ka jinghikai ia ka - ktien khasi - ha ki skul primary
-
Upload
khangminh22 -
Category
Documents
-
view
4 -
download
0
Transcript of ka jinghikai ia ka - ktien khasi - ha ki skul primary
1
KAJINGHIKAIIAKA
KTIENKHASI
HAKISKULPRIMARY
(BYNTA1)
Balapynmihda
KaDistrictInstituteofEducationandTraining
Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya
¬¬2012
Copyright-D.I.E.T.,Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya
SienshonNyngkong:2012
DIET N
ONGPOH
2
Lapynmihdaka:
DistrictInstituteofEducationandTraining
Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya
PrintedatRilum OffsetPrintingHouse
Umsohsun,Shillong-1
KaShikyntien
Habaphaishakarukom sngewthuhpaitbahhi,kam longkabasukbanpynksan
DIET N
ONGPOH
3
baleibadonkam banhikaihaskulïakanokanoktienkabaukhynnahulananglypa
nalaïingnalasem (homelanguage).Hynreikabangidonpatbanongkalongba
watlakikhynnahkilananglypakumnobanïakrenbadkiweipat,kidangdonkam
patïakijingtbitbakham shalorhakajingpyndonkam ïakaktien(cognitiveadvance
levelsoflanguageproficiency)ïakibadonkam bandashahhikailadadeiban
pynjanaiïaki.
Kaweinakijingkitkhliehbakongsanehjongkaskulnakaliangjongkajingai
jinghikaikalonghalorkajingdonkam banpynroishuhshuhïakajinglahborjongu
khynnahbanpyndonkam ïakaktien(Child’slanguagecompetencies:issuesrelated
toarticulationandtheabilitytocommunicatewithothers).Badkanekalongkaba
donkam ehnakabyntabaukhynnahunlahbansngewthuhkham bhahabaupule
ïakiweipatkisobjek.
Kumtabanïohbsuthakikhynnahïakijingtbithakajingpyndonkam ïaka
ktienKhasinaduhbakidangrit,kaDistrictInstituteofEducationandTraining,
Nongpoh,Ri–BhoiDistrict,lyngbakaEducationalTechnologyBranch,kalapynmih
ïakakotïaraphikaibalaaikyrteng‘KaJinghikaiïakaKtienKhasihakiSkulPrimary
(ByntaI)’ïakabalathohdaIBahO.Rapsang,ibalongunonghikaiKhasihakaneka
jakapulejongkinonghikai.Hakanekakot,lathohshibunkijingpynshaikibanlong
kijingmyntoibadjingïarapnakabyntakinonghikaiskulprimarykyrpangehïakito
kibahikaiKhasihaKlasIbadKlasII.Kumtangikhmihlyntibaladakinonghikaihiki
pyndonkam hokïakanekakotkanlongkajingmyntoinakabyntakikhynnahskulrit
jongkaRi–BhoiDistricthibarohkawei.
Ngidonruhïakajingkyrmenbadkajingkhmihlyntibanginsanangïohlad
banpynmihshuhshuhsaïakiweipatkibyntakibabudjongkanekakothakiporki
bandangwannakabyntakiklaskibabud.
Principal
DistrictInstituteofEducationandTraining
Ri-BhoiDistrict,Nongpoh
KaLamkhmat
DIET N
ONGPOH
4
Hakabanyngkongeh,kum kibaim hakaporkabamynta,ngim lahkhlem da
pynpawïakajingsngewnguhïakitobarohkinonghikaiSkulRitjongkaRikajongngi
kibalashakrihokhakakam hikaimetbadmynsiem lyngbakisnem barohkibala
leitnoh.Hooidngitipbakum kinonghikai,kiladeiruhbanmadruhbunkijingehha
kakam kabakitrei.Hynreingisngewthuhpat,badeikajingtreishitom kajongki
kabalapynlongïangikibaim hakapateng kabamyntabanginlongkumnekumba
ngilong.
Hooidngisngewthuhruh,bahakatakajingpyrshangjongkibanpyndepïaki
kam,nalorkieikieibakilapyrshangbanleh,kindangdonruhkattokatnekieikieiïa
kibaladeibannangkham pynbhahakajinghikaiïabarohkisobjekkatnangïaidka
por.Kum kanuksa,wattanghakajinghikaiïakaKtienKhasiruhngishem badang
donhinapdengkinonghikaiSkulRitkibym tipthiknaïakijingthmubangimang
habahikaiïakanokanokalynnongKhasi.Nangtadangdonruhkibym donladruh
bantipthiknahakanokarukom lajiedïakilynnonghikaihakasobjeknekieiki
nongrim badeibanbudhabahikaiïakaKtien.Shuhshuhngishem bakarukom
pynshongdorïakajinglahjongkikhynnahhakabapyndonkam ïakaKtienkam pat
dalongkababitkababiang.Kaeibalajumlienbanlehbaraborkalongbalapynlut
bunehnakaportanghakabatynjuhkatnounekakhynnahskulkilalahbanpule
lyndet.Kham ñiarehbanginshem balapynlutruhïakaporhakabapynshongdorïa
kiweipatkijingtbithakajinghikaiïakaKtien.
Kiteikijingshishahanengnamarkata,kidawaïakajingïarapïakinonghikai
khamtam hakiSkulLPkhnangbakinsngewthuhkham bhaïakajingdawajongka
kam banhikaiïakanokanokasobjekkham tam ehkabahikaiïakanokanokaKtien
namarkalongkatynrainakabyntakajingsngewthuhkham bhaïakiweipatki
sobjek.DeikaneruhkabalapynlongïakaDistrictInstituteofEducationand
Training,Nongpoh,Ri-BhoiDistrictbanshim ïakanekasienjam banpynmihïa
kanekakotkabanïarappynshaikattokatneïakinonghikaikibahikaiKhasihaKlas
-IbadKlas-II.Ngidonruhkajingkyrmenbakanekakotkanlongkaladdakabangin
lahbankham pynbhaïakarukom hikaiïakasobjekhakiSkulLPjongngihaka
Districthibarohkawei.
Shri.O.Rapsang(Nongthoh)
LecturerinKhasi
DistrictInstituteofEducationand
DIET N
ONGPOH
5
Training
Saiden,Nongpoh,Ri-BhoiDistrict
KATHUPKILYNNONG
THUPI (Kijingtipbakyllum bakinonghikaikideibantip)
Lynnong-1 Kajingjiedïakilynnonghikainakabyntakanokanokaklas
Lynnong-2 Kajingpynbeitterterïakilynnong
Lynnong-3 Kitiarïaraphikai
Lynnong-4 KijingtbithakajinghikaiïakaKtien
Lynnong-5 KabyntajongkiPhawarSarahakajinghikaiïakaKtien
THUPII (Kajingaijingmutïakarukom hikaiïakilynnonghakaKlasI)
Lynnong-1 KoMeiKoPabaIeitjongNga
Lynnong-2 KaJingkhuidkaMetkaPhad
Lynnong-3 AMal-Dum Mal-PaRa-Khe
Lynnong-4 UKoh-Tyngkoh
Lynnong-5 KaDaïalok(Lynnong18)
Lynnong-6 KiRulïakiKhynnah-skul
Lynnong-7 So-KherSo-Daloi
Lynnong-8 KaJingkhuidhaΪinghaSem badhaSkul
Lynnong-9 KiDakJingkheiñ
THUPIII (Kajingaijingmutïakarukom hikaiïakilynnonghakaKlasII)
Lynnong-1 USkaiñBadUMasiKyrtong
Lynnong-2 TherTherULapbahLapsan
Lynnong-3 ShaphangkaRel
Lynnong-4 ShadPynnangPynnang
Lynnong-5 ShaphangUNongrep(I)
Lynnong-6 Kok,Kok-Kok–Kdog
Lynnong-7 KaDaïalok(Lynnong21)
Lynnong-8 Tung-Teng!NaRiatNaRam
Lynnong-9 UEsopBadKiKhynnahRit
Lynnong-10 Wieng!Wieng
Appendix Kikotïarapbalapyndonkam
DIET N
ONGPOH
7
Lynnong–1
KaJingjiedïakiLynnongHikainakaByntaKanoKanokaKlas
Kaweinakimatbakongsanbakinokinokinonghikaikibahikaiïakanokano
kaKtienkideibantipkalong,bakajingjiedïakilynnonghikaibanpuledaki
khynnah,kam longïakabalashulehkhlem dapyrkhatnebalashupynshong
nongrim beithakajingdonlypajongkanokanokakotpuleïakabalathohbad
pynmihdamanorehaïew hahat.Kajingjiedïakibyntabadeibanpulekawan
nyngkongehhakajingpyrkhat,badkajingthohïakakotpulepatkawanhadien.
Baraborlajiedïakilynnongpuledakabapynshongnongrim halorkajingdawaïaka
jingpynsanïaukhynnahhakajingtipbadjingsngewthuhïakarukom pyndonkam ïa
kaKtienlahakabakrennehakabathohkatkum karukom pyndonkam ïakataka
Ktienhakatakaimlangsahlanghakabaukhynnahuim badushongusahbadba
mauupyndonkam ïaka.
Kineharum kilongkattokatnekimatkibakongsanhakibalapynshong
nongrim ïakajingjiedïakilynnonghikai:
1.Lajiedïakilynnongbanhikaidakabapyrkhatnyngkongehbakajinghikaiïa
kaKtienkamutbangihikaiïakikhynnahbannangïakajingpyndonkam ïakaKtien
hakabakrenbadhakabathoh.Nakabyntabanpynïohïakanekajingthmu,ladei
namarkatabankynthuphakilynnongpuleïakitokilynnongkibanplieladïaki
khynnahbanïohpyrshangruhïakajingpyndonkam ïakaKtienhakabakren.Ki
lynnongkibadeikijingïathuhkhanakiïarapbhaïakikhynnahhakanekaliang,
khamtam ehladakinonghikaikidapynlutporbanailadïamanuweipauweiu
khynnahskulhakanokanokaklasbaundaïathuhkhanahalakijongkikyntienïa
kajingïathuhkhanakabadonhakakotpule.Kidonruhkilynnongkibadeiki
‘daïalok’ïakibalathohkhnanghakadurkajingïakrenhapdengarngutkibriew ïa
kibalapynrungkum kilynnongpulenakabyntabanplieladïakikhynnahbanïoh
pyrshangïakarukom pyndonkam kyntienhabaïakrendakabapyndonkam ïaka
rukom kynnohkyntienkababeitlem badkarukom ringsurkabadeibadkiweikiwei
dekijingtbithakabapyndonkam ïakaKtienhabakren.
2.Lapynshongnongrim ruhïakajingjiedïakilynnongpulehalorkajingdonkam
DIET N
ONGPOH
8
banhikaiïakikhynnahnakaliangkajingdawajongkajingim kynhun(sociallife).
Halorkanekabynta,ladeinamarkatabanjiedïakilynnongkibaïadeibadkakolshor
jongkajaitbynriewkabakrenïakatakaKtien.Ladeiruhbanjiedïakilynnongkiba
ïadeibadkamariang,kijingïathuhkhanapateng,kipuriskam badkibakum kita.La
deiruhbanjiedïakilynnongkibadonjingïadeibadkikam bakibriew kitrei,ka
jingpyndonkam ïakajingstadsaïan(technology)badkumtaterter.
3.Habajiedïakilynnongladeiruhbanhapbanpyrkhatnakaliangkajinglah
jongkaborjabiengjongukhynnah.Hakabaïadeibadkaneladeinamarkataban
jiedïakilynnongdakababuhkyrdanïakiter-terkatkum kajingehbadka
jingshitom jongki(levelofdifficulty).Lapynbeitryntihnamarkatahakatakarukom
baïakilynnongkibakham jem labuhbanpuledakikhynnahkibadangkham ritbad
ïakilynnongkibakham ehpatlabuhbanpuledakikhynnahkibalakham san.
4.Kajingjiedïakilynnongkadeiruhïakabalapynshongnongrim halorka
jingthawladbakikhynnahkinïohladbannangïakajingpyndonkam ïakaktienkat
kum ka jingdawa jong ka khep (context).Kum ka nuksa,kaba pynrung ïa ki
jingïathuhkhanakibadonïakajingpyndonkam ïakiktienkynnohkakham aijingmut
shuhïakikhynnahïakarukom pyndonkam banïakabashuphahïakibanshupule
lyndetïaki.Kabapyndonkam patïakikyntienthymmaihakisentenkibadonlypaha
ki‘paragraph’ruh,kaïarapbanpynïohjingmutïakikhynnahhakinokikhepngi
pyndonkam ïakibakum kitakikyntien.
5.Kajingjiedpatïakilynnongkibahaphakathupkiesekalongkaladdakaba
ngiïohïakakabubanhikaiïakikhynnahbanthohjingthohnalakajongka
jingsngewthuhbadrukom pyrkhattangshaphangkaweikaeikaei.Badhakaneka
liangkajingailadïakikhynnahbanjubabktienïakijingkyllinethoheieishaphang
kanokanokaphanghakikattokatnetyllikisentenkanlongkabaïarapshibuneh.
Kaneharum kalongkajingjiedïakilynnonghakasobjekKhasihaKlas–I
bad Klas-IIkatkum kaSyllabusbalapynmihdakaMeghalayaBoardofSchool
Educationhakasnem 2008:
Klas–I
1.KaJingtipKyllum BookI–DauSparbahLyngdoh
Kilynnongbanpule: (a).KaJingkhuidKaMetKaPhad
(b).KaJingkhuidHaΪingHaSem BadHaSkul
2.KaKotKhasiNyngkong-DauD.N.S.Wahlang
Kilynnongbanpule: (a).KaDaïalok(Lynnong18)
(b).KiRulÏaKiKhynnah-skul
DIET N
ONGPOH
9
3.KiPhawarSara–DauP.G.Gatphoh
Kilynnongbanpule: (a).KoMeiKoPaBaIeitJongNga
(b).AMal-Dum Mal-PaRa-khe
(k).UKoh-Tyngkoh
(d).So-KherSo-Daloi
(e).KiDakJingkheiñ
4.KhasiWorkbookI(MBOSE)
Klas-II
1.KaKotKhasiNyngkong–DauD.N.S.Wahlang
Kilynnongbanpule: (a).KaDaïalok(Lynnong21)
2.UNongrep–DauP.G.Gatphoh.
Kilynnongbanpule: (a).UEsopBadKiKhynnahRit
(b).ShaphangKaRel
(k).USkaiñBadUMasiKyrtong
(d).ShaphangUNongrep(I)
3.KiPhawarSara-DauP.G.Gatphoh
Kilynnongbanpule: (a).TherTherULapbahLapsan
(b).Kok,Kok-Kok-Kdog
(k).Wieng!Wieng
(d).Tung–Teng!NaRiatNaRam
(e).ShadPynnangPynnang
4.KhasiWorkbookII(MBOSE)
DIET N
ONGPOH
10
Lynnong–2
KaJingpynbeitterterÏakiLynnong
Kajingdonkam banpynbeitterterïakilynnongkalongkaweipatkarukom
pyrkhatkabarunghakitokibadeibanthohïakikotpulenekitokibapynbeitryntih
ïakilynnonghikainakabyntakajingpulejongkikhynnahhakashisnem.Halor
kanekabyntakinekimatharum kilongïakibalajupyndonkam kum kinongbtin
lyntiïakarukom pyrkhatjongkitoïakibalashaniahhakabathawïaka‘syllabus’na
kabyntakasobjekkabaïadeibadkajinghikaiïakaKtien.
1.Kajingpynbeitter-terïakilynnongpulehamanlakaweipakaweipatkaklas,
kamihnakajingdonkam banpynbeitryntihkatkum kajingehbadjingshitom jongki
lynnong.Ïakilynnongkibakham suklajubuhkham shakhmatbadïakilynnong
kibakham ehpatlajubuhkham shadien.Ïakanekarukom pynbeitlajupynshong
nongrim ruhhakatakarukom bakilynnongkibangipulekham hadienkidon
jingïasnohbadkitokilynnongïakibalapulekham shakhmatkumtabakitoki
lynnongkibadonkham shakhmatkilongkinongrim nakabyntabannangïakiwei
patkilynnongkibakham shadien.
2.Kajingpynbeitterterkamihruhnakajingdonkam banpynkhlehryntihïaki
jaitlynnongkatkum kijaitjingthoh.HakajinghikaiïakaKtienbaraborlaju
pyndonkam ïakijingthohnakalitereshor,katakamutkijaitjingthohïakibangitip
kyllum bakihaphakaprous,kapoitribadkadrama.Lalehïakanenakabyntabaki
khynnah kin ïoh lad ban ïohiïa ka jingpyndonkam ïa kikyntien katkum ka
jingdonkam jongkakhep(context),kumta,bakajingpulejongkikanlongkaba
kham donjingmut(functional).Kum kanuksa,hakaprouskidonkilynnongkibadei
kijingïathuhkhanashishanekijingïathuhkhana puriskam nekijingïathuhkhana
kibaïasnohbadkahistorinekijingïathuhkhanaphawernekikhanatangneki
lynnongkibadeikiesebadkumtaterter.Hynreihakajingïadeibadkilynnongpoitri
nakabyntakikhynnahritpatym shym lapynrungïakipoim dakabapyrkhatbaki
deikijaitpoim bapherbaphernamarkajingpuleïakapoim dakikhynnahhikadang
kuttanghakabakiïohjingkmennakajingdonjongkapoim ïakakhriangkaba
sngewtynnadbadbakapoim kadonïakanokanokajinghikaibabhanakabynta
DIET N
ONGPOH
11
jongkikum kikhynnahrit.
3.Kajingpynbeitryntihkamihruhnakajingdawabanpynrungïakitokilynnong
kibaïadeikyrpangbadkajingpuleïakanokanokaKtiennakaliangjongkajingdawa
bantipbadnangbanpyndonkam ïakijinglongtynraijongkahi(lingkwistik).
4.Kajingpynbeitryntih ïakilynnong kamih ruh nakajingdawajong ka
jingpynshongdor(evaluation)ïakajinglahjongkikhynnahhadienbakiladeppule
kattokatnetyllikilynnong.
