhun\ihanahranpaaeitiratumchechuaneihauhsuhangche,”tiinahrilhveka.NikhatchuTualvunginthingaphurhhl^ninbarawhlehzuf^nghiPhun\ihachuanZawlpalachualoeitirtaa,chuchuTualvungineilohturatihzingahkhanalosawihmaihhlauhavanginZawlpalachuanaloeitamaiani.Mahse,TualvungithingphurlohawchuanZawlpalahnenah,“Vawiinahengngeinei?”tiinahanzawta.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

85

Anichuan,“Barawhlehzuf^ng,”atia.Tualvungichuan,“Ehei,engahngeiloeikherkherleaw!Inkhuaithlenhmanleha\haaniang,tlanhawthuaimairawh,”atia,atlanhawtavangvanga.

Athlenvelehchuanapumanavakmaia,athitanghala,anphuma,athlaichhiahnaselutechuathl^nahchuanant^r\euhmaia.NakinahchuanTualvungikhavakohturanie,antia;Tualvungikoturchuanzawngtaa.Chakaihialokala,“Aia,Tualvungikohithiamangem?”antia.Anichuan“Thiamang,”atia,“Anihlehengtinngeitihang?”anhantia.Anichuan“Aiai,katiang,”atia,“Ithiamneklohchu,”antia,anrapp>rtab^wmmaia,chutachinchuasaisirinakaltaanianti.

Choakhialokalleha,“Âka,Tualvungikohithiamangem?”antia,anichuan,“Thiamang,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”anhantia.Anichuan,“Âk^k,katiang,”atia.“Ithiamniaulohchu,”antia,\ingtuianleihpuata,chutachinchucho^khiadumtaanianti.

Tlaiberhhialokalleha,anloz^wtleha,“Berha,Tualvungikohithiamangem?”antileha;anichuan,“Thiamangchu,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”antia.Anichuan,“Berek,berek,kuaikinl<t,katiang,”atia.“Ithiamhreplohchu,”antia,paltl^ngahataiandâwta,thialochhuaka,chuvangchuantlaiberhhiad^wpasentaanianti.

A hnuhnung berah chuan vahui hi a lo kal a, “Huia, nangTualvungikohithiamangem?”antia.Anichuan,“Thiamangchu,”atia.“Anihlehengtinngeitihang?”antia.Anichuan,“Huihuie,katitehuihuie.TuanahZawlpalathie,Tualvunginvaralrawhsekatihuihui,”atitahlerhhlerhmaia.“E!Nangchuanithiamd^wntakhi,”antia,buhlehsainanhr^ipuarliaha,ankaltirtaa.

Tichuan,vahuichuTualvungikoturchuanakaltaa,athl^wktavangvangaTualvungi-teinkiangthingahchuanavafua,Tualvungichuansumhmunahpuanalotaha,ahanhramtaa.

“Hui hui e, ka ti te hui hui e, Tuanah Zawlpala thi e, Tualvungin va ral rawh se ka ti hui hui.” ahantia.Tualvungichuan,“Keimikoinihchuankanleikapuitlangbânahhianlofulahanhr^mlehrawhkhai,”atia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

86

Vahuichuleikapuitlangbânahchuanazukfua,ahrâmngait>chuanahanhr^mlehtahlerhhlerha.Tualvungichuan“Keimikoinihtakzetchuankathemtl^ngahhianlofula,hanhr^mlehrawhkhai,”atileha.VahuichuTualvungithemtl^ngahchuanahanfuleha,ahr^mngaitebawkchuanahanhramlehtahlerhhlerha.Tichuan,Tualvungichuan,“Nang,khualkohah,”atia,vahuichubuhlehsainahr^ipuarliaha,athlawhtirlehtaa.ZawlpalathihthuahriatinTualvungichuanpawiatihlea,kalngeiatumtaa.Mahse,Phun\ihachuanakallohnanchhuanlamchihranghrangasiamzela.AawmlohhlanaTualvungiarukaakalahlauhavanginkawngkabulahchuanchemhriamtakhiazangthalinadaha.Phun\ihaawmlohhlaninTualvungichuankalnahunremchangahmutaa.Mahse,Phun\ihachemdahchuarappalhtahlauhmaia.Th<lchhungaapuanrintharchuaphawrha,apawtthlera,akechuatuama;tin,azawlpuantelehathawmhnawpawimawhdangtechuakenga,akaltavangvanga.Khawpakhathiavathlenga,hmeichhenaupanginkawibahhiahmua,hetihianazawttaa:-

Khata naupang kawikapte u, Zawlpala thl^n in hmu maw ? Ka di e, Zawlpala e, ahantia.

Naupanghochuan:

“Zawlpala thlan in tualah, |uang\uah par a vul bung e, Se hr^n lu a tlar bung e.” anlotidialdiala.Anhmaahchuankawiahanvawrha,aninchuhsapsapa,anichuakallehtaa.Thuifeakalhnuchuannaupangseenhohiavahmuleha,chungnaupanghochuahanz^wtleha:

“Khata naupang se ente u, Zawlpala thl^n in hmu maw? Ka di e, Zawlpala e,”ahantileha.

Annihopawhchuan:

“Zawlpala thl^n in tualah, |uangtuah par a vul bung e, Se hr^n lu a tlar bung e.” anlotileha.Chumitezingahchuan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

87

sehruiturhiavavawrha,aninchuhlehtanaknaka,anichuakallehtaa,atawpahchuanavathlengtaa.Zawlpalathl^nahchuana\apa\apmaia.Pitart>hianavathlema.Mahse,Tualvungichuan,“A,kapi,mintihlumvez^wkmaila,kathawmhnawzawngzawnghineivekangche;kadamzochuanghleil^wnge,”atia.Pitart>chuan,“Nianghmiang,”atia.Zawlpalathl^nchuanlaihawnga,ruhhliralonitawha,akiangahchuanTualvungichuahanmua,“Zawlpal,tawlhrawh,Tualvungiz^lnabo,”ahantia.Zawlpalaruhrotechuantawlhkhawmdialdiala.Tichuan,Pitart>chuanTualvungichuatihlumvetaani.

Phun\ihapawhkhanTualvungiarawn<ma,thinrim>m>minalotlan\uang\uanga.Mahse,alothlenchuanTualvungichualothihmantawha.Anipawhchuansiramuinaintihlumvetaa.Mahse,TualvungilehZawlpalatechuph>ngphehlepahanchanga,anthlawhchhuahsantaa.ChuvelehPhun\ihapawhchuph>ngphehlepdumahachangveleha,anhnungahchuana<mvenulnula;mahse,a<mphatheitalova.Tunthlengpawhhianph>ngphehlepnupathl^wkd<nrialrialhiZawlpalalehTualvungiteannia,anhnungaph>ngphehlepdumthl^wkvenulnulkanhmuh\hinhiPhun\ihaani,antialawm.

Thu har hrilh fiahna

farnu – Mipatananunauzingahmeichhiaapiangkhaanfarnuani.

\hawmm^wl – inhnuaiakaldungte,kalt>tedonabantawihi tlangb^n – tualapuanz^rnaturahruithlunhi banglai – khumpuipiahkawmch^rlamabangsangvak

loanpinhi bangkalhkim – Bangchumauchiksabawhtahte,thumbawh

tea tahanibera, chumimau inkalhzawngzawngsawinachuani.

zuf^ng – buhbanz< barawh – bapuivutd<rarawhhmin thlaichhiahna – thihniamitthipualarantalh zawlpuan – Nulapasalneiinapasalthihhunaaruangtuam

nanapawndumachhawmtelhi. sehr^nlu – thlaichhiahnanlehlungphunn^nasialantalhte

luant^r

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

88

tungchaw – khumpuilulambanpakhattaplamdepami,khanchhukthlengatun,thildahtheihakhuarsiam

TIH TURTE

1. Tualvungimanzatkhahanziakteh. (a) sial ............................. (aw) chem ............................. (b) fei ............................. (ch) tuthlawh ............................. (d) \hi .............................

2. HengmitenTualvungikohantumdankhahanziakteh. choak ............................... chakai ............................... tlaiberh ...............................

3. (a) TutehnenahngeTualvungikhanZawlpalathlanawmnaazawh?

(i) ..........................................

(ii) ..........................................

(aw) Engtinngeanchhan?

(i) .......................................... (ii) ..........................................

4. ZawlpalaruhrobulaTualvungiamutdawnkhanengtinngeatih?

5. VahuiinTualvungiakohdankhanalhtakinhanziakteh.

6. Hengtehihansawihotehu. (a) Phun\ihakhanamanzatneidaihlodeuhse,engtinngeatihin

rin? (aw) Zawlpalakhaasualintingeamawlintizawk?Ngeinkhawngaih?

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

89

7. Hengthutehidictionaryeninemaw,nulehpaterawninemawhanhrilhfiahteh:

(a) sehr^nlu ........................................................................... (aw) barawh ........................................................................... (b) themtlang ........................................................................... (ch) tahpuan ........................................................................... (d) leikapui ........................................................................... (e) sumhmun ........................................................................... (f) \uang\uahpar ...........................................................................

8. Milemtehihanentehu.Pakhatinzawhnaazawta,apakhatzawkinachhanga.Tichuan,anzawhnalehchhannachuabawmahziahani.Ahnuaiamianghian.

A kawp t> t>in zawhna inzawt ula; zawhna leh chhanna ziak zel rawh u.

Tualvungilemachaniduhem?

Duhe.Lemchanhikach^kzawngtakani.

Khawngaihinabawmahhianziak

angcheu.

Zawhna Chhanna Sawi belhna

Tualvungilemachaniduhem?

Duhe. Lemchanhikach^kzawngtakani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

90

ZIRLAI 17

THLI

Vawkhniahzawnthlachawhnulamahhianf<rkhawthiangantihhialo>ng\ana.Chuminichuankhawdurlehchh<mr>ngr>ngaawmlova,athiangkâkmaia.Tlangtechualangfiah>m>ma;tlanghn^ideuhtechualanghringnghalha,adawtlehlamtechuadumpawlraiha,ahlalehzualtechuathimraihthunga.Chukhaw\hanisavawlvawlhnuaiahchuanlawmrualhlothlochuanrumnghatnghathlawma;ach^ngerawhchuanannuiinanaul<ngl<ngbawka.

Chutiathlansaph<lk^iaanthawhbawrhbawrhlaichuanthlialothawheuhheuhva,mualhranghrangabuhhringdup,tlimp<tmaichuachh>mfâwnnghiatnghiata.Lawmrualchuanhandinga,thlifimchuandawnga,anthlantechuachh>mdaisawngsawng\hin.

Chutiangthlifimthawheuhheuhchuhlathu-ahchuanchhem dam thliantia.P.S.Chawngthuhlaakanhmuh,

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

91

Par mawi tin bawm damna zo lurah, Chh>m dam thli hiau karah, tihachhemdamthlitihtepawhhichutiangthlifimsawinachuani.

TunhmachuanMizohianthlichanchinte,atlehchhantekanhrephaklo.Thlihmingkanvuahtepawhatlehhunazirte,atlehnatlehnatlohdana\angteinkanvuahmai\hin.Pasawntlung\olaiatleh\hinchupasawntlung thlikantia,maupa\odawnatleh\hinchu mau pa thlikantia,\oruahhawnlaiatleh\hinchu\o thli kanti.Kawngneiathlipuitlehhithlichhiakantibikdeuhva,natakatlehapianghi thlipuikantimai\hin.

Thlirengrenghihlathuahchuanvirthliantia,chhemdamthliantihchipawhhivirthlitihchuanahuaptho.

L>ngi man tuak ka tui ral tak ngial dawn e, Virthli a l>ng lo ve, ph^i kuamah,

tihavirthlipawhhithlifimsawinaani.

Hmartiang kawl a dur khung e.... Virthli l>ng a r<m vung e,

tihhlate,

Virthli, khawiah liam che maw aw? R<m vung vungin \hangril laiah...

tihhlateleh

Virthlipui a r<m than lai relin,

tihhlateavirthlierawhhichuthlipuisawinaanithung.

