YENi VESIKALARA GOTTE

KIRIM HANLIGII.III'I OSMANLI rABilidir{E CINUE,SIvE, nHinruAME uEsnlnsi

Dr. HAL|L .NAICIXAnkars Dil ,e Tarih - co.(rafga Fakiirtesi Tarih Do<:enti

Fatih Mehmed'in, tarihi neticeleri .,siiphesiz qoli clerin ve ;tim6lltiolmug bir muvaffakiyeti de, Krrrm hanligrnr Osrnarrlr Irnparator-lu-iuna baflamak olmu,sLur. E,vvera, bir zaman hemen biitiin A.sya'yridaresi altrna alan bir soydan, eingiz soyundan gelen Krrrmhanla'nrn tnbiligi Padirsahlar iqin trtiytit bir $an 'e Eeref ti.II' Bayazrt, 7484 Akkerman zaferinden sonra Akkoyunlu hii-ktimdan Sultan Yakub'a (t47,J - 1490) yazdrqr bir na,r,ecle bunubilha'ssa 6ftinerek bahis mevzuu etrnekte idi r. Fakat asrl mtihinrmiOsmanlr devleti, Ktrtm'rn tabilifi sayesinde Karadeniz'de hakirniye-tini sailam bir Sekilde kuruyor ve bu deniz girnalindetri rilkelerdederhal faal bir politika giitmek imlcanlar.rnr sailr),ordu : Bufdan,rnezilmesi ve bu.srralarda $arki Avrupa'nrn en kuvvetli clevleti gibigorunen Yagellon'lar monarqisinin Karadeniz'in bu taraflarrna sark-ma tegebbiislerinin citrlenmesi, hep bu sayede rntirnktin olacaktrr.Osmanlr devleti, Krrrm hanlrfrnr nasrl qimalden gelen tehlikelerekar'st korumakta ise-gcirrilecefi iizere bu tehlike ilk zamanlarda Altun-ordu'dan geliyordu -, Hanlrk da, onun ire.sabrna Karadeniz'in bell-Eilifini yapryor ve $arki Avrupa'da, bu denizde osmanlr hakirni-yetini tehdit edebilecel< hcr tiirlii siyasl inkigaflar.a karrsr Irpuro-torlufun en mtiessir sildhrnr tegkil ediyordu. Ba,.lnpgrqti buradanAltunordtr devletinin uzaklarsnraun" ,.b.p olan, sorrrA Xvlll inciaslr sonla'na kadar Ruslarrn Karaceniz'einmesini onlel,en ba;lrcakuvvet, Avrupalrlann dectigi gibi, ,,lmparatorluiun siri kolu olan,,Ktrtm hanlrfr idi. Bir kelime ile Karadeniz'cle ve ii.ul hudut-larrnda Imparatorlrrk bilhassa kerrdisine ttibi bu Tiirl: - h,lijslu-

t F':ririrrn bey, llIi,r5rar-iis-.sc/ririrr i,-[ ",'r,,,

I 12] 4, s. 296.

a../ c"

Dr. HALit inratclKAnkara Dil ve Tarih - Cofrof ga Fakilltesi Tarilt Doeenti

YENI VFSIKALARA CONEKIRIM HANLICIruITV OSMANLI TABiLiGiNE CiNUNSI

VE AHiDNAME, MESE,LESI

30 eayrh BELLETEN Tden lyrr basrm

.lI

i

i

TURK TARiI{ KURUN{U

l,gBASII'lEVi.4 .1., .l

ANKNRN

KIRIM'rN osMANLr lnullldlr{E cinnresi 187rE6 HALIL INNLCIK

man devletine dayanryordur. Biz burada, Altunordu'nun bir isti-talesi sayllan bu devlete ait umumiyetle Trirk tarihi bakrmrndanonemle tetkiki icabeden bir Eol< mes'eleleri qirndilik bir tarafabrrakarak elimizdeki son materyele g<ire bu tabiiyetin hangianriller tesirile vc nasrl gerqekle.;tiiini ara;trrrnirk niyctindeyiz.

***Kaynaklarrn krsrrlrirndan ve karrqrkhirndan dolayr bu rnesele

hakkrnda gerek Osmanlr tarihlerinde, gerekse hususi surette KrrrmIrarrlr!'l iizerine yazt Irnrrs eserlerde verilen malfrrnatrn gayet noksarrve yanltrs olduiunu iiiraf etmelidir. Kendisine kadar hig bir Avru-palrnrn bu meseleleri $ark kaynaklanna gcire qozme tcEebbiisiinegirigmediiinden qikiyet cden Hammer:, Osmanh tarihi tizerindekirnahut eserinde ve aynca l(rrrm hanlarr iizerine qrkardrfr kitap-ta:r bu rneseleye temas eder. F-akat kendisinin de biitiin yaptrir,XVI asrr sonlanna doiru Arapga tanrnrnrq bir umunrl tarih yazanve bunda Ktrtm hanlarrndan da bahseden Cenabl'yi hiq bir tenkidetabi tutrnadan aktarmaktan ibaret kalmrrstrr. Cenabi'nin bazr kro-noloji hatalan ytiztindcn hadi.seleri nasrl kanqtrrup kendi hayalinegcire tasvir ettifini ilcride gor'ccefiz. I-lammer'den sonra Osmanlr

I Daha XVII. asrr ortalarrncln Evliya Qelebi "rnin inrlillah-i taali il-i Osrnaniiniirte sedd-i sedid olarr,' ( VII, 508 ) Krrrm hanlrfrnrn rsirrraldcn selecck tehlikcyckargr ne kadar nriihirn bir rol oynaclrSrnr qok;,grk bir Sekildc ifacle etrncktcclir.(Bak. VIII,534, not 1). Krrrrrr hanlrfrnrn brrnrlan baqka irnparatorlr:ftrn gark vcgnrptc, i.,,r,, Lehistan vr. Avrrstury:r ilt: ylJrtrfr hc,rrt:n lrii tii n hrrrPlc.c frrulbir gelcildc iEtirak ederck oynacl rfr rniihirrr rolii tlc rr nttttnrrtttal< gcrcktir. Qokciiretli hafif siivarilerden nriirekkeJr olan Krrrnr orclrrsurrrrn irnparatorlufu :ifrrfelikctlcrdcn krrrt:rrr{ri!r zarnanlar olrnrr5trrr. Ilatti bir an lrizz.et inrparatorlul<rrrukad<!erattntn Krrrrn hanllrr eline brral:rldrfrnr qiiriivt,rrrz: 1689 rla Dcvit:t iq

ve cl rg yrkrcr tlarllclcr lltrnrl:t rrgrrnrrnun kcnarrn:r gcldigi zametr encrjik rnii.la-hnlesi ile i,rtpcratorlu(u !:rlcl rran Hncr Selirrr Cirey Hirnn Parlir*ah qu qcl<ilclc hita-betnrigti ' < . .. ellah sizcl en razr ola i; bizirn viil:clSrnrza knlrnrg olaytlr vuy i,iihalirnize " ( Sitahdar terihi, Ahrnet Itcfik t:rlrr, istanlrul 1928, 11, 422; btr cl,rv-rede IJnnlrIrn oynn<lr(1r rnii hirrr rol hnklcrrr<la yakrnrlr, ne5redccei;irniz Su cscrc': RiigilkRic'olle Osrnotrlt /rn',,arolorlttfttt ve Ktrt,rt ITonlt(t). Nih;ryet Os,rranlr kiiltii rii riininkigafrntla Krrnnrn ne kadar iinernli bir payr olrlLrItr giiz<inii nc alrnacak olttrsu,

- lru htrsusta yalnrz Bursalr Mehnret Tahir'iu Krrurt miielliflcri, (lstanbul | 33-f)cle tesllit ettifi adlarr hatrrlatalrll - l;11 rrrerrrlel:etin i,,,p"rr,torluk t:rrihinrlc tul.-tufu mevki hakkrnda bir fikir cdinebiliriz.

2 Devlet-i Osntartiye torihi, Ati terciirncsi, III, 1'19.3 Cesc/richlc dcr K'hane der Krint, Viy:rrr:, '1,ti56, s. 32-35.

tarihi iizerine yazmr$ olanlar bu bahiste tamamil'le ona tiibi olrnu;-lardrr. Nitekim Zinkeisen'in verdiii mal0mat onunkinin ay'ni oldu-iu gibi t N. Iorga da onun soylediklerini krsaltarak naklclnrektcnbaqka bir Eey yapmamrgtrr 2.

Bizzat Osmanlr kaynaklarrna relince, en e.sl<i Osnranir vckir-yinarnelcrindc I(rrrrn lranlrlrnrn Osnranlr dcvlcti ilc l'lirlc.,syl1c5i11c d:r-ir malumaLa rastlayamryoruz:r. Fakat XVI asrrn sonlarrnda Ccnatri t,

yazdlfl umumi tarihte Krnm hanlanna ayrrdrir bahiste FlanlrfrnIre suretle Osmanlrlara tabi olduiu lrakkrnda mal0rnat vcr-rnektedir. Cenabi'nin naklettifi rivayct, kendisinclen sortra bu rnt:-seleye temas eden mi.iverrihlerin qogu tarafrndan tel<rarlannrrq vebugiine lcadar umumiyetle bir hakikat gibi kabul olunmu.;tur.;. XVIIrncr asrr sonlarrnda Hriseyin l{ez.arfe ni;, j\'liineccimbarsr 7 ve KaraQelebizade Abdiiliziz, tarihlerinde onun ver digi malirrnatr rral<le L-

tikleri gibi, hususi Krnm tarihlerinden bir qoftr da - Rrdvan pa.!azade Abdullah s, I\4chmet Girey r', Umdet-iit - tcvarih r() vc I)arris

I Ccschich{e tler osmonfsc/r en Reiches, Il, 3f17.2 Gesch. der osnt. ReicAcs, II, 175.3 Yalnrz l-frtfi Paqa ti80 yrlr vckayii arasrnrl:r "Ktr",' vt: l)c5t ,;crisi rrrrrti'

olup, <liyerek go(er ( Ali tnlr,, istanbtrl 1341, s. 189 ).'l 15,q8 tarihlcrinc <lofrrrr lritir<l igi .,.i-l-.Yl : ,l.itlJt iir-t3 .,rlUt l.-^i\ " 'r(l lr

arrpsa rrrnurrri tlrihinde ( yazrrra ).r'Ccna[ri'nin Cnffari'clen lla5ka btr bahislcrdc tunrrrniyr:tle I'lafrz- NI t'hrr',:t

Tagkendi'den ve baql<a "uler'rn-i ehl-i Degt" tlert f airlelcrrdif ini bilil'ortrz.. Umdct-tit-teuarih'in zikrcttifi Tarih-i Dost-sultanrtr bu gilri k;ryn;,klar ar:,srn.l:t rniihirn birycr trrttrrftrrru si\nryoruz.. Btr cserirr lril rrrrshrrsr Irrrqiitr I)r'of. 7."ki \/,, lirli J',t-g:rtr'r rr h us,rsi k iiti'rph:rrrcsi rrtl ctlir,

6 1673 rlc tarn:rrnla<lrfrr Tcnkih-i Tavarilt-i AIii[fik rdlr(yirzrnu).

7 Sohaif -iil'ohbar, Istanl;rrl 1285, II, 698 - ti99 --. tlurr,rle Ct:n:il,i',len l,ir,,zf:rrklr olarak Kcfe f;.ltihi Ahrrret [)r,1,,rnrn onrr csirlt:r lrrrrstrttla t;rttr1'r,r.k i-t,,,,-l>rrle ikrarn ilt: qiinrl erclini y:rz-rlrnr-strr.

u Tarih-i ltontin-t 7'otar ue Dt'st-i KrTrguk -. D,'qrriErr,'s'rtin I(rrrrrr I';tt,l,,.,tt:t<lair vcrdigi rrrrrlfirnrrtl lraqlrca kayn:,k <-,lan (llrrk. I list. .gittttrttlt ,lts / /,rr,t, ./r'.s

Turcs, r/es A'lonFolst Paris, 1757 ) lrrr eser Istanbrrl'<ll Yrl,ir:r kiitiiJrh:rrrcsiNo. l0l rlc. l-lrtl,rrrllah cfen<l inin rl c otrrl nn favrl :rlantlrrrrrrr l,ili1'orrrz. (ciit I)i, s. ll5).

e 1699 - 1703 arasrn<l a Krrrrtr - Osn'rtnlr tlrrihirr,lcn br,hscrl,'n lrr r's,:ritt lttr

giine karl^r bilcnerr tck nush:rsr Viyana rt'illi l:iitiil.,lrarrcsintlcrlir (Nn. 1()3()).

Flst:ri va:-:'n lv{iilrar.rk Circy oflrr }u4chr'',e,1 Cir.rv'rlir ('l'1 ,,). Sa,,'lct (,lire 1' h;,ttrtrrla arfrcirsr olrlufunu siil'lediginc giir.: (33 b) Sclirnct Girc;' lu'nrn (1t,t,q - ){'10Itorrrrru seyrlrr. F. Babing'er, onu I-lacr Cirev hanrrr o1!ltr N'iehrrrct (iire)' sirtttrr:rl.:lrr

((lO\V, ?35 - 6) yanrlrrrr5trr. to TOEi\'1 tr,br, 97 - 93.

r88 HALiL iblar-ctr

anonimi I -ona baflanmaktadrrlar. Son olarak Netayic-iil-vukuat: veAbdurrahman $eref beyin O.smanlr tarihi ilerr bu rivayet, gtintimiizekadar gelmiqtir. Buna gcire, Mengli Girel' 1475 de Kefe'nin fet-hinden sonra e.sirler arasrnda Istanbul'a gonderilmiq, sonra Ktrrnr-dan padiqaha ricalar gelnresi iizcrine mcrasimle han tayin olun-muqIur. I-latta Cenabi, onun esirlcr arastnd;r Ianr idanr olunacafrsrrada padigahrn affrrra mazhar oldrrfunu yazar. lrste bugiine ka-dar modern tarihlerde dahi Krrrm hanlannrn Osmanh padiEahlan-na'tdbilifi esas itibariyle hep bu .,sekilde tasvir ve izah olunmurs-tur. -_- Mamafih Eimdiden sriyliyelim ki bu rival,et haki{<ate uymryor-sa da daha sonralara ait olarak bir hakikati ihliva etmektedir. -Vakarriivislerin ve onlara tabi olan tarihgilerin nercde yanrldrklannrileride g6.stereceiiz. Esasen daha <ince Esseb'tis-seyyar'dan'1 baqlrya-rak Gtilbiin-i hanan'da s, Cevclet paga'da 6 rastladrfrmrz bagka birrivayet silsilesi bu goriiqiin tamamiyle ak.sini ileri siirmektedir'. lJunagorc Krrrrn hanlrfrnrn Osmanlrlara tibiligi .,SU .;ekilde olmtt..stur:Mengli Gircy Eminek Mirza sayesinde knrde,slerini bertaraf cdipHanlrk tahtrna oturunca Cenevizlileri Krrrm limanlarrndan atmayrtasarlamr.,s, fakat kitlelcri kendi vasrtalarr ilc zabt edemiyecefini dii-grinerck Fatih Mehrnet'le ittifak etrnig ve Cenevizliler burirlardanaLrldrktan sonra padi"saha tibiliiini sunmu;;tur ?. Bu rivayetin dahihiqbir geyi izah etnreciiii rneydandadrr. Fakat burada Mcngli Gi-rey'in e.siricr arasrnda Istanbul'a gittiii ve oradan padi.lah tarafrn-dan Krrrma I{an tayin oiunduIu aqrk bir qekilde rcd olutt-maktadrr s.

I Kaz-irrrir-ski tnrafrnclan yaprlan fran.srzca terciirncsi, Journel Asiatique,XII, 1833, s. 350 v d.

2 ikin"i tabr, lntanbul 1329, I, 45 - 46.3 Torih-i Dcvlet-i Osnranige, istnnbul 1315, l, 176 - 777.a Kiizrrn bik tabr. kaz.un 1Bll2, s. l,l -75.s Halinr Girey'in )l9l <le Kr.rnr hanlarrnrn biyofrnfilcrine rrit cscri, istun-

bul 1287,.s.9. 6 Tarih-i Ccvdat, I, 261.7 "Dcst-i innbctin nihndc-i zeyl-itahir-i Pnrliqnh-i heft-kiqver icliib halkn-i trl;u-

diyct-i nrtil0k-i osrnrrniyinr ziver-i giiq-r italt etmckte ol ziirnrenirr piqvasru(Eseb'-tis-seyynr, 75).

B.Kefe ve Menkfip kalclcri fethi rniives.ser olrlukta N'[cng;i Cirey han

dahil-i halka-i iisern olup bcd'-cz-z^man tug ve rrlcm ve tegrifat-r haniilc serfirnzidiip olcnnibe irsnl itme k iizere bazr nriiverrihinin tehrir cttif i hnric-iclef tcr-i srtlkusedad ve rch-i rast ol<lrrfu .si1'nk v,: sel,ak-r kelirn-i atiye ve rnuziyeclen esl,., l,-r

akl-ri-kernale znhir ve niirnaynncl11" (Es.se5''ils-"eryt1ar, 74.)

KIRII\,I'IN OSN,IA.NLI TAgiLIdiUE CINUESI 189

L. Langles'itt I(rnln hanlarr rizerindeki risalcsi ilel Sestrcnqe'',,iqBohug'rn tenkitten iri e.ski kitabrnr 3 ve IJoworth'r 3 bir taraf a ltr-rakrrsak, bu meseleyi gtiphesiz illi defa esaslr bir ,sekilde eie ala-ral< kan.yk ve birbirine zrd rivayetlerdcn bir rnana qlkarrna,,a Qu-lrqan Ittrs mti.ste.,seriklcrindcn V. D. Srnirnov olrnrr.;trrr. N'lanrafiho da, Ktrtm l{anlrir rizcrindeki tanrnrnr; cscrinde't buirierrr cliicrmenbalarla ve bilhassa Rus vc Ceneviz kaynaklan'ndan qrl<arrlanmal0matla lcarqrlaqtrrrp dikkatli bir qckilde incelcmekie berabcrbirbirine zrd rivayetler kargrsrnda nihayet bazr f araziyclcr ]'iirrit-mekten ileri gidentemi,stirr'. Son olaral< bizde Bcdriye Sabit TolunayKtrtmrn Osmc:nlt imparatorlu|una eklenntesi nre.sele si (lstanbul 19311)

adlr bir broqrir qrkarmrqtrr. Krrrm hanlrgrna ait ba.,slrca nralu-matt merhum Hanrdi Giray'rn Tiirl<iyat EnsLitusti'nde nrahfuz gayrimatbu tezinden u alan ve bilinen belli ba.,slr kaynal<lardan lriqbirini

t Voyoge dtt lJenyalc i Petersbour;1 (P;rris, l8O2) nirr sonunir ilivc olnrrrkynz.drf;r Noticc chronologiguc des ](ltotts <le Crirrric.

? Evveli franstzca y;rz-rlnrr; olrrp Istoria o Ta<trii, (Pctresbrrrg 1806):rdil,: rus-caya qt:vrilrrri.l olan bu c-qr:r lral:l:rn<la Kochnc'in tr:rrkitlcrine lr,rk. !11 ,i rrr. <{c lr.Si.tc. tl 'ar-chco. ct dc nunrism. dc S. l).:tr:rsl;. III, ll?, v <1.

3 Florvorth, IJitt. of the ntottpols, II, s. 448 - 626, --. tl:rhl zil,ntlc ll:rranr-sin'in Rusya tarihi'ne, .S. Bohug'un rnezkiir cscrinc ve 7.errr,.,v':r dr,ynnanHorvorth trrbii g.rl< noksnndtr. IncelcrliIirniz rnc.,;clc rl,, l-layrull:rh cfen.liyi tr,ki1.r

e t rn ckt c tlir.'t V. D. Srrrirnov, I(rymskoe ltanslao, f'ct.cslrrrrjl 1.957, 201 v rl .

s Krrrrtr'tn llu tlcvir ttrihi igin rniihirn ol:rrr, lch rrriiv,:rrilrltrintl ,:r, l(.,l,rrr-kovsl:i'nin Dzictje lVielkiego Ksicrrslzoo Litet'skiepo:a qegcllonor, (Vrrr9our,, 1!)lJ0)adlr eserilc I'ulnski'nin Sfosrrnsti z ,1!cndli - Cirajcn, 7469 - 1515, (Krakovi -

Var5ov,,r llJSl) vc Ir. Koneczny'nin Sprau,g z 14ensli - Girejent, Vilno i9?3; arllrcscrlerini rrraalcsef temin erlcnrcrlik.

6 Flamrli Giray bay, Ktrun hanIt{tnrn iIk det'ri ---. I{arnrl i Cirr,y,lrrr rrrr:srlt:ijzcrinde /lsscl,'-rls-seqyer, EntCctiittet,arih vc h;rrrrrncr'<[t:ki rivnyr.tlt:ri a.r'rrrrr rrl,lr[:-tnn ve Srrrirnov'ttn f ikirlcrir'i hijlusatnn vr:rtl iktrn sonrs btr rivayt:tlcrirr iqin,lcrr 1'rkr l-maz l:arrgrklrfrna igaret ediyor ve kenrli fikrini bil<liriyor: r)na o6rc i\1,'nqli(Jircy 1466 drr Hacr Cirey'rrr 6iii nriinclcn sonra l:artl,,,slarilc rrriicrrrlr:lr:y e .r1

iruri.;,fakat nruvltffuk olarnryarak Ccnevizlerin yanrnn srfrnnr; r'e l.i6!) ,l.irrr Ii7-5 e

kird;rr tttrlartn yantn<ln kalrnrgtrr. I{albuki biz onun I;rr tarilrler<lc han olrlrr,}unrrve attci k l'175 de Cenevizlilcr yirnrna srfrnrirf rnr, Ccneviz kr.yn,,klr,rrnrn y:rrrl r-nrilc lrilrncktcyiz (bak. I-lcyd I{ist. du Commerce du I-et,anl, ll, s. 399 v il.)Bunn rnukabil IJamdi Gircy, biraz. yulcarrtla Smirnov'<i r,,r i. lnrr,k, 1.175 tl c l\,1,:n!,liCircy'rn Flanlrl: tahtrnr brrakarak Kefe Cenevizlcrinin y^nlna Sl{r1nr,,rrsnrl nru-

"ip olrrn hrrcl iselcri l:cndisi rl r: arrlatrnaktadrt. lvI,:nrli Circy'in O.sn,nnlr tilriii-

190 HALiL irunlctrc

dofrudan dof'ruya kullanrnamrq olan bu deneme, bilgimize yenihiq bir .1ey katmadrpr gibi bir qok malCrm noktalarda da l'ratalara

diigmuEttir r.

Goriildufir iizere bu mesele iizerinde bu gtine l<adar oldukcadurulmu; olmakla beraber biz.i kandrrabilecek mtispet bir 5ey or-tay;r konarnanrr.ltrr. Ilunda, ,siillhesiz mcselcnin lazrrngcldifi de-

recede genig bir zaviyeden tetkil< edilmemiq olmasr kadar elimiz-de, birbirine z;cl rivayetlerin iEindcn qrkabilmek iqin saflanr ipuclarr bulunmamasrnrn da bti-viik tesiri vardrr. Iqte bu itibarla sonzamanlarda Topkapr Sarayr l\4uzesi Ar'givi'nin tasnifi ne[icesindeortaya grkarrlmrE bulunan Altunordu, Ktrrm Itan ve beylerine aitycni vcsikalar 2, .;imdiye kadar muhtelif kaynaklardan grkarrlan

gine nasrl girtlifi hakkrntla hiS l:ir rniinalcaqa yaprlrnryor' Ya!nrz Mengli Ci-rey'le Fatilr nrasrrrdn irnzalan<lrfr siiylcncn vc Pcyssonel'in ileri sii rdiigii nrcnqci

bellisiz mukavele Srnirnov'dan tcrcii rnt erl ilrnekle iktifa oltrnuyor. Harnrli Girayr,tarihimizin bu 6nernli krsmr ilc ilr clefa ciddi surette ilqilcnen bir tarihginrizolmak itibariyle qiikran vc ruhrnetle anmak borctttrtuztlttr.

I Mesel6 Mcnqli Cirey 1475 de Nur-rlevlct yerine hanlrfa setirilmittir( s. 20 ). Buracla, onu her halde Hayrullah Efendi yanrltrnrqtrr ( kar;tl:,' I{:ryrulllhEfendi tarihi, VIII, 147 ). Yinc rriiellifc q'ore l4'16 da Mengli Gircy, Sevicl

Ahmcd han tarnfrnrlan tahttan irr<lirilnrig, l-rir nriidrlet sonrs tekrar hrrtlrfr gelrrrig

ve Seyid Ahrnet'e krrr5r horekcte geqerek rnnflfip olrnr.tg ( s. 20 vd. ). II;rllrtrl<i 1'176

yazr n<la evvelfi Mt nqli Girey, Seyid Ahrnet hana karSr harckt te qcgrrrig vc

onun tarafrndan mnfli'ip crlilerek tahttan in<lirilrniqtir. frilengli Gircy irrtutl:rn

sonrn 1478 e kndar hnnlrkllrr rrz.ak ll:rlacnktrr. Toltrnry, tevsik ve izeh e,lctnetli-gi lrir tnkrrrr i,l<linlrrr rlrr.rtlylr :rtrNor. lr'1r's,:lir 61111 ,giirr:, Krrtttt lr:rrrlrIr :trr,'rtl< II.13aynzrt devrin<le .,rrriirnt;rz bir Csnranlr eyllcti" olrntr5tttr (s. ?'l). M.:ngli

Cirey'in esarr:ti ve hau tzryini h:rkkrnda tla v.'lcaytni,t,rr:lertlr:lci rnalilrrrat oldrrfu

gibi aktarrlmakla iktifa olunmrr5trrr (s. 19 vd.) Yalntz miiellifin, l;ro.liiriin

sonuna ilfive ettifi Mengli Girey'e rit bir rnektup dikkati ge!:ecek rnahiyettt:<lir.

2 Fevzi Kurdof;lu, llkK,rr^ hanlartntn rnekluT,larr, Bclleten, sayr 3-4, 1937

s.6rt1-55, Icvha IX-XVl(lX-Erninek'ten Fatih'c 881 ccmazif iilabrr sottl;trtnB "it birtritik: X-Meu.gliGircy<len Fatihe tarihsiz bir bitil<, XI-N,rr-tlcvletten Iratihc 882 safe-

rinin ilk giinlerine ait bir hitik; XII-Mcnqli Circl".lert Falih'c E,33 saIcr inin ilkgiinleriue ait bir bitik; XIII-Mengli Clirey'rlc'r F:,tih'e tarihsiz [rir l>iti]:; XIV-Mengli Gire1,'rl"n Fatih'e 884 s,.,nlarrna ait i-rir Iritik; XV-Mengli Circy'tlen II.

Bayazrt'a tarihsiz Iir bitik, XVI-islirn Circy hanrn tarihsiz lrir bitigi ) - Prof. Dr-

Akdes Nimet Kurat, Topkapt sorogt m[izcsi orSit,indeki ./1ll,nordu, Krrrnt a'(

Tiirkistan honlartno oit yoralrk 9e bitikler, istrr''brrl l9'10; ( Krrrrna ait vesikalar:

IV-Hacr Cirey hanrn 26 safer 857 tarihli bir trrhnnlrk yarlrfr, V-N'[engli

Cirey handan Fatih Mch,net'c 1B Rcbiyy'iilalrrr 874 tarihli bir bitik VI-Mcngli

Cirey'in 880 Rebiyviilevvel ba5larrna ait bir bitigi, Vll-F. Krrrrlqlunrrrt cl:rha iitr.:e

KIITIM'IN OSN{ANLI TABII-IEINE CiNUUSi 191

mal0matrn hakiki def;erini anlamak ve rnc.seleleri ycni lta.Stzrn ince-lemek iqin fevkalade bir onemi haiz olmurslardrr. Biz, a$agrda bilhassabu vesikalann rflfr altrnda, Krrrm'rn Osmarrlr himaye.si aitrna gir-mesini hazrrlryan irmillcri, bu vakanrn ne suretlc gcrgcklcqtifiniay(lrnlatrnafa qalrpacak ve nihlryct lratilr'le I\{cngli [iircy arir.srn(luitttzaltrttnlr$ ol(lufu iddia edilcn mukuvclcnin srlrhat vc nrahiyetimeselesini inceliyecefiz.

{, {t

r,:

Krnm, gerek Qin'den gelen biiyiik Asya ticaret yoluriun garb-deki son nokt;rlarrndan biri olmasr, gerekse iarki Avrupa'yr ()nA.sya ve Akdeniz iilcmile birlc,sIiren tabii bir iskcle hiznreti gcir-mesi sebebile Alturtordu imparatorluSuna dahil iilkclerr igerisindefevkal.lcjc cincmli bir 1,sp tutmakta idi '. $imaldcki giiz.cl otlakla-riyle birlikte irnparatorlufun bu zengin ticurct vc zirairt bolgcsi r,

daha XIII. aslr sonundaki iq [31,galarda Nogay idarcsinde Sarayhakimiyetinden sryr'tlrnayr 6grennri.,s vc Altunordu'da bu.l qoste-rcn iq lcavgalar(lit - bilhassa Berdi-bek'in olrimiinCen ( 1359 ) u"Timur istilasnrdan sonraki kargaqalrk devirleri - Saray'a kar'.,sr mu-haliflcrin ve miiddeilcrin srf;rndrklarr en kuvvetli bir rncr-kez hiz-nreti gcirrnefe baqlamr.,str :r. Daha 1392 de l-lacr Gircy'in babasr ya-hut dedesi 'l'a.,s-Timut''un, Tinrur- I'oktanuS n)Licadelcsirrcien istifade

n,:Srettigi Mcnqli Girey'den Fatih',: tarihsiz bir bitil:;\tlll-F. Krrrcl oqlrr t;rrrrfrnrlancvvtlcc nt5r,:rlilrrr Iirnirrcl:'tcrr l:rttilr'.: iJ.9 I Ccrrtr,ziyiil:rlrrr s,rnl,rr rrrr rril l,ir l,iti!t, lX-llrninck't,:rt l'-rrtihe UlJ3 ltrceJr ortalarrna :rit bir lritik - A. N. llur;rt, lrrrurl,,n l>:,g-

ka ayrri :rr5ivdc biri Mengli (iirc1,'e ( l',,k. s. 78 ) dig"r, [,r'rin.]: rrrirz:r_\,a ait (s.

107) il:i mektup rlaha bulunduflr haber verrntktcrlir.)I Bak B. Crtkov ct A. Iakoubovski, Lo J/orde tl,or, ptris l!)lli,), ti,.:,ri <lrrru-

rnu igirr lrilhassa: W. Hey<1, Ilist, dtt Contrnerce dtr l-evon{, II, 156- 2i5, |155-,107,i. i. Iltatia nu, Recherches sur le Co,trrrerce qinois darts /a rrter rtoirt', I'aris 1929197 -250.

! Daha I\'1t'follar qeltncdcn ijnce Krpqaklr,rrn zir,,:rt:r rrrii slit I'ijlqcicrtlc giigclrr:ha1'atrntlan verlc.lik luryata kolayca gr:gtiklcrini ve 5ehirlcrdc ycrle5tikl,,'rini qii rii-yortrz ( Iakoubovski, nr<:zk0r e:jcr, 22 ud.). Altrnorcl tr iilkel,:ri igin,lr, l',rrrnryiiksel: bir z.iraet ve 5cl,ir rnt'dt rril'cti terrrsil r:rlt:n lr:,5lrca iill:clcrrl.'n lriri irli( aytri cser, 102; karsrl,r. Bratianrr, 248).

3 1380 tl e rncphur NIarnltl', Toktarnrq'a yenilincc Ktrr,,r'a l:eqrnr;tr. Kcza iltl ikc,Tokt:.ttrrg'la rniicnrl clesind,-. Sarr,y'd:rn hcr atrlr;rnrl a K,rrrn':r s-r(rsu,\'or vc <,r:,ti:rntckrlr h;rrckctc g.:giyorrlrr. Ulrrq I\{uhamrne<l I-lan, 1425 r,<: 143tr-37 tl ,r Sarrl' tahtrn-rl nn atrlrnca l<ez;r Krrrn' taraf lnrlrr:r srf rnrrrr5tr ( ,\. N. Krrr lt, 1i-']0 ).

792 r rALiL irunlctx

ederek Kri'rm'cla hanlrf;rnr iliin edip kendi adrna para bastrrdrirnrbiliyoruz 1. Esa.scn Altunordu'da dcvleiin asrl lcuvvet ve istinac'lrnrte.,skil edcn kabilelerden bir krsmr, saltanat rnudtieiieri etrafrnclaolarak, yahud dairni karga.;itlrklardan kurtuhnak iq:in brrgiinkii Ka-zak - Krrgrz steplcrine qekilirken, bir ktsmt cl;r inrparatorlufungarp tat'aflarrnit I(rrrrn'a vc Kar;tdeniz ,sirnalindcl<i stcplct'c clol-makLa idilert. Krnm'clzr Batu'nun kardagr'i-uga-Tirnur'un [orunlarridaresindc ayrr bir Hanhirn kuruluqu i;tc bilhassa bu anriller,yani, bir yandan bolgenin buraya e,skidcn beri rnuhtar bir durumsafhyan mustakil, kuvvetli cografi - iI:tisadl durumu, obiir yandanfaal muhariil lcabile kuvvctlcrinin bu tarafa kaymast .saycsiirclcmtimktin ohnurstur. Bu suretle ilk Krrrm Hartr sayrlan FIacr Gi-rey F{anrn (? - 7466 ) girdecegi siya.set tamarnivle belii idi vebu ilk kuruiu.S devri iqin bu si1,;1.5.1in arrahatlar r hiq derii.:-miyecekti. Gcrgekten Ilacr Gircy l-{an gibi N{engii Gircy ha-nrn da en btiyiik kaygrsr, dainra istiklali saglamak igin Saray'tnbiittin rakiblei'i ile ve bilhassa ivlo.skova biiyirk knazlrir ile biric.l-mek, Litvanl'a biryiik dukalrir vc J-ehis[an'a h6,l<int olan kLrdreIliYagellonlarrn dosLlufunu kazanmal< ve Flanlrirn kcncii krrvvetleriniarttrmak iqin Volga boyunda kalan diger kabileleri de elden gel-digi kadar I{rnm'a qekmeie qah;rnal< oimuqtLrrs. i',liliayet I-lanlrQrnmiihim bir vazifesi, I(rrrm'da tam bir irikimiyet kurabilmel,: iqinsahildeki kuvvetli Ceneviz k';lonilcrini i[aat altrrra almalctr. Bu, ge-rek onlarrn l{anlrfa ait iq iqlerde entirka qevirmelerine matti olrnak,gerekse buraclaki fa;rl ticaretin kazanqlarrna iqtirak etnrck iqin

Sarttra. lgte cenevizlerle bu nriicadele vc Altrnot-du'rturt Seyi.l i\h-

I Hasan Ortekin , Ktrtrn horrlarrnrn seceresi, istanbul 193E, s. 7.

z "Ol csnada (XVI asrr baqlarr ) el:ser kabi.il-i tatar Deqt-i Krpqaktan [rtrtlud-rKrrrma nakil ve iskiin olundrrktau (fs.se6'-ris-se!JlJar 67,92', *Ulrrg Mchnret I-{nn Itlilingirrp trrrafrnrl :r lrulunan halkr g<igiirjp Krrrrn tarnfrna gitti", Unt<le(-iit-fct,orilr, S'1 ).

:l Bnk. 6sse6-ri.s-s e!/!ar,73. Bu rnrrlrlrip kabilclerin Krrrnr'da bulrrnrnasrrutr I-latt-litrtr yrlarrrnsl iqirr nc karltr ehernrnil'etli oldufu hakkrn<la bizzat E',rinck lvl irza-;rrnlarr siiylenrektcrlir r "il ki.l"t ben yrrlguz. rlutrnazrn bu cezi;'c tlr,hi hcp bikliki-rrriz rlrrhi bu il ile durur, (A.N.Kurirt, garltk vc hitikler, vesik:r IX) Scyit Ahrnethnrt Kongrirtln;-n rlav:rntlrf r halrl .: I-lacr (lircv, .f irinlerc <lrtyittt,trr,litir i,li. (1:.sse6-

iis-seggar 7l).I IJao Ciirey lr:rn ,lcvrintr ait l.rtr hr<lisclerin t;tf sil ve iz.ahr, l)r. Al,drrllah

Zihni Sol'-r,, I ile l,irliktc lr:rzrrla<lrfrrniz v(: y;rkrrrrl;r crl:,tcak t'lr,t, ,,Ktrr"t lt;rrrlrfrtari!ri" nde.

KIRII\'t'tN O.StvtANLI'fAItit_iCii\iti Cititrit..si 193

nrcl i-lan gibi cnerjik bir hilkiinrdar id:rr esincic, gar'bclc l-:e ndisin-den ayrtlrnag'a Ealr;an bolgeleri tciirar itaat;rllrna .sol<rnal< i;inyapIr'{r .scIet'lcr, KIrtm'rn O.smarrlrlarla iLliiakrnda, sor]r'a onrl1 iri-nliryc vc Iabiliiini J<abul ctnrc.sincle ]ta.;liclr ;rrrrillt: i'(lcn olac.a],trr r.

*"',,

rSinrdi clofrucian do!r'uya bu hadiselcre girrncden 6ncc Cs-matllr imJraratorlugurtun Krnnr'la alaka vc miinasebr:llcrirrin na.srlvc ne qibi sebepler tesiriyle b;r.slacir.iurr inccli),r:lirn.

I--ler' Scyclen tjnce co['rafi vc ii:l.isadl sartliu- l(rrur)r, cr) cski q:iri-Iarditnberi Akdeniz rnenileketlcrine vc bilhas.sa islanbul'a srl<r birqekilde bailamaktacitr. Bu, geqici bir valcra olmal<tan ziyade buranrncoirafi nrevkiine bailr ve kavirrrlerirr, dcvlctluiir dcjli5mesiric rit,i-men bLittirr tai'ih boyuncaa.sliliiiiri saklryaritk biz.z;-rt tzrr.ilri geli,srnc-lerin seyrirre tesir eden esaslr bir amil rnahi;,s[!rrcie gdr.iirrrirel.:tcdir.E,vvcli bilindiii iizet'e Krrrnr Iimanl:rn, cski Yurrrrn kolorrilcri tara-frndan kurulduf u giindenberi Akdeniz mcrnlcl<ellcrinin .!arki Avr-ri-pa ve Asya ile 1,aptrf;r bcy,nclrnilel Licarctin nrcrl<czlcri halint:gclmi.,s ve Akdcnizliler bu limanlala clairna ha1111i bir- cjrrcnr vcr-mi..slcrdir'. Di$'er taraftart g'rizclerr kacrrrirnarna.sl iazrnrgclcn birnokta, Boiazlar'rn vc i.sianbul'un Karaclr:niz vc o :rrl,la iirr':nrticaret limanlarr iqin haiz oldugtr hakirn clrrrrrrnclrir'. i.stlrnbul'clakuvvetli bir dcvlct J,eric;incc ircnrcn hcr zanrar, l;u linr;inlitrrn vcKtrtmrn mukaddcratr bu clcvlcle tabi olrlut goriinii1,61'. Ilol'lcce csl..iq;r[lardanberi Ktrrm rneselesi l:aradeniz ve iSoiazlai- nrcsc]c.siylc ya-krndan miinasebattarclrr : Krrrm limanlan dahili mrrlitariyctlcrini .sak-lanrak qartil,lg uzu!1 astrlar Bizan.s lmparatorlu$una lrtbi oiniu;lirrdr.istanbul'a l:itin istilasrndan ( 1204 ) sonra bunlar bir aralrk 'l'r'abzon

Ilttm imittratorlutuna bailandrlar. Aynr tarihlerclc cn l.:udrctli clev-rirri ya,,sryan Selgtrki clevletinin dc, Anadolu ilc srl.:r iiiii:;ldi itaflarrolart bttrastnt 2, l<errdi ha!.inriycti altrna alrnal< iq in bir- tc:lcbl;iistc

I IJacr Circy han ynrlrftnl .i,rc (4. N. Krrrrrl, r,t.sik:, \/l),rr.n Tinr)irnnrrrrrKtrtrtr h;rnlr(r grr ycrlc:ri hrrrltr(larr iqcrisiuc alrrr:rl:t.r i,li : [-'rr,,, li Irii tirrr K,r,,,,yrrrrnr:rr.lasr, 1':rrnan (vesikadl ,.f ); Krrlrartty (t:Lr) ve Kr;,g,rk.

I llr:rtiantr, Ccneviz klynnklurrrra atfcn XIll. r,srr sonllrrrrril K.,fr:'rlu p.k,;ol< Anatl,,ltrlrr'l'iirk tacirint: rastlrn,lrIrru k:ry.,l,,trrrcktr:,lir. (l.1,.zl,irr r-sr:r,22fi);,,;'.'"^ C. rlc Rtrl.'rouck, S'.trl ,,k ilc Tiirkivc irr:rsrn,lirl:i nrii lrir,, '.ic;rrt:f,: rs;rrt.tt:tnrcl<tctlir (l/o.yrtg" ,!e C. <le lltrl'ron c(-, I'rr':.:.; 1377, s. -5).

r94 FTALIL innlcrr<

bulundufunu gortiyoruzl. Fakat Karadeniz ticareti qimdi Bofazlarrkendi konLrollan altrna almrg olan Venediklilerin elinc geqmi.,sti.Bir miiddet sonrn, 't261 dc, Cenevizler, Nltittcfikleri lt'lihal PaleologImparatorluiun merkezini telcr-ar Bizan.s'a gctirrneie muvaflak olun-ca ondan I(aladeniz'cle ticarct inlrisar-rnr l<opardrlar 3. llu srradiiKIrttn lirttlirtlirrt, Ccngiz lrnl;ar:rtorltrilunurr l<rlalirr - ilrilsr biiyiil< tica-ret yollarrnda kurdufu emniyet sayesinde o zamana kard,rr gcirnrc-digi briytik bir ticari inlciqafrn eSif;inde idi. Cenevizler, hcr haldc1266 talihine dof rLr:' Altrnordu hanr I\4angu TimLrr-'dan I Kefe'deticaret iqin ycrle$r)re nriisaadesi aldrlar. Burasrnr .surlarla t;rlrkirnettikleri gibi zamatrla aynr sahillerde baqka kolonilerde viicudagetirdiler 5. Bu l<oznropolit ticaret linranlarrnda u iclare doirudandoiruya kendi ellcrine geqmel<le beraber buralarr g'ene resrner]hantn iillcelerinden sa5rrlrnakta ?, Kefetde han namlna miislijmanTtirk ahalirrin iqlerirre karrqan bir Tudun ve girrnriik varidalrnrtoplryan bir gurnrrikqii 3 bulunnrakta idi. O zarnan Garrp diinyasr

I Balr' Itrni Bibi, lv{. Nnri Ccncosnrnn terciirnesi, Ankara 1911, I lB' 127.2 Nynrpheeurll rnuahctlesi. u Cenevizlcr bu <lenizirr Vcnedilclilerc kupannrr-elnr

Mihal Plleoli'g'a varl cttilclcri yartlrnrrn bir qartr ynprnrglar<11" (l-lt:ycl 11,156).3 Bu tarihin rniirrakagasr : I{ey cl ll, 162 - 16'1; Bratianu, 198 v<1.

a Mirngtr -'firnrrr tlhta qrktrgr zaman Kefe ve Krrrnrr ytrrtluk ol:rrak Kr-rlm hrnlartttttr ceclrl i Tuga Tinrrtr'urr oflu Uran -'l'inrur'a vcrnri5ti (EbulqrziBahnrlur han, 173). Kcfe'yi CenevizIerc, her hrrlde hana arz.ttil<tcrr sorlra Urirrr-Timtrr vernrigti (kar5rla. I{cy<! II, 162 v d.)

5 XIV nci rsrr sotrllrrrtrn rlofru Srrrllk'rlnn (.Sol<lai,r) Il:rlrklavir'y:r ka<l lrbiitiin snlril lriilgt:sini cllr:rinc gt:q'ir rlilcr. llifll rl c lrir rrrrrah.'rlc ilc llrrrrrlrrrrlrrkihakirniyctlcriniAltrrnorclu'ya tas<[ik cItirrni;lcrcli (Heycl,2()5). FIeyrl, Ccnevizlcrinhakirniyetlerini igeri g<itiirrrrediklerini vc NI angu;;'un hiq bir zarr)an orrlnrrn elincgcArnedifini iddia ecliyor (ll, 210 - 11).

6.,Sehirde biiyiik bi:'miislii nran niifusr.rnrlan baqka Cenevizl.rr, Ruslnr, Rurn-Inr, ve Ernrenilcr varrlr. .,Sehrin ctrafr rnernlcketin iglerine dofru Tatarlarll lncs-k0ndu. XV. nci astr bagrnda Schiltl;crgcr, iq qehirde 6000, drg.,schirdc 11ffiO vcdt$ rnahallclcrrle 4000 ev bulundrrfunu yazryor. Ccncviz.liter, Kcfc'rrin isti,nbulkadar k;rlabalrl< olclugunu iddia etrnektc idilc,r (l-lcyd, Il, 17.1).

7 Bal<. I{cyd,ll, 175, -. Tirnur Kutlu}r yarlrfr, (A. N. Kurat, s. 1.18).

8 l-leyrl, 370 v d. - Timur Kutluk yarlrfrnrlnn (A. N liurat, 118; XIV asrr

sonlarr) ve Hacr Cirey I-lan ydrlrfrndan (4. N. Kurat, vcsika IV, XV:rsrr orta-larr). Kefe'ye giclen tiiccr,rlartlan han nArnrna .tamgao ve iL:, alrnd,trnr biliyoruz.A. N. Kttrat tamgayr, giirrrriik ve At>dullnh otlrr I-lugann <l nyannrnk "'l'art-nak'r katrtirr resrni oIarak kal>ul ecliyor (nrez.kfir c.ger,69-10).'l',,r'rgi. vc tartrr:rkigin ayrlcir lrrk. I I. ircyiz.h;rr,-V. V-2,:rnov, \'orlrklor, rtc htttlur, ,1.

KIRIM'IN OS\,IANLI TAgiLiEiruE CiNIICSi 195

ve Ona-sya nlemleketleri iic Krnrn limanlarr al'asrnd.r bir qok nrad-deler tizerinde gcniE bir ticarct yaprlmakta idi. Nlesela Krrrm'clarrgelen hububat kesilince Istantrul'cla krtlrk b;r.5lryordur. llu lirnan-lardan a]'rrca, Uzakqark'tan gelen ipek, baharat, l'lrsrra .scvkccJilcrrkcjlclcr, .timal l:iirl<leri, nrrrhtclif clerilu', birlrl:, J'iikscl: kllitcclc:balrnumu vc Itrz yiiliIcnrrrckLc icli ".

N,{ehrnet II, I}ofazlar''cla tam bir kontrol tcsi.s r:tIi]:Icir:t vc bil-hassa i.stanbul alrnrp aciz IJizans devlcti yerine kuclrctli C.srnairlrIntparatorluiu yerlersdikten sonra Iiar-adcrriz lrakirniyeli nrcsclcsitekrar keskin bir qcliilde ortaya qrkIr. O zamLrna kadar i(arac]e-niz.'e ve Bofazlara filen Cener,,i:zler ve Venedikliler lial<irn idilcr.Osrnanlr l)adigahr, billta.ssa Irnparatorlufr.rn kurrrlduftu sahalar igino kadar birytik iktisadi cinemi bulunan vc bizzat l:cndi hazinesi-ne mijhirn bir geiir kayna{r salilryacak olan l(rrrrn lirn:rnlarrrrrBizans gibi onlann elinc brrakamirzdr - l.slanbrrl'un rrluhirsarusuidaCeirevizlerin Biz-an.slrlarCan a;aiJl kalnrayan nriiclaf;ra gayretlcrirrcdc bu itibarla \sa)srnanralrdrr -. Irirtih, lstarrbul'un zaittr ilc, tabir caiz.-

se, gcopolitik zat'ul'etlere u-yarak ](irradeniz'dc Ce ncviz lrakintiy'cLiyerinc O.srnanlr hakirniyetini kurmali, bu clcrriz-i bir C) s rn ;r n I i q ij I iilralinc getirnrek yoluna girdi{. Onun 7461clc ,A,rnasra, Sinop, 'l'r;rb-zon f[ituhatr, I475 Kefr:, 1476 Buidan .scfcrleri bu gaycnin gcr-qekle,,smesi igirt atrlrnrg baqlrca adrrnlarclern baqka bir ;cy dciildir.O slrada Osmanlrlarrn bu deniz iizcrindcki cnrcllcrirrc kar.,sr or"tadirkuvvetli bir rakip te gdriinnr;yordu. $inraldc Altunordu inlritrrtiqirrclc idi vc bu lirnrrrrl;rr iiz-crirrclcl.ri lrrrl<inriycLirri bilc lrirtrrluy,ircal.:

I I-lcyd, II, 1(16; Bratianu,2,l8.2 I{eycl, ll, 715: Brrtianrr, )71 vrl.s Tahta qrkar Erkrnaz ilk i,si " kifir gcrrrilerinin yolunu ke.s,,r,'k iqin " Bo-

fazrn Rrrrrrcli yakasrntla " Bofaz-kcscrn', hisarrrrr yaptrrtrrrak olrrrrrgtu. (lrak.TociitteaariA, istan l>ul 7279, I, ,11(t-4ltJ ).

'1 Bu vaz-iycti I'-atih'in tnuosrrlarr tl i,hi kuvvctle ka"r,rrnr; gii rii nrntl:tcdirlcr.Kritovulo-q rliyor ki : " Kostarrtaniye'rrin rrfGlti garktl siyascti urrrrrrrriycyi tlr:1'i5iir-rnig ve istanbul bofazr Ogrtri,ttlrlar eline gegtifi cihctlc Klnrtlcrriz- vc sevi,lrilinea'idcn yollar tlahi aqrlrnrg olrlrrfurtclan ']'r;rl-,2-on Asyay-i.srrfir ii z.e rirrrl,:[:i rnernu]ik-isaire qibi Hiik0rnct-i Osrnirniyeyt-' scrfii ru etrnr:fc barslirrnrqtr , (Kari, lirl i icrcii -

rrrcai, 'IOIiM ilivcsi, 146; ayrrca bak. ASrkprrqr,zadr:, (licse ti, lrr, 1i5). IstanLrrlve Botazlarla Kara<lerriz hakirniyrti ar;rsrrrtl,rlci bu srkr rnii,,:,s,'lr,'ti (iiz ii r,ii rrc

al:rrak N. I,rrga'n,,t, istanbrrlu elirrrlc ttrtrrrt <ler, lct istrr isterrrt:z lrii 1ii k ricvlctoltrrrrk zarrrrr:tincletl ir, irl rliirsrnr ( [-or,rr,:s bt1:untines ct rrtolilrit btrll:anir7 rtcs,126 ) rlr, h:, i1, i i, n I t y,r r rr z.