Hakabaïadeibadkane,kaweinakijingaijingmutïakinonghikaihakiskulka
long,banakabyntabankham lahbanpynlongïakajingpynshongdor(evaluation)
kabakham donjingmut,lahbanphiahthupïakilynnongpulejongkikhynnahjong
kanokanokaklashakilaithup(Nakabyntakitokiskulkibajiedbanpynïaleh
eksaminlaisienhakashisnem).Badlalehïakanehakatakarukom bala
pynphriangryntihïakijaitlynnongbaïasyrïem habarohkilaithupkhnangbaki
khynnahkinbtengïakajingpuleïakibakum kitakijaitlynnongbarohshisnem
khlem daiehnohïaki.Kanekajingphiahhakilaityllikithupkamutruhbahadien
baladepïakashithupladeiruhbanpynlongïakaeksamin(terminal)halorkibynta
baladeppulehakashithup.Lakhmihlyntiruhbaïakaeksaminbanyngkongladei
banpynlonghakataiewkabakutjongubnaiJymmang,kaeksaminkabaarpatha
kataiewkabakutjongubnaiNailarbadkaeksaminkabalaihabakutjongubnai
Naiwieng.
Hakikheppatbakinongpynïaidbadkinonghikaiskulkijiedbanpynlong
eksamin(terminal)arsienhakashisnem,kata,kaEksaminShiteng-snem badka
EksaminKut-snem,lahbanpynbeitryntihïakilynnonghakatakarukom bamar
shitengjongkilynnongladeibanpyndephapohkashitengsnem badbamar
shitengnakilynnongpatladeibanpyndephadienkashitengsnem.
Kajingpynbeitkalahbanlonghakanokanonakiteikiarrukom,tangbadei
banpynthiknabahashuwajongkanokanokaeksaminladeipatbanpynlongïaki
‘UnitTest’hakadurki‘klastest’.Ϊakinekijaittestladeibanlehlakumnokumnolai
sienhakashisnem nakabyntakanokanokasubjekhakikhepbadonlaitylliki
eksamin(terminal)hakashisnem.Kanekamutbaladeibanaikaweika‘test’
shuwakanokanokaeksamin(terminal).Ladeiruhbanailakumnokumnosaw
sienpathakikhepbadontangartyllikieksaminhakashisnem.Katakamutba
deibanai‘test’arsienhashuwakaeksaminshitengsnem badarsienpathashuwa
kaeksaminkutsnem.
Kaneharum kalongkajingaijingmutïakajingpynbeitryntihïakilynnongpule
hakashisnem hakikhepbadonlaityllikieksamin(Terminal):
DIET N
ONGPOH
12
Klas–I
NakabyntakaEksaminkabanyngkong:
1.KoMeiKoPaBaIeitJongNga
2.KaJingkhuidKaMetkaPhad
3.AMal-Dum Mal-PaRa-Khe
NakabyntakaEksaminkabaar:
4.UKoh-Tyngkoh
5.KaDaïalok(Lynnong18)
6.KiRulïakiKhynnah-skul
NakabyntakaEksaminkabalai:
7.So-KherSo-Daloi
8.KaJingkhuidHaΪingHaSem BadHaSkul
9.KiDakJingkheiñ
Klas–II
NakabyntakaEksaminkabanyngkong:
1.USkaiñBadUMasiKyrtong
2.TherTherULapbahLapsan
3.ShaphangkaRel
NakabyntakaEksaminkabaar:
4.ShadPynnangPynnang
5.ShaphangUNongrep(I)
6.Kok,Kok-Kok-Kdog
NakabyntakaEksaminkabalai:
7.KaDaïalok(Lynnong21)
8.Tung-Teng!NaRiatNaRam
9.UEsopBadKiKhynnahRit
10.Wieng!Wieng
DIET N
ONGPOH
13
Lynnong–3
KiTiarΪarapHikai
Kajingthmuhabahikaiïakanokanokasobjekkalongbaraborbanïarapïaki
khynnahbankham pynbhashuhshuhïakajingtipbadjingsngewthuhkabakiladon
lypa.Hakajingpyrshangbanpynsngewthuhïakiïakaeikabangidonbanhikaingiju
pyrshangnamarkatabanthawïakiladkilyntikumnoynlehïakata.Hakajingim
kabamanlakasngingilum jingtipbadpyrshangsngewthuhïakieikieidakabangi
pyndonkam ïakidkhotmetsngewthuh(senseorgans).Ngipyndonkam ïakakhmut
bansngewthuhïakajingsma,ïakakhmatbanïohiïakieikieibadïakishkorpatban
sngewthuhïakajingsawa.Ngipyndonkam ruhïauthylliejbantipbadsngewthuhia
ka jingmad.Ngipyndonkam patïa ka sniehdoh ban sngewthuh ïa ka jingshit
jingkhriatjongkieikieinekajingjlihbadjingkhaiñjongkanokanokaslabangitwad.
Ngipyndonkam ruhïakasniehdohhakishympriahktibansngewthuhïakajinglong
teiñteiñnedambitjongkikynjametbadkumtaterter.
Hakaporbangibataishaphangkieikieingishem bakam longsatiakabasuk
banpynsngewthuhïabarohkabangidonbanhikailadangipyndonkam tangdaki
kyntien ba ngikren lyngba ka shyntur.Deina kane ka daw ba ngihap ban
pyndonkam saïakiweipatkiladpynsngewthuhkham tam ehdakabapyndonkam
dakitiarkitar.Badïakinekitiarkitarnekiweipatkiladpynsngewthuhbangi
pyndonkam hakabahikaingikhotki–‘Tiarïaraphikai’ne‘TeachingAids’nekumba
laïatippaitbahmyntakum ki‘TLM’.
Kitiarïaraphikaikibangijudonlypabaraborhakakamraklaskilong:Ka
blakbod,ushok,kajingpyndam nedostarbadudiengkdew (pointer).Karukom
shnanekarukom pyndonkam ïakinekitiarkalahbanlonghakanekarukom harum:
1.KaBlakbod:Blakbodkamutka‘board’kabaïongbadbaraborlajushnaïaka
nakakynjalyntangplywood.Laairongïongïakahalorkanongrim bakarongïong
DIET N
ONGPOH
14
kaïalongmarshakbadkarongliehjongushokïaubangipyndonkam habathoh.
Kumtakikhynnahkikham lahbanïohibhaïakidakhabakarongjongka‘board’ka
longkabaïong.Kiblakbodkidonbunjait.Kidonkiblakbodïakibalapyndaitsyndon
hakabiarbadym longbanwengbadpynkynriahïakikatbamon.Donpatkiblakbod
ïakibalashupynïengbadkyrshandakababuhhalorkajingkyrshanlaikjat(easel).
Donpatruhkiblakbodïakibalashushnasyndondakadewbilathakabiarjongka
kynrohbadkumtaterter.
Habakikhynnahkibadangrit,kajingdawabanhikaiïakidakababudïaka
rukom hikaihakabaukhynnahudeikapdengjongkajyllihikai(childcentred
approach),kapynlongbadeibanpyndonkam dakablakbodïakabalongbanrah
naweishaweinamarbangihapbanpyrkhatïakajingbitjingbiangnakaliangka
jingphalangkajingshai,kajingdawabanpynkynriahjakashongmankaporïaki
khynnahbadkumtaterter.Hynreihakibabunkikheppat,nakadawjongkajingrit
kakarmaklasnekadaw kajingdawabanpynbhamanlakapor(maintenance),la
shem bakakham bitkham biangehban pyndonkam dakablakbodïakabalashu
pyndaitbeithajuhnedakabalashuthawsyndondakadewbilathakabiar.Namar
katahakaporbashnaïingskulladeibanpyrkhatlyparuhhakanokabyntajongka
biarynshnablakbodbadkatnokajinghehjongka.
Katkum kikyndonthungnonghikaijongkaaiñkabaïadeibad KaHokShong
SkuluKhynnah(RTEAct2009),hakiskulLP,lakumnokumnoynthungtangarngut
kinonghikainakabynta60ngutkikhynnah.Kanekamutbaunonghikaiunhapban
hikaibunklashakajuhkapormanlakasngi.Kanekajingdawahikainamarkataka
dawabadeibandonkham bunkiblakbodhakakamraklasnamarladeibanhikai
dakarukom hikaikabakikhotka‘multigradeteaching’.Ladadontangkhyndiatka
jakabanshnablakbodkanktahshibuniakikhynnahhynreiladadonpatkham bun
kiblakbodkanïarapshibuneh.Kumtahakaporbashnaïakanokanokakamraklas
deiruhbanthawladbanshnabunkiblakbodhabarohkibyntabalaitjongkabiar
nakabyntakikhynnahrit.Ym deiruhbanshnadakablakbodkabaritthankumba
donkibalajushnahynreideibanshnadakabakham hehbadkham kylluid.
2.UShok:Habathohjingthohhakablakbodngipyndonkam daushok.Ϊau
shoklashnanakakynjashunkabangikhotka‘PlasterofParis’(calcium sulphate
hemi-hydrate)badïakaneka‘PlasterofParis’patlaïohnau‘Gypsum’(uweinaki
jaitshunbalapyndonkam hakabashnadewbilat).Ka‘PlasterofParis’kadeiïa
kabalapyndonkam hakihospitalbansop nalorhakaporba sumarhabakheiñ
shyieng.Ngidonruhkishokïakibalakhlehrongbadhabathohïakihakablakbod
kim dashaiehkum ubalieh,tangbalahbanpyndonkam ïakihakikhepkikhep
khamtam habadeibandroiakidur.Habathohjingthohdaushok,hakiKlasIbad
DIET N
ONGPOH
15
KlasIIdeibanthohtangdakiDakShonbadkidakkibalongpynïeng.Ym patdei
banthohdakiDakShithinebanpynthiahnepyndem ïaki.Deiruhbanthohdaki
dakkibakham hehbadym kibarit.Deibanpyrkhatruhbakikhynnahkibashong
shadienehkinlahbanïohidakabasukïakidakbalathohhakablakbod.
3.KaJingpyndam neDostar:Banpyndam ïakinokinokijingthohbalathohda
ushokhakablakbodlahbanpyndam dakanokanokakynjajaiñbalashna
pynwandurkum kasyngkhliehritlem badutyllaijingbat.Lahruhbanphahshnaïa
kanehakikhynnahskulkibalakham sandakijaiñbalarim.Habathohdaushok
barabordeibanpyndam dakabañiatïakaktinalorshapohkhnangbaupuipuishok
unhiarbeitshatraijongkablakbodbadbaunym hershaneshatai.
4.UDieng-kdew nePointer:Kalongbaraborkababhabanpyndonkam ïau
diengkdew habahikaiïakikhynnah.Kabapyndonkam dau,kaïarapbanlaitna
kabaunonghikaiukahnohdakametïakijingthohbalathohhakablakbod.Ka
ïarapruhïaunonghikaibankdewïakieikieikibadonhakadurkibadonkham pajih
nakametjongubadhakajuhkaporpatuïohladruhbanïaipeitïakikhynnah
katbadangkdewartadhakadurnekablakbod.
KaJingaijingmut:Hakaporbashnaïakablakboddakadewbilathakabiar
deiruhbanthawladbanshnasyndonhakabiarïakajakabanbuhïaushokneïa
kadostardakabapynmihtam kattokatneshabarnakabiar.Dakabalehkumtayn
ym donkam shuhbanbuhïaushoknekadostarhalorkamiejnonghikainamar
kabalehkumtakapynjakhliaïakamiejbadpyndunaruhiakajakahakamiejbayn
pyndonkam daunonghikai.
5.KaKotpulebadkaKotpyrshang:HabahikaiïakasobjekKhasideiruhban
pyndonkam ïakaKotpule(textbook)badïakakaKotpyrshang(workbook).Ngi
pyndonkam iakakotpulenakabyntakajinghikaibannangïakarukom pulejam,
banpulejarjarkhnangbakikhynnahkinïohkem ïakajingmutkabadonhaka
lynnongbadkumtaterter.
Ϊakakotpyrshangpatlapyndonkam dakikhynnahkhnangbakinïohladban
pyndonkam ïakaeibalaïohjinghikainakalynnonghakikhepkibaïasyrïem khnang
bayndahabakiim hakapyrtheishabarnaskulkinnangbanpyndonkam patïaka
jingnangjingtiphakikhepkibaïadeinaïahapbanpyndonkam (application).Ha
kaweipatkaliangkakotpyrshangkapynsukruhïakinonghikaibakinym donkam
shuhbanpynshitom thanbanthawïakijingkyllipyrshang(exercise),namarlahdon
lypabathaw ïaki. Kabakilahbanlehkalongsatangbanshuthaw tam ne
pyndonkam sadakiweipatkikam kiban pynbhashuhshuhïakarukom hikaijong
ki.
6.Kiweipatkitiarïaraphikai: Nalorkiteikitiarïaraphikaikibadonlypahaka
DIET N
ONGPOH
16
kamraklaslem badkakotpulenekotpyrshang,habaïohladbarabordeiban
pyrshangruhbanpyndonkam ïakiweipatkitiarïaraphikai.Ladadeihibanshujer
kyrtengbadaijingmut(theory),donbunbahkitiarïaraphikaibangilahban
pyndonkam habahikaiïakasobjekKhasihaKlasIneKlasII.Hynreihabapyrkhatïa
kajinglongjingman(condition)jongkibabunkiskulrithakishnongritjongngiha
nongkyndongkum nakaliangkajingdonïakaïingskulkabaskhem bad kaba
shngaiñbanbuheiei,kajingdonïakikamraklasbakylluidnekibenshongba
thikna nekakamrabuh tiarkababiang,kajingdonïakajingkerkperkabathikna,
kajingdonïakaalmaribathiknanekajingringlait(electricity)bathikna badkumta
ter-ter,kankham longkabamyntoiladangijertangkattokatnenakitiarïaraphikai
ïakibangitipbadsngew thiknabakinonghikaikilahbanïohbad kilongban
pyndonkam ladakidonïakamonbanlehkumta.Kineharum kilongkattokatne
kibakum kitakijaittiarïaraphikai:
(a).KaChart:Lahbanpyndonkam daki‘chart’balashnalypa,bakinonghikai
kilahbanthiednakapisa‘Teacher’sgrant’bakijuïohmanlakasnem.Ϊakanelah
banlehladakidurkidarnekijingthohbalathohkiïahapbadkibitkibiangban
hikaiïakaKhasihaKlasIneKlasII.Lahruhbanshushnabaddrohidakinonghikai
nephahdrohakikhynnahskulkibalakham sanbadkibadonsapbandrojingdro.
KaRukom Shna:Kineharum kilongkattokatnekijingaijingmutkibaïadeibad
karukom shnaïaka‘chart’:
(i). Kajinghehjongka‘chart’kadeibanlonglakumnokumno2phutla3phut
nekatkum kajinghehjongkachartpaperbalahbanïohhaïewhahat.Badym dei
bankhappynritshuhïaka.
(ii). Habadroneshnaïakanokanoka‘chart‘deibanpynthiknabaphidaruid
laiñmarjin bashiinshibarohsawdongjongkabadkham pynhehïaumarjinuba
nalorkhnangbanïohbanthohiaka‘heading’.
(iii). Kidakbaphithohkideibanlongdakidakshonbadkibakham hehda
kabapyrkhatbakikhynnahkibashongshadienkakamraklasruhkinlahbanïohi
shai.
(iv). Karukom airongruhkadeibanlongkabaphidapyrkhatbakadeiban
kham longmarshakbadkarongjongka‘chartpaper’
(v). Kidurbaphidroruhkideibanlongkibakham hehbadym judeibandro
bunthankidurhakajuhka‘chart’.
(vi).Deibanpyndaitdaukynjadiengtyllinediengsawdongubaritnashalor
badnashatraishadienjongka‘chart’khnangbaka‘chart’kanym klishakhmatha
kaporbasdienïaka.
KaRukom Pyndonkam:
DIET N
ONGPOH
17
(i).Habapyndonkam ïaka‘chart’deibanklidadienïakashuwabanwahhaka
biarkhnangbakanbeithakaporbawah.
(ii).Deiruhbanwahïakatangyndaladeikaporbanhikai.Ym judeibanwah
lypanamarkam khringshuhïakajingpynleitjingmutbadjingshahshkorkikhynnah
ladakilahïohilypaïaka.
(iii).Deibanwahhakatakarukom babarohkikhynnahkilahbanïohikyndiang.
(iv).Deiruhbanpyndonkam daudiengkdewhakaporbabatainaka‘chart’.
(v).Ladadonjingmutbanpyndonkam buntylliki‘chart’hakaweikalynnong,
deibanïaiwengnohkatnangdepbataibadsawahbiangpathadienhabasngew
donkam.
(b).KaFlannelBoardneFlannelGraph:Kanekalongkaweipatkatiarïarap
hikaikabakham donkam habahikaiKhasihakiklaskibakham rit.Lapyndonkam
bunsienehïakahakaporbadanghikaibadbataiïakanokanokalynnong
khamtam ehïakalynnongkabadeikajingïathuhkhana.
KaRukom Shna:Ϊaka‘flannelboard’lahbanshnadakabapyndonkam ïaka
jaiñsaiwul‘flannel’bakham longshñiuhñuipñuip.Kajingpyndonkam ïakajaiñ
‘flannel’nekajaitjaiñbanatnejaiñ‘blazer’kalonghalorkanongrim jongkajingdon
jongushñiuhsaiwulïakabortan(electrostaticforce)kabalahbanpynsnehïaki
durbangitahhaka‘board’.
Ladaïohladdeibanpyndonkam daka‘flannel’.Habaym ïohladpatlahban
shnadakajaiñjhutkabadeikajaiññuipñuipïakabalashnanauksaikynphad.
Kanekadeikajaitjaiñbajusopïakikhunlungbadangkhabaddangrit.Ladasop
ïaka‘board’dakanekajaiñruhkalahhibanpynsnehïakidurbalatahhalorjong
ka.
Ϊaka‘flannelboard’lahbanshnadakabapyndonkam ïakalyntangbastang
kumbashitenginshiïakabalapyndaitlangterterbanlongkum ka‘board’.Lahruh
banshna daka‘plywood’nedakakynja‘hardboard’nedauphong(thermocol)ba
longlyngknap.Kajinghehjongkanokanokaboardkadeibanlonglakumnokumno
laiphutkapyngkiang badarphutshitengkakynjang.Deibansopïakadakajaiñ
‘flannel’nedakajainjhut,katkum kajingiohlad.Karongjongkajaiñpatkalahban
longkabakham dum rongkum karong‘navyblue’nekarongïong.
Ϊakidurbadeibanpyndonkam patlahbanshudrohibadnangtasakhapna
u‘out-line’.Ladalahpatbanïohïakidurbaladonlypa,lahbanshukhapnau‘out-
line’ne‘boundary’jongkadur.Hadienkatapatsatahshadienjongkidurdaki
lyngkhotjaiñ‘flannel’nekilyngkhotjaiñjhutnedakilyngkhotkotsiriskyrshutdieng
ne’sandpaper’bajupyndonkam banshutpynjlihïakadienglyntangdakinongshna
miejneshuki.Kajaitjaiñbantahshadienjongkidurkashongkatkum kajaitjaiñba
DIET N
ONGPOH
18
lapyndonkam banshnaiaka‘board’.Ϊakakotsirispatlahbanpyndonkam katba
sngewbit.