Thlichuahmuhtheihlohva,athiltihchetteerawhchuahmuhtheiha,benginathâwmahriattheihbawk.Khawihtheihanilova;mahse,athawtihlehathawtnatdanchutaksaahriatnahmanginemaw,athiltihchhiata\anginemawahriattheih.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

92

Thlihimithiamtechuanleichungaboruakchevelanianti.Boruakchuenginngetich>kantihchuanleichungahmunlumbiklailehvawtlaiawminatich>anikantiang.Boruakach>trengtheihnaturakawngkalneitakaPathianinthilaawmtirdanchuhetianghiani.Leihianniah>lavanginkhawvelhmunhranghrangahsiklehsainangloaawmrenga.Nitinachhunlehzaninthl^krengavanginhmunhranghrangahlumlehvawtainthl^kvezelbawka.Chunghmunlumlailehvawtlaiawmchuanboruakinnekv>laawmtirrenga.Chh<mlehkhawdur,nisalehruahsurpawhinboruakatich>rengbawka.Chungchuanthlihiasiamani. Boruaklumchuchunglamahachhova,ahmunruakluahturinboruakv^wtarawninn>kluta,boruakinn>kchuach>a,chuchuthlichuani.ChungzawngzawngchukhawvelawmphungturaPathianinasiamania,mihringlehthilsiamdangtetana\haturaaawmtirani. Thlihikhawvelamihringtechungachhiatnarapthl^ktakthlen\hintutezingapakhatani.Thlichhia(cyclone)atlehchuaninte,thlaite,thingtelehthildangtamtakatichhe\hina,mihringlehrantepawhinanthihphahch^wk\hin.Dantheihanilo.Thlichhechikhattelphawkthliantihtepheichudark^rkhatakm450laiachakatlehtheianihavanginatlehnazawnathilawmchuachhehnehhle\hin.Chuvangin,‘thiltichhetuhuatthlala’tihhialtl^kani. Alehlamaherawhchuanthlihian thil tih\hat leh\angkainaangahhlemai.Thlitlehhianvantekhiatithianga,alofiaha.Boruakachâmvaivutlehmeikhulehboruakthianghlimloteal>nbova.Leichungaatlehnahmunapiangahboruaktharapea,chuchuanmihringatiharhinatihlima.Ramtinhmuntinahruahasemdarha,mihringlehthlaitinrenginruahtuikandawngtl^ngtheia.Thinghnahteachh>m\ila,thingkunglehaz^rteachh>mtliaka;mahse,thingchuanhnahtharlehziktharduhawmtaktakarawnchhuahleha;chuchuankhawvelhiatimawiinatihlimawmthar\hin.Thingrahte,thlailehpangparchiteal>ndarha,mihringchinchawpngailovinalo\ova,alobukinaloparleha;ramatihringa,amawinalehrimtuinatechumihringinkanlot>l\hin.SaphlaphuahthiamP.B.Shelley-a’nkhawthlangthli(WestWind)aphuahnahlaa,

Aw, nang thlarau tharl^m ram tin fang, Mi tihchhiat leh hualhim fâwmtu i lo ni e,

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

93

alotihchhantepawhkhakansawit^kangatihchhiatleh\angkainangahtakanihahmuhchianvangtepawhnifahmiang.

L>ntlangsanglaitl^klamawihpangathingkhichhozawngathliinachhemngun>mavangintlangchhiplamhawiinaâwnchhoveka,akawiinakualdeuhvekhlawmanti.Tlangchhip\henkhatathing\oteerawhchusirtina\angathliinachhem\hinavanginadingngila;atiaphiarinaphanbika,tliahpawhatliakhara,azungtepawhaz^mdarhnasainanghetbikantibawk.Hengthingchihnihtehianthlihnathawhantilangchianghle.

Thli-ahchuannunaharsatna thlihitawrhahautakberhialawme.Mihringtlâwmtirfotuani.Tlangchhipathingangmaiaharsatnathliinachhemngunmihringanawm\hin.Harsatnathliinachhemtliahzawhlohmihringchuandingchhuakngengea,miropuianni\hin.

Mitininantawh\heuhchuthl>mna thlihiani.Kantawhdanerawhainanglo.Lalrualin, Ka zinna ram kawng chhuk chhovah, Thl>mna thlipui a hrâng lua e,

atihangmaikhanthl>mnathlihiannitininminnuai\hin.Sualturathl>mnaz^wmduhlovatuarhramhramapianginthl>mnaant^wktl>mtialtial\hina,antanthl>mnadoahautaklotialtiala,andingkhawchhuak\hin.Chutiangmichuminun\hatihannia.Mineinungemaw,mithiamemawnikherlomahse,anmahnihrechiangtechuananzahinanngaisang\hin.

Thu pawimawhte

l^wmrual dingkhawchhuak pasawntlung innek awmphung kawngkal huatthlala tlim

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

94

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehitawit>t>inhanchhangteh. (a) Mihringtlawmtirfotuchuengngeni? (aw) Boruaktich>tuchuengthilngeni? (b) Thlitlehnatdanchuengtinngekanhriattheih? (ch) Mitininantawh\heuhthlichuengthlingeni?Itawh\hindan

hansawiteh. (d) Thlichuengngeanihsawila,‘harsatnathli’hiaziaktuineng

atihnangesawibawkrawh.

2. A^wllaidahkhatrawh. (a) Leichungaatlehnaapiangah___________tharapea. (aw) Boruakinnekchuach>a,chuchu___________chuani. (b) Thlirengrenghihlathuahchuan___________anti. (ch) Natakatlehapianghi___________kantimai\hin. (d) Lawmrualhlothlochuanrum___________hlawma. (e) Kawngneiathlipuitlehhi___________kantibikdeuh.

3. Rollno.1a\anga\aninparagraphkhatt>t>inhaninchhiarchhawktehu.TungeMizo\awngdiktakachhiarthiamberniainhriatthlangchhuaknghalbawkangcheu.

4. Henghlathutehi\awngtluangpangngaiindahrawh: (a) hmartiang (aw)virthli (b) lengi (ch) hualhim (d) \hangril (e) chhemdam (f) hr^ng

5. Hezirlaiahlatlarhnihkhatlekleklakchhuahtehikutziakhawrawpinmawitakinhanziakchhuaktehu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

95

6. AhnuaiathlahmingzawnzelahhianMizothlahmingkanneihtekhahanziakteh.

January ................... February ......................... March .................... April ......................... May .................... June ......................... July .................... August ......................... September ..................... October ......................... November ..................... December .........................

7. Hezirlaiahhiankanthusawitichianglehzualturathulamnawnhmangakansawi\hin(doubleadverb)‘>m >m’tihangchihiaawmnuala;chungtechuziakchhuaklasentencesiamnanhmangrawh.

8. Thli\hatnaleh\hatlohnaihriatdaninhanziakteh. (a) thli\hatna (aw) thli\hatlohna ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________ ______________

9. Thlihiawmtalosekankhawvelhiengtinngeawmairin?Siklehsa,khawawmdandanglamdanturniairinpangatalhansawiteh.

10. Inzirlaibu-ainziakb^khithli\angkainainhriatapiangsawikhawmula,hanziakchhuaktehu.

11. Mizotenthlihminghranghrangkanneihtekhainzirtirtuhovinsawiula,hanziaktehu.

................... ..................... .................... ................... ..................... .................... ................... ..................... ....................

Thlipui tleh hum hum ang maiin kan tunlai nun pawh hi sual r^lin min nuai bawrh bawrh a. Thli chu kan dang thei lo va, mahse kan inveng thei ang hian sual ral pawh dang thei lo mah ila kan inveng thei.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

96

ZIRLAI 18

NUN DAN |HA

1. Motorkawngaikalinkeakalnaahemawahimchinahemawkal\hinangche.

2. Kawngik^ndawnindinglamlehveilamenhmasa\hinangche.

3. Midangtenenainintawhinaninkarahkherlutsuhla,ach>pdeuhpawhinkawngkiantua\antum\hinrawh.

4. Miirappalhemaw,in>kpalhemawanihchuanngaihdamdil\hinangche.

5. Chilchh^kmaimailola,ikhuhlehihahchhiauvininhupla,khawlaiahhnaphnitmaimailola,kh^kpawhchhakmaimaisuh.Mizingahnapkhirkheuhtehiamawiloania.

6. Kawngamikaltekawngsira\angalochhaihlehauhnawmnahhimichangkanglotihdananihavanginnangchuanchingvesuhangche.

7. Khawlaiaringtakanuihlehr^kchiamtehiamawilo,inven

rengturani.Zanreiabengchhenhianmidangteatihbuai\hinavanginchinhauhlohturani.

8. Kawngakalinmiminpelhnad^l tur khawpinkal rual \h<m\h<mturanilo.

9. Ihmelhriatihmuhaichibaiin,amahchauhnilovinakalpuitenenchibaib<k\hinangche.

10. Miibiakr>ngr>nginanmitaenchunginbe\hinangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

97

11. Kawngaikalpuiinahmelhriatabiakinanthusawihriatlotumvekhersuh.

12. Ralkhataihmelhriatihmuhinaul<ngl<ngl>msuh.Ibeduhanihchuanpanmairawh.

13. Kalkawngaupazawkteitawhinakiantuah\ang\hinangche.

14. Kalkawngamiipelhdawniniveilamahkalrawh.

TIH TURTE

1. Akar^wldahkhatrawh. (a) Midangtenenainintawhinan________kherlutsuh. (aw) Miin>kpalhchuan__________dil\hinangche. (b) Mizinga_________kheuhtehiamawilo. (ch) Khawlaia________leh_______tehiamawilo. (d) Ralkhataihm>lhriatihmuhin________l>msuh. (e) Miibiakin_______enchunginbe\hinangche. (f) Kawngik^ndawnin_____leh____enhmasa\hinangche.

2. Inzirlaiin‘michangkanglotihdan’atihkhasawiteh.

3. Inzirlaibuinatarlantelloh,nundan\hapathumtal,innulehpater^wnin in lamahnalh takin rawn ziak chhuakula, in zirtirtute nensikulahsawikhawmrawhu.

4. AdikahD dahla,diklovah X dahrawh.

(a) Kawngk^ndawninhnunglamlehhmalamentur.

(aw) Khawlaiahringtakar^kchiamturanilo.

(b) Mibiakink<nchungabiak\hinturani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

98

(ch) Ikalpuiinmiabiakinanthusawihriattumtur.

(d) Midangtenenaintawhinankarahluhkherlohtur.

5. Hengtehiengtihnangehansawiteh. • himchinakal • ngaihdamdil • michangkanglo • auhnawmnah • aulunglung

6. Hengthuhmanghiansentencehansiamteh. kawngk^n _________________________________________ ngaihdamdil _________________________________________ hahchhiau _________________________________________ michangkang _________________________________________ chibaib<k _________________________________________

7. Hanziahchhunzawmteh. » Himtakamotorkawngakaldanchu.......................................... » Mitawhinaiaupaemaw,ritphuremawtechukawng...................... » Mikantihpalhchuan.................................................................. » Kawngaawmdanmawilokatihberchu.................................. » Mikanbiakinkanbiaktengaihsakhi......................................... » Khawlaiaaute,nuihvakte,kh>ktehi......................................

Activity

8. Lemchanhmanginhanzirtehu.• Motorkawngk^nlai• Motorkawnga\hianhonunchan• Naupanghawihhawminaiaupaapelhdan• Hahchhiau,hnaphnit,chilchhaketc.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

99

ZIRLAI 19

CONJUNCTION(Thu zawmna)

Thumal leh thumal (word) emaw, thuhl^wm leh thuhl^wm(clause)emawzawmnaat^nakanthuhmanapianghiconjunctionchuani.Conjunctionchulamr$kkhataiatampawhanithei.

Mizo\awnga thuzawmna(conjunction)kanhman\hintechuhengtehiani: ahnu ahnuhmanin amaherawhchu anihahnu anihleh anihlohvekleh ar>ngr>ngin avang chuan chutichuan chutichu chutilochuan chuvangin emaw erawhchu mahse mahse naa nain nimahse nimahse nimahsela nimahsela te vangin avangin A hman dan:

Retheihlemah se arinawm.Ahausahle;nimahsela ainngaitlawmChutiangchuni mah se a\hatho.Aharhlemai;mahse, tihramrawh.Tuichualiana;nimahse, kank^ntatho.Chutiangtakchuloni mah sela, atlinhletho.Khatikhanatia,a vang chuasawichuanglo.Engvangin ngehetiangaitihmai?Amahavangin kannung,kanche,kanawmanisia.Ahausakahnu hmanah roreltuanibawk.Ahmel\hatahnu hmanin alafelz>k.Chutiangchua nih ahnu kalbodaihlaanimaialawm.Iduha nih leh leiveklatinia.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

100

Ngaihdamdil la,a nih loh vek leh chawiturangangtechuchawimaila.Thingfanghmate,kawltheitehiatuikati.I\hianchuafelviaunaa ahm>lerawhinpuakatibikloanihkha.Achernain fuataneitehania.Ilotlaia;amaherawhchu, ngaihdaminie.Hlimnaemaw,lawmnaemaw neiturchuanrilruputhmangadikangai.Khakhaerawh chu katihkaringlo.Ilotlailehanihchuan apawihleang.Lokalphawtmaila;chutichuan, kankimanimai.Khaheihieirawh;chuti lo chu irila\amdahange.Heihiziakzorawh;chuti lo chuan iinfiamvetheilovang.Chutinatimaw;chuti chu kavabiaange.Pathianinkhawvelahmangaiha;chuvangin, afapathiturinarawntirani.

