ka jinghikai ia ka - ktien khasi - ha ki skul primary

66
1 KAJINGHIKAIIAKA KTIENKHASI HAKISKULPRIMARY (BYNTA1) Balapynmihda KaDistrictInstituteofEducationandTraining Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya ¬¬2012 Copyright-D.I.E.T .,Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya SienshonNyngkong:2012 DIET NONGPOH

Transcript of ka jinghikai ia ka - ktien khasi - ha ki skul primary

1

KAJINGHIKAIIAKA

KTIENKHASI

HAKISKULPRIMARY

(BYNTA1)

Balapynmihda

KaDistrictInstituteofEducationandTraining

Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya

¬¬2012

Copyright-D.I.E.T.,Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya

SienshonNyngkong:2012

DIET N

ONGPOH

2

Lapynmihdaka:

DistrictInstituteofEducationandTraining

Nongpoh,Ri-BhoiDistrict,Meghalaya

PrintedatRilum OffsetPrintingHouse

Umsohsun,Shillong-1

KaShikyntien

Habaphaishakarukom sngewthuhpaitbahhi,kam longkabasukbanpynksan

DIET N

ONGPOH

3

baleibadonkam banhikaihaskulïakanokanoktienkabaukhynnahulananglypa

nalaïingnalasem (homelanguage).Hynreikabangidonpatbanongkalongba

watlakikhynnahkilananglypakumnobanïakrenbadkiweipat,kidangdonkam

patïakijingtbitbakham shalorhakajingpyndonkam ïakaktien(cognitiveadvance

levelsoflanguageproficiency)ïakibadonkam bandashahhikailadadeiban

pynjanaiïaki.

Kaweinakijingkitkhliehbakongsanehjongkaskulnakaliangjongkajingai

jinghikaikalonghalorkajingdonkam banpynroishuhshuhïakajinglahborjongu

khynnahbanpyndonkam ïakaktien(Child’slanguagecompetencies:issuesrelated

toarticulationandtheabilitytocommunicatewithothers).Badkanekalongkaba

donkam ehnakabyntabaukhynnahunlahbansngewthuhkham bhahabaupule

ïakiweipatkisobjek.

Kumtabanïohbsuthakikhynnahïakijingtbithakajingpyndonkam ïaka

ktienKhasinaduhbakidangrit,kaDistrictInstituteofEducationandTraining,

Nongpoh,Ri–BhoiDistrict,lyngbakaEducationalTechnologyBranch,kalapynmih

ïakakotïaraphikaibalaaikyrteng‘KaJinghikaiïakaKtienKhasihakiSkulPrimary

(ByntaI)’ïakabalathohdaIBahO.Rapsang,ibalongunonghikaiKhasihakaneka

jakapulejongkinonghikai.Hakanekakot,lathohshibunkijingpynshaikibanlong

kijingmyntoibadjingïarapnakabyntakinonghikaiskulprimarykyrpangehïakito

kibahikaiKhasihaKlasIbadKlasII.Kumtangikhmihlyntibaladakinonghikaihiki

pyndonkam hokïakanekakotkanlongkajingmyntoinakabyntakikhynnahskulrit

jongkaRi–BhoiDistricthibarohkawei.

Ngidonruhïakajingkyrmenbadkajingkhmihlyntibanginsanangïohlad

banpynmihshuhshuhsaïakiweipatkibyntakibabudjongkanekakothakiporki

bandangwannakabyntakiklaskibabud.

Principal

DistrictInstituteofEducationandTraining

Ri-BhoiDistrict,Nongpoh

KaLamkhmat

DIET N

ONGPOH

4

Hakabanyngkongeh,kum kibaim hakaporkabamynta,ngim lahkhlem da

pynpawïakajingsngewnguhïakitobarohkinonghikaiSkulRitjongkaRikajongngi

kibalashakrihokhakakam hikaimetbadmynsiem lyngbakisnem barohkibala

leitnoh.Hooidngitipbakum kinonghikai,kiladeiruhbanmadruhbunkijingehha

kakam kabakitrei.Hynreingisngewthuhpat,badeikajingtreishitom kajongki

kabalapynlongïangikibaim hakapateng kabamyntabanginlongkumnekumba

ngilong.

Hooidngisngewthuhruh,bahakatakajingpyrshangjongkibanpyndepïaki

kam,nalorkieikieibakilapyrshangbanleh,kindangdonruhkattokatnekieikieiïa

kibaladeibannangkham pynbhahakajinghikaiïabarohkisobjekkatnangïaidka

por.Kum kanuksa,wattanghakajinghikaiïakaKtienKhasiruhngishem badang

donhinapdengkinonghikaiSkulRitkibym tipthiknaïakijingthmubangimang

habahikaiïakanokanokalynnongKhasi.Nangtadangdonruhkibym donladruh

bantipthiknahakanokarukom lajiedïakilynnonghikaihakasobjeknekieiki

nongrim badeibanbudhabahikaiïakaKtien.Shuhshuhngishem bakarukom

pynshongdorïakajinglahjongkikhynnahhakabapyndonkam ïakaKtienkam pat

dalongkababitkababiang.Kaeibalajumlienbanlehbaraborkalongbalapynlut

bunehnakaportanghakabatynjuhkatnounekakhynnahskulkilalahbanpule

lyndet.Kham ñiarehbanginshem balapynlutruhïakaporhakabapynshongdorïa

kiweipatkijingtbithakajinghikaiïakaKtien.

Kiteikijingshishahanengnamarkata,kidawaïakajingïarapïakinonghikai

khamtam hakiSkulLPkhnangbakinsngewthuhkham bhaïakajingdawajongka

kam banhikaiïakanokanokasobjekkham tam ehkabahikaiïakanokanokaKtien

namarkalongkatynrainakabyntakajingsngewthuhkham bhaïakiweipatki

sobjek.DeikaneruhkabalapynlongïakaDistrictInstituteofEducationand

Training,Nongpoh,Ri-BhoiDistrictbanshim ïakanekasienjam banpynmihïa

kanekakotkabanïarappynshaikattokatneïakinonghikaikibahikaiKhasihaKlas

-IbadKlas-II.Ngidonruhkajingkyrmenbakanekakotkanlongkaladdakabangin

lahbankham pynbhaïakarukom hikaiïakasobjekhakiSkulLPjongngihaka

Districthibarohkawei.

Shri.O.Rapsang(Nongthoh)

LecturerinKhasi

DistrictInstituteofEducationand

DIET N

ONGPOH

5

Training

Saiden,Nongpoh,Ri-BhoiDistrict

KATHUPKILYNNONG

THUPI (Kijingtipbakyllum bakinonghikaikideibantip)

Lynnong-1 Kajingjiedïakilynnonghikainakabyntakanokanokaklas

Lynnong-2 Kajingpynbeitterterïakilynnong

Lynnong-3 Kitiarïaraphikai

Lynnong-4 KijingtbithakajinghikaiïakaKtien

Lynnong-5 KabyntajongkiPhawarSarahakajinghikaiïakaKtien

THUPII (Kajingaijingmutïakarukom hikaiïakilynnonghakaKlasI)

Lynnong-1 KoMeiKoPabaIeitjongNga

Lynnong-2 KaJingkhuidkaMetkaPhad

Lynnong-3 AMal-Dum Mal-PaRa-Khe

Lynnong-4 UKoh-Tyngkoh

Lynnong-5 KaDaïalok(Lynnong18)

Lynnong-6 KiRulïakiKhynnah-skul

Lynnong-7 So-KherSo-Daloi

Lynnong-8 KaJingkhuidhaΪinghaSem badhaSkul

Lynnong-9 KiDakJingkheiñ

THUPIII (Kajingaijingmutïakarukom hikaiïakilynnonghakaKlasII)

Lynnong-1 USkaiñBadUMasiKyrtong

Lynnong-2 TherTherULapbahLapsan

Lynnong-3 ShaphangkaRel

Lynnong-4 ShadPynnangPynnang

Lynnong-5 ShaphangUNongrep(I)

Lynnong-6 Kok,Kok-Kok–Kdog

Lynnong-7 KaDaïalok(Lynnong21)

Lynnong-8 Tung-Teng!NaRiatNaRam

Lynnong-9 UEsopBadKiKhynnahRit

Lynnong-10 Wieng!Wieng

Appendix Kikotïarapbalapyndonkam

DIET N

ONGPOH

6

THUP–I

KiJingtipbaKyllum bakiNonghikai

kiDeiBanTip

DIET N

ONGPOH

7

Lynnong–1

KaJingjiedïakiLynnongHikainakaByntaKanoKanokaKlas

Kaweinakimatbakongsanbakinokinokinonghikaikibahikaiïakanokano

kaKtienkideibantipkalong,bakajingjiedïakilynnonghikaibanpuledaki

khynnah,kam longïakabalashulehkhlem dapyrkhatnebalashupynshong

nongrim beithakajingdonlypajongkanokanokakotpuleïakabalathohbad

pynmihdamanorehaïew hahat.Kajingjiedïakibyntabadeibanpulekawan

nyngkongehhakajingpyrkhat,badkajingthohïakakotpulepatkawanhadien.

Baraborlajiedïakilynnongpuledakabapynshongnongrim halorkajingdawaïaka

jingpynsanïaukhynnahhakajingtipbadjingsngewthuhïakarukom pyndonkam ïa

kaKtienlahakabakrennehakabathohkatkum karukom pyndonkam ïakataka

Ktienhakatakaimlangsahlanghakabaukhynnahuim badushongusahbadba

mauupyndonkam ïaka.

Kineharum kilongkattokatnekimatkibakongsanhakibalapynshong

nongrim ïakajingjiedïakilynnonghikai:

1.Lajiedïakilynnongbanhikaidakabapyrkhatnyngkongehbakajinghikaiïa

kaKtienkamutbangihikaiïakikhynnahbannangïakajingpyndonkam ïakaKtien

hakabakrenbadhakabathoh.Nakabyntabanpynïohïakanekajingthmu,ladei

namarkatabankynthuphakilynnongpuleïakitokilynnongkibanplieladïaki

khynnahbanïohpyrshangruhïakajingpyndonkam ïakaKtienhakabakren.Ki

lynnongkibadeikijingïathuhkhanakiïarapbhaïakikhynnahhakanekaliang,

khamtam ehladakinonghikaikidapynlutporbanailadïamanuweipauweiu

khynnahskulhakanokanokaklasbaundaïathuhkhanahalakijongkikyntienïa

kajingïathuhkhanakabadonhakakotpule.Kidonruhkilynnongkibadeiki

‘daïalok’ïakibalathohkhnanghakadurkajingïakrenhapdengarngutkibriew ïa

kibalapynrungkum kilynnongpulenakabyntabanplieladïakikhynnahbanïoh

pyrshangïakarukom pyndonkam kyntienhabaïakrendakabapyndonkam ïaka

rukom kynnohkyntienkababeitlem badkarukom ringsurkabadeibadkiweikiwei

dekijingtbithakabapyndonkam ïakaKtienhabakren.

2.Lapynshongnongrim ruhïakajingjiedïakilynnongpulehalorkajingdonkam

DIET N

ONGPOH

8

banhikaiïakikhynnahnakaliangkajingdawajongkajingim kynhun(sociallife).