KaRukom Pyndonkam:Habapyndonkam ïaka‘flannelboard’deiban-
(i).Wahlanepynïengïaka‘flannelboard’hakajakababarohkikhynnahkilah
banïohishailutïaka.
(ii).Hakaporbapyndonkam deibantahïakidurterterkatkum kajingïaid
ryntihjongkimathikainekajingïaidjongkajingïathuhkhana.Ym deibaniehsahïa
kidurhakaboardhynreideibannangïaiwengnohkatbanangdepïakimathikai.
(iii).Ladajiabadonkam banpyndonkam biangïakijuhkidurhakajingïaidjong
kaporhikaiïakajuhkalynnong,ym leileisashim biangïakinakajakabuhbadsa
tahbiangïaki.
(iv).Habadonkam bantahbunkidurhakajuhkapordeibanphikirbantahïaki
hakatakarukom bahabapeitlangïakihakajuhkaporkaidonnongrim karukom
buhïaki.
(v).Ladalashudrohiïakidurphikirbakidurkinlongkibakham wandurïohba
kapynrkhiepynbanïakikhynnahladakidurkiishutiahabapeitïaki.
(k).KaFlashCard:Ka‘flashcard’kadeikajait‘card’ïakabalajupyndonkam
hakabahikaiïakanokanokasobjek.Lapyndonkam ïakakham tam ehhakaporba
ngitynjuhïakajingsngewthuhjongkikhynnahïakaeibaladepbanhikaidau
nonghikai.
KaRukom Shna:Lahbanshnaïakadakabakhapdursawdong‘rectangle’na
ka‘chartpaper’.Kajinghehjongkakalongkatkum kajingdawajongkajinghikai
badkatkum kartakhynnah.NakabyntakikhynnahrithaKlasIbadKlasIIlahban
otïaka‘chartpaperhakisawlyngkhotbadsashna‘flashcard’nakaweikaweika
lyngkhot.
Karukom shnaïaka‘flashcard’kalongkatkum kajingdonkam jongki
lynnongbalashim haklas.Kalahbanlongbahaka‘flashcard’ngidroïaudakthoh
nekidurnethohïakakyntiennethohïakisnem nethohïakinokinokirukom thoh
kiba ïasnoh bad kibynta kiba lah ban pyndonkam ïa ka ha kaba kyllijingtip,
jingsngewthuh,jingshemphangjongkikhynnahbadkumtaterter.
Kidakbangithohhaka‘flashcard’baraborkideibanlongkibakham heh,
kham shaibadkham rbenkarukom airong.Kadawkalongbahabangiong‘flash
card’kamutka‘card’ïakabangishu‘flash’kabamutbangishupyniïakikhynnah
tangkattokatnesekhonbadsapynhiarnohïakashapohnewengnohnakajingïohi
kikhynnah.Nakatakadawkikhynnahkidonkam banïohishaibhaïakahakashi
sienpeit.
Ka Rukom Pyndonkam:(i).Ϊa ka ‘flash card’lah ban pyndonkam da u
DIET N
ONGPOH
19
nonghikaiyndahabaudeibantynjuhïakikhynnahbantipladakilasngewthuhbha
neem ïakalynnongbalahikai.Hadienbaunonghikaiuladephikaiïakalynnong
unphahïakikhynnahbakinshongkhopnamarbaynkyllijingkylliïaki.Nangtaun
phahsngapjarbadbthahbakinpeitbeitshauhakaporbaurahïaka‘flashcard’
shalorbadbaunsajiedïaunounoukhynnahbanjubabïakajingkyllibaudonban
kyllikabadonjingïadeibadkaeikaeibaladronethohhaka‘flashcard’.Ulahruh
banongshuwaïakajingkyllibadsapyniïaka‘flashcard’badhadienkataunsajied
ïaunounoukhynnahbanjubab.
(ii).Lahruhbanpyndonkam ïaka‘flashcard’dakikhynnahhakaporbaïaleh
kompetishonhakamraklashadienbaunonghikaiuladephikaiïakanokanoka
lynnong.Lahbanphiahlypaïakikhynnahhakiarkynhun.Nangtaphahlypaïaki
khynnahjongbarohartyllikikynhunbakinshna‘flashcard’markatjuhtylli,hapoh
kajingïalam unonghikai.Badhakasngibadperiodbalapynbeitpat,kakynhunba
nyngkongkanrah‘flashcard’shalorbadbuhjingkylliïakakynhunbaarbakan
jubab(unounonakakynhunbadeijubabulahbanjubab).Nangtasakakynhunba
arkanrah‘flashcard’badbuhjingkyllibanjubabpatdakakynhunkabanyngkong.
Kumtashikumtaterterlahbanpynïaidïakakam badïakanokanokakynhunkaba
lahbanjubablahbanai‘score’tershiterkathaduhbandakutkapornelutki‘flash
card’.Hakabakhatduhsakheiñïaki‘score’bakikynhunkiïohbantipmanobatam
badbajop.Kanekaïarapnakabyntabanpynrunghakikhynnahïakamynsiem trei
shitom khnangbanïohjingjop.
Kiteihanengkilongtangkattokatnekijingpynshaibadjingaijingmuthalorka
jingshnabadrukom pyndonkam ïakitiarïaraphikaikibakham kongsanhaka
jinghikaiiakaktienKhasi.Kababudnangtakalongbangiiehnohhakajingstadbad
jingshemphangjongkinonghikaibanpyrshangïakababhatam barohhakabashna
nepyndonkam ïakitiariaraphikaibakilahbanïohnangnonangnonakabyntaka
jingmyntoijongkikhynnahskul.
Lynnong-4
KiJingtbitHaKaJinghikaiΪaKaKtien
Kanokanokasobjekïakabalahikaiïaukhynnahhaskulkadonïalakijong
kijinglah ba kyrpang ban ïarap ha kaba pynroibad pynsan ïa ka jingtip,ka
jingsngewthuh,kaborpyrkhatpyrdaiñbadkajingsanhakaakorkaburom badka
longbriewmanbriewjongukhynnahhi.Kum kanuksa,kasobjekJingkheiñkaïarap
kyrpangbanpyntbitïaukhynnahhakajingnangbankheiñbandiahhakajingim
kabamanlakasngi,katbakasobjekEVSpatkaïarapkyrpangnakabyntaka
DIET N
ONGPOH
20
jingsngewthuhbakham bhaïakieikieikibakersawdongïangi.KasobjekKhasipat
kaïarapbanpyntbitïaukhynnahnakaliangjongkajingnangbanpyndonkam ïaka
ktienïakabakiweipatkisobjekkim hikaikyrpangshaphangkata.Deinamarkataba
manlakaweipakaweikasobjekïakabalahikaiïaukhynnahkadonlakijongki
jingtbitïakibalamangkyrpangbaukhynnahunïohnakabapuleïakatakasobjek.
HakabaïadeibadkasobjekKhasi,kineharum kilongkijingtbitbakongsanïa
kibangimangbanpynïohhaukhynnah:
1.KaJingtbithakabaSngapbadShahshkor(ListeningSkill):Deibanpyniohia
kanekajingtbithaukhynnahhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.Kaneka
jingtbitkadeikabadonkam ehnamarkalongkatynraiïaukhynnahnakabyntaka
jingdawabannangdesaïakiweipatkijingtbithakaktien.Kajingtbithakabasngap
badshahshkorkalongruhkaladdakabaukhynnahulahbanlehkham bhahaka
jingpuleïakiweipatkisobjek.
Kabadonïakanekajingtbit,kaïarapïaukhynnahbansngewthuhkumnodei
bankynnohkyntien,banringsur,banpyndonkam kyntien,banshim thupkyntien,ban
pynïaidbeitïakikyntienhakathupkyntiennekasentenKaïarapruhbansngewthuh
ïakajingstedkrennepule,kajingritnejinghehsur,kajingpynkyllasurnaka
jingdawakakhepnebanïohkem ïakajingmutbadkumtaterter.
Karukom hikai: Lahbanhikaiïakikhynnahdakababudiakinekijingai
jingmutharum:
(a).Kum kinonghikaiphideibantipbahakanekajingtbitdonsaw tylliki
kyndonjingjiakibaïabudryntihkaweihadienkaweipathakajabiengukhynnah.
Nyngkongehkajiashuwakajingïohsngewïakajingsawalyngbakashkor,bud pat
sakajingpyrshang bansngewthuhïakatakajingsawa.Hadienkatapatkadonsa
kajingpyrshangbanpynshongdorïakajingmutkabadonshalyndetjongkataka
jingïohsngew badkhatduhehkamihkajingshim raijongubaïohsngew banleh
kumnohadienbalaïohsngewïakaeikaei.
Kateikajingdawabanïohsngew ïakieikieihakarukom kabadeikadawa
namarkatabadeibanpynlongïakaklaskabajarjarkhnangbakanym pynthutïaka
jingiohsngew jong ki.Haba ngim ïohsngew thikna,barabor ka ktah ïa ka
jingsngewthuhjongngiïakieikieihakarukom kabadei.Kanekaktahïabarohkijait
jingthaw ha ka pyrtheikiba donkam ban nang eieina kaba ïohsngew.Ki
jingwadbniahbalalehhaEnglandkiïathuhïangibahakisngikibahadienkisim
Skylark(Kijaitsimphlangbalongrongsoh-otPhareng)kibaim hakijakabakham
jurkajingsawakim danangshuhbanpahrwaisngewtynnadkum kitokisim Skylark
kibalaim hakiporkibarim.Kadawkalong,namarbahakajakabakiim,katba
nangïaidkapatengkikhunsim Skylarkkim ïohsngewshaishuhïakasurpahrwai
DIET N
ONGPOH
21
kabashaikajongkikmiekikpajongkinakadawbalajurthankajingsawanakiwei
patkitlongpynmihjingsawa.
(b).Lasngewdeiruhbanpynkynmawïakinonghikaihangnebakajinglahjong
kikhynnahbanshahshkor(attentionspan)kalongkabalyngkot,tangkumba20
mimithakashisienhikai(KlasIneKlasII).
(k).Deibantipruhbakajinglahpynleitjingmut(concentration)jongunounou
briewhakanokanokakhepkalongtang3sekhonbadhadienkatakaleitnohbad
kasawanbiang.Kanekadawanamarkataïakinonghikaibakideibanthaw lad
banpynlongjarjarïakaklashakaporbahikai.
(d).Kindonruhkikhephakabaladeibanphahkhapripïakikhynnahkhamtam
hakaporbahikaiïakarukom kynnohkyntiennamardakabalehkumtakinkham
lahbanpynleitjingmut.
(e).Deiruhbannangbanpynsngewtynnadïakarukom hikaikhnangbanlah
banpynnehiakajinglahshahshkorjongkikhynnahdakabapyndonkam ïakibabun
kiladhikai(technique)kum kaba-ïathuhkhana,pynidur,pynrwai,pynïalehkai,
pynpulejam,ïaikyllijingkyllibadkumtaterter.
KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaSngapbadShahshkor:
Deibanpynshongdorïakanekajingtbitmanbahikaiïakanokanokalynnong.Ka
longkabadeibandapynthiknabamanlaukhynnahupynibaudonkajingroiha
kanekajingtbitkatbanangïaidkaporhakajingshongskulkajongu.Lahbanlehïa
kanedakabaïaikhmihthuh(observe)ïaukhynnahmanlakasngibadbanthawlad
ïaubaunkham pynbharuhladajiabakijinglehjingkam jongukipynpaw bau
kham duna.Kaneharum kalongkathup(Checklist)jongkijinglehjingkam u
khynnahhakibangipynshongdorïau:
Khmihthuhladaukhynnah-
(a).upynleitjingmutneem hakaporbausngap?
(b).ushahshkorneem dakajingsngewskhem?
(k).upynsngewneem ïakijingpynthud?
(d).usngewthuhneem ïakijingbthah?
(e).usngewthuhneem ïakaeibauïohsngew?
(g).ulahneem banongterterïakaeibauïohsngew?
(ng).uïohjingkmenneem nakabasngapbadshahshkor?
(h).unangneem banpynïapherïakabadeinakabymdei?
(i).usngewtynnadneem bansngapïakijinghikaiunonghikai?
2.KaJingtbithakabaKren(SpeakingSkill): Ϊakanekajingtbitruhdeiban
pyrshang banpynïohhaukhynnahhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.
Kabapyntbitïaukhynnahhakanekabyntakaïarapïaunakabyntakajingnangban
DIET N
ONGPOH
22
pyndonkam ïakaktienhabakren.Kaktienkrenkaïapherkattokatnenakaktien
thohkhamtam ehhakarukom pyndonkam ïakakatkum kajingïadeibriewbadkat
kum kajingdawakakhep.Kikhynnahkijumlienbanïathuhkhanaparakhynnah
naduhdangritbadkanekajinglongkalongruhsalonsarïabaroh.Hynreihaka
jinghikaiïakaktienpatbunsienehngilaiehnohbanhikaiïakajingtbithakabakren
badbaraborngipynlutporbunehtanghakabahikaibanthohbadkataruhtangïa
kabalapulelyndet.
Kabaïarapïakikhynnahbantbithakabakrenkaïarapbanplieladïakiban:
(a).longkibashlurbankrenhakhmatkiweipatkibriew.
(b).nangbankynnohshaiïakikyntien.
(k).krendakasurkrenlem badkajingstedkababiang.
(d).lahbanpynwandurïakirukom pyrkhathakarukom kabashongryntih.
(e).buhïakieikibadonhakajingmuthakisentenkibasukbadkibabeit.
(g).ïohjingkmenbadjingsngew sarongnakajinglahbankrenhakarukom
kabadei.
KaRukom Hikai:Kalongkabadeibandathawladbakirukom hikaikideiban
longkibaplieladïakikhynnahbakinpynpawïakirukom pyrkhatdakabakren.Ha
kabaïadeibadkane:
(a).Lahbanphahïakikhynnahbakinïathuhkhanaïakalynnongbakilapule
badïakabaladephikai.
(b).Lahruhbanwanrahshaskuldakinokinokidurkum kidurnaki‘calendar
nemagazine’neïakidurbalahbaniohnangnonangnoïakibaphisngew baki
ïahapbadkartakhynnahbadphahïakikhynnahbakinjubabïakijingkyllishaphang
kieikieikibadonhakadur,namarladashukylliïakieikieikibakinhappyrkhat
khlem daiohidakikhmatkankham pynshitom ïakihabakidangrit.
(k).Lah ruh ban pyndonkam ïa ki‘flash card’ha ka porba tynjuh ïa ka
jingsngewthuhkikhynnahhadienbalahikaiïakalynnongkhnangbanpynstedïaka
jingtreikam kajabiengjongkinamarkinhapbanshahshkorbhakyndiangïaka
jingkylliunonghikaibadhakajuhkaporkinhapruhbanpynleitjingmutbhakliawha
kaporbakipeitïaka‘flashcard’.
(d).Nalorkinekijingthawladlahruhbanwaddakiweipatkiladkilyntikiban
ïarapïakikhynnahbakintbithakabakrenkum dakabalehdakijingialehkai
PhawarSaranedakiweikiweipat.
KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaKren:Banpynshongdor
ïakajingtbitjongukhynnahhakanekabyntadeibankhmihthuh(observe)badpeit
ïakijinglehjingkam ukhynnah(behaviour)katkum kanekathup‘checklist’harum:
Khmihthuhladaukhynnah:
DIET N
ONGPOH
23
(a).uïengneem bankrendakajingsngewshlur?
(b).ulahneem bankrendakasurkabashaibadjam?
(k).unangneem banpyndonkam dakikyntienkibadeijongkaktienpdeng?
(d).ushahktahneem hakarukom ringsurjongkaktienshnongjongu?
(e).ushlurneem banpeitbadphaibeitshaunonghikaineshakiparakhynnah?
(g).ulahneem bankrenhakisentenkibabeit?
(ng).udonneem ïakarukom pyrkhatkabashai?
(h).ulahneem bankrenshaidshaidbadterterïakaeikabaudonhaka
jingmut?
(i).upyrshangneem banpynpawïakamaladelyngbakisentenbaukrenbad
ladaulongneem ubakloibanjubabïakijingkyllibalabuhdaunonghikaiïauban
jubab.
3.KaJingtbithakabaPuleJam (LoudReadingSkill):Ϊakanekajingtbitruhlah
banpynïohhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.Kadalongkabadeiehba
naduhbakikhynnahkidangdonhakaKlasIbanhikaiïakiïakinongrim kibadeiha
kabapulejam (loudreading)namarkikhynnahkindonkam sahïakahadienhabud.
Kalongruhkabadeibakinonghikaikintipbakabapulejam kadeiruhkanongrim
jongkajinglahjongkikhynnahbanlahlyndetkham kloiïakaeikaeikabakipule
namarbakajingsawahakaporbakipulekaïohladruhbanrungshakajabieng
lyngbakishkor.Tehynreikumbakalong myntahibunsienehym shym lapynlut
bunkaporhakabahikaiïakikhynnahbakinpyntbitïaladehakanekaliang.
NakabyntakikhynnahkibadangshonghakaKlasIneKlasIInginym lah
bankhmihlyntibakikhynnahkinlahbeitnaladebanpulehiïakanokanoka
jingthohwatladakilahbandonkibanpyrshangbanlehkumta.Kadawkalongbaki
khynnahkidangshitom bantipïakajingspeldakbadkarukom kynnohjongkiba
bunkikyntienwatïakitokibakijupyndonkam manlakasngiruh.
KaRukom Hikai:Ϊakajinghikaiïakarukom pulelalehnaduhkiklaskibaritha
kaporbalahikaiïakikhynnahbanpuleABKDhakablakboddakabapynbudïaka
surkynnohjongkinonghikaikatbadangkdew artadïaudakthohterter.Hadien
katapatlahikaiïakikhynnahbanpuledakïakikyntienkibaardaknelaidakbad
kumtaterterkathaduhbandahikaiïakibanpuleïakasenten.
HabakikhynnahkidangshonghakaKlasIneKlasIIhabahikaiïakarukom
pulejam deibanthohïakikyntiennesentenhakablakbodnehaka‘chart’ïakibala
shim nakalynnongbadanghikai.Deiruhbanïaihikaipuleïakajuhkabynta
bunsienkathaduhbakikhynnahkindalahbha.Kam longkabadonjingmutlada
hikainohdakaweipatkabyntapulekatbakikhynnahkim patlahbhaïakabyntaba
lahikainyngkong.
DIET N
ONGPOH
24
Barabor,hadienbaladephikaiïakalynnongdakabapyndonkam ïakano
kanokarukom hikaideiruhbanpynlutkattokatneperiodhakisngikibabudnaka
byntabanpynlutporhakabahikaiïakarukom pulejam.Hadienbalahikaiïaki
khynnahbanpulejam dakabapeitnakaeibalathohhakablakbodneka‘chart’lah
patbanhikaiïakibakinpulenohsanakakotpule.
Ka Jingpynshongdorïa ka jinglah u khynnah ha kaba Pule Jam: Ban
pynshongdorïakajingtbitjongukhynnahhakanekabyntadeibanpyndonkam ïaka
jingkhmihthuhnepeitthuhïakijinglehjingkam ukhynnah(behaviour).Hakaba
ïadeibadkanekabyntapyndonkam ïakaneka‘checklist’harum bankhmihthuhïoh
donkibakum kinekijingbaklahakaporbakikhynnahkipulejam:
(a).Kajingbymlahbanithuhthiknaïakidakbadkyntien.
(b).Kajingkynnohbaklaïakikyntien.
(k).Kajingpulekyntienpakyntienhakajakabanshim thupkyntien.
(d).Kajingpynrunghinaladeïakieikieikibym donlypahakajingthohneka
jingiehnohïakieikieikibadonlypahakajingthoh.
(e).Kajingkynudsurhakaporbapule.
(g).Kajingpyndonkam ïakashympriahktibankdewhakaporbapule.
(ng).Kajingbatjngaithannejanthanïakakotpulenakikhmat(Jingjngaikaba
biangkalong25cm haduh30cm nakikhmat).
(h).Kajingdunahakarukom bansur(stress/emphasis)hakikynnohneki
kyntienkibadawaïakajingbansur.
(i).Kajingpuledakasurkabajem thannekabaehthan.
(ï).Kajingpulestedthannesukithan.
(j).Kajingbym phikirïakidaksangehbadkumtaterter.
Jingkynthoh:Habakikhynnahkidangritnginym lahbankhmihlyntibakin
lahbanbudryntihïakarukom pulejam hakarukom kabadei.Hynreikalongpat
kabadeibanpynkynmaw ïakibakinpyrshangbanlehhakarukom kabadeikat
nangkiew nakaweikaklasshakaweipatkumtabayndakilapoihakiklaskiba
kham shalorkinkham lahbanlehjanai.
KaJingspeljam (Recitation)kum kabyntajongkajingpulejam:Hakabaïadei
badkajingtbitbanpulejam,kaweikabangidonbanpynkynmawhangnekalongba
kaweinakikam balajulehhaskulbanpyntbitïakikhynnahhakabapulejam ka
longhakaba phahïakikhynnahbanspellyndetdakabajam ïakanokanoka
jingthohkham tam ehïakapoim.Deiïakanekarukom hikaibabarohkitipdaka
kyntien‘Recitation’.HakaktienPharenghabaong‘recite’kamutbanspeljam lyndet
ïakanokanoïakabalapulelyndet.Kanekam damutsatianamarkatabadeibanda
pynkhihdkhotmetartadhakaporbapule.Hynreihakajingïaidjongkaporngi
DIET N
ONGPOH
25
shem balapynïasnohïakanekajaitkam ryngkatbadkajingpynkhihdkhotmetbad
barohngilaïamlienbanlehkumta.Kajingphahspellyndetïakikhynnahnamar
katakalongkaweinakiladbanpyntbitshuhshuhïakikhynnahhakabapulekot
namarïakanokanokabakiladeppulelyndetlypakistedruhbanpuleshaidshaid
ladapeitnakakotpule.
KaRukom HikaiSpelJam:Kineharum kilongkijingaijingmuthabahikaispel
lyndetne‘recite’ïakiPhawarSarahaKlasIbadKlasII:
(a). ÏakanokanokaPhawarSaradeibanongshuwa(recite)dauneka
nonghikaibadhadienkatasaphahïakikhynnahbakinpynbudsukisukihadienu
nonghikai.Ladadonladlahruhbanshupyntem daka‘taperecorder’neka‘CD
player’nadaka‘mobilephonehandset’nedakanokanokakynjatiartem.Nangta
patlahruhbanshuthohïakaPhawarSarahaka‘chart’nekablakbod.Kankham
bhaladathohhaka‘chart’namarlahbanïaipyndonkam patïakabunsienhadien.
(b).Habaphahïakikhynnahbanongjam ïakaPhawarSara,nyngkongehdei
banphahshuwaïakibakinlehkumtakum kakynhun.Hadienkatapatyndahabaki
khynnahkilalahbanongshaidshaidbadryntihkum kakynhunsaphahpatïaki
banongjam shibenshibenbadhadienkatapatsaphahbakinongjam marwei
marwei.
(k).Hakaporbakikhynnahkispelneongjam ïaka,deiruhbanpynbeitartad
artadïakijingbaklaladadon,kum kajingbaklahakarukom kynnohnekarukom
ringsurnekarukom kiewrukom hiarjongkasurnenakaliangkajingstedjongka
rukom pulebadkumtaterter.
(d). HakikhepbakaPhawarSarakalongbanpynspeljam lem badkaba
pynkhihdkhotmetdeibanpyrshangbanhikaiïakibanlehkumtabadkanekanang
ïarapshuhshuhbansngewtynnadïaki.
(e).HabakaPhawarSarapatkadeikabalongbanpynïalehkaikum kaPhawar
Sara‘KoMenJakoid’bad kiweikiwei,lahbanpynïalehkaiïakikhynnah(play-way
method).
Ka Jingpynshongdoria ka jingnang SpelJam (Recitation): Lah ban
pyndonkam ïakaneka‘checklist’nakabyntabanpynshongdorhakaporbaphah
speljam (recite)ïakikhynnah:
(a).Peitthuhladaukhynnahudonjingsngewskhem neem hakaporbauïeng
badspellyndet.
(b).Peitthuhruhïakarukom phaikhmat(eyecontact)ukhynnahladaushlur
neem banpeitpyrshahbadphaishabaroh.
(k).Peitthuhladaukhynnahunangneem bankynnohbhaïakikyntien.
(d).Khmihthuhladaukhynnahuspelshaidshaidneem dakasurkabajam ne
DIET N
ONGPOH
26
ladautipneem banspeldakakhriangkabathikna(regularrhythm)badhaka
jingstedkababiang.
(e).Peitthuhladaukhynnahunangneem banpynkhihdkhotmetkhnangban
pynshaishuhshuhïakajingmutkabadonhakaPhawarSara.
4. KaJingtbithakabaThoh(WritingSkill):Habahikaiïakanokanokalynnong
deibanpyrshangbanpyniohhakikhynnahïakanekajingtbit.Kajingnangbanthoh
kamihnakajingtbithakabasngapbadshahshkor,kajingtbithakabakrenbadka
jingtbithakabathohdak.NakabyntakikhynnahhakaKlasIbadKlasII,kajingtbit
hakabathohkakynthupïakajingnangbanthohjingthohtanghakiDakShon(Print
Script)kibakhuid,kibashai,kibaitynnadbadkabadonïabarohkijingtbitkiba
ïasnohbadkajingdawahakarukom thohdak.Kakynthupruhhapohjongkaïaka
jingnangbanthohïakaeibakilapulelyndethakikyntienkibadei,kajingspeldak
kabadeibadhakisentenkibabeit.
Karukom hikai:
(a).Nakabyntakajingsngewthuhïakarukom hikaithohdak,khmihïaki
jingbataibniahbalathohhakakot-‘KiNongrim HikaiThohDak’,ïakabalapynmih
dakaDIET,Nongpoh,badïakabasam shakiskulLPhaRi-BhoiDistricthakasnem
2012.
(b).Nakabyntajongkajinghikaithohjingthohpatlahbanlehkumneharum:
(i).Nyngkongehngisdangdakabaphahïakikhynnahbanbudïakidak
thohïakibalathohlypashilaiñhakakopibadhadienpatbanbudsanakablakbod
hakakopi.
(ii).Hadienkatapatngiphahïakikhynnahbanbudtertersaïakikyntien
ïakibalathohlypashilaiñhakakopibadhadienkatabanbudsaïakibalathohha
kablakbod.
(iii).Yndahabakikhynnahkilahnangbanbudterterïakikyntienngiphah
patïakibakinbudsaïakisentenbalapynthohlypanebanbudhakakopiïaka
poim.Hakajuhkaporngiphahruhïakikhynnahbanbudïakijubabjongkinokino
kijingkyllibalathohdakinonghikaihakablakbod.
(iv).Nangtapatngisahikaiïakikhynnahbanthohlyndetïakikyntienbala
phahpulekum ka‘spelling’.Hadienkatapatsaphahïakibanthohlyndetïakijubab
bakiladeppulelyndetnesaphahïakibanthohlyndetïakipoim bakilalahban
speljam.
KaDikteshonkum kaladhikaithoh:Kabaaidikteshonkalongkaweipatka
ladhikaidakabakikhynnahkiïohladbanpyntbitïaladehakabasngapbad
shahshkor,hakabapynleitjingmutïakaeikabakiiohsngew badhakabapynmih
patïakaeibakiïohsngewhakadurjongkajingthoh.HakiKLasIbadKlasII,ka
DIET N
ONGPOH
27
jingaidikteshonkakuttanghakabaaidakidakthoh,kibowel,kikonsonanbadki
kyntien.
Habaaidikteshonïakikhynnahdeibankynmaw ïakinekijingaijingmut
harum:
(i).Shuwabanaidikteshondeibanthohïakidakthohnekikyntienhaka
blakbod,nangtaphahïakikhynnahbanpeitkatokatneporbadhadienkatasa
pyndam noh.Kanekaniarapïakikhynnahbankynmawïakidurdak.
(ii).Kidakthohnekikyntienbaphiaidikteshonkim deibandunathanne
khyndiatthan.
(iii).Habaaidikteshondeibanongtangshisiennearsienduh.Ym deiban
ïaiongbunsiennamarkam iarapshuhïakikhynnahbanpynleitjingmutïakabaki
ïohsngew.
(iv).Habaaidikteshondeiruhbanpyrkhatïakajingstedthohdakkikhynnah.
Ym deibanaistedthannesukithan.DeibankynmawbahaKlasIkikhynnahkilah
banthohhakajingstedpdeng(average)20dakhakashiminitbadhaKlasIIpat30
dakhakashiminit.
(iv).Hadienbalakutdeibanongbiangïakidakthohnekyntiensashisien
khnangbakikhynnahkiniohpynbeitbiangïaladeïakijingthohbakilathoh.
KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaThoh:Ϊakajingtbitki
khynnahhakanekaliangdeibanpynshongdormanbahikaiïakanokanokalynnong.
HaKlasIbadKlasIIïakajingpynshongdorlahbanlehkumneharum:
(a).Hakabaïadeibadkajingpynshongdorïakarukom thohdakpyrshangban
budïakajingaijingmutbalabataihakakot–‘KiNongrim HikaiThohDak’bala
pynmihdakaDIET,Nongpohbadïakabalasam ruhshakiskulLowerPrimaryhaRi
-BhoiDistrict.
(b).Peitthuhruhladaukhynnahutipbadsngewthuhneem banthohïaka
jubabbalapulelyndetkabaïadeibadïahapbadkajingkylliïakabalaaibadladau
nangneem banthohïakajubabhakisentenkibabeit.
Kiteihaneng kilong katto katne kijingaijingmutkiba ïadeibad ka
jingsngewthu shaphangkijingtbitïakibangimangbanpynïohhakikhynnahnaka
jinghikaiïakaKtienKhasibadkyllum nakabahikaiïakanokanokaKtien.Kum ki
nonghikaiphilahbanpynïarshuhshuhïalakajongkajingtipbadkajingsngewthuh
halorkinekibyntadakabaïaipuleïakibabunkikotkibapyrshangbataishaphang
kinekieikiei.Badngidonkajingkyrmenbaladaphinlahbanpyrshangbudtangïa
kiteikieikieiïakibalathohhanengruhkaniarapshibunehïakikhynnahrithaki
skulkijongphi.
DIET N
ONGPOH
28
Lynnong-5
KaByntaJongKiPhawarSarahaKaJinghikaiïaKaKtien
KaJinglamkhmat:Kibyntajongkapoitriïakibalapynrungbanpuledaki
khynnahhaKlasIbadKlasII,kideiïakibaumyllungP.G.Gatphohukhotdaki
PhawarSarabadhakaktienPharengpatlakhotki‘NurseryRhymes’.Kajingthmu
habapynrungïakikum kibyntajongkajingpulekam deiehnakabyntabanïoh
jinghikainakabatipbadsngewthuhïakajingmutkabadonhakalynnonghynreika
mutehnakabyntakajingïohjingkmenjongkikhynnahnakabaspellyndet(recite)
ïaki,lem badkajingpynkhihïakidkhotmetnenakabapyrshangbanïalehkailadaki
phawarhikilongbanpynïalehkai.
KajingtipbadjingsngewthuhïakibyntakibaïasnohbadkiPhawarSaraka
long kabadonkam ehnakabyntakinonghikai.Halorkanekabyntalasngewdei
banthoheieikhnangbakinonghikaihakiskulritjongngikintipshaphangjongki.
Kineharum kilongkattokatnekibyntakibaïasnohbadkiPhawarSara:
1.KatynraijongkiPhawarSara:KiPhawarSarakidonhakyllengkapyrthei.Ki
lahbandonhakadurbym patthohnehakadurbalathoh.HaRiEnglandkimih
nyngkongehhakaphewsnem kabalaijongkaspahsnem kabakhatkhyndaihaka
kyrteng‘NurseryRhymes’badkitopatkibamihhariAmericakimihhakakotbala
aikyrteng‘MotherGoose’sSongs’.HaRiKhasijongngiruhngishem bakidonlypa
hakadurkabym patthoh.Donruhkattokatneïakibangilahbanshem hakadur
DIET N
ONGPOH
29
thohkumbalahbanshem hakibyntabashakhmatjongkakot‘KaDuitaraKsiar’da
uSosoTham badhakakot‘KiPhawarSara’dauPrimroseGarfieldGatphoh.Ki
PhawarSarahikidonlakajongkatynrainakabakiwanmih.HaRiEnglandkine
harum kilongkikattokatnekitynrainakibakiwanmih:
(a).Donkiphawarsarakibamihnakijingrwaijingïathuhkhanashaphangkaei
kaei(printedballads).
(b).Kidonpatkibamihnakathupjongkikotjingrwai(songbooks).
(k).KidonruhkiPhawarSarakibamihnakajingïairwaijongkibriewïakitoki
jingrwaibalapyndonkam hakaporbapynlongïakidramahalorrynsan(stage
productions).
(d).KidonruhkiPhawarSarakibamihnakijingrwaibalajurwaidakibriew
kibaim hakithaiñnongkyndongbadkibakajingim jongkikadangkham ïajanbad
kamariang(folksongs).
(e).DonruhkiPhawarSarakibamihnakijingrwaikynthahbalapyndonkam da
kibriewhakiporbakipynpawpyrshahïakarukom synshar(politicalsquibs).Kum
kanuksakaPhawarSaraphareng‘BaaBaaBlackSheep’kamihnakajingpynpaw
pyrshahjongkibriewïakasorkarPharenghakasnem 1275namarkajingpynmih
jongkaïakakhajnashalanmar(exporttax)ïausaiwulbalapynmihdakitokibriew
kibatreishitom banrilangbrotbanpynmihsaiwul.
2.KiJaitPhawarSara:DonsawjaitkiPhawarSarabakham kongsanbadkitaki
long:
(a)KiPhawarSaraÑiewDak(CountingoutRhymes):KinekijaitPhawarSara
kiïarapïakikhynnahnakabyntabanlahbanñiew ïakidakjingkheiñmynbaki
dangrit.Kajingñiew jongkiïakidakjingkheiñ,dakabapyndonkam dakaPhawar
Sarakaïarapbakinlahlyndetïakajingïaidterterjongkidakjingkheiñnaubaritsha
ubakhrawkhlem dadonkam banpynshitom ïakajabiengbakanpynleitjingmutban
kynmaw unoudakjingkheiñubawanshuwabadunopatubawanhadien.Kham
bunsienehkanekaphawarñiew dakkakutbeittanghaudakjingkheiñshiphew
(10).Hakakot‘KaDuitaraKsïar’dauSosoTham lathoharsienhaka‘Phawar–I’
badhakakot‘KiPhawarSara’dauP.G.Gatphohngishem hakapoim KiDak
Jingkheiñ.Lapyndonkam namarkataïakinekijaitPhawarSaranakabyntakitoki
khynnahkibadangshusdangleitskul
(b).KiPhawarSaraKyntip(Riddles):KinepatkijaitPhawarSarakideiki
phawarïakibalamangnakabyntabanlongkajingkyntipïakitokibasngapïaki.
KinekijaitPhawarSarakiïarapïakikhynnahnakabyntabanlongkibapynleit
jingmutbadkibakhlaiñbanringniabadpynwandurïakajingïadeijongkajingong
(statement)badkajingkyllikabangiwadjubab.
DIET N
ONGPOH
30
(k).KiPhawarSarabanpynmyllenïakikhynnahrit(InfantAmusements):Kine
kijaitPhawarSara kipynrkhie,pynmyllen bad ïarap ban aijingkmen bad
jingsngewbha ïa kikhynnah rit.Kiïarap ruh na ka bynta ka jingroiha ka
jingpyndonkam kyntienhakajingim kabamanlakasngi.Kum kanuksa kaPhawar
Sara‘KoMenJakoid‘jonguP.G.Gatphohkaaijingkmennamarkalongban
pynïalehkaiïakikhynnahbadkaïarapruhnakabyntakajingnangbanbuhjingkylli
badbanaijubabïakajingkylli.NangtakidonruhkiPhawarSarakum KaPhawar
Sara‘O-BEI-O!’kabaïarapïakikhynnahnakabyntakajingkynmaw ïakisursawa
kibamihnakitlongbapherbapher.
(d).KiPhawarSaraKyn-oiThiah(Lullabies):KinekijaitPhawarSarapatkidei
kibakikyntienbalapyndonkam hikilongbankyn-oithiah.Lajuongruhbakineki
jingrwaikyn-oithiahkilongkajingsdangjongbarohkijaitjingrwaibangiïohhaki
sngikibahadien.KaPhawarSara‘ThiahKhop–Khop’jonguP.G.Gatphohkahap
hakanekathup.
3.KumnokiPhawarSarakiÏarapïakiKhynnah:KiPhawarSarakiïarapïaki
khynnahhakinekibyntaharum:
(a).Kiïarapïakikhynnahbannangïakarukom kynnohkyntienkabadeida
kababudïakarukom kynnohkyntienjongkinonghikaikibahikaiïaki.Badka
jingnangjongkibanlehkumtakam deinakajingpynshitom jongkibankynmaw
lyndethynreikamihnakajingïaipynmlienbanïaiongïakajuhkham bunsien.
(b).Kiïarapruhïakikhynnahbankham longskhem jingmutbadbanshlur
namarkiPhawarSarakiïarapbanwengïakijingartatiennakajingmutjongkiynda
habakikhynnahkiïohladbansngapbunsienïakajuhshikajuhkarukom kynnohne
karukom ringsurhabapulejam.Kanekajiakhamtam ehyndahabakiïohladbanïa
pulelangkum kakynhun.
(k).Kiïarapruhbanpyndunaïakajinglehraiñnebanpynrungïakajingsngew
skhem hakibadbadpynlahïakibankham ïakhlehbadkiweipatkiparakhynnah.
4.KaRukom Hikai:PeitïakajingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,ThupI
(KaRukom HikaiSpelJam).Peitruhïakajingaijingmutbalaaihamanlakaweipa
kaweikalynnongkabadeikaPhawarSara.
5.KaRukom Pynshongdor:BudïakajingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,
ThupI (KaJingpynshongdoriakaJingnangSpelJam).Peitruhïakajingaijingmut
balaaihamanlakaweipakaweikalynnongkabadeikaPhawarSara.
6.KiJingphikirBaDeiBanBuhJingmut:Kineharum kilongkimatïakibadei
DIET N
ONGPOH
31
banbuhjingmutbadphikirhabahikaiïakiPhawarSara:
(a).HabahikaiïakanokanokaPhawarSaradeibantipïakajingmyntoiba
ngimangbakikhynnahkinïohnaka.
(b).HakanokanokaklasdeibanjiedïakiPhawarSarakibanïahapbadka
rtabadkajingsngewtynnadjongkikhynnah.
(k).Kalongruhkabadeibakinonghikaikideibanlongkibaphikirbhaban
peitbniahïakajinglehjongkikhynnahhakaporbakispeljam khnangbanïohlad
banïarapïakitokibadonkam ïakajingïarap.
KaJingkynthoh:Kumbalakdewshakhmat,kajinghikaiïakaPhawarSaraka
dawaehïakajingdonkam banhikaibanspeljam (recite).Badbakajingïohïaka
jingkmennekajingsngewtynnadbadkajinglahlyndetïaka,kashongehhaka
jingshohjongkahakajabiengukhynnahnakajingdonjongkaïakakhriang
(jingkiew jinghiarhakasurpulenerhythm)kabaryntih.Kikhynnahnamarkataki
kham lahlyndetkloiïakanokanokaPhawarSarakabadonïakakhriangkaba
thikna(regularrhythm).Kabapynbudsadakasurpat,kanangkham ïarapshuh
shuhbanshohhakajabiengbadkanepatkanangïarapshuhshuhïaukhynnahban
kynmawlyndetkham kloiïakaPhawarSara.Deinakanekadawbahabahikaiïaka
PhawarSaraladeibankham pynlutporkham bunhakabapynpulejam (recite)ïaka.
LadajiapatbakaPhawarSarakam donïakakhriangkabaryntihkakham shim por
iakikhynnahbanlahlyndetiakanamarbakam shohsbaksbakhakajabiengjong
kikhynnah.
KajingbanbadeibanjieddakaPhawarkabadonïakakhriangkabaryntih
kamihnakadawbaïangikibriewlakhalangbadkajinglongtynraibakametbad
kajabiengjongngikibudhakajingim ïakakhriangkabaryntih.Deikanekaba
pynmihhakametjongngiïakaeikabangionghakaktienPharengka‘Biological
Clock’kumtabakametjongngikatiphinaladebansam thiahhabaladeikapor
thiah.Katiphiruhbankynditthiahhabaladeikaporbankhie.Deikaneruhkaba
pynlongïanoïanohabasngapiakajingriew kabajekynroh(wallclock)neka
jingriewjongkabajektibahapkhyrwaitshabi,banongbakabajekariew‘tik-toktik
-toktik-toktik-tok…’watlahakajingshishakabajekariewbeittangdakaweika
jaitjingsawakum -tiktiktiktiktik… ne toktoktoktok….Nalorkataladangi
pyrshangbanongbadbudbeittangtiktiktiktiktiktiktiktiknetangtoktoktoktok
toktoktoktok,nginshem bangim lahborbanbtengkham slem nakadawbakaba
pyndonkam tangkaweikasurkam ïarapbankyrshanborïangi,katbaladangi
pyndonkam surkhlehpatkum tik-toktik-toktik-toktik-tok,ngishem bangikham
lahbanbtengkham slem namarbakadonïakajingkiewjinghiarbaryntihhakasur.
DIET N
ONGPOH
33
ïakiLynnonghakaKlas-I
Lynnong-1
KoMeiKoPa(Poitri)
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnonghakasyllabus
kikhynnahkalong:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:
(a).Bangikhmihlyntiïakikhynnahbakinnangbankynnohïakikyntienhaka
rukom kabadeinangtabakinnangruhbanspellyndetdakasurkabajam (recite)ïa
kaPhawarSaradakababudïakakhriangkabaryntihhakajingstedkababiang.
(b).Baladalahbanhikaiïakibanpynkhihïakiktikikjatnekikhmutkikhmat
neïakinokinokidkhotmetkatkum kajingïahapbadkijingmutjongkikyntienkatba
nangpulekankham ïarapshuhshuhïakinakabyntakajingsengnongrim ïaka
jingnangbankrenpaitbah(hakisngibashadienjongkajingim kijongkikhynnah)
lyngbakajaitjinglehkam (literaryactivity)kabangikhotka‘Elocution’
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:
DIET N
ONGPOH
34
(a).NamarkanekaPhawarSarakadeikabakrenshaphangkaeikaeikabajan
tam shakadohnudkikhynnahrit,kumtangikhmihlyntiba kinkham ïohjingkmen
nakabadsngewieitruhïalakikmiekikpa.
(b).Kanlongruhkasienbanyngkongbakikhynnahritkiïohladbanpynsawa
surhakikyntienkibasngewtynnadïakajingïadeikabajanhapdengjongkibadki
kmiekikpa.
(k).Kaairuhïakiïakajingkmenhaïinghasem yndahabakiïohladban
pynsawahakaporbakidangpulebadspellyndethabaïohsngewkiweipat.
KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):KaPhawarSarahi
kapynpawïakajingsngewieitjongkikhunïalakijongkikmiekikpanamarbamaki
kilaieitshuwaïalakikhunnaduhbakidangrit(Kalongbanbataiïakaneka
jingmuthakikhynnahtangbadeibanlehïakatahakikyntienkibakisukban
sngewthuh).
Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam hakakamraklaskum kablakbod,u
shok,kadostar,udiengkdew,kakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,kidur
kibaïadeibadkalynnongbadki‘flashcard’.
Karukom hikai:
(a).Hakabasdanglahbanhikaiïakanekalynnongdakabaunonghikaiun
shuhikaioralkhlem patpyndonkam ïakakotnekablakbod. Nangtayndaki
khynnahkilanangbanspellyndet(recite)nakajingpynpulebunsienïaka,lahpat
banhikaiïakanekalynnongdakabathohïakapoim hibarohkaweihakablakbod
neka‘chartpaper’badsakdewartadnakablakbodïakikyntienkatbananghikaiïa
karukom kynnohïakikyntienbadkisenten.Kabathohhakablakbodneka‘chart
paper’,kaïarapïakikhynnahbanïohïakakhriang(rhythm)kabaryntihbadkaba
shaihakaporbapulenamarkilahbanïohibadpynïasnoh(associate)ïakasurpule
unonghikaibadkikyntienkibadonhakajingthoh.Kiïohladdebanïohihangnodei
bansangehshiphanghabadonudaksangehkomanehangnodeibansangehkham
bunhabadonudaksangehphulstopnehangnodeibanpyndonkam ïakasurpule
kabadeihabadonudakjingkynditbadkumtaterter.Badkanekaïarapbanseng
nongrim hakikhynnahïakajingnangpulekothakarukom kabadei.
(b).Hakaporbahikai,kinonghikaikideiruhbanphikirbanpeitbniahbaki
donkikyntienïakibalathohdaudakkhrawnakhmatkum kikyntienMei,Pabad
Em.Habathohdaudakkhraw ïakikyntienkamutbakideikikyntienkibakham
khiajingmutïakibangideibandakham pyrkhatbadkibangideibankham shim
DIET N
ONGPOH
35
khia.Kumtahakaporbangipuleïakiruhngideibankham ban(stress)badkham
pynmihkham bunkabor(energy).Baddakabalehkumtahakaporbangipulengi
kham lahbanpynpawshabarïakijingsngewjongngibadkakhriangruhkakham
wandursngewtynnad.
(k).Kaweipatkabakinonghikaikideibansngewthuhkalongkajingbuhïau
daksangehkomahadienkakyntienMeibadkakyntienPa.Kababuhdaksangeh
kumnekakham pynwandurïakakhriangbadkaïarapbanpynshohjingmutdehaki
nongsngapnamarkasursawakabashohhakishkorjongkikakham shonjingmut
ladadonjingsangehbadladakabasangehkabudïakakhriangkabaryntih.
(d).Nangtasakaweipatkabakinonghikaikideibantipkalongbakakyntien
‘Em’kadonlaisienhakanePhawarSarabadlaspeldakruhdaudakkhraw na
khmat.Kajingspeldakdaudakkhrawbadkajingpynjngaiïaudakjingkyndit‘!’na
kakyntien‘Em’kakdew bangideibanshim khiaïakanekakyntienhakaporba
pulebadbangideiruhbankham pynjlanïakarukom kynnohïakanamarkaba
pynjlansurhabapynmihsurkalongruhkaladbanpynibangikwahbankham ban
ïakajingmutkabadonhakanekakyntien.
(e).Deiruhbanbataihakikhynnahïakijinghikaikibadonhakanekapoim da
kabapyndonkam ïakitiarïaraphikai.
Kajingkynthoh:Kateikajingbataiïakarukom hikaikadeitangnakabyntaki
nonghikaibadym deibanbataiïakiteikijnitkijnathakikhynnahrit.Kabaphidei
banlehkadeibeittangbaphinlehbadpyninuksamaphihi(demonstrate).
Kajingpynshongdor:Habapynshongdorïakajinglahjongkikhynnah:
(a).Deibanpynthiknabamanuweipauweiukhynnahulaïohïakajinghikai
kabangilamangïaubanïohnakalynnong.
(b).Deibanpynthiknaruhbakum unonghikaiphidapynlutporneperiodna
kabyntakane.
(k).Kumbalakdewhakilynnongkibashakhmat,kajinghikaiïakanokanoka
Ktienkam kuttanghakabahikaiïakikhynnahbakinnangïakaKtienhaba thoh
hynreihakajuhkaporbannangruhïakaKtienhabakren.Badkajingnangbanpule
jam hakhmatjongkiweipatkiparakhynnahkalongkajingsdanghakanekaliang.
Halorkanekabyntanamarkatadeibanpynlutkattokatneperiodhakabaphahïaki
khynnahbanpulejam dakabapeitnakajingthohbadruhbakinspellyndet(recite)
marweimarwei.
DIET N
ONGPOH
36
(d).MankaporkatbanangdepïakiPhawarSaraphilahbantynjuhne
pynshongdor(evaluate)ïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite)badban
nangaimarkïaki,kumtabayndalapoikaporbapynlongeksamin(terminal)phin
ym donkam shuhbanpynïaleheksaminïakinekibyntabadbaphinym donkam
shuhruhbanpynbunïakaphulmarknakabyntakasobjekKhasi.Kimarkbaphi
buhkinlongbeitsatangnakabyntakajingdawabannangïakarukom thoh.Kan
ym patdonkam ruhbaphinphahthohlyndethakaporeksaminïakanokanoka
PhawarSarahabakikhynnahkidangdonhakaKlasInamarbakikhynnahhikim
patdonjingtbithakarukom thohdak.
(e).Pyndonkam iaka‘CheckList’balaaihakaLynnong4 jongkaThupI,na
kabyntabanpynshongdorhakaporbaphahspeljam (recite)iakikhynnah.
Lynnong-2
KaJingkhuidkaMetKaPhad
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakiarrukom:
1.KajinghikaibannangïakaKtien:Banïarapïakikhynnahba-
(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba
lapyndonkam hakajingthohbadbantipruhïakarukom speldakïakikyntien
DIET N
ONGPOH
37
thymmaikibadonhakanekalynnong.
(b).Kintbitruhhakabashahshkorïakaeikaeiïakabalabthahïakiban
sngapbadpynshahshkor.
(k).Kintbitruhhakabapulejam ïakanokanokalyngkhotjingthohnaka
lynnongïakabalaaiïakibanpule.
(d).Kinïohladbanpynpawïakarukom pyrkhatjongkilyngbakaktienkrenda
kabakijubabïakijingkyllibalakyllidakinonghikai.
(e).Kinnangbanthohïakijingthohhakidakkibakhuid,kibashai,kibaryntih,
kibaitynnadbadkumtaterter.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohjinghikaishaphangkajinglehkhuidïalakametkaphadbadha
kanokarukom deibanlehkhnangbanlongkibakoitkibakhiah.
Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa
hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,pyndonkam ruhïakadur
baladrohaka‘chart’neïaka‘flannelboard’.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flash
card’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.
Karukom hikai:
(a).Hikaiïakanekalynnongdakabapyndonkam ïaka‘Question-Answer
Method’kabamutkarukom hikaihakabangipyndonkam ïakijingkyllibadkijubab
nakikhynnahskulnenaunonghikai.
(b).Deiruhbanbataiartadartadyndahabasngewthuhbakadawaban
pynshaiïakajingmutjongkikyntienthymmaikibadonhakalynnong.
(k).Deiruhbankham pynlutporhakabahikaiïakarukom speldakbadrukom
kynnohïakikyntienkibathymmaidakabaphahïakikhynnahbakinthohbadbud
ïakikyntienïakibalathohdakinonghikaihakablakbodbadnangtasaphahpule
lyndetïakikhynnahhaïing.
(e).Hadienbakikhynnahkilalahbanspeldakbadkynnohïakikyntienkiba
thymmai,sasdangbanhikaiïakarukom puleparagraphdakabathohïaka
paragraphhaka‘chart’nekablakbodbadhikaiïakarukom pulekabadei.
(g).HakaKlasIkalongkabadeibakinonghikaikinaihidaladeïakajubab
jongkijingkyllikibadonhakakotpuledakabathohïakijingkyllibadjubabhaka
blakboddakabathohhakidakkibakham heh,kibashaibadlongpynïeng.Deiban
thohruhhakisentenkibashisurkhnangbakikhynnahkinduna kijingbaklaynda
habakideipatbanpulehaïingïakijingkyllibadkijubabbadruhbakanym
pynbunkam thanïakinonghikaiyndahabakideibanpynbeitïakijingthohjongki.
DIET N
ONGPOH
38
(ng).Ym deiruhbanphahthohïakikhynnahhakakopisada.Ladalahban
ïohkankham biangehhakakopisawlaiñhynreiladaym lahbanïohïakadeiban
thohlakumnokumnohakakopishilaiñnehakakopiarlaiñ.
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah,
pyrshangbanbudïakijingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,ThupI,kibaïadei
badkajingpynshongdorïakijingtbithakajinghikaiïakaKtien.
Lynnong–3
AMal-Dum Mal-PaRa-Khe(Poitri)
Kajingthmu:Kajingthmuhabahikaiïakanekalynnongkalong:
(a).NamarbakanekaPhawarSarakadeikabalongbanpynïalehkaihakaba
kinongïalehkaikilah ban shong kynhun kynhun saw ne san ngut.Kane ka
jingïalehkaikadawabaunongñiewubalonguweinakinongïalehkaiudeibanlah
lyndetïakikyntienjongkaPhawarSara.Kabaïalehkaikumnekaplieladnamarkata
ïamanuweipauweiukhynnahbanlongnongñiewbadkanekanïarapnakabynta
banpynsanïakajingïa-im kynhunhapdengkikhynnah.
DIET N
ONGPOH
39
(b).KajingdawabanñiewkatbanangongïakaPhawarSarakadawaruhïa
kajingpynleitjingmutkhnangbanym baklahakaporbañiew.Kumtakanekanïarap
nakabyntakajingpyntbitïakajingshahshkornakabyntajongkitokibashusngap.
Kaïarapruhbanpyntbitïakajingpynleitjingmutjongutoubadeibanñiewbadjong
kitohibarohkibaïashim byntahakajingïalehkai.
(k).Namarladeibanhikaiïakanekalynnongdakabaïalehkaiartadkumta
kanekalynnongkanïarapruhnakabyntakajinglahjongkikhynnahbankham lah
banpyntreikam ïakajabiengbadkidohksahhakajuhkapor(Psycho-motor
development).
KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):Kaweinaki
jingbataishaphangkanekaPhawarSarakalongbakadeikabyntakabasah
khyrdong(remnant)nakaphawarkabajudonhakiïingsyiem hakiporkibarim ha
kabausyiem (Raja)ujuphawarïakamahadei.Deiruhnakajingsahkhyrdongjong
kabakikyntienbalapyndonkam hakakilongkibashitom bantipnesngewthuh.
Kitiarïarap hikai:Nalorkitiarïarap hikaikiba don ha ka kamra klas
pyndonkam ruhïakakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,ka‘flashcard’.
Pyndonkam ruhïakamiejnedeskbadkijakashongbalapynbeitbanshongpyllun.
Karukom hikai:Hakabasdangeh,deibanhikaiïakikhynnahbanlahlyndetïa
kanekaPhawarSaradakabaunonghikaiushuhikaioralïakahaduhbakikhynnah
kindalahbanspellyndet(recite)ïakahakarukom kabadei.Hadienkatapatdei
banhikaiïakibannangbanpulehakarukom kabadeidakabathohïakaPhawar
Sarahaka‘chart’nehakablakbodkumbahikaiïakaPhawarSara–‘KoMeiKoPa’
badhadienbakikhynnahkilalahlyndetïakanekaPhawarSarasahikaiïakibakin
lehïakanekajingïalehkaikatkum kinekikyndon(step)harum:(Kanekarukom
ïalehkaikalahbanïapherkattokatnehakiweipatkijakajongkaRiKhasiJaiñtia).
KiKyndon:
1.Jiedsawlanesanngutkikhynnahhakaweikakynhunbadjiedïauweinaki
banlongunongñiew.Phahïakibanshongpyllunshijakabadsaphahïakibansei
ïabarohartyllikiktishakhmathalorjongkamiejnekabenbalabuhhapdengbad
phahïakibadtappyllupïabarohkiktibadpynbeitpyllunïakihakawatkaba
nyngkong.Unongñiewruhunlehkumjuhïaladekum kiweipattangbaunlehtang
dakaktikadiangbadunñiewpatdakaktikamon.
2.U nongñiew u lah ban sdang na kano kano ka ktijong uno uno u
nongïalehkaitangbabunsienhikakham sukbansdangnakaktijongunongïalehkai
ubashongsyndahehbadunakaliangkamon.Karukom ñiewkanlonghakataka
rukom baunongñiewunongartadartadïakaPhawarSara badbakaweikasien
kynnohkyntienjongkaPhawarSarakanhaphakaweikaktijongunongïalehkaibad
DIET N
ONGPOH
40
ka rukom niew kan ïaid pyllun na ka liang kamon sha ka liang kadiang (anti
clockwise).U nongñiew unbtengïakajingñiew haduhbaundapoihakasien
kynnohkabakutjongkaPhawarSara,katakamuthaduhyndapoihakakynnoh‘ja’.
3.Yndalapoihakakynnoh‘ja’unongïalehkaihaubakajingñiew kahap
khatduhhakaktijonguunpynkyllalyndangïakatakaktihakabakajingñiew
khatduhkahap.Hadienkaneunongñiew unsdangbiangpatbanñiew kum ba
mynshuwatangbaunsdangnyngkongpatnakaktikababudïakaktikabaladep
pynkyllalyndangbadunpynkuthaduhyndapoibïanghakakynnoh‘ja’,badkaktiha
kabakajingñiewkhatduhkahapkanpynkyllalyndangïakabadkajingñiewkanïai
btengkumneshikumne.
4.Ladakajingñiew khatduhhakanokanokawatkahaphakaktikabalah
deppynkyllalyndangkatakaktipatkankham nekliskhem badkanshongkyrshan
pynïenghakaktikhun.Ladajiabiangbakajingñiewkhatduhhakanokanokawat
kahaphakaktikabalahkham badpynshonghakaktikhun,katakaktikankham
kumjuhtangbakanpyndem pyllupshapohbadshonghakishympriahbalakham
skhem.Ladajiabasashisienpatkajingñiewbakhatduhkahaphakanekaktibala
kham badpyndem shapoh,katakaktikanwengnohïaladenamarlañiewïakaba
kalajopbadkajingñiew hakiwatkibahadienkanlongsatangnakabyntakikti
kibadangsahhakalympung.Ïakanekarukom ïalehkaideibanbtengkathaduhba
yndasahsatangkaweikaktihakalympungbadkajingïalehkaikankutartad.
Kajingpynshongdor:Kajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahïakane
kaPhawarSarakakynthupïakineharum:
(a).Kajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite):
Pyndonkam iaka‘Checklist’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.
(b).Ka jingpynshongdorïa ka jinglah jong u khynnah ban pynïaid ïa ka
jingïalehkaiyndahabaukhynnahudeibanñiew badbanpeitruhïakamynsiem
ïatreilangjongkikhynnahhabamakikideitangkinongïalehkai.
Lynnong–4
UKoh-Tyngkoh
Kajingthmu:Nalorkijingthmukibangimangbanpynïohhakikhynnahna
kabahikaiïakalynnongkum kaPhawarSarakumbalalehshakhmat,kaweipatka
jingthmuhabapynrungïakanekaPhawarSarakum kalynnongpulehakaKlasIka
longbanpynroiïakajingpyndonkam kyntiendakikhynnahkhamtam ehhaka
jingpynïasnohjongngiïakakyntiensursawabadkatlongnakabakatakasursawa
kawanmih.
DIET N
ONGPOH
41
KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):KanekaPhawar
Sarakakrenshaphangkasursawakabamihnakajingtiedpyrthatbadkajingsawa
hakakynrohyndakatiedkadingpyrthatkabalahbanlongyndahabadonkimaw
kibasiedphalangbaddeiïakakynroh(kumbakajujia)nekajingsawajongkading
leiliehhihabakaïaidshakhyndewlyngbakakynrohnekadiengkabajhiehbadtuid
um.Hakum katakakhepkadonkajingmaham badeibankynriahïohukem uKoh
–Tyngkoh(ukynjaksuid,ubalahbandeiuksuidtynjang).
Kitiarïaraphikai:Nalorkitïarïaraphikaikibadonlypahakakamraklas
pyndonkam ruhïakakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’badka‘chart’.Yn
donkam ruhïakamiejnedeskbadkijakashongbalapynbeitbanshongpyllunkum
habahikaiïakaPhawarSara-AMal-Dum Mal–PaRa-khe.
. Karukom hikai:Karukom hikaiïakanekaPhawarSarakalongdakabathoh
ïakahaka‘chart’nekablakbodbadnangtasahikaiïakarukom kynnohkyntienbad
rukom pulekabadeidakababudïakakhriangkabaryntihlem badkajingsawabad
kajingstedkababiang.Deiruhbanphikirbakarukom ringsurhakaporpuleïaki
kyntienkibasdangdaudakkhrawkadeibanpynibakadonkajingbannejingñion
hakasur.Hakajuhkapordeiruhbanringsurkumbadeiyndapoihakikyntienkiba
donïaudakjingkyndit.
LahruhbanpynlongïakanekaPhawarSarakum kaladbanñiewbadkum ka
jingbtengïakajingïalehkaihakaPhawarSara-AMal-Dum Mal–PaRa-khehakaba
yndalakutshiwatkajingñiewbadkaktiunongïalehkaikalapynkyllaynbtengpatïa
kawatkabaardakanekajingñiew.BadyndapoihakakyntienKoh-Tyngkoh,u
nongñiewunpyrshangbanshyitïakaktijongutaunongïalehkaihaubakahapka
jingñiewkabakhatduhbadhamarkatakakhyllipmatunongïalehkaihakabakahap
kajingñiewkaba khatduhpatunpyrshangbanwengkynsanïalakakti.Badladau
lahbanlehkumtaynñiew baulajopbadunwengnohsyndonïalakaktinaka
jingïalehkai.Ladajiabaum lahpatbanlaitnakajingshyitunhapbanbudïaka
rukom pynkyllaktikum badeibanlehhabapynïalehkaitangïakaPhawarSara-A
Mal-Dum Mal-PaRa-khe.
Kajingpynshongdor:
(a).Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite)ia
kaPhawarSara,pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongka
ThupI.
DIET N
ONGPOH
42
(b).Pynshongdorruh ïa ka jinglah jong u khynnah ban pynïaid ïa ka
jingïalehkaiyndahabaukhynnahudeibanñiewbadbanpeitruhïakamynsiem ïa
treilangjongkikhynnahhabamakikideitangkinongïalehkai.
(k).Lahruhbanïaidkham jngaikhyndiatdakabaaikam badtynjuhruhïaki
khynnahïakajingtipjongkiïakisursawabalapynmihnakinokinokiweipatki
tlongkum kikynjatiarkynjatarnekiweikiweipatkitlongjingsawa.Halorkaneka
byntalahbanphahïakikhynnahbakinwadjingtipnakikmiekikpanenakibala
sanïakijaitjingsawakibamihnakibabunjaitkitlong kum kajingpahjongkisim,
nekiblangkimasinenakabatiedïakitiarkitarbadkumtaterterbadyndakila
wanpatshaskulbanphahïakibakinpyrshangpyrthuh(mimic)ïakibakum kitaki
sursawa(Deiïakirukom aikam kibakum kinebalahbankhotkiprojeknakabynta
kikhynnahrit).
(d).Lada la pyndonkam ïa ka kum ka jingbteng ïa ka jingñiew ha ka
jingïalehkailah ruhbanpeitthuhïakajingstedkajabiengbadkajingshalakjongu
khynnahhakabalongnongïalam kum unongñiew.
Lynnong-5
KaDaïalok(Lynnong18)
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
DIET N
ONGPOH
43
kalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba–
(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakijingtbitshaphangkaktienkumbala
pruiddakshakhmathakaporbahikaiïakalynnong-KaJingkhuidkaMetkaPhad.
(b).Kinnangruhbanpuleïakajingthohhakasurkrenkumbaïakren
markhmatbadkibriewdakabapyndonkam ïakirukom ringsurkatkum kajingkylla
jongkakhep.Kanekajingkyllakatkum kakhepkalahbanlongkum habadeiban
kyllijingkyllinebankyrpadnebanphahkam nebanpynpaw ïakajingsngewnguh
badkumtaterter.
(k).Kinïohladruhbanpyrshangbannangbanïashim byntahakajingïakren
kum kinongïashim byntahakalynnonghi.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohjinghikaishaphangkikyntiendonakorbangideibanpyndonkam
yndahabangideibanïakrenbadkiweipatkum kikyntien–‘sngewbhaïaai’ne
‘sngewbhapynai’yndahabangipaneieinangnonangnobadkikyntien–‘khublei’
ne‘khubleishibun’yndahabadonkibaaieieinekibalaïarapbanpynleheieinaka
byntajongngi.
Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitïarkibajudonlypa
hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam
ïaka‘flannelboard’neïakidurbaladrohakachart.Lahruhbanpyndonkam ïaki
‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnahbanspel
lyndetïakikyntienthymmaibalathohlypanakhmatehshuwabansdangïaka
lynnong.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnong–
(a).Dakabahikainyngkongehïakarukom speldakbadïakarukom kynnoh
kyntienïakikyntienthymmaiïakibalathohlypahakhmatehjongkalynnong.
(b).Yndaphisngew bakikhynnahkilalahbankynmaw bhaïakarukom
kynnohkyntiensahikaiïakarukom puleïakalynnongdakabaringsurkatkum ka
jingdawajongkakhep.Phikirbaphindakham pynlutporhakabahikaiïakikhynnah
ïakanekabyntanamarkajingthmubakongsanehhabapynrungïakanekalynnong
hakasyllabusjongkikhynnahkalongnamarngikwahbakikhynnahkinnanghaka
rukom kabadeiïakajingpyndonkam ïakaKtienhakabakren.
(k).Yndahabakikhynnahkilakham nangïakarukom pule,lahbanthawlad
bakikhynnahkinïashim byntakum kinongkrendakabajiedïauweiukhynnahban
DIET N
ONGPOH
44
shim ïakabyntauKpa,kaweipatkakhynnahbanshim ïakabyntajongkaBessbad
uweipatunshim ïakabyntajonguRam.Habalehkumne,namarkikhynnahki
dangrit,ym deibanphahtanghakilaingutbanpyndepïakalynnongbarohkawei
hynreideibanphiahïakakam hakatakarukom bayndon4ngutkibanshim ïaka
byntajongukpa,uweinekaweikibanshim ïakabyntajongkaBessbad4ngutpat
kibanshim ïakabyntajonguRam hakatakarukom bauweiuweiuïohladban
pyrshang tang kaweikaweikabyntajingkren jong kinongïashim byntahaka
lynnong.
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah
banlehkumneharum:
(a).Da kaba khmih thuh ia ka jingtbitha kaba sngap bad shah shkor:
Pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.
(b).Dakabasngapthuhiakajingtbithakabapulejam:Pyndonkam iaka
‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI
(k).Deiruhbankhmihthuhïakajinglonglakloikikhynnahbanïashim bynta,
namarkanekaïarapbanlongshlurbanwanshakhmatbanlehïakaeikaei.
(d).Peitthuhladaukhynnahunangneem banpynkyllasurkrenkatkum ka
jingdawajongkakhep.
Lynnong-6
DIET N
ONGPOH
45
KiRulÏaKiKhynnahSkul
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba–
(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakijingtbitshaphangkaktienkumbala
pruiddakshakhmathakaLynnong4,ThupI.
(b).Kinïohladbanpyrshangbanpynpaw ïakamaladebadïalakirukom
pyrkhatdakabakiïohladbanjubabhalakijongkikyntienïakijingkyllibaki
nonghikaikikylliyndahabapyndonkam ïaka‘Question-AnswerMethod’.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohjinghikainakalynnongshaphangkirulbadeibanbudhaskul.
Kanekanïarapruhbansengnongrim hakikhynnahnaduhdangritbakinlongkiba
donakor,donburom badbakinnangbanim hapdengkiparakhynnahskul,ki
nonghikaibadbarohkitokibadonbyntahakajingpyntyllunïakikam haskul.
Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa
hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam
ïaka’flannelboard’badïakidurbaladrohaka‘chart’.Lahruhbanpyndonkam ïaka
‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnahbantip,
sngewthuhbadkynmawïakirulbalahikaihakalynnong.Kanlongkabakham bha
shuhshuhladaïakinekirullathohhakarukom kabakham lyngkotbaditynnadha
ka‘chart’badlawahïakihakamraklaskhnangbakikhynnahkinïohiïakimanka
sngibad kin kynmaw lyndetda kaba sukbad ba ka long ruh ka lad ban ïai
pynkynmawïakimanlakasngihabakidonhaskul.
Karukom hikai:
(a).Hikainyngkongehïakarukom speldakbadïakarukom kynnohkyntienïa
kikyntienthymmaikibadonhakalynnong.
(b).Yndaphilasngewthuhbakikhynnahkilalahbankynmaw bhaïaka
rukom kynnohkyntiensahikaiïakajingmutkabadonhakanekalynnongdakaba
pyndonkam ïaka‘Question-AnswerMethod’.
(k).Baraborthawladbakikhynnahkinïohladbanongterterïakirulhalaki
jongkikyntien.Kam leileiwatladakitakirulbakiongmakikim ïaidterterkatkum
balathohhakakot.
DIET N
ONGPOH
46
(d).Deipatruhbanhikaiïakikhynnahbannangïakarukom pulekabadeida
kabakisngapïakarukom pulenuksaunonghikaidakabashim kaweikaweikathup
kyntienbadsaphahïabarohkikhynnahbanpynbudhadienbaunonghikaiuladep
puleïakathupkyntienhaduhbandakutkaweikaweikasentenbadhaduhbanda
kutkaweikaweikarulhi.
Hakabaïadeipatbadkarukom aijingthohïakikhynnahdeibanlehkumbala
kdewhakalynnong–KaJingkhuidkaMetkaPhad.
Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah
lahbanlehkumneharum:
(a).Pyndonkam ïakijingaijingmutbalapruiddakhakaLynnong4,ThupI
kibaïadeibakajingpynshongdorïakijingtbithakajinghikaiïakaKtien.
(b).Khmihthuhladakikhynnahkidonneem ïakirukom pyrkhatkibadeiha
karukom sngewthuhshaphangkaakorbabhabadeibanlehnebudhaskulneha
ïing.Peitthuhruhladakikhynnahkipyrshangneem banbudïakinekirulhabaki
donhaskulmanlakasngi.Kanekanïarapïakinonghikaibanïohiladakijinghikaiha
kakamraklaskilaïarapneem bankham pynbhaïakajingim bamanlakasngijong
kikhynnahskul.
(k).Peitthuhladamanuweipauweiukhynnahushahshkorbadupyrshang
neem banbudryntihhakarukom kabadeiïakijingbthahunonghikai.Peitthuhruh
hakanokarukom kikhynnahkijubabïakijingkyllibalakyllidaunonghikai.
DIET N
ONGPOH
47
Lynnong–7
So-KherSo-Daloi
Kajingthmu:Kajingthmuhabahikaiïakanekalynnongkalongbakaneka
PhawarSarakadeikabalongbanpynïalehkaihakabakinongïalehkaikilahban
shongkynhunkynhunsawnesanngut.Kanekajingïalehkaikadawabaunongñiew
ubalonguweinakinongïalehkaiudeibanlahlyndetïakikyntienjongkaPhawar
Sara.Kabaïalehkaikumnekaplieladruhïamanuweipauweiukhynnahbanlong
nongñiewbadkanekaïarapnakabyntabanpynsanïakajingïa-im kynhunhapdeng
kikhynnah.KajingdawabanñiewkatbanangongïakaPhawarSarakadawaruhïa
kajingpynleitjingmutkhnangbanym baklahakaporbañiew.Kumtakanekaïarap
nakabyntakajingpyntbitïakajingshahshkornakabyntajongkitokibashusngap.
Kaïarapruhbanpyntbitïakajingpynleitjingmutjongutoubadeibanñiewbadjong
kitohibarohkibaïashim byntahakajingïalehkai.
KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):Kaweinaki
jingbataishaphangkanekaPhawarSarakalongbakadeikabyntakabasah
khyrdong(remnant)nakaphawarkabajudonhakiiingsyiem hakiporkibarim ha
kabausyiem (raja)ujuphawarïakamahadeikumbalongkaPhawarSara-AMal-
Dum Mal-PaRa-khe.
Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam hakakamraklaskum kablakbod,u
shok,kadostar,udiengkdewlem badkakotpulebadkakotpyrshangde.Nalorkine
lahruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’,kachartbadka‘flashcard’badkumta
terter.
Karukom hikaibadkarukom pynshongdor:Hikaibadpynshongdorthikha
kajuhkarukom kumbadeibanhikaiïakaLynnong3-AMal-Dum Mal–PaRa-khe.
DIET N
ONGPOH
48
Lynnong-8
KaJingkhuidHaΪingHasem BadHaSkul
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakajuhkarukom kumbalakdew shakhmathakaLynnong2– Ka
JingkhuidkaMetKaPhad.Nalorkata,kanekalynnongkanangpynïarruhïakajylli
jongkikhynnahïakajingdawabanlehkhuidym tangïakametkaphadhynreisaka
jinglehkhuidhaiinghasem,haskulbadhakiweikiweidekibyntajongkajingim ba
kidonkam banïatyngkhuhmanlakasngi.Kumtakanekanangïarapshuhshuhïaki
hakajingpyndonkam ïakiweipatkikyntienkibadonhakanekalynnongbadkiba
maki,kideibanpyndonkam hakajingim kabamanlakasngi.
Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonbaraborhakakamraklas,kakotpule,ka
kotpyrshang,ka‘flannelboard’kidurkibaïadeibadkalynnongbaladrohaka‘chart’
lem badki‘flashcard’banpyndonkam hakaporbapynshongdorïakajinglahki
khynnah.
Karukom hikai:Karukom hikaiïakanekaLynnongkanlonghakajuhka
rukom kumbalakdewhakaLynnong2–KaJingkhuidkaMetkaPhad.
Karukom pynshongdor:Ïakarukom pynshongdorruhladeibanlehhakajuh
karukom kumbalakdewhakaLynnong2–KaJingkhuidkaMetkaPhad.DIE
T NONGPOH
49
Lynnong–9
KiDakJingkhein
Kajingthmu:KanekaPhawarSarakahaphakathupjongkiPhawarSara
Ñiew dak.Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkalongbanïarapïaki
khynnahbannangñiewdakdakajingïarapjongkaPhawarSara.Kajingmyntoijong
kanekaPhawarSarakalongbakikhynnahkilahbankynmaw lyndetïakidak
jingkheinnaduhiweihaduhshiphew khlem dadonkam banspellyndetïakihynrei
tangnakajingpynmlienbanïaipulehaduhbandalahlyndetïakaPhawarSarahi.
Kanekalynnongkaaijingkmenbadpynshongshitruhïakikhynnahnamarbaka
donïakisursawabalongkumjuhhamanlakiarlainkibangipuleïaudakjingkhein.
Kumtakanekapynsngewtynnadïakarukom pule.Kanekalynnongkaïarapruhban
pynïa-tyngkhuhïakikhynnahbadkidakjingkheinRomanbangipyndonkam hakaba
ngithohnakabyntakikyrdanjongkiklaspulehaskulkum habangithohKlasIne
KlasIIbadkumtaterter.Kaïarapruhnakabyntabannangïakikyntienthymmaiïa
kibalapyndonkam hakanekalynnong.
Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam baraborhakakamraklas,kakot
pule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,kidurkibaïadeibadkalynnongïakibala
drohaka‘chart’lem badka‘flashcard’.Lahruhbanpyndonkam ïakinokinokiwei
patkitiarbalongbanpyndonkam hakabañiew.
Karukom hikai:LahbanhikaiïakanekalynnongdakabathohïakaPhawar
Sarahaka‘chart’nekablakbod.Tangbanamarbakaphawarkalongkabakham
jrongkalongpatkabadeibanthohshuwatangkattokatnebadhikairuhshuwa
tangkattokatne.Habaphainakaliangjongkajingmutjongkisentenkibadonha
mankalainkabaar,kalynnonghikadeikabadonïakaweikajingmutnasdangha
kut.Kumtayndakikhynnahkilalahlutbaroh,deibanhikaipatbanpuleshisiendon
(shisyndon)naduhbasdanghaduhbakutdakabapynkhihdkhotmetartadkatkum
kajingïahapbadkajingmutkabadonhakasenten.
DIET N
ONGPOH
50
Kajingpynshongdor:Pyndonkam iakajingaijingmutbalathohbadpruid
dakhakaLynnong4jongkaThupIkabaïadeibadkajingspeljam (Recitation).
THUP–III
KaJingaiJingmutïakaRukom Hikai
ïakiLynnonghakaKlasII
DIET N
ONGPOH
51
Lynnong–1
USkaiñBadUMasiKyrtong
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba--
(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba
lapyndonkam hakajingthohbadbantipruhïakarukom speldakïakikyntienkiba
kham ehkibadonhakanekalynnong.
(b).Kintbitruhhakabasngapïakijingïathuhkhanabadkynmawïakajingïaid
ryntihjongkijingjiahakajingïathuhkhana.
(k).Kinïohjingmutïakarukom pynkyllasurkrenyndahabakinongïashim
byntahakakhanakiïakrenbadkiweipat.
(d).Kintbitruhhakabapulesawasurïakanokanokalyngkhotjingthohnaka
lynnongïakabalaaiïakibanpulebadbanpyrshangpynkyllasurpulehabadonkam.
(e).Kinïohladbanpynpawïakarukom pyrkhatjongkilyngbakaktienkrenda
kabakijubabïakijingkyllibalakyllidakinonghikai.
(e).KinnangïakiweipatkijingtbithakajinghikaiïakaKtienïakibalapruid
dakhakaLynnong4,ThupI.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinsngewthuhïakajingiathuhkhanakabadonhakalynnong.
Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonlypahakakamraklaslem badkakotpule
badkakotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam ïakadurbaladrohakachart.Hynrei
kanlongkabakham bhaladalahbanpyndonkam daka‘flannelboard’namarlah
banïathuhkhanadakabaïaitahartadïakidurhakaboardkatnangïaidka
jingïathuhkhana.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahaba
ngitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnongdakabaïathuhkhanadakaba
pyndonkam ïaka‘flannelboard’.Pyndonkam ruhïabarohkijingtbitbadeiban
DIET N
ONGPOH
52
pyndonkam habaïathuhkhanakum habadeibanpynkyllasurkrennebanda
pynkhihdkhotmetnewatbanshribankbaiñruhladadonkam badkumtaterter.
Deiruhbanbataiartadartadïakajingmutjongkikyntienkibadonhaka
jingïathuhkhanakibaphisngewthuhbakikhynnahkim pattipnesngewthuhlypa
mynshuwa.
HakiperiodKhasihakiweipatkisngideibankham pynlutporhakabahikai
ïakarukom speldakbadrukom kynnohïakikyntienkibathymmaidakabaphahïa
kikhynnahbakinthohbadbudïakikyntienïakibalathohdakinonghikaihaka
blakbodbadnangtasaphahpulelyndetïakikhynnahhaïing.Hadienbakikhynnah
kilalahbanspeldakbadkynnohïakikyntienkibathymmai,sasdangbanhikaiïaka
rukom puleparagraphdakabathohïakaweikaparagraphhaka‘chart’nehaka
blakbodbadhikaiïakarukom pulekabadeinaka.
HakaKlasIIkalongkabadeibakinonghikaikinaihidaladeïakajubabjong
kijingkyllikibadonhakakotpuledakabathohïakijingkyllibadjubabhakablakbod.
DeibanthohdakiDakShonkibakham heh,kibashai,kibalongpynïengbadhaki
sentenkibashisurkhnangbakikhynnahkindunakijingbaklayndahabakideipat
banpulehaïingïakijingkyllibadkijubab.Ym deiruhbanphahthohïakikhynnahha
kakopisada.Ladalahbanïohkankham biangehhakakopisawlaiñhynreiladaym
lahbanïohïakadeibanthohlakumnokumnohakakopishilaiñnehakakopiarlaiñ.
Kam longruhkabadeibanphahïakikhynnahbanshubudjubabdakabaphahbuh
dakïakikyntiennesentennakakotpulenamarbahakibabunkikhep,kisentenba
shubudkumtokim longkibawandurthikna.
Kijingkyllibangiaiïakikhynnahruhkideibanlongkibakijubabjongkiki
longkibasukbadkibalyngkot.HakaKlasIIkandangshitom banaiïakikhynnahïa
kijaitjingkyllikibadawaïakajingringnia(inferentialcomprehension).Kumtadeiban
aitangkijingkyllikibadawabeittangïakajingsngewthuhïakajingthohkumbaka
long(textualcomprehension)
Jingkynthoh:Ϊakajingaijingmuthakiteikiartyllikiparagraphkibakhatduh
deibanlehmanbahikaiïakanokanokalynnongkabadawabanaiïakijingkyllibad
kijubab).
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah:
(a).Pyrshangbanbudïakarukom pynshongdorïabarohkijingtbitjongkaktien
ïakibalaaijingmuthakaLynnong4jongkaThupI.
(b).Peitthuhladakikhynnahkipyrshangneem banpynpawïakamaladelyngba
kisentenbakikrenbadladakilongneem kibakloibanjubabïakijingkyllibalabuh
daunonghikaiïakibanjubab.
DIET N
ONGPOH
53
Lynnong–2
TherTherULapbahLapsan(Poitri)
Kajingthmu:Kajingthmubanpynïohjinghikaiïakikhynnahnakaneka
lynnongkalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Baniarapïakikhynnahba--
(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba
lapyndonkam hakaPhawarSarabadbantipruhïakarukom speldakïakikyntien
thymmaikibadonhakanekalynnong.
(b).Kinïohladbanpyndonkam ïakiktienkynnohhakaporbakipulejam ïaka
PhawarSarakhlem dadonkam banïathuhïakibakinekideikiktienkynnoh.
(k).KinïohjingkmennakabaspellyndetiakaPhawarSaradakasurkaba
jam (recite)dakabapyndonkam ïakakhriangkabasngewtynnad.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakintipbakanekajingrwaikamutbangikwahïauslapbaunlonguba
jurkhnangbanbhakarepkariangbadbanïohïakajingkoitjingkhiah.
Kitiarïaraphikai:Nalorkitiarkibajudonlypahakakamraklaslem badka
kotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam ïakadurbaladrohakachart
neïaka‘flannelboard’.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flashcard’hakaporbatynjuh
ïakajingtipbadkajingsngewthuhkikhynnah.
Karukom hikai:Banhikaiïakanekalynnongkanbianglada:
Thohshuwaïakikyntienkibathymmaikibadonhakaphawarbadnangtasa
hikaiïakarukom kynnohïakikyntienbadsaphahïakibanpulelyndethaïing.
Hadienbakikhynnahkilanangïakarukom kynnohsathohïakaphawar
barohkaweihakablakbodhakarukom kabashai.Ladaphisngewbakashim por
thanbanthohïakamankaporbaphihikaipuleïaka,philahbanshuthohïaka
DIET N
ONGPOH
54
phawarhakachartdau‘sketchpen’.Badmanbaphidonkam banhikaiïakarukom
pulephilahbanshuwahïakahakajakakababiangbadïohishynnakikhynnahbad
sahikaiïakibakinpuleïakaphawardakaklashibarohkawei.Phideibanhikai
bunsienïakanekathaduhbakikhynnahkindalahhinalade marweimarweiban
pulehakarukom kabadei.
Jingkynthoh:Nakanekalynnong,ym patdonkam banaiïakijingkylli‘textual
comprehension’banjubabhakadurthoh.Kijingkylliladadonkideibeittangban
shujubaboral.
Ka rukom pynshongdor:Ban pynshongdorïa ka jinglah jong kikhynnah
pyrshangbanpyndonkam ïakijingaijingmutbalathohhakaLynnong4,ThupI,
kham tam ehïakabyntakabaïadeibadkajingpynshongdorïakajingspeljam
(Recitation).
Lynnong-3
ShaphangkaRel
Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapbanpynïohhakikhynnahïa-
(a).BarohkijingtbithakaktienkumbalapruiddakhakaLynnong4,ThupI
(b).Kinnangbanïathuhterterïakijingbataishaphangkarelkumbalathoh.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinsngewthuhshaphangkarelkum kaladkabapynsukhakaleitka
wan.Kinsngewthuhruhbangiïohïakarelnakajingtreishitom jongkiriewstad
saïan.
Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot
pule,kakotpyrshang,kadurjongkarelnekarelkhunjakaibanpyninuksa.Lahruh
banpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki‘flashcard’khamtam eh
yndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.
Karukom hikai:Kanekalynnongkahaphakajaitrukom jingthohkabangi
ong kaese.Kumtahabahikaiïakanekalynnong kan kham bhaladasdang
nyngkongehdakabahikaishuwaïakarukom speldakbadïakarukom kynnohïaki
kyntienkibathymmaikibadonhakanekalynnongbadhadienkata patsahikaiïa
kajingmutkabadonhakanekalynnong.
Hakaporbabataiïakajingmutjongkajingthohdeiruhbanbataiartadartad
ïakajingmutjongkikyntienkibadonhakalynnongïakibaphisngewthuhbaki
khynnahkim pattipnesngewthuhlypamynshuwa.
HakiperiodKhasihakiweipatkisngideibankham pynlutporhakabahikai
DIET N
ONGPOH
55
iakarukom puleparagraphdakabathohïakaweikaparagraphhaka‘chart’neka
blakbodbadhadienkatapatdakabapeitnakakotpuleïakaparagraphbadeiban
pule.
Hakabaïadeipatbadkarukom aiïakijingkyllibadkijubab,budïakajingai
jingmutbalaaihakaLynnong1,ThupIIIshaphang‘USkainbadUMasiKyrtong’
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah,lah
banlehhakajuhkarukom kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupIkabaïadei
badkijingtbithakajinghikaiïakaKtien.
Lynnong-4
ShadPynnangPynnang(Poitri)
Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkijuhkijingthmukibaïasnohbadka
jingnangïakaKtienïakibalakdewshakhmathakalynnong2-TherTherULapbah
Lapsan,kikhynnahkinïohladruhbanïatyngkhuhruhbadkijaitkyntienkibadon
jingïasnohbadkarukom riam rukom beit.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakintipïakijaitriam bajupyndonkam kiKhasikatkum balathohhaka
phawar.
Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot
pule,kakotpyrshang,kadurkhunbynriewkyntheibalapynriam kum balathohha
kaPhawarSara.Lahruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki
‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid
dakhakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.
Karukom pynshongdor:Ϊakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom
kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupI,kham tam ehïakabyntakabaïasnoh
badkajingspeljam.
Kajingbataiktien:
(a).JaiñkupRyndia:Kakyntienryndialehsekawannakakyntien‘erandi’kaba
DIET N
ONGPOH
56
deikakyntienbarim jongkaktienAssamese.Hakipormyntakijaitbynriew
Assamesekipyndonkam dakakyntien‘eri’ne‘endi’badbaroharkikyntienkipaw
shaiba kimih na kateika kyntien tynrai‘erandi’.Ha ka ktien Khasipatngi
pyndonkam ïakakyntien‘ryndia’hakaktienpdengbadkyntien‘ryndi’hakiktien
khunnektientnat.Kikyntien‘JaiñkupRyndia’namarkatakamutkajaiñkupïakaba
lathaiñnakiksaijaiñryndia.Kajaiñkupkadeikajaitjaiñkabakham rbenbadkham
jynsurbakikyntheibalarangbah(adult)kijukupnalorjongkatapmohnetapmoh
khliehbadkuphakamettangnatyrpengsharum dakabatehsyrdohïakiartylliki
tduhjaiñkuphalorkashadem kham harum khyndiatjonguryndang.Kabangitipka
longbahashnongSohra,hakiporbakham mynshuwakibriewkijupyndonkam da
kajaiñkupryndiabadkaporkalonglehseshuwakajingpyndonkam ïakajaiñkup
sarot.
(b).Jaiñsem Muka:Kadeikajaiñsem ïakabalathaiñnakiksaijongukhñiang
‘muga’ubakiKhasipatkikynnoh‘muka’.Kadeikajaitjaiñkabarem dor.Dang
shen,kiborpynïaidkhaïipatenghakapyrtheikilaaikajingithuh(Geographical
Identification)bauneuksaijaiñ(goldenyarn)udeiujongkajaitbynriewAssamese.
Ngim tipladakiKhasikilajuthaiñjaiñsem mukaneem dalade.Tangkaweikaba
ngitipkalongbahakiporkibamyntalathaiñïakinekijaiñsem haAssam,
khamtam ehhakashnongSualkushi(SilkvillageofAssam)kabadonharudkawah
Brahmaputra.U khñiang‘muga’hiulongthikkum ukhñiangbabungneñiang-
sohphoh,ubajubam ïakislasohphohnongkhlawhari-lum pdenghakibnailyiur.U
donkametbalongrongjyrngam badkishñiuhpatkibakham jrong.Kametjongu
kalongkabasngaidbadujrongantadkumba8-10cm.
(k).Rongjok:Karongbakynreiehjongujokbuhumdihhakiporbarim.Uneu
jokbaraborudeiïaubalashnadurmetdakakynjanarbadlasoppatdakapleit
(glazed)badbunsienehkarongjongukalonglam rongjyrngam bladkumnore.Dei
ïakanekarongbakiongkarongjok.Kadeiruhkarongjaiñkabakham ïahapban
pynphongïakikhunlung.
(d).Ade-de-denat-natkaPhrok:Kinekideikikyntienpynrohïakikhunlung
kyntheihabakidangrithabaïakilapynphongsoptiphrokdakabaitynnadneda
kabadangthymmai.
(e).INupSohra:Ijaitknupibakham ritïaibalathaiñnibaditynnadbadbala
kupdakikyntheihalorkakhliehbadpoitangharum tyrpengkum kajingdasngi.
(g).Jaiñsem Dhara:Kaneruhkadeikajaiñremdor.Lathaiñïakanakiksai
rusom,kabamutnakiksaijongukhñiangrusom ïaubalabsabunsienehdakisla
sohlyngdkhur.Ngim tipruhladakiKhasikilajuthaiñjaiñsem neem daladenaune
ujaitksai.Hynreikumbakalongmynta,lathaiñïakajaiñsem dharahaAssam ha
DIET N
ONGPOH
57
kajuhkajakabalathaiñïakajaiñsem muka.Hakiporkibamyntabunkibriewha
sorShillongkikhotkajaiñsem Nara.Kham mynshuwa patngiïohsngew baki
pyndonkam dakakyntien‘Dhara’badhakaktienAssamesehi,‘Dhara’kamutujait
shylliahïaubalashnadaukhyrlieng(kasyrtapmetbaliehjongusiej)badym dau
khyrmet(kasnepbajyrngam jongusiej).
Kaweipatkabakinonghikaikideibantiphakajingïadeibadkijaitjaiñkadei
kajaiñKhor,kabalahbandeikajaiñspongKhornekajaiñsem Khor.Ϊakinebarohar
tyllikijaitjaiñlathaiñhinauksairusom bakithaiñDhara.Kajingïapherkalongba
kijaiñDharakideiïakibalakham thaiñshisur(simple)badbaïakijaiñKhorpatla
thaiñpynwanduritynnadkhyrnitkhyrnat(Intricatedesign)barohkaweikajaiñbad
kumtakisalongkibarem dor.
Lynnong-5
ShaphangUNongrep(I)
Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:HakajingïadeibadkajingnangïakaKtien,
namarkanekalynnongkadeihikajaitese,kumtalakhmihlyntibakikhynnahkin
ïohïakijinghikaikibaïasyrïem ïakitokibalakdewshakhmathakaLynnong 3–
ShaphangkaRel.Tangkaweikajinghikaikabakham tam nakanekalynnongka
longbahangnekikhynnahkinïohladbanïatyngkhuhbadkikyntienkibaïasnohbad
karepkariangkum kikyntien-lyngkha,khap,kynton,stiarnestir,sem lyngkha,silur
(masilur),lyngkor,kyntalyngkor,phar,lur,hali,mohkhiewbadkumtaterter.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Kum kajinghikaina
kalynnongpat,kikhynnahkinïohladbantipïakarukom im jongkitokibriewkiba
im dakarepkariang.Kinsngewthuhruhkumnokinongrepkitreishitom naka
byntabanpyndapbam ym tangïaladehynreiïakiweiruhkibym jurephynreikiba
treidakiweipatkijaitkam jaitjam.