196 HALIL INALCII(

haldc def'ildi. Cenova'ya gelince o, bu esnada Alpironse d'Aragonile giriqtifi sonu gelrnez miicadcleden bagrnr kaldrranu],oi'du.Esasen Boiazrn iki taraf rna yerlerstirilen toplar Ceneviz genrilerinin,I(aradeniz l<olonilerine yardrm gcitlirnrcsine kolayca nra;ri olabil-mektc irlilerr. .,Sirnaldc, l{rrrm'da dururn bilakis Cerrcvizlerc k;rr-;rbir har-eketi tarnarrriylc kolaylaqtrracal< mahiyette idi: Altunordu'yave Cenevizlere diigman olan Krrrm hanr I-lacr Gircy, Iratih Mch-med'e ittifak teklifinde bulunmakta iCi. llte bciylecc liatih, istanbu-Iun zaptrndan hemen bir yll sonra Kcfe Ceneviz.lerinc k;rrrsr

harekete gegti ve lirrrrn hanrnrn yardrmr ile buradeki Cencvizhakimiyetine ilk darbeyi vurdu.

,, *t,,

Krnmlrlarla Osmanlrlar arasrnda ilk fiili igbirliii de i,ste buzitmanda oldu. Fakat umunriyetlc $irnirl 'fiirkleri ilc Csnranlrlararastndaki rntinasebel.leri gok dalrir gerilere goti.innek rnirmkiindur.Daha XIV asrr sonlarrnda Altunordu ile O.smanlr devleti arasritdaoldukqa saminri nrirnasebeLler l<urulduf rrnu, Tok[arnr.,s lranlirI. Bayazrt arasrnda elqilerin gidip geldiiini biliyoruz?. Bu rnlinase-betlerin bilhassa mri.,stercll Tirnur tehlikcsi karrsrsrnda srkrlaStrilrnrdtirstinrnel< yerinde olur. Difer tat'aftan $inral hernlartntn hcr giinbir az daha kuvvetten dtigtriiri bir srrada Osnranlrlann, l<afirlcrekarEr giriEtikleri cihat ve yaptrl<lai'r biiyril: fiituhatla, biitiin islimiileminde olduiu gibi girnal rrkta5lar"r iizerinde clc gitlikqc at'tattbir nr-ifuz kaz.andrklarrna qiiplrc yt-rktur'. XV inci asn'd:rki lr;rrtlarOsmanlr dostluguna pel< ziyade ciremmiyeL verrnelite idilcr, Bun-Iardan Ulug Muhammed Han, IVIurad il ye ittifak tekliiinde bilebulunmu;tu:r. Prof. Dr'. A. N. Iiurat'rn da igaret ettiii g'ibi, gcinde-rilen mektuplarda Osmanh Padirsahlarr iq:in gitgide daha tantanalrunvanlar kullantlmasr ve umumiyetle hitap gi:kli, Osrnanlrlarrn git-tikge artan bu nr,ifuzlarrnr gcisl.erccek aqrli dcliller nrairiyctindedir 1.

Son olarak Istanbul'un zabtr ile bu niiiuzuir biihassa I(rlrrnirlar'rjzcrinde ziyade.sile lcuvvetlendiiine qiiphe yokLur. Cenevizlilerleek.seriya miicadeic halinde bulunan, fakat toplarr ve muhasara

I Bak. He1'cl, II, 382, 3ll7 vd.2 Bak. Uluf I\{uharnmc<l IJnn'clan II. i\'furad'r, i,itil< (;\. N. Kur;rt,3 Aynr yer.'t Bnk. n. N. Krrrat, vc:ril:a I, ll, Ill.

ileileri olmadril iqin ortlartn kuvveIli surlarr ijniinclc bir .,scy 1,a-pamryarl Ilacr Girey'inr de bu ananevi nriinasebetlcri gt)2. onii'ealarerk kudretli Osmanlr PacliqalrrnA nruracaaL etnri.,s r-,lrn:r.sr 11.1,ettabiiclir. Onun bciyle l;ir ittif;rk.sa1,s.5j,,,1. billur.ssir llo;ilrzllrr.rrrkapatttnastltt .saflryarlrl< I(rrrrn'c.lrrki Cc'ncviz kolorrilcrinin arr:rvat:lrr-la rabttasrrrr l<e.smcfi clii.,siinrnii; oJnrasr gok rnuhtcrneldir. I-leyd,egore Ilacr Girey, Iratih Mehmet'le bir- ittifal< da imzalanrr.ilrr-. Ilunagdre kaleye birlikte hiicum edilecek, muvaffakiycI halincic ,,seirirIJan'a kalacak, Osmanlrlar alialil,i venal<li nitinrkrirr biitiin ga'airnigemilerile gcitiireceklerdir 3. Bciyle bir rnuahcdepin Sakikaicrr ir'zalzr'-mr$ olup olmadrirnr kati bir gekilde bilnriyorsak cla,', 1,15-1 yazrrrdirrnii'stcrek Osmanlr-Ktrrm kuvvetlerinin kefe'yi rnuha.sar-a cttikler.ibir hakikattlr. IJeyd'in, Ceneviz kay'aklarrna gcire verdigii r..10-mata baktltr'sat, 7454 yazrrrda 56 gemiclr:rr rniirekkep lrir 'l'iir-kfilo'su Karadenize agrldr. Evvcli Moncastro (Akkcr-,1ap)'a lrLjcurnetti; fakat burada enerjik bir miidafaa ile kar.,srla.,str. I(afkasyasahillcrine giderek buracra sebastoporis'i ardr; ,,irrayct 11 -f .rr-rnuzdtt gidip Kefe cjniindc dcntir attr. BirkaE giin .sorrr-1 Kir.rn.rHanr da 6000 atlrnrn bagrnda olarak gchrin surlarr oliipc gelrni.,sbulunuyordu. Her halde taarruz iqin kcncliler.irri kafi rJr:r-ccecJelcuvvetli his etmiyen miittefikler tehditle kaldrlar. l).,an'ra r,.rsrloimadan cince bir elgi g'elerek Padi..saha vcr'13i verilrrre.siiii i-sterrrig-ti' Kefe cenevizleri scnelik 600 Sonrnri'lik (takrib<:n 1500 duk.)vcrgi odcnrcii k:rbtrl cltilcr vc tcrrrin:rt olrrr'.rk lrir r-clrinc ,,,.cr-rlile

r-.I\4iiltefiklcr brtnun tizerine gekilip gittiler. Nihayet istanbul,cl. de -

I Kefc Ccncvizleri iizerine yaptrpr? I{eytl, ll, 383.3 l-lcyd'in bril le llir rnttalterl enin irnzalrrrrrnrS olrl rrirr hnkkr.<la if;rrlrsi k:rti-rlir. Bunrrnl,r bcrabcr ba;lrcn l;ir lial,nak g6stcr,r,,.r. Kcfc,dcrr CL:rr()vi\,1,r. q.t:1,:rrtclrrglr rncktuplarrla l-lanrn Kr.u,r',lrki Cen"uiz qchirlcrini z-aptt:rl cceii, l'ii rklcrirrahaliyi esir crlcrek istarrllr'rl'cla satacaklarr hakl<rncl. habcrl,,r gcl'rckte irli.(Abdullah of Itr FIasen, Ce,eviz rrrc.b.l.rr'a g6re XV. asrrrla Krrr'i I l;r'lri1r,Azerlrnycan Yrrrt Bilgisi MccrDuasr, suyr II, 7()'J2, s.376). .s,,rirnor,, rrijl,rr: biranlasrtranttr varlrf rna inanmak icap eclecef ini sijyliiyor (Kry rttskot: Jrartslt,tt, 2gl).Esnscn Osmanlt ve Krrtrn kuvv,ttlerinin Kefc ijrr,i n,l* u" hcrrr,:^:ry.i zr,rr,i,ncl ,,giirii nr'ii9 'ltrtulart her hangi bir anlaqrnanrn varlr{rna hrikmcttircc,:t rrr.hiveItc-

tl ir' 'Sonrn<lan N{engli Girey, 1469 da Fatih'c y^r,t ,g, bir r'elctrrp tn hrr <l .,st lrrl:t;r'5tr 'lelciltl c lrrthsctrnektctlir: "H^n ba[rarn l-rulcl r lrurrrn birle ni(.iik rl.st k:,rrnrl:,:pcrdiniz" (l\1t'ngli circy'tl e' F;rtih'c lritik,,,\. N. Krrrr,t, r,t.si!::r \/).-r Il, 383.

KIRIiVI'IN OSI\4ANLI TNI]iI-iCiI.IE CiP.l\lESi

tirz-1,ik ha[:krndl lrlk. l-t.yrl, ll,31t2.

r97

198 n.ALiL inalctrc

vam eden mi:zakeriler sonunda Kefe cenevizleri Osmanlrlara yrllrk

3000 altun vermefi taahhiit etmek suretiyle sulhri kurtardrlar 1.

Orrl;rt-, .ryrrca i(rrrm hant I{ncr Gir-ey'c de yrllrk bir ve rgi verrneyi

lr:rlrrrl , lrni.;1,'r,li ". ll,rrrrrrrl;r l,r'r;rlr,'t t ):tttt;t'rlrlitt ('t'trt'viz 11r'rrrilt'r i'Irlrr ll,,q,rrl,rr',l,rr, ,t:r"r,r t{11. 1.,1,,'1', rt:rl r I t'ri llrrilritrrttt,tl t:iilrirtrlt;illtl

siliilrla nrini Ollrrir[<tart lriq bir T.itlllitll gcr.i kaInrtyt'rt lirt, br'tt';rstttt

her bakrmdan gittil(qe zayrflaLarak ilerde feL[ iqin olgun bir' !rale

getiriyorlardr. l("f" cenevizler.i hergun kati bir Osmanlr Iaart'uzr.t

beklemekte, hatti bazrlarr qimcliden ';ehri brrakrp kaqmakta idiler'

Fatih'in, l(cfe'yi .,simdilik sadece vergiye baihyarak zablrnr gecik-

tirmesindc, diger sebepler yarllnda, rsiiphcsiz, Altunordu ltanlarr-

nrn haleti srfatiyle .Sehrin hakiki hakirni olrnak iddiasrnda bulunan

Krrrm haniyic karqrlarsmamak diiguncesi de mtiessir olmu.,s olrnalr-

drr. Bililcliii iizerc l-lacr Girey, yarlrklarrnda burasrnt kendi ulke-

leri arasrlda .sayrnakta ici ;t, vc mezl<fir mualrcclcye inanrnak

caizse, kale feth olunsa dahi hanrn olacaktr4. Fiituiratrnda daima

dur-umun e11 ziyade elverilli olduiu zarnanr seqmesini bilen Fatih,

senelcr sonra Krrrrl hanlrfr iq rniicadelerle l<art.,st1l Ia kendisinc

Kefe'nin zaptr iqin davetler gclinciye kadar bel<lemesini bilcccktir.

Esasen Hacr Girey'in bir miiddeL sonra Kefe Cenevizlerine kar,st

diiqmanlrktan var. geqtifini gcirriyoruz. 7454 teqebbiistinden sor)rA

I(eie'yi tazyikte devam ediyor', kcndi rnenrlel<eti iqerisinden ltu lirrtarta

gelen yollarr kapayarak mallan ba.lka limanlara sevk ettiriyorve oralar-rlap .Samstrn ve digcr Karadcniz. pzt'z.arlarllla kcrldi gcrrli-

leriyle gontlcrtiyorclu r'. llu vaziyet kar.Srsrrtda Ccnevizlcr otrclart

kurtulrlak iqin Tiirk hanlrklannrn daimt zaafrndan istifadede ge-

cikrnediler: kendisine kar$r hareket eden oilu Haydar'a u yardttn

I HeyC, 387-1465 de Kefe'den padiqah iqin yiiklenmig olan gahinlerin kay-

bolrsasr iizerine o sene iEin vergi 600 dtrka arttrrrlcl r (mczk0r,:scr,39l). 1'170

cle vergi birrlcnIrre 8000 e grkarrldr. Tclaqa diigen Kefe'lilcr nriizakere netice-

-sincie ltunu 11000 e indirebilcliler (rnezlc0r eser,399)'2 Allcl ulIah oSlu Hasan, rnezk0r tt't:tkale, 376'3 Hacr Girey Hnn yarlrf;r' A' N' Kurrt, vesilca IV'

a Ilatti gol< dikkate cle[er bir hadisr: olarak, 1469 rla Kcfe'ye val<i Ogrnanlt

tecaviizleri iiz.erine Krrrrn Harrr Mcngli Girey'rn Fatih'e knrqr aqrkca giln:iyctte

bulunrlu!!rrnu g6recefiz (bak. I\{enqli Cirey'rlcn Fatih'c bitik, A' N' Krrrat'

vcsika V). s l{cyrl, II,386-337.6 Eb,,lgazi'de ( Dcmi isons ne5ri, s. 17ll ) l-l^.rr cirey'in of trllarr ntttstnrla

Hayd:rr I-lan' z.ikretlilrtrcktctlir-

KIfrtM,tN osL{,qNLt rAuir_ie iNE cinl,lnsi r99

ettiler't ve l-laJ'dar bir zarnan igi' hanrrgr ere gclirnrcije muvaf-fak oldu (1456). Hacr Girey', tel<r'ar hakirniycti elric cdi,,c,r ,,iy1sc-tirri 11t'jii.Slircrt'l: iiliirrriirrt' l::rrl,rr' ( t,l{ir,) (-,i.rrr.,,.i,lil.r 1,. ir.i ,,rrirr;r :r.lrr'llrr .trllii"

Ilrrr'r ( 'trt'-1' Ilrllt'rrr olrittrllttrlt:u irorr,.r lrrtrlrr ir,-ln trrr.-l,tliuril (llirltiiq ve dis rncselcler, Kcfe'nin (J.snra.lrlar- tarafrncJe,, ,rr.,1,1, r,c I-ia,,lr_

frir osmanlt hirnaycsi altrna girme..;i Ilacli.scle,-ii,lc <lofr.rrd;rp ,log-ruya ilgilidir.

*'t*

I-lacr Girey'deIl sonl'a Iirrrrn Hrnlrr]r'iiia AlLrnorcitr'iisrr daill-Inasrna .sebep ola|r aynr karga;airklar bars gostei-cli. 13urrg cla, ..,rrp_hcsiz her geycien iince, Altrnordu'nun bir istrtalcsi olln I Ianlr11.r',iqtirnai-siyasi teglcilitrna b;rilanrak gerckrpekteclir-. Altrrror.clu,cirrolduiu gibi Kti'tm'da cla devlet, bithissa askeri itabile kirvvctlcriba'Srndal<i bir ari'stokrasiye tabi icli. iJatti ciikk;rle dcgcr ola. tirr..frKtrttn'clal<i bu l<abilelerirr, Altrr:ordu''u. so. zirrrri'r'l:ri-*rc.llr iq: kar-ga-Selrkl:rrda birirrci Plartda rol oyuay,air a.ynr l;:rbilr:lcr.olrn;r-srdrr.,;. I.,c.-di araiar-rnda ehemnriyctlerine gcire bir hiyrjr-elr.rsiyc tibi olarr bukabilelerin baErnda $irinler gelrnekte ve bu l.:abilcrrin 5cy,i ,,1)A.,s

bty,, tii]\'atlr alrrtal';ta icli'r. I{:rbilcler- beyler-irri lic:rdilcr.i se !e i-

I Kcfe ricrtlinc giirrdcrilen ?9 son te1;rin 1456 tarihli rrir er,rirrirrnctrt: * 1,e.iHanrn r'er.i;i iktiderrlrr li:llrir:r,lr vc tlii.srrr;r.lrrrr.lr !r.lr:frc g,, l'rir,rr i,-i. l:r:rrrli:rirrr:yttrtltttr crl ilrrtt-'si ' titvsi-1'u olttttrnlrkt,, i(ti ( n lrtl.ll.rl'r ,rqltr I lrrs.rrr, rrr,:.r.1:ir- r,ri, l.:el"s. !177, klr;rl,r. Heyrl, II, 398 ).2 Hcy<1, II,398. - Esa$cn onua, l;undan sonr:r Altunorcl u I{,,nr ilc ur;ras_trfrnr biliyoruz.J Burrlarrr lra.slre.!arr .rSiri''ler, Kongrrat,l^r, 13arrn,lar,lr. .sirirr b.:i,r" -t.,--_:-(1 ,Tol<tamr5

'LIatr zntnantnda [;a1Karugr (Karr,gu) 1'ahut l;aqka tabirle E'riri ]<cbir ol-rnrfl ve 'sag kolun baSrna geqrrri;ti ( Urndetiitlet,arilt, T ve 1il,l ) 'l'ari6-i Dostsultana -q6rc ( Untdetiitteuarih, 78-7g ) rne;hur E,rlil:e l\.1irz.yr ijlcliircn B arrn Irt:1,iSaray bcy icli.4 )iV irrci astr e.nlarrna tlofru * diirt Karagrr 1.,s./leri ,,, Irasi:r .sirirrli:r ol-nrak iizcre Ar'lrri, IJarrn vc Krpqakr.rdii. ,ntirckk*pii(frsc6'-;i r-rrn,ror, )s ). xuttiitrci :tsri' ortnlarrrtclil Abdulga{fer b'nlarrir .crrasilr-. .Si:-in, lil"n.,,r oi, lrr, []:,rr'

ve sicivut'l*rrl:rn nrii rekeir olrlu!rrnrr sd1,rcr ( [)r^</ctiittcr.,arirt 1,r l ). sicivtrt-Iar 'Sahilr Circy rlevrintle (1532-1551) tcrnayiiz ettilcr (Esse&'- ils-sr:yrar,9-l) .Tri1,!rr-.sizKtrtm'tirr lltrtrl.r haricitrde d:rha lrir gok kabilclcr ol<lLr,l.nrr ve trrrrrl:,:r rr 6e1, lc-rirrin cle 'reclislere iqtiril: t:ttifirri bili1,6vq,2 ( (Jtttdr:t. I95, [.ssc6-rli s-st,t1 gor,231' Alchnrnd Girt:g lorilti , 57 b, o0 n ). I(rrrrrr'rl,r rrrrrhtclil' l:;rl,ilcl,:ri;r r..r;l: tr(rrrhrkkrrrrla [rnl:. Osruarr A.kqorr,l:i ,, Krr.r,n 7't, lrtr ltyt:,,.r1,,., Il. r,. ,. 1,, ,

KrP.rl,{'lN osN{ANLr rnsilieise cinlrnsi 201

200 nnr.il irun lctr

ve bu6lar, !ran tarafrndan tasdil< olunrtrduI. Btr bl:ylt:iin i-;ti-riki olmadan, teyi alrnmac!an rniihinr bir iq l<ararlasltt'rlamazdt:.Bizzat hantn I<im olacafr fiilen onl:rrtn rcyine bafh idi . i-5te bu

vaziyct clolayrsiyle kabilelerin Gir-cy siilalcsineIncn.sul) rlrrddci-ler etrafurcla d;rirlarall mi-rcacleleye kolayca siiri.rklenebilir olrnast

memlekcti anarsiye g6ttiren baElrca sebebi telkil etmcktcdir. Aqa-

frda gorulccegi rizere bu durum bitzan rniiddeileri, qiirulltctiKrrrm aristol<rasisi ve rakipleri karqrsrnda tahta daha saiiam birgekilde ycrle.,smck iqin kuvvetii komqu devletlerin dostluk ve hi-

mayesini kazatrma te;ebbiislerinden bile altkoynruyordu.

Flacr Girey gcride b6ylece birbirine rakip bir qok evlad br-

rakrp gitnri.gti (1466 y^7, sonu):t. Ondan sonra hanhk iqin bilhassa

ofullarr Nur-devlet'le l\4engli Gircy arastnda mucadele baSladr't.

Irvveli her harlde Nurdcvlet galebe qaldr i. Zira BaglangrqLa kar-

degleri ve ekseri Krnm k-abileieri onun etrafrnda tolllandrklarrgibi, bu srrada Mengli Girey'in taraftan olan,Sirin beyi Tekine (.:(;;mirza da cilrniig bulunttyordu';. Fakat Nlengli Girey'in de hig ol-mazsa 7467 den itibaren I-lanlrirn bir parqastncla, o arada han-

larrn yeni payitahtr olan Krrkcr ? de htiktlm siirdtifii mulrakl<aktrr.

r fsse6'-ij s-segyar, 262.2 (Jntdt:lilt!cvarih, 193 __ I(rrrnr'cl:r Al<rnescit qirrt:rlirr<le esi<i S;,rirlroz k6yii-

niin iki kilorrretre qirrr:rlinrlc 60 kodar l<llrilc tlrtngasttrr tag:you llir l<ay:r vertltr.I)ir halk rivuycti vnktile o [;rr:rflaki kalril,'lcrin brtrly:r toplirn;rrak rniihirrr ii;-

leri qSriiqtiil;lcrini n;rklcdiyormuq ( lr:rk. Ost,rnn Alcqoraklr, s. 5-6 ). llu rivayctqok dikkate defer rnahi_yettcclir.'farihi kaynulclarda Krrrrrr kabile lrcylr:,'inin ririi-

hirn zamanlarda toplandrklarr " Akkaya > veya . Kayi,lar-,,ltr rnevkiiniu ( br,k.

lvlehmct Cirt y tarilri, 110 ve Sr,rirnov, 326 vrl. ) lrurrsr oldtrf rrnu cliiSiinrnck

rniirnkii nd ii r.3 Ogullarrnrn ncl edini bazr ki.ynalil,rr 12 ( l,'liirreccint 6o.sr, II, 698 ) [rlzrlarr

8 olarak -qiisterrnektc<lirler. Ebrrlguzi ( Dcsrnaisons nc5ri, 178 ) sekiz ogltr ol-

<ltliunu siiyltrl ikten sonra ltl larrrlr qrr 5ekiltlc srrnltyor: Dcvlctyttr' Nrtr devlct

I. lan, l-layrlar I{.n, Kutluk-zarnan, giLrK, N{cnqli Gircy I-lan, Yanrgtrr\:r' Oz.tinrtrr.

Esscb'-iis-seyyr,r':r giire ( s. 73 ) N,rr-devlct [Jucr Gircy'in oIlu olrnayrp " S"yiclAhrrredin beni irnarnrnrlan' drr. Flrkat Ntrr-tl t:vlctin I-lacr Gircy'in oflrr oldufu

rnlhakkrktrr. (Bnk. I:ruehn. Crrci rrlu.sunun l)orolrrrr, 40). Esscb'-iis'seyyar, N.,r'devletin kardcgi <,lnrak l>ir de Keldi-bny'<lan b:rhsctlcr ( s' 74 )'

a Hayrullah efcndi ( VIII, 147 ),lJacr Cirey yeriue biiyiik oflu Nrrr-tlcvle-

tirr geqtifini si'iyler.o Aynr Yer ve l{eyd, Il, 399'6 Etteb''iis-seyyor, 73.; Bnrtholtl, Roghgtsararl , Iincl'". tle I'lslarrr.

Qiinkii orlun 1467 aiustosunda, bu sonuncu .,sehirde i lacr- be-vadrnda birine verdi!'i bir tarhanlrk yarlrir ilc 1.163 Lariiriylcfulahmuclek isminde birisine verdiqi ba.ska bir yarlriJr bugiin eli-mizdedir t. Boylece lvlengli Cirey, Krr-ker'e ve Krrrnr'rn "iql<ikentlerinc,,? salrip bttlunurkcn, Nur-devlct, hcrh;rlclc !:abilclcrinen biiyirk krsmiyle Krrrm'tn dr;arr.srr)da, ()z.ii l,,oylar.rnda hiikiimstiriiyordu. Esseb'-tis-seyyar'a gcirc o, Mcngli Gireyi Kcf c',,'s }laqma-

fa mecbur ettikten sonra da Ozii boylarrnda idi't. lt<i ra[:ip harrevvelce babalannrn Klnm'da yerle.:mcsine yardtm etmi",s olani vebu srrada kudretinin en yirksel< noktasrna iri.,smi; bulunar) Yagellon-Iartn dostlufunu kazanmaia biiyiilt bir ehernnriyet venne kteidiler. ikisi de kral Kazimir Yagellon'a elqilcr gonderer-ek clostlukmuahedesi imzalamak teklifinde bulundular';. Irakat kra!, lierhaldeKrrtrn beyleri idaresinde asrl kabile kLrvvetlerinin Nur-devlct Larra-

frnda oldufunu hesaba katarak onu Lanrdr. IRakip hanlarrn, tatrt-larrnda vaziyetlerini saf'larnlagLrrnrak iqin dr.,sarrda bir biiyiil< dcr'-letin dostlu['una verdikleri bu ehemmiyet, ileriki lriidi.scleri ania-mamrz bakrmrndan igaret edilrnesi gcrclicr) bir nol<tadrr. NeticcdcI\4engli Girey'in davayr kavbederek I{cfe Ccnc',,'iz.lerirrirr }rar)rn.ikaqrp srirndrirnr biliyoruz';. Burada, clirnizdeki ka1,11aklirr foli I:a-rrqrktir. Irakat urnurniyetle anlarsrldrfrna gcii-c Nirr-cicvlc:t Lirlrt iq'iriyalntz l\4eng'li Girey ile deiil, cligcr kardc.,sler'iyle cie uglainriiilamecbur olrnakta idi ;. Nur'-ticvlct'in bu nrii;kil durumu l,'1crr5JIi

t n. N. Ktrrtt, ()7, '- II:,cr-lrtryc vrrilt'n yrrrlrl)1r, ,,s1, <le{ril, l:,r1,yusr cli-nrietlcdir. ( lJrl:. Abtltrllah oflu FIrrsan, Birinci l;1r:ni1 li Cir.:y I-l:,rr y;rrlr,fr, 'l'ii rl:i-yat mccmu;r.sr, IV,99). IJu yarlrlrl I. Hacr Gircy lJan varirfr ile karqrra5rrrrrrcrr( bak. A. N. Kurat, vesika lV ) arada dil:l:ate rie11cr fnrklar g6riirtiz: I-lac, Ci-rey ernirlerini genig bir sah:rya tegn.ril e,lerkcn lv{cngli Cir.y satlccc u i(kikcntlcri" den bahsctrncktetl ir. Yarlrqrn Krrk.:r'<la yezrlrrrrS olrn:rsr..la rlil:ktti ge-ken bir n;rktadrr. Dcnrek hanlarrn yeni pnyitah tr o tarihdn N'lcuqli Ciircy'inclindc idi. 2 iq.er<1,:ki kiiy, k:rs:rl)a ve qchirl.:r.

3 Esseb'-iis-s.tlJycrr 7.1; FIeyd, 11,399 (C,:ncviz krrynrrl<larrrrr, qiirc).'r Brl<. Srnirnov,2)A v.<1.

s'[:rfsilit iqin I{.r!il irr;,lcrk-Abdrrllrrlr Ziirrri Sr;ysll , Ktrr,,, I!onltir torilri." Hcyd, II, 399; Csse6'-ris-s eyyar, 7.1.

? E.sseb'-lis-seyyor (s. 7,1) onrrn rl iger kar<l csleri5. l.: l,<,z.rrr;lr:rl: onlurrgocuklnrrylc beralrer katlcttijyini siiylcr. Iakat her haltle ]xr srrlrln Nrrr-cl tvlet'irrkarde;i Kcldi-b;ry tarafrndan katie<lil<lii;i .pel:lin,le vcrrlitli hr,ber v^nlr5trr. Qiinkribiz Ntrr -rlevlctiu f i76 dan 1478 c kaciar bir tlcfa dahr, han)rfa !c(tif ini vc lr,,

son t;rrihte l\'loskov;r'ya I:ngnrnll or:r,la u/:un rnii(l(lct f l5n<lrf;rnr lriiil.orrrz.

202 HALIL iualcrrc

Cirey'r tcl<rar hareketr: geqmel< iqin cesaretlendirmirs olnralrdrr.I(efc'de biiyilk bir Talar niif usu bulunduiunu bilil,orur. Birrada,

o strada 'f udun bulunan $irin kabilc.si beyi cle ( N4anrak, E,minck? )galiba it4engli Girey'e taraf tardr I ve onun buraya kagmasrna,heriralde Ccrtcviz sfrrlannrn safladr6lt emniyct kad;rr', bu da irnilolrlu. I-lr:ycl, Iicfc'd',::ki Ccrrcviz hiil<0rncLinin, ona iicrcIli askcrlcldcnmtirekl:ep bir takviye kuvveti temin etti!1ini sd1'lernclltcdir- i<i, bu-nun ekser il,ctie l(eie Tatarlanndan miirekkep olduguna .gu1;he yol.:-tur; gfinkI bizzat iiefe'deki Ceneviz garnizonunr]n gayet az olc.lu-

$trnu biliyoruz !. Bununla berabu' Ccnet'izlerirr i-lanlr j,1rn ba;rndalccndilct'itrc claira qok rncclyun birisini grjrrnek iciii lvlengli Girey'inieqebbii.slcrine lrer ttirlri mtizaireretten kzrqrnrnzrnrrg olmalarr Ca ta-biidir. FIulasa, biz, bir miiddct sonra, herhalde i45{j clc:', fulengliCire1"in, Nur-dcvlet Hanr kaqrrarek l(rrrm'a tekrar hii<im oldufunuve bu sefer l-lanlrfr tam bir qekildc ele reqirdiiini gonnckteyiz.Galiba rnaillubiyctten sonrr aynl ;el:ildc Cencvizlcrin yanr-na st{'rnnrrrs <-rlan Nur-dcvlet dort liarde.,si ilc birlikte hapsedilrniq-tir{. fltittin bu haCisclcr!e 7456 da I-lacr Girey'irr de ta}rttan rtasrl attl-clrir gc.rzontine getirilirse licie Ccnevi:rlcrinirr Krrrnrrn ig kargir\sa-lrklarrndan azimi

"sekilde istifadc iqin iriqirir frrsatr kagrrmadrklarr

anlaqrlrr. ilcride Krrrmlrlarrn, onlara ilar.Sr Osnraniilarr ga'irrinasrrtdabu, ba;lrca sebebi tc.,skil edcccl<l"ir. Ivlengii Gircy i-latt, r'alcibini el-lerinde tutan Cenevizlerle miimkiin rncrtcbe iyi geqinmtrqe gah.tr-

tr; 1468 de gehri ziyar et edei'cl< cslii rnrtahcdelcri 5rcnilcdi vc vcr-sinin bir krsmrnr indirdi. [)nrrn Llu clo.stqa ltalcl.:ctlcri i:irr.1r:;rirdir

Ccrrcvizl':r' bir Osrnrnlr tarrrruzunC:r oirun, kcndilci-iirc yurdtrn cc.lc-

I B,,ll. ts"'c;J'-iis-s egyor, i3-7'l; FIc.'r,l'rrr (ll, 40C), Ceneviz trr,'nlrli.tt'rtr, rliircvercl iqi tirairjrnai:r lre'i:rlrrs:r lrll slr.rrla turlrrn lvl;rl,rrrlr olrnalrdrr. Eu 1,1:rrrral<'rtr, KrrtruI-Iar:li(rn:rr l<urtrlrrsun.la Liiyiil< lrir rol oy:r:r-,7an .Sirinlerin [reyi rrrcShtrr'l'cliincurirz.irnrrr o,i'lrr, olrltr_{'rr Umdt't-iit-te,r.,arililc l;elrirclilrrri:,tir ('lOEkt tr'.lrr,9$).Esse6'-iis-.s(,.f.,.?j:r (s. 73) Enri;rc!:'in lru e,;r'r,<la cok krii'ulc olcltrfrtrntr sril -

!erse <le l-l,,,rr Girev'in 1453 vrlrna ait Lir y:rrlrgrrrda (A. N. Krrrrit, t":il<r' I\/)onu, I(rrrrn 'l-rrnr:rnr ve D:rruga lr,:ylcrirrin l',aqrnd;r go!: rrrijlrirn bir nrr','kic s:rhi;loi;.rar: giiriiycrrrz.

s llrl<. I-lci.d, II, 335 vs 39o.3I1,, h,t.,rstir err giivenil;r' l:..ryiral< ollr:rsr !izrrr,'itl',c Ccnc'.'ir'- vcsi!tel,rrr

onrrn cn gct 1,168 .ie hrrn ol{s!fr:pu siistcrrncl<teclir ( bal:. ['lcr'<1, ll' :]99 ). I]urra

nru!<abil Snrirlov (s. 25tl ) ",, A. N. Kurnt (rrtezl<fir cscr, s. 97 ) Nrrr'dc','lt:tiohr.nlti'rnr 1,169 a l:aclnr uzrtrulrl:tadrr)e:'.

a I-lcycl, II,399.

KIRIM'IN OSN,IANLt rnnlliGirue cinitlesi 203

cefini bilc ummaia baqladrlarl. Buncla tanrantil,ls haksrz da deIil-lerdi, qunkii yukarrda da i,saret ettiiinriz gibi, Iiefe'vi cskicienberi

kendi iilkelerinden sayan I(rrrm hanlart burastntn kay'ltolmastna ko-lay kolay razr olamazlardr. ,Simdi Kcfe, Osnianlrlarrtr clit l-lir hzrrac-

giizarr olrnakla berabcr - ki t:s;rscn NIcrrr;.li ('ir-cy <ltt btttrtt l<lrlrLrl

ediyorCur- lrglrr miidahalelcr kar.lrsrnda Iirrrtn iranr l-:cncii hikirniyethakkrnr da ortaya siirmckten gcri kalrnlyordLr. Nlengli Girey, 25

ill<tersrin 7469 tarihini tagryan ve IraLih ltlehrnecl'e " kartndagtm ,,

diye hitap eden bir rnektubunda, kadrrgalarla YakLrp adrnda birOsrnanlr kumandanrnln " g"li1r I(rrrnr srthillcrincie il;i .lclrli yai:tr-

frnr ve Kefe'den alcirir esirlcr arzrsrird;t kendisinin clc mirhirn biradamr oldufunu biidirerek ..sikiycttc bulunuyorr vc esirlcrir; i;rclt-sini istiyordu. N{ektup, biiyiik Osmanlr htik0mclarrnit kar.lr soir dc-rcce hrirmet dolu bir ifade ilc yazrlrnt.; olnralila bcrabet' i-lart, biryerindc gayet aqrk bir qekilde, "Kcfege bulgan ziyarr ltcntrtt-t bizgcbulgan gibi trirtir,, demckten kcndini alarnryoldu. Ilu ttrcf.:lu;r,

Mengli Girey'tn Osmanlr tibiiyetini kabrrl ctrnesirtdcn zrltr yrl ctrtce

Osnranlr ltadi"salrr karqrsrnda durLrnrunu gostcrme.si itibarile billtassaonemlidir.

iqeride ernniyetirri saflryan ivlengii Girel', cvvcle Lclristankrralr ile arranevt ittifakr ycnilcmckle berabcr, ltir rniidde[ .sont.a

AltLrnorclu hanrnrn tegkil cttif i miiqter-ck tchlikc kar;rsrncla lvlos-

kova ile ittifakr daha ziyadc srkrla,strrclr t. Esaseri [-clililcr de Sirnclil'4oskova'),;r karlr Altunor(lrr'y';1 ternayiil etrncl<[r; icliler-. []t'i1,lgcc

I Ayni yer.2 "Kefe sizinin heraggiizarrnrz crdi bizrrirt l:otu,kttrr:r ,.'r,li, (,rr. N. Ktrr:rt,

vesika V ).S llrr Yrrkrrp, qiiphcsiz tl,:niz iqlerindc tccrii l:c vr ttt:rlurrciilc tlI)rrltrrt)s ol,,t,

F:,tih'in Tr:rlrzon seferiu<le (1461) l>alrri krrvv.'tlcr l.ornttt;tnr vc rn.istl'l:il scrtlartayin crlilcn vc 1,162-63 e dofrrr Cclil.rolu \tirlisi v.: ,,Sr,vrrhil 1,.:f i,' .rl;rr:rk .tor'lii-

fiirrriiz Yal<t,l'r l:cyrlir ( lrak. Krit.-'vrrlo.s, Ttrih-i Jullon ,\fehttr<'t IIirrt't s,rrtI, K;r-rolitli tt'rciirncsi, s. 746, 749, 167 , 173 ).

a Ya[:ub l,eyin ]ru lriieurnuna vr l.llrrnlllr ;'. lrp gitrrrcsirrt: K,''[,:iilcrirr Os-tr:attlt tnbaasrntlltt bazt kirnselerirt tnalllrrrttt va,!rn:rl:,y'rp liir l:i;ivi i,ltiiirrne-leri s..bep olrlug ( Mengli Cirey'cien Iratilr'e lritik, A. N. Ktrrat, r'r:srka V ).inccl"rli,litrriz lral;lrcl Osmanlr l:irynal:l:rrrrttl:r ( Dttr,;rrn-ltev, Atrl, I)iri;,2-rr,lc, Ne;rri,'flrcii ttevarih, Solek zacle, Karaqelcbi ,",1", Ali, Ir{ii neccirrrlralr) lrtt s,'f,'rt[,'n lrnhs

1'ol"itur.'s I-lcr ikisi de .Saray hurlr,rtna l:;rrsr ;rsi ol:rn

I{rr,"' FI;rrrlrfr :rrnstnrla lrrr ittifr,l: tl ;rlrn FL'cr (iir,'1'lvl,rsk.r":, l,ii,, ril: l<rr,,zlr(r ilul-J,,rt z;,1llll)rrlrl', L'-rrrrrl:rrrrSttr.

204 IIN I-II- INALCIK

bu zamandan iLibaren birbiri kar'.;rsrnda bir Krrrm - N4oskof bio-ku ile bir Altunordu - Leh bloku teqelcktil etrneic baqlaclr. Altunordtt'ntltr yrkrlarak.,sat'kl Avrupa'nrn biitiirr ycni gailara hakirrr oiansiyasi inki"safrnda bu devir liat'i bir dcjni.irn rroktasr olrnu.,stur.Mcngli Girey, Moskof knazlrir ile ittifak ederken ,siiphesiz evvclaAlLtrnordtt'1,,11 karrst mii.;tcrck bir ccbhc kurrnayl, sorlr;r llu dcvlctcait btitiin iilkcleri tckrar kendi idaresindc Loltlamayr dii"siiniiyordu.F{albuki bu iliifakrn biitiin semcrclerini muh[elif [ari]ri .,sartlarrnyardrnriyle bu devirde gelen kurnaz l\4oskof knazlarr toplamryamuvztffak olacak ve Altunordu'nun mirasrnr onlar elc geqirerekRtrs Inrparatorlufunun temellerini alacaklardrrr. Ileride Osrnanlrdevlctinin Ktrtrn'da yerlegrnck ve Karadeniz. ginralinde faal birpolitil<a giidrneie ba.,slarnak suretiylc bu siyasi inki.,safta na.srlonenrli bir rol oynadrfrnr goreceiiz.

Nihal'ct 1475 tarihine doqru Ilanlrfrn, Cenevizlerle qrkan biranla.,smazlrk ve Krrtm beylerinin serkegliii yiiziinden telcrar iq kar-gaqalrklara dti.,srncsi F-atihe, Kefe'nin zabtr iqin derhal hareketcgeQnrek karannr verdirecektir. Kcfe'de Hanr temsil edcn bir tudunbulundug'unu ve bu mevkii son olarak $irinlerin bcyi lvlamal<'rnelinde tuttufunu soylemi"stil;. Bu 1\,lamak, 1173 de oldij. Umunri-yetle Han, tudunu daha dncc Kefe konsiilri, mii.,savirleri ve uffi-zio dello Cantpagna cienilen dort az-adan mtirekep bir kornisyonl;rmutabrk kaldrkLarr sonra tayin ederdi. Boylece Mamak'rn yerine kar-degi Eminek (irninek) geqti. Fakat qok geqmeden onunla Ccneviz-lcr ar:t.';ttttla;trrl:t.snrazlrk qrktrfr gibi Marnal<'rn drrl I<irrrsr cl;r btr rncv-kie kendi oglu Sartali't (yahut Seyid-aka): getirrnck iqin entiril<aqevirmeie ba.lladr. Ncticede Ceneviz ricali Eminck'i, Osrnanlrlarlaanlagmr; olmakla itiranr ederek azlettilcr :t. Fakat l-lan, onun ye-

I Ru h;rtlisclcrin tafsilitr: I-{:rlil inulcrk - Alrtlulioh Zihni, Krrrrn I-IanItfittari hi.

I Bi,k. Srnirnov, 2{.r-5.-Hn.,rrrrrt:r (Ati tercii rne.si, Ill, l-5()) brr nrlr ..Seytan,geklinrle kayderliyor!

J Errrinek lvlirza'ntn sonrarl;rn Osmanlrlara ne kacl ar baflr knldrSr, hattiKtrtnr Flanlri'rrrrn Osrnanlr tilriyeti altrna girrrrcsintle baSlrcrt bir rol oynirr{rffrgciz iini.ine alrnrrsa, bu irlrlianrn bii-sbiitiin h;,kgrz olrnirtlrfr anlagrlrr. IlununM. Canale'nin negrettigi l-'ir rncktub<!an ( Della Crimea, III, 3,i6 '. d.) grktrgrorsciyliyen I-ley<1, burarl:r ( ll, ,'101, not 1) srrf l.,ir ifiir;rnrn bahis rrlevzu ol;rrrrrya-cn{tna lraklr olarrl< iEaret etrrrel<tcrl ir.

KillrN4'tN OSNIANLt'r'AB[-icifii: (;iti\11.-Si 205

rine Karay l\tlrrza'yr I tayin ctti. IVIamak'rn dul I<ansrndan riisvctalan Cenevizli nrenrurlar bu mevkie Sartak'rn gctirilnresindc rsrar'ettilcr. Flattlr bunlarclan biri, lu4cngli Cirey'c karrlc;lcrinin irapistcnsalrvcrilcccfini anlatarak tehditde biie bulunclu. Nihayct I Ian, I(a-ray \4rrzit'yt da azlcdercl< Ccncviz.lerir'r Arzusu vcqhilc Sartak'r l'rr-dun yaJltr. l:;tc bu lradisc iizcrinc l,rninck [riitirn 'l'itt:rr irristolirrr-sisini etr-afrnda toplryarak isyan ctrnckte gccikrrrcdi. lJiitiin 'l'atarllrr-

Ilanr brraktrlar. Nlengli Girey Krrker'de tutunamryacafrnr anlrya-rak kendisine sadrk 1500 suvarisile birlikte i(e[e'yc Cenevizlerinyanrn;r kaEmak zorunda kaldr. Bunun tizerinc ;chri giclip nruha-saraya kalkan Eminek Mirza, Osrnanlr padigahrnr Kefeyi vc digerCeneviz kolonilerini zaptelrneie qairrdr r. Iratih keskin gorii,siyleharekcte geqmenin tam zanranr olduiunu anladr:r. Gcclik Ahrriedpa.la]/.r. acelc hazrrlrk enrri verdi r.

**'t

Karadeniz'de ustunliiirin, lst;rnbul'un zaptiylc bcrabcr Osnrar]-hlara gegtiiini gormuqttk. Fakat bu ig denizde Ceneviz hakirni-yctinin her hangi bir suretle devarnr kudrclli Tiirk imirar-atorluquiqin hergtin daha tahammiil edilmez gortiniiyordu. 1.155 de Padi-gaha gonderilen Eahinlerin yolda kay[61nl.r' sarayfls btiyiik birhiddet uyandn'mr.;tr. BunCan bir mLiddct once L,iarino Cicala adlrbir Cenevizli, Sinop'tan harekct eden esir yuklii irir gcrnif i zapt

I l-lrunr,r.:r'i,r Ilrrrincl.i'lc irirlt'gtif ini s,iylt:rlif i .Krrr';' i\I rrsrr', (i)rrk. n ti ttrr cii-rrrt'si, III, 150) l,ciki :ryni qahrstrr.

I l{t'yd, II, 401, Srnirnov 266 v. rl. - I-]arntli (-lir:ry, tezintle brr krstrrt tcrcijrncctrrri;tir-; dsse6'-ri.s-s clJlJar' ur if irdcsirre [.,akrlrrs;r (s. 751 Osr"r,nlrl:rrr Merrg li Girey

Eafrrrnr.;trr. Fakat ontrrr bu <lcvrc rrit harl isclcri ekseriya kr,rrgtrr<lrfr qci rillrnek-tedir. lJtrna rnrrkallil h{engliGirey,'in, Kcfe'nin zaptrrrdan lrir bir l;ugtrk ay sorrriristnnbrrla g6nderdiqi nrez-kijr rrrcktrrptaki 5u if:r<lclcr l,tr bukrnr.Jr,rr gol: tl ikkrrtcdeIcr: .ol zinrian iqin<le sizclin nccat urnnr irrlii k l-tihrrr,rrl rllih ol urngn-nrmrz. giiri l-ruldr, Ke{e rlariilislim brrlclr, (A.N. Kurat, vesil:;r Vt). I}elki K,'[<''-nin fctiti iqin padirsr,h;r hcr il:i taraf <l i. ayrr n),rr b:rg vurnrrr5llrrlrr.

3 Krrrrn'claki karrSrklrkl:rrrrr Fatih'in karrrrt iiz.erirrtl r: t.siri hll:I:rntlit k"y-naklarrla [.,:rzr i-saretler vardrr. I{cseli Unclet'iit-{et,orilt (s.97),.llacr (iirt:ycvlidr bcynin<le ihtilil-i a:rinr oldufrrnrr lrilii p Krru,'r nrlnsrnr gr-'regi -6'il,i zaptt:trnekhirrrrrret-i gahanesinc lizrrtr olnraf l:r,,. - kcz,r l,:rk. Rrtlvrrn paSirZ-r<lt:,lrirtlLrllah v{^

Rot,zat -iil-e6rar, 31J3.t .Sultan lv{chrne<l Gazi kulrr Ahnrcd'e btr;'trrtl rr }:ir;, tiz y:rre!: it kirn

scni gaz:ry:r grinrl eririn " (A..1 k p:.qez-acl r:, Ali t;rlrr, 182),

206 HALIL lnnlctrc

etmiE ve bu hadise i.izerine m[isliiman tiiccarlar artrk Kefc'vc uf-ramaz olmu.,slardr r. Ccneviz kaynaklarrndalci bu rnaiumat, Tiirkkaynaklarrnda Karadeniz kryrlannda frenl:ler elinde kalan kalele-rin islam ahaliye pek ziyade zarar verclil<leri hakkrndaki kayrtlanteyit etrnektedirr. FIiilisa, Karadeniz hakimiyeti igin fcvkalidc birdurutrru vc Osnrarrlr id:rrcsinrlclii sal-ralar iq:in birirrci dcrcccdciktisadi ehernmiyeti olan zengin Krrrnr limanlannrn tartramiyle zaptedilmesi artrk imparatorluk igin bir zaruret hllinc gehniqti ve

,simdi ortada bu i.,si grigleqtirecek iriq bir engel de yoktu. iJundansonra 7475 I-laziranr bagrncla Gedik Ahmet Paqa'nrn kiiguklii bu-yiiklri tig yiz kadar gemi ile Kcfe 6niine gelerek but'astut ve

Qerkezistan';t kadar Karadeniz qimalinCcki btittin Ceneviz kalelerinibir harnlede nasrl zapt ettigi malfrmdur 3. Burada yalnrz muhasat'aesnasrnda Tatarlann briyrik krsmrrtrn Eminek lcunrandastndaTtirklerle birleqrnirs olduklannr kaydedelim't.

Kefe fethedildikten sonra, Ccnevizler tarafrnclan hapsc atrlmrE

olan Mengli Girey, Ahrne[ Paga tarafrndan zindand;rn qrl<artldt r'.

$imdi Osrnanlrlar vaziyete tamarniyle hakirn idiler; Anapa ;eirrinekadar qinrali Karadeniz'deki biitiirr Ccncviz kolonileri cllcrir)e geq)-

tikten baqka zindandan kurtardrklarr hanla bu sahillcrin rnu!'.ad-

deratr tizerincJe en elverigli bir anla\snra yapabilirlerdi. Kendilcrincen bi.iyiik mukaverneti gosterecek kuvveti, T'atar aristokra.sisini itti-faklarrnda tutmakta icliler; ve bu ittifak sayesinde IUengli Gircy'ehanlrfrnr iade eciebilirlerdi ';. l,/Icngli Girey, btitiln i.stikbalini cllct'irt-cle tutan O.srn;rnlrlar:r isterliklcrini vcnricl,:tctt vr: orrliu'iI srgtttttriil<-

tan bagka birqey yapanrazdr. Gerqek[en han I'aprldrktan az sonra

Osmanlr Padiqahrna "bunun :.vaztnt nasil l:ullui< ile cidcyeccfirri,,bilenrediiini yazacal<trr?. igte F-atiir'in siyasi dehasr sayesinde cldc

I I Ieytl, II, 389. 2 flak. T'oc-iil-tet'orih, l, 471: 'Solal:z-r,rl,r, 252.s Kefc fethi hakkrnda ba;lrc:r Ccneviz kalnaklarr (N{. Canale, A-q. Grristi-

niani, Sanrrto, 13cnecletto Dei, Malipiero, Gios. Barllaro ve Atti dcllr SocictiLigure) Heyd'in cserirrcle (ll,40l-'107), l;aglrca O.srnanlr k"ynnklarr <la H,trrtrncr'clc(lll, 145 v. rl .) gii.stcritnriStir. Btrnlar arasrrr<la Negri i'ahtrt r\grk Pe;lz-:rtl ,: l.,ti-

tiin i;tekilere kaynak olmus giiriinmektedir.a I{eyd, II, 402. s Mcngli Girey'in bitiqi, A. N' Ktrrat, v:'.'ika VI'6 Mengli Circy daha ziyade Ccneviz tchdidi altrrr<lt Ertrinck'i azlctrniS <.'l-

duf trnclan iki tara f ar:rsrrrtl a esasen herhanqi l>ir trz.l:r;rnr\y11 vc l\{t:ngli Gir,>y'in

hanlrpa.tcri e,elrnesine aqrllnaz. lrir cngcl brrlunrnatlritna i1:rrct ctl clirrr.? Mcngli (',irey'in bitigi, A.N. Kurat, ve.sika VI.

KIIIIM'IN OSN{ANLI TANIIICiTE CiNIIUSi 207

edilcn bu dnrum, yalnrz Ke[e ve diger I'{.rrrrn lirnanlal'ttttn l<ola1'ca

ilhakrnr deSii, !irnm hanliirnrn dahi lriq kan dijkiilnrcksizin Os-

nranlr saltanatr ile birle;mesini intaq edcccktir r. Yukanda Osntatrltvakanilvislclinin ve orllara iab,i olarak modern tarihcilcrin Ktt.tm

hanlr(rnrn Oslnanlrl;rr;r tabiil'cti rncsclc.sittclc hidi.st,lcri r,r: k;rdarl<ur.r.;;trr rirkllrrrrrar, f ak:rl l;ug iirr Osnrlrttlt :rr';ivlclirrdc bttlrtrrrrtu; ;'crrivesikalar sayesinde val<aiarrn irakiki seyr-ir-ri mcydana qrkarmaktaqok daha nriisait bir durunrda bulrrnduiLrrnuza igar.ul ctnri';lill.E,vvela l/engli Girey'in Kefe'nirr lethirrclr,n bir bir ltuquk ay kadarsoni'il Islanbul'a gonderdiii i ve kendi hanlrk ni;antrtt tagryan birmektup:t aqrk bir ,sekilde go.steliyor ki, o, Alimet Pa,la tar:iftttdanCcn,rviz zinCa.nlarrndern qrkarridrkLan az sonra -her haldc bu birbugul< ay iqindc- tckrar harr olmirg ve onunla bir anlaqtna imza-

lamrqtrr. l3u anlaqnla meselesini ileride aynca inceiiyecciiz. Falcat

buracia VLuru kaLi olarak soyliycbiliriz. ki, r\lengli Girc1,, bu lltrihteCcrreviz csirleri arasrncla bilinme'derr lsta nbul'a goircicrilrni; ve

orarlan padiqalr tar';rfrndan bir titbi olut'lrk Ktrtm;r I-lan iayirr cdil-mi.: dciildir. Men.gli Gircy'in nlczl(Lu' nrektubu ntcyciana qrktrktair

sonra brr livayet tirmamiylc rrydurnla gibi gcirunnreklc ise dc bize

g'ore bu, csas itibar-iylc uydurma dc,fildir ve tarilri bir esasr olan ltunralfrrn.rt saciece Mengli Girc:y'iir 1473 cleki iigiincii hanlrtrna ailtir'. Csmanlr-lirrirn mLiverrihleli -barsta Cenabi-, ilerdc itnlalacagtrtttzg'ibi, onul 7476 de hanirkIan atrl;rrak Istanbu'la g'itti,lirri bilnredik-lerincieu, bir l<ronoloji lretasiylc btr tariirc :iit vt'kiryii 1'175 I(cfcIiilrrluitrrrrr lt;r!l;rytverrnilit rclir'. Ivlcrrrgii Cirt:r7'irr t':';!rlc'r' at'lt:;rtttllbilinnrccicir istanbul'a g'onderilip orodrr idarn olunace{t stt'ltclii kur-tarrldri;'r halil<rnda, r'ivu1'eli11 t:trnirnrilc uyclrtt'tna olctu"lttrtu sandt-

irrnrz kismr da, hcr hat'Jc Ifi6-78 arastuda isianbtil'da rn'rvkufiken hatt tiyin edilmi.,s olntast val<tastndan, yahut I'175 de

Gedik Ahnrct Pa.la tarafrndan Ccneviz ziriditniut'tttd;ui I'rtr-tartlarakHanlrfe ger,'rncsi heciisesinden rrriilhenr ol:ja lierel<l!r'. i-lLr surctlevakanrivislei'del:i rivayetin, tarihi vakalrrt'tu noksrtt lrtalumat

I Frrtih, brrurr f cvllalade bir rnu;ef f ni:i1'.'t slr','ittr:.tr ( //r;r t/ tt-tii-Tcuori)t, 93).

1i]u,,,cL'tubtrn sadrrizarna qtjn(icril(lijri hakkrn,llr A. I'i. !itrrlt'ttt t:thrtrini

(rrr,:zkfir e3(:r s. {i7 ) isr.llctli .,lr,,,tsrt qcrel:iir. (-ii;rkii l-lrr s,rl,tlrr satlrtizar;t Cc,likAhrnut Plr:1a olrrp rrrelctrrpta Ahnrct Pa.5:r'rlan 1ii.ip lrir;rhls,rilrrt. l: l,:,lr-s.tlilrrrttl<-

tctlir. (A. N. Kr.rrlt, vesika Vi).3 n. N Kuret, vcsiki, \r[. - f,rklt l.rrr nrr:ktlrl) ri)iIl(icsr]f [;rrtt

redilerncrnigtir-

208 HALiL iNRI-crr

yriziinden yanlr.l bir ;ekilde tertip ve tasvirinden doimurs oldufuanlaqrlrr. Rivayetin lcalan krsmr yani, Mengli Girey'iir I(rrm'a hangorrderilirkeir Krrtm halkrnrn ve Eminek'in ricalarrnrn gdzoniinealrndrir hakkrndaki kayrtlar 1, tarihi hakikatlerc - fakat 14lB tari-hine .-ril oltlrak - larnarniyle uymakta ve iddianrrzr tcyit etmc]<tcdir.Cerqcktcn E,rninek Mir-za, Tolrl<;rpr Saruyr Miiz.c.si Ar,sivin'clcn q:rlcan

1478 ilktcqr-in (883 rccep) [arihli bir mektubunda, ayncn rivayet-lerde oldufu gibi, iq. kavgalar yiiziinden memleketin diigtiiiiianargiyi anlatarak beyler ve halk namrna [4engli Gire-v'in acelehan gonderilrncsini isternektedir.

t tF,l

Bu vazilrete gore acaba Krnrn hanlrfrnrn Osmanlr imparator-luiuna tabilifini de 1478 senesine mi atmak icap edcccktir? LJayrc,qiinkii Mengli Girey'in, Kefe'nin fethindcn sonra gondercligimezk0r mektup, onun Osmanh himayesiiri kabul el,tifine qLiphe bi-rakmryacak nrahiyettedir. I\{engli Girey bu rnektubunda, kendisini zrn-dandan kurtarmrg olan padigaha "kulluftundAn,, bahse trnekte:, onur)bir "tikmesi,, (.'-',-{) olduiunu }razmalcta, kcnclisinc "muti ve nirin-kad,, kaldrfrnr tekrar tekrar tcyid etmelctedir. Bu scizler, onui-r bilhas-sa tntistakil han iken, 1469 da gcinderdigi mektupla kar,srla.;trrrlrrsa

'simdi Osmanlr htiktirndarr kar.;rsrnda durumunda husule gelnrigolan derin degigil<lik aqrk bir Eekilde gciniliir. NihayeL ayr)r rnek-tupta padiqahrn tevecciihtinti kaybctmenrek igin gosterdiii kaygu-lat', qolcluirrndan bahscLtiii diiqrnarrlarrrrrn yalan vc iiLir'alarrnaderhal inatttlnratnast ve kcndisindcrr doiru lraber gclinct-.ye l.'.acl;rrhiddet cdilrnemesi hustrsundaki ricalarr herhalde onun hanlr!'rnristartbul sarayr sayesinde mr-rhafaza ettifini dii;iindiirtrnel:tedir.Fakat o, Ahmet pa.,sa ile imzaladrfrnr soyledifi ahiclnameclen \,?tlmzpadiqahla ittifakrna dair olan maddcyi zikretmekte ve iJanlrsrndoirudan dopyruya tabiiyeti liakkrnda herhangi bir taahhiiLtenbahsetmcrnel.:tedir. Bu suretle Flarrlrli iizerindc padi.paha ;irrrdilikhususi bir tayirr ve azil hakkr vcrilrnemiq olsa bilc N4errgli Gircy,

I N{escli bak. Cenabi; }vliineccirnbaqr, ll, 69tl-99; FI,:znrfcr, ( 'l'iirL 'L,rihKrtrrrmtrnclrrki nijsha ) ; Melrrrret Girey ( \'i-1,rrrrn niish;rsr, 103- 101 ), (Jrntlet-iit-tc-<tarilt,97-98.

2 " Btt rv;rzttr pe,li5;rhgr. lriz niciil: lctrllk Itirl..: I<rr1'tirrllaynrrT.> (,\. l{. I(rrrat,vesikl \/l ).

KIRIiVI'IN OST,IANLI TABiI,iCiNII CiRI{ESi 209

melcviinin bilhassa I(ri'un aristol<r'asinin isLeklcrine l-ra( lr olduilrr-nu ve onlai'ttr lstarrbul sar-ayr ile yapacal<larr bii' r.rzlagrnanrn hcr,seyi tayin eclcccfini bilniez dcllilcli. I-sa.scn 7,1i5 yui:rnr-lrr l<cnclisihanlri'a bcif ic l-lir anla;ma ncticcsindc gclnrcrrri.S rrri irlii' I'Jilra),ctNlcrrgli (iircy, btutclitn birlilq: ;ry sont'ir [:irtilr'c giirrrlcrtliti vc"ntarfrz-l bendegi oldur ki,, cliye ba.liadrir beSka bir rrrcklupta "f.ul-lukta haztt' durdugtin'.r,, 1 ve kendisine gelen Leh clqisinc, I)ahi;ahrrrdti.Srnanr olan Bugdan bcf i ile birle.lti!:leri iqin l<endisini cic dirg-man saynr;tlarr liizrrngelecegi cevabrnr verclifini I'a:rnral<t:rcirr. Iir-l'rn) harrr br: son harcketi ile, ;iiy;hcsiz., Airntet 1>:r5r ilc I'aprlanmualicdedeki " dostutta ciosl, dirgmanrna dLilrnan olnruk,, nrAd-desine sadaliatini qostermel< istemi.,stir'. Fal<at ltizzat btr rncklult,hcyeti utnutniyesine baktltrsa, ;iiltlrcsiz claha Ilz.lasrnr, hcrhirngi birittifakrn iistunde bir baghlrir ifadc etrnekteciir. NcLicc itibariyledalra 7475 yazrndit Ktrtnt l-lanlrfrnrn Osrnanlr hirnal,csirri kebulettigini soylcmekte hiqbir nriibalag'a yoklur'. h,liiteakip hadiselerbu yoldaki inki,,safr hrzlanclrrnraktan bagka bir';ey )/irl)nranrr.,strr.1475 yazrnda I(rrrnr zrristclkt'asi.sinin Osrnairlrl;rr.la ;,ir1ttrfr iqtrirli,li\re onlar tarafrndan kendi.sine gcisterilen adanrr han kabul etnresi,l-lanlrfrn Osnranlr liirnayesi altrna girrnesini hazrr-lr-\/an ve sonrakihadisclerin istil<amctini tayin cden en oncnrli vakra sa1,1J11r.L gc-rekir. Bu suretle han olan lttcngli Girel', Krrrnr ar-i.slokr-asisi verakibleri kar'grsrnda mcvkiirri rnuhaIaza t:lnrck iq:irr l.:udr.ctli O.s-Itranlt;radi.,sahtnlrt hirnayesini idiunc ettirrrrc['i z.;rrtrri ltulclujlu gibi,her zitrnatr hitndan ziyarle kendi irrzulartrrr hcsaba katan bir clcv-letin meLbulufu, b\z.zat bu aristokrasi iqin de kri,rnctli icli. [Jeri ta-raftan memlekette partiler arasrndaki daimi nrricadelcden brkanahalinin briytik ktsmt da biitiin partilu'in ristiinclc, hakirn otoritcsisayesinde lranlrk rnevlciitrde istikrar ternin cdcr-ck anar-giye sonverecel< brr kudretli metbuu rnenlnuniyetle l<abulc lritzrrdr. Nilrnyetbu metbuun islinriyctin en briyuk hukrinrd;rrr olrnasr, Krr-rrrr liman-lartnd:tir, Flanlrfa tahakkiim tcrsebbiisiinden geri durnuyiu) "Ccrrcviz.kifirlerini,, tetniz.liyerek Kn'rnr'ui liaprlarrrrda ),crlct-rrri.1 l;ulunmasrbtr hinraycnin yerlersrnesini z.i;'cde.siyle kolal,la.,sttrnral:ta irli. Ir.rkatbunun kuvvetlenme^si ve Krnm lranltirnrn tam rnini.siylc (J.sln:rn-

lrlara tabi olmast bilhassa harici telrlikc, Altrnorrlu harrlarrnrrr

r "Krrllukta ha:rrr trrrrrbnrrr" ( A. N. Krrr':rl, r,r'.qil<r, \/ll ).

210

tehdidi sayesincle miimkrin olmugtur ki, qimdi a5afrcla bilhassabu mesele ile ilgili hadiseler-i inceliyeceiiz.

*tk*

Brr tarihlerclc I{rrrrn, ar'Irk Aitrnorclu'darn fiilcn tarnamiylc rrriis-tekil olduqu halde, Saray hanlarr burlrsrnr hala kendi iilkclerindensaymakta vc Mosl..oi l<;razlan gibi Krrrm haularrnr da ba.,slarr

ezilecek asiler telirl<ki etmekte idiler. Bu vazil'ette ve bilhassa .simdiMoskova'nlrl en uzlarsrnaz dii;rnaniarr ndan olan Lehistan-Litvarrl,n qi3

Altunordu'nun ittifakrna daha ziyacle rjnem vcrnrcfe barsladri;rn-datr, Ktrtm hattr igin, l.:endi varlifrrrr hiC bir zarnan ve hiq bir .su-

retle tanttttak istemiyen Saray'rn tehdi[leri karrsrsrnda Osnranlrimparatorluiuna dayanmakt:rn bagl<a qare kalmryordu. Esasea bustrada Osmanlr imparatorlugu Krrrm sahillerinin ilhakl vc lirrrnrhanlrir tizerinde hirnaye kurmasiie birlil<te, qarki Avrupa siyase-tile qok yakrndan ilgilenmefe ba.,slamrgtr; gerek ,sirnali Kar-adenizsahillerinde yeni ele gegmig olan yerleri muhafaza etrnel<, gercl<seISuidan'r da alarak bu denizde l<i halcinril'eti tarnamlarnak bakrrnrn-dan bu taraftzr bciyle faal bir politii<a giitmek zaruri 96rrinu)/ordu;bu ltttsusta Krrrm haulrir ona en tesirli bir yardrmcr vaziyctindeidi. Ayni tarilrlerde Krrrm hanlan vcya beyleri tarafrndan Lchistanve Altunord'urrun durumu lrakkrncia lstarrbul'a muntazanran m:rl0nratvcrildifirri ', bu dayairr.5nra b.rlcirnrndan dikkale clef,er bir vakraolarak zikr.cdrrlirn. K rrrnr FI;rnr [;tr srrlda Osnr;rnlr siylscIirrc,bilh:rssa I-Sufdarr rncsclesitrde Leliistau'a Ilarr'rsr baskrcja bulunrnaksuretile ilk ciddi irizrneLi yapmr.;trr'. Kazirnir- Yageilorr idarcsindekudretli Litvanya-Lchistan devleti bu esnada Karadeniz'e qrkrnakiqin faal bir .siyasct gridiil'or vc bu mal<satla I(efe Cenevizierinioldugu kadar 3 Buidanr da hima1,s5i altrnda tutmak iddiasrndabultrnuyordu. Itratih,7476 yazrnda Ce,revizli kaqaklarr hinrayc e trniqolan Akkerman -ki bu .strada ;irrali I(aradcrrizin er) cjnemli tica-ret lirnanlartndan birini tegkil ediyordu- rizerine asker gcinderipkcndisi de harekctc hazrrlandrr-yr srrada Lehistarr kralr, padirsahaLeh tabiiyetinde bulunan Bu!'ci;rn l;eyine kar',sr harbe giri.,srncme-.sini ihtar etrnck cesaretinde bulunrnugtui|. l;akat I-eh liralr, bu si-

I Ba[:. ivfcnqli Gircy'dcn Fatilr'c [,itil<, A. N. Kur;rt, vcsika VII.2 V..Sobicski, ./y'isf . de Pologrre, P;rris ig3.l, ri- 116.3llanrrrrcr, lll, 157.

KIRIM'IN osMANLt't'ABiLiCir're ciRrrrE.si 2tl

yasetinde sonuna kadar giderncdi ve Fatih'in, BuIclan'r ezmcs;ikarqrsrncla harel<etsiz kaldr. Lel'ristan'rn yiirudilg u yolda bu-suretle duraksamasrnda, bu bolgedc l<al'i bir rol oynayabilccc:kolan Ktrtrn hatttnttrr Leh clgilcrine, bir miidahalc halincle O:;rnln-Irlar lclrirrc lrarclcct cclcce!;ini kati bir .;;cl<ildc bildir rrri,s olrrur.sr -nrn ! .,siiphesi:l biiyiik tesiri olnru.,stur.

Buna l<arqr Fatih, Buidan iizcrinc f iiriidiifii zarn alr l(rrrrnhanlr[rntrt, Yagellon'lartn mrittefiki Altunordu ile savA..sA tutu.,s-masl ve ma(ltip olrna.st Lehlileri .,sulthcsiz ntenuiilr) ctnri;li. Busava$ )'uztindert, I(trtnr kuvvetleri padirsah tarafrrrclan rcsrnen qag-nldrklarr halde:r, Btri'dan seferirre igtirak edenrerni$ vc l;aLih Ilui-dan ornraitlarrnda giig bir zafer kazanabilrnirsli'r. Seferin ba,;larrnclaEminek'itt kumandastnda. Bufdantrlara gcriden hricrrm cdcn bir kr-slnr Ktrtm l<uvvetleri ise, Altunordu hanrnrrr I(rnnr iizcrinc I'iirudii-gii hal.rerini almalart tizerinc perigan bir qekildc siri'atlc ricatetnriglerdi i'.

I17i) yaztna doirtr 0 Altrnordu iie Krrrm hanlrir ara.srnda qrl.:an.sava;da, Esseb'-ris-.seyyar'a inanrnal< l;izrmgelir-se 7, ilk tararruzeden Ktrrm lrant N{engli Girey goriiniiyor. Ayni tar-ifrtc Krrunrnmiittefiki lvlosl<ova knazltttnrn cla Saray'a karrsr nrcydan ol.:Lrciu-

f;urru giiruyoruz. IJir Rus vekal,ipamesi 1476 da III. tincri ivan'rrrAltrn ordu hanr Seyyid Alrmed'in gcinderdiqi clqilcrdcn biri nrris-tcsna olrnak iizere hepsini tildiir.ttiifunri nalile tniclitcclir i.

I Lclr Kralrrrrn btt trcsclc iq'irr Krrrn hanrna,-. lqilcrini rliirrclcrrnesi, qii phesizonun alncafr dururna vercl igi cberrrrniyeti glisterir.

2 "Sen Kara - Bufdan ile bir olrrsan .senrl cn iizge rl rj.srrranrmrz- yoktrr vectcr Kara - Btrf<lau birle bir olrrray I)adi;rrhrrrrrz- ilc barrgsnrrrz. biz rl lhi holdosIrnrz deyu iki ay vide','iriip l;ir arlarnrrnrz ]:o;rrJr gcind,'rrl [ik." ( A. N. Krr-rat, vesika VII ).

3 Bak' Ernirrck'de'F;rtih'e bitik, A. N. Kurat, ve-cik* VIll, tarihi 831 ct:'e-ziyiilahrr sonl:rrr.

a Iratih, dii.;lnarr atcgi karqrsrnda yerc sinlris olar, yenigerilcri hrr rr:ketr: gt:-tirlnel< iqin ha1'a11nr tehli[rcye koyarak biz.zat alrrrr sii rrrrek z,rrrrntla k;rli,'r;, znf,:rortnntttlr, g,:tin lrir qarpri;rnlrrlrrn sorlra cltlr: r:tlil,:bilrnirrti (Tuc,iit-(t: t,orilt, I, 5-59,

I-l:rrnnrcr. Ilt, 152- 153).5 Erninck'terr I:irtih'c mez.lciir lritik.'; Karqrla. rnczkfir bitik.7 /isseb'' iis'st:ygar 75, ve elcseriyctle on\ln lrir lriilisa*r s,r1.rlrl,ilc,:ck ,,lan

attotrint Ktrttrt tarihi (Krrz.inrirski terciirnr.si, J. .\, Xll, ltJllll, ,.. 115-i v.rl.).n A. llln,barrrl, [./ist. dc /c /?rrssie, 19,1.

HALIL INNLCII<

212 I-rAr-iL ii'tRr-crx

$u hale gore Altunordu - Leh blokuna kar'5r i{rrr'r - lfios-kova biolcunun, Osmanlt muzaherctine grivener-ek taaruzi bir du-rum aidrfrnr mr diirsiinmel< gerekir ? Nasrl olur-sa olsun, biz, rrl76yazrnda Szrray'a dofru l-rarel<etc geEen I\,{engli Girey'in', Scyid Ah-mcI I-lan tarafrndan rniithirs bir bozgrrna uf ratrldr.jrnr bilii'111'11t':.lJizzirl I-litn, yaralr bir ltalt]c kaq:rp s.rrl) ]-rir tclredc lcurulrnui; olanKrrker ( Krrkyer yahLrt, bugiinki adiylc Qufut - I(ale ) kalesine 3

srirndl. Arkasrtrdan Saray I-ianr, bu za{eri frrsat bilcrek irnpara-torluiun bu eski ve krymetli iill<esiiri tekrar hakimiyeti altrna solc-mitk azntile, Krrtma girdi. Bir qok tahribaL yaprp nremleketi htil<nriialtrna aldrktan sonra 'r Kefe beylerbeyisi Kzrsrm pa\saya da i, elqigondererck kalenin teslinrini istedi. Durumun nezaketini gorerekbaglang'rpta aqairdan alan paga, nihayet hileye ba.: vurarak Hanrngciztinti korktrtmag'a muvaffak oldu : verdifti talimat tizcre limanagiren gemilerin birinden bir qavuf Erkarak FIanrn elgileri bulun-duiu bir srrada huzura girdi ve daha cjnce kararlagtrIr .5ckilde,Padi.,sah Krnm'da " kendi rrigande ve inabet-kerdeleri ,, olanfulengli Girey Hanrn "miilk-i mevrirsuna ecanibden ,, Seyid AhrnetHanrn girdifini ve Salgat ( Krrrm ) .lehrini tahrib ettifini duya-rak fcvkalade hiddetlennrirs ve kendisini tedib iqin donanma ilc

r fssc6'ris-seygar'a g6re ( .r. 75 ) IVtengli Girey, ot:rht iliniu, Altrrnordurr'rrnmerl:ezini z.aptctnrck iqin hnrekete geqrnig ve orcl rrsunrr .Cerrgiz usrrlr-i nce' gugekilcle tertil> etrnigti : Karagu beyle rirrtlcn *Sirin beyi kencli kalrilcsi hallcr ileordttnttn pi.5<larlrfrna scqilrrriS, Knlgay Srrltan (Mehruet Girr:y) srrf y:rnrl ;r, yirreK;,rtrgu [rt:yl,:ri,rrl cr, Argtn, Blrnr v,: KrJrq',rk l-cylcri sul<ll, Kll,rrkrrltr vc tl i;,:rkuvvetlerle Han rrrerkezrle yer alrnrglardr.

2 Smirnov (283),5ark kaynaklarrnrn verdifi rnalfi rnatlir Rrrs vcl<ayinar'elcriniknrgrlnEtrrarak bu nttrhnrcbenin 1476 da olrnasr lizrrlgeldigini tli!Siiniiyor. Sr:r-gekten lrugiin elinriz.deki vesikalar btr savagrn 7476 ynanclir olrl ufunu isbat ctnrck-tedir (bHk. Eminek'ten Fatih'e bitik, A.N. Kurlt, vesikn VIII).

3 /js-sc6'-ri.s -seyyar'<la btrrasr hnkkrnda rniihirn rrrnliirrrirt vt (s-76-77), t1,rrt.lbak. Bartholrl, Rahqe-saray, islir., ansiklopedisi.

a Bilhassa Altunordtr cl evrindc Krnnr valilerine mcrkezlik cclcn vt: Kc,fc'clensotrrit ndantn en rniihirn ticarct pazarr olan Salgrrt (Krrrrn gehri) tarnarnilc tahrillcdilrli vc bu felikettcn sonra bir rlaha kulkrnamndr. ,Sehri,r tarihi hakkrrr<lamiihim mal0nrat veren 6sse6-ris-seyyar'a gcire (s.78-79) Sel it Ahnrerlin istilisrnclnnsonra 50 - 60 Itina knlmrgtr. Bununla bernber 1517 de Salgat'ta hilipara basrldrf rnrbiliyoruz (Barthold, Krrm, Encyc. clc I'lslarn, II, 11,17).

s Ag,k Paqa zacle'de lAti tultt,792 v cl.) Fatih ricali arasrnrla Kt,fc'tlt: [rirctrma rrre.qcidi ynptrfr siiylenen Cezri Kr,srm Pn,saolrnalrcl rr. Fakat Ali',rin,.SicilliOstttani'yc clnynnarak vcrrl ifi 950 Ij.6liirn tarihi lr,-.r hrrl<lc yirnlrgtrr.

KilltM'rN osi\,1ANt,t rziuit_icittE cirrl,rIsi 273

yola askcr qtkarmrqttr, bu kuvvetlerin ]/akrna gelrii.ilirri 6ilc.lir-nrcliiEin bcni 96nderdiler, dcdi. Bu srrurcla, .scizcle gel",, g cnrilcr-i Jrar--';rlamak igin l<ale but'clat-tndan toplar atrlnrzrfa l,xt.,sllclr. IJtr szrlrnekat'rst'stnda elq:ilcrin \saftrdrilnr gdr-en paga, dcrlral .se.sipi yiil<sclte-l'ck " Paclirsahrn l<trllrrfirrra irir-nri.,s bir Lirrrst:rrin b;r..sli;r..;rrra tilri oi_lllilsl irrtl<inr yoktur-, hat'bc hirzrrlarrrn,, cliyc bagrrtlrr. !lp klticevabl alan Seyit Ahmet F{an, nelicecic Osrnanlr fracli,sairilc sonutehlil<eli bit' rniicadeley'c siiriiklcnrnekten korkarak d aha ziyttcJelsritr ctrnedi' Irakat Krt'rm iizerindcki hakimiyetir)d(iri \,;)zg.cqnrccli-iini gdsternrek iEin de, memlel<etine dcjnmek i;zerc harcl<e t etrne-den cince buraya cani-bek adrnc!a bir-isini tayin clii r.

Biraz. tafsilitla anlaLtrgrntrz bu hacli.se ar;rl< bir .'sekilcle goste-riyor l<i Osmanh devleti Karadeniz qimal kryrl,,,',nda1.i yeni fulu-hat dolayrsiyle Altunordu ile isto- isternez l<ar-.5r ko,-.5,yu gelmi.lve ona kar.,st telllikesiz ve kendisine tebi bir Krrrrn liarrlrgrrrr tut-mak karartnt vermi.,stir. Bu suretle devletin, Iiaradcni:r hzrkimiy,clirneselesinden dolayr Altunordu - Leh blokunurr her il<i erzasrnakarpr - Bufdan iqin Lehistan, Krrrm iqin Altunor-d.'1,n L-,.,r, - ccp-he almt.,s ve IVIoskova - I{rrrm bloktrna mrizahcret yolunu seQ-mi.p oldufunu gdrmekteyiz. Niha1,c1 5en olat.ak tairr.ibatr rniithi,solan son Altunordu istilasrnrn unrurniyetle Krrrmlrlarr O.srrranlr hi-tnayesine daha ziyade yaklagtrrdrfrlra ve bu hirnal,enin ycrlcSrnc_sindc kuvvetle rniiessir olduiuna irsarct ctmcliyiz.

Gerqel<tcn Alttrnor-du I-{anurrn Krnrn id;rrcsinirr buqrrr;r brr-lrk-trgr Carri-bcl< n)emlekeLi pcli ^t elincle tutabilnri.,stir. 'l'opklpr Sa-rayr lvluzesin'de bulunmug olan bir mektup:r bize, IrIlT [:rha11c]a(6E2 safer baqlarl) Krrrm'da tekrar Osmanlr himayc.sinclc olar-;rk Nrrr--devlet Hanttl hriktim siirdiifrinti gcisterrnekteciir. Bupder Nur-cicvletFIan padiS;rha, aynen l\4engli Cirey'in rnektubund;r olclirgLr gitri I

krrlluktan hiE bir zamAn ayrrlrnadrfrnr bildirrrrcktc yc dosturrdan

I Essc6'-ri s-'seyyar 79'81 , Anonim Krrrn tirr ihi, K:rzirnirs!:i t,.r ciirrrc,i J. n 35,1v'tl''--Scyit Mchrtrct Ilrz.a, Pltliqah Baynzit olarirk giisterrrreklc 5ii1,lrr-siz 1,:rrrrlrrrr;trr.2 Howorth, tltt Catribek'irr Seyit Ahrnccl 'irr ye$e'i olrnasr ihtirrr'lini ilcri sii r-rnekte<lir. (Part II, s. 350, 455 ). onun arlrn1 ilk d,:fa 1,Ijs rrc ir,,,,,,,,,Ilfengli Gircy'c yaztlrfr bir rnektubrla rastlryoruz. FIllil Ilrl6grr, l)ii,,,cli I.rlrrrrri-yetlc s' 372 onrr " Canibek cirey " adile FIan olarr,k -qiistcrrnekre vrrnrrurr.Strr.3 Nur rlevlct'den [:ntih'c lritik, Fcvzi Krrrcr .tlrr. lcvha XI.'t KarSrll. A. N. Krrr;rt, vcsika VI.

2t4

gok diiqmanr olup bunlarrn sozlerine bakrlmarnaslnl rica etmel<-

tedir r. Otruit, Hanlrir ttastl elde ettigine dair her hanqi bir kayda

rastlarnr],or.sal-. da, bu mekLuba 51cire Osrnanlr padiSehrnrrl buncla

rniilrirrr l;ir rol oyn;rclrir rntrlr;rl<klrk lliirirrriiyor. F:rtilr, Alttrrror<ltr

I'lanrnrn yenidcn her harrgi bir Le;rcbbusLinii onlcrnck iq:irr otrit

Nur-dcvlclin l<endi him:rycsi altrrla sritnmrE brilrrndu!unubildirmclcte de gecikrnedi. Biz;ce Feridun bey mengeatrttda bulunatl

bu rnel.:tubun srhhzrtinCcn .,siiphe etutek iqin eldeki dcliller kifideiildir. Gcrq:cktcrr br.r mccnruada Miikrimirr l-{alil bcyin liai-l.rk bir

,sekilclc ortaya kclyduiu gibi Osmanlrlann ilk der"irler-iire ait te-

marnile sahLe birqok vesil<alerr bulunmakla beraber bu yiizdetr ltervesikayi kati olmryan sebeplerle reddeLmck qiiphesiz fazla bir ih-

tiyatkarirl< oiur. tliz, bu vesikar)rn sahLeliii hal<krnda ileri siiriiiensebeplcri j tamamilc kabul edemil's1'u7- EvvelA mektubun farsEa

yazrlmrg olmasr red ig.in hiq bir sui'etlc hifi bir deiil sayrlamaz. Sonra

baglrktaki hata daha zivade mecmuayr tertip edenin bilg'isizlifindenileri gelrni.,s olabilir:r ve bunun, vesikauttr srhhatr meselesile alakasr

yoktur. Bilikis bu, vesikanrn igindeki malrlmaL tariiri hakilcaLlerc

tamarlilc rrydufundan mektubun, Inccmirayr tcrtip eden tarafrndanuydurulanrryacaurnr gcistercn bir deiilclir. Nihayet Iratih Strltan N{eh-

nred'e "ivlirbariziiddln Devlet F[an,, adrnda bir- hantn irtkiyat cttiiimal0m degildir, deniyor. I-{aibulii yukanda sciy'lsdiiinriz gibi Bugdan

I Nrrr-clcvlct'rlcn F:rtih'e rrrczk0rl;itil<. - F. Kurtoflutttttt okuyugtrrrcir. qc,k

!rata var, baqlrcalarrna igirrct e<liyoruz: 3 iincti satrrrla r/at dcgil 1o,ti; 6 rtrcr

satrrda kulluk murunu bilingdh dc!1i1, kuIluk kuntn bilinga;8 inci satrrrla <1os-

tuntuzdrtr def il dosl urnrtztltn; Sent'inize kaf i s6z itsiin def il Jern'inizge, rti s6z

egti)r; 9 unc,.r satrrda keremi rtize biliirsiiz defil keretnirtiz biliir fiyrt; onun!!a-nrtntz dcfil oliirt,qenimiz \iitiirttnek : cl ilckcle bulunrnak), 15 inci srttrrrla r/rrrt

ktlar tohigyetnarnelcr irsal de(il, dua ktltt tnhigyetnatne irsal irsal.2 A. N. Kurat, s. 57,3 Ilu ba5lrkta, rlaha iinee Snrirnov (s. 270) ve I{amrli Giray'in <le irsarcl t:t-

til:lcri gibi yaulrg olarr, l<, rr',cktrrl,tr,r K,rt,,, I-l.;,nr Ahrttct I-{an'ir giin<lcriltl igi ya-

zrlnrrqtrr. Kayuaklurdu l;ijytc bir Ahrncd (iircy'tlcn lril: balrsctlilrncz.. I I.rll-ltrki

I'la,,ru,er her hulcl c btr baSlrrla [rakarak Ah'rre<l Citey rcl trrtla bir Ktrtttt l-l,,r,t

tlslvvtrrll ogrrrr lrrr z6fcrn:rrncvi alrrrca lcor ktrrqtrntl:rn Lttrhsctrni; ve lrir 1'r,k vc-

kayii Iu rrrevhunr Ahrnct Cirry'c :rtfcylcrrri;stir. I Iarttttt.'r, kt:rrtlisinin ktrllarrrl rf r

Ferirlrrn bey l\'liinqeatr'lcla bu rrhrrrei I-larra giincterilrrtig iki rrrekttrptlan lrahsecli-

yor (III, 147). Fltlbuki Mdn5eat'rn istanbul t:rlrrn<la (1274 ) yukarrclit incclccli-

f irrriz l;ir. rr,ektrrp vardrr. Iltr ilrin,:i rrrektrrlrrtrr tl* Seyit Ahrtr,:t I'lr,na ,;iintl t ril'rti5

olrrr:rsr qok rrrrrhterrrelrlir.

KIRIM'rN oslvrAhtlr rAsilieiruE ciitruEsi 215

scfcrirtden soill'il Krnm hanlr{'rnr,r baqlrra Osrn:rnlr lir}rii1 r:Ii,'rcit:olarak Nur-devlct l-ian'rn geqtigirii kati bir .Sekildc biliyolrz r.

Bin;rcnaleyh IraLill'in rnekIultlincla. bahi.s nrcvzLr olirn "ilr]ii];;ri-iziicl-dln llcvlct I-littt,, llt NIrrr'-clcvlct olrlrriJrrn;r siilrlrr. yol:lrrr-r'. (,;ryt.:;idalrit ziy;rdc "ttLsit,, rir-rrc[ilcr i vrnrrcli r,.,larr lrrr rirecrrrrtrr.l;r biz.c :r.srli9 tcnkidirr doli,ru bir rchber olabilecr:iini kabui ctrncl, ricri.,l:iii-.Halbuki gciriiycrruz l:i mektupla bahis rnev,:uu cdilcn ;:rrylci-, oZams'rrki tarihi vaziyeLe tarnamile u),gu:iclul vc diiyc,- kitl,ir;riilartarafrndan tarnamiyle teyit ol,rrrnral<[ac.lr..

Bu rncktup billrassa soir ljugcian zrfcrirri biiclirrnck iq-in ),azrl-mrir isc de '', bilrnurrasenc o srradii Aitrnoi-du ilc bcili i_,a:;lr rne-seleleri teqkii cden itrrtrn ve i(ele mtsclesi de balris .)cvz* edil-miStir'. Esa.scrt bu tneseleler halikrncla bir zanrlndan l>cr-i il.i clcv-Iet arasrnda rniizakerelerin clevarn cttigini biliyorrrz. Sc1,;3 Alrmcc]han, IritIih'in Bugdan scfcr-iyic iypl tai:ihe ra.slryar) iirr.irn istili,srn_datr sont'a bcli;'crr ihtilafiarr dosiEa halle{.nrek gayc.siylc olaca6, ls-tanbul'a Karaq ilahatur :rdrnda bir elgisini gondci-mi;li i, (jrrcial

I If sasen A. N. I(ttr:rt, ese r.i'in ba5kr lrir yerinrle ( s. 115 ) Nrrr-r1..r,, lr-. 1'i.her halrle 1176 da FIarrlrfra qetirilrni; ol:rcaQrnr kcrrdisi tlc sii1, lelrci:tcdir.

2 I\'[ekttrptia aytrc.^ q6ylcclir: "Errrir-i izlrrr-r nirn<lar noyi.-i ckr.,,r,-i <lcvle t1.arIr'[iibariziicltli. Devlet Hr' , . - I]urncla . Mii llarizii tl .l in ", Nur-<levlcr.i' tr'var-nrdrr ve qiiphcsiz A. N. Kr.rrat'ur diiqii'rliifti gilri (s. 57 ) brr t.rv;rr)ir ,, 1r:vlet,kelimcsi'i l<.rtrnak iqirr;rray:r fazlrd.n [rir. ve, ilivt.si'e iiiz-rrrrr y'klrrr. l:]rtrl-guzi'dc ( Dcsrnaison ncqri, I78 ) I{.cr Cirey,'irr evl:rrl llrr sa1'rlrrlcc. * L),:vlr:lyarNrrr-dcvlct I-i'r'r - .'rlcniyor. .Sirrrrl iyc lcarlar I)cvletvar vc Nur-<lcvlct ikikiSinin aclr ollr-:rl: ayrr ityrr alrnmallta icl i. Ac,rl;a yrrkarr,lal:i rrrektul;<l;r rla 116ril lrlii qiiijzere "Dcvletyar', Nrtr-(lcvlet'in baqka bir unvanl <rlrrr.sur i, L(lryrr:,klarrn 6igbiriltclr: Devlctyur isrrrindc l;irisirrirr qegrrrcr'csi tl e qii phc.si;: l,rr bak,,,,.i .,, riilrkate11e f;c r.

3 rSirntliyc kaclar yanlr; ba:;lrfa bakrl:rrak tlairrra rrrcktrrl;un Kcf,: fethi igirryazrldrgr itlcl ia oluorlrttqs^ d., biraz cl ikkatle.l<urrrrrsa cl.ha ziyatlc IJu,1tl.,n zirfc-rini bildirrlek iqin yazrldr-gr arrla5rlrr.

'1 Scf i<l Al.rrc<l l-1,r.'rlrrn F.tih i\4.'hr'rctl'.'lritik, A. I.J. Kurrrt, r,r..sil-:,r III.Karal IJlhattr r'rrn.5cyitl AhrrrcI trrrirfrnrlan evvelcr i,ii,,,1., rilrrril; lrir r-. lr,.r r,ll<lrrr',rr[ritikt]c onurr igin krrlir,rrrlan " lics0l-i rniir.sel K.r;rg lJ.rlr;rtrrr kil,li " if;rrlt:.si'rl,:rra.l^5rlr.akt.rlrr. Bi':,.:'.lcylr A. N. Krrrat'rrr dij:.;ii',liii,ii 1,,lri ( s. 60 ) .r;rrrrr os-ttratrltlrtr vc ltcl,t Ktrt,,,lrl:rr trrrnfurrlirn ,,iinrlt:rilrrril- <lltl rrfturl ihtirr,;rl vr.rilr.rirt.zz:rttnlncl:tvtz. Elq:inirt geli;i her halde i'17r-r tcrnrrrrrzu ilc .l .l 78 rnirvrsr irras rrr,iuolrnalrtlrr. (-ii rrlcii Scl itl Ahr:,.rtl li^n, .98? slf cr- t;rrihli lrir rrrektrrl,rrn<lrr K:,r,,LBah;rtrrr'tln rlijrrrl iiriindt:n lr.hsettiili qihi orrrrn l<crr,lisir,i, pa,li:r:,6rrr so, f r:trlrl,:-rinrlcri lr:rb,:rrl:;r cttil{irri de siii.l,,,n,clcle<lir,

HALIL ilrnlctr

KrRnvil'N OSI4ANr.t TngiLiGiNE C;itttutEsi 2172t6 rrRliL irunlctrc

sonra 1477 lvlayrs sonlarrnda (882 Safer ortalan) kardeqinin oiluAziz-hoca'yr ' yollacir. Altrrrordu hanr, Osmanlr padiEahiyle ananevi

dostluiu kat'iyen lcaybetnrerneIe gahqryorciu. Son mekttrbuncla,

aradaki dostluk ve karclc:,;liiin artnrir.st lrusrt:;und:'r .sattritni ve bii-yiik bir rrt u gcistcrilrncl<tc - lr;rl,Li lrat.li;ahrrt scIct lcr irrc litrvvcllcyardrm vaadinde bile bulunuln,akta - ve bilhassa brr dcstlufrun crt-masrna taallrtk eden islarin bir an tjnce pergeklegrnesi tenlcntti olun-makta idi2. Feridun Bey illiinEeatrndaki mezk0r mektup i.,ste bLr mii-zakerelerin cereyan ettifi zarnana aittir :;. Ilu nrekttrltta Osmanlry>adigahr, Kefe'nin kerrdisi tara[rnclan fethcdilnri5 oldug'unu, bu su-

retle il<i taraf arasrnda komgultrk kuruldufurru bildir.rncl<lc ve Ka-ra Buidan'rn nasrl cezalandrnldrirnr anlattrlctan sol)l'il kendi dev-leline baflanarak hiznrctte irulunan "iVlubarizuddin Dcvlet l-l:tn,, a

dostluk gosterilrnesini istemektedir"'' Bo1'|gtt Seyid Ahrned l-{an

kargrsrna qimdi resmen I(rrrm hanrnrn liimisi srfatiyle Osmarrlrdevleti grkryordu. Altrnordu I-lanr, herhalde devletirri son gtinle-rine yaklarstrran biiyuk gaileler arasrnCa, Osmanltlarla lrerirangibir ihtildfa girmekten kagrnryordu. Binaciraleyh Ktrtmr kendi halinebrraktr. Fal<at o, 1480 de Moskova tizerine harekete geEtiii zaman

I(rrrrnlrlar, onun payitahtrnr yaimalrl'arak kendisini geriden vur-makta gecikmiyeceklerdir.

Hulisa Fatih Mchmed, Seyid Ahmed I-lana kar'.y Krnm ltan-

Irtrnr himayesi altrna alrnal<la bu nrcnrlcketin Altrnordu'datt aylrl-ntasrnda miilriln bir rol oynarnl$ olrryor-t' vc vlr.lr(.trrr cl;rha z.iyaclc

kudretli Osmanh Padi.lalnna borglu olan l-lanltk, son tecriibedenbu himayeyi daha kuvvetle berrimsenriE olarak qrkryordu(;.

,1, *

t,

I Mezkiir bitik; A. N. Kurat, az ilericlc (s. 56, 60 ) Aziz-hoca'yr, I{i'nrnk;rrrle5i siisternri,stir. 2 N{ezkGr bitik.

3 Mcktullrrn t:rrilri yoktrrr, fnkat rnrrhtt:viyatrnn ll,,karak her h,rldc l'176

tcrrrnrtrz.ile 1478 rnayrsr arasrnrln giinclerilrrri"s ,,lrnulrr[ tr. 4 I]cridun bey, I, 2,39.s Hatta 1502 dc Saray qchrini temarnile tahrib erlip Altrrnordu'nrtn soo

izlerini de ortadan kalcl rrnn kuvvetin, O-srnrrnlrlnrrn kcnrli hitnayelerinde yenidendiriltecekleri Krrrm Hanlrfr olduIrr diiqiirriilecck olrrrsa Kefc'nirr fctlrinden sonregarki Avrupa igleri iizerinde krrvvetle mijessrr ol,nrya ltaqlryan Osmanlt si yose'tinin Altuttordu'nun porgoluntstna vc aiikiipiine biigi;k nisbette yarrlrrn ctliiineticesine varmarnak lniinrkiin rlr:f ildir.

6 Altunortlu yerine nynr snhacla l>iiyiik i\{oskof dcvlcti lcrrrttl,rnca l'rrr seIerlrtr lrirnaJ'e vnzifesi brr rl evlcte kirrqr ollci,ktrr. I"aknt gcopoiitik birlife rl[-

Csmanlr himaye.si boylecc lianlifrn dr.,s emnil'e[irri sailaclrgrhalde igeride siik0n ve isLikrarrn kurulrnasr iqin yctcr liir g;rranlitegkil ctrniyordu. Filvaki Ktrtm'tn qo}: geqmeden tckrar ig kar'3a-lara sahnc olduiunu ve hanlrk rnevkiinclc ycniderr dcfi;ikiik ya-

lrrl<lrlJrnr goriiy orir. Llrr krrr-ga.,salrl<l:tt'rtt ilk .st'lrt:lli, I"lrrr'-clcvlct

FIanla kardcEi IJaydar Arirsrndaki rcl<irbct olclu. Orrlar al.ltsrrrclalii

ayslrk ve miicacleleler rnemlekette diizen \/e rah;tt brral<nradr;

herkes gikiyet ediyordu. Bilhassa l<abilelerin rncnrlekcti brral'.i11

dagrlrnalan ve Krrrm'rn boylecc biittin l:uvvetlerini kaybctrnc.si teh-likesi bag gostermiqti r: E,minek N4irzaya gdre o straclit * ),r$t' i

etrafrna toplayarak ktrvvcLlcnrnis olart Scf i61 Ahnrct I Iitrt'

Tinrur-bik'in 2 i.izerine yiiriimckLe olduturtdan 'l'irrttrr'-bif:'in Ktrrnr

larafrna gelmesi ve Krrrm dahilinde vaziycttcn lro.;nut olrnryankabileleri kendi taraf rna qckmesi pek muhterleldi 't. Birntt trla bcrabcrher zaman olduiu gibi bu karr,grklrkla:'da, hcr hangi bir oLori[cyedevarnir bir gekilde bailr kalarnryan kabilc kuvvellcr-inin csii.s

rolii oynadrfrna qtiphe 1'ol<tur. Otc taraftan Altunordu-Ktrrrrttarihinde her zaman gon:ldiiiii gibi bu kabilcler- aristokrasisininbarsr olan Eminek I\4irza da bu miicadelelerdcn istifadc e derel< I ian-

lrir temamile kendi tahakkurnii altrna soknraga galrgryor, ltir treviMarnay, E,dilce rolti oynanrak isLiyordut. Ivlcnrlcketin bLr miicaclc-Ieler yiiziinden dtigtriiii durunru 7473 bahartncla bizzat N{cngli

Gire1,, .,sciyle ifaclc etmel<te icli : "Bu rnernickct bizim giircliigiirnirz

rrrcn lrurada rniihinr bir frrkr lriiztl crt kaltrtnarr,:rlr.lrr; Alttrrror<itr'l'ii ll: tl.:r'l,:tirrk, cl in, kijltiir ve tarih bakrnrrndan l<cnrl isinin olan l,rr irti lgc;'i verriclcn itaat;rltrnt alarak.;inralcle ba.; kz.l<lrran Ruslufu hakinriycti lltrn,la ttrtrrrlfa galrstr'lrhalde qirnrl i buraya rrk, tlin, l:ii ltiir vc tarih bakrrnrndan ternarrril.' 1'rltencr birtlcvlct giiz diknrekte idi.

t "il kider ben yalguz drrtnrazrn lru c.:zire <lahi hep l,ikligiuriz- tlahi l,rr il iIe

tl urur il gettiigiinrlcn sonra lren dahi bu arada clurnr;rztn' (l:rninck'ri cn [:atih'cbitik, A. N. K,'rat, v.:sika IX. - n. N. Krrrr,t, lrrr cii rrlt.l,r . i^'tal.',\,-t " i,' il13c tii-kcnrl,:n" rscklinrlc okttrr,,rk tatl r r!)

: A. N. Krrrat'a gcire(115) bu 'firnur -irik Krrrnr'<iaki nrij ca.l ,:lclere l:rrrr;rnr5

Krrrnr bii yti l<lcrindcn veya o(lanlarnrrlan biri olr;ralrdrr. C"rg"l:tcn ilrrcr Circy'inofrrllarr arasrnrll1 [lir *Oz-tirnur" trn brrlttntl ttIttnu lrili-yt,rrrz (k;rr.stl;t. F]l,trlq:rzi

Bahacl ,rr han, Dc.snraisons nersri, 1?8,t.

3 Emirrek'tlcn Fnlilr'e l;itik - A. N. Krrrat. IX.{ Fatih't )'azrl rrir l,itiliir: rl i1'or ki : .N'tr-rl ttvit: t ilc I-l,rytl ,,r s,:il ,rl,itr,l,tn iitii rii

I)c)r 7. rhnr{:tler g<'lccrrrtiz ikisi lrr,rrsrtrlzl:tr l,etriirrr vii:tii,t,rri }'t'trt rirtttrr;tz.llrr.'

2r8 IJALiL irunlctrc IcRrM'rN osM.At'tlt rAnilidli'tE cinl,,tE.si 219

rolti srrf bir tasdikten ibaret kalryordu. Iraka[ bu haicle dalri seklenIJant, yinc Padirsah tayin etmig sayrlrr ve Osnranlrl;rr igirr ;rirndilikbu da miihim bir kazanq te.,skil cdcrdi. Esasen llnrinck'in nrcktu-bundal<i son ciimleye bakrlrrsa Padiqirh iqiir t>aq}:a tiirlii yapmak[:r irnlcinslz 1;ilti idi. Qiirrlcii ;rl<.si l'r:rlc]c l;ir-gol, nr(,,s'uli1'r:tlcr-i yiil.:-Iennrck ve belki Ku'tnr bcylcr-iylc nrrrlrlrlcfclc clir;nrck ilrtirn;tli ba5gcis[crebilirdi . Binaerraleyh istanbulca, beylcrin i.stcdi!ii qibi, Krrrnr'irN4engli Gircy'in gcinderilrncsinc karar verilcli3irri gciriiyoruzr.

Mengli Girey'in, 7476 da ,Altunordu I-llnrna nra(lup olrrp han-lrir kaybettikten sonra ne oldrrtrrrru l<at'i bir' ,scliilclt_. [rilrnivor.uz.Yalnrz ontln herhalde 7478 baharrndan dncc lstarrbui'd:r brrlurrrnu5olduiu muhakkaktrr. Qiinkii gcrek lstarrbul'a onlrn qijnclcrilmc:;ini

l Urntrnriyetle hanlarrn nzil ve nasl;r ),aln,z parlisahlarrn ., liu,J,: olrl Lri'tr.s:r-rrrlrr. I-lalbrrki l-rii tii n Hanlrk tarihi boyrrncr, Krrrrn lrc.ylcri rrurrrrrrivt:tlr: Irlrrlr,lrrkenrli istc<liklcrini gctirnrcfrc qnltgaceklr,r vc I-l;,rrrn.,nlrrrz i'it;rrrl,rrl hii!.:ir rrrrlinirrkcyf i ilc azl ve nasp etlilrncrine lcarqr koytcaklnrri rr. Ilrr, Os,.:rnlrlerla Krrrrrrlr-l:tr ar:rstttrla karrlr savaglara katiar giden lrirqok iirtilifl,rrrn h;,1:iLi nrcrr,scini t.1-kil ctmektetlir. Beylcr, lraSlarrnrll,ki hanrlan nrenrnun <lcfgillr:rsr:, li,.yr.lisini [renlrIrllrral<nrafn tneclrttr crlerler ve r:kseriya ist,rrrlrrrl';r i,.,yl,,rrl.:n lririni ,,,r,hzr,rla..'6ndcrerel< kin,i han isteriiklcrirri bil<lirirlcrcl ,. Ilr,b-r Ali, tr. l:lif olrrr,:,n lcirrrseyitly.qun lltrlttrs:r elinc, l:enclisirri h:rn tiyin cttitirri ,re l,,,sl:, I,lrrrr,r l,r:vlcri ., l;,r:rkKtrtrn :rhali.sirrin c,l\q hau lrrrrrl'rp illaI ctrlrt:1.:rirri lrildir,-.n l,ir.[,,rrlrk Irt:r:rlr,,vcrir vtr yer,i I-l;rn, butrtt I(rrrrn'da rnerasin,lc okrrtirral< hanllJ;r gcq,:r,li (lrii1'1,: lrirbcrat iirnegi, Ft:ricl trn Bci', II, 135-1:16, C:rrrlrck Circl"in hanlil< lrt:r:rt'). .)rr1'"t is-1:rrrlrr:1, Ktrirrt l','1'lcrirrirr ist,'<ligi l:i',,sr.yi I-1.,n qiirr,llrrrrr,z, J,irlr" I l(rrr,rrlrllrrrrrlr)cnlnun lrrrlrrrrrlrrl<lirrr ]rir I Il,rrr hcrlr:,rrl'i Itir 5,.1r,.p1,: ,,zl,r ]:.,11":;rrr,,,, l,rr lrrrl,l,.Ktrtrtr kallile l<uvvctlerinin l;nqrrrrla lrulurr;rn lrcvler, tkscril;r rrruh,rlif v,rri_1 r:icqeqrtrektcn gekinrnczler ve brt yiizrlcn lrazan Osrrrnrrlrirrrl,r Krr,,r, krrvv,: llr:r'i lrr;rr;rrrrl:rkanir qirrprSrnal,,rii yol ag:lrrdr (rrrescli 1532- l -5ll.l rle lsl:rr,, Cir.,-'.,'lc S.,hili Clir ,:vi1610 l;rrtian itibaren Canbr:l< Circy'le l'{chnrerl (i irr. 1' rrr.icrrrl t.1,,. 1,'r'i,:rit.: lr:,f:. [.ssr,,f -

its-sr.1111ar, 728 v.rl ; Rrdvan lraSrzarlc). 'filrivci;:r 1{e,.,sel: ,rl,lui1 rr il1.: l:irrtl:rl(rrrtrt lristr-'l:res;isi nnaneye giirc eski l<rrrrrlt,ryl:rr tiu'zurrl:, t,r1.rl;rr,:'.r:rl: lr',,,1,,rr 1.,:r,-

dilcri s<:grncl<tc tlevanr r:Irnck istivccel:iir. I]ol'1..,, ['1,.'r,1li (lirc i.'irr l:;rl.:{i I,Vlchrrrct C,rey, ontr,r hllefi I. G;,zi Ci irci',,itiif rk-r "r,1,r,,'-r tll:rr i1,,, II:rrr.rlrnrr*lartlr.Fakat lrtr sonttncttci rt ,Sirin l>eyi lrl,:rli5, i'tanl,,rl'1, nrii rir.l:rt .,r1,--rcl.: i,ir II:rnlliintlcrilnresini rica erler:cl:tir (B,tk. /:s.s,'6-iir;-scr7r7rrr, S7,!iJ). li;S:|-it,!i() h;,rpyrllarrncla ig" lrrr [rci'lcr, rlilr-t ri t:f e Ralr-r ,,\lirri,r tif irr cltii'i h,,nilrr (l6li.l ,lt:H:ret Circv, 1691 <lc Selirrr Girel' vc II. .Slr<l,rt Cir,'y , I(;t)') ,1,: Slf;r (iircf i)cliiSii rcr,:l< kendi istctliklerini h:rn yaptrracirl':l.tr<[rr. I-1.,r'i'-rr', (iirt'v1,,'r eil,r.ein,:rniinhastr ol;rrak l-rrr intihrlri (ilr:cti{) karllitcrirri X\/ll. asrr (,rtl,,l,,r,tt,l,r istr,nlrrrl,,lrrclqilik eclerr hir irrqiliz rlahi t,.yit ctrncktr:,lir (/iicrut, /list. ,1,, I'i 'rl Jtrtis,:ttl tlcI'E,tti'. Ottoman, Paris 1670, s. 1fi.1).

gibi defil, asrn harap olmuq,,t. IstanbLrl sarayt, biitiin bu mticade-leierde her partirrin hiikrirn ve iktidarr kendi eline alrnak iEin ba$

vurduiu bir merei, vaziyetinde idi ve binnctice rckabetler devamcttikqc I'-lanlrk iizerindeki otorite.si gittikqe l<uvvctlcr)rnekte idi.I(cndisirrirr dcrli4i giLli, ctr:rIrrrda "cJr):;lrur(l;ur q]oli dii;nr;ulr,, ollrrr

Nur - devlet han 2 buirlarrn entrilialarrna lcurbrrr g'itmentck iqinPadiqaha kulluiunu sur)mal<tan biran geri kalmryor', bilhassa diigman-larrnrn sozlerine bakrlrnamaslnl rica edi.vordu:!. Ote to,'a[[an onunaleyhinde olan E,nrinek llvlirza da, Pacli$aha mulralefet ettiqi hakkrndadr.i.,srnanlannrn soyierliii sozle ri ;irjdetle rcdcledc:r-ek mtrtlal(ba!'lrlrfrnr teyid eiil,sy ve I-laydar'la NLrr-devlct arasrrldaki rnu-

cadeleler- yiiziirrden menrie lcetin dii.;ttlf ri aiiarsi haliLri aniata-l-ak beyler ve halk nair.una Mengli Girey'in accle lran gonderil-mesini istiyordu; fakat, o gelirsc he,-liesin 51t ai4lza bakaca[tnt,miicadelenin son bulup memlel.:etin diizene girccefiui si)ylerkenyeni Harra, "Eminek soziindan qrkrnaiil,, diye nasihat ediimesiniistemefi de unutnuyordu (rnektLrbun tarihi: ill<teqrin 7tL7B)'t. $imdikaL'i olan bir.,sey, Eminek I\,lirza ve or)Llllla beraber biittin I(rrrrn al-is-

tokr-asisinin I\Jur-devlet FIan'rn aleyhine donnrii.l olmasrdrr't'. Erninekl.,I,irza, mektubunun so:rrrnCa, onu Qol([an ba.llarindan atrnrg olacakla-rrnr, fakat padi.lahrn fernranrnl beklediklcrini ilave ediyor ki ';, brr soz-ler hanhk uzerinde beyierin 1re kadar hakim oldukiarrnr gcistermekbahrnr!ndan biihassa dikkate deier. $imcii onlar, ltadirstrhdan hart

olar';rk N{cugli Cirtry'i isIiyorl;rr clr. []ciylc,cc, asu'liu'c:it biiti!n Os-manll-Krrrm mr-inasebetler-incle erl es:lslr nol:tayr tc.,sllil cdcccl< veen briyul< ihtiliflarrn kaynair olacall olaii bir mesclenin cialra buzamanda agrk bir .,selciide ortaya qrkmr.? bulunduf;unu gdriiyoruz:Osmanlr Padiqalrr orllann istediqini itan gonderccck nriydi? Ohaldc lrairrn tayini iSi ],ine eskisi gibi bu arir;tol<rasi clinCc l<alr-

)"ol', \:ani, Flanlrta clairna I'(rrrrn beylcri itakim oluyor ve Pacli;lrhrrr

I I\4e n<;ii Cirey'rlt:rr Iratih'c lritil<, I'-evz.i Kurrloglrr, levha XII.3.D.r:rtrrrrrrrz-cl rn rliisrrr;rnrrrrtz kiip, (Nrrr-clt:vleL'Lcn Irr,tihc IJitik, Ircvzi Ktrr<l-

o[\u, lelhr XI).3 fulezl:0r bitik.'t E,.r,irrek i\iirz:r'..lrrt Firtih lt'lch"tctl'c I'itil:, A' N' Ktr r:rt' vcsil:r I)('s oNtrr Devletli asla il vc Iiklcr ci ilenrezll'y, (tlrninck'.{cn [jntih'c bitil<, A.

N. Kurat, vesil<a IX).o "Ol herifi qolcrl an girle, ir!.r idiler l,r,,l, siz-r:itr f er,,t:,ntnrza l,nl:t,ler kiirr ni

crrrr iclersiz clcf ii ,lr,hi siz<l err tilcklerin ii rni,l itl iib tittrttrl:rr".

220 I{AI-IL INALCIK

yazan Eminek'in mektuplarrndAnt, gerekse sonradan kendisininKrrun'dan Istanbul'a yazdrfr mel<tuplardan? anlagrlan [rudur. Ni]ra-yet vak'iurtivis rivayeIlerindc I475 c ait gci.stcrilen vel<ayiin ta-mamiyle bu senelere ait olmasr lazrmgeldifini yukanda gosterrniq-tik; bu rivayeLler or)un, lstarnbul'dzr Krrrm hallcrrrrn, lrususiyle Enri-nek bcyirr ricalarr iizcrinc padigalrrrr liiIfurra rnazlrar olat'irk or-a-

dan Krrrm'a Han gonderildiiini gostermektedir:t. $u halde Altun-ordu hanrna nraflLrp olarak Krrker kale.sine kapannrrq bulunarrMengli Girey'in, .Sef id Ahrnet Han nremleketten qrktrktan sonrabeylcr tarafurdan terk olunduiur, himaye aramak iqin Osmanlrla-rtn yanlna srfrndrfr, fakat Krrrm aristokrasisinin luttuiu Nur-devle-tin hanlrirnr tasdik eden Osmanlr padiqahrnrn "onun naz.arr taatinicelb iqin,, Mengli Girey'i oflu Mehrnet Girey'le lstanbul'da ncza-ret altrna koydufu n, sonra bu aristokrasinin, yukarda gcistcrildigigibi, I\,{engili Cirey tarafrna tcmayril ctmeleri tizerine kcndisiniKtrtm'a yolladrfrr; hakh olarak tasavvur olunabilir. Mengli Gireykendisi, 1478 Mayrsr baqlannda " Sultanrn buyrufuyla,, Krrrm'ageldiiini yazmaktadrr i. Vak'aniivislere bakrlrrsa o, lstanbul'dapadigah tarafrnCan hapisten qrkarrlarak s Krrrm Hanr tayinolunmuq ve kendisine buyiik iltifatlar go.sterilerek merasimle tui,

I A. N. Kurat, venikn VIII, IX.2 Fevzi Kurdoflu, levha XII, XIII.3 Meseli Miineccinrbaqr (ll, 698), giiphesiz Ccnabi'cl en alarirk, Mengli Circy

Ccrlik Ahrnr:t l)ar;ir turuf rrrdlrr istanlrrrla giirrrlcrilrliktcn llir rrriirl<lct sorlrn, .Ktrrrrrrlr,bilciinrle iirnerntrtn serf iraz-r olan lbinck (qii plrcsiz irrrinck) bey nrrrn cnrir-i kclrirclcnarz ve bilciinrle ulenra ve iyandan nrnhz.irr birle elgi varit olup Mengli Gireytaraf-r qehriyaritlerr Krrun iilkcsine han tnyin btryrrrlrnak" ricasrnda olduklarrnrstiylii yor (ayrrca klrlrl:r, I-leznrfen, Mchrnet Gircy, Umdetiitteuorih)

a.,Sirinler daha Mengli Gircy itil'e dogrrr yiiriirkerr hanla nnlngnrazlrk g,-knrrrr5l:,r vr: lrozlrrurrtrr.,' ll;,glrcrr sr:be pl,:rirrrler .rl'rrrSlnrrlr. ([s.scb'-ii.s- seqyar, 76).

'' I l,tyr,,ll,rlr llf,.tt'li lr,rilrir,,l,' ( u l'l(r) lrrrrrr nil rrrr rliltl,rrl,. rl,.i1,.r Lrryrl

'tr r',tl t lrllrrr,rlllrr r 1,,,,1i,1 ',lrl | ,t,,rr l,,,rrr l',,1,,,,,r,, ll,rr,l'.,'1,.1 11 i,,,vrn rrrlrr I llrlI'ril '.'.11, t,,t.' "', -l-rr, 1,.,,. -.,,1, l,,l hl..,,,lr r il,,.r1, ,,11,,11.,,r [1,.1.,,,,.r t ll,, IYasrrrtrr Mirzrryr - tirli,t,,ryl,r \ .:,ltl,rrlc rtul,lllrr.l. rl.rlr c t rrr.rlrrrrcrryrr vLr ll, rrcr-.rr ut

alttna koydrr"6 Hayrullah Ilfcrrrli ( nynr 1'er), F atih'in, Nrrr-tlevlcti Btrf,lnn seferinc yar-

<lrma gelrnedigi igin azlettigini sriylerse cle, biz ve.sikalardan Bugclan sefcri srra-stnrla N{engli Girey'in harr oldrrQtrntr [riliyoruz.

7lvlengli Girey'rlen Fatih'e bitik, Fevzi Kurtoflu, levha XII.8 Bazr larr na giire esnsen hap.s edilrnis olrnayr p istanhul'da ltir saray,lir

ikrarrrla yerlegtirilnri.<ti. (Bak, Miineecirn baqr, ll, 698; Urnrletiittr:varih, 9B). N,rr

KIRIfuI'IN OSN,IANLI TN BiLiEiNT CiIIiTII.:Si 217

tabrl ve alem verilmigtirr. Ayrrr kaynaklara gdre ortun ]/ontna birmiktar kuvvet de katrlmt$trr. Mcngli Girey, bttrtclan bii' nriicidel

sonra I(rrrm'dan gonderdifi bir- mcktubda pacli.,s;th tarafrndrtrt ya-

nrna Kasrm'rn (lier halde Kefe [Jcylcrbeyisi Kastttt I)aga ) verildi-

fini soyliiyor ki, btr .,siiphesiz vakaniivislerin sor) liayclrnr tcyid cclc-

cck rlrlrhiycttcclir -' " I)itcli;:tlttrt lltrylrtttrylc ,, litt'tttt';t llelcrt N{crrg li

Girey :r, mezk0r mel(tubun gonderildigi tarihte 1r;111;, 147E Inayl-

srnda nruhakkak surette Krrun'da bulunmalila beraber i llanlrirelde etmek iqin her halde daha epey zAman gcqnresi ve belki l:ar-de.,slerile mticadele etmesi liizrmgclrnigtir. Gerq:ekten vakaniivisicr-de onun padigah tarafrnclan yanrna l<atrlan kuvvctlcrlc gidip kar'-

deqlerini maflup ettifi vc han olduiu hakkrndir bir kayrI br.tltrn-

duf;u gibi 5, Mengli Girey'in mektublannda da rrtcttrlckctin sorl de-

rece karr.,srk halirrdcir ve Kasrrrr'rn yaptrtr yartltnrlitr-cllttt btrlr.sctlil-

devletin rrrkiJllerin<len ne ka<lar korl:tufrr vc brrnun igirr Fntih'e ttrekt,rplrrr gi,n-

dcrdigi rnaliirn olrlrrfund:rn (bak. Nuru-devlctten Fatih'e bitik, I''cvzi Kurtofltr,XI) Me ngli Cirey'in istanbul'cla rnahbus olrnasa bilc nezarct irltrrt:r alrntirIr qok

rnuhtcnreldir.I Bek. Cenabi: Mi.ineccirn bagr II, 699i Ylez.arf tn; N'lchrnecl Cirt:y 1011 lr;

(Jntdcttitteoarih,g8; Hayrullah Efendi, VIII, 1,17- 'layin ve teqrifnt l,akkrnrla vr,kl-niivislerin vcrdikleri btr rnalfirlat <la solr;rki t:rarniillcr giiz iirrii nc trlrt'ar:rk yaprl'rnrq bir iliverlen ibaret olsn gcrek. (Jiinkii Nlenrrli (iir,, 1"in Pir,liqr,h t:rrafrntlrrrr

Krrrrn'a giinclcrilcl igini bahis rnevzuu e<len rncktrtplr,rrrrtl a l;ii ylc l,ir tayini itrrledcn hiqr bir qeye rastli,nnrty<,r (karstl:r.:rqafrrla rtot 3).

? Mcrrgli Clircy'rl.:rr l:'atih',: lritik, Ijt:vzi K,rrto(ltr, 1,,t1,,, X Ill R,r vt:sikrr-

nrn okrrnu,sundaki ba5lrca yanlrqlnra rla iqlrrct t:trtrt:vi f;ry<ll,lr lrrrlcl trk; 1l rr,tti sr-

trrda Diz kulunuz <lefil, biz knlttnuzntt; 4 ncii sntrrrl a bu t,ilCrgele kapartno.go,

<tefril,6rr t,il,iyetge gihernreg<:i yiuc Arrlrrrrrr:rr, <lcfil krtlttnttzntt; 5 nci srttlrrla

ordrr <f ufil, erdii 7 nci .cntrrcla /<rr1lu frunrt dc.{il, kttlltt{urt, 9 tr.,t, satrrrla ycriitt:getilrdi defit yerine kiltiirey: 12 nei n:rtrrd:r beyleriimiiz cfcndirl,,,r <lciil, 1,,'.g1,,'

rti trr ii z ii zii rttlcn <; ln crrk.t .]irtll,rrrrrrrrtnr l,,ryr rrflryl,' lttl t,,,,,,,1,'1,,'l, l il,lrrL'

Litil. | ',',i | ,r',1,,111" \lll, ,.,.',.'l' ' ,,li,,i',1,." l',' ,il.',

rr..,,.1.. (l-"1... ltlll;. ,1...1*l'.ill!t,..1..,....'.'..1....,'t.1..' )

xiv).a Bu rnektullrrn nercrlcn giinderilrligi y:rzrlrrratnrq isc rlc l(trttn'tl :.,tt r,l<lrr'frr

agrkca anlagrlmaktadrr (A. N. Kurat, 99).

:'.Srrltan Mehrnet han dahi Mengli Gircy hanrn ylrrrna vi{ir askt:r tayin

eyledi DeEt-i Krpgak iizerine .'6nrlerrli [{cngli Girey han <lahi asker ilc vartlr

cenk eylcdi karrnclaSlurrn:r galill olcl tr vc [)t:gt-i Krpgak v,'K'rrrrr rrrr:nrlcketi',.t h,,t,

ol<lrro (Hczarfcn, Tiirk'l'ari[r Krrrttrntr niishirsr).

KrRrN4r'N osMANLI rAgiLidittE ciRltesi 223222 Halil irunlcrrc

mesi bu bakrmdan manidardrrr. Diier tara[dan 1478 ilktersrin ta-rihli bir mektubda Erninek'in, Krrrm'da hala I-laydar'la Nur-devletHan arasrndaki miicadeleler-den bahsetmesi ve Mengli Girey'ing6nderilrnesini istemesi onun burada oldukca geq harekete geqti-f;irri gostcrse !'crcktir r. I-ltrliisa, nasrl olur'.sa olsun, orttt, i478-1479krqrnda Hanlrk tahtrna saflarn bir ,sekilde oturrnug gciriiyoruz :r.

Osmanlr padi.,sahr Hanlrirn cirE crnniyctini sailadrfr gibi, Eimdikendi il.stun otoritesi sayesinde, [,minel< N{irzar'nrn dedifi g'ibi, "bti-tiin halkrn bir agrz ve bir hiikme bakntastnt ,, t sailryarak mern-Ieketirr iq stikunct ve asayi.,sini de kurmuq oluyordu. Bizzat N'leirgliGirey I-lan, padiEaha, onun saycsinde halkrn rahata kavuqup gccegtindiiz kendisine dua etmekte olduklarrnr yazmaktadrr (1479 eylirlortalarr ) 6.

Fatih Mehmed'in britiin bu hadiscler srrasrnda gayet mahiraneharelcet ederek Ilanlrl< iizerinde nrifuz ve hakimiyetini gitgidekuvvetlendirdifini gortiyoruz. GerEekten bu tiq yrl zarfrnda hanlarKtt'tm tahtrnda kalabilrnel< igin dairna padigahrn tasvib ve tasclilcinizaruri gormti.ller'(r; I-{anlrl< kuvvetleri davet iizerine padiqahrn

I lllengli Girey'rlen Fatih'e llitik, Fevzi Kurdoflu, lcvha XII, XIII, XIV.-bilhassa 884 Cenraziyiilahir sonlirrrncll yaz<lrfr bir rncktuptaki 9u ifatle gok dikkatedefer: "Devlet eqiiindcn emrolunup bu yer-qe Lilkenirniz.de halkrrnrznrn hallcriaqrrr miikedder olrlrrIu sebcbdin hazret-i ilille iclenrinriz giinclere alrnadrk...,(lcvha XIV).

2 Frknt bn mcktrrllun tnrihinc lrakrlrrs;, lvlcngli Cirey'in, i.cti,rrlrtrlca I(rrtrrr'ag<inderiliEinclen 5 ay qeqtigi hrlde Eminek hlber.siz lcalrttr5 olrtt;rst icap ecliyor.Bu vaziyette acal>a N'lcngli Circy, Pacliqahrn ctnrile Krr,'rr'tl n Osn,anlr i<larcsintlebrtl.unan l;ir yere giz.li olarak gelrniq ve meydana atrlnrak iqin rniisait ltir z-arnan

mr beklemistir ?'3 Krrrclaglarr Nur-rlevlct'le I-{aytlar 1478 dc rrrc,,rlcl:ettcn qrktrl:lartna q6rc (V.

V -7ernov, Izsledouanie.., 1,1'28'12\) ) lvlenqli Girey, btr tarihte hlnlrir cle gegirrnigolmalrtlrr. III. iuon',n jlO Nis:rn 1479 da bir rlgi hcyeti gii;rclercrek onrr tcbrik ctti'gini l;iliyoruz (Ham<li Giral', r'e A. N. Krrrat, 99). Kc;:a Menqli C;rc1l:cntlisiFatih'e g<inclcrdif i 1479 Eyl0l ortalarrna ait (Ufl,l Cerne:riyiilahir s<'nlarr) bir rnek-tubunda artrk tahtta rahrrtgn yerlegtifini bilrlirrnekterlir. (Br,k. Irev::i Ktrr<lofltr,

levha XIV - bu vesiliatla Kurto[[rr'nun sontlan 3 ncii satrr daokuyrrrnrtlrf r ycr

"takrir ide tiyii" olac:rk).o "Eg., Mengli Girey l<iliirse hep barqasr bir ufrzga ve lrir hiikiirnge

bakarlar" (Erninek'ten lratih'e bitik, A. N. Kurat, IX).s Mengli Girey'<len Fatih'e bitik, Fevzi Krrrtoflrr levha XlV.6 1,175-1476 de Menqli Girey'rn (llak. A. N. Kurat, vcsika VII, VIII), 1'176 cla

Nrrr-,lcvlet'in rnekttrplarrn<l an (Fcyz.i Kurtoflu. levha XI), ortlarrn hrtnlrlgr parl iqahrn

seferlerine filen iqtirak etrni.llcr I ve Ostnanh clcvlcti ba.lka devlet-Iere kargr Hanlrfrn resmen hamisi rolirni.i oynamr$trr. fjaliat oltunmuvaffakiyetinin en buyiik srrn, .,stiphesiz, Eminel< vasrtasilr: Ktrrtnaristoirrarsisini daima elindc tutmasrdrr. Mengii Girey'in l<at'l olarakKrrrrn tlhtrna yer.le.5tiif i trrr tar-ilrLe llanlrk artrl< tatn tttatrasile

Osrrulrrlr tabilif ine girrni.; :iiryrlabilir. l:.r1.:rrL ;rciri)iI brr strt.cllc

kurulduiunu gordtifiirnriz tibiiik, iddia olLrnduliu gibi iki trrafarasl;rda imzalanmr$ resmi bir rnukavelenin neticesi nridir, 1'ahut da

bu vaziyet meydarra geldikten sonra boy'le rcsmi bir nruka'v'cie

imzalanmr$ nlldrr ? Br.r, aynca incelcltnrefc cicger bir Incsclcdir.

;, tF

t,

Boyle bir mul<avele lral<krrrda kayrtlar her lralcJc XVI. asra l.:a-

dar g'idcbili1,or. Evliya Qelebi'rrin naklcLtifine gdrc:, 1'oltt;r-bay ta-rihinde r, Mengli Girey'le iJeyazrt aresn)da, I(rt-trtt yai'lrn adastttti-t

da5]'larr ve sahillerindelci kalclcr Osrrtitnltlartn, salrralart I'-lanlarrrr

olmak vc bir I(rr-rnr .Sehzadcsi lelrine r-rlarak Yar,boltt'dit oturnral(.,sar"tile bir ahidnarnc imzalancliir riv:r.yct olLrnuyor rt. Ondan solil'a,\VII. nsrr sonlanna cloiru Mchmet Girey trrilriridc I'icngli Gir-cy-'in F-atih tarafrndan I(rrrni'a Han tayin cdildigi zarnarl (1'ani, onagore Kefe fethinden sonra, 7475 de) aralann(la bir tthicltttittre inrza

landrir ve bu ahidnarne zamania unutulntu\ssa dit " padirsalran-r

ziil-ihtiriimlar katrnda tne:,;hur ve tnLilleyl'ctr,, oldufu l':ay-

tcvc,:ciihii .snyr.,sintlr: rnuhafnzrr e<iilcbiltl il<lcri ,,grkga 'liiriiliiyor. I''a'x"t p:'.,1.i;r!^r:' i'cl lirpa lirrrrrr irristof:rasisinirr tcrn:ryiillerini lr.,s:,lra ketrrrt, l< "t.t'lrttriyt:tirttlt: lrtt-

luntlrr(urru rtnutrrtarnaltclI r.

I Bal-. Urrrinek'ten Fatih'e lritik, A-. N. Krrrat, vt:,;ik:r VIIL - Ilrrrttrnla 1.,,:ral,e r

Ier3l.;er Flanlrk !:uvvctlerin Os,,ranir ortl usu1, lt: it<in,:i i;l,irli,li attc:tf: 15itB tlc gii-riilr:cc!rtir.

2 Evliya QclcIi'nin rrnlattrfrna qdrc ( \/lll, .12) 'fc'l,la-lray trrrihi Ql'!atlyciryazrl,r:rq bir F.rrrnr t.rrihi olup her hal,le )'.VI asrr ai'.tir. (-iinkii tarihi ,,1:,ryan

ve yasir yiizii a5!<rn olan zat, lru eserin ecdadtn<lan T'olrla-blry taraf rrrtlatr yaz-rlti iiJI-

nr sciylcnriq. Brr tarihin Evliya Qelcbi tarlfttrclnn r.':,ptl,,n hiilisasr (\/lll, '\2-'19)uy.Jur r,,i.. lri"sini'nertnckt.dir.

3 Iluliynqclcl,i, VIll,4ii - B:r9kr, lrir y,:r,1,' (\/tl, 56:i), N{r'rr9li (iircy'irr "l;;,vl ii

karer iizren bir kardcqini rchin gii ntlercl igini )'irzlr. Biz anc-l: If"n'-'li Cit"-v"n1512 de oilu Saarlct (iircy'in, Klrlnr'" gel.,n \';rvttz Scli',,'le gitttrtsioe rrti-'-;,.:'eettigirii biliyorrrz.. I-l1tta o z{rnran Krrrt,, br.'t'lcri }r'1tn1li (lirci"in bLr hrr"l:.l.nita]:lrih cttiler ( llliinecci,,,bngt, ll' 691; S,rl:,1:z:r'i", '123 v' tl')

224 HALiL iNnLcIr

dedilmigtirt. ona gcire bu ahidnamenin maddeleri Eoyle idi :

"Hildf'r rser'-i mutahhara biri birimize f r rsat bulduI umuz takdirde,,"katl u ziyan eylerniyelim, her umurda muavenet iizre olup iiday-r,,"din kiiffar-r bed-ayin tizerine gaziilar eyleyrip intikam alalrm ve,,"bid-el-yevm silsile-i tahirlerin benden biat eyleyiip iptida benirn,,"ismim hutbesinde yad bidehu lran olan ziqanr zikrede,,

O, kendi zamanrnda Hacr Selim Girey'in o!'lu Gazi Girey Sul-tana, btitun aykrn harcl<etlerine raimen idam cezasl verilmernesinibu ahidname ile izah etmektedir 2. Ondan sonra eserini r744tarihlerinde yazmr.t olan Krrrrnlr Abdiilgaffar, Padiqahrn l\4engliGirey'i Ktrtma han gonderirken kendi.sine "tcbaiyyet ettirdiii veenva-l uh0d ve misak ile itimad aldrfrnr,, kaydetrnektedir'. Fakat o"bu uhfid,,utt mahiyetinden sarih bir surette bahsetnrez't. Nihayetgaliba XVlll. astr sottlanna doiru yazrlmr.S olan anonim bir Krrrmtarihinde'r, Kefe'nin fethinden sonra esirler arasrnda Istanbul'a ge-len Mengli Girey'in I(rnm'a hern gcinderilirken Iratih Mehrned'le biranlagma imzaladrfr soylenmckte ve bu n'ruahedenin .;artiarr $u sc-kilde gosterilmektedir:

" Evvelii hrlaf-r ,ser' birbirimize elinriz dahi crerse kalleylerni-,,"yeltim ve saniyen her umurda birbirirnize muavenet rizre olup,,"dtiEmantmlzdan intikam alalum ve salisen senden sonra han oldn-,,"lar biat idup azil ve nasplan Os,nanlr padiqahrnrn elinde olsun,,"ve rabian Kefe ve Mangup crvarrnda olan halkrn nasp ve kazasr,,"ve 6'5arr Osmanlttrttt olup Krrrm hanlarr ona kanrsrnarnak,,"t'izere ve Osnranlr Jra<liqahr dahi hun sikl<csirrc clokunlnarrrak,," ir.ere,, ahidname irnzalanmrgtrr-i,

I Mehmet Girey, tarihioi 1703 de trrrnernlirmr,strr. 1683- 1703 arasrnda Krrnnve Osmanlr tarihi iqin rnii[rirn kaynaklardan olan lru eserin bugiine kad.r bilinentek niishasr Viyana Milli kiitiiphanesinclc rnahfuzrlur (H. O., No. 1080). Bize, buniishadan aldrklarr fotokoJryayr istifacle iqin verrnek liitfunda bulunan cayrnCafcr Seydahnred'e bur:rda tegekkiir etmeyi bir borq bilirinr.

2 Mehmct Girey tarihi, 10,1a. 3 Urnetlet-iit-tevarih, 98.a Paris Milli Kiitiiphanesirrde bulrrnan bu yaz,na (tiirkqe yazr'alar No. 515)

Kazimirski tarafrndan frnnsrzeaya gevrilerck Journal Asiatique'dc (T. XII, 1833,

349-3B0, 428'458) neqrolunrnugtur. 1775 de "Sahin

Gireyin hanlrktan qckiliginekndar gelen eser, A. Jaubert'in zannettigi gibi (J.A. XII, 349) Esse6'-ris-segyar'rnbir parqasr otrnayrp yalnrz onrlan genig tilq:iide istifade etrrri,stir.

'5 Kazi'nirski'nin yaptrfr tcrciime bazr yerlerdc hatalrdrr (krrqrlu.J.A. XIIs' 351). Biz- ytrknrrki yazmir niishryr qiiren Dr. Abrlrrlleh Zihni Soys,,l'rn nriisna-<lcsile oradnn nl<l rgr asli nrt:tni ko1'tlrrk.

KIRIM'IN OSNiIANLI'iABiI-iEiT'iE C;iNUNSi 225

Bu mctnin, sonuncu rnaddesi noksan olaral: l"lehrnt:d Gircy'inverdigi metnc tarnamiylc uydufu nlcydandadrr. I-lcr halclc itu Ano-nim Tarih, Mehmed Girey'den deiil, orta da esas olan bagka nriiS-

terek bir kaynal(tan faydalarinrr..strr. Tohta-bay ['rrihinclc goriilenrchin rncselcsinin bu nrctinlcrdt: lriq: b:rlri.s rlrcvzutt c:tlilrttctrri,s ol-masr dikkati qei<ecek bir noktadrr'.

Nihayet bunlardan tanrarnil,lc farklr yedi nradcleli]': ba.5l'ra biranla$ma metni cine stirtilmektedir. Evveli Pcyssoncl'cle I ve Lang-les'de ? bulduiumuz ve ondan Sonl'a S. Bohu;'url:l vc I-latttmer'itt I

tel<rarladrl<lan bu rnukavelenanlc rnctni, Kazirnirski'1's gorc Abdiii-gaffar'dan (?) yaprlnrr.,s bir terciimeden ibarcttir i ','r: ttrettti gtrclttr:

1 - Osrnarrlr padi.,sahr Krrrm tahtrna Qingiz sirlalesinc nren-

sup $ehzadelerclen baEl<aslnl har) gctirenrcz.2 - Bib-r Ali, Gir.y ailesine mensup olanlardair hig kirnseyi

hiq bir vakit ve hiq bir sebcple idarn cczasiylc cc-zetluncltratnrtz-.

3 - I-ianrn mernzrliki ve Gircy ailesinin ya!saclrit ycr'lcrclc, liirnolursa olsun, her tiirlti tecaviizden niasfin olacallLrr'.

4 Cunra narnazlarrnda okunan hutbcdc Strltanrn isttti olttrtr-duktan sonra hanrn ismi antlacaktrr.

5 - l-lan tarafrndan vuku bulan herl'rarrgi talrriri bir rniit'ar:zurtrr

Sultan tarafrndan red cevabr verilnriyeceliIir'.

6 - Han, harp esnasrnda beq tugla saticak ta.;ryabilecelctir'.

I - FIer' .se fcr vukr-runcla lran, Bib-r Ali'.i.rr l<cnrli Irlssa as-

kcrlcri iqin 120 l<csc, rrrirzalat.t vc ltlrpu-kLrllrrrr igin clc tj0 kcscaltrn alacaktrr'.

Bu metinlerin hiE biri drg .,sekillo'i itibariylc bize rncvsuk biranlarsmanrn delillerini vermez. Nihayet hep.si, Qol: rnuahltar kay-naklarda geEen rivayetlerden ibar-eltir. Bilhassa, e.set'itri XVI. asrrsonlarrna dofru yazmr$ olan Cenabi, de, .sonra ondarr ve I-lafrzNlehmed TaEkendi'dcn faydalanmrJs olan [r'lrincccirnbaqr'da hcrharrgibir anlagmadan bahscdilmemesi dikkate deier. Cenabf ve rnuakl<ib-

lerinden tamamiyle aynlan ve Krnm'da ),rzrlrnrl vekayinarnclcri

I Traitd sttr /e cotnnterce de Ia nter noire, Paris, 1781 , 228'230.t Notice chronologigue des Kharts de Crirnit', III,'10'1-4()6'3 lslorio o Tattrii, ll, 256'257.a Cetch- der Chane dtr Krirn, 35.s I. A. XII. s. 35?. not 2.

2,26 ITALIL irunlcrrc

kullanarak )'erli rivaye[lere baflalan SeyiC l\{ehmed Rrza I ve eslrsitibariyle onun bir hulasa.srndan ibaret olan Gulbrin-i l-lanan 2 boylebir anlagmaya dair hiq bir qey sol'lsm.rt.'-. Difer tarafta.n Smir-nov'utt da iqaret cttif i veqhile'l lrtrasihatname ve 'felhi.siilbeyan gibiKrrrm lranlrirtttn Osnran!r lriiktrmcLiylc rrriinascbetlerinden bahscdcrrrnecmualarda boyle lrerhangi bir mukavele sozii geqrncmesi dik-kate defer. Feridun bcy rnunqeatrndaki muhlelif hanlrk beraLla-rrnda ve niime-i hiimayunlarda, hanlarrn tzryin ve azillerinde, yzrhutbir hiznretin yerine getirilmesi istenirken kullanrlan tabirler dearada bo1,lg hukrrl:t bir baf olduf;unu gcistcrecek mahiyettedefildir ''.

Bu nrukavelenanrclerin ihtiva ettikleri maddelere gelince, bun-lardan bilha.ssa sonuncu metrrin, zamanla meydarra Erkmr"s olan va-ziyetler gozonirnde tutularak sonrada,r tertip edilmi..s olduiunaEtiphe yoktur. Qiinkii Fatih'lc Mcngli Girey, imzaladrklarr bir airid-namcde devletler-inin karqrlrklr miinasebetlerini ta,rzim iqin err c.saslrmeseleleri bir tarafa brrakrp hanrn ta.,sryacair tui adedi, sefer vu-kuunda askerlerine verilecek tahsisatrn nril.:tarr ve saire gibi tabia-tile soirradart taayyrin edebilecek teferruatla uq'rarsmrg olamazlardr.1475 tarihlerinde hcrhang'i bir anlagrna imzalarrn'nrssa, tarihi Eart-larr gcizontine getircrel<, bunda daha zi1'ade l(efe ve Osrnanlrlar

I Esse6'-rj s-seyl1ar f i altbdrt miilfik-iit-Totar. Il'r use r hrrkkrrrcla hilhnss;r hak.Srrirnov, rrrcz.kijr t st r, lX v rl.

2 Halim Girny ka1'naklarr arasrnda, l-sse/.,'- iis-segryor'clarr tragka l-laydar zacle,Krrrmi Gaf uri (hcr haldc {Jnrdetiittevorih sahibi), I-lrrrrcrni Qele}ri, Ab<liilveli ef en-di tarihierini, $eyh Mehrnct efcndi, Kaysuni zade ve Kcfevi Abdiilcelil nrecrnrra-larrnt saysr. Btrnlardnn ^Esse6'-ris- seyyqr ve Urndetiittcaorih'te n bagl:asr bugiinelirrrizde defildir. Yalnrz Iisseb'-iis-seyyar'rn Abrliilvcli cf e:rrli tarihiui geniq cilgiidekullnndr$rnr biliyorrrz- (hak, ^Essel;'-ris-seyyor, 198 vrl).

s Krgmskoe hanstuo, 301 vrl.a III. Mehmet Cirey ( 1622-1628 ), lbrahinr paSaya J,azclrBr bir rnelctupta

"Ecdad-r izirnrmtz hanfitr-r salifin nreyanrnda sinn t sallerine gcire riayet ve ihtiyar-lartna lranlrk inayet olrrnnrak kni<le-i qahiidiigii..." (Feritlrrn bey, II. 121 ) dcmek-tedir. Kendisine sefer igin nskergiinrlerrnesi 1,az.rlan L Dcvlet Gircy han'a( 1551-

1577 ) Padiqah qtiyle yazryor : "Gerektir ki k:rdirn-iil-ezrnarrrlau ili haz.:lir isitan-rde vlet-iSiyan ve d0drnan-r 6,dalet-rrnvanrmrza olan rntrh:, l,l,g1u. ihlis ve nrcvedrletve ihtisasrnrz rriistedisrneir.D (Feridun bey, Il,55Z, ayrrc^ bak. s. 148 ve biih;rssa 123).Ireridun'da hanlrSa ait btrtrun gibi claha birgo[< ressri yr,z.rlar varrl rr ( I]rrnlariqin hal<. J. Ryplca, Briefruechscl cler /{ohen Pforte ntit tlen Kritnchanen in II.Bnnde pon Feridrlrt's nriirr,seal, I:estschrift C.ory' Jak,,b, I.eipzil', 1932,2{t1-!6())

KIRIM'IN OSIUANI-T TAgiI-iGiNE CiRN,lESi 227

eline geqmi; diier l{rrrm limanlarrnrn duruntu, dti;manlara karqr

takip clunacak miiqterek hareket hattr ve niluryeL ilti taraf ara-

silda metbfiluk - tibilil( miinasebetlcri gibi nresclelerin )'cr alacasr

giiphesizclir. Bundan ba5lia Kapukulu (Sel<banlar) i\ in is[anbLrl'dan

plra gcinclcrilnrcsi Sahip Gircy (1532-1551) clcvrirlllc olr-luittr gil-ri I

mezk0r rnukavelenamenin d6rdiincii maddesindcki, hulbe de Sultanrn

ismi olcundukLan sonra hanrnkinin ol<unmasr kaidesi cle vak'anu-

vislere gore sonralan, I. islim Girey zAr)ar)rrrcla (15S4-1-588) kabui

edilmiStir e.

Anonirn tarihtel<i ntetirin nrulrteviyaIttra gelincc o, ]tit bakrnrdan

o zamanki tariht vaziyete ziyadesiyle uygun olmakla yukardakin-den ayrrlrr: bu mukavele esas hatlariyle iki taraf araslnda ittifakrve tdbilik mtinasebetlerini tesbit etmel<te ve 1's11i fcLlr eclilrni's olan

Kefe ve sair yerler i'izerinde padi'lahrrl hakinri)'et hakkr.r tant-

maktadlr.Marnafi bu, qiiphcsiz oirurl rnevsukiyctini isbat iq'irr lrii: bir'

sLlretlc yetel'bir dciil sayrlantaz. Irakat btrgiin )/erri ve.sikalar,

1475 yazrncla Ke[c'nin hernerr fcthini mirteakip Osma,rlrlarla lVlcng-

li Girey arasrnda bir anlit;rna imzalantrttrs oldLrf;trnrr kati st-tt'clte

or-taya l<oymuqtur. I\4engli Girey'in, l(c[e'rrin fethinclc't bir [rir btr-

quk ay sonra istanbul'a gondercliii irir rnel<tubda biyle bir an-

la;madan sarih bir silrette bahsedilel'eli her iralde c'r ehemn-ri-

yctli gori-ilen bir marddesi zikrcdiliyor. N4cktubclal<i ifadc aynerl

$ol,lcdir : " Arrrnct pa5a birle alrd ii ;art krl<lrk l<irn par-ii.,sitltrrtrr

do.stuna dost dtigrnarnna du.,sman bulgannrtz tiyip ol ahd ii .lart ii-s-

tLirrde Lur"urm !7. ,,ti. Bu, evvela gosteriyor ki Sttrirnov'un, Iratih'c

Ir4e.rgli Girey arastnda imzalanrnrq her hangi bir artla$mai'rrn

nrevcr-rt sayrlnranrasr daha doiru olacair qel:lindeki itldiasr I isa-

betri deiildir. B.rrada rfade edilen ittifal< rnaddesini,i Anoninrdcki

ikirrci madde ile yani, " her unrJrda birbiriltrizc tlluill'ertcl iiz.e re

I J'a/rip Gireg IJan torihi (ynzma); fsse6'-ris- Seggor, 91'2 Z-sseb-ri.s.selit litar,107, Giilbiln-i hanan 27. Daha az f 3r'aor itin zi c ==i : ::-

raber 5:,'zr lcaygatilar, l''lengli Gir,,y Fatih tarafttr(lan Krrtrn'a h:trr g5nrleriliritetr

sorrra htrtbcyi patligah r)amrna oktrttuftrntr yaz,naktadrrlrr (bak. Ilezitrfen, H"v-

rrrllah cfencli, VIII, i'f9 ). Evliyagclebi, Ktrlrn'da O-cnranlr patli;aht adroa hutLenin

l. Sclirn zarnanrnda olrrrnrl ufuou kaytlettikten sonra ( VIII, 53'1, not I ) keodi rr-rn:r.rncl:r 6urrun nasrl bir forrniille ifade o!uodufunu de qiisterr.rekteJir (V11. 6OiL

3 Mcngli Gireyrn l,itiqi, A' N. Kurat, vesika Vl'a Mezki'ir eser, 297 v d.

tlt

btitIt.D

I

228

olup diiqmanrmtzdan intikam alarlum ,, maddesile uygunlufu a$i-

kirdrr. Mengli Git'ey'in mektubundaki aynr formtile bir aslr sonraII. Mehmet Girey'e (7577-15S4) gcinderilen bir nime-i hiimayirnda daaynen rastltyoruz r. Bundan baqka aynr mektupda o, ayrtca "ntuti,ve rniinkad,, olrnaktarr, " kullu[und:rn ,, brthscLrnel<l.etlir. NihayctKtnm f-lanlarrnrn Kefe vesair letholunmug yerler iizerinde haklarrmal0m olduiundan Ahmet paga ile yaprlan arrlagmada buralarrnyeni durumundan hassaten bahsedilmig olmasr da qok miinrkiin-dtir 2. $tiphesiz biitiin bunlar, Mengli Girey'in mektubunda adr

geEen anlagmanln anonim tarihte ve Melimet Girey'de metniverilmiq olan ahidnameye qok yaklaEtrfrnr gcistermekle beraberbugiin iqin bu ikisinin aynr olduiu iddia edilemez :'. Fakathiq olmaz.sa 1475 yazrnda iki taraf arastnda bir ittifak nruahedcsiimzalanmrrs oldufunu ve mtittefiklerden bir taraftn, hantn, otcki ta-rafr yani padi..sahr, bir hami olarak l<abul cttiiini lcati bir qekilde

soyliyebiliriz.Bundan bagka bir takrm vakaniivi.slerin'r, Mengli Girey'in ls-

tanbul'dan Krrrm'a han gonderilirken, yani, yukarrda gori.ilduiiirizere 7478 tarihlerinde Fatih l\4ehmed'le bir anlaqma imzaladrfrhakkrnda verdikleri mahjrnatr gozoniine alarak, bu tarihte padi-gahla ayrr bir anlaqma imzalanmr,s olacafr da hatrra gelebilir.Fakat bundan sonraki vakalar Hanlrfrn bu Eckilde bir ahidnameile srkr bir gekilde Imparatorlufa tabi oldufunu gostermektenuzaktrr. Bilindifi iizere Mengli Girey'den sonra onun kendisinekalgay (6LiGE ,,g\rti) tayin ettifi buyiik oflu Mehmcd Girey, Ktnmbeyleri tarafrndan han ilin edilecek ve Yavuz Selim ile aralartn-da agrkqa drirsmanlrk oldufu halde r' padiqah buna mfni olamr-

r 9eridun bey, ll, 123? 1539 tarihlerinrle Sahip Girey han, Kcfe civarrnda kcrrdisine kor-1r gclen

bir Osmanlr sipahisine krzorak uesnrr-i fetihte top mcnzili rniverasttrda olun

arazi hijkm-i Hiidavendigir-r asrile ecdatlrnrrza ternlik ve ihda olunrnrtgtun diye-cel<tir (

3 Smirnov, Mehmet Cirey tarihindcki mrrkavelcnarrrenin - ki biz yukarrdaonun Paris anonimindeki metinle srkr yakrnlrfrna igaret etrnigtik - qok basit ve

umumi hiikiimler ihtiva ettifini ve bu itilrarla her hangi bir mukavelenin strretiolamryacaf rrrr irldia eder (mer.k0r eser, 297'298).

a lv4ehmet Cirey tarihi, I03: Umdcl-il!-levarih,98; Paris anonirni, Kazi-mirski terciimesi, s. 350-351.

s Bak. Hoca Sidcttil, ,5e1i^ nonte. (Tac-iit-tcrorih, II, zeyl, 60'1); f.r.sr6-ii.s'seggar, 82 - 86.

KIRIIVI'IN OSMANLI rAgiI-iCiNI] GIR}YII1Si 229

yacalitrrr. Yine beylerin seqtiii onun oilu Gazi Girey be r-tar;rfedildikten sonra Saadet Girey (1U32) r'e Sahib Gircy'(1532-1551),istanbul'un gcinderdi["i hanlar srfatiyle I(rrrm'da ycr.le;nrek igin qetinmiicadeleler yapmak mecburiyetinde kalacaklardrr. 1584 de II.Mclrrnct Girey, " ben sa/tib-i sikk(. 7te ittt{ba puiiSrt/t i lc,,tt [teni ttz!ue nasba kint kadir olur,, di1,c isyan edeccktirr. I-ianlrl< I<uvvcl-lerinin de, 1484 Buidan seferinden sonra bir daha ancak )(VI. asrrortalarrna doiru ( 1538 Bufdan sefo'inde) Osrnanlr ordulariyle i.1-

birli!'i yaptrklannr gcireceiiz. Krnm hanlrir tizerinde k u v v e t I i O s-manlt metbfiluf u, ancak Flanlrk, Altrnordu'nun nrir-asr iizerin-de, Kazan ve Astrahan igin Moskof Knazlrfr ile yalttrfr tat'ihi niii-cadeleyi kaybetti!'i ve buralarr Rus hakimiyeti altrna cltiqiip Krrrnrdofrudan dofruya tehlikeye maruz kalch$r zaman baglar:J.

I I. Saudet Gircy'in azli istendigi zaman Kanrrni Siileynran'rn siiylctligi riva-yet olunan gu siizler qok dikkate defer i nKrrrrn hanlarr maz-01 o[,naz- abi an cecl

sahib-i saltanat ve sahib-i hutbe ve gahib-i sikke Pacli,;;,hlard'r" (SoAi6 Cireyhan tarihi, Paris milli kiitiiphanesi, Tiirkqe yazmalar. N". 16.1 - brr rlevrt:ve bilhassa Ktrrrn aristokrasisine ait f cvkalidc cherrrrniyctli rnnlfi rn;rt vercn bueseri U,ndet-ilt-{evarilr sahibi kullanmrgtrr).

t Peqevi, II, 9lt Btrnunla l>eral-ler XVll nci asrr ortalarrntl a bile drqarrtlu IIar,l,gur irnp;,rrr-

torlukln blf;r tam bir tibiiyetten z-iyarle bir ittifak 5eklin<le anla5rlry'c,r<lu (br,k.Rica'rt, nrezkiir cser, 1B,l; ve A'lonttmer'ta l{uns1 ario lJistorico, stri il1, c. IV, s.,16.1 ,

[,fl;,k voyvotllst lr{ihal'rn Avustrrrya inrparatoru llotlo}f'n nrcktrrbu).

HALiL irunlCtrc