Halorkanekabynta,ladeinamarkatabanjiedïakilynnongkibaïadeibadkakolshor

jongkajaitbynriewkabakrenïakatakaKtien.Ladeiruhbanjiedïakilynnongkiba

ïadeibadkamariang,kijingïathuhkhanapateng,kipuriskam badkibakum kita.La

deiruhbanjiedïakilynnongkibadonjingïadeibadkikam bakibriew kitrei,ka

jingpyndonkam ïakajingstadsaïan(technology)badkumtaterter.

3.Habajiedïakilynnongladeiruhbanhapbanpyrkhatnakaliangkajinglah

jongkaborjabiengjongukhynnah.Hakabaïadeibadkaneladeinamarkataban

jiedïakilynnongdakababuhkyrdanïakiter-terkatkum kajingehbadka

jingshitom jongki(levelofdifficulty).Lapynbeitryntihnamarkatahakatakarukom

baïakilynnongkibakham jem labuhbanpuledakikhynnahkibadangkham ritbad

ïakilynnongkibakham ehpatlabuhbanpuledakikhynnahkibalakham san.

4.Kajingjiedïakilynnongkadeiruhïakabalapynshongnongrim halorka

jingthawladbakikhynnahkinïohladbannangïakajingpyndonkam ïakaktienkat

kum ka jingdawa jong ka khep (context).Kum ka nuksa,kaba pynrung ïa ki

jingïathuhkhanakibadonïakajingpyndonkam ïakiktienkynnohkakham aijingmut

shuhïakikhynnahïakarukom pyndonkam banïakabashuphahïakibanshupule

lyndetïaki.Kabapyndonkam patïakikyntienthymmaihakisentenkibadonlypaha

ki‘paragraph’ruh,kaïarapbanpynïohjingmutïakikhynnahhakinokikhepngi

pyndonkam ïakibakum kitakikyntien.

5.Kajingjiedpatïakilynnongkibahaphakathupkiesekalongkaladdakaba

ngiïohïakakabubanhikaiïakikhynnahbanthohjingthohnalakajongka

jingsngewthuhbadrukom pyrkhattangshaphangkaweikaeikaei.Badhakaneka

liangkajingailadïakikhynnahbanjubabktienïakijingkyllinethoheieishaphang

kanokanokaphanghakikattokatnetyllikisentenkanlongkabaïarapshibuneh.

Kaneharum kalongkajingjiedïakilynnonghakasobjekKhasihaKlas–I

bad Klas-IIkatkum kaSyllabusbalapynmihdakaMeghalayaBoardofSchool

Educationhakasnem 2008:

Klas–I

1.KaJingtipKyllum BookI–DauSparbahLyngdoh

Kilynnongbanpule: (a).KaJingkhuidKaMetKaPhad

(b).KaJingkhuidHaΪingHaSem BadHaSkul

2.KaKotKhasiNyngkong-DauD.N.S.Wahlang

Kilynnongbanpule: (a).KaDaïalok(Lynnong18)

(b).KiRulÏaKiKhynnah-skul

DIET N

ONGPOH

9

3.KiPhawarSara–DauP.G.Gatphoh

Kilynnongbanpule: (a).KoMeiKoPaBaIeitJongNga

(b).AMal-Dum Mal-PaRa-khe

(k).UKoh-Tyngkoh

(d).So-KherSo-Daloi

(e).KiDakJingkheiñ

4.KhasiWorkbookI(MBOSE)

Klas-II

1.KaKotKhasiNyngkong–DauD.N.S.Wahlang

Kilynnongbanpule: (a).KaDaïalok(Lynnong21)

2.UNongrep–DauP.G.Gatphoh.

Kilynnongbanpule: (a).UEsopBadKiKhynnahRit

(b).ShaphangKaRel

(k).USkaiñBadUMasiKyrtong

(d).ShaphangUNongrep(I)

3.KiPhawarSara-DauP.G.Gatphoh

Kilynnongbanpule: (a).TherTherULapbahLapsan

(b).Kok,Kok-Kok-Kdog

(k).Wieng!Wieng

(d).Tung–Teng!NaRiatNaRam

(e).ShadPynnangPynnang

4.KhasiWorkbookII(MBOSE)

DIET N

ONGPOH

10

Lynnong–2

KaJingpynbeitterterÏakiLynnong

Kajingdonkam banpynbeitterterïakilynnongkalongkaweipatkarukom

pyrkhatkabarunghakitokibadeibanthohïakikotpulenekitokibapynbeitryntih

ïakilynnonghikainakabyntakajingpulejongkikhynnahhakashisnem.Halor

kanekabyntakinekimatharum kilongïakibalajupyndonkam kum kinongbtin

lyntiïakarukom pyrkhatjongkitoïakibalashaniahhakabathawïaka‘syllabus’na

kabyntakasobjekkabaïadeibadkajinghikaiïakaKtien.

1.Kajingpynbeitter-terïakilynnongpulehamanlakaweipakaweipatkaklas,

kamihnakajingdonkam banpynbeitryntihkatkum kajingehbadjingshitom jongki

lynnong.Ïakilynnongkibakham suklajubuhkham shakhmatbadïakilynnong

kibakham ehpatlajubuhkham shadien.Ïakanekarukom pynbeitlajupynshong

nongrim ruhhakatakarukom bakilynnongkibangipulekham hadienkidon

jingïasnohbadkitokilynnongïakibalapulekham shakhmatkumtabakitoki

lynnongkibadonkham shakhmatkilongkinongrim nakabyntabannangïakiwei

patkilynnongkibakham shadien.

2.Kajingpynbeitterterkamihruhnakajingdonkam banpynkhlehryntihïaki

jaitlynnongkatkum kijaitjingthoh.HakajinghikaiïakaKtienbaraborlaju

pyndonkam ïakijingthohnakalitereshor,katakamutkijaitjingthohïakibangitip

kyllum bakihaphakaprous,kapoitribadkadrama.Lalehïakanenakabyntabaki

khynnah kin ïoh lad ban ïohiïa ka jingpyndonkam ïa kikyntien katkum ka

jingdonkam jongkakhep(context),kumta,bakajingpulejongkikanlongkaba

kham donjingmut(functional).Kum kanuksa,hakaprouskidonkilynnongkibadei

kijingïathuhkhanashishanekijingïathuhkhana puriskam nekijingïathuhkhana

kibaïasnohbadkahistorinekijingïathuhkhanaphawernekikhanatangneki

lynnongkibadeikiesebadkumtaterter.Hynreihakajingïadeibadkilynnongpoitri

nakabyntakikhynnahritpatym shym lapynrungïakipoim dakabapyrkhatbaki

deikijaitpoim bapherbaphernamarkajingpuleïakapoim dakikhynnahhikadang

kuttanghakabakiïohjingkmennakajingdonjongkapoim ïakakhriangkaba

sngewtynnadbadbakapoim kadonïakanokanokajinghikaibabhanakabynta

DIET N

ONGPOH

11

jongkikum kikhynnahrit.

3.Kajingpynbeitryntihkamihruhnakajingdawabanpynrungïakitokilynnong

kibaïadeikyrpangbadkajingpuleïakanokanokaKtiennakaliangjongkajingdawa

bantipbadnangbanpyndonkam ïakijinglongtynraijongkahi(lingkwistik).

4.Kajingpynbeitryntih ïakilynnong kamih ruh nakajingdawajong ka

jingpynshongdor(evaluation)ïakajinglahjongkikhynnahhadienbakiladeppule

kattokatnetyllikilynnong.

Hakabaïadeibadkane,kaweinakijingaijingmutïakinonghikaihakiskulka

long,banakabyntabankham lahbanpynlongïakajingpynshongdor(evaluation)

kabakham donjingmut,lahbanphiahthupïakilynnongpulejongkikhynnahjong

kanokanokaklashakilaithup(Nakabyntakitokiskulkibajiedbanpynïaleh

eksaminlaisienhakashisnem).Badlalehïakanehakatakarukom bala

pynphriangryntihïakijaitlynnongbaïasyrïem habarohkilaithupkhnangbaki

khynnahkinbtengïakajingpuleïakibakum kitakijaitlynnongbarohshisnem

khlem daiehnohïaki.Kanekajingphiahhakilaityllikithupkamutruhbahadien

baladepïakashithupladeiruhbanpynlongïakaeksamin(terminal)halorkibynta

baladeppulehakashithup.Lakhmihlyntiruhbaïakaeksaminbanyngkongladei

banpynlonghakataiewkabakutjongubnaiJymmang,kaeksaminkabaarpatha

kataiewkabakutjongubnaiNailarbadkaeksaminkabalaihabakutjongubnai

Naiwieng.

Hakikheppatbakinongpynïaidbadkinonghikaiskulkijiedbanpynlong

eksamin(terminal)arsienhakashisnem,kata,kaEksaminShiteng-snem badka

EksaminKut-snem,lahbanpynbeitryntihïakilynnonghakatakarukom bamar

shitengjongkilynnongladeibanpyndephapohkashitengsnem badbamar

shitengnakilynnongpatladeibanpyndephadienkashitengsnem.

Kajingpynbeitkalahbanlonghakanokanonakiteikiarrukom,tangbadei

banpynthiknabahashuwajongkanokanokaeksaminladeipatbanpynlongïaki

‘UnitTest’hakadurki‘klastest’.Ϊakinekijaittestladeibanlehlakumnokumnolai

sienhakashisnem nakabyntakanokanokasubjekhakikhepbadonlaitylliki

eksamin(terminal)hakashisnem.Kanekamutbaladeibanaikaweika‘test’

shuwakanokanokaeksamin(terminal).Ladeiruhbanailakumnokumnosaw

sienpathakikhepbadontangartyllikieksaminhakashisnem.Katakamutba

deibanai‘test’arsienhashuwakaeksaminshitengsnem badarsienpathashuwa

kaeksaminkutsnem.

Kaneharum kalongkajingaijingmutïakajingpynbeitryntihïakilynnongpule

hakashisnem hakikhepbadonlaityllikieksamin(Terminal):

DIET N

ONGPOH

12

Klas–I

NakabyntakaEksaminkabanyngkong:

1.KoMeiKoPaBaIeitJongNga

2.KaJingkhuidKaMetkaPhad

3.AMal-Dum Mal-PaRa-Khe

NakabyntakaEksaminkabaar:

4.UKoh-Tyngkoh

5.KaDaïalok(Lynnong18)

6.KiRulïakiKhynnah-skul

NakabyntakaEksaminkabalai:

7.So-KherSo-Daloi

8.KaJingkhuidHaΪingHaSem BadHaSkul

9.KiDakJingkheiñ

Klas–II

NakabyntakaEksaminkabanyngkong:

1.USkaiñBadUMasiKyrtong

2.TherTherULapbahLapsan

3.ShaphangkaRel

NakabyntakaEksaminkabaar:

4.ShadPynnangPynnang

5.ShaphangUNongrep(I)

6.Kok,Kok-Kok-Kdog

NakabyntakaEksaminkabalai:

7.KaDaïalok(Lynnong21)

8.Tung-Teng!NaRiatNaRam

9.UEsopBadKiKhynnahRit

10.Wieng!Wieng

DIET N

ONGPOH

13

Lynnong–3

KiTiarΪarapHikai

Kajingthmuhabahikaiïakanokanokasobjekkalongbaraborbanïarapïaki

khynnahbankham pynbhashuhshuhïakajingtipbadjingsngewthuhkabakiladon

lypa.Hakajingpyrshangbanpynsngewthuhïakiïakaeikabangidonbanhikaingiju

pyrshangnamarkatabanthawïakiladkilyntikumnoynlehïakata.Hakajingim

kabamanlakasngingilum jingtipbadpyrshangsngewthuhïakieikieidakabangi

pyndonkam ïakidkhotmetsngewthuh(senseorgans).Ngipyndonkam ïakakhmut

bansngewthuhïakajingsma,ïakakhmatbanïohiïakieikieibadïakishkorpatban

sngewthuhïakajingsawa.Ngipyndonkam ruhïauthylliejbantipbadsngewthuhia

ka jingmad.Ngipyndonkam patïa ka sniehdoh ban sngewthuh ïa ka jingshit

jingkhriatjongkieikieinekajingjlihbadjingkhaiñjongkanokanokaslabangitwad.