DIET N
ONGPOH
58
Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa
hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,kanlongkabakham bha
ladalahbandondakadurjongkarelnedakirelkhunjakaibanpyninuksa.Lahruh
banpyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjong
kikhynnah.
Karukom hikai:Kanekalynnongkahaphakajaitrukom jingthohkabangi
ongkaese.Kumtahabahikaiïakanekalynnong,hikaihakajuhkarukom kumba
hikaiïakalynnong‘ShaphangkaRel’,hakaLynnong–3jongkaThupIII.
Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah
lahbanlehhakajuhkarukom kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupIkaba
ïadeibadkajingpynshongdorïakijingtbithakabahikaiïakaKtien.
Jingbataiktien:
(a).Phar:Kanekadeikasyrti(blade)jongkalyngkorkabadungshapoh
khyndewbadiakanelashnadakanarbadpyndaithakadienglyngkor.
(b).KyntaLyngkor:Kadeikabyntabashalorduhjongkaphar.Kanekakynta
kalongkum kakynjajingbat(handle)banñionshapohkhyndew nepynphaiïaka
pharkatkum kajingibitjongunonglur.
Lynnong-6
Kok,Kok-Kok-Kdog(Poitri)
Kajingthmu:Yndakikhynnahkilahdeppuleïakanekalynnong,lakhmih
lyntibakinïohïakinekijinghikaiharum:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkijuhkijingthmukibaïasnohbadka
jingnangïakaKtienïakibalakdewshakhmathakaLynnong2-TherTherULapbah
Lapsan(Poitri),kikhynnahkinïohmyntoiruhhakajingnangbanpyrthuhbud(mimic)
ïakisursawakibamihnakajingpahjongkasyiarnejongkatyngab.Kinïohladruh
banpyrshangbanpynkyllasurkumbaïakrenarngutbriewdakabaïaibuhjingkylli
baddakababtengïakajingïakrendakabaïaipyndonkam ïakijuhkikyntien.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohjingkmenbadjingsngewtynnadnakabapuleïakaPhawarSara
badkumjuhruhbanïohjinghikaishaphangkajingïadeijongkijingmutjongki
kyntienkibaïaïaidlangryngkatryngkat(wordassociation)kum –puhbadkhonne
khun,siatbadkhnam,thangbadding,suitbadum badkumtaterter.
Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot
DIET N
ONGPOH
59
pule,kakotpyrshang,kidurjongkikieikieiïakibapynrunghakaPhawarSara.Lah
ruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki‘flashcard’yndahaba
deibantynjuhïakajinglahjongkikhynnah.
Karukom hikai:Ïakanekalynnonglahbanhikaihakajuhkarukom kumba
hikaiïakaLynnong–2,TherTherULapbahLapsan,kabadonhakaThupIII.
Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom
kum balaaijingmuthakaLynnong-2,TherTherULapbahLapsan.
Jingbataiktien:
(a).‘YiarPuhKhon:Kamutkasyiarkyntheikabadangdeppuhkhun.Kasyiar
kashimporkumba20sngitam nedunabanpdem pylleng.Yndaladeikaporban
puhkhun,nyngkongehdeiikhunjongkaibadonhapohkashynrongibapuh
nyngkongïakashynrongpyllengnashapohhamarkabyntabadonkashynturjongi.
Hadienkatapatkakmiesyiarkasapuhpyllunpyllunkashynrongdakabasdangna
itaijakabalapuhnyngkongdaikhunjongkakhnangbanpynlaitlyershuhshuh
badbanpynsukïaikhunsyiarbanmihshabarjongkashynrong.
(b).Sohriew:Sohriewkamuturiewhadem (maize)neusohriew(Job’stears)
baliehsnep.Uneusohriew(Job’stears)patulahbandeiusohriewbalongbansib
kum usoh-otneulahbandeiusohriewkpieng,ubalongbansuhkpiengïaki
symbainamarkasnepkaehbadkalongphyrnaikumbasopdakapleit(glazed).
Lynnong-7
KaDaïalok(Lynnong21)
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkajingïohjinghikaiïakijingtbitkiba
ïadeibadkaktienïakibalathohhakaLynnong4jongkaThupI,lakhmihlyntiruh
bakikhynnah:
(a).Kinnangruhbanpuleïakajingthohhakasurkumbaïakrenhabaïakren
markhmatbadkibriewdakabapyndonkam ïakirukom ringsurkatkum kajingkylla
jongkakhep.Kanekajingkyllakatkum kakhepkalahbanlongkum habadeiban
kyllijingkyllineyndahabakakhepkadawaïakajingbataidaunongkren.Habadei
banbataikakham shim kham bunkaporbadkadawaruhïakajingnehjingmutbad
ïakajingpynleitjingmut.Kajingmutkabadonhakalynnonghikakham donïaka
jinglongjongkaese.Namarkatakanekalynnongkaplieladïakikhynnahbanïoh
jinghikaibannangbanbataikhambunshaphangkaweikaeikaei.
DIET N
ONGPOH
60
(b).Kinïohladruhbanpyrshangbannangbanïashim byntahakajingïakren
kum kinongïashim byntahakalynnonghi.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohjinghikaishaphangkarukom kheiñpornakabaje.
Kitiarïaraphikai:Pyndonkam ïakitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamra
klas,kakotpulebadkakotpyrshang.Kanbhaehruhladalahbanwanrahïakabaje
ïinghakamraklaskhnangbanhikaiïakikhynnahïakarukom kheiñpor.Lahruhban
pyndonkam ïaka‘flannelboard’badki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuh
ïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndetïakikyntienthymmaibalathohlypana
khmatehshuwabanpoishakalynnong.
Karukom hikai:Hakibyntakibasdang,hikaiïakanekalynnonghakajuhka
rukom kumbahikaishaphang-KaDaïalokkabadeikaLynnong4jongkaThupIIha
kaklasI.
Hadienbakikhynnahkilakham nangïakarukom pule,lahbanthawladbaki
khynnahkinïashim byntakum kinongkrendakabajiedïauweiukhynnahbanshim
ïakabyntajongkaLedibadsauweipatbanshim ïakabyntajongkaSita.Habaleh
kumne,namarkikhynnahkidangrit,ym deibanphahtanghakiarngutbanpyndep
ïakalynnongbarohkaweihynreideibanphiahïakakam hakatakarukom bayn
don5ngutkibanshim ïakabyntajongkaLedi,uweiuweiunshim ïakabyntajong
kaLedikaweihadienkaweipatlakajongkajongbad4ngutpatkibanshim ïaka
byntajongkaSitahakatakarukom bauweiuweiuïohladbanpyrshangtangkawei
kaweikabyntajingkrenjongkinongïashim byntahakalynnong.Pyrshangban
thawladbabarohkikhynnahhakaklaskinïohïashim byntahalakajongkajongka
porbadbakinïohladbadpyrshangïakibyntabapherbapherjongkajingkren
tangbakankham longkabamyntoiïakikhynnahladakinonghikaikinïarapartad
artadbanpynongïakisentenhakaporbakikhynnahkiïashim bynta..
Hakabaïadeipatbadkarukom aiïakijingkyllibadkijubab,budïakajingai
jingmutbalaaihakaLynnong1shaphangUSkaiñBadUMasiKyrtong.
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah
banlehkumneharum:
(a).Da kaba khmih thuh ia ka jingtbitha kaba sngap bad shah shkor:
Pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.
(b).Dakabasngapthuhiakajingtbithakabapulejam:Pyndonkam iaka
‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI
DIET N
ONGPOH
61
(k).Deiruhbankhmihthuhïakajinglonglakloikikhynnahbanïashim bynta,
namarkanekaïarapbanlongshlurbanwanshakhmatbanlehïakaeikaei.
(d).Peitthuhruhladaukhynnahunangneem banpynkyllasurkrenkatkum
kajingdawajongkakhep.
Lynnong-8
Tung-Teng!NaRiatNaRam (Poitri)
Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmubanpynïohhakikhynnahnakane
kalynnong:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba-
(a).Kinïohjingmyntoikyllum hakisawtyllikijingtbitjongkaktienkatkum ba
lapruiddakhakaLynnong4jongkaThupI.
(b).Kinïohladbanpyndonkam ïakikyntienkibasawakumjuhhabakutka
kynnoh(rhymingwords)
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinsngewthuhshaphangkajingbthahkam badjingsnengjingkrawjong
kakmieïalakikhunhashuwabakanmihnalaïingbanleitthohdiengnebanleit
treiktah.
Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonlypahakakamraklas,kakotpulebad ka
DIET N
ONGPOH
62
kotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam daka‘flannelboard’nedakadurbaladroha
ka‘chart’lem badki‘flashcard’.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnongdakababudiakarukom hikaibala
aijingmuthakaLynnong2‘TherTherULapbahLapsan’.
Jingkynthoh:Ym patdonkam banaiïakijingkyllibanjubabdakabathohha
kadurjongka‘textualcomprehension’nakanekalynnong.Kijingkylliladadonkidei
beittangbanshujubaboral.
Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom
kum balaaijingmuthakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.
Kajingbataiktien:
(a).‘tiewjapang:Ujaitsyntiewphlangbalyngkotubadonkislakibaritltirltir
badjronglyshirlyshir.Uphuhsyntiewhakaporpyrem.Yndaladeikaporphuhu
mihujyntangnapdengmetbamihkislabadudem kattokatne.Nauneujyntang,
kisyntiewkibaritkimihterterhaujyntangbadkinohshatbian.Kinekisyntiewki
longdurkum ibajeritkumbalongkisyntiewjongutiewlilykapynthor(lilyofthe
valley)badkarongjongkikalongrongjapang(purple).
(b).Knupmawiang:Ujaitsyntiewnailar(balsam)ubakisyntiewkidonïaka
durjongkaknuplehseiakabalapynmihhakahimaMawïangkabadonhakithaiñ
Parïong.
(k).waisohlaper:Ujaitkwaiubaritbhaubalongrongsawihyndaulaihbha.
(d).sohmluh:ujaitsohubalongdiengbahbadbunshiah.Usohpatulong
kham ritïausohramdieng.
Lynnong-9
UEsopBadKiKhynnahRit
Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule
kalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkitobarohkijingthmukum ïakibala
pruiddakhakaLynnong1-USkaiñBadUMasiKyrtongkibaïadeibadkajinghikai
bannangïakaktien,kikhynnahkinïohruhïakakabubanpyndonkam ïabunki
kyntienKhasikibatuidsngewtynnadhabapyndonkam ïakikum kikyntienpuhlatom
,‘men,ïasiatthong,shadkynthuit,pynsynjap,pyrkhun,pynjrai,soi,biriabadkumta
terter.Deibanpynkynmaw ïakikhynnahbalajupyndonkam salonsarïakineki
kyntienhakiporkibalaleitnohhynreimyntapatbunkibriew kim dasmatban
DIET N
ONGPOH
63
pyndonkam shuhwatlakasngewtynnadshibunkarukom krenladapyndonkam ïaki.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinsngewthuhïakajingïathuhkhanakabadonhakalynnongbadban
sngewieitïalakajongkaKtien.
Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudon
lypahakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhban
pyndonkam ïakadurbaladrohakachart.Hynreikanlongkabakham bhaladalah
banpyndonkam daka‘flannelboard’namarlah banïathuhkhanadakabaïaitah
artad ïa kidurha ka board katnang ïaid ka jingïathuh khana. Lah ruh ban
pyndonkam ïakitiarnuksajongkaryntieh,kikhnam badkalatom.Lahruhban
pyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongki
khynnah.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid
dakbadaijingmuthabahikaiïakaLynnong1-USkaiñBadUMasiKyrtong.
Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah
banlehhakajuhkarukom kumbalapruiddakbadaijingmuthakaLynnong1-U
SkaiñBadUMasiKyrtong.
Lynnong-10
Wieng!Wieng(Poitri)
Kajingthmu:Kajingthmubanpynïohjinghikaiïakikhynnahnakaneka
lynnongkalonghakiarrukom:
1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba-
NalorkijingthmukibaïasnohbadkajingtbitbadjingnangïakaKtienïakibala
kdewshakhmathakaLynnong4,ThupI,kabaïadeibadkijiongtbithakaKtien,ki
khynnahkinïohmyntoiruhkumneharum:
(a).Kinsngewthuhïakasursawabalapynmihdakajaitkhñiangïakabangi
khotkañiang-kong-wiengbad kinïohladruhbanpyrthuhbudïakasursawabala
DIET N
ONGPOH
64
pynmihdaka.
(b).KinïohjingkmennakabaspellyndetïakaPhawarSaradakasurkaba
jam (recite)baddakabapyndonkam ïakakhriangkabasngewtynnadkhamtam eh
nakabaïaipynsawabunsienïakakyntien‘Wieng’manlakadkhot.
2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki
khynnahbakinïohïakajingmutkyllum nakanekajingrwaikabaïathuhshaphang
kajingim jongkañïang-kong-wiengbadbakinsngewieitruhïakijaitjingthawkiba
donhakamariang.
Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakamraklas,kakotpule
badkakotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam dakidurbaladrohaka‘chart’neban
pyndonkam daka‘flannelboard’ryngkatki‘flashcard’hakaporbatynjuhïaki
khynnah.Lahruhbanwanrahshaskulïauñiangbyrnainekañiangkongwienglada
lahbanïoh.
Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid
dakbadaijingmuthakaLynnong2–TherTherULapbahLapsan.
Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom
kum balaaijingmuthakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.Sngapthuhruh
ïakajingnangjongkikhynnahbanpyrthuhbudïakinokinokisursawabakilahban
ïohsngewhangnohangno.
KaJingpynshainakabyntakinonghikai:Kakyntien ñiang-kong-wiengka
deikajingpynlyngkotïakakyntienKhñiang-kong-wieng.Kanekakyntienpatkamut
‘kakhñiangkaong-Wieng’.Kakyntien‘Wieng’patkadeikajingpyrshangpynbud
(mimic)ïakasurpahjongkanekajaitkhñiang.
Kanekakhñiangkalongrongïong.Kadeinakajuhkajaitkum kañiang
taserhaRi-Bhoi.HaRi-Lum Khasilahbansdangïohsngewïakajingpahjongkane
kakhñiangyndalapoiubnaiNaitung(July).HaRi-Bhoiruhlahbansdangïohsngew
yndapoiunehiubnai.Deitangushynrangubapahbadym kakynthei.Kajingpah
jongushynrangkadeinakadawbanpynïohsngewïakakyntheihangnomauudon,
nakadaw jongkajingdonkam banpynkharoi.Kumtadeikakyntheikabajiedïau
shynrangbadym bajiedushynrangïakakyntheibadkanekajiahakibabunbahki
jaitjingthawhakapyrtheikynthupïaubriew.Deinamarbadeikakyntheikabajied
ïaushynrang,kumtausyiarryngkuhneuhanshynrangneuklew shynrangneu
simduitarashynrang(lyrebirdhaPapuaNew Guinea)udonïakisnerbakham
phyrnaibadkham itynnnadbanïakisnerjongkakyntheikhnangbankhringïaka
DIET N
ONGPOH
65
monjongka.
Donbunjaitkiñiangkongwienghakapyrtheibadkajyllijingim (lifecycle)jong
kikaïaphernakaweikajaitshakaweipat.Kajyllijingim jongkañiangtaserhaRi-
Bhoikalongsawsnem.Donpatruhkijaitñiang-kong-wienghakiweipatkijakaka
pyrtheikibakajyllijingim jongkikalongkhatsansnem.Kiñiangbyrnaikideikikhun
jongkiñiang-kong-wiengkibabunjait.Kirukom pahjongkiñiang-kong-wiengruhki
ïaphernakaweikajaitshakaweipat.Donkajaitñiang-kong-wiengkabapahkumba
kynnohPhareng ‘korainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorain
korainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorain(19sien)tinin
ninninninninninninninninninninnnnnnnninninnin’.DonruhhaRi-Bhoikaba
pahkumbasawaka‘helicopter’badkumtaterter.
Kikhynnah,khamtam kikhynnahshynrangkikham sngewtynnadbankem ia
kinekiñiang-kong-wieng.Donkibatehdauksaibadbunkidasngewtynnadehban
khem iakametjongkhnangbakanpynmihjingsawa.Kibabunhikikhynnahkim da
sngewtynnadbankem dakabaym pahbadkiñiewïakabakadeikañiang-kong-
wiengshynrangnamarbakam larkam watlahakajingshishakañiangkongwieng
kabym pahkadeikakynthei.
Appendix
KIKOTΪARAPBALAPYNDONKAM
1.Chantrell,Glynnis.TheOxfordDictionaryofWordHistories,1stIndianEdition
2005
OxfordUniversityPress,YMCALibraryBuilding,JaiSinghRoad,
NewDelhi-110001
DIET N
ONGPOH
66
2.Gatphoh,P.G.KiPhawarSara,15thEdition(RevisedandEnlarged),1995,
PublishedbyMrs.A.D.Dkhar,JaïawLangsning,Shillong–2.
3.Gatphoh,P.G.UNongrep,9thEdition(RevisedandEnlarged),1981,
PublishedbyMrs.E.Gatphoh,JaïawLangsning,Shillong–2.
4.IGNOUSchoolofEducation,CPE-1,TeachingLanguage,April,2005(Reprint)
5.Kamat,H.D.andDavid,A.PrimaryEducation,2007,Publishedby:Crescent
PublishingCorporation,4831/24,PrahladStreet,AnsariRoad,Darya
Ganj,
NewDelhi–110002.PrintedatRoshanOffsetPrinters,Delhi.
6.Lyngdoh,Sparbah.KaJingtipKyllum,2009,PublishedbyMrs.P.Lyngdoh,
MissionCompound,Shillong–2.
7.MBOSE,NewCurriculum andSyllabiforLowerPrimarySchools,ClassesI–IV,
PublishedbytheSecretary,MBOSE,1990.
8.MBOSE,RevisedSyllabiforClassesItoIV(LPS),2008.
9.Opie,IonaandPeter.TheOxfordDictionaryofNurseryRhymes,Oxford
University
Press,YMCALibraryBuilding,JaiSinghRoad,NewDelhi–110001
10.Reeves,James.UnderstandingPoetry,2ndPrinting,1972,PublishedbyPan
Books
Ltd.,33TothillStreet,LondonSW I.PrintedinGreatBritainbyCox&
WymanLtd.London,ReadindandFakenham.
11.Tham,Soso.KaDuitaraKsiar,19thEdition(RevisedandEnlarged)1979,
PublishedbyMrs.PrimroseGatphoh,JaïawLangsning,Shillong–2.
12.Wahlang,D.N.S.KaKotKhasiNyngkong,5thEdition(Revised)2008.
PublishedbyMrs.G.D.Kharkongor.DIET N
ONGPOH