TIH TURTE

1. Conjunctionawmziasawifiahla,aent$rnafeltaksiambawkangche.

2. Hengconjunctionhmanghiansentencehansiamteh. chutichuan chutilochu chutilochuan emaw n^in te

3. Ahnuaiasentence-tehiziakdikrawh. (a) Ruahas<ra;chuvânginleiamin. (aw) Kanhrilha;mahseaawihlo. (b) Lianite,Siamite,Zariteanzai. (ch) Azirpeihlohavânginafail. (d) Alunatthuasawia;tichuan,amutaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

101

4. Hengconjunctionzawmlehzawmlohdanglamnatilangtheit<rhiansentencesiam\heuhrawh:

mahse - mahse amaherawhchu - amaherawhchu nimahsela - nimahsela mahsela - mahsela

5. Ahnuaiaconjunctionthuhmanghianakar^wltehidahkhatrawh: mahse, tichuan, emaw, leh, chuti lo chu, mahsela, chutichuan (a) Z^mi_______________Rovianzai. (aw) Theiht^wpchhuahrawh,_________________ifailang. (b) Mutkaduha,_______________kamutachhuaksilo. (ch) Z<klehhmuamngheila,_________________ilohris>lang. (d) Nalhkatikhawpmai,_______________kaleilomaiang. (e) Izirlaihivawngla,_____________enloviniziakdawnnia. (f) Siama_______________Dawngaemawkhalokaltehse.

6. Ahnuaiathuzawmna(conjunction)dikzawkhithlangchhuakla,ziakchhuakrawh.

(a) Chh<maz$ng;chuv^ngin/av^nginthlawhnaa\umtheilo.

(aw) Kaninailol>nchuan/tichuan,iduhberkaleiangche.

(b) Lehkhathiammahse/mahseachapolo.

(ch) B^wngte/leh,vawkleh/te,^rleh/teantalh.

(d) Iinsawizawipeihlohav^ngin/chuanzunthlumilaneimaiang.

(e) Arethei;amaherawhchu/amaherawhchuahlim. 7. H>ngconjunctionthumalawmtheihnat<rhianinsikulchanchintawi

t>inziakteh. n^in leh te tin nimahsela chuv^ngin amaherawhchu

8. Conjunctionzawngchhuakrawh. Khawvelah hian hrehawmin in awm \hin; nimahsela, thlamuang

takin awm rawh u. Hrehawmna lo thleng mah se, ama z^rah thlamuang takin kan awm thei a ni. Chuvangin i hlim ang u. A thu i rin duh chuan hlauh tur a awm lo ve.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

102

ZIRLAI 20

KA |HIANTE

Kanvengahhianinfiamnaturkawtzawlnei\hakantamlohlea.Kaninchukawtzawlnei\hatlemtezingamianiawme.Tlaisikulbanahhichuankanvengnaupangtechuinfiamturinkankawtzawlahchuananlokalkhawmlaihlaih\hina.Achanginfootballkankhela,achanglehkaninhnawka,marbleperhainfiamchangkanneibawka,kanhlimve>m>m\hin.

InfiamnachihranghrangzinganuamkantihbermaichuTu nge i \hian?tihania.Pawlhnihahkanin\hena,pawlaiawhturinmipakhatvevekanthlangchhuaka.Chungkanthlanchhuahtechuanmittuaminkawngkanzawhtira.Ankawngzawhturahchuanthilchihranghrang,\hutthlengte,lungte,herhs^wpte,dawhkantelehthildangremchangapiangkandahhnawknuaiha.Chungthilchihranghrangtechupallolehsumiahlovinkawngchuzawhchhuahturani.

Mahnipawlaiawhtenmittuamchungakawnganrawnzawhlaichuankalkawngakanthildahtechuah>ldanturhrilhinthur^wnkanlopea,lehlampawlerawhchuanansutfuhaanpalfuhngeitheihnanthur^wndiklopeintihbuaianlotumvethunga,kanloauch>lch<l\hin.

Anmitkantuamsaktlatavangkhantuthusawiberchungedikhriataharsa>m>ma,tusawingeawihturberahriathleihtheihtawhsilova,dawhkansutthl<krumrumchangte,lunglehthingbungpalkhutkhutchangteanneifova,chuchukanhlimpuive>m>m\hina,engmahsubuailolehengmahpalfuhlovakawngzawhtluanturchuanthurawnlopetutamtakzingazawmturdikberthlanfuhthiamapawimawh>m>ma.Mahnipawlteawlehlehlampawlteawchuuluktakathliarhranthiamangaia,fimkhurangai>m>m\hinani.

Keipawhpawlaiawhtuatanminthlangchhuakvefotawha.Mittuamakawngkanzawhlaichuanminloausupsupa,rilruabuaiduh>m>ma.Kaldanturdikminhrilhtuvekangalangzingahchuankawngkanzawhtluantheihngeinanaminlo\antu,kanpawlteawchuhriatngeituma

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

103

uluktakangaihthlakangaia,kaninpalbuaiathildahhnawktekansutngeitheihnanakawngdiklominlohrilhtuteawpawhhrehrangturafimkhurangai>m>m\hinani.

Thurawnngaihthlakturdiktakkanthlanthiama,kanhmangaituteawkanthliarthiamaanthukanzawmchuanengmahsubuailovinkawngchukanzawhtluanthei\hina.Thurawndiklokanzawmerawhchuandawhkantekansua,lunglehthingbungtekanpala,kantlurawkrawkmai\hinani.

* Itana\haturduhtulehduhlotuteithliarhrangtheiangem?* Mitamtakinthurawnemaw,tihturemawanhrilhchehian

tuthuberngeizawmang?* |hian\haleh\haloawmziahansawihotehu.

Ngaihtuah la, han chhang teh: Ihunkaltawhkhahanngaihtuahkirvemahteh.Thilengemawti turasawmna,a\hapawh,\halopawhidawngtawhngaiem?|hiantesawmnaapiangizawmkhanengngelothleng\hin?|hiantetihangapiangtivezellotalaengngelothlengang?

I cho em? Kan\hianhozingahhiankeiniaiaupadeuh,hotuenakanen,keiniaiapawlhnihlaiapawlsangzawk,tleirawldeuhuaihtawhhiaawma.Sikulkhataluthovekkannia.Nikhatchukanhotupachuannaupangdangpakhatnenainsualturinminchotuaha,“Hepahiichoem?”tiinminzawta.Insualchuduhloviaumahila,‘cholo’hantihtawpmaichuaharsakhawpmai.Kapawiengmahsawilonaupangpakhatnenchuankaninsualtaa,kaninhneka,kanhnartechuathiphengphungmaia.Kanpilhnasa>m>ma,kanhmaitepawhav<ngdeuhva.

Chumitlaichuinahawainthlahrunawmduhkhawpmaia.Atuksikulkalpawhaph<rawmlohlebawka.Sikulkan thlenchuankanHeadmaster-inkainsualpuipanenchuanminkova,minhauhrepa.“Insual\hatnalaihansawitehu,”atia.Insual\hatnalaichusawiturav^ngduhkhawpmai.Midangtenminfuihpawrhvangmaimaianaupangdangnenainsualchuthil\halotakalonitihkahriatchianphahhleani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

104

Insualturaminfuihpawrhtu,kan\hianzingakanhotupabawkchuannikhatchusikultlanbovaluikalpuiahminsawma.Karilruchuanhnialkaduhhlea;mahse,kanhotupachukahlauhdeuhavanglehkahnialthiamchiahlohavanginkazuivetaringawta.Karilruchuanuamlohlea.

Luikanzuthlenchuanahmunchuanuamhlemaia.Vaukamahchuankan\hua,luituichualuangriherhera.Chutihlaichuanka\hianpachuanmeizialz<kturarawnphawrha,tuitiawmtakhianazua,mipekveatuma,kazuveduhlova.Abaga\angchuandamdawiruihtheihniawmtakhiaphawrhleha,aeilehtamaia.Chupawhchueiveturinminsawmleha,kaduhchuanglova.Mineiluihtirveangtihkahlauhavangintuichenkaduhthukasawia,tuiahchuankachensantadaiha.

Nuamtitakatuikachenlaichuankachesualpalhtahlauhmaia.Tuikah^ka,kapillehb^wrh\hina,tuiahchuankatlahlummaiangtihkahlau>m>ma.Mangangtakinka\hianpachukahanauva,anilahchuadamdawieikhaalor<ichuniin,alomuthluluplupa,tuiahkatlatihpawhahrelo.

Engtintinemawkainh^ia,chautakchunginvaukamahchuankavakchhuaka,thawhlawphlawpchungin\iauphovahchuankabawktahlehlea.Tlaiakanhawchuanka\hianpachukathlahhawa,adamdawieikhaalaruihavanginakalhleitheilova,anulehpachuanlothinur>m>mmaia,minhauhrepa.Hrehawmtitakinkaninlamahkahawnga.Kanulehpapawhchuansikulkatlanbotihchuka\hiantehnena\anginanlohretawha.Nasatakinminhauva,hrehawmkatikhermai.

At<kasikulkanhankalchu,kanHeadmasterchuansikulkantlanboavanginnaupangdangzawngzawnghmaahminhrema.Azahthlakngawihngawiha,naupangzawngzawnginnaupangsualahminngaihphaha.Sikultlanbochuhlawklotakani.

Chuminia\angchuansikulkalchunuamlokatitahlemaia.Nuamlokatihchhanpawhka\hianpakhanthilsualengemawtiturinminsawmlehanga,kahnialngamlehsiloanga,hremtekatawrhphahlehangtihkahlauani.Keiniaiinpawlsangmahselasikulkhatakalkannimiausia,nitinkaninhmua,thilsualengemawtiturinminsawmlehangtihhlaur>ngr>nginkaawm\hina.Nikhatchusikultlanbovamitheilawh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

105

rukpuiahminsawmlehtangeia.Mahse,chumi\umchuankaintihuaisenluivetaa,“Sikultlanbokaduhtawhlo,mitheilawhrukpawhkaduhlo.Iduhlehnangmahinlovatlanbomairawh,”katitaa.Nasatakinminsawmluia;mahse,atawpahchuankaduhlotakzetanitihhriainminkalsantaa.Chuminia\angchuanthilsualtihpuiatanvawikhatmahminsawmzuilehtalo.

Han chhang teh u.(1) Hetiangdinhmunahhianidingtawhem?(2) Iduhchiahlohthilitihhianengtinngeiawm\hin?(3) Thilsualtitura\hiantesawmnahnialhihrehawmiti\hinem?(4) Thilsualtitura\hiantesawmnahnialdanturchihranghrang

hansawiteh.

Thl>mna hnial thl^k dan tur ka han hrilh ang che u. Tlangtaka‘aih’tihdantur * Ihnialachuchiangtakinenangche. * Fiahtakinsawiangche. * ‘Aih,kaduhlo,’tiangche. * ‘Minsawmtawhsuh,minkalsanmairawh,’tiangche. * ‘Hunkaneilo/kahmanlo,’tiangche. * Damthlaplehthutakhmelputakinchhangangche. * Ichhanzawhvelehkalsandaihangche.

Thu har hrilh fiahna

inhnawk : kawihmangamipanaupanginfiamnachikhat kalhnulh : inkawkalhnuai,hnawknuai nuihsawh : nuihzatb<r,hmusittakanuih fuihpawrh : fakchungafuihanawrbawk

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

106

TIH TURTE

1. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Inzirlaianaupanghovininfiamnanuamantihberkhahansawi

teh. (aw) Inzirlaia\anghian\hian\haleh\hian\halodanglamnasawiteh. (b) Inzirlaibuinasawisikultlanbo\hatlohnachithumhansawiteh. (ch) Engvanginngeinzirlaiamipanaupangtuitlakhaa\hianpaina

puihtheihloh?

2. Hengthuhmanghianthuhanphuahteh. (a) herhs^wp (aw) thur^wn (b) fuihpawrh

(ch) \huthmun (d) inthlahrunawm

3. Inzirlaiinasawib^ksualkawngzawhturathlemnahnialthlaknatur\awngkamdanghanziakvetehu.

4. In\hiantenthil\halotiturinansawmvetawhcheem?Engtinngeinchhanhansawihotehu.

5. Henghia\hatlohnahansawihotehu. (a) meiz<k (aw) ruihtheihthiltih (b) kuhvaei (ch) zuin

6. Mawiachuansikulalokaldanhetianghianasawia:“Kanina\anginmotorkawngpuithlengturinkeinkmchanvekakala;tichuan,buskach^nga,Rs.5/-chawiinkansikulthlangkawngpuithlengkachuanga.Chuta\angchuankansikulthlengturinkeinstep25kachholeha;tichuan,sikulkawtz^wlkathleng\hin,”atia.

Engtinngeinina\angasikulilothlenvedanhansawiveteh.Tin,tlailamahengtinngeihaw\hindansawibawkangche.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

107

ZIRLAI 21

FUR KHAW THIANGSel\huama (Lena)

1. F<rkhawthianglenk^wltlaitla>ngpawlriai, Chuankanuamalangtl^ngsanglaiah; Rangkad^rtuiiang,l>ntuchh^wlvarsiau, Leihringnunsualnathawidamrawh.

Kachungk^wlhnimlaikhawzochh<mpuin>n, Kianchangnialoherleh\hin; Keikalunglaim^wlhliapchh<mangzinghi, Vanthlifim,hanchh>mkiangverawh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

108

2. Kums<lherchhimthlangvirthlil>ngv>lhian, Tuip^ichhum,f<rtuithianghanchawie; Nungcha,leichh^wlh^l,thlai,thingparzawngnen, Siktuithiangd^wnlaiahl^ne.