Ngipyndonkam ruhïakasniehdohhakishympriahktibansngewthuhïakajinglong

teiñteiñnedambitjongkikynjametbadkumtaterter.

Hakaporbangibataishaphangkieikieingishem bakam longsatiakabasuk

banpynsngewthuhïabarohkabangidonbanhikailadangipyndonkam tangdaki

kyntien ba ngikren lyngba ka shyntur.Deina kane ka daw ba ngihap ban

pyndonkam saïakiweipatkiladpynsngewthuhkham tam ehdakabapyndonkam

dakitiarkitar.Badïakinekitiarkitarnekiweipatkiladpynsngewthuhbangi

pyndonkam hakabahikaingikhotki–‘Tiarïaraphikai’ne‘TeachingAids’nekumba

laïatippaitbahmyntakum ki‘TLM’.

Kitiarïaraphikaikibangijudonlypabaraborhakakamraklaskilong:Ka

blakbod,ushok,kajingpyndam nedostarbadudiengkdew (pointer).Karukom

shnanekarukom pyndonkam ïakinekitiarkalahbanlonghakanekarukom harum:

1.KaBlakbod:Blakbodkamutka‘board’kabaïongbadbaraborlajushnaïaka

nakakynjalyntangplywood.Laairongïongïakahalorkanongrim bakarongïong

DIET N

ONGPOH

14

kaïalongmarshakbadkarongliehjongushokïaubangipyndonkam habathoh.

Kumtakikhynnahkikham lahbanïohibhaïakidakhabakarongjongka‘board’ka

longkabaïong.Kiblakbodkidonbunjait.Kidonkiblakbodïakibalapyndaitsyndon

hakabiarbadym longbanwengbadpynkynriahïakikatbamon.Donpatkiblakbod

ïakibalashupynïengbadkyrshandakababuhhalorkajingkyrshanlaikjat(easel).

Donpatruhkiblakbodïakibalashushnasyndondakadewbilathakabiarjongka

kynrohbadkumtaterter.

Habakikhynnahkibadangrit,kajingdawabanhikaiïakidakababudïaka

rukom hikaihakabaukhynnahudeikapdengjongkajyllihikai(childcentred

approach),kapynlongbadeibanpyndonkam dakablakbodïakabalongbanrah

naweishaweinamarbangihapbanpyrkhatïakajingbitjingbiangnakaliangka

jingphalangkajingshai,kajingdawabanpynkynriahjakashongmankaporïaki

khynnahbadkumtaterter.Hynreihakibabunkikheppat,nakadawjongkajingrit

kakarmaklasnekadaw kajingdawabanpynbhamanlakapor(maintenance),la

shem bakakham bitkham biangehban pyndonkam dakablakbodïakabalashu

pyndaitbeithajuhnedakabalashuthawsyndondakadewbilathakabiar.Namar

katahakaporbashnaïingskulladeibanpyrkhatlyparuhhakanokabyntajongka

biarynshnablakbodbadkatnokajinghehjongka.

Katkum kikyndonthungnonghikaijongkaaiñkabaïadeibad KaHokShong

SkuluKhynnah(RTEAct2009),hakiskulLP,lakumnokumnoynthungtangarngut

kinonghikainakabynta60ngutkikhynnah.Kanekamutbaunonghikaiunhapban

hikaibunklashakajuhkapormanlakasngi.Kanekajingdawahikainamarkataka

dawabadeibandonkham bunkiblakbodhakakamraklasnamarladeibanhikai

dakarukom hikaikabakikhotka‘multigradeteaching’.Ladadontangkhyndiatka

jakabanshnablakbodkanktahshibuniakikhynnahhynreiladadonpatkham bun

kiblakbodkanïarapshibuneh.Kumtahakaporbashnaïakanokanokakamraklas

deiruhbanthawladbanshnabunkiblakbodhabarohkibyntabalaitjongkabiar

nakabyntakikhynnahrit.Ym deiruhbanshnadakablakbodkabaritthankumba

donkibalajushnahynreideibanshnadakabakham hehbadkham kylluid.

2.UShok:Habathohjingthohhakablakbodngipyndonkam daushok.Ϊau

shoklashnanakakynjashunkabangikhotka‘PlasterofParis’(calcium sulphate

hemi-hydrate)badïakaneka‘PlasterofParis’patlaïohnau‘Gypsum’(uweinaki

jaitshunbalapyndonkam hakabashnadewbilat).Ka‘PlasterofParis’kadeiïa

kabalapyndonkam hakihospitalbansop nalorhakaporba sumarhabakheiñ

shyieng.Ngidonruhkishokïakibalakhlehrongbadhabathohïakihakablakbod

kim dashaiehkum ubalieh,tangbalahbanpyndonkam ïakihakikhepkikhep

khamtam habadeibandroiakidur.Habathohjingthohdaushok,hakiKlasIbad

DIET N

ONGPOH

15

KlasIIdeibanthohtangdakiDakShonbadkidakkibalongpynïeng.Ym patdei

banthohdakiDakShithinebanpynthiahnepyndem ïaki.Deiruhbanthohdaki

dakkibakham hehbadym kibarit.Deibanpyrkhatruhbakikhynnahkibashong

shadienehkinlahbanïohidakabasukïakidakbalathohhakablakbod.

3.KaJingpyndam neDostar:Banpyndam ïakinokinokijingthohbalathohda

ushokhakablakbodlahbanpyndam dakanokanokakynjajaiñbalashna

pynwandurkum kasyngkhliehritlem badutyllaijingbat.Lahruhbanphahshnaïa

kanehakikhynnahskulkibalakham sandakijaiñbalarim.Habathohdaushok

barabordeibanpyndam dakabañiatïakaktinalorshapohkhnangbaupuipuishok

unhiarbeitshatraijongkablakbodbadbaunym hershaneshatai.

4.UDieng-kdew nePointer:Kalongbaraborkababhabanpyndonkam ïau

diengkdew habahikaiïakikhynnah.Kabapyndonkam dau,kaïarapbanlaitna

kabaunonghikaiukahnohdakametïakijingthohbalathohhakablakbod.Ka

ïarapruhïaunonghikaibankdewïakieikieikibadonhakadurkibadonkham pajih

nakametjongubadhakajuhkaporpatuïohladruhbanïaipeitïakikhynnah

katbadangkdewartadhakadurnekablakbod.

KaJingaijingmut:Hakaporbashnaïakablakboddakadewbilathakabiar

deiruhbanthawladbanshnasyndonhakabiarïakajakabanbuhïaushokneïa

kadostardakabapynmihtam kattokatneshabarnakabiar.Dakabalehkumtayn

ym donkam shuhbanbuhïaushoknekadostarhalorkamiejnonghikainamar

kabalehkumtakapynjakhliaïakamiejbadpyndunaruhiakajakahakamiejbayn

pyndonkam daunonghikai.

5.KaKotpulebadkaKotpyrshang:HabahikaiïakasobjekKhasideiruhban

pyndonkam ïakaKotpule(textbook)badïakakaKotpyrshang(workbook).Ngi

pyndonkam iakakotpulenakabyntakajinghikaibannangïakarukom pulejam,

banpulejarjarkhnangbakikhynnahkinïohkem ïakajingmutkabadonhaka

lynnongbadkumtaterter.

Ϊakakotpyrshangpatlapyndonkam dakikhynnahkhnangbakinïohladban

pyndonkam ïakaeibalaïohjinghikainakalynnonghakikhepkibaïasyrïem khnang

bayndahabakiim hakapyrtheishabarnaskulkinnangbanpyndonkam patïaka

jingnangjingtiphakikhepkibaïadeinaïahapbanpyndonkam (application).Ha

kaweipatkaliangkakotpyrshangkapynsukruhïakinonghikaibakinym donkam

shuhbanpynshitom thanbanthawïakijingkyllipyrshang(exercise),namarlahdon

lypabathaw ïaki. Kabakilahbanlehkalongsatangbanshuthaw tam ne

pyndonkam sadakiweipatkikam kiban pynbhashuhshuhïakarukom hikaijong

ki.

6.Kiweipatkitiarïaraphikai: Nalorkiteikitiarïaraphikaikibadonlypahaka

DIET N

ONGPOH

16

kamraklaslem badkakotpulenekotpyrshang,habaïohladbarabordeiban

pyrshangruhbanpyndonkam ïakiweipatkitiarïaraphikai.Ladadeihibanshujer

kyrtengbadaijingmut(theory),donbunbahkitiarïaraphikaibangilahban

pyndonkam habahikaiïakasobjekKhasihaKlasIneKlasII.Hynreihabapyrkhatïa

kajinglongjingman(condition)jongkibabunkiskulrithakishnongritjongngiha

nongkyndongkum nakaliangkajingdonïakaïingskulkabaskhem bad kaba

shngaiñbanbuheiei,kajingdonïakikamraklasbakylluidnekibenshongba

thikna nekakamrabuh tiarkababiang,kajingdonïakajingkerkperkabathikna,

kajingdonïakaalmaribathiknanekajingringlait(electricity)bathikna badkumta

ter-ter,kankham longkabamyntoiladangijertangkattokatnenakitiarïaraphikai

ïakibangitipbadsngew thiknabakinonghikaikilahbanïohbad kilongban

pyndonkam ladakidonïakamonbanlehkumta.Kineharum kilongkattokatne

kibakum kitakijaittiarïaraphikai:

(a).KaChart:Lahbanpyndonkam daki‘chart’balashnalypa,bakinonghikai

kilahbanthiednakapisa‘Teacher’sgrant’bakijuïohmanlakasnem.Ϊakanelah

banlehladakidurkidarnekijingthohbalathohkiïahapbadkibitkibiangban

hikaiïakaKhasihaKlasIneKlasII.Lahruhbanshushnabaddrohidakinonghikai

nephahdrohakikhynnahskulkibalakham sanbadkibadonsapbandrojingdro.

KaRukom Shna:Kineharum kilongkattokatnekijingaijingmutkibaïadeibad

karukom shnaïaka‘chart’:

(i). Kajinghehjongka‘chart’kadeibanlonglakumnokumno2phutla3phut

nekatkum kajinghehjongkachartpaperbalahbanïohhaïewhahat.Badym dei

bankhappynritshuhïaka.

(ii). Habadroneshnaïakanokanoka‘chart‘deibanpynthiknabaphidaruid

laiñmarjin bashiinshibarohsawdongjongkabadkham pynhehïaumarjinuba

nalorkhnangbanïohbanthohiaka‘heading’.

(iii). Kidakbaphithohkideibanlongdakidakshonbadkibakham hehda

kabapyrkhatbakikhynnahkibashongshadienkakamraklasruhkinlahbanïohi

shai.

(iv). Karukom airongruhkadeibanlongkabaphidapyrkhatbakadeiban

kham longmarshakbadkarongjongka‘chartpaper’

(v). Kidurbaphidroruhkideibanlongkibakham hehbadym judeibandro

bunthankidurhakajuhka‘chart’.

(vi).Deibanpyndaitdaukynjadiengtyllinediengsawdongubaritnashalor

badnashatraishadienjongka‘chart’khnangbaka‘chart’kanym klishakhmatha

kaporbasdienïaka.

KaRukom Pyndonkam:

DIET N

ONGPOH

17

(i).Habapyndonkam ïaka‘chart’deibanklidadienïakashuwabanwahhaka

biarkhnangbakanbeithakaporbawah.

(ii).Deiruhbanwahïakatangyndaladeikaporbanhikai.Ym judeibanwah

lypanamarkam khringshuhïakajingpynleitjingmutbadjingshahshkorkikhynnah

ladakilahïohilypaïaka.

(iii).Deibanwahhakatakarukom babarohkikhynnahkilahbanïohikyndiang.

(iv).Deiruhbanpyndonkam daudiengkdewhakaporbabatainaka‘chart’.

(v).Ladadonjingmutbanpyndonkam buntylliki‘chart’hakaweikalynnong,

deibanïaiwengnohkatnangdepbataibadsawahbiangpathadienhabasngew

donkam.

(b).KaFlannelBoardneFlannelGraph:Kanekalongkaweipatkatiarïarap

hikaikabakham donkam habahikaiKhasihakiklaskibakham rit.Lapyndonkam

bunsienehïakahakaporbadanghikaibadbataiïakanokanokalynnong

khamtam ehïakalynnongkabadeikajingïathuhkhana.

KaRukom Shna:Ϊaka‘flannelboard’lahbanshnadakabapyndonkam ïaka

jaiñsaiwul‘flannel’bakham longshñiuhñuipñuip.Kajingpyndonkam ïakajaiñ

‘flannel’nekajaitjaiñbanatnejaiñ‘blazer’kalonghalorkanongrim jongkajingdon

jongushñiuhsaiwulïakabortan(electrostaticforce)kabalahbanpynsnehïaki

durbangitahhaka‘board’.

Ladaïohladdeibanpyndonkam daka‘flannel’.Habaym ïohladpatlahban

shnadakajaiñjhutkabadeikajaiññuipñuipïakabalashnanauksaikynphad.

Kanekadeikajaitjaiñbajusopïakikhunlungbadangkhabaddangrit.Ladasop

ïaka‘board’dakanekajaiñruhkalahhibanpynsnehïakidurbalatahhalorjong

ka.

Ϊaka‘flannelboard’lahbanshnadakabapyndonkam ïakalyntangbastang

kumbashitenginshiïakabalapyndaitlangterterbanlongkum ka‘board’.Lahruh

banshna daka‘plywood’nedakakynja‘hardboard’nedauphong(thermocol)ba

longlyngknap.Kajinghehjongkanokanokaboardkadeibanlonglakumnokumno

laiphutkapyngkiang badarphutshitengkakynjang.Deibansopïakadakajaiñ

‘flannel’nedakajainjhut,katkum kajingiohlad.Karongjongkajaiñpatkalahban

longkabakham dum rongkum karong‘navyblue’nekarongïong.

Ϊakidurbadeibanpyndonkam patlahbanshudrohibadnangtasakhapna

u‘out-line’.Ladalahpatbanïohïakidurbaladonlypa,lahbanshukhapnau‘out-

line’ne‘boundary’jongkadur.Hadienkatapatsatahshadienjongkidurdaki

lyngkhotjaiñ‘flannel’nekilyngkhotjaiñjhutnedakilyngkhotkotsiriskyrshutdieng

ne’sandpaper’bajupyndonkam banshutpynjlihïakadienglyntangdakinongshna

miejneshuki.Kajaitjaiñbantahshadienjongkidurkashongkatkum kajaitjaiñba

DIET N

ONGPOH

18

lapyndonkam banshnaiaka‘board’.Ϊakakotsirispatlahbanpyndonkam katba

sngewbit.

KaRukom Pyndonkam:Habapyndonkam ïaka‘flannelboard’deiban-

(i).Wahlanepynïengïaka‘flannelboard’hakajakababarohkikhynnahkilah

banïohishailutïaka.

(ii).Hakaporbapyndonkam deibantahïakidurterterkatkum kajingïaid

ryntihjongkimathikainekajingïaidjongkajingïathuhkhana.Ym deibaniehsahïa

kidurhakaboardhynreideibannangïaiwengnohkatbanangdepïakimathikai.

(iii).Ladajiabadonkam banpyndonkam biangïakijuhkidurhakajingïaidjong

kaporhikaiïakajuhkalynnong,ym leileisashim biangïakinakajakabuhbadsa

tahbiangïaki.

(iv).Habadonkam bantahbunkidurhakajuhkapordeibanphikirbantahïaki

hakatakarukom bahabapeitlangïakihakajuhkaporkaidonnongrim karukom

buhïaki.

(v).Ladalashudrohiïakidurphikirbakidurkinlongkibakham wandurïohba

kapynrkhiepynbanïakikhynnahladakidurkiishutiahabapeitïaki.

(k).KaFlashCard:Ka‘flashcard’kadeikajait‘card’ïakabalajupyndonkam

hakabahikaiïakanokanokasobjek.Lapyndonkam ïakakham tam ehhakaporba

ngitynjuhïakajingsngewthuhjongkikhynnahïakaeibaladepbanhikaidau

nonghikai.

KaRukom Shna:Lahbanshnaïakadakabakhapdursawdong‘rectangle’na

ka‘chartpaper’.Kajinghehjongkakalongkatkum kajingdawajongkajinghikai

badkatkum kartakhynnah.NakabyntakikhynnahrithaKlasIbadKlasIIlahban

otïaka‘chartpaperhakisawlyngkhotbadsashna‘flashcard’nakaweikaweika

lyngkhot.

Karukom shnaïaka‘flashcard’kalongkatkum kajingdonkam jongki

lynnongbalashim haklas.Kalahbanlongbahaka‘flashcard’ngidroïaudakthoh

nekidurnethohïakakyntiennethohïakisnem nethohïakinokinokirukom thoh

kiba ïasnoh bad kibynta kiba lah ban pyndonkam ïa ka ha kaba kyllijingtip,

jingsngewthuh,jingshemphangjongkikhynnahbadkumtaterter.

Kidakbangithohhaka‘flashcard’baraborkideibanlongkibakham heh,

kham shaibadkham rbenkarukom airong.Kadawkalongbahabangiong‘flash

card’kamutka‘card’ïakabangishu‘flash’kabamutbangishupyniïakikhynnah

tangkattokatnesekhonbadsapynhiarnohïakashapohnewengnohnakajingïohi

kikhynnah.Nakatakadawkikhynnahkidonkam banïohishaibhaïakahakashi

sienpeit.

Ka Rukom Pyndonkam:(i).Ϊa ka ‘flash card’lah ban pyndonkam da u

DIET N

ONGPOH

19

nonghikaiyndahabaudeibantynjuhïakikhynnahbantipladakilasngewthuhbha

neem ïakalynnongbalahikai.Hadienbaunonghikaiuladephikaiïakalynnong

unphahïakikhynnahbakinshongkhopnamarbaynkyllijingkylliïaki.Nangtaun

phahsngapjarbadbthahbakinpeitbeitshauhakaporbaurahïaka‘flashcard’

shalorbadbaunsajiedïaunounoukhynnahbanjubabïakajingkyllibaudonban

kyllikabadonjingïadeibadkaeikaeibaladronethohhaka‘flashcard’.Ulahruh

banongshuwaïakajingkyllibadsapyniïaka‘flashcard’badhadienkataunsajied

ïaunounoukhynnahbanjubab.

(ii).Lahruhbanpyndonkam ïaka‘flashcard’dakikhynnahhakaporbaïaleh

kompetishonhakamraklashadienbaunonghikaiuladephikaiïakanokanoka

lynnong.Lahbanphiahlypaïakikhynnahhakiarkynhun.Nangtaphahlypaïaki

khynnahjongbarohartyllikikynhunbakinshna‘flashcard’markatjuhtylli,hapoh

kajingïalam unonghikai.Badhakasngibadperiodbalapynbeitpat,kakynhunba

nyngkongkanrah‘flashcard’shalorbadbuhjingkylliïakakynhunbaarbakan

jubab(unounonakakynhunbadeijubabulahbanjubab).Nangtasakakynhunba

arkanrah‘flashcard’badbuhjingkyllibanjubabpatdakakynhunkabanyngkong.

Kumtashikumtaterterlahbanpynïaidïakakam badïakanokanokakynhunkaba

lahbanjubablahbanai‘score’tershiterkathaduhbandakutkapornelutki‘flash

card’.Hakabakhatduhsakheiñïaki‘score’bakikynhunkiïohbantipmanobatam

badbajop.Kanekaïarapnakabyntabanpynrunghakikhynnahïakamynsiem trei

shitom khnangbanïohjingjop.

Kiteihanengkilongtangkattokatnekijingpynshaibadjingaijingmuthalorka

jingshnabadrukom pyndonkam ïakitiarïaraphikaikibakham kongsanhaka

jinghikaiiakaktienKhasi.Kababudnangtakalongbangiiehnohhakajingstadbad

jingshemphangjongkinonghikaibanpyrshangïakababhatam barohhakabashna

nepyndonkam ïakitiariaraphikaibakilahbanïohnangnonangnonakabyntaka

jingmyntoijongkikhynnahskul.

Lynnong-4

KiJingtbitHaKaJinghikaiΪaKaKtien

Kanokanokasobjekïakabalahikaiïaukhynnahhaskulkadonïalakijong

kijinglah ba kyrpang ban ïarap ha kaba pynroibad pynsan ïa ka jingtip,ka

jingsngewthuh,kaborpyrkhatpyrdaiñbadkajingsanhakaakorkaburom badka

longbriewmanbriewjongukhynnahhi.Kum kanuksa,kasobjekJingkheiñkaïarap

kyrpangbanpyntbitïaukhynnahhakajingnangbankheiñbandiahhakajingim

kabamanlakasngi,katbakasobjekEVSpatkaïarapkyrpangnakabyntaka

DIET N

ONGPOH

20

jingsngewthuhbakham bhaïakieikieikibakersawdongïangi.KasobjekKhasipat

kaïarapbanpyntbitïaukhynnahnakaliangjongkajingnangbanpyndonkam ïaka

ktienïakabakiweipatkisobjekkim hikaikyrpangshaphangkata.Deinamarkataba

manlakaweipakaweikasobjekïakabalahikaiïaukhynnahkadonlakijongki

jingtbitïakibalamangkyrpangbaukhynnahunïohnakabapuleïakatakasobjek.

HakabaïadeibadkasobjekKhasi,kineharum kilongkijingtbitbakongsanïa

kibangimangbanpynïohhaukhynnah:

1.KaJingtbithakabaSngapbadShahshkor(ListeningSkill):Deibanpyniohia

kanekajingtbithaukhynnahhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.Kaneka

jingtbitkadeikabadonkam ehnamarkalongkatynraiïaukhynnahnakabyntaka

jingdawabannangdesaïakiweipatkijingtbithakaktien.Kajingtbithakabasngap

badshahshkorkalongruhkaladdakabaukhynnahulahbanlehkham bhahaka

jingpuleïakiweipatkisobjek.

Kabadonïakanekajingtbit,kaïarapïaukhynnahbansngewthuhkumnodei

bankynnohkyntien,banringsur,banpyndonkam kyntien,banshim thupkyntien,ban

pynïaidbeitïakikyntienhakathupkyntiennekasentenKaïarapruhbansngewthuh

ïakajingstedkrennepule,kajingritnejinghehsur,kajingpynkyllasurnaka

jingdawakakhepnebanïohkem ïakajingmutbadkumtaterter.

Karukom hikai: Lahbanhikaiïakikhynnahdakababudiakinekijingai

jingmutharum:

(a).Kum kinonghikaiphideibantipbahakanekajingtbitdonsaw tylliki

kyndonjingjiakibaïabudryntihkaweihadienkaweipathakajabiengukhynnah.

Nyngkongehkajiashuwakajingïohsngewïakajingsawalyngbakashkor,bud pat

sakajingpyrshang bansngewthuhïakatakajingsawa.Hadienkatapatkadonsa

kajingpyrshangbanpynshongdorïakajingmutkabadonshalyndetjongkataka

jingïohsngew badkhatduhehkamihkajingshim raijongubaïohsngew banleh

kumnohadienbalaïohsngewïakaeikaei.

Kateikajingdawabanïohsngew ïakieikieihakarukom kabadeikadawa

namarkatabadeibanpynlongïakaklaskabajarjarkhnangbakanym pynthutïaka

jingiohsngew jong ki.Haba ngim ïohsngew thikna,barabor ka ktah ïa ka

jingsngewthuhjongngiïakieikieihakarukom kabadei.Kanekaktahïabarohkijait

jingthaw ha ka pyrtheikiba donkam ban nang eieina kaba ïohsngew.Ki

jingwadbniahbalalehhaEnglandkiïathuhïangibahakisngikibahadienkisim

Skylark(Kijaitsimphlangbalongrongsoh-otPhareng)kibaim hakijakabakham

jurkajingsawakim danangshuhbanpahrwaisngewtynnadkum kitokisim Skylark

kibalaim hakiporkibarim.Kadawkalong,namarbahakajakabakiim,katba

nangïaidkapatengkikhunsim Skylarkkim ïohsngewshaishuhïakasurpahrwai

DIET N

ONGPOH

21

kabashaikajongkikmiekikpajongkinakadawbalajurthankajingsawanakiwei

patkitlongpynmihjingsawa.

(b).Lasngewdeiruhbanpynkynmawïakinonghikaihangnebakajinglahjong

kikhynnahbanshahshkor(attentionspan)kalongkabalyngkot,tangkumba20

mimithakashisienhikai(KlasIneKlasII).

(k).Deibantipruhbakajinglahpynleitjingmut(concentration)jongunounou

briewhakanokanokakhepkalongtang3sekhonbadhadienkatakaleitnohbad

kasawanbiang.Kanekadawanamarkataïakinonghikaibakideibanthaw lad

banpynlongjarjarïakaklashakaporbahikai.

(d).Kindonruhkikhephakabaladeibanphahkhapripïakikhynnahkhamtam

hakaporbahikaiïakarukom kynnohkyntiennamardakabalehkumtakinkham

lahbanpynleitjingmut.

(e).Deiruhbannangbanpynsngewtynnadïakarukom hikaikhnangbanlah

banpynnehiakajinglahshahshkorjongkikhynnahdakabapyndonkam ïakibabun

kiladhikai(technique)kum kaba-ïathuhkhana,pynidur,pynrwai,pynïalehkai,

pynpulejam,ïaikyllijingkyllibadkumtaterter.

KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaSngapbadShahshkor:

Deibanpynshongdorïakanekajingtbitmanbahikaiïakanokanokalynnong.Ka

longkabadeibandapynthiknabamanlaukhynnahupynibaudonkajingroiha

kanekajingtbitkatbanangïaidkaporhakajingshongskulkajongu.Lahbanlehïa

kanedakabaïaikhmihthuh(observe)ïaukhynnahmanlakasngibadbanthawlad

ïaubaunkham pynbharuhladajiabakijinglehjingkam jongukipynpaw bau

kham duna.Kaneharum kalongkathup(Checklist)jongkijinglehjingkam u

khynnahhakibangipynshongdorïau:

Khmihthuhladaukhynnah-

(a).upynleitjingmutneem hakaporbausngap?

(b).ushahshkorneem dakajingsngewskhem?

(k).upynsngewneem ïakijingpynthud?

(d).usngewthuhneem ïakijingbthah?

(e).usngewthuhneem ïakaeibauïohsngew?

(g).ulahneem banongterterïakaeibauïohsngew?

(ng).uïohjingkmenneem nakabasngapbadshahshkor?

(h).unangneem banpynïapherïakabadeinakabymdei?

(i).usngewtynnadneem bansngapïakijinghikaiunonghikai?

2.KaJingtbithakabaKren(SpeakingSkill): Ϊakanekajingtbitruhdeiban

pyrshang banpynïohhaukhynnahhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.

Kabapyntbitïaukhynnahhakanekabyntakaïarapïaunakabyntakajingnangban

DIET N

ONGPOH

22

pyndonkam ïakaktienhabakren.Kaktienkrenkaïapherkattokatnenakaktien

thohkhamtam ehhakarukom pyndonkam ïakakatkum kajingïadeibriewbadkat

kum kajingdawakakhep.Kikhynnahkijumlienbanïathuhkhanaparakhynnah

naduhdangritbadkanekajinglongkalongruhsalonsarïabaroh.Hynreihaka

jinghikaiïakaktienpatbunsienehngilaiehnohbanhikaiïakajingtbithakabakren

badbaraborngipynlutporbunehtanghakabahikaibanthohbadkataruhtangïa

kabalapulelyndet.

Kabaïarapïakikhynnahbantbithakabakrenkaïarapbanplieladïakiban:

(a).longkibashlurbankrenhakhmatkiweipatkibriew.

(b).nangbankynnohshaiïakikyntien.

(k).krendakasurkrenlem badkajingstedkababiang.

(d).lahbanpynwandurïakirukom pyrkhathakarukom kabashongryntih.

(e).buhïakieikibadonhakajingmuthakisentenkibasukbadkibabeit.

(g).ïohjingkmenbadjingsngew sarongnakajinglahbankrenhakarukom

kabadei.

KaRukom Hikai:Kalongkabadeibandathawladbakirukom hikaikideiban

longkibaplieladïakikhynnahbakinpynpawïakirukom pyrkhatdakabakren.Ha

kabaïadeibadkane:

(a).Lahbanphahïakikhynnahbakinïathuhkhanaïakalynnongbakilapule

badïakabaladephikai.

(b).Lahruhbanwanrahshaskuldakinokinokidurkum kidurnaki‘calendar

nemagazine’neïakidurbalahbaniohnangnonangnoïakibaphisngew baki

ïahapbadkartakhynnahbadphahïakikhynnahbakinjubabïakijingkyllishaphang

kieikieikibadonhakadur,namarladashukylliïakieikieikibakinhappyrkhat

khlem daiohidakikhmatkankham pynshitom ïakihabakidangrit.

(k).Lah ruh ban pyndonkam ïa ki‘flash card’ha ka porba tynjuh ïa ka

jingsngewthuhkikhynnahhadienbalahikaiïakalynnongkhnangbanpynstedïaka

jingtreikam kajabiengjongkinamarkinhapbanshahshkorbhakyndiangïaka

jingkylliunonghikaibadhakajuhkaporkinhapruhbanpynleitjingmutbhakliawha

kaporbakipeitïaka‘flashcard’.

(d).Nalorkinekijingthawladlahruhbanwaddakiweipatkiladkilyntikiban

ïarapïakikhynnahbakintbithakabakrenkum dakabalehdakijingialehkai

PhawarSaranedakiweikiweipat.

KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaKren:Banpynshongdor

ïakajingtbitjongukhynnahhakanekabyntadeibankhmihthuh(observe)badpeit

ïakijinglehjingkam ukhynnah(behaviour)katkum kanekathup‘checklist’harum:

Khmihthuhladaukhynnah:

DIET N

ONGPOH

23

(a).uïengneem bankrendakajingsngewshlur?

(b).ulahneem bankrendakasurkabashaibadjam?

(k).unangneem banpyndonkam dakikyntienkibadeijongkaktienpdeng?

(d).ushahktahneem hakarukom ringsurjongkaktienshnongjongu?

(e).ushlurneem banpeitbadphaibeitshaunonghikaineshakiparakhynnah?

(g).ulahneem bankrenhakisentenkibabeit?

(ng).udonneem ïakarukom pyrkhatkabashai?

(h).ulahneem bankrenshaidshaidbadterterïakaeikabaudonhaka

jingmut?

(i).upyrshangneem banpynpawïakamaladelyngbakisentenbaukrenbad

ladaulongneem ubakloibanjubabïakijingkyllibalabuhdaunonghikaiïauban

jubab.

3.KaJingtbithakabaPuleJam (LoudReadingSkill):Ϊakanekajingtbitruhlah

banpynïohhakaporbahikaiïakanokanokalynnong.Kadalongkabadeiehba

naduhbakikhynnahkidangdonhakaKlasIbanhikaiïakiïakinongrim kibadeiha

kabapulejam (loudreading)namarkikhynnahkindonkam sahïakahadienhabud.

Kalongruhkabadeibakinonghikaikintipbakabapulejam kadeiruhkanongrim

jongkajinglahjongkikhynnahbanlahlyndetkham kloiïakaeikaeikabakipule

namarbakajingsawahakaporbakipulekaïohladruhbanrungshakajabieng

lyngbakishkor.Tehynreikumbakalong myntahibunsienehym shym lapynlut

bunkaporhakabahikaiïakikhynnahbakinpyntbitïaladehakanekaliang.

NakabyntakikhynnahkibadangshonghakaKlasIneKlasIInginym lah

bankhmihlyntibakikhynnahkinlahbeitnaladebanpulehiïakanokanoka

jingthohwatladakilahbandonkibanpyrshangbanlehkumta.Kadawkalongbaki

khynnahkidangshitom bantipïakajingspeldakbadkarukom kynnohjongkiba

bunkikyntienwatïakitokibakijupyndonkam manlakasngiruh.

KaRukom Hikai:Ϊakajinghikaiïakarukom pulelalehnaduhkiklaskibaritha

kaporbalahikaiïakikhynnahbanpuleABKDhakablakboddakabapynbudïaka

surkynnohjongkinonghikaikatbadangkdew artadïaudakthohterter.Hadien

katapatlahikaiïakikhynnahbanpuledakïakikyntienkibaardaknelaidakbad

kumtaterterkathaduhbandahikaiïakibanpuleïakasenten.

HabakikhynnahkidangshonghakaKlasIneKlasIIhabahikaiïakarukom

pulejam deibanthohïakikyntiennesentenhakablakbodnehaka‘chart’ïakibala

shim nakalynnongbadanghikai.Deiruhbanïaihikaipuleïakajuhkabynta

bunsienkathaduhbakikhynnahkindalahbha.Kam longkabadonjingmutlada

hikainohdakaweipatkabyntapulekatbakikhynnahkim patlahbhaïakabyntaba

lahikainyngkong.

DIET N

ONGPOH

24

Barabor,hadienbaladephikaiïakalynnongdakabapyndonkam ïakano

kanokarukom hikaideiruhbanpynlutkattokatneperiodhakisngikibabudnaka

byntabanpynlutporhakabahikaiïakarukom pulejam.Hadienbalahikaiïaki

khynnahbanpulejam dakabapeitnakaeibalathohhakablakbodneka‘chart’lah

patbanhikaiïakibakinpulenohsanakakotpule.

Ka Jingpynshongdorïa ka jinglah u khynnah ha kaba Pule Jam: Ban

pynshongdorïakajingtbitjongukhynnahhakanekabyntadeibanpyndonkam ïaka

jingkhmihthuhnepeitthuhïakijinglehjingkam ukhynnah(behaviour).Hakaba

ïadeibadkanekabyntapyndonkam ïakaneka‘checklist’harum bankhmihthuhïoh

donkibakum kinekijingbaklahakaporbakikhynnahkipulejam:

(a).Kajingbymlahbanithuhthiknaïakidakbadkyntien.

(b).Kajingkynnohbaklaïakikyntien.

(k).Kajingpulekyntienpakyntienhakajakabanshim thupkyntien.

(d).Kajingpynrunghinaladeïakieikieikibym donlypahakajingthohneka

jingiehnohïakieikieikibadonlypahakajingthoh.

(e).Kajingkynudsurhakaporbapule.

(g).Kajingpyndonkam ïakashympriahktibankdewhakaporbapule.

(ng).Kajingbatjngaithannejanthanïakakotpulenakikhmat(Jingjngaikaba

biangkalong25cm haduh30cm nakikhmat).

(h).Kajingdunahakarukom bansur(stress/emphasis)hakikynnohneki

kyntienkibadawaïakajingbansur.

(i).Kajingpuledakasurkabajem thannekabaehthan.

(ï).Kajingpulestedthannesukithan.

(j).Kajingbym phikirïakidaksangehbadkumtaterter.

Jingkynthoh:Habakikhynnahkidangritnginym lahbankhmihlyntibakin

lahbanbudryntihïakarukom pulejam hakarukom kabadei.Hynreikalongpat

kabadeibanpynkynmaw ïakibakinpyrshangbanlehhakarukom kabadeikat

nangkiew nakaweikaklasshakaweipatkumtabayndakilapoihakiklaskiba

kham shalorkinkham lahbanlehjanai.

KaJingspeljam (Recitation)kum kabyntajongkajingpulejam:Hakabaïadei

badkajingtbitbanpulejam,kaweikabangidonbanpynkynmawhangnekalongba

kaweinakikam balajulehhaskulbanpyntbitïakikhynnahhakabapulejam ka

longhakaba phahïakikhynnahbanspellyndetdakabajam ïakanokanoka

jingthohkham tam ehïakapoim.Deiïakanekarukom hikaibabarohkitipdaka

kyntien‘Recitation’.HakaktienPharenghabaong‘recite’kamutbanspeljam lyndet

ïakanokanoïakabalapulelyndet.Kanekam damutsatianamarkatabadeibanda

pynkhihdkhotmetartadhakaporbapule.Hynreihakajingïaidjongkaporngi

DIET N

ONGPOH

25

shem balapynïasnohïakanekajaitkam ryngkatbadkajingpynkhihdkhotmetbad

barohngilaïamlienbanlehkumta.Kajingphahspellyndetïakikhynnahnamar

katakalongkaweinakiladbanpyntbitshuhshuhïakikhynnahhakabapulekot

namarïakanokanokabakiladeppulelyndetlypakistedruhbanpuleshaidshaid

ladapeitnakakotpule.

KaRukom HikaiSpelJam:Kineharum kilongkijingaijingmuthabahikaispel

lyndetne‘recite’ïakiPhawarSarahaKlasIbadKlasII:

(a). ÏakanokanokaPhawarSaradeibanongshuwa(recite)dauneka

nonghikaibadhadienkatasaphahïakikhynnahbakinpynbudsukisukihadienu

nonghikai.Ladadonladlahruhbanshupyntem daka‘taperecorder’neka‘CD

player’nadaka‘mobilephonehandset’nedakanokanokakynjatiartem.Nangta

patlahruhbanshuthohïakaPhawarSarahaka‘chart’nekablakbod.Kankham

bhaladathohhaka‘chart’namarlahbanïaipyndonkam patïakabunsienhadien.

(b).Habaphahïakikhynnahbanongjam ïakaPhawarSara,nyngkongehdei

banphahshuwaïakibakinlehkumtakum kakynhun.Hadienkatapatyndahabaki

khynnahkilalahbanongshaidshaidbadryntihkum kakynhunsaphahpatïaki

banongjam shibenshibenbadhadienkatapatsaphahbakinongjam marwei

marwei.

(k).Hakaporbakikhynnahkispelneongjam ïaka,deiruhbanpynbeitartad

artadïakijingbaklaladadon,kum kajingbaklahakarukom kynnohnekarukom

ringsurnekarukom kiewrukom hiarjongkasurnenakaliangkajingstedjongka

rukom pulebadkumtaterter.

(d). HakikhepbakaPhawarSarakalongbanpynspeljam lem badkaba

pynkhihdkhotmetdeibanpyrshangbanhikaiïakibanlehkumtabadkanekanang

ïarapshuhshuhbansngewtynnadïaki.

(e).HabakaPhawarSarapatkadeikabalongbanpynïalehkaikum kaPhawar

Sara‘KoMenJakoid’bad kiweikiwei,lahbanpynïalehkaiïakikhynnah(play-way

method).

Ka Jingpynshongdoria ka jingnang SpelJam (Recitation): Lah ban

pyndonkam ïakaneka‘checklist’nakabyntabanpynshongdorhakaporbaphah

speljam (recite)ïakikhynnah:

(a).Peitthuhladaukhynnahudonjingsngewskhem neem hakaporbauïeng

badspellyndet.

(b).Peitthuhruhïakarukom phaikhmat(eyecontact)ukhynnahladaushlur

neem banpeitpyrshahbadphaishabaroh.

(k).Peitthuhladaukhynnahunangneem bankynnohbhaïakikyntien.

(d).Khmihthuhladaukhynnahuspelshaidshaidneem dakasurkabajam ne

DIET N

ONGPOH

26

ladautipneem banspeldakakhriangkabathikna(regularrhythm)badhaka

jingstedkababiang.

(e).Peitthuhladaukhynnahunangneem banpynkhihdkhotmetkhnangban

pynshaishuhshuhïakajingmutkabadonhakaPhawarSara.

4. KaJingtbithakabaThoh(WritingSkill):Habahikaiïakanokanokalynnong

deibanpyrshangbanpyniohhakikhynnahïakanekajingtbit.Kajingnangbanthoh

kamihnakajingtbithakabasngapbadshahshkor,kajingtbithakabakrenbadka

jingtbithakabathohdak.NakabyntakikhynnahhakaKlasIbadKlasII,kajingtbit

hakabathohkakynthupïakajingnangbanthohjingthohtanghakiDakShon(Print

Script)kibakhuid,kibashai,kibaitynnadbadkabadonïabarohkijingtbitkiba

ïasnohbadkajingdawahakarukom thohdak.Kakynthupruhhapohjongkaïaka

jingnangbanthohïakaeibakilapulelyndethakikyntienkibadei,kajingspeldak

kabadeibadhakisentenkibabeit.

Karukom hikai:

(a).Nakabyntakajingsngewthuhïakarukom hikaithohdak,khmihïaki

jingbataibniahbalathohhakakot-‘KiNongrim HikaiThohDak’,ïakabalapynmih

dakaDIET,Nongpoh,badïakabasam shakiskulLPhaRi-BhoiDistricthakasnem

2012.

(b).Nakabyntajongkajinghikaithohjingthohpatlahbanlehkumneharum:

(i).Nyngkongehngisdangdakabaphahïakikhynnahbanbudïakidak

thohïakibalathohlypashilaiñhakakopibadhadienpatbanbudsanakablakbod

hakakopi.

(ii).Hadienkatapatngiphahïakikhynnahbanbudtertersaïakikyntien

ïakibalathohlypashilaiñhakakopibadhadienkatabanbudsaïakibalathohha

kablakbod.

(iii).Yndahabakikhynnahkilahnangbanbudterterïakikyntienngiphah

patïakibakinbudsaïakisentenbalapynthohlypanebanbudhakakopiïaka

poim.Hakajuhkaporngiphahruhïakikhynnahbanbudïakijubabjongkinokino

kijingkyllibalathohdakinonghikaihakablakbod.

(iv).Nangtapatngisahikaiïakikhynnahbanthohlyndetïakikyntienbala

phahpulekum ka‘spelling’.Hadienkatapatsaphahïakibanthohlyndetïakijubab

bakiladeppulelyndetnesaphahïakibanthohlyndetïakipoim bakilalahban

speljam.

KaDikteshonkum kaladhikaithoh:Kabaaidikteshonkalongkaweipatka

ladhikaidakabakikhynnahkiïohladbanpyntbitïaladehakabasngapbad

shahshkor,hakabapynleitjingmutïakaeikabakiiohsngew badhakabapynmih

patïakaeibakiïohsngewhakadurjongkajingthoh.HakiKLasIbadKlasII,ka

DIET N

ONGPOH

27

jingaidikteshonkakuttanghakabaaidakidakthoh,kibowel,kikonsonanbadki

kyntien.

Habaaidikteshonïakikhynnahdeibankynmaw ïakinekijingaijingmut

harum:

(i).Shuwabanaidikteshondeibanthohïakidakthohnekikyntienhaka

blakbod,nangtaphahïakikhynnahbanpeitkatokatneporbadhadienkatasa

pyndam noh.Kanekaniarapïakikhynnahbankynmawïakidurdak.

(ii).Kidakthohnekikyntienbaphiaidikteshonkim deibandunathanne

khyndiatthan.

(iii).Habaaidikteshondeibanongtangshisiennearsienduh.Ym deiban

ïaiongbunsiennamarkam iarapshuhïakikhynnahbanpynleitjingmutïakabaki

ïohsngew.

(iv).Habaaidikteshondeiruhbanpyrkhatïakajingstedthohdakkikhynnah.

Ym deibanaistedthannesukithan.DeibankynmawbahaKlasIkikhynnahkilah

banthohhakajingstedpdeng(average)20dakhakashiminitbadhaKlasIIpat30

dakhakashiminit.

(iv).Hadienbalakutdeibanongbiangïakidakthohnekyntiensashisien

khnangbakikhynnahkiniohpynbeitbiangïaladeïakijingthohbakilathoh.

KaJingpynshongdorïakajingtbitukhynnahhakabaThoh:Ϊakajingtbitki

khynnahhakanekaliangdeibanpynshongdormanbahikaiïakanokanokalynnong.

HaKlasIbadKlasIIïakajingpynshongdorlahbanlehkumneharum:

(a).Hakabaïadeibadkajingpynshongdorïakarukom thohdakpyrshangban

budïakajingaijingmutbalabataihakakot–‘KiNongrim HikaiThohDak’bala

pynmihdakaDIET,Nongpohbadïakabalasam ruhshakiskulLowerPrimaryhaRi

-BhoiDistrict.

(b).Peitthuhruhladaukhynnahutipbadsngewthuhneem banthohïaka

jubabbalapulelyndetkabaïadeibadïahapbadkajingkylliïakabalaaibadladau

nangneem banthohïakajubabhakisentenkibabeit.

Kiteihaneng kilong katto katne kijingaijingmutkiba ïadeibad ka

jingsngewthu shaphangkijingtbitïakibangimangbanpynïohhakikhynnahnaka

jinghikaiïakaKtienKhasibadkyllum nakabahikaiïakanokanokaKtien.Kum ki

nonghikaiphilahbanpynïarshuhshuhïalakajongkajingtipbadkajingsngewthuh

halorkinekibyntadakabaïaipuleïakibabunkikotkibapyrshangbataishaphang

kinekieikiei.Badngidonkajingkyrmenbaladaphinlahbanpyrshangbudtangïa

kiteikieikieiïakibalathohhanengruhkaniarapshibunehïakikhynnahrithaki

skulkijongphi.

DIET N

ONGPOH

28

Lynnong-5

KaByntaJongKiPhawarSarahaKaJinghikaiïaKaKtien

KaJinglamkhmat:Kibyntajongkapoitriïakibalapynrungbanpuledaki

khynnahhaKlasIbadKlasII,kideiïakibaumyllungP.G.Gatphohukhotdaki

PhawarSarabadhakaktienPharengpatlakhotki‘NurseryRhymes’.Kajingthmu

habapynrungïakikum kibyntajongkajingpulekam deiehnakabyntabanïoh

jinghikainakabatipbadsngewthuhïakajingmutkabadonhakalynnonghynreika

mutehnakabyntakajingïohjingkmenjongkikhynnahnakabaspellyndet(recite)

ïaki,lem badkajingpynkhihïakidkhotmetnenakabapyrshangbanïalehkailadaki

phawarhikilongbanpynïalehkai.

KajingtipbadjingsngewthuhïakibyntakibaïasnohbadkiPhawarSaraka

long kabadonkam ehnakabyntakinonghikai.Halorkanekabyntalasngewdei

banthoheieikhnangbakinonghikaihakiskulritjongngikintipshaphangjongki.

Kineharum kilongkattokatnekibyntakibaïasnohbadkiPhawarSara:

1.KatynraijongkiPhawarSara:KiPhawarSarakidonhakyllengkapyrthei.Ki

lahbandonhakadurbym patthohnehakadurbalathoh.HaRiEnglandkimih

nyngkongehhakaphewsnem kabalaijongkaspahsnem kabakhatkhyndaihaka

kyrteng‘NurseryRhymes’badkitopatkibamihhariAmericakimihhakakotbala

aikyrteng‘MotherGoose’sSongs’.HaRiKhasijongngiruhngishem bakidonlypa

hakadurkabym patthoh.Donruhkattokatneïakibangilahbanshem hakadur

DIET N

ONGPOH

29

thohkumbalahbanshem hakibyntabashakhmatjongkakot‘KaDuitaraKsiar’da

uSosoTham badhakakot‘KiPhawarSara’dauPrimroseGarfieldGatphoh.Ki

PhawarSarahikidonlakajongkatynrainakabakiwanmih.HaRiEnglandkine

harum kilongkikattokatnekitynrainakibakiwanmih:

(a).Donkiphawarsarakibamihnakijingrwaijingïathuhkhanashaphangkaei

kaei(printedballads).

(b).Kidonpatkibamihnakathupjongkikotjingrwai(songbooks).

(k).KidonruhkiPhawarSarakibamihnakajingïairwaijongkibriewïakitoki

jingrwaibalapyndonkam hakaporbapynlongïakidramahalorrynsan(stage

productions).

(d).KidonruhkiPhawarSarakibamihnakijingrwaibalajurwaidakibriew

kibaim hakithaiñnongkyndongbadkibakajingim jongkikadangkham ïajanbad

kamariang(folksongs).

(e).DonruhkiPhawarSarakibamihnakijingrwaikynthahbalapyndonkam da

kibriewhakiporbakipynpawpyrshahïakarukom synshar(politicalsquibs).Kum

kanuksakaPhawarSaraphareng‘BaaBaaBlackSheep’kamihnakajingpynpaw

pyrshahjongkibriewïakasorkarPharenghakasnem 1275namarkajingpynmih

jongkaïakakhajnashalanmar(exporttax)ïausaiwulbalapynmihdakitokibriew

kibatreishitom banrilangbrotbanpynmihsaiwul.

2.KiJaitPhawarSara:DonsawjaitkiPhawarSarabakham kongsanbadkitaki

long:

(a)KiPhawarSaraÑiewDak(CountingoutRhymes):KinekijaitPhawarSara

kiïarapïakikhynnahnakabyntabanlahbanñiew ïakidakjingkheiñmynbaki

dangrit.Kajingñiew jongkiïakidakjingkheiñ,dakabapyndonkam dakaPhawar

Sarakaïarapbakinlahlyndetïakajingïaidterterjongkidakjingkheiñnaubaritsha

ubakhrawkhlem dadonkam banpynshitom ïakajabiengbakanpynleitjingmutban

kynmaw unoudakjingkheiñubawanshuwabadunopatubawanhadien.Kham

bunsienehkanekaphawarñiew dakkakutbeittanghaudakjingkheiñshiphew

(10).Hakakot‘KaDuitaraKsïar’dauSosoTham lathoharsienhaka‘Phawar–I’

badhakakot‘KiPhawarSara’dauP.G.Gatphohngishem hakapoim KiDak

Jingkheiñ.Lapyndonkam namarkataïakinekijaitPhawarSaranakabyntakitoki

khynnahkibadangshusdangleitskul

(b).KiPhawarSaraKyntip(Riddles):KinepatkijaitPhawarSarakideiki

phawarïakibalamangnakabyntabanlongkajingkyntipïakitokibasngapïaki.

KinekijaitPhawarSarakiïarapïakikhynnahnakabyntabanlongkibapynleit

jingmutbadkibakhlaiñbanringniabadpynwandurïakajingïadeijongkajingong

(statement)badkajingkyllikabangiwadjubab.

DIET N

ONGPOH

30

(k).KiPhawarSarabanpynmyllenïakikhynnahrit(InfantAmusements):Kine

kijaitPhawarSara kipynrkhie,pynmyllen bad ïarap ban aijingkmen bad

jingsngewbha ïa kikhynnah rit.Kiïarap ruh na ka bynta ka jingroiha ka

jingpyndonkam kyntienhakajingim kabamanlakasngi.Kum kanuksa kaPhawar

Sara‘KoMenJakoid‘jonguP.G.Gatphohkaaijingkmennamarkalongban

pynïalehkaiïakikhynnahbadkaïarapruhnakabyntakajingnangbanbuhjingkylli

badbanaijubabïakajingkylli.NangtakidonruhkiPhawarSarakum KaPhawar

Sara‘O-BEI-O!’kabaïarapïakikhynnahnakabyntakajingkynmaw ïakisursawa

kibamihnakitlongbapherbapher.

(d).KiPhawarSaraKyn-oiThiah(Lullabies):KinekijaitPhawarSarapatkidei

kibakikyntienbalapyndonkam hikilongbankyn-oithiah.Lajuongruhbakineki

jingrwaikyn-oithiahkilongkajingsdangjongbarohkijaitjingrwaibangiïohhaki

sngikibahadien.KaPhawarSara‘ThiahKhop–Khop’jonguP.G.Gatphohkahap

hakanekathup.

3.KumnokiPhawarSarakiÏarapïakiKhynnah:KiPhawarSarakiïarapïaki

khynnahhakinekibyntaharum:

(a).Kiïarapïakikhynnahbannangïakarukom kynnohkyntienkabadeida

kababudïakarukom kynnohkyntienjongkinonghikaikibahikaiïaki.Badka

jingnangjongkibanlehkumtakam deinakajingpynshitom jongkibankynmaw

lyndethynreikamihnakajingïaipynmlienbanïaiongïakajuhkham bunsien.

(b).Kiïarapruhïakikhynnahbankham longskhem jingmutbadbanshlur

namarkiPhawarSarakiïarapbanwengïakijingartatiennakajingmutjongkiynda

habakikhynnahkiïohladbansngapbunsienïakajuhshikajuhkarukom kynnohne

karukom ringsurhabapulejam.Kanekajiakhamtam ehyndahabakiïohladbanïa

pulelangkum kakynhun.

(k).Kiïarapruhbanpyndunaïakajinglehraiñnebanpynrungïakajingsngew

skhem hakibadbadpynlahïakibankham ïakhlehbadkiweipatkiparakhynnah.

4.KaRukom Hikai:PeitïakajingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,ThupI

(KaRukom HikaiSpelJam).Peitruhïakajingaijingmutbalaaihamanlakaweipa

kaweikalynnongkabadeikaPhawarSara.

5.KaRukom Pynshongdor:BudïakajingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,

ThupI (KaJingpynshongdoriakaJingnangSpelJam).Peitruhïakajingaijingmut

balaaihamanlakaweipakaweikalynnongkabadeikaPhawarSara.

6.KiJingphikirBaDeiBanBuhJingmut:Kineharum kilongkimatïakibadei

DIET N

ONGPOH

31

banbuhjingmutbadphikirhabahikaiïakiPhawarSara:

(a).HabahikaiïakanokanokaPhawarSaradeibantipïakajingmyntoiba

ngimangbakikhynnahkinïohnaka.

(b).HakanokanokaklasdeibanjiedïakiPhawarSarakibanïahapbadka

rtabadkajingsngewtynnadjongkikhynnah.

(k).Kalongruhkabadeibakinonghikaikideibanlongkibaphikirbhaban

peitbniahïakajinglehjongkikhynnahhakaporbakispeljam khnangbanïohlad

banïarapïakitokibadonkam ïakajingïarap.

KaJingkynthoh:Kumbalakdewshakhmat,kajinghikaiïakaPhawarSaraka

dawaehïakajingdonkam banhikaibanspeljam (recite).Badbakajingïohïaka

jingkmennekajingsngewtynnadbadkajinglahlyndetïaka,kashongehhaka

jingshohjongkahakajabiengukhynnahnakajingdonjongkaïakakhriang

(jingkiew jinghiarhakasurpulenerhythm)kabaryntih.Kikhynnahnamarkataki

kham lahlyndetkloiïakanokanokaPhawarSarakabadonïakakhriangkaba

thikna(regularrhythm).Kabapynbudsadakasurpat,kanangkham ïarapshuh

shuhbanshohhakajabiengbadkanepatkanangïarapshuhshuhïaukhynnahban

kynmawlyndetkham kloiïakaPhawarSara.Deinakanekadawbahabahikaiïaka

PhawarSaraladeibankham pynlutporkham bunhakabapynpulejam (recite)ïaka.

LadajiapatbakaPhawarSarakam donïakakhriangkabaryntihkakham shim por

iakikhynnahbanlahlyndetiakanamarbakam shohsbaksbakhakajabiengjong

kikhynnah.

KajingbanbadeibanjieddakaPhawarkabadonïakakhriangkabaryntih

kamihnakadawbaïangikibriewlakhalangbadkajinglongtynraibakametbad

kajabiengjongngikibudhakajingim ïakakhriangkabaryntih.Deikanekaba

pynmihhakametjongngiïakaeikabangionghakaktienPharengka‘Biological

Clock’kumtabakametjongngikatiphinaladebansam thiahhabaladeikapor

thiah.Katiphiruhbankynditthiahhabaladeikaporbankhie.Deikaneruhkaba

pynlongïanoïanohabasngapiakajingriew kabajekynroh(wallclock)neka

jingriewjongkabajektibahapkhyrwaitshabi,banongbakabajekariew‘tik-toktik

-toktik-toktik-tok…’watlahakajingshishakabajekariewbeittangdakaweika

jaitjingsawakum -tiktiktiktiktik… ne toktoktoktok….Nalorkataladangi

pyrshangbanongbadbudbeittangtiktiktiktiktiktiktiktiknetangtoktoktoktok

toktoktoktok,nginshem bangim lahborbanbtengkham slem nakadawbakaba

pyndonkam tangkaweikasurkam ïarapbankyrshanborïangi,katbaladangi

pyndonkam surkhlehpatkum tik-toktik-toktik-toktik-tok,ngishem bangikham

lahbanbtengkham slem namarbakadonïakajingkiewjinghiarbaryntihhakasur.

DIET N

ONGPOH

32

THUP-II

KaJingaiJingmutïakaRukom Hikai

DIET N

ONGPOH

33

ïakiLynnonghakaKlas-I

Lynnong-1

KoMeiKoPa(Poitri)

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnonghakasyllabus

kikhynnahkalong:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:

(a).Bangikhmihlyntiïakikhynnahbakinnangbankynnohïakikyntienhaka

rukom kabadeinangtabakinnangruhbanspellyndetdakasurkabajam (recite)ïa

kaPhawarSaradakababudïakakhriangkabaryntihhakajingstedkababiang.

(b).Baladalahbanhikaiïakibanpynkhihïakiktikikjatnekikhmutkikhmat

neïakinokinokidkhotmetkatkum kajingïahapbadkijingmutjongkikyntienkatba

nangpulekankham ïarapshuhshuhïakinakabyntakajingsengnongrim ïaka

jingnangbankrenpaitbah(hakisngibashadienjongkajingim kijongkikhynnah)

lyngbakajaitjinglehkam (literaryactivity)kabangikhotka‘Elocution’

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:

DIET N

ONGPOH

34

(a).NamarkanekaPhawarSarakadeikabakrenshaphangkaeikaeikabajan

tam shakadohnudkikhynnahrit,kumtangikhmihlyntiba kinkham ïohjingkmen

nakabadsngewieitruhïalakikmiekikpa.

(b).Kanlongruhkasienbanyngkongbakikhynnahritkiïohladbanpynsawa

surhakikyntienkibasngewtynnadïakajingïadeikabajanhapdengjongkibadki

kmiekikpa.

(k).Kaairuhïakiïakajingkmenhaïinghasem yndahabakiïohladban

pynsawahakaporbakidangpulebadspellyndethabaïohsngewkiweipat.

KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):KaPhawarSarahi

kapynpawïakajingsngewieitjongkikhunïalakijongkikmiekikpanamarbamaki

kilaieitshuwaïalakikhunnaduhbakidangrit(Kalongbanbataiïakaneka

jingmuthakikhynnahtangbadeibanlehïakatahakikyntienkibakisukban

sngewthuh).

Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam hakakamraklaskum kablakbod,u

shok,kadostar,udiengkdew,kakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,kidur

kibaïadeibadkalynnongbadki‘flashcard’.

Karukom hikai:

(a).Hakabasdanglahbanhikaiïakanekalynnongdakabaunonghikaiun

shuhikaioralkhlem patpyndonkam ïakakotnekablakbod. Nangtayndaki

khynnahkilanangbanspellyndet(recite)nakajingpynpulebunsienïaka,lahpat

banhikaiïakanekalynnongdakabathohïakapoim hibarohkaweihakablakbod

neka‘chartpaper’badsakdewartadnakablakbodïakikyntienkatbananghikaiïa

karukom kynnohïakikyntienbadkisenten.Kabathohhakablakbodneka‘chart

paper’,kaïarapïakikhynnahbanïohïakakhriang(rhythm)kabaryntihbadkaba

shaihakaporbapulenamarkilahbanïohibadpynïasnoh(associate)ïakasurpule

unonghikaibadkikyntienkibadonhakajingthoh.Kiïohladdebanïohihangnodei

bansangehshiphanghabadonudaksangehkomanehangnodeibansangehkham

bunhabadonudaksangehphulstopnehangnodeibanpyndonkam ïakasurpule

kabadeihabadonudakjingkynditbadkumtaterter.Badkanekaïarapbanseng

nongrim hakikhynnahïakajingnangpulekothakarukom kabadei.

(b).Hakaporbahikai,kinonghikaikideiruhbanphikirbanpeitbniahbaki

donkikyntienïakibalathohdaudakkhrawnakhmatkum kikyntienMei,Pabad

Em.Habathohdaudakkhraw ïakikyntienkamutbakideikikyntienkibakham

khiajingmutïakibangideibandakham pyrkhatbadkibangideibankham shim

DIET N

ONGPOH

35

khia.Kumtahakaporbangipuleïakiruhngideibankham ban(stress)badkham

pynmihkham bunkabor(energy).Baddakabalehkumtahakaporbangipulengi

kham lahbanpynpawshabarïakijingsngewjongngibadkakhriangruhkakham

wandursngewtynnad.

(k).Kaweipatkabakinonghikaikideibansngewthuhkalongkajingbuhïau

daksangehkomahadienkakyntienMeibadkakyntienPa.Kababuhdaksangeh

kumnekakham pynwandurïakakhriangbadkaïarapbanpynshohjingmutdehaki

nongsngapnamarkasursawakabashohhakishkorjongkikakham shonjingmut

ladadonjingsangehbadladakabasangehkabudïakakhriangkabaryntih.

(d).Nangtasakaweipatkabakinonghikaikideibantipkalongbakakyntien

‘Em’kadonlaisienhakanePhawarSarabadlaspeldakruhdaudakkhraw na

khmat.Kajingspeldakdaudakkhrawbadkajingpynjngaiïaudakjingkyndit‘!’na

kakyntien‘Em’kakdew bangideibanshim khiaïakanekakyntienhakaporba

pulebadbangideiruhbankham pynjlanïakarukom kynnohïakanamarkaba

pynjlansurhabapynmihsurkalongruhkaladbanpynibangikwahbankham ban

ïakajingmutkabadonhakanekakyntien.

(e).Deiruhbanbataihakikhynnahïakijinghikaikibadonhakanekapoim da

kabapyndonkam ïakitiarïaraphikai.

Kajingkynthoh:Kateikajingbataiïakarukom hikaikadeitangnakabyntaki

nonghikaibadym deibanbataiïakiteikijnitkijnathakikhynnahrit.Kabaphidei

banlehkadeibeittangbaphinlehbadpyninuksamaphihi(demonstrate).

Kajingpynshongdor:Habapynshongdorïakajinglahjongkikhynnah:

(a).Deibanpynthiknabamanuweipauweiukhynnahulaïohïakajinghikai

kabangilamangïaubanïohnakalynnong.

(b).Deibanpynthiknaruhbakum unonghikaiphidapynlutporneperiodna

kabyntakane.

(k).Kumbalakdewhakilynnongkibashakhmat,kajinghikaiïakanokanoka

Ktienkam kuttanghakabahikaiïakikhynnahbakinnangïakaKtienhaba thoh

hynreihakajuhkaporbannangruhïakaKtienhabakren.Badkajingnangbanpule

jam hakhmatjongkiweipatkiparakhynnahkalongkajingsdanghakanekaliang.

Halorkanekabyntanamarkatadeibanpynlutkattokatneperiodhakabaphahïaki

khynnahbanpulejam dakabapeitnakajingthohbadruhbakinspellyndet(recite)

marweimarwei.

DIET N

ONGPOH

36

(d).MankaporkatbanangdepïakiPhawarSaraphilahbantynjuhne

pynshongdor(evaluate)ïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite)badban

nangaimarkïaki,kumtabayndalapoikaporbapynlongeksamin(terminal)phin

ym donkam shuhbanpynïaleheksaminïakinekibyntabadbaphinym donkam

shuhruhbanpynbunïakaphulmarknakabyntakasobjekKhasi.Kimarkbaphi

buhkinlongbeitsatangnakabyntakajingdawabannangïakarukom thoh.Kan

ym patdonkam ruhbaphinphahthohlyndethakaporeksaminïakanokanoka

PhawarSarahabakikhynnahkidangdonhakaKlasInamarbakikhynnahhikim

patdonjingtbithakarukom thohdak.

(e).Pyndonkam iaka‘CheckList’balaaihakaLynnong4 jongkaThupI,na

kabyntabanpynshongdorhakaporbaphahspeljam (recite)iakikhynnah.

Lynnong-2

KaJingkhuidkaMetKaPhad

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakiarrukom:

1.KajinghikaibannangïakaKtien:Banïarapïakikhynnahba-

(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba

lapyndonkam hakajingthohbadbantipruhïakarukom speldakïakikyntien

DIET N

ONGPOH

37

thymmaikibadonhakanekalynnong.

(b).Kintbitruhhakabashahshkorïakaeikaeiïakabalabthahïakiban

sngapbadpynshahshkor.

(k).Kintbitruhhakabapulejam ïakanokanokalyngkhotjingthohnaka

lynnongïakabalaaiïakibanpule.

(d).Kinïohladbanpynpawïakarukom pyrkhatjongkilyngbakaktienkrenda

kabakijubabïakijingkyllibalakyllidakinonghikai.

(e).Kinnangbanthohïakijingthohhakidakkibakhuid,kibashai,kibaryntih,

kibaitynnadbadkumtaterter.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohjinghikaishaphangkajinglehkhuidïalakametkaphadbadha

kanokarukom deibanlehkhnangbanlongkibakoitkibakhiah.

Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa

hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,pyndonkam ruhïakadur

baladrohaka‘chart’neïaka‘flannelboard’.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flash

card’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.

Karukom hikai:

(a).Hikaiïakanekalynnongdakabapyndonkam ïaka‘Question-Answer

Method’kabamutkarukom hikaihakabangipyndonkam ïakijingkyllibadkijubab

nakikhynnahskulnenaunonghikai.

(b).Deiruhbanbataiartadartadyndahabasngewthuhbakadawaban

pynshaiïakajingmutjongkikyntienthymmaikibