Kalendarium wojskowe departamentu siedleckiego 1809 – 1815

1809

marzec Nowy pobór rekruta w cyrkułach galicyjskich. Według planów austriackich

pobór ten miał dostarczyć około 170 tys. nowych rekrutów dla armii

austriackiej. Zaborca rozmieścił wówczas także na terenie Galicji Zachodniej

około 40 tys. pospolitego ruszenia węgierskiego dla pełniejszej kontroli

miejscowej ludności;

marzec Gen. Michał Sokolnicki, wziąwszy urlop, rozpoczął rekonesans Galicji

Zachodniej. W tym celu z Warszawy wyjechał do swego brata Jana

Nepomucena, który dzierżawił folwark w dobrach międzyrzeckich od

Czartoryskich. Następnie, przez Puławy udał się do Krakowa. Z „urlopu”

swego zdał gen. Józefowi Poniatowskiemu dokładny raport o sytuacji

Polaków mieszkających w zaborze austriackim, pisząc m.in. o nastrojach w

regionie;

10 marca Do Siedlec dotarły rozkazy arcyksięcia Ferdynanda d’Este1, nakazujące

magazynom w Siedlcach, Białej i Terespolu wzmocnienie tamtejszych

placówek;

kwiecień Początek ofensywy austriackiej w Księstwie;

19 kwietnia Bitwa pod Raszynem;

29 kwietnia Zakończenie manewru gen. J. Dąbrowskiego o przeprawę na Bugu (początek

25.04.1809.);

maj W Lublinie ustanowiono Tymczasowy Rząd Centralny, który utrzymywał

dawny podział kraju na powiaty a w miejsce cyrkularnych starostw

zaprowadzał urzędy administracyjne powiatowe z prezesem na czele. W

Białej prezesem został Aleksander Sapieha a jego zastępcą Aleksy Wężyk, w

Siedlcach natomiast Józef Grzybowski a jego zastępcą Józef Cieszkowski;

maj Formowanie pułków jazdy i piechoty w Siedlcach. Dowódcą pułku huzarów

został wkrótce płk Józef Toliński, pułku piechoty pułk August Sznajder

(wcześniej w 8 pułk piechoty pod dowództwem płk Cypriana Godebskiego).

Ze Sznajderem przeszło z 8 pułk piechoty jeszcze czterech oficerów. W

Siedlcach formowano także pododdziały dla 3 pp, pułku kirasjerów i 16 pp;

1 Ferdynand Karol Józef Habsburg – Este (1781 – 1850) – arcyksiążę, austriacki feldmarszałek, dowódca armii austriackiej w wojnie 1809 r. w Księstwie.

1 maja Przednia straż wojsk polskich dotarła do Siedlec i Węgrowa.

2 maja Bitwa o przyczółek pod Górą Kalwarią;

4 maja spotkanie w Karczewie tajnej delegacji z regionu siedleckiego z gen. J.

Poniatowskim;

4 maja Rozkaz Poniatowskiego do gen. Aleksandra Rożnieckiego nakazujący

oczyszczenie Galicji między Wisłą, Wieprzem i Bugiem;

5 maja W liście gen. Poniatowski poinformował marsz. Ludwika A. Berthiera –

księcia Neuchatelle i Wagram, że cyrkuły stanisławowski i siedlecki zostały

już wyzwolone, a wojsko polskie doszło do prawego brzegu Wieprza i

zajmowało swe pozycje na północy aż do Konstantynowa nad Bugiem. Tego

dnia w Serokomli u rodziny Scipio del Campo zakwaterowały 5 psk, z szefem

szwadronu Berkiem Joselewiczem;

6 maja Oficjalna data wyzwolenia Siedlec. Gen. Aleksander Rożniecki wkroczył do

miasta i powołał do życia Komisję Obywatelską. Głównym zadaniem komisji

było sprawne zaopatrzenie wojsk polskich w żywność i furaż oraz organizacja

kwater dla wojska i jego zabezpieczenie. Z czasem KO zaczęła pełnić też rolę

organu władzy polskiej obok istniejącej nadal administracji poaustriackiej. W

Siedlcach odezwę Rożnieckiego przekazał lokalnemu społeczeństwu Józef

Grzybowski – późniejszy prefekt departamentu siedleckiego;

6 maja Potyczka pod Włodawą. Około 400 żołnierzy z 6 pułku jazdy płka

Dziewanowskiego, jako część straży przedniej gen. Rożnieckiego zdobyło na

Austriakach (dow. Selling Lautenberg) cały transport broni, sukna i obuwia,

które później zostaną wykorzystane dla umundurowania 1 pułku piechoty

galicyjsko – francuskiej (?). Do niewoli wzięto ludzi, jednego majora oraz 9

innych oficerów austriackich;

6 maja Walki o Kock dwóch szwadronów 5 pułku strzelców konnych. Tego dnia z

miasteczka wypędzono 300 huzarów węgierskich. W czasie utarczki zginął

szef szwadronu Berek Joselewicz;

7 maja Kolejna utarczka pod Kockiem. Kompania z pułku strzelców konnych wzięła

do niewoli 125 Austriaków;

8 lub 9 maja Prezesem – doradcą cyrkułu bialskiego został Aleksander hr. Sapieha, który

wiosną 1809 r. przebywał w Wisznicach. W jego otoczeniu, jako zastępca

pozostał Aleksy Wężyk, „wiceprezes departamentu tymczasowego wojennego

bialskiego";

10 maja Pierwsza informacja o magazynie wojskowym w Siedlcach;

15 maja Rozkaz J. Poniatowskiego, dany w Lublinie, o zadaniach dla Cyrkułu

Siedleckiego, dotyczący zaciągu do wojska. Nakazano wówczas, że z

Siedleckiego pochodzić będzie jeden batalion piechoty (800 głów) i jeden

szwadron jazdy (300 głów);

17 maja Utworzono Komendanturę Placu w Siedlcach. Komendantem Placu w

Siedlcach został kpt. Antoni Oborski;

20 maja Odezwa Poniatowskiego do Galicjan. Tego dnia także ukazał się rozkaz o

tworzeniu regularnych sił zbrojnych w Galicji pod bezpośrednim

protektoratem Napoleona;

21 maja Utworzenie Komendantury Placu w Białej. Pierwszym Komendantem Placu

został kpt. Jan Płoszczyński;

2 czerwca Stojąca dotąd dywizja Aleksandra Suworowa: od Włodawy do Dubna, gen.

Karola Lamberta w Brześciu, Levisa od Brześcia do Białegostoku, Doktorowa

od Białegostoku do Grodna weszła w granice byłego zaboru austriackiego. W

Uściługu Suworow przeszedł Bug i skierował się przez Krasnystaw do

Ułanowa. Lambert przez Terespol do 10 VI doszedł do Kocka. Levis przez

Drohiczyn i Siedlce poszedł na Bobrowniki koło Puław a Doktorow z

Terespola skierował się na Lublin;

5 czerwca Bliżej nieokreślony pododdział wojsk rosyjskich (być może Levisa), doszedł

do Wilgi i Garwolina;

10 czerwca Początek formowania 1 pułku piechoty galicyjsko – francuskiej w Lublinie.

Nabór m.in. w cyrkule siedleckim;

18 czerwca Dla organizacji władz w Lublinie Aleksander Sapieha ściągnął do siebie

Franciszka Wężyka, rodzonego brata Adama;

18 czerwca Dowódcą 1 pułku huzarów został mianowany płk Józef Toliński;

20 czerwca Odesłano 200 piechoty i 128 jazdy z cyrkułu siedleckiego do Lublina, dla

nowotworzonych pułków (z nakazu Rożnieckiego). Organizatorami sił

zbrojnych w Siedlcah byli m.in. gen. Filip Hauman, płk Maksymilian

Czajkowski i kpt. Konstanty Dembowski. W Siedlcach formowany był

batalion piechoty, który następnie wszedł w skład 3 pułku piechoty, szwadron

jazdy, włączony później do pułku kirasjerów płk. Stanisława

Małachowskiego. Werbunkiem zajmowali się także Konstanty Dembowski,

Kazimierz Oborski, Adam Nosarzewski, i najwyższy rangą gen. Filip

Hauman. W dalszym ciągu formowany był także 1 i 2 pułk huzarów oraz

pododdział, który później wszedł w skład 13 pp;

22 czerwca Zlikwidowano komory celne w cyrkułach stanisławowskim, siedleckim i

bialskim. Inspektorem komór celnych został Hornowski, w pracach tych

uczestniczył także m.in. Wojciech Chmieliński, były kpt. w powstaniu

kościuszkowskim. Nowa administracja zlikwidowała wówczas komory celne

w: Karczewie, Świdrze, Woli Grzybowskiej, Kobyłce, Radzyminie,

Morzyczynie, Przewozie Nurskim, Krzemieniu, Ruskiej Stronie, Kózkach,

Gnojnie, Pratulinie, Terespolu, Kodniu i Włodawie;

5/6 lipca Pierwszy duży spis oficerów 1 pułk piechoty galicyjsko – francuskiej.

Gembarzewski wymienił 27 nowych oficerów. Dowództwo nad 1 ppg – f

objął płk August Sznajder;

6 lipca Rozpuszczono pospolite ruszenie wybierane z terenów Galicji Zachodniej

(dla pomocy w pracach polowych);

10 lipca Utworzone wojsko tzw. galicyjsko – francuskie przeszło na żołd francuski;

29 lipca Centralny Komisarz Wojskowy Rządu – Wincenty Załuski poinformował, że

zakończono nakazaną przez Poniatowskiego rekrutację i odesłał ich do

macierzystych jednostek;

1 sierpnia Rozkaz gen. Poniatowskiego o włączeniu 1 pułku piechoty do formacji

galicyjsko – francuskiej. Pułk pierwszy miał być, na wzór francuski

ukompletowany 4 batalionami po 6 kompanii (oraz 5 batalion zakładowy z 5

kompaniami). Stan etatowy wynieść miał 3793 żołnierzy;

20 września (wg Gembarzewskiego) Uwolniony szef szwadronu 7 pułku ułanów Jacek

Cieciszewski został Komendantem Placu w Siedlcach. Dotychczasowy

Komendant Placu Oborski odszedł, do Komendantury Placu w Tykocinie.

Inne źródło podaje, że Oborski sprawował funkcję komendanta placu do

końca czerwca 1810 r.;

14 października Podpisanie pokoju w Schonbrunn na mocy którego powiększono Księstwo

Warszawskie o Galicję Zachodnią (m.in. tereny przyszłego departamentu

siedleckiego);

14 października 1 pułk huzarów posiadał stan osobowy wynoszący 1048 żołnierzy,

podzielonych na 4 szwadrony 1 pułk piechoty galicyjsko – francuski miał

docelowo liczyć 3435 żołnierzy;

23 października Rozkaz Poniatowskiego o rozmieszczeniu jady w dywizjach. 1 pułk huzarów

Tolińskiego znalazł się w 1 brygadzie gen. Sokolnickiego w 1 dywizji gen.

Zajączka;

20 listopada Kpt. A. Oborski – komendant placu w Siedlcach wypłacił forszus na drogę do

swego kraju austriackim jeńcom wojennym. Symboliczny koniec austriackiej

okupacji siedleckiego;

7 grudnia Zmiana nazwy 1 pułku huzarów na 13 pułk jazdy. („Srebrni huzarzy”

Tolińskiego);

28 grudnia Zmiana nazwy 1 pułku piechoty galicyjsko – francuskiej na 13 pułk piechoty;

1810

1 stycznia 13 pułk huzarów wykonał przysięgę w Siedlcach, ściągnięty na ten cel z

Węgrowa, Sokołowa i Liwa. Przysięga odbyła się na rynku miasta, żołnierze

powtarzali rotę przysięgi zamajorem Pągowskim. Na uroczystości przybył

gen. Michał Sokolnicki dowódca brygady z Lublina2;

5 stycznia 12 pułk ułanów złożył przysięgę w Białej przed gen. M. Sokolnickim.

Dowódcą pułku był wówczas płk Gabriel Rzyszczewski;

8 lutego Przysięga urzędników siedleckiej prefektury z prefektem Józefem

Grzybowskim na czele, Uroczysta msza św. w kościele św. Stanisława w

Siedlcach;

20 marca Dekretem królewskim wojsko Księstwa Warszawskiego podzielone zostało

na 4 okręgi wojskowe. Każdym okręgiem wojskowym dowodzić miał generał

dywizji, mający pod swoją komendą generałów brygady, dowodzących

departamentami. Departament siedlecki wraz z Lubelskim stanowić miał III

Okręg Wojskowy ze sztabem dywizji w Lublinie (pod dow. gen. Ludwika

Kamienieckiego). W Siedlcach swą kwaterę miał gen. bryg. Ignacy

Kamieński. W przededniu wojny z Rosją Kamieński objął dowództwo nad

dywizją lekkiej jazdy V Korpusu ks. Poniatowskiego i stanowił awangardę

wojsk napoleońskich wkraczających na Litwę. Potem I. Kamieński został

gubernatorem Smoleńska. Zmarł w czasie odwrotu z Rosji, pochowany został

przez swą córkę w Białej;

5 czerwca Z Warszawy wyszedł w okolice Siedlec 1 szwadron pułku huzarów

Tolińskiego. Pododdziały ulokowano w okolicach Liwu i Węgrowa;

2 Bronisław Gembarzewski podał datę 3 stycznia 1810 r.

6 czerwca Z Warszawy wyszedł w okolice Siedlec 2 szwadron pułku huzarów

Tolińskiego. Pododdziały ulokowano w okolicach Liwu i Węgrowa;

7 czerwca Z Warszawy wyszedł w okolice Siedlec 3 szwadron pułku huzarów

Tolińskiego. Pododdziały ulokowano w okolicach Liwu i Węgrowa;

październik (wg. Eilego) utworzono na terenie siedleckiego magazyny wojskowe (Biała,

Międzyrzec, Terespol, Kodeń, Siedlce. Węgrów, Sokołów, Liw). Z uwagi na

fakt, że potwierdzono funkcjonowanie magazynów wojskowych już w 1809

r., należy założyć, że wówczas dokonano jedynie ich reorganizacji;

1811

26 stycznia Zlikwidowano komendanturę placu w Białej. W departamencie siedleckim

komendantury pozostały w Siedlcach, Międzyrzecu i Terespolu. Zgodnie z

dekretem ks. Poniatowskiego z 23 stycznia 1810 roku, komendant placu znać

musiał język francuski, ponieważ karty drożne, raporty i sytuacje spisane

miały być także w tym języku;

10 kwietnia Ustanowiono przepisy dotyczący Gwardii Narodowej w Księstwie

Warszawskim, w tym w departamentach wschodnich. Zgodnie z etatem w

Siedlcach miano powołać 50 osobowy oddział GN nieruchomej (z 1 por., 1

furyerem, 1 sierżantem, 2 kapralami i 1 doboszem). GN miała pozostawać w

powiatach pod władzą podprefektów a w departamencie pod władzą

prefektów;

16 października Z komendanta placu w Terespolu odszedł do Sandomierza kpt. Janicki.

Komendantem placu został po nim mjr Franciszek Pogonowski;

2 listopada Uruchomiono w Księstwie Warszawskim 7400 żołnierzy GN do pełnienia

służby wewnętrznej w departamentach. Dekret ten nie przewidywał jednak co

miało się stać z GN departamentów siedleckiego i lubelskiego;

1812

20 marca Komendant departamentu siedleckiego – gen. dyw. Michał I. Kamieński, w

ramach V Korpusu objął dowództwo lekkiej kawalerii liczącej 20

szwadronów;

marzec (koniec) na terenie departamentu stanęła brygada dowodzona przez gen.

Kazimierza Turno i rozpoczęła pobór rekruta oraz dobór koni do swych

pododdziałów;

18 kwietnia Z Tykocina na Komendanta Placu w Siedlcach powrócił Walenty Antoni

Oborski (już w stopniu podpułkownika). Prawdopodobnie zastąpił on na tym

stanowisku Cieciszewskiego;

27 kwietnia Rozkaz w sprawie organizacji wojska przed wojną z Rosją. Według planu

zgrupowanie całej jazdy Księstwa odbyć się miało w okolicach Siedlec;

kwiecień (Koniec) dyw. Rożnieckiego z pułkami stanęła w Siedlcach, Kocku, Mińsku,

Okuniewie i Węgrowie;

26 maja Książę Hieronim Bonaparte skierował się w stronę Lublina. Tego dnia

kwatera główna odwodu jego Korpusu znalazła się w Stanisławowie;

26 maja Ukazał się dekret Fryderyka Augusta w sprawie organizacji samoobrony

ludności w departamentach wschodnich, na wypadek ewentualnego wejścia

na tereny Księstwa wojsk rosyjskich;

26 maja Wszedł w życie rozkaz, który nakazał Dywizji Rożnieckiego wejść do IV

Korpusu gen. Marie – Victor – Nicolas de Fay Latour – Maubourg, w

składzie: 2 pu (dow. mjr Jakub Piasecki), 3 pu (dow. płk Aleksander

Radzimiński), 7 pu (dow. płk August Zawadzki), 11 pu (dow. płk Adam

Potocki) i 14 pułk kirasjerów (dow. płk Stanisław Małachowski) i 16 pu (płk

Marcin Tarnowski);

28 maja Hieronim spędził noc w Podzamczu w dobrach należących do rodziny

Zamojskich;

29 maja Przegląd kirasjerów saskich i polskich na polu bitwy z 1794 r. (demonstracja

Hieronima jego zamiaru marszu na Lublin dalej Lwów);

2 czerwca Dowódcą okręgowym Departamentu Sieleckiego mianowany został weteran

Legionów Włoskich płk Piotr Świderski;

23 czerwca Pierwsze oddziały Wielkiej Armii przekroczyły Niemen;

25 czerwca Lekka jazda Sasów stanęła w Węgrowie, Liwie i Sokołowie z rozkazami

obserwowania Bugu, Schwarzenberg spod Lubartowa przez Kock i

Serokomlę rozpoczął marsz na Siedlce, ze strażami przednimi wysuniętymi

na Radzyń dalej Międzyrzec oraz na Wojcieszków dalej Łuków;

25 czerwca Pod Siedlcami stanął sztab austriacki korpusu księcia Karola

Schwarzenberga3, Sasi Jana Reyniera4 pod Brokiem nad Bugiem z zadaniami

3 Karol Filip Schwarzenberg (1771 – 1820) książę, generał austriacki, później jeszcze feldmarszałek, dowódca korpusu austriackiego Wielkiej Armii Napoleona w 1812 r. przeciw Rosji. Po klęsce Cesarza Francuzów w Rosji, podobnie jak reszta Austriaków zmienił koalicję.4 Jean Louis Ebenezer Reynier (1771 – 1814) francuski dowódca korpusu saskiego w 1812 r.

osłony Księstwa Warszawskiego. Austriakom wyznaczono kierunek marszu

na Sokołów i dalej Drohiczyn, tam przejść Bug i kierować się na Brześć i

dalej Prużanę. Wojska idące na Rosje skierowane zostały tzw. Traktem

Napoleońskim, z Siedlec na Sokołów, dalej Kupientyn, Sabnie i Krzemień, by

tam przeprawić się przez Bug w okolicach Grannego. Do dziś w okolicach

Sabni, droga do Krzemienia, funkcjonuje pod nazwą Trakt Napoleoński.

28 czerwca Austriacy wzięli z magazynów we Włodawie żywność oraz zarekwirowali

siano i mąkę u obywateli powiatów włodawskiego i radzyńskiego (u księdza

Adama Kukiela z Międzyrzeca oraz Tatarkiewicza);

28 czerwca Proklamacja Konfederacji Generalnej. Przywrócenie Królestwa Polskiego

oraz symboli narodowych: Orła i Pogoni;

29/30 czerwca Umyślne spalenie magazynów zbożowych przez Rosjan na wschodnim

brzegu Bugu. Spalono wówczas magazyny rządowe, magazyny obywatelskie,

zabrano ludzi, bydło i sprzężaj;

30 czerwca Raport Podprefekta bialskiego – Wojciecha Horodyńskiego o ruchach Rosjan

w okolicach Brześcia i Terespola;

lipiec (Początek) oddział GN z Departamentu Siedleckiego, pod dowództwem

pułkownika Piotra Świderskiego skierowano do Puław, dla „osłony Księstwa

Warszawskiego”;

lipiec I połowa – utworzenie przez podprefekta Ludwika Babskiego 19 osobowego

oddziału składającego się z leśników. Element samoobrony powiatu,

zrealizowany w myśl dekretu z 26 maja 1812 r.;

17 lipca Pierwszy dzień sprawowania funkcji „komendantów placów” w powiatach.

Osoby te podporządkowane zostały komendantom departamentowym (w

Siedlcach – płk Piotr Świderski);

lipiec Przez cały miesiąc trwała organizacja Dywizji Nadbużańskiej pod

dowództwem gen. Antoniego „Amilkara” Kosińskiego;

lipiec Przez cały miesiąc gen. J. Poniatowski zabiegał u Napoleona, by Wojsko

Polskie z jego V Korpusu skierować na Ukrainę i Wołyń, i powtórzyć

manewr z 1809 r. Napoleon plan ten odrzucił;

lipiec Ratyfikacja pokoju rosyjsko – tureckiego, który dał Rosji wolną rękę na

południowym froncie wojny;

3 lipca Schwarzenberg przekroczył Bug w Drohiczynie i skierował się na Prużanę.

Do Brześcia, po wycofaniu się Rosjan, wszedł pododdział austriacki. Rosjanie

wycofując się, zabrali ze sobą Jana Niemcewicza (brata rodzonego JU

Niemcewicza), Stanisława Niemcewicza (brata stryjecznego JU

Niemcewicza), Jana Grabowskiego i wszystkie akta sądowe. W Brześciu

stanął pododdział austriacki złożony z 300 żołnierzy. Austriacy nie opuszczali

miasta mimo, że o kilka mil od Brześcia dochodziło codziennie do rabunków

kozackich;

8 lipca Do Włodawy przybyli Austriacy dla pilnowania tamtejszego magazynu;

8 lipca Naprzeciwko Włodawy zauważono 40 osobowy pododdział rosyjski

(Kałmuków i Baszkirów). Prawdopodobnie zwiad Lamberta przed

przekroczeniem rzeki;

13 lipca Do Włodawy przybył 48 osobowy pododdział austriacki pod dowództwem

kpt. Schopfelda dla ochrony przed Kozakami;

14 lipca W godzinach rannych Kozacy po raz pierwszy zrabowali Włodawę. Pod

Włodawą oddział austriacki schwytał kilkunastu kozaków, lecz ci zostali

odbici przez większy oddział rosyjski (Kozacy i piechota rosyjska), następnie

razem zrabowali miasto;

15 lipca Zwycięstwo Rosjan pod Kobryniem i Antopolem nad 4000 saskim korpusem

gen. Heinricha von Klengla5;

16 lipca Kompania huzarów rosyjskich weszła do Włodawy, by zrabować szkołę

żydowską i skład solny. Po otrzymaniu okupu od Żydów odstąpili od miasta;

16 lipca Austriacy zarekwirowali szlachcie kosowskiej (pow. węgrowski) bydło i

kazali zapłacić za to mieszczanom drohickim;

16 lipca Prefekt Grzybowski poinformował dowództwo Austriaków o sytuacji w

powiatach jego departamentu;

17 lipca 500 kozaków przekroczyło Bug pod Różanką i w południe zrabowało

Sławatycze, następnie uszli za rzeką, pozostawiając w miasteczku swą

przednią straż;

17 lipca 8 – 15 tys. Rosjan przeszło Bug i ruszyło w stronę Lublina;

17 lipca Marsz znacznych sił rosyjskich w stronę Brześcia i Terespola;

17 lipca Wieczorem – utarczka kozaków z Austriakami pod Okczynem k. Kodnia. 2

Austriaków zabitych, 4 wziętych do niewoli;

5 Heinrich von Klengel – dowódca saskiej brygady wchodzącej w skład wojsk Reynier’a. Przegrał bitwę jako pierwszy dowódca wojsk napoleońskich w 1812 r.

17 lipca Włodawa i Sławatycze a następnie Kodeń obrabowane zostały przez

Kozaków;

18 lipca Rosjanie przekroczyli Bug i podeszli pod Strzyżów;

19 lipca (Około) przygotowania do ewakuacji Prefektury Lubelskiej w obliczu

wkroczenia Rosjan w okolice Chełma (oddział 8 – 15 tys. żoł.). Rosjanie

zajęli Hrubieszów i Uchań a okoliczne miejscowości obrabowali;

19 lipca Rada Ministrów nakazała formowanie pospolitego ruszenia w departamentach

wschodnich. Siedleckie wystawić miało pułk jazdy i batalion piechoty.

Całością pospolitego ruszenia w Księstwie dowodzić miał gen. Wielhorski, a

w lubelskim i siedleckim gen. Adam Baranowski;

20 lipca Początek sejmiku Konfederacji Generalnej w Białej pod laską marszałkowską

nestora rodu Wężyków – Kazimierza. W uroczystościach wzięli udział także

obywatele z powiatu brzeskiego. Na nich, po ponownym zajęciu miasta i

okolic przez Rosjan zemścili się Rosjanie. Obywatele z Brzeskiego, z żonami

i z dziećmi uciekli (po 25 lipca) do Warszawy;

22 lipca Pod Uściługiem Rosjanie przekroczyli Bug i zajęli Hrubieszów (wł. S.

Staszica). Miejscowy podprefekt Swierzawski wraz ze swym biurem uszedł,

Rosjanie zabili jednak miejscowego burmistrza. „Za pokazaniem się małego

oddziału z Zamościa, cały obóz Moskiewski pierzchnął spod Hrubieszowa, w

pogoni jednego ubito kozaka”;

22 lipca Z woli Napoleona podprefektem Drohickim został Dominik Ciecierski –

właściciel Mordów, potem Ciechanowca, zięć prefekta siedleckiego – Józefa

Grzybowskiego;

23 lipca 1000 osobowy oddział piechoty i jazdy rosyjskiej zajął Włodawę i po

zrabowaniu okolicznych majątków uszedł na Hrubieszów;

24 lipca Rosjanie obrabowali Batogi, Wyryki, Dołhobrody, Hannę i Korolówkę –

głównie majątki należące do Czartoryskich;

24 lipca Specjalny wysłannik Grzybowskiego – Ksawery Raczyński dotarł do

Brześcia. Tego samego dnia z miasta złożył raport o armii rosyjskiej i siłach

sprzymierzonych na tym terenie;

25 lipca (Między 3 a 4 w nocy) wojska gen. Aleksego Szczerbatowa6 zajęły Brześć. 80

osobowy oddział kawalerii saskiej uciekł z miasta. Rosjanie zrabowali

Terespol i jego okolice (m.in. Neple Niemcewiczów i Rudę Mierzejewskiego,

gdzie zabrano stada, wycięto ogród i zniszczono oranżerię). Rosjanie

dopuścili się także rabunków między Hrubieszowem i Dubienką, gdzie

potopili sól z tamtejszych magazynów. Za przewodników, donosicieli,

doradców i szpiegów mięli brzeskich Żydów;

25 lipca Zwycięska potyczka Rosjan nad Sasami pod Brześciem;

29 lipca Do Konfederacji Generalnej przystąpili: płk P. Świderski oraz komisarze

wojenni z Siedlec: Jan Grzymała i Jan (?) Dzierżanowski;

2 sierpnia 500 osobowy oddział rosyjski wszedł do Zalesia koło Białej;

3 sierpnia 100 konny oddział Baszkirów i Kałmuków zajął Woskrzenice dla założenia

obozu potrzebnego do rabowania okolicznych majątków;

8 sierpnia Rozpoczęły się działania operacyjne dywizji Kosińskiego – początek

oczyszczania środkowego Bugu z Rosjan;

9 sierpnia Rosjanie weszli do Pińska, gdzie rozstrzelali tamtejszego burmistrza i

komisarzy wojennych;

10 sierpnia Gen. Kosiński z zakładami pułków i pospolitym ruszeniem stanął pod Białą i

Janowem. Był to element większego manewru, który miał na celu wyparcie

Rosjan z terenów departamentu siedleckiego. W Bielsku stanął gen. Gratien

Ferrier7;

15 sierpnia Rosjanie w obliczu porażki pod Horodeczną opuścili Brześć i odeszli za Styr,

podobnie jak reszta cała 3 armii gen. Aleksandra Tormasowa8;

21 sierpnia Poniatowski po raz kolejny nalegał u Napoleona o skierowanie go na Ukrainę.

Napoleon zagroził mu nawet rozstrzelaniem za niesubordynację;

27 sierpnia Kosiński zajął Uściług, wcześniej oczyszczając prawy brzeg rzeki z Rosjan;

30 sierpnia Kosiński wkroczył do Włodzimierza, tamtejsi mieszkańcy entuzjastycznie

powitali wojsko polskie;

6 Szczerbatow Aleksej Grigoriewicz (1776 – 1848), książę, wojskowy rosyjski, od 26 VIII 1812 r. generał, szef batalionu w kostomskiej brygadzie kawalerii, w 1812 r. dowódca 18 brygady dywizji kawalerii w dywizji gen. Kamenskiego, w kampanii 1813 r. dowódca 6 brygady w dywizji Langerona, następnie podporządkowanej gen. Osten – Sackenowi.7 Graziano (Gratien) Ferrier (1771-1848) – francuski generał brygady.8 Aleksander Piotrowicz Tormasow (1752 – 1819 ) – rosyjski generał – w 1812 r. dowódca 3 zachodniej armii.

sierpień (Koniec) w okolicach Włodawy stacjonował gen. Walenty Kwaśniewski jako

pododdział tyłowy (ariergarda) Kosińskiego. Kwaśniewski posiadał wówczas

pod swą komendą dwa pułki jazdy;

wrzesień (Cały miesiąc) fortyfikacja Brześcia przez Schwarzenberga. Stary zamek,

klasztory Bernardynów i Bernardynek, cerkiew i kilka domów na

przedmieściach. Dla wzmocnienia garnizonów w Terespolu i Brześciu

przybyło na przełomie sierpnia i września z Warszawy 9 batalionów piechoty

saskiej;

8 września Śmierć Aleksandra Sapiehy w Dereczynie koło Słonimia;

15 września Napoleon wkroczył do Moskwy i zajął Kreml;

29 września Zakończenie działań Kosińskiego na Wołyniu. Tego dnia pododdziały

dowodzone przez Kosińskiego powróciły za Bug i stanęły w Chełmie;

2 października Z okolic Włodawy wycofał się pododdziału saski, który stał tam dla

zabezpieczenia przeprawy przez Bug (między Sobiborem a Orchówkiem). W

tym czasie cały czas przez rzekę przeprawiały się niewielkie pododdziały

kozackie;

3 października Rzekę Bug przekroczyły pierwsze pododdziały rosyjskie, które nadeszły od

Szacka przechodząc rzekę w miejscowości Orchówrka Grobla. Stojący

między Orchówką a Sobiborem obóz wojsk saskich wycofał się przez

Włodawę do Brześcia. Stojący wcześniej obozem między Włodawą i

Sławatyczami Austriacy także odeszli na Brześć, który przez cały wrzesień

fortyfikowali. Wojska sprzymierzone opuściły Włodawę i odeszły na Brześć.

Do zniszczonej Włodawy weszli Rosjanie i uprowadzili miejscowych Żydów;

4 października (Rano) Utarczka Rosjan z wojskami sprzymierzonymi za Bugiem (między

Kodniem a Białogórą – Stradeczą) – wynik nieznany.

4 października W Orchówce k. Włodawy Czernyszew oficjalnie objął dowództwo na 3 armią

z podziałem na korpusy: Lamberta, Makarowa (później Szczerbatowa,

później Sackena), Langersona, Essena III, Wojnowa i Bułatowa;

4 października Włodawa całkowicie opuszczona przez siły sprzymierzone, uciekła także

ludność miejscowa, we Włodawie pozostali właściwie tylko miejscowi Żydzi;

4 października Do Pratulina przyszły bagaże Austriackie. Oddział pilnujący bagażów

rozpoczął konfiskaty u miejscowych obywateli;

5 października Zakończono prace umocnieniowe na południe od Brześcia w okolicach

miejscowości Muchawiec i Gierszony. W Siemiatyczach Austriacy

zarekwirowali furaż dla 8000 koni i 8000 racji żywnościowych dla żołnierzy;

6 października (o 7 rano) pod Międzyrzec od strony Kodnia i Łomazów podszedł 100 konny

oddział kozacki;

7 października Zbudowanym mostem pod Kostomłotami Bug Kozacy przeszli rzekę i

podeszli pod Terespol – w ten sposób obeszli południowe umocnienia

Brześcia;

8 października Po utarczce pod Gerszonami, Austriacy wyszli z Brześcia na Kobryń i

Wysokie Litewskie. Włodawa, Sławatycze i Kodeń znajdowały się w rękach

Rosyjskich. Sasi opuścili Terespol, część z nich przeszła do Brześcia a druga

część pod Pratulinem przeszła Bug. O utarczce pod Gierszonami –

Wakuliński: bitwa pod Brzozowem między 13 a 20 – nieprzyjaciel odparty.

Bitwa trwała od 13 do 18 (armaty) do 20 (broń ręczna). Straty Austriaków 30

zabitych i rannych. Straty rosyjskie większe – nie rozpoznane;

8 października Pięć pułków rosyjskich próbowało przejść rzekę Muchawiec pod Jamną

(miejscowość na wschód od Brześcia). W wyniku natarcia Austriacy wycofali

się do Brześcia, ale tuż przed miastem spod Bulkowa pododdział gen.

Dąbrowskiego przyszedł im z pomocą i odgonił Rosjan od stolicy Polesia. W

natarciu pod Jamną i Brześciem zginęło łącznie 1000 Rosjan, zdążyli jednak

spalić miejscowy dwór i folwark, należący podówczas do rodziny

Niemcewiczów. Reszta siła rosyjskich spod Jamnej wycofała się do swego

głównego obozu pod Przyłuką (miejscowość na południe od Brześcia);

8 października Pododdział wojsk saskich pod dowództwem mjr Hümmela przeszedł pod

Rogoźnicą Bug z zamiarem połączenia się z siłami gen. Jana Reynier’a;

8 października Gen. Kosiński po przegranej potyczce pod Sobiborem, z pozostałymi pod

jego komendą siłami, wycofał się do Zamościa. Wykonał marsz na południe

przez Hrubieszów (Obrowiec) i Dobromierzyce. Kilka dni później, w

okolicach Kryłowa i Uściługa, jego siły związane zostały przez pododdziały

kozackie przekraczające tam Bug;

8 października Pod Przyłuką kozacy i jazda rosyjska pod dowództwem Czernyszewa

przeprawiła się przez Bug i z marszu zaczęła wchodzić do Terespola.

Pododdział ten został jednak ostrzeżony przez szpiegów (?) żydowskich, że w

mieście tym stacjonował pododdział saski. Inny pododdział rosyjski zajął w

tym samym czasie Kobylany, Małaszewicze i Kroszczyn. Wojsko to

stanowiło przednią straż sił głównych – 4000 oddziału, który poszedł na

Terespol;

9 października Do Trojanek weszło 30 kozaków i tam młócili zboże, które następnie zabrali

do swego obozu w Kostomłotach;

10 października Kozacy weszli do Terespola, z zamiarem spalenia mostu. Ugasił go

pododdział Sasów oraz pozostali mieszkańcy Terespola. Sotnie kozackie

wyszły z Terespola na Białą i Janów;

11 października Austriacy i Sasi w Pratulinie i Brześciu. Po opuszczeniu Brześcia sztab

Schwarzenberga udał się do Wysokiego Litewskiego;

12 października Wojska Schwarzenberga opuściły ufortyfikowany Brześć i uszły ku

Wołczynowi. Schwarzenberg stanął obozem w Adamkowie u Niemcewiczów

(o ich pobycie: "goła tylko ziemia została po nich, wszystko zabrali lub

zepsuli, ni wołu, ni konia ni główki kapusty w ogrodzie, zabrali nawet szory

ze stajni i kotły z browarów). Do Brześcia weszli Rosjanie. Szturm na miasto

rozpoczął się o 4 nad ranem. Dwie godziny później Rosjanie weszli do

opuszczonego Brześcia z pompą i muzyką. Miejscowi Żydzi powitali ich z

radością. Kolejny pododdział rosyjski lewym brzegiem Bugu doszedł do

Janowa i Pratulina. Jeszcze inny udał się w stronę Wisznic, zajmując Tuczną i

Huszczę. W okolicach Lublina i Zamościa stały posiłki austriackie (około

8000 pod dow. gen. Teofila Zeichmeistra9), ale nie podjęły one kroków w

celu połączenia się z siłami głównymi, które stały za Bugiem;

12 października 1800 jazdy rosyjskiej z 4 działami zajęło Białą;

12 października Podprefekt łosicki – Michał Wężyk poinformował podprefekta drohickiego,

że Austriacy i Sasi wycofali się w pośpiechu z Brześcia i Terespola, i ich

zamiarze wejścia w pow. drohicki;

13 października Czernyszew opustoszył dobra Czartoryskich w Międzyrzecu i opanował

miasto;

13 października 3000 kozaków pod dowództwem Aleksandra Czernyszewa10 zajęło Siedlce,

obrabowało miasto i spaliło magazyny. Pod Siedlcami, w Stoku, Czernyszew

stanął obozem. Cześć z tego obozu – dwa szwadrony huzarów i ułanów z 5

armatami stanęło załogą w mieście departamentowym. Pozostali, w Stoku, do 9 Teofil Zechmeister – generał austriacki, w 1812 r. dowódca austriackich sił posiłkowych dla gen. Schwarzenberga.1 0 Aleksander Czernyszew (1786 – 1857) – generał kawalerii, później minister wojny. Na jesieni 1812 r. dowódca zagonu pustoszącego departament siedlecki.

1000 osób rozbili obóz pod miastem. W Siedlcach wszystkie sklepy kupieckie

zostały zrabowane, jedną żydówkę zamordowano a drugą dotkliwie pobito

(„połamano ręce”). Spalono magazyny żywności i stodoły skarbowe.

Uprowadzono dla okupu siedleckiego aptekarza Antoniego Böchma, traktując

go jak wojskowego. W obozie pod Siedlcami zauważono polskiego

szlachcica, przebranego po Kozacku – niejakiego Lipnickiego. Czernyszew

pierwotnie zażądał od Siedlec kontrybucję 50000 czerwonych złotych, lecz

nie mogąc otrzymać takiej sumy zadowolił się 800 czerwonymi zł. Z

miejscowych sklepów wziął sukno i wydał rozkaz rabunku Węgrowa. Tam

dowiedziawszy się o działaniach Schwarzenberga zawrócił ich do Siedlec i

zrabował do szczętu miasto. Spalono wówczas magazyny, domy i gumna

napełnione plonami;

13 października Pododdział kozacki wszedł do Kocka z zamiarem odbicia jeńców rosyjskich i

zabrania kasy, którą do Lublina eskortowali Austriacy. W nocy, około

godziny 23 część z nich zawróciła i przez Czemierniki i udała się w kierunku

Łukowa. Pozostała część kozaków pod Rawą (miejscowość na płd. – zach. od

Kocka), dogoniła konwój, odbiła jeńców, zabrała kasę i uprowadziła w

niewolę 19 żołnierzy austriackich;

14 października Łuków został zajęty przez 4000 kozaków Czernyszewa z żądaniem okupu. Po

otrzymaniu kontrybucji spalili Rosjanie tamtejsze magazyny, od nich zajęło

się całe miasto. Tego dnia ograbiono też szkołę i kościół. Wybuchł wielki

pożar miasta. Kozacy uwolnili łukowskich więźniów, z których połowa

natychmiast przyjęła u nich służbę. Tego samego dnia również Burzec i

Wojcieszków ucierpiały od kozaków. W Wojcieszkowie Sosnowski został

przeprowadzony przez ogień i życie skończył. Suchodolski otrzymał

natomiast pareset batów i został obrabowany. Rosjanie doszli do Mnichowa

(około 15 km na płn - wsch od Puław). Dla osłony Siedlec wyruszył z 8

działami z Warszawy 800 konny pododdział. Był to 4 pułk Legii

Nadwiślańskiej pod dowództwem Sykstusa Estki. Za nimi udać miał się 500

osobowy oddział gwardii włoskiej;

15 października Do Kocka wszedł 4000 korpus z Czernyszewem, z nim był tam także płk

Szczerbatow, którego w swym mieszkaniu, ze sztabem gościł burmistrz

Kocka – Chyliński. Mimo wyraźnego zakazu Szczerbatowa, kozacy

obrabowali Kock, i utopili mąkę i sól z miejscowego magazynu;

15 października Do Łukowa wszedł kolejny oddział kozacki pod dowództwem płk

Mandatowa11 i stanął obozem za Kolegiatą Łukowską;

15 października Pułkownik Mierosławski wkroczył do Liwa i odebrał zarekwirowane furaże

jakie Sasi wzięli w Łomżyńskiem;

15 października Potyczka Sasów pod Międzyrzecem z Kozakami Czyczagowa;

15 października Pod Kryłowem i Uściługiem, w ślad za Kosińskim przez Bug przeprawili się

Kozacy. Nastąpiły utarczki z Rosjanami, które trwały do 20 października;

15 października Odezwa gen. Czyczagowa do Polaków, dana w Brześciu, nawołująca do

porzucenia sojuszu z Napoleonem;

16 października Do Łukowa wszedł kolejny – trzeci pododdział kozacki, który po otrzymaniu

40 rubli i sukna uszedł na Kock;

16 października Oddział kozacki doszedł wzdłuż Wieprza do m. Łysobyki;

16 października (Rano) Rosjanie zajęli Jeziorzany nad Wieprzem i odebrali od miejscowych

kontrybucję. Następnie udali się do pobliskiego Przytoczna;

16 października Przednia straż Austriaków stanęła obozem w Grochowie pod Biała;

16 października Z rosyjskiego obozu pod Siedlcami wyszedł pododdział porucznika

Józefowicza (Tatar?) i zajął Żelechów. W Żelechowie do pododdziału tego

chciał przystąpić Polak, który podawał się za prawosławnego, ale go

Józefowicz batogami odpędził. Tego samego dnia jakiś pułkownik z 400

kozakami zajął Stoczek, po drodze paląc zabudowania gospodarcze w

Domanicach i Olszycu. W Skórcu Soszyński miał być podpalony przez

Kozaków a we Wnętrznem [N.] Przegalińska została dotkliwie pobita;

17 października Do Łukowa wszedł pododdział Austriaków lub Sasów (1 kapitan i 20

huzarów), którzy ścigali rabusiów z kasą z Łukowa, Siedlec i Stoczka;

17 października Gen. Schwarzenberg pod Drohiczynem przeszedł Bug dla zabezpieczenia

departamentu siedleckiego. W skład jego sił wchodziły także pododdziały

francuskie i polskie;

17 października W Radzyniu sami mieszkańcy zabili 4 Rosjan a 15 wzięli w niewolę;

17 października Austriacy odbili Międzyrzec, 200 konny pododdział w mieście zabił 10

kozaków a resztę załogi zostawionej przez Czernyszewa wziął do niewoli. Jak

informował Gągolewski, przybycie Austriaków pod komendą gen. Henryka

1 1 Mandatow Valerianus (Raston) Grigoriewicz (1782 – 1829), od 2 XII 1812 r. pułkownik, od 28 X 1814 r. generał major. Od lipca 1812 r. w armii Tormasowa. Na jesieni w pododdziale Czernyszewa.

von Siegenthala12 bardzo mieszkańców zrujnowało, ponieważ zabrali im

wszystkie artykuły żywnościowe jakie u nich znaleźli;

17 października Pododdział Czernyszewa odszedł spod Siedlec i tego samego dnia założył

obóz pod Parczewem. Tego dnia Siedlce zajęli Francuzi (około 3000). Sztab

Schwarzenberga wycofał się z Białej do Paprotni, Reynier stanął kwaterą w

Skrzeszewie. Według planów austriackich ich siły posiłkowe, stojące

dotychczas pod Lublinem złączyć się miały pod Siedlcami;

17 października Rosjanie, mimo wycofania się z Siedlec nie opuścili Łosic;

18 października Bitwa pod Białą Sasów Reyniera z gen. Essenem III. Informacja od lokaja

Jana Nepomucena Sokolnickiego, że Sasi pod Grochówką (pow. łukowski,

gm. Jakusze, par. Trzebieszów) rozbili 2000 pododdział wojsk rosyjskich. W

czasie bitwy zginęło 200 żołnierzy, Rosjanie utracili też jedną armatę.

Według planów Schwarzenberga, Reyiera wesprzeć miał gen. Zechmeister,

ale ten zamiast skierować się z Włodawy na północ, poszedł na Siedlce;

18 października O godzinie 16 Rosjanie, którzy obozowali w okolicach Białej, Terespola i

Międzyrzeca, przeszli we Włodawie Bug pod naporem korpusu austriackiego;

19 października Napoleon opuścił Moskwę. Rozpoczął się wielki odwrót armii Napoleona z

Rosji;

19 października Adm. Czyczagow wydał w Prużanie odezwę do „burzących się Polaków”;

20 października Do Kosińskiego dotarł rozkaz gen. J. Poniatowskiego by skierował swe

wojsko na północ i w okolicach Chełma połączył się z Sasami Reyniera. W

Chełmie Kosiński stanął 23 października – od tego dnia aż do 9 listopada

dyw. Kosińskiego nie pozwoliła przejść większym siłom rosyjskim przez

Bug;

22 października Francuzi opuścili stolicę departamentu i stanęli obozem między Iganiami a

Opolem (według relacji właściciela Woli Wodyńskiej – Roszkowskiego,

Francuzi wyszli z Siedlec na Sokołów – chyba mylna). W ten sposób, na

wieść o powrocie do Siedlec sporego oddziału rosyjskiego, Siedlce został

ponownie ewakuowane. Wałecki, w Oleśnicy dowiedział się, że adwokat

Kobylański, poprzez ekonoma Żabickiego z Siedlec i komornika

Gromkowskiego zbierał informacje o Austriakach, Sasach i Francuzach a

także o wyjeździe z Siedlec podprefekta Markowskiego, który opuścił swe

1 2 Henryk von Siegenthal – Bersina – austriacki feldmarszałek, w 1812 r. dowódca dywizji piechoty w korpusie austriackim Schwarzenberga. Uczestnik bitwy pod Horodeczną.

biuro dzień wcześniej. W Chodowie pod Siedlcami stacjonował pododdział

piechoty Austriackiej w sile pułku jazdy i pułku piechoty, z zamiarem

obozowania w Siedlcach. Oficer austriacki zażądał 16000 porcji żywności i

3000 porcji furażu;

22 października Przez Wodynie przeszedł pododdział austriacki, który prowadził 50 Rosjan i

127 kozaków, którzy mieli przy sobie łupy na sumę 25000 rubli;

22 października Do Międzyrzeca wszedł pułk kozaków oraz pułk piechoty rosyjskiej i

zarekwirował w majątku bydło i sukna. Mieszkańcy miasta utracili resztę

swego majątku, obrabowano pocztę, księdza Adama Kukiela obdarto do

samej koszuli a Gągolewskiemu odebrano kosztowności. Jak ocenił ten

ostatni Czernyszew odebrał kontrybucje na sumę 50678 zł. pl. (?), płk

Mandatow (dow. huzarów) - 1000 zł. pl. (?) Towary zabrane kupcom

obliczono on na 3000 dukatów (sukno, wino, kawa, cukier, żelazo) – mjr

Iwan Martynowicz powiedział kupcom, że to wszystko zarekwirowane

zostało na rachunek Konstantego Czartoryskiego;

22 października Pod Woskrzeńcami stanął pododdział Kozaków i dragonów rosyjskich;

24 października Na polecenie Grzybowskiego do Radzynia powrócił Jasieński, który jeszcze

będąc w Jakubowie informował go, że pododdział wojsk sprzymierzonych,

oddelegowany do obrony dep. siedleckiego, wyszedł już z Warszawy i po

noclegu w Kałuszynie odszedł na Stanisławów (być może był to pododdział

mjr. Rzodkiewicza). W okolicach Radzynia, od strony Białej i Włodawy,

pokazywali się cały czas Kozacy. W Siedlcach natomiast obawiano się

powrotu Rosjan. Według informacji Ignasiewicza Rosjanie stali wówczas

obozem w Łukowie (informacja niepotwierdzona);

25 października Od Siedlec, od strony Żelkowa, wszedł pododdział Austriaków gen.

Zachmaysta. Według informacji Ignasiewicza Rosjanie stali obozem w

Międzyrzecu, z zamiarem wycofania się na Terespol. Schwarzenberg stał w

tym czasie obozem w Wyrozębach za Paprotnią;

26 października Forpoczty rosyjskie pojawiły się w Zawadach. Także w Zbuczynie widziano

20 osobowy pododdział kozacki. W Krzesku natomiast Jan Niemira wydał

oddziałowi gen. Zachmaystra 100 sztuk bydła;

26 października Pododdział pod dowództwem majora Józefa Rzodkiewicza osiągnął Łomazy i

stamtąd poinformował, że płk Piotr Bazyli Wierzbicki rozpoczął marsz na

Terespol. Wkrótce jednak Rzodkiewicz zmuszony został opuścić miasto i

wycofać się przez Łosice ku Siedlcom;

27 października 40 osobowy pododdział kozacki był w Serokomli i Adamowie, ale wycofał

się na Łuków i Białą. Wsie Zawady i Krześlin zostały spalone przez

Kozaków. W okolicach Łukowa zaobserwowano tułających się Kozaków lub,

co bardziej prawdopodobne, bandy łotrów i kryminalistów, pośród których

byli Żydzi po kozacku przebrani (podobno Żydzi z Białej). Z informacji

Grabowskiego wynikało, że Kozacy ustąpili z Adamowa, bo wyparło ich

stamtąd 800 Austriaków. W Adamowie miała być też potyczka;

27 października Do Schwarzenberga dotarły posiłki pod Zechmajstrem. Nad Bugiem

Austriacy połączeni z 32 dyw. gen. Pierre F. Durutte’a13 i Sasi Reyniera

stanowili siłę 45 – 50 tys. Naprzeciw nich, w okolicach Brześcia i Białej, stało

wówczas, łącznie około 65000 Rosjan;

28 października Polecenie wysłania z Warszawy do Siedlec 80000 racji mięsa, chleba i

furażów dziennie;

29 października Kozacy podpalili areszt w Terespolu oraz magazyny w Brześciu. Według

relacji [N.] Chrościszewskiego – burmistrza Terespola Rosjanie chcieli wyjść

z Brześcia na Kobryń;

29 października Austriacy przeszli Bug i skierowali się przez Boćki na Bielsk i Orlę. Ich

miejsce w departamencie siedleckim zajęła 32 dyw. Duratt'a i pododdziały

dowodzone przez płka Wierzbickiego. W zamyśle Napoleona, Schwarzenberg

miał przejść na północ od Puszczy Białowieskiej, dalej przez Świsłocz i

Nowy Dwór przejść na Białoruś. Wraz z Claude Victorem i Nicolas

Oudinot'em wziąć mieli siły Cziczagowa w kleszcze, bo ten z Brześcia

rozpoczął manewr połączenia się z gen. Wittgensteinem, idącym z Estonii.

Obie armie rosyjskie nad środkowym Niemnem miały odciąć siły główne

Napoleona. W tym czasie sztab Cziczagowa stał w okolicach Słonimia;

30 października Mieszkańcy Międzyrzeca wypędzili 14 kozaków, którzy przybyli do miasta

na rabunek. Według informacji Gągolewskiego, Kozaków z pałacu wypędzili

Żydzi krzykiem, płaczem i zło wieszczeniem;

1 listopada Do Białej weszło 30 kozaków. Poszli dalej na Międzyrzec z zamiarem jego

zrabowania. Być może po drodze weszli do Komarówki, gdzie miejscowym

1 3 Pierre François Joseph Durutte (1767-1827) – francuski generał 32 dywizji w 1812 r. W październiku wsparł Scharzenberga w jego marszu znad Bugu ku Puszczy Białowieskiej.

Żydom palce i uszy mieli oberwać. Specjalny wysłannik Grzybowskiego –

Czech, po przybyciu do Komarówki stwierdził, że polscy mieszkańcy

Komarówki zaprzeczali jakoby byli u nich Kozacy i kogoś zranili.

Wiadomość o chęci rabunku Międzyrzeca przekazał kahał bialski. Według

relacji wysłannika podprefekta Feliksa Markowskiego – Krzemińskiego,

kawaleria rosyjska stała obozem w Zalesiu i codziennie wpadała do Białej.

Według informacji Michała Wężyka Rosjanie stali obozem nad Bugiem

między Konstantynowem a Janowem oraz we wsi Liwki pod Łosicami;

2 listopada W Korczówce 4 osobowy oddział kozacki zarabował 15 sztuk bydła;

3 listopada Do Węgrowa weszły dwa pułki francuskie pod dow. gen. Durutte’a, który 2

listopada przeszedł Bug od północy. Dla zabezpieczenia Węgrowa w żywność

dla wojska, z Żelechowskiego i Garwolińskiego ściągnięto mąkę.

3 listopada Z Warszawy do Siedlec przybyło 25 ludzi dla uzupełnienia 3 pułku ułanów

oraz jeden żandarm;

4 listopada Do Siedlec wrócili urzędnicy prefektury i podprefektury: Gumowski,

Markowski. Oczekiwano powrotu Grzybowskiego, który ostatnie dni spędził

w Kurowicach. Do Siedlec przybył także Budziszewski, który zastał swe

biuro w nieporządku: „papiery porozrywane, krzesła poobdzierane ze skóry,

stoły na gromadę zrzucone, wszędzie śmieci i odchody”;

4 listopada Specjalny wysłannik Grzybowskiego – Czech, poinformował, że w dn. 1 i 2

listopada przez Ostrów przeszedł 50 osobowy oddział kozacki. W okolicach

Łomazów i Krzywowierzby stał obóz jazdy rosyjskiej a w okolicy Jabłonia

pododdział piechoty rosyjskiej. Informował jeszcze, że niedawno Milanów i

Suchowola obrabowana została przez kozaków;

9 listopada Według raportu podprefekta węgrowskiego Stanisława Buyny, Kozacy i

Kałmucy, stojący obozem w Wysokiem podeszli do Drohiczyna i Grannego.

Wyprawy za rzekę służyły wyłapywaniu maruderów wojsk sprzymierzonych.

Znaczny oddział kozacki znajdował się w Terespolu i Mielniku, a w

Sarnakach stała jego forpoczta z kilkoma armatami;

10 listopada Pododdział kozacki wszedł do Mordów i wziął w niewolę 4 ułanów. Z miasta

wyjechał właściciel miasteczka – Dominik Ciecierski. Według relacji mjr

Rzodkiewicza kozacy stali w tym czasie obozem pod Chotyczami w sile 4000

ludzi z 600 końmi. Mjr Rzodkiewicz – dowódca kolumny ruchomej

departamentu siedleckiego zorganizował w Mordach obronę, zbudowano

barykady na ulicach a stanowisko dla armat ulokowano na wprost dzwonnicy.

Za Marianem Kukielem – pododdział Rzodkiewicza składał się z 1000 ludzi z

2 działami. Pod Łosicami aresztowano 15 kozaków;

10 listopada W potyczce pod Telatyczami k. Siemiatycz dwa pułki kozackie (Kałmuckie)

starły się z huzarami austriackimi. Potyczkę rozstrzygnięto na korzyść

Austriaków – zabitych 40 Kozaków;

13 listopada Do Międzyrzecza wszedł 90 konny oddział Kozaków, ale dowiedziawszy się

o ruchach kolumny Rzodkiewicza, wycofał się bez wzięcia kontrybucji.

Rzodkiewicz wszedł do Białej i zameldował, że od Korczewa do Białej

wyczyścił okolice z wojsk kozackich. Jak informował, wysłany do

Międzyrzeca, Rościszewski wszedł tam pododdział pod dowództwem

Branickiego, z komendy gen. Jana Witta14 i zażądał dla 1000 piechoty 30000

racji furażu i żywności. Rozkazy ten wydał na piśmie sam Witt pod karą

śmierci i kazał dostarczyć je do Janowa. Być może Rosjanie otrzymali rozkaz

by spod Brześcia wyruszyć ku Białemustokowi, lecz w dwóch potyczkach z

Austriakami pod Skorupkami, część z nich dostała sie do niewoli. Kozacy

cały czas „plątali się” w okolicach Łomazów i Zalesia. Witte stał obozem w

Zalesiu w sile 600 kozaków z małą armatą;

13 listopada Mjr Rzodkiewicz stanął obozem w Łosicach z wyznaczonym marszem na

Białą. W Łosicach aresztowano on w Biernatach szpiega rosyjskiego o

nazwisku Miłkowski. We wsi Białka wojsko Rzodkiewicza złapało Kozaków

z komendy Witta a ci wskazali mu, że szwadron ich stał obozem w

Łomazach.

14 listopada Na żądanie Grzybowskiego, podprefekt łosicki – Michał Wężyk wydał

odezwę do mieszkańców swego powiatu by przyłączali się do wojska

Rzodkiewicza;

14 listopada Pod Białą doszło do starcia wojska Rzodkiewicza z Kozakami Witta. W

Wólce k. Białej stało 600 kozaków z patrolami w Janowie obserwujący

Sarnaki. W Kiryłowie stał pododdział kozacki z armatą;

14 listopada Kilka sotni kozackich zajęło i obrabowało Łęczną w lubelskim mimo, że na

linii Bugu stała dyw. Kosińskiego. Kosiński do Łęcznej wycofał gen.

1 4 Jan de Witt (1781 – 1840) rosyjski generał, na jesieni 1812 r. dowodził dwoma ukraińskimi pułkami kozackimi, które zorganizowała jego matka Zofia Galvani, żona Szczęsnego Potockiego. Agent Napoleona w Rosji, przewerbowany przez kontrwywiad Aleksandra I. Później, w 1831 r. gubernator Warszawy, ochoczo przewodniczący przewodniczył śledztwom i sądom nad powstańcami.

Kwaśniewskiego a Żymirski z 13 pułkiem piechoty otrzymał rozkaz marszu

do Zamościa. W okolicach Hrubieszowa pozostawiono mjr Pogonowskiego z

pułkiem jazdy i batalionem piechoty;

17 listopada Do Łosic próbował wejść napad kozacki, ale Rzodkiewiczowi udało się go

odeprzeć i kozacy uszli do lasu chotyckiego. Stratu po obu stronach – kilku.

Kilku polskich żołnierzy i jeden oficer dostało się w niewolę kozacką. Bitwa

trwał 3 godziny – za Rościszewskim. Wężyk – w bitwie pod Łosicami brała

udział kawaleria rosyjska. Jeden polski oficer został wzięty do niewoli,

majorowi Rzodkiewiczowi czapkę pikami zdjęto z głowy, ale nie odniósł on

większych obrażeń. Rzodkiewicz odparł wojska rosyjskie, bo zajął groblę

między Łosiacami a folwarkiem. Lemnicki twierdził, że Polacy utracili 20

ludzi. Rościszewski raportował, że kozacy w lesie chotyckim pogrzebali 35

osób a 60 rannych wywieźli na 20 wozach do Białej. Między nimi był kniaź

Opalin, lecz w drodze do Białej zmarł. Kozacy pogrzebali go na cmentarzu

księży bazylianów w Białej. Ci kozacy co z Rzodkiewiczem walczyli i z

Białej wyszli na Konstantynów, po drodze zrabowali 2000 sztuk bydła, które

uprowadzili za Bug. Z Konstantynowa wojsko to wycofało się na Cicibór do

Witta;

17 listopada Do Międzyrzecza wszedł oddział kozacki, ale wypary został przez żołnierzy z

pododdziału płk Wierzbickiego, który w tym czasie stał obozem w m. Nowe

pod Międzyrzecem. Być może ten sam pododdział kozacki był w Radzyniu i

Białej, o którym dzień wcześniej informował Rościszewski. Według

Rościszewskiego kawaleria i woltyżeży Wierzbickiego odegnali Rosjan do

lasu pod Żerocinem. Bitwa nie trwała dłużej jak 2 godziny, nieprzyjaciel

utracił 10 ludzi (m.in. niejakiego Grzegorzewskiego z Tulczyna – człowieka

Potockiego). W czasie utarczki wzięto też do niewoli 33 kozaków. Płk

Wierzbicki podał, że bitwa miała miejsce pod Międzyrzecem od strony

Zbuczyna. 500 osobowy oddział kozacki został pobity i uciekał przez miasto.

Straty własne – 2 rannych woltyżerów, z których jeden ciężko, 3 strzelców

konnych i 1 huzar. Nieprzyjaciel utracił 2 zabitych oficerów i 20 żołnierzy,

rannych miał 8, jeszcze 35 Rosjan wzięto do niewoli, których pod eskortą

mieszczan odesłano do Siedlec;

18 listopada Do Kocka wszedł 21 osobowy oddział kozacki (w tym 1 oficer i 1 podoficer)

z zamiarem obrabowania tamtejszego magazynu solnego. Przewodnikiem dla

rabusiów był Żyd po kozacku przebrany. Według doniesień Grabowskiego z

Żelechowa byli to Kozacy spod komendy Branickiego. Jasieński podał

jeszcze, że to międzyrzeccy Żydzi namówili Kozaków aby ci sól w Kocku

zrabowali i im potem ja sprzedali, bo tam wojsk polskich miało już nie być.

Po przybyciu Kozaków do Kocka rozłożyli się kwaterą w miejscowym

magazynie. Wówczas z Kocka, „jakaś patriotyczna dusza dała znać do

Lubartowa, skąd przysłano oficera i 15 ułanów. Oficer kazał otoczyć

magazyn. Sam zaś udał się do pałacu, gdzie śpiącego znalazł oficera, któren z

pistoletem w ręku dzień dobry powiedział. Obudzony pięściakiem oficer

kozacki oddał trzos, zegarki i co tylko miał przy sobie. Zapytany dlaczego tak

spał spokojnie, powiedział, że poległ bo żydom uwierzył. Oficer kozacki

wskazał przebranego żyda i pieniądze na sól. Kozacy zostali odprowadzeni do

Lublina. Przebranego żyda do Lublina odwiózł Tarasiewicz – sekretarz

podprefektury radzyńskiej";

18 listopada Dowództwo dywizji nadbużańskiej po Kosińskim przejął gen. Ludwik

Kropiński – wychowanek Aleksandry Ogińskiej, który swą młodość spędził w

Siedlcach;

19 listopada Polski patrol wyparł ze wsi Witoroż 300 osobowy pododdział kozacki i ścigał

go w stronę Białej. Kozacy uszli do swego obozu w Wólce do Witta.

Kozaków zaatakowała piechota i kawaleria, ale Rosjanie nie podjęli walki;

19 listopada Z Konstantynowa wyszli Rosjanie do Janowa. W Sarnakach 50 kozaków

wzięło 50 rubli kontrybucji i odeszło na Janów. Jak donosili szpiedzy i

dezerterzy, w Janowie stało wówczas 3000 Kozaków. W okolicach Białej

Rosjanie stali w dwóch obozach – jeden w Janowie, drugi pod Białą;

20 listopada Do Grzybowskiego dotarła wiadomość, że miesiąc wcześniej Napoleon

wyszedł z Moskwy, a pod Winkowem gen. Stanisław Fiszer poniósł śmierć;

21 listopada Mjr Rzodkiewicz wysłał rekonesans do Białej z Łosic, patrol powrócił nie

napotkawszy Rosjan. Jak raportował M. Wężyk, Rosjanie odchodzili z obozu

spod Białej na Wisznice oraz z Janowa na Zalesie. Według meldunku

Jasieńskiego wojska moskiewskie z lewego brzegu Bugu ustąpili do Brześcia

i tylko w Woskrzeńcach zatrzymali swe patrole. Według jego doniesień w

Brześciu było około 4000 wojska, z czego 3000 to byli ci, co rabowali

departament siedlecki;

22 listopada Rozpoczęła się ewakuacja obozu Wita spod Cicibora i Woli pod Terespol.

23 listopada Mjr Rzodkiewicz przeniósł swą kwaterę z Łosic do Janowa. Do Janowa udał

się także z wojskiem M. Wężyk, dla „porządkowania i dostarczania furażu.”

Koryciński twierdził, że Rzodkiewicz chciał dalej iść na Pratulin, ale obawiał

się jeszcze stojących nad Bugiem Rosjan;

23 listopada W Żelechowie zakończono, zgodnie z decyzją Min. Spr. Wewn. z 10

listopada formowanie gwardii ruchomej pow. żelechowskiego. Rada powiatu

uchwaliła podatek 1,15 od dymu na gwardię – informacja Wałeckiego,

wówczas już komisarza rządowego;

24 listopada Pododdział pod dowództwem mjr Rzodkiewicza zajął Kijowiec. Rosjanie

rozpoczęli ewakuację Brześcia na Czerniawczyce, pozostawiając w mieście

niewielką załogę z 6 armatami. Kawalerię rosyjską, przybywającą do Brześcia

natychmiast odsyłano na południe. „Informacja, że Branicki, Rzewuski i

Potocki przeciw Polsce wojsko wystawili.” Do Kijowca przybył także,

batalion kpt. Jana Morzyckiego z kolumny płka Wierzbickiego;

24 listopada W Kałuszynie zatrzymał się pułk francuski, ale po otrzymaniu żywności

odszedł następnego dnia na Stanisławów;

25 listopada Wojska rosyjskie opuściło Brześć. Według relacji Korycińskiego, w czasie

ewakuacji Brześcia widziano pododdziały kozackie z łupami, które

wywożono na Ratno. Z Rosjanami z miasta wyszli także Polacy. Rosjanie

uszli do swego obozu założonego na wysokości Kodnia, po drugiej stronie

Bugu (być może Przyłuka?);

26 listopada Z Siedlec wyszedł Zechmeister z 10000 żołnierzy i skierował się na

Suchożebry, stając obozem pod Ostrówkiem. Poinformował o tym

Gumowski, który nadmienił, że ma u Austriaków swego człowieka Fracka,

który powinien dostać nagrodę od Min. Spraw Wew. Józef Lazarowicz zdążył

już w Siedlcach uporządkować tamtejsze magazyny wojskowe;

26 listopada Wieczorem z obozu naprzeciw Kodnia wyszli Rosjanie na Miedzne.

Informacja, że w Brześciu Rosjanie mieli ok. 1000 jeńców, których zabrali ze

sobą do Wołczyna. W obozie naprzeciw Kodnia znajdowało się

kilkudziesięciu kozaków i około 4000 nowobrańców;

27 listopada W Kodniu doszło do połączenia kolumn płk Wierzbickiego i mjr

Rzodkiewicza. Zgodnie z planem Rzodkiewicz miał dwa dni później odejść

dalej na Włodawę, dla ochrony tamtejszej okolicy. Zgodnie z informacją

Korycińskiego na miejscu brakowało żywności i furażu dla wojska.

Postulował przysłanie na miejsce tamtejszych podprefektów, bo wojsko

musiało się ratować rekwiracjami u miejscowych, a „ci owsa, siana,

jęczmienia, pszenicy ani bydła nie mają i prawie nadzy chodzą”;

4 grudnia Tego i następnego dnia Rzodkiewicz ścierał się z Rosjanami za Bugiem;

5 grudnia Małecki poinformował Grzybowskiego o zarazie bydła, jak panowała za

Bugiem. W tym czasie organizowana była pomoc żywności dla Dep.

Siedleckiego – Dep. Lubelski dostarczył liwerunek do Parczewa, Urszulina i

Międzyrzeca a pow. kazimierski i lubartowski wesprzeć miał pow.

włodawski. Pow. siedlecki i łosicki wsparty miał zostać przez Łuków,

Garwolin i Żelechów;

6 grudnia Gen. Kropiński o godz. 17.00 przeniósł swą kwaterę z Włodawy do

Sosnowicy. We Włodawie zostawił tylko 20 jazdy, wcześniej niszcząc mosty

na Bugu. W Hrubieszowie szef szwadronu z komendy Kropińskiego wraz z

300 ludźmi wzięty został przez Rosjan do niewoli;

7 grudnia Mjr Rzodkiewicz wyszedł ze swej kwatery w Terespolu i na czele kawalerii

ruszył na Mokrany i Ołtysz. Następnego dnia zatrzymał się w Szacku z

zamiarem połączenia się z gen. Kropińskim, który miał być we Włodawie.

Kopińskiego we Włodawie jednak nie było, więc Rzodkiewicz wycofał się z

powrotem do Brześcia;

8 grudnia Do Włodawy weszła konnica rosyjska i zażądała od magazynu włodawskiego

zaopatrzenia dla swego korpusu. Dunajewski twierdził, że do Włodawy

weszli Rosjanie już 7 grudnia w 100 koni i wzięli 40 dukatów kontrybucji i z

żywnością za Bug powrócili. Twierdził też, że gen. Kropiński był w

Parczewie a Rosjanie wchodząc do Włodawy chcieli iść na Sławatycze;

Przebywający w Terespolu Wierzbicki twierdził, że Austriacy i Sasi ciągnęli

ku Brześciowi;

9 grudnia Po bitwie pod Wołkowyskiem gen. Sacken odstąpił od Brześcia ku

Wołczynowi, ścigał go gen. Reynier, ale pogoni zarzucił i poszedł na Kobryń.

Do Opalina w pogoni za Rosjanami doszedł gen. Kropiński, a Rosjanie na

wieść, że Poalcy nie mieli wsparcia w Sasach wrócili od Włodzimierza ku

Brześciowi;

10 grudnia Gen. Kropiński zawiadomił min. Wielhorskiego, że zamierza oddalić się ze

służby z powodu słabego zdrowia. Był to tylko pretekst, tak naprawdę

Kropiński był silnie powiązany ze stronnictwem prorosyjskim;

10 grudnia Do Włodawy weszło 80 konnicy rosyjskiej i swe pikiety wystawili w

Okuniewie, Wyrykach, Korolówce i Różance. Do Wyryk wysłano 9 kozaków,

z Włodawy wywieziona została pozostała w mieście żywność. Na

okolicznych chłopów nałożono kontrybucję z każdego dymu: 2 korce żyta,

ćwierć korca grzybów, 2 tuczne wieprze i po 10 groszy. Zagrożono, że wsie

które nie dostarczą kontrybucji zostaną spalone. 25 kozaków uprowadziło

Żyda – arendarza karczmy w Dołhobrodach i wywieźli za Bug. Dunajewski

uściślił, że kiedy do Dołhobrodów weszli kozacy, ten postraszył ich, że w

okolicy jest wojsko polskie. Wtedy kozacy zabrali go do swego obozu w

Orchówku by zdał sprawę ich dowódcy. Dunajewski dodał informację, że w

okolicach Sławatycz włóczył się kilkuosobowy oddział maruderów

kozackich. W tych dniach gen. Kropiński otrzymał wiadomość od gen.

Reyniera, że ten wyszedł z Różanki k. Słonimia i skierował się do Brześcia.

Do Dubienki weszło 2000 piechoty i 500 kawalerii rosyjskiej;

10 grudnia Do Włodawy wszedł por. Kosiński [Stanisław?] z pododdziału mjra

Pogonowskiego, z miasta wypędzono Rosjan;

11 grudnia W Siedlcach dokonano spisu kontyngentu żołnierzy z całego Departamentu,

zgodnie z nim, z powiatów nie dostarczono jeszcze: Siedlecki – 70,

Garwoliński – 9, Żelechowski – 7, Węgrowski – 0, Łosicki – 13, Łukowski –

0, Radzyński – 17, Włodawski – 80. Razem 386;

11 grudnia Do Sławatycz weszło 20 kozaków po żywność. Tego dnia byli też w

Wyrykach. Według doniesień Dunajewskiego jazda rosyjska stała za Bugiem

w m. Kornówka – o milę od Sławatycz. O 5 nad ranem między Brześciem a

Przyłuką pokazali się Kozacy. Stojący tam Polacy Rzodkiewicza wzięli do

niewoli 5 napastników, resztę odganiając do Kotelni;

11 grudnia Gen. Schwarzenberg rozpoczął odwrót ze Słonimia na Białystok;

12 grudnia Na Kotelnie wyruszył mjr Rzodkiewicz, dla rozpoznania sił i środków jakimi

dysponował pod Brześciem Sacken. Wyparł go z Kotelni i po 3 godzinnej

utarczce pod Gierszonowcami odrzucił jeszcze dalej od Brześcia, bo aż do

Szacka. Straty polskie – kilku i kilku rannych. Rzodkiewicza starł się z 4

szwadronami kozaków i 200 dragonami Sackena, „ubiwszy mu lub zraniwszy

200 ludzi". M. Łukasiewicz, błędnie podał, że bitwa ta miała miejsce w

połowie grudnia;

12 grudnia Do Dorohuska weszli Kozacy i zabrali bydło i żywność. Por. Kosiński z

oddziału mjra Pogonowskiego wysłany został do Włodawy dla wypędzenia

Rosjan. Oddział Kosińskiego przeszedł Bug i tam utracił 20 ludzi. W

ostatnich dniach do Sławatycz codziennie wchodzili Kozacy. Na drugim

brzegu Bugu widziano 3000 piechoty, 1000 jazdy i 7 armat rosyjskich;

12 grudnia Płk Wierzbicki objął dowództwo nad dywizją nadbużańską a gen. Kropiński,

przez Puławy wrócił do Warszawy;

12/13 grudnia Gen. Sacken stanął kwaterą w Arkadii pod Brześciem, z zamiarem

atakowania miasta. W Brześciu Polacy oczekiwali Sasów, którzy w tym

czasie byli w Kobryniu;

14 grudnia Przegrupowanie wojsk Wierzbickiego na Wisznice i Horodyszcze. W

Wisznicach obozem miał stanąć także Rzodkiewicz z rozkazem

obserwowania rzeki Bug. Do Horodyszczy, do obozu gen. Żymirskiego

wezwano płk Wierzbickiego. Od strony Włodawy do wsi Suchawa i Kołacz

weszło 45 Kozaków, lecz dowiedziawszy się, że wojsko polskie było w

pobliżu miejscowości natychmiast wycofali się;

16 grudnia Gen. Reynier rozpoczął odwrót z Różana ku Brześciowi i stanął kwaterą w

Kamieńcu, miasteczku na północ od Brześcia. Rzodkiewicz w Brześciu

pokładał nadzieję, że wraz z przybyciem Sasów rozpoczną się działania

ofensywne przeciwko Sackenowi;

18 grudnia We Włodawie stanął pododdział płk Wierzbickiego z kilkoma działami dla

ochrony przeprawy przez Bug. Sam Wierzbicki stanął obozem w Wistyczach.

Swój ruch uzależniał od Reyniera – jeśli ten przyjdzie do Brześcia to

Wierzbicki pójdzie na Włodawę jeśli nie to na Krzywowierzbę. Plan zakładał,

że Reynier przez Brześć (tam miał stanąć 19 grudnia) miał pójść przez Kodeń,

Sławatycze i Włodawę na Wołyń, gdzie już 11 grudnia ze Słominia miał udać

się Schwarzenberg. Z planów tych nic nie wyszło;

18 grudnia Rosjanie stali obozem w Ratnie i Lubomli z zamiarem przejścia Bugu i

marszu na Lublin. Patrole płka Wierzbickiego w Chełmie nie potwierdziły

przejścia 6000 Rosjan przez Bug, choć takie wiadomości otrzymał on od

Wielhorskiego. Informacja od Wierzbickiego, że jeśli Sasi wejdą we

Włodawskie to tam nie ma już ani żywności ani furażu dla nich.

20 grudnia Postanowienie dotyczące pospolitego ruszenia w Księstwie Warszawskim w

obliczu wejścia Rosjan. Marszałkiem pospolitego ruszenia w Dep. Siedleckim

zastał płk Jan Niemira – poseł dep. siedleckiego;

20 grudnia Do Białegostoku skierowano austriacki korpus z jazdą Zechmajstra w Gródku

i Frölicha w Wasilkowie nad Bugiem;

21 grudnia Tego dnia do prefekta lubelskiego wyjechał Wałecki – komisarz rządowy, dla

przyspieszenia pomocy dla dep. siedleckiego w żywność dla stacjonującego

tam wojska. Do chwili obecnej podprefekt lubartowski wysłał już żywność do

Parczewa i ma wesprzeć Międzyrzec. Cały czas występowały jednak

niedomogi w mięso i wódkę. Zgodnie z reskryptem z dn. 24 października nr

538, na mocy uchwały RM Księstwa Warszawskiego z dn. 23 października

(poz. 1272) mięso wołowe należało skupować akonto zaległych podatków;

21 grudnia Wykaz niedostarczonych żołnierzy z dep. siedleckiego: Radzyń – 15,

Garwolin – 12, Węgrów – 3, Łuków – 2, Biała – 6, Włodawa – 114.

22 grudnia Kwatera Rzodkiewicza w Terespolu. Informacja, że Schwarzenberg wycofał

się ze Słonimia na Białystok, odsłaniając w ten sposób Brześć, przez co

Rzodkiewicz zakładał możliwość odejścia z Brześcia/Terespola na Warszawę.

Reynier stał kwaterą w Wołczynie;

23 grudnia Do Białej przybył porucznik z 6 pułku piechoty z Brześcia dla zebrania furażu

i podwód dla całego pułku. Rosjanie wkroczyli do Kobrynia, o czym

zawiadomił tamtejszy komendant placu;

23 grudnia Do Siemiatycz przybył gen Reynier, który zamiast iść na Brześć w Kamieńcu

skierował się na zachód, zostawiając w Brześciu polską załogę

(Rzodkiewicza) bez należytego wsparcia;

24 grudnia Do Terespola dotarł rozkaz Reyniera dla Rzodkiewicza, żeby 25 lub 26

grudnia opuścił Brześć, w Terespolu zostawić miał posterunek i przenieść się

do Białej. Plan Reyniera zakładał, że Łosice chronione będą przez Francuzów,

którzy stacjonowali w tym czasie w Janowie. Reynier przenióśł swą kwaterę

do Siemiatycz, zostawiając posterunki w Drohiczynie i Mielniku;

25 grudnia Rzodkiewicz, zgodnie z rozkazem Reyniera opuścił Brześć i zajął posterunki

w Piszczacu i Białej;

25 grudnia 15000 żołnierzy rosyjskich pod dowództwem gen. lejtn. Osten – Sackena

zajmuje Brześć.

26 grudnia Specjalny wysłannik podprefekta Wężyka poinformował go, że Rosjanie byli

w Pratulinie, Bohykołkach, Krzyczewie, Samowiczach i Łobaczewie;

26 grudnia Reynier w Drohiczynie przeszedł Bug i przez Łosice skierował się na Siedlce;

27 grudnia Do Łosic weszli Sasi;

28 grudnia Rosjanie napadli na Krzyczew i zabrali furaż. Na pół mili do Kobylan od

strony Terespola weszli Rosjanie. W tym czasie w Nosowie przebywał

Aleksy Wężyk – poinformował on stamtąd swego brata, że tego dnia Janów

zajęli Rosjanie – wiadomość niepotwierdzona;

28 grudnia Sasi Reyniera, po odejściu znad Bugu rozmieścili swe wojska wokół Siedlec;

29 grudnia O godzinie 7.00 z Łosic wyszli Sasi, w mieście nie zostawiając nawet,

„swoich kresów”. Z Łosic do Siedlec wyjechał także Michał Wężyk. Zebrane

w Łosickim wojsko i żywność akonto odesłano do Siedlec i Węgrowa;

29 grudnia Podprefektury w Białej i Żelechowie opuściły swe urzędy. Podprefekt

żelechowski informował, że z Warszawy – z rozkazu Pradta nie można było

wyjeżdżać. Dla Grzybowskiego szykowane były kwatery w Kielcach;

31 grudnia W pogoni za Reynierem zagon rosyjski dotarł do Łosic i Mórd, wymuszając

w ten sposób jeszcze głębszy odwrót majora Rzodkiewicza na zachód;

31 grudnia Do Włodawy przyjechał burmistrz Sławatycz, z informacją, że do

Domaczewa (miasteczko naprzeciw Włodawy) wchodzili dragoni rosyjscy

oraz Kozacy;

31 grudnia Potyczka pod Świerżami z Kozakami (30 rannych, 2 zabitych i 1 kozak

wzięty został do niewoli. W Szacku, komisarz dóbr Makowskiego,

utrzymywał własnym kosztem 30 kozaków. W Lubomli zakładany był

magazyn i szpital dla wojsk rosyjskich. Z okolic Włodawy wyjechali wszyscy

obywatele, nie zostawiając w swych dobrach nawet zarządców;

1813

1 stycznia Rosjanie doszli do Piszczaca. Zgodnie z rozkazem płka Wierzbickiego

Rzodkiewicz wycofać się miał z Białej do miejscowości Horosyty w pow.

włodawskim, by tam połączyć się w jedną kolumnę (rozkaz przywieziony

przez kpt. Sicińskiego). Rzodkiewicz wycofał się jednak z Białej na

Międzyrzec. W awangardzie Rzodkiewicza z Białej wyjechał Gumowski i

Dunajewski;

2 stycznia Rosjanie zajęli Woskrzenice, także do Łosic dotarł podjazd rosyjski. Do

Siedlec, z pododdziałem Rzodkiewicza, ewakuowano międzyrzecki magazyn

wojskowy;

2 stycznia. Gen. Durutte przeniósł swą kwaterę z Węgrowa do Dobrego, wcześniej zabrał

jednak z tamtejszego magazynu 2800 racji żywności i 200 racji furażu. 2

brygada z 32 dywizji, dowodzona przez gen. Antonie’a Jarry’ego tego dnia

utrzymywała swą ariergardę w Liwie a tylną straż pozostawiła w Węgrowie.

Przednie straże rosyjskie doszły do Grannego, Drohiczyna i Ciechanowca;

2 stycznia Gen. Sacken, po odejściu Sasów stanął nad Bugiem w rejonie Siemiatycz w

rejonie Tonkiele – Granne z wysuniętymi posterunkami na Nur (obawiał się

Austriaków, będących wówczas w okolicach Puszczy Białowieskiej). W

raporcie z tego dnia Sacken podał, że w wyniku ofensywy w dniach ostatnich,

wziął do tej pory do niewoli „więcej niż 1000 ludzi i takąż liczbę rannych

zostawionych w różnych miejscach”;

3 stycznia Podprefekt węgrowski – S. Buyno opuścił Węgrów;

3 stycznia Reynier zawiadomił Poniatowskiego, że 24 dyw. Edlera Lecoqa15 zajęła rejon

Mińska i Kałuszyna a 22 dyw. Ferdynanda Funcka16 rejon nad środkowym

Liwcem tj. między Siedlcami i Grębkowem. 32 dyw. Durutta, która od

początku listopada 1812 r. stacjonowała w okolicach Węgrowa, odeszła na

zachód w rejon Okuniew – Stanisławów – Dobre – Liw, pozostawiając

jedynie swą ariergardę w Węgrowie i Sokołowie. Wojska osłonowe, złożone

z polskiej jazdy miały za zadanie obserwowanie Bugu w kierunku

Drohiczyna. W tym czasie kawaleria Reyniera stała na linii Mokobody –

Siedlce, w styczności z pododdziałem Rzodkiewicza;

4 stycznia Mjr Rzodkiewicz stanął kwaterą w Siedlcach i natychmiast udał się na

odprawę do dowódcy brygady lekkiej kawalerii saskiej pułkownika Adama

von Lindenau. Na odprawie tej zapadła decyzja, że wojska ochraniające

departament siedlecki opuszczą jego stolicę i osiągną rejon Grębkowa –

zmieniona później na rozkaz gen. Reynier'a. W związku z tym, naprędce

zorganizowano obronę miasta, ponieważ tego dnia w południe w Stoku i

Golicach pokazały się pierwsze pod Siedlcami w 1813 r. podjazdy rosyjskie.

W Siedlcach wojsko biwakowało na środku rynku. Tego dnia do Siedlec

1 5 Edler Lecoq – generał saski, w 1812 r. dowódca saskiej dywizji podporządkowanej Reynierowi. 1 6 Ferdynand Funk – generał, w 1812 r. dowódca saskiej dywizji podporządkowanej Reynierowi.

przybył posłaniec od gen. Sackena do gen. Reynier’a. Rozeszła się plotka, że

Sacken miał w przyszłości zostać rosyjskim administratorem departamentu

siedleckiego;

5 stycznia Do Mórd z Łosic wszedł jeden pułk piechoty i jeden batalion szaserów

Sackena. Tego też dnia mjr Rzodkiewicz na czele 400 żołnierzy zaatakował

Mordy, zabijając 80 ludzi i biorąc do niewoli 30. Po udanym kontruderzeniu

powrócił do Siedlec. To właśnie wówczas zabrał bagaże i psa faworyta

majora Budsberga, za którego Rosjanin oferował Rzodkiewiczowi 100

dukatów (o historii tej wspominał J. U. Niemcewicz);

8 stycznia Do Krasnegostawu przybył płk Wierzbicki, który do tej pory z głównymi

siłami Dyw. Nadbużańskiej stał w okolicach Chełma. Nieco wcześniej

Wierzbicki zdecydował odesłać 13 pułk piechoty do twierdzy Zamość, by w

ten sposób wzmocnić jego załogę;

10 stycznia Na ten dzień wyznaczono zaciąg pospolitego ruszenia, uchwalony w dn. 20

grudnia 1812 r.;

11 stycznia Reynier, po ukazaniu się przednich straży Sackena, pod dowództwem gen.

Lissaniewicza odszedł spod Siedlec w kierunku na Dobre i tam na linii

Kałuszyn – Dobre – Sulejów utworzył linię obrony;

12 stycznia Mjr Rzodkiewicz opuścił Siedlce. Ruch ten spowodowany był odejściem

Sasów znad środkowego Liwca. Rosjanie zajęli Siedlce;

18 stycznia Rosjanie, bez nacisku ze strony wojsk napoleońskich opuściły Siedlce.

Natychmiast do miasta przybył Rzodkiewicz, który tego dnia otrzymał

nominację na podpułkownika i objął dowództwo nad 2 pułkiem ułanów

Księstwa Warszawskiego;

20 stycznia Rzodkiewicz zdał dowództwo nad swoim pododdziałem majorowi

Stanisławowi Rostworowskiemu, który natychmiast nakazał odwrót do

Kałuszyna, z powodu zbliżenia się do Siedlec pododdziału Rosjan pod

dowództwem księcia Hołowańskiego;

22 stycznia Na skutek interwencji gen. Reyniera na stanowisko dowódcy kolumny, w

miejsce Rostworowskiego, powrócił ppłk Rzodkiewicz. Tego dnia z

Warszawy do Rzodkiewicza wysłana została cała kawaleria (z dwoma

działami) jaką dysponował w tym czasie Poniatowski. Następnego dnia z

Warszawy do Kałuszyna do Rzodkiewicza wysłano jeszcze 85 jeźdźców. W

ten sposób wzmocniona kolumna lotna departamentu siedleckiego stanowić

będzie pododdziały tyłowe gen. J. Reynier’a;

30 stycznia Wojsko gen. Reynier'a przeprawiło się przez Wisłę, jako ariergarda Sasów do

Karczewa wszedł ppłk Rzodkiewicz, przygotowując jednocześnie swe

przejście przez rzekę. Pododdział Rzodkiewicza był ostatnim, jaki chronił

departament siedlecki przez Rosjanami. Pułkownik Rzodkiewicz do Siedlec i

Międzyrzeca powrócił jeszcze w 1817 r. do 3 pułku ułanów Królestwa, jako

oficer nadliczbowy;

1 lutego Rozpoczęła się rosyjska okupacja departamentu siedleckiego. Z niewielkimi

przerwami w 1830 i 1831 r. Rosjanie pozostaną w Siedlcach do czasów I

wojny światowej;

sierpień Powrót pododdziałów rosyjskich z Niemiec. Marszruta wiodła ich z

Warszawy, przez Okuniew, Niwiski, Siedlce, Białą, Kodeń do Brześcia;

1814

29 czerwca Z Hamburga powróciły do Polski pułki litewskie. Władze w Warszawie na

kwatery dla 17 i 19 pułku ułanów wyznaczyły departamenty siedlecki i

płocki;

14 sierpnia 17 pułk ułanów stał kwaterą w Siedlcach. Tu w połowie miesiąca

przeprowadzono spis żołnierzy, który ukazał łącznie 507 podoficerów i

szeregowych żołnierzy tej formacji;

16 października 17 pułk ułanów stał na kwaterze w Garwolinie, w którym nie było

„wystarczających zasobów na potrzeby pułku.” Dowódca tego pułku płk

Franciszek Brzechwa prosił o ponowne skierowanie jego jednostki do

Siedlec;

3 grudnia Dowódca 17 pułku ułanów – Brzechwa stacjonował w Ciszkowie (dziś w

granicach administracyjnych Garwolina). Pułk ten na terenie departamentu

siedleckiego stał do końca grudnia;

1815

15 sierpnia Pierwsze posiedzenie siedleckiej loży wolnomularskiej "Orzeł Biały

Przywrócony". Wśród założycieli m.in. Wincenty Axamitowski, Józef

Grzybowski i inni;

3 grudnia O godzinie 19.30 do Węgrowa przybył car Aleksander I, powitany wcześniej

na granicy departamentu przez ówczesnego prefekta generała brygady

Wincentego Aksamitowskiego, miejscowego podprefekta – S. Buynę oraz

licznie zgromadzonych obywateli regionu;

3 grudnia O godzinie 19.00 do Sokołowa wjechał car Aleksander. Gospodarzami

powitania był podprefekt powiatu łosickiego Unierzyski oraz Kobyliński –

ówczesny właściciel Przeździatki i Sokołowa.

4 grudnia O godzinie 9.00 car odjechał nad Bug by w Grannem przekroczyć granicę z

Rosją.

* * *

Kalendarium wydarzeń wojskowych okresu Księstwa Warszawskiego zostało

przygotowane z uwagi na fakt, iż epoka ta nie funkcjonowała dotychczas w świadomości

historyków zajmujących się problematyką regionu siedleckiego. Prezentowane opracowanie

stanowi kompilację informacji i opinii, które do chwili obecnej ukazały się w oficjalnych

publikacjach naukowych. Podstawę tej publikacji stanowiły także źródła, pamiętniki oraz prace

naukowe historyków zajmujących się epoką Księstwa.

Prezentowane informacje stanowią zatem podsumowanie stanu badań nad epoką

napoleońską w departamencie siedleckim, choć z całą mocą podkreślić trzeba, że jest to zaledwie

początek. Mamy jednak nadzieję, że publikacja ta stanie się w przyszłości bazą, która będzie w

razie konieczności uzupełniana i poprawiana. Epoka Księstwa Warszawskiego była dla Siedlec

ważna, ponieważ wówczas miasto to symbolicznie przejęło tradycje Ziemi Liwskiej, Drohickiej i

Łukowskiej. Dotąd bowiem to Liw, z jego mazowieckim zamkiem stanowił stolicę tego

ubogiego zakątka Mazowsza, a w Drohiczynie i Łukowie urzędowali staropolscy urzędnicy

ziemscy. Do upadku Rzeczypospolitej Siedlce leżały niemal na styku trzech krain historycznych,

rok 1809 dotychczasowa sytuację odmienił. Miasta większe, miasta starsze, z większą tradycją

urzędniczą, takie jak Czersk, Drohiczyn, Liw, Łuków czy Mielnik, utraciły swój stołeczny

charakter, Siedlce natomiast go zyskały. W 1810 r. powstała jednostka administracyjna, która

była odpowiednikiem francuskiego departamentu – tak też została nazwana: Departament

Siedlecki. Była to więc pierwsza jednostka polskiej administracji, która w swej nazwie posiadała

przymiotnik siedlecki, od tego momentu miasto to stało się centralnym miejscem okolicy, nie

zmieniły tego Królestwo Kongresowe, II Rzeczpospolita czy władza „ludowa” po 1944 r. Także

dziś 200 lat po powstaniu departamentów wschodnich Księstwa, Siedlce pozostają lokalną

metropolią – miastem największym spośród wszystkich położonych między Warszawą i

Brześciem oraz między Lublinem i Białymstokiem.