3. Kannunchhungleiramtlaitla>ngmawian, Angeliangalaitualkanl>nna; T<rnipui,thlangtiangzamualliamlohian, Leihringfanunmawiminhrilhrawh.

TIH TURTE

1. Hehlahiathutlangpui(substance)hanziakteh.

2. Hehlaphuahtuhianengkhangesualnapawhthawidamtheihialniaahriat?

3. Furruahtuimalsawmnadawngtuatihtekhahanziakteh.

4. Inhlazirkhiathulamdanturlehthlukdanturdiktakniainhriatdaninhaninchhiarsiaktehu.Inzirtirtuinathiamthiampathumthlangchhuakse.

5. Hengthutehi\awngtluangpangngaiinhandahteh: (a) lenkawl (aw) virthli (b) kumsul (ch) siktui (d) hringfa (e) l>ntu

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

109

6. Hengthuhihlathuinhandahteh: (a) sava (aw) thingkung (b) van (ch) ni (d) thla (e) mumang

(f) \awngkam (g) tuthlawh

Activity

7. Hlach^ngkhatlehathunawnphuahveula,athupuiziakbawkangcheu.Inzirtirtuinthupuiturchuthlangse,bul\andanturtekawhhmuhbawkcheusela.

8. Mizorampangparhminginhriatapiangteziakchhuakula,aparrawnginhriatchuanziakbawkula,mawiintihdansawibawkangcheu.

9. Hengahnuaiathutezingaiduhberhihansawizauteh. • Lenkawltlaitlaengpawlriai • Siktuithiangdawnlaiahlane • Angeliangalaitualkanlenna

10. Sawifiahrawh. (a) khawthiang (aw) lentuchh^wl (b) sualthawi (ch) lunglaim^wl (d) kumsulher (e) siktuithiang (f) zamualliam (g) leihringfa

Pangpar hming A rawng A mawi dan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

110

ZIRLAI 22

INTERJECTION

Kanngaihtuahl^wkpawhnil>mlo,rinlohtakathillothlengphut,thinlungchhungrawnkhawihdawttu,achhelamemaw,a\halamemaw,kanthinlungalawmna,maktihna,pawitihna,hlauhnalehr^pthl^kkantihna,\awngk^akanauchhuahpuinalehsawichhuahnathuhiInterjection chuani.Hetiang\awngkamkanhmanhiankanawkipawhkantisangdeuhvin,kanhm>llandanpawhathuazirinadanglam\hin.

Interjection kan hmana ziaka kan tihlan chuan maknachhinchhiahna‘exclamatorymark’(!)dah\hinturani.Hetianghian: Eheu! Ekhai! Awikarei! A! Aw! E! Maw! Khaiaw! Awkhai! Awi! Cheicheichei! Eu! Uai! Iau! Ihi!

1. Interjectionthukanhmanin\awngkambullamahkanhmangdeuhber\hin.

Entir nan: (a) Ekhai!Ahm>lava\have. (aw) E!Inhmuhavakh^tve. (b) Khaiaw!Katisualhlauhmai. (ch) Khaia!Akehhlauhmai. (d) Eheu!Avathinasave. (e) Awi!Athaklutuk. (f) A!Ilovaliantave. (g) Cheicheichei!Avahmuhnawmdawn>m.

2. Interjectionhisentencetawplamakanhmanemaw,sentencepumpuiinakentelvekemawaawmbawk.

Entir nan: (a) Agoal! (aw) Ramteiiathimaw! (b) Avahlauhawm>m! (ch) Minkapfuhdawnal^wm! (d) Kapass! (e) Avamawi>m!

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

111

(f) Avalawmawmve! (g) Itlaange! (ng) Accidentaawmanti!

TIH TURTE

1. Interjectionchiangtakahreturinahrilhfiahnahihanvawngteh.

2. Henginterjection-tehiahmandanturangtakahmanginsentencehansiamteh.

Eu! Uai! Iau! Ihi! Ah! Awih!

3. Zirlaibu-atihlanb^kMizo\awngaInterjectioninhriatapiangziakchhuakula,sentencesiamn^nhmangnghalbawkrawhu.

4. Interjectionkanhmandankawnghnihtekhasawila,aentirnapevevebawkrawh.

5. AlehAW-amitehiainmilindahrawh. A AW Awhkhaih! Minlachoanimaw? Ai! Avanatehlulem! Eu! |hiani,ilozinanimaw? Aw! Katihpalh! Awih! Kahlaulutuk!

6. Ahmundiktakahmaknachhinchhiahna(!)dahteh. (a) Ihikasiam\hatheitahlauhmai. (aw) Avahm>l\hareuh. (b) Ehitludawnalawmle. (ch) Awkadilchuhmutheitehila. (d) Ngawihmiahmaitehulaaw. (e) Achanchinkahriathiavabeitham>m (f) Aachhetahlauhmai.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

112

Activity

7. Interjectionhiclassroom-ahzirtirtukaihhruainainatakahmana,hmellehawkithlengatihlannibawkse.

8. A\ulnalaiahchhinchhiahnadiktakindahzelangche.

Kansikulhianuamtehasin.Nuamitiveem?Kanhotuteantlaingailova,Sikulan\hulhmaimaingaiheklo.MisspheichukhawsikchunginsikulrawnkalamawleSirpawhinhomeworkminpekkathiamlova;engtinngemintihirin.Maklutukkaninahalokala,abula\anginminzirtirnawnlehvekmawle.Kanzirtirtutehikangaisangtakzetani.

Hlim hm>lin mi a tilawm a, lungngai hm>lin mi a tihrehawm a, thinur hmel phei chuan mi a ti \i. Chuvangin hlim hmel i pu \heuh ang u.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

113

ZIRLAI 23

|AWNG UPA

1. A letlinga khai ang : Engmahhrelo,bomap,angaihnahrelo. Entir nan : Keizawngengmahkahrelo,hemithuah

hichuana letlinga khai angmaikani.

2. A vawtuin >k a cheh : Atihmasatuzawkchaklozawka\anglehsi.

Entir nan : Lalana\hianpakutathl^khmasarawka,atlawmz^wkaha\anglehsia,a vawtuin >k a chehtihangmaiani.

3. Ai hnah phahpui : Atirt>a\angathiltihpui,lungrualpui. Entir nan : Mawiachukaai hnah phahpuingatani.

4. Bei tham : Tl>mt>,engthammahnilo. Entir nan : Ithilrawnkenhiabei tham lutuk,adang

rawnlalehrawh.

5. Char s<t phawi : Unaunulaawmaanaupangz^wknupuianeih.

Entir nan : Sanganchar s<t phawiin nupuianei.

6. Hmel chhiat lai : Chaweilai. Entir nan : Inhmel chhiat laikarawnnangtheiriau

mai.

7. K>lph<ng tap chim : Thiltihngaitinawntluttlut. hmu ang Entir nan : Aningaihzawngneivechuk>lph<ng tap

chimhmu ang maiinar$mtluttlutmai.

8. Kumpui linglet : Kumkhatchhung. Entir nan : Kumpui lingletakanloervechukannei

theidawnta.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

114

9. Lu p^n hnathawh : Thawk\hapeihlo,tinialnual,zawmthaw. Entir nan : Lu p^n hnathawhainthawhtechuanin

zotheinang.10. Ph<ng zinga piring : Thilinchuhzoduakduak. vawrh ang Entirnan : Kalehkhabuzawrhchu anduhkhawpa,

ph<ng zinga piring vawrh angmaiani.

11. Thingchang v^r : Khawvarhmaakhawlo>nlawkhunhi. Entirnan : Examlaichuan thingchang v^ra thawh

\hina\ha.

12. A serh zinga a mei ang : Tel ngei ngei tura ngaih, tel lo thei lo,pawimawh.

Entirnan : Sikul naupang tan chuanpenhia serh zinga a mei angmaiani.

13. A khaw n^wtin : Khawchhungamizawngzawng. Entirnan : Vawiinchua khaw n^wtinministerkan

hmuak.

14. R^l kai rual : Mipar^ldonaatelrual. Entirnan : Lianachur^l kai rualaniveta.

15. Êk beng : Inhnawht^wt,inbengmuk. Entirnan : Sikul naupang zawng zawng pawl ruk

pindanahzirtirtutenan>k bengvakmai.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

115

TIH TURTE

1. |awngupainzirzawngzawnghiaawmziasawitheivekturinvawngrawhu.

2. |awngupainzirzingahunsawinabiktehanziakchhuakteh.

3. |awngupainzirtehiabuaentirnaangnilovin,entirnadanghansiamveteh.

4. Verbhithiltihsawinaania.|awngupainzira\anghianthiltihsawinabiktehanziakteh.

5. |awngupainzirbakahhian\awngupadangngaihtuahla,pangatalhanziakdawntehle.

6. Hengthutehiaremchannalaiah\awngupainthl^kzeltehu. • Tukinchukalungrualpuipakhatkanchaweilaitakinaloleng

hlauhmaia. • Pawntorualkannihkhachuankhawv^rhmahmainkantho\hin. • Khawchhungamizawngzawngteminkokhawma,halltereuh

t>ahminhnawhtawttlatmaiani. • Unauaanaupangzawknupuianeihmanchuaengmahthamlohle.

7. |awngtluangpangngaiindahrawh.

An chhang sem chu ph<ng zinga piring vawrh ang mai a ni a; a \hen te phei chuan k>lph<ng tap chim hmu ang maiin an birh tlut tlut mai a. A \hente chu a letlinga khai ang an nih laiin a \hente chuan mi dangte an huphurhna lamah a vawtuin >k a cheh tih ang mai an ni.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

116

ZIRLAI 24

KUNGAWRHI

Hmanlaihianputarpakhathianhnângahlaia,ahnânghlaichuanakutzungpuiaâta;tichuan,akutzungpuichuav<ngvaka,hn^ialataa,ahn^izingahchuannautet>takt>hialochhuaka,makati>m>ma.Chunautechuhmeichhiaania,ahmingahKungawrhiasataa.

AtirahchuanKungawrhichuapachuanbuhtunfangphelhianachâwma,aloliandeuhva,afangpuminachâwmleha.A\hanlendanangzelinbuhtunfangchuatihpunbelhzela.AtawpatawpahchuanKungawrhichualopuitlingtaa,nulahm>l\hadeuhmaialonitaa.Tlaiahtehiannuladangtenenhiananinkawibaha,tlangvalhotehianleikapuia\anginanthlirhuaihuai\hina.Chungtlangvalzingahchuankeimitlangvalhiaawmvea,chukeimichuanKungawrhichuangaizawngta>m>ma,atanneihngaihnaawminahresilova,awmngaihnapawhahremanglohiala.

Keimi tlangval chuan a rukinKungawrhi hniak vaivut chu a\h^ma,afuna,rapahar>ptaa.Chuta\angchuanKungawrhichuana\ana,adamtheitar>ngr>nglomaia.Kungawrhidamlochunulalehtlangvaltechuanankanhuaihuai\hina.Keimitlangvalpawhkhanavakanvetaa.AkalhmachuanKungawrhihniakar>pkhaadahdaideuhva,avakanlaichuanKungawrhichualodamsawt\hina.

Kungawrhichuanapahnenah,“Khatlangvalpakhatlokallaikhachuankan^hiadamdeuhhuaiinkahriaa....”atia.Apachuan,“Ingaihzawnvanganihchu,”atimaia.Kungawrhichuan,“Kangaihzawnpawhkahrechuangloasin,”atia.Mahse,apachuanaawihchuangl>mlova.Inthawinachihranghranginanthawia;mahse,adamtheichuangr>ngr>nglova.Kungawrhichuachautelhtelha,athihmaianhlautaa.Apamangangchuan,“Kafanutidamtheichuanmanlovinnupuiahanneitheiang,”tiinapuangtahiala. Keimitlangvalchuan,“Keimankatidamtheiange,”atia.Keimitlangvalanitihanhresilova;tichuan,tidamturchuanabeitaa.Kungawrhi

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

117

hniakar>pkhazawizawiinadahhlatialtiala,Kungawrhipawhchualodamvetadeuhdeuhzela.Nakinahchuanahniakvaivutkhaaphelha,ahniakangtakkhanleiahasiamleha.TichuanKungawrhichuadamfeltaa.Adamhnureilot>ahchuananinneitaa.KeimichuanankhawlamahKungawrhichuahruaihawtaa.

Ankhuaa\angahlavaklovahchuanluiliantakhiaawma,chuluichualolianp<tmaia,daikaimairualanilova.Atihngaihnadangaawmsilova,atawpatawpahchuankeimitlangvalchuan,“Anilove,sakeiahkachanganga,kameiahhianvuantlatla,kahleuhkaipuidawnchenia,”atitaa.Tichuan,sakeiahchuanachangtaa.Kungawrhichuanameiahchuanavuana,“H<k,h<k,h<k”tichungzelinahleuhpuitaa.Chutihlaitakchuanpitartethingphurhianalohmua,ahlauta>m>mmaia,atheiht^wkachakinatlanhawaKungawrhipainahchuanatluluta,athidanghiala.Inamitechuan,“Engngenitangaile?”antia,makantihlea,anmangang>m>mmaia,anhanzawhlehengmahasawitheisilova.

“Buhtuihnângkhahantulhtehukhai,”antia,anhantulhthuaia,aloharhdeuhchuanthuahansawidawna,“He,he,henaufachu...he,he,he,”atihmanchauhva,asawizawmtheilova.“Buhtuikhahantulhlehtehu,”antia,anhantulhleha;tichuan,aloharhfela,alodamchiangtaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

118

“Hansawitehle,”antia.Chupitarchuan,“Infanuchumaw,apasalkhakeimialonia,sakeiahachanga,sawlaituiliansawahleuhpuitaa,Kungawrhichuameiahavawntira.A!kahlauhvakahlauhziamaichu!Kasawitheiloani,ahleuhpuidawrdawrmaia,”atitareuhva.ChuvelehKungawrhipachuamangangta>m>mmaia,“AchhanchhuaktheiapiangchuanmanlovinKungawrhianneiang,”atia,achhanchhuaktuturazawnglehtaruaimaia.

AnkhawtlangvalhuaisenPhawthiralehanauHrangchalachuan,“Keimahninkanunauvinkanchhanchhuaktheiang,”antia,kalantumtaa.Kungawrhipachuanzulehsainahr^ipuara;tichuan,Kungawrhichhanchhuakturchuanankaltaa.

Kungawrhi-teawmnakhuaanvathlenchuanKungawrhipasalchuramlamahalochhuakbohlauhmaia.Kungawrhichuanapasalramv^kchualothlengthutanga,amahrawnchhanchhuaktuturtechuarawnhmumaiangtihahlauva.PhawthiralehHrangchala-techuz^mpherinazialhnantlata,rappuichungsangahathukrutaa.AhnulawkahchuanKungawrhipasalchualohawtangeia,ahn^rahanl>nruairuaia.Mihringrimniawmtak,rimdanglamdeuhchuahretaa,“Hringminamrumrum,”ahantia.Kungawrhichuan“Keimahkaawmrengalawm,”atihsanmaia.Mahse,apasalchuahawivelruairuairenga,PhawthiralehHrangchalachuanlothlaph^ng>m>ma,anhlauhlutukavanginanmittuiatlatahiala.ChumianmittuifarchuKungawrhipasalchuanalohmua,“Kungawrh,hringminamrumrum,luaithlifarfepfep,”atileha.Kungawrhilahchuan,“Hei,keimahkaawmrengalawmiduhlehmieitache,”atia,angawilehtaa.

At<kahchuanKeimichuanKungawrhihnenah,“Anihlehzansawmriakinkaramchhuakdawne,chawmifunrawh,”atia.Kungawrhichuanchawchuafuna,akaltaa.Mahse,atidera,daiahavaawmmaimaia.Alohawchuananupuihnenahchuan,“Kungawrh,hringminamrumrum,luaithlifarfepfep,”atileha.Anilahchuanachhandanngaiinachhangleha,angawivelehmaia.ChutiangchuanKungawrhichu\umhnih\umthumlaiatihdera.AvavahchhuahhlanapianginPhawthiralehHrangchalachueiturtealopea,antlanbotheihdanturteanrel\hina.

T<kkhatchuapasalchuan,“Kungawrh,chawminhanfunteh,zankhatriaklekinkaramvakdawne,”atia.Chutiangaasawichuanzantam

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

119

takriakinakal\hintihKungawrhichuanahriaa.Chawchuafunsaka,akalchhuaktaa.AkalvelehchuanPhawthiralehHrangchalachuanlochhuaka,Kungawrhinenchuananinsiamsawksawka.Zawht>hiinannghahtira,laankaihtira.Annihochuanmeichite,tuichite,hlingchitelehlungchiteankenga,anchhuaktavangvanga.Keimiramchhuakkhaalohawnga,“Kungawrh,kawngmivahawnrawh,”arawntia.Inngh^kaandahzawht>chuanlaakaihamhama,“Kahmanlohhi,”atihsanmaia.Keimichuan,“Minvahawnthuaithuairawh,”atileha.Zawht>chuan,“Kahmanlohhi,”atileha.Keimichuathinurtaa,“Kavaeidawnchiangcheem!”tihlehkawngkharbawhthl^kchuaruala,zawht>chuchhuatâwngahap<tbotadaiha,Keimichuantumahahmuzotalova.Kungawrhi-techuananlotlanbosantawhanitihahrethiamtamaia.Akhawharlehlungl>ngchuinchhungahchuanav^kruairuaia.Nakinahchuanamangangchuluhkapuiahavachhuaka,ahawiahawia.

ChutiaahawivellaichuanralkhathladeuhmaiaKungawrhibengbehtlezawrzawrhiavahmutaa.Kungawrhi-teannitihahriatvelehh<kchungin,meikawhtakmeuhvina<mtaa.Reivaklovahchuana<mphadawntamaia.

Chutihlaitakchuanchunglamahpathiannupahianhrikaninena,mipazawkchuanuihuka,anupuichuan,“Engatingeinuih?”atia.Anichuan,“Khutaleilamamihringlehsakeiin<mkhuanchhananngai>mmaia,kanuihantizaani,”atia.Anupuichuan,“Anihleh\anpuitache,”atia.

Tichuan,pathianchuanKungawrhi-tehnenahchuan,“Kha,a<mphakdawncheu,meichithehrawhu,meichi,”azuktia.Meichichuanhanthehtaa,ramchuakangtaduaiduaimaia.Keimiinmeianghahr>mchhungchuanhlatakanlothlenghmana.Meir>mvelehchuanah<ka,meikawhmeuhvina<mlehtachiama,reivaklovahchuana<mph^klehdawntamaia.Chunglamapathianchuan,“Tuichithehrawhu,tuichi,”azuktileha.Tuichichuanhantheha,tuichuramzautakawhinatlingtaa.Keimiintuiah>lchhungchuanKungawrhi-techuanhlatakanlothlenghmanlehtawha. Keimiintuiah>lzawhchuanmeikawhinaumlehtachiammaia,reivaklovahchuana<mph^klehta\epa.Chungapathiantechuan,“Kha,a<mph^klehdawntakngialacheu,hlingchithehrawhu,hlingchi,”anzutileha.Hlingchichuanhantheha,hlingchuaramkhahinakhatlehtaa.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

120

Keimichuanah>llehtangatngata,ah>lchhungchuanhlatakanlothlenglehhmana.Mahse,meikawhah<kmeuhvaahan<mlehngarngarchuana<mph^klehdawntamaia.Chuvelehchunglamamitebawkchuan,“Kha,a<mph^klehdawntakngialacheu,lungchikha,lungchikha,”anzutileha.Lungchichuanhanthehleha;tichuan,lungpuichuaramkhahinakhatlehtatlatmaia. Keimi chuan a h>l leh ta \auh \auhmai a, a h>l chhunginKungawrhitechuanhlatakanthlenghmanlehtaa.Ah>lchhuahvelehmeikawhina<mlehtangatngata,a<mph^klehdawntamaia.Engmahthehlehturanneitawhsilova,anmangangtahlemaia.

Phawthirachuanatihdanturangaihtuahtaa,“Anilove,helaiphaiph>ngbulahhiankaloch^nganga,khalaikawngsirahkhanlobirurawhu,”atitangawtmaia.Asawiangchuanalochânga,chemtumringawtaneia.Keimichualotlana,anhaninbeitaa.Phawthirachuanas^thlumtangengea.Chuta\angathuilot>ahchuanriahhmunankhuara,khuatepawhalotlaitawhsia.

Anriahnalaichukhuavang lam\huam thumalonikhera.Khuaathimvelehchuankhuavanghochuanlokala,“Tumawkalam\huamariak?”anrawntia.Phawthirachuanvintakhian,“PhawthiralehHrangchala,phaiph>ngbulak^mkeilukantuksawksawk,kansahsawksawk,”alotia.Anriahnachuhmunr^l\iani tihanhriatavanginPhawthira lehHrangchala-teunauchuananinvenchh^wktaa.Phawthirachuanav>nghmasaa,khuavanghovinPhawthira^wanhriatchuan,“Huaiaw,huaiaw,”antia,antawlhkirsanzela.Vawitamfeanrawnzawhpawhinantawlhkirsanlehdial\hina.Phawthirachuaz^mchuangr>ngr>nglova. Khawvardawn lamahchuanPhawthiramut a lo chhuak ta a.Hrangchalaakaithova,“Hanv>ngvetawhtehkhai,kamutachhuakta>mmai.Reilot>kahanchhingvelawkanga.Khuavanghoanlokalchuanminkaithothuaiangche,”atia.Hrângchalachuav>ngturchuana\huvetaa.

Phawthirachuamuhilthuaia,khuavanghochuanlokallehtangeia,antihd^npangngaiin,“Tumawkalam\huamariak?”anrawntileha.Hrangchalachuanahlauta>m>ma,\ap\uauchunghian,“Phawthiraleh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

121

Hrangchala,phaiph>ngbulak^mkeilukantuksawksawk,kansahsawksawk,”ahantivea.Khuavanghochuanhlauawchuhaiheklo,“Dawihaw,dawihaw,”antia,anrawnhnaihtuautuauva.Kungawrhichuanlatadaiha.Anpiahlawkphaiph>ngbulahchuananluhbopuitaa.

Phawthiramuhilchualoharha,Kungawrhichualoawmtawhlotihahmuhchuan,“KhawngeKungawrhi?”ahantia.Hrangchalachuan,“Khuavanghovinanladaih,”atia.Phawthirachuan,“Engahngemikaihthawhloh?”atia.“Kakaithozolochealawm,”tiinachhanga.“Anihlehkhawiahngeankalbopuitak?”atileha.Hrangchalachuan,“Sawtilaiphaiph>ngbulahsawnanluhbopuitaanihkha,”atia.Anmangangchuanphaiph>ngbulliandeuhchuanhanpawtphawnga,leihnuailamahchuankhuavanghokhuachualopeunmaia. PhawthiralehHrangchalachuanzuluta.Phawthirachuan“KaKungawrhiminchhuahrawhu,minchhuahlohchuankasamkhuihkathl^kang,”ahantia.Khuavanghochuan,“NangaKungawrhilehAwrhlovipawhkanhrelove,iduhlehisamkhuihchuthl^klatinia,”antia.Phawthirachuanasamkhuihchuahanthl^ka,ankhawkawtthl>rkhatchuamintaa.Phawthirachuanadawhkilhthl^kahavauleha.Khuavanghochuananchhandanngaiinanchhangleha.Adawhkilhchuahanthl^kleha,ankhawthl>rkhatdangchuaminzolehtaa. “Hetichuankanminzomaidawnalawm,perawhukhai,”antia.Anlalfanuchuahmaiantivarchawpa,anhanpea.Mahse,Phawthirachuan,“Heichuanilo,”atia,bangthlangdennanahmangtamaia.Phawthirachuanadiarthl^kturinavauleha.AnkhuachuaminzotakngialdawnaanhriatavanginapumabelmanganchulhhnuinKungawrhichuanchhuahtangengea.Phawthirachuanachalahchilahanhnawma,ahruf^ia,“HeingeihiKungawrhichuanihhi,”atia,anlataa.

Khuavanghokhuaa\angchuankawihruihileichunglamahaz^mkaia,chutahchuananlawnk^itaa.KungawrhilehHrangchalaanlawnhmasaa.Phawthirachuanhnuad^la.KungawrhilehHrangchalaanlawnchhuahfelhnuchuanHrangchalachuankawihruichuas^tchattamaia,ahnuhnungberalawnPhawthirachuatlathlaa,achhuakvetheitalova.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

122

HrangchalalehKungawrhichuankaltaa.KungawrhipahnenanvathlenchuaninneiturinKungawrhipachuanabuatsaihtaa,ropuitakinaninneitaa.Kungawrhipachualotartabawka,Hrangchalachualaltirtaa.

Phawthiratanerawhchuantihngaihnavakaawmlohavanginkhuavanghokhuaahchuannupuiteneiinaawmvetariha.Kawiatuhleha,azamchhuahhunchuangh^ka.Nikhuaaloreia,fapahnihpathumaneihmana,chutihchhungchuanakawituhchuaz^mzela,aloz^mchhuakvetaa,hawturachhuahatumtaa.

KawihruiahchuanPhawthirachuahanl^wnlunglung\hina,afatechuan,“Kapa,khawiahngeikald^wn?Kal^wnveduh,minlongh^krawh,”anti\hina,ankochhuklehmai\hina.Nakinahchuanafatechuartuiachhumsaka,“Artuihminhmachuanminkosuhangcheu,”atia,kawihruiahchuanalawnlehtaa.Mahse,artuichureiloteahahmintamaia,“Kapa,lochhukrawh,artuiahmine,”antia,ankothlalehtaa.Chumihnuahchuanchir^wtlungachhumsaktaa.“Hemihminhmalohchuanminkosuhangcheu,”atia.Anthilchhumchuafatechuananhanhawlh\hina,alasaktlatfomaia.Tichuan,Phawthirachuanalawnchhuahsantheitaa.

AlawnchhuahvelehchuanPhawthirachuKungawrhipakhawpanin a kal ta vangvang a.Ava thlen chuanKungawrhi-te nupa chuankhuanganlochawia.Khuanghlângchungahannupachuanlochuanga,chutaanchuanlaitakchuanPhawthirachuanHrangchalachubungthumahachhuahtahmawkhmawkmaia.Mipuitechuan,“E,e,e,engatingekanlalarawnthahtakmai?Manila,itihlumvenghalangu,”antia,anmantaa.Phawthirachuan,“E,minthatrihsuhu,thilawmziakahansawiveange,”atia.Mitechuan,“Anitake,sawituraneihchuanhansawiveanghmiang,”antia.

Chutahle,PhawthirachuanKungawrhi,Keimihnena\angaanl^kchhuahahawkawngaharsatnalehmangannaantawhd^nzawngzawngte,Keimiathahdante,khuavanglam\huamthumaHrangchalanavenhimzawhlohavangaKungawrhianl^kbolehthute,chuta\angaanl^kchhuahlehdante,hawturakawihruiaanlawnahnud^laa\ana,Hrangchalanaitsikavangakawihruiasahchahavangakhuavanghokhuaaatl^klehchungchangte,ahranngatakawiatuhleha,azamkaihnuaalolawnchhuahlehtheihdan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

123

thlengchuanapuangtaveka.“Chuvangin,Kungawrhihikachhanchhuahania,keimanupuiturngeiania,hekanmisualpaHrangchalaavanghianreitakneitheilovinkaawma,minneihkhalhlehnghala;hetianghiananloawmtaanihhi.Thinurlotheikanihlein>m,”atia.

Khuaamite lehKungawrhi nu leh pa ngei pawh chuan thilawmzia anhriat chuanPhawthira chu an thiam ta a.Tichuan,PhawthirachuanKungawrhichunupuiahaneivelehtazawka,Phawthirachulalahalo\huvetaa,hlimtakinKungawrhinenanawmduntaa.

Thu har hrilh fiahna

buhtun : buhchikhatchawatanaeichi hniak : mihringkethla thidang : hlauhvangemawmaktihvangemawaengmah

hrelovaawm thlaphang : hlauthawng chemtum : chempui belmang : belmawngchhuanman(dum) hl^ng : mihringz^wnna lam\huam : kalkawng phaiph>ng : hnimchikhat,bulb^wr\hatak,akungchuluang

tiatvel,ph>kdeuh

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

124

TIH TURTE

1. Hengthuhiaawmziahanziakteh: (a) inthawi ............................................................... (aw) keimi ............................................................... (b) r>p ............................................................... (ch) rappuichungsang ............................................................... (d) lam\huamthum ............................................................... (e) khuavang ............................................................... (f) dawhkilh ............................................................... (g) chir^wtlung ...............................................................

2. Keimiina<mph^kdawn\epkhaninvennanengchitengeantheh? (a) ............................... (aw) ............................... (b) ............................... (ch) ...............................3. Henghihanchhangteh. (a) KeimikhanengtinngeKungawrhikhaaneihtheih? (aw) Keimikhanmihringrimahriatkhanengtinngeatihkha? (b) Khuavanghovin, “Tumawka lam\huama riak?” an tih khan

Phawthirakhanengtinngeachhan? (ch) Tunlaihunnisekeimibeihnanengtenge\haberang?4. KhuavanghovinKungawrhianchhuahtheihnanPhawthirakhanengte

ngeathlak? (a) .......................... (aw) .......................... (b) .........................

5. EngvanginngekhawmipuitekhanPhawthirakhaanthahlehlohhansawiteh.

6. Kungawrhilopianchhuahdanhansawiteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

125

7. Hethawnthua\angazirchhuahturthu\haapiangthawhkhawmula,ziakchhuaktehu.

8. PhawthiralehHrangchalatemiziahankhaikhinteh.

9. Hengthuawmziahizawngchhuakrawhu. (a) ka’nchhingvelawkange (aw) riahhmunkhuar (b) damlokan (ch) peun (d) chhanngai (e) pawtphawng

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

126

ZIRLAI 25

MIZO THIAMHNANGLalzuia Colney

NikhatchuPuDamahianhnângalohl^ia,naupangSiamahiinthlahrungtakchunginPuDamahnânghl^inabulahchuanava\hua,nguntakinaena.PuDama : Mama,tungeihming?

Siama : Kachhungtechuan‘Siamt>’mintia,kahmingpumchuSiamthangaani.

PuDama : E,anihtakchu.Thilsiamahilahmingthangdawnzunia.Siama : Kapu,ihnânghl^ilaikhaengturngeni?PuDama : Ele,Neihfâkarilbâwmahle.Siama : (PuDamachhannachuahrethiamphalohlea)Kapu,

Neihfakachutupange?PuDama : Anitakmaw,longaithlala,kahanhrilhfiahange.Hmanlai

hianNeihfâkahiaawma,atlaw>m>mmaia.Arbâwmataha,arbâwmhmelpawhapulova,anupuichuanazahpuikhawpa...

Siama : Kapu,anupuichuanengtinngeatih?

PuDama : “Iarbâwmtahchuarb^wmpawhvanisuh,irilbawmlekanihkha,”atitaa.

Siama : Rilbâwmawmziachuengngeni?

PuDama : Thilengemawmaimaiansiamchuan,‘Neihfakarilbâwm’antitamaiani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

127

Siama : Anitakmaw.Thilhomaimaisiamchu‘Neihfâkarilbâwm’antitaanihchuan,kapu,ithiltahlaikhaNeihfâkarilbâwmitivemaianimaw?

PuDama : Nie,kahanhrilhfiahvakduhlocheanihkha,paikâwngturanihhi.

Siama : Paikâwngchuengtihnanngeanhman\hin?

PuDama : Ele,hmeichhiainthilphurhn^na

anhmanberhiani.Tuichawin^nte, thingphurhn^n teanhmang \hinalawm.

Siama : Anihtakchu,kanupawhinaphurh\hinhipaikâwngalo

nihdawnchu.Anih,paik^wngphurhnachuengngeniveangle?

PuDama : Emphurhnahi ‘hnam’ an ti a, thilt>

emaw,hruipuiemawhianhlaia,chuchu zung thum bawk vela hlaiin antaha,ahmawrlehlamlehlamahchuanhruikhauhrualinanherhzawm\hinani.

Siama : Anihtakchu,hnângchuava\angkaivele.

PuDama : |angkaie,hnângchuinansakathilphuarn^nteanhmanga.Arbawm,paikâwng,emping,dawrawn, faikhiat,kho,thlangrâ,a,atammai,khumbeulehsiksil-ahte,chhihrilehaiâwt-ahteantah\hinalawm.

Siama : Kapu,siksillehai^wtchuengngeni?

PuDama : Siksilchuruahsurchangahnathawhlaiaankhum\hinania,lua\angahnungz^ngkhuhvektheikhawpaseiaantahhiani.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

128

Siama : Anihaiâwtchu?PuDama : Aiâwt chu chak^i

manna chi a ni a.Hnânghiantahpuma,patlingmalpuitiav>lhiani.Chak^iv^kl<tthei,chhuaktheisilovinachhinansiama;chumiachhinchuaiawth^anti.

Siama : Tichuan,chakaichuachhungahalutmaiemni?PuDama : Ai^wtchhungahchuanchak^iduhzawngandaha,luiah,

li-ahanchiaha,chuchuchak^iinarawnpana,achhungahchuanalut\hinani.

Siama : Anihkapu,faikhiatitihkhale?

PuDama : Ani takmaw.Kho te tak t>,hn^ngsinnernawratahania,atl^ngabialchaimaia,amawihleasin.Puanb^nn^ntepawhanhmangvebawka,\henkhatchuan ‘kho t>’ te pawhan tivebawk.Atirahchuanbuhfaisuah chhuahn^n te pawh anhmanganimahna, ‘faikhiat’antisia.

Siama : Kapu,kanutenchutiangchuanhmankahmungaihauhlonia!

PuDama : Nie.Tunlaiahchuananhmangtawhlova,d<tnoanhmang

bertawhani.Mizothiamhn^ngintheihnghilhlohn^nka’nhrilhcheanie.

Siama : Kapu,kavalawm>m.Mizothilthiamhlutaktak,anmahnikutchhuakngatminhrilha,kalawmkhawpmai.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

129

PuDama : Nie,Siamt>,tunlaimitechuankanpiputethilthiamkhaantheihnghilhdeuhvektawha.Anhunlaichuanpasalneiturpawhinanchhawmngeingei\hinzingahpaik^wngte,hnamte,th<ltehiatelveasin.

Siama : Kapu,adangtepawhsawiturilahrelomaw?PuDama : Nie,atammai.Heng–khumbeu,th<l,>mp^i(p^i>m),

sis>p,chhihri,paip>rtepawhalaawm.Siama : Anihkapu,chungtechuengtihn^nngeanhman?PuDama : ‘Khumbeu’ hi ‘hn^ng

lukhum’an tibawka.Heihi chu tunlaipawhinan lakhumfo\hin.

Siama : Nie,kankawmthlangpapawhinakhumkahmu\hinalawm.

PuDama : ‘Th<l’hichuavângdeuhtaa.Hmanlaichuanthawmhnawdahnaberani.Sis>phichubuhansenghnuahruihz^wlabuhzahf^in^naanhman\hinani.Chhihri(vaihrik)hichuhnângsint>t>ahlai,âwngsiarinantaha,chuchubuhkemhr$knantea\hahle.Paip>rkasawikha,buhantuhlaiabuhchiank^wngaanpainaani.

Siama : A nih tak chu, kan pi pute khaanlovathemthiamemveaw!Abengvarthl^kmange.

PuDama : Ni e. Kan pi pute ro thil hlu,

thiamhnânghmangaanmahnisiamngatanloneikhachhinchhiahtl^ktakasin.Tunlai\hangthartehianintheihnghilhmaidawnalawm.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

130

Siama : Kapu,kalawme.Ka\hiantehriatlohkahre\euhtainkahria.

PuDama : Nie,Siamt>,i\hiantepawhhrilhvezelangcheaw.

TIH TURTE

1. Hengtehia^wllaiahhianabuchhungthuanginhandahkhatteh. (a) Kachhungtechuan________________minti. (aw) Thilhomaimaitahchu_______________________anti. (b) Ai^wtchu____________________mannachiani. (ch) F^ir>lbelabuhfaisuahchhuahnachu_______________anti. (d) Khumbeuhi_______________________antibawk.

2. Hengzawhnatehihanchhangteh. (a) HmeichhepasalneitenanchhawmngeingeiturMizothiamhn^ng

zingamichuengtengeni? (aw) Paik^wngchuengtihnanngeanhman\hin? (b) Neihf^kaarbawmtahkhaanupuiinengtinngeatihkha? (ch) ‘Neihf^karilbawm’tih\awngkamlochhuahdanhansawiteh.

3. Ainmilthaizawmla,ahnuaiahhianziakrawh.

chhihri – ________________________ lamthl<k – ________________________ siks$l – ________________________ sis>p – ________________________ th<l – ________________________ paip>r – ________________________

Buhzahfaina Thawmhnawdahna BuhchidahnaBuhkemhr$knaThulamr$kdanRuahsurlaiinankhum\hin

chhihrilamthl<ksiks$lsis>pth<lpaip>r

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

131

4. Heng\awngkamephihansawiteh. (a) theihnghilh ________________________ (aw) kawmthlang ________________________ (b) hnunglam ________________________ (ch) nupui ________________________ (d) hmeichhia ________________________

5. Inzirlaiinasawiloh,Mizothiamhnânghmangathilsiaminhriatsawihoula,blackboard-ahziakchhuakrawhu.

6. Ahnuaiathutehialamthl<kinangnenakawppuizawngrawh. Entir nan: ril–dil

7. PuDamalehSiamalemahchangula,inzirlaihihaninchhiarchh^wktehu.

8. Inkawpt>t>insawidun\heuhphawtula,hengzawhnahichhangangcheu.

(a) Mizovin>mphurhnanaanhman\hinchuengtenge? (aw) Inzirlaiinasawib^kahthiamhnangasiamengtengeinhriat?

Project

9. HengahnuaiahmanlaiMizotehmanraw\angkaitaktaktehiengngeannihzawngchhuaktehu.Tichuan,anchanchinziakula,tunlaiahhianhengaiahhianengngekanhmant^ksawibawkangcheu.Alemnenreportfeltakinziakula,inreportchuinsawihodawnnia.

siksil______________ thingrem__________________

faikhiat____________ papui____________________

th<l_______________ nghawngkawl______________

hn^ng tlaw ril phurh kh^ng

d$l huh l<t khuh p<t

d<t th<l phaw ph<l r<t

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

132

ZIRLAI 26

LIANSANGATE UNAU

A changtuteLiansanga : Pawl6zirlainaupangPuKhuma : LiansangapaMawitea : LiansanganauSirFela : ZirtirtuEnga : LiansangasikulkalpuiThanga : Liansangasikulkalpui

LAN– I

Liansanga te in Liansanga chuan \hutthlenga a pa mu chu a mut \hattir a. Liansanga pa hi a hnathawhnaah a chesual a, a kut leh ke a che thei lo va.

Liansanga : Kapa,tihiananuamdeuhem?

PuKhuma : Awnuame.

Liansanga : Kapazirlaibuleinakanneidaihsilova,lehkhachhehralhturkavazawngkhawmlehangeaw.Kalohawlehvatang.

PuKhuma : Awle.Lohawlehthuaiitumdawnnia.

Liansanga : Awle.(Liansangachuachhuaktaa)

LAN – II

KhawlaiLiansangan chanchinbu hlui a pawm khawm \euh va, an zirtirtu Sir Felan a lo hmu a.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

133

SirFela : Liansang,engngeitih?

Liansanga : Sir,hralhatanlehkhachhiakazawngkhawma.

SirFela : Pawl6naupangleknisihiivahanfeltakemveaw!Kumengzatngeinihtawh?

Liansanga : Kum11.

SirFela : Ifellutuke.(SirFelachuanakalsantaa,asikulkalpuiEngalehThangaanlokala.)

Enga : Thanga,enteh,Liansangakhuchanchinbuapawmhnemasin.

Thanga : Ehe!Engatanngemawatihle.

Enga : Liansang,chanchinbuhluikhaengatanngeitiha?Ivangah\en\unve.

Thanga : Khazawngzawngkhachhiarzawhvek i tumemni?(Liansangachuanaenringawta,akallehmaia.Thuilot>akala,atawlhthlutaa,achanchinbupawmlaichuathlauhdarhtanuaihmaia,Enga-techuananlonuiha)

Enga : Chechheve\iah\iahasin!(Anuihvakvaka)

Thanga : Kanlochharpuiangche.

Liansanga : Angailove.Minchharpuiduhsuhu,kachhartheialawm.

Enga : Chharpuitechuiduhlokhanglanga,kanchharpuilotawpcheangaanimaialawm.(Kalpahchuanleiachanchinbutlanuaichuanhanpaldarhluideuhkhera.Liansangachuanchanchinbuchuachharkhawma,ngawirenginakalvetaa)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

134

LAN – III

Liansanga-te in|hutthlengah Liansanga pa a mu a, Liansanga chu chanchinbu pawm b^wr \euh chungin a lo lut a

Liansanga : Kapaengngeiloan?

PuKhuma : Ka\hae,Mama,ivareive.

Liansanga : Nia!Kahmanhmawhthova;mahse,duhaiinkalotlaitadeuhanihhi.(Liansangachuamahriattawklekinaphunsepsepa)‘Kasikulkalpuitepahnihinkachanchinbuminpaldarhsakvelthutekhachukahrilhlomaiang,arilruanapalhange.’(AnauMawiteaalohawa)

Mawitea : UM^m,examfeekhakalapevelova,naktukahchuanpekngeingeiangaitawhaniaaw.

PuKhuma : Mawite,handamila,hnatehanthawkvetheiniila,iexamfeeturmaimaitechukahuphurhlohnenaw!Kachetheidermaisilovale!(Amittuiatlaa,afatehmuhahlausia,ahruhulsawksawka,Liansangachuanalohmuhmanhrama.)

Liansanga : Mawite,examfeechuipeememang.Heichanchinbuhluihralhturkahawn\euhalawm,kavahralhange.(Chanchinbuhluichuhralhtuminapawmchhuaktaa.)

PuKhuma : Mawite,iuthanghlaninlehkhakha\hadeuhinlozirrawhkhai.Lehkhazirnahun\hainneihhiinthatchhiatbosanmaimaituranilo.Pathianremtihzawnganingailo.Taimatakazirsauhsauhturaningai.(Mawiteachuanlehkhaazira,auLiansangaalohawa.)

Liansanga : Mawite,heipawisachukanneitae.Naktukahexamfeechuipenghaldawnnia.(Mawiteabulahchuana\hua,lehkhaazirvenghala.)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

135

LAN – IV

Liansanga te sikulChhun chawlh a ni a, sikul canteen-ah naupanghovin thil an ei a. Liansanga chu an sikul kawt thing buk hnuaiah a \hu a, Enga a lo kal a.

Enga : Liansang,Englishtestkhaivathiambikve!Engtinngeithiamvektheiha?

Liansanga : Kazirnasaveangrenga.

Enga : Keichukazirpeihlolutuka,katichhengangmai.

Liansanga : Keipawhkavanneianihkha.

Enga : E!Liansang,engatingehetai\hutziaha,canteen-ahlochawlvela.

Liansanga : Heitiffinkapaia.

Enga : Khawimawkaloenchhin.(Liansangatiffinchuaensaka,chaw lehnghathu r^wt tlema lopaia,EngachuanThangaakova.)Thangalokalteh(Thangaalokala.)

Thanga : Engnge?

Enga : Heienteh!(Liansangatiffinchuaentira,annuivakvaka.)

Thanga : Liansang,hetiangpaiaichuanpawisapaivela,canteen-ahchawlla,atuidaihzawkalawm.

Enga : Aningawtmai.Ichawhmehpaihiatuilohhmele!(TiffinchuLiansangaanpeleha,Liansangachuanngawirenginaeitaa.)

Thanga : Liansanga tuiem?Ieipuar theiangmaw?(Hmuhsithmeltakinanuiha.)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

136

Enga : Chawlehnghathuringawthaneichu!Kapeihlohz^wngtakani.(Annuivakvaka,Liansangachuanngawirenginachawpaichuaeimialmiala,aeizova,classroomlampaninakaltaa.)

Thanga : Liansangahiangawichutchuta,\hianhiakawmngaimangbawksilova,a^deuhanilomaw?

Enga : Hawhsikulbanahizuiruchhinanghmiang.Amiziahiamake,anintehikahmuchakreuhasin.(Dararia,anlutvetaa.)

LAN – V

KawngpuiSikul banah chuan Enga leh Thanga chuan Liansanga chu an zui ru ta a, sikul bul maia a ip dah \hat chu Liansanga chuan a la a, uniform kawr a phelh a, T-shirt a ha a, kawrpui kam velah thir chhia a zawng ta a.

Enga : Ehe!Thirchhiaazawnganihkhu.Avapeihzawke!

Thanga : Nia,achanglehchanchinbuchhiaazawnga,achanglehthirchhia.Hetichunghiankanpawlahathiamtheiberanibawksia.Amakkati.

Enga : Hawhaninthlengizuichhinangaw.Anretheiviauemmawnile?

Thanga : Nia, zui chhin ila. (Liansanga chuan thir chhia chu ahmufuha,aipkhatchuanapua,ahralha;ahralhzawhchuanbuhfai,dallehtelaleia,zair^tr^tpahinakala,ahnungahchuanEngate\hianduhchuananzuizela.)

LAN – VI

Liansanga te inLiansanga pa Pu Khuma chu \hutthlengah a mu a, Liansanga nau Mawitea’n a pa bulah kuhva a kheh a, a bulah lehkhabu a inchhawp a, kuhva kheh pah

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

137

chuan a zirlai chu a chhiar lauh lauh va. Liansanga a lo haw a, a pawisa hawn chu a pa hnenah a pe a.

PuKhuma : Ehe!Mawite,iuMamachuanavarawnhawnhnemve!

Liansanga : Kan sikul bul kawrpuiah thir chhiakahmu fuhhlauhva,karawnhralhnghala,kalawmasinaw!(EngalehThangaanloluthlawlmaia,anhawikualvakvaka.)

PuKhuma : Liansang,heii\hianteemni?

Liansanga : Awannihhi!Enga,engngeinrawntihdawna?

Enga : Kanlolengmaimai!

Liansanga : Lo\hurawhu!(Engatechuanhawikuala,an\hutthlengneihchhunahchuanLiansangapaamusia,\hutnaturanhmulova,andingrenga.)

Thanga : Liansang,kuhvainzuaremni?

Liansanga : Zuarlove,inhlawhnankankheh\hina.Lehkhazirpahinakhehtheiha,a\hakhawpmai.

Enga : Liansangkhawngeinu?

Liansanga : A thi tawh a, ka pa leh ka nau nen hian kan pathumchauhvinkanawma.

Enga : Ipahiadamloanimaw?

Liansanga : Aw,damlotihl>mah,ahnathawhnaahachesuala,akutlehkehiachetheilova.(EngalehThangachuananenrenga.)

Thanga : E!avapawive.Anihlehkanhawlehtawhmaiangaw.(Anchhuaktaa.)

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

138

LAN – VII

Enga te inEnga chu \hutthlengah ngawi rengin a \hu a, a nu’n a rawn bia a.

PiRemi : Enga,vawiinisikulbanghiinguiriaumai,naineiemni?

Enga : Neilove,thilkangaihtuahmaimaia.

PiRemi : Engngeingaihtuaha?

Enga : Ihmawkanu,kanpawlathiamtheiber,Liansangakatih\hinkhavawiinsikulbanahkhankawrpuiaathirchhezawnglaiThanganenkanhmua,arukinaninthlengkanzuia.

PiRemi : Chumivangringawtchuanmawirawnnguihaw>m>ma?

Enga : Nichuanglove.Liansanga-teinahchuankanzuluta,apalehanaunenchauhvaawmanlonia,anretheilutuka.

PiRemi : Anihchumawle!Ikhawngaihviauanimaw?

Enga : Khawngaihthova.Chubakah,kainchhirlutuka.

PiRemi : Engatingeiinchhira?

Enga : Ihmaw,LiansangahiThanganenhiankanlohmusittheilutuka.Hmannipawhkhanachanchinbuhluikawnglaiaathlauhtekanpaldarhsakvela.Vawiinchhunchawlhlaitekhanatiffinkanensaka,achawhmehpaikhakannuihvakvaka.Kainchhirasinaw!

PiRemi : Ekhaiaw!Engatingechutiangteainlotihle.Mitumahhihmuhsitturaningailo.Miretheitehikanhmusitrengrengturanilova,kan\anpuizawkturasin.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

139

Enga : Kainchhirkhawpmai.Liansangachuapakhaazengemawni,chetheilovinamurenglehnghala.

PiRemi : An lainatawmhle a nih chu.Mahse, Liansanga chunaupangfellehentawntl^k,thawhhrehneilo,lehkhazirtaimatakanihavanginnaupangfakawmtakanihchu.ChutiangmichuPathianinmalasawma,mihlawhtlingtakanni\hinasin.

Enga : Exam-naahpawhkantlukngailova,chutichungchuankanlohmusitve>m>ma.Azahthlakkhawpmai.

PiRemi : Thanganenchuananinahzukallehula,ngaihdamtezudilulaava\have.Ihrehem?Inlohmuhsittawhnalehapawiinlosawitawhnazawngzawngahngaihdamdilula,tunchinahchuana\hian\hatakinnihtawhturthuzuhrilhula,alawmngawtanga.

Enga : Ngaihdamdilpawhkazaktawhea.

PiRemi : Azahthlakhleinem.Amahanganaupangfellehtaimanihveintumtawhthutezuhrilhulaalolawmngawtang.Nulehpazaranuamsatakaawma,lehkhapawhzir\hapeihloteaichuan,in\hianpaLiansangaangmi,mahnitheihangtawktawkthawkchungataimatakalehkhazirhramhramtehimientawntlakannia.Retheit>pawhniseanzahawma,mientawntlakdiktakanni.

Enga : Liansangachukannuihzattheiropuisia,minlongaidamduhangemle?

PiRemi : Ngaidamduh>m>mang.Sikulkalchungaatheihangtawktawkaainhlawh\^ng\^ng\hindana\angte,chutichung pawha in pawla pakhatna a nih ziah theih dana\angtehiannaupangfeltakanitihahriatmaia.Inlonuihsawh\hintawhnaahpawhchuanangaidamtheiememangcheu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

140

Enga : AnihlehThangakavasawmlehanga,kanzukallehchhinangeaw?

PiRemi : Awle.Vasawmla,zukald<nlehvattehu.

LAN – VIII

Liansanga-te inLiansanga leh a nau Mawitean kuhva kheh pahin lehkha an zir a. Enga leh Thanga an va lut a.

Enga : Liansang,lehkhainlolazirrenganimaw?

Liansanga : Aw,tihturdangaawmchuanglova,kanlozirmaimaianihhi.Inlolenglehanimaw?

Thanga : KanhawhnukhanEngahianminrawnsawmleha,chaweihmainkanlokallehvangvanga.

Liansanga : Engatingeinlokalleha?

Enga : Ih,ngaihdamdilchekanduha.Liansang,kaninchhirkhawpmai.

Liansanga : Engatiringawtmaw,Enga?

Enga : Kanlohmusit\hinchea.Kanlonuihzatvel\hinchea.Kaninchhirkhawpmai.Minngaihdamtheihchuankanlawmngawtang.

Liansanga : A!Ngaihdammindilnaturengmahaawmhleinem.Minfiamveanimaia,kapawiinsawipawhkahrelo.(EngalehThangachusawiturhrelovinanhawianhawikuala,aruktakchuananzak>m>mbawka.)

PuKhuma : Mama\hiantepahnihchuinvahanfelve.Mamachuengtinpawhinlotiula,ngaihdamdilangairengrenglo.Hei,kandinhmunchuinhmuhanghianimaia,kan

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

141

rethei>m>ma.Keilahhichesawntheihleklovamurengringawtmaihikanisia.SikullamahteMamahiinlokawmveduhchuanalawmawmlutuktlat.Inlokawmvezel\hindawnniaaw.

Thanga : Kapu,Liansangahialawmfel,kantluklolutuk.

PuKhuma : Ekhai!Han\angtaktakulaintluk>m>mang.Mamahichuanlehkhazirnahun\hateangahvelohavanginahunawlzawngzawnghilehkhazirnanahmanga.Pakhatnahiarawnnilehmai\hina.Nangnipawhtaimatakainzira,theihtawpinchhuahchuaninsangzawtzawtmaiang.

Enga : Nia,tuna\angchuantaimatakalehkhazirchungin,mahnitihtheihangtawktawkkanthawkvetawhang.Kanvahawlehtawhange.

Liansanga : Lolengvefotawhruaw.Lehkhatekanzirho\hindawnnia.

Thanga : Nia.Kanzirho\hindawnnia.Tuthiamthiamkantiangchu.

Liansanga : Awle.Chaweituiphawtu.(Kawngkaa\angchuanEngalehThangahawturchuanunauvinanthlirzuivangvanga.)

TIH TURTE

1. A^wlahtehiandahkhatrawh. (a) Liansangapahiakutlehake___________a. (aw) Vawiinisikulb^nghii___________mai. (b) Katihturneihvechhunchu___________chiahani. (ch) Hun\hainneihhiin___________turanilo. (d) Mizahawmchu___________anganungngam.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

142

2. EngvanginngeEngakhanzahawmlolehhmuhsitawmniaainhriatsawila,mizahawmawmdanniaahriatasawikhaziakbawkrawh.

3. Helemchanthawnthua\anghianhenghizawngchhuakla,ziakzelrawh. (a) LanI-nalehII-naaverbthumalihmuhapiang. (aw) LanIII-naapropernounihmuhtheihzawngzawng. (b) LanIV-naaadverb\awngkamihmuhapiang. (ch) LanVII-naanounthumalihmuhzawngzawng.

4. Hengdoubleadverbthutehmanghiansentencesiamrawh. vakvak sawksawk mialmial r^tr^t ngawihngawih lauhlauh

5. Hengahnuaiathuziahthartehiainzawmlehinzawmlohiakawhadangdaiha.Akawhtaktilangturinsentencesiamnanhanhmanghlawmteh.

hmanlai – hmanlai – chuailo – chuailo – khawvel – khawvel – chanchin – chanchin –

6. Hengthutehiaz^wnahhianaawmzeanpui(synonym)ziakzelrawh. ^npai – fam – ng<r – khuanu – laikhum – ziah\ial – s>nnau – tuahthing – rauthl^ –

Activity

7. Grouphranghrangahin\henula,‘mizahawm’niainhriattesawihorawhu.Insawitechukhaikhawmula,ziakvekrawhu.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

143

8. “Thu ziah thiam tur chuan ziah chhina ziah zui zel tur a ni”anti\hina.Awle,hengthutehiiduhzawkzawkziakrawhle.

(a) ThupuiaSANGPUIItihhmanginlemchanthawnthuiduhangz^wngz^wnginLan3thlenginhanziakteh.

emaw (aw) Thawnthuziahdanpangngaiinparagraph10aiatlemlovinDAWI

THIAMLALPAtihhanziakteh.

9. Ithiltihthiamzawng5lehithiamlohzawng5ziakchhuakteh. Entir nan: Inrulpuiludin

10. Ahnuaiamitehiingaihs^nz^wnglehngaihs^nlohz^wnghanthliarhrangteh.

• Lehkhachhekh^wlkhawmhralh • Kuhvakhehpahalehkhazir • Thirchhezawna,hralhleh • Khawlaiateirawlaihmaimai • Michesualhmuhanuih • Miretheideusawha,hmuhsit • Mihnenangaihdamdil

A B

Kathiltihthiam Kathiltihthiamloh

1. ____________________ 1. ____________________

2. ____________________ 2. ____________________

3. ____________________ 3. ____________________

4. ____________________ 4. ____________________

5. ____________________ 5. ____________________© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

144

ZIRLAI 27

AW NANG MIZORAM TLANG NUAMV. H^wlla

1. AwnangMizoramtl^ngnuam, Hm^sangchuanimawingailo; Mahse,tunah^wZoram, Ihmingalothangd^wntaani, Lovarchhuakangche.

2. Hriatnapangparmawitinr>ng Lehthlifiml>nnaramnuam; Zotuiluannahmunhringnuam, Nangmahahanawm,kapiannaram, Kangaina>mche.

3. Nangmahathil\halochu, Inthawi,sechhun,zuruihte; Dansualtinr>ngilokh^wl, Kumtininaboz>lania, Dan\hainaluah.

4. Aw,ifatezawngzawngchuan, Tunlaihianiropuina; Hmuntinfanginanzawngm>k, AwZoram,ifinnathuhr<kchu, Rawnthehdarhangche.

5. Finnaithuhr<ktechu, Anlol>ngrimtuitakin; Lusei,Hm^r,R^lte,Pawite, Anlofingtanangmahavangin, Avaropuiem!

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

145

TIH TURTE

1. A^wlahhiandahkhatrawh. (a) Hmuntin_________anzawngmek. (aw) Zotui_________hmunhringnuam. (b) Dansual_________ilokh^wl. (ch) Anloleng_________takin.

2. Hengzawhnatehichhangrawh. (a) Hehlaphuahtuin‘Nangmahathil\halo’atihhiengtengeni? (aw) HehlainMizoramangaihnatchhanasawitekhahanziakteh. (b) “Hmuntinfanginanzawngmek.”Hehlatlarin‘anzawngmek’

atihaanzawnmekhiengnge?Tutenngezawng?

3. Mizoramtinuamtuniaihriatthilpangaaiatlemlohanziakchhuakteh.

4. Hehlaahhian‘thuhr<k’tihaawma,thukrutihmodifiedformania.Hengthutehiamodifiedformziakrawh.

thang– l>ng – piang – fawp– r<i –

5. Hehlaahhian‘kumtin’leh‘hmuntin’tihkanhmua,hetianghian‘tin’telinthupasarihhanziakteh.

6. ‘Zawngzawng’tihhiadjectiveania,hemianpui,asipelinangthupahnihinkawphipangahanziakchhuakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

146

7. Hengthutehiathuephandahteh. tunlai – thehdarh – ropui – engpawh – tumah –

Activity

8. Grouphranghrangahin\henula,LeaderlehRecorderruat\heuhangcheu.Tichuan,hengtehiinsawihodawnnia.

• Finnathuhr<kte • Dansualtinreng Groupindawtininsawihonapoint-techuinchhiarchhuak\heuh

dawnnia.

9. Mizoramnuamintihnakawnghranghrangtesawikhawmula,ziakchhuakbawkangcheu.

10. “Taihmakhihlawhtlinnaani”tihhinalhtakinvawi10hanziakteh.

Mizote hi hnam rinawm tak kan ni a; Mizo dik tak chuan d^wt an sawi mai mai ngai lo. Hnam induh t^wk tak leh inngaitlawm tak kan ni bawk. Mite \anpui hi kan chin \han a ni a; \anpui ngai kan kal p>l mai ngai lo.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

147

ZIRLAI 28

LEHKHATHAWN LEH SAWMNA ZIAH DAN

1. LEHKHATHAWN ZIAH DAN

LEHKHATHAWN ZIAH

Tunlaiahhichuanlehkhathawnhikanziakkh^ttahlemaia,dakalehkhainthawnemaw,mimallehkhathawnemawaichuanaaiarangzawklehawlsamzawkatihdanaloawmlehtazela.Amaherawhchuzirlaitanchuanlehkhathawnziahzirhithilpawimawhtakania,puitlingkannihhunahthildilnatekanziah\ulhunaawm\hina,lehkhathawnziahkanzirhithilpawimawhtakpakhatani.Hmanlaichuantunanghianmobilephonelehinternettealaawmngailova,hmundangakanchhungtelehkan\hiantenenaawlsamtakakaninbiakpawhtheihnachulehkhathawnhiania,chunglehkhatechudakahemaw,midanghmanginemawkanthawnmai\hinani.|hianteemaw,chhungteemawlehkhakanthawnchuanahnuaiaentirnapekanghianziahani\hintlangpui.

DawrpuiVengAizawl,Mizoram–796001

1October,2016

|hianduhtakPuia,

Tunlaiidamlaianiem?Keipawhkadame.Tunlaischoolteikal\haem?KeichuhmannideuhkhankapateateinneihnaahKhawnuamahkanzina,karkhatlaisikulka\hulhphaha.Khawnuamchukavawikhatkalnaania,ahmingapuzohlemai.Inneihnainkhawmlehruai\hehbakahakhualehachhehveltekanitenminfanpuia,Aizawlnenchuaninthlautakani.Aboruakathiangnuamsia,tlangtelehmualtenuamdeuhdeuhaawmbakahmualpakhatahhianzawlbukangchiahhianinansaa,achh<ngahtekanluta,anuamlutuk.

Engpawhnise,ichanchinteminrawnhrilhve\hinla,remchangahKhawnuamahtepawhchuanlazindunilanuamitihvekhawpkaringasin.

Damtakin.I\hian,Sanga

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

148

DILNA ZIAH

Dilnakanziahdawnchuankan\awngkamalodanglamlehdeuhva.Kanhmelhriat,keimahniaiadinhmunchungnungemaw,kanthildilturatanathuneituemawkanbiakdawnavangin\awngkamulukalongailehdeuhva.Tin,lehkhathawnziaktuhminglehaddressbakahlehkhalodawngtuturhminglehaddressziahngeiturani.Kanlehkhaziahnilehkanlehkhadawngtuturkohnaatelturanibawk.Entirnahanpeila–

Chawnpui,AizawlMizoram–796001

1Oct,2016

To

ThePresident ChawnpuiBasketballClub Aizawl,Mizoram

Sub: Chawnpui Basketball Court hman dilna

Kapu,

KeiniGovt.ChawnpuiMiddleSchoolzirlaitehianOctober17-21,2016chhunghiansportkanneidawna,kansport-naahchuanbasketballhiinelnapakhatanidawna,hemiatanhiankhawngaihtakinChawnpuiBasket-ballCourthihmanminphalsakturinkanrawndilache.

Kandilnahiminphalsakchuankanlawm>m>mang.

Irintlak, Lalruatsanga, ClassVI Govt.MiddleSchool,Chawnpui.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

149

2. SAWMNA ZIAH DAN

Sawmnalehkhachihranghrangaawma,pawlrukahhianpasslehbirthdaylawmpuiturasawmnakanzirdawna.BirthdaylehpasslawmturasawmnakanziahdawnchuanahmasaberinSAWMNA tihhawrawppuiinkanziakanga;kansawmturatehminglehaddresskanziaklehang.Kanlawmhuntur,ahunlehahmunchiangtakinkanziakanga.Ahnuaikilsirdinglamahasawmtuhminglehaddresskanziakang.Achangchuansawmturtehminglehaddressziahnaturdah wlinanziakbawk\hin.Tunlaichuanathawntuhminglehaddresshiveilamsiraziakpawhanawm;mahse,dinglamsiradahhihmandanberangaihani.

1. Birthday lawmpui tura sawmna:

S A W M N A

Lalmalsawmi te unau, Ni 14, October 2017 (Inrinni) chawhnu dar 2:00-ah hian kan fanu naupang ber Lalremruati kum 5 a tlin champhaph^k (birthday) kan inah lawm kan tum a, lo tel ngei turin kan sawm a che u.

Vanlalsangatenupa Phuaibuang

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed

150

2. Pass lawmpui tura sawmna:

S A W M N A

______________________________________________________________________

Ni 12, April 2017 (Nilaini) hian kan fapa Malsawman \ha taka Class V a pass lawmna buatsaih kan tum a, min rawn hmanpui ngei turin kan sawm a che.

Hunserh : Dar1:00pm Chawhluikilho : Dar3:00pm

Thanglianatenupa Sialsir

TIH TURTE

1. Decemberni17hi inauLalrosangapianchamvawi9-naania,abirthdaylawmpuiveturini\hiannu/\hianpasawmnahanziaktehle.

2. Kumtawpexam-ah\hatakinipassa,ichhungtenalawmnahunanbuatsaihdawna,khawdangainchhungtetuemawberhnenahipasslawmpuiveturasawmnahanziakteh.

3. February19,20...khianinulehpateinneihchamphavawi20-naalothlengdawna.Inunauthuminlawmsakintuma.Chhungkhatlainasawmnahanziakteh.

4. In\hiantekhuaahizindawna,i\hianhnenahchuanankhuaaikalturthulehankhuaaithiltihturtehrilhinlehkhathawnhanziakteh.

5. InvengY.M.APresidenthnenahY.M.AHallhmandilnahanziakteh.

© SCERT MIZORAM

not to

be re

publi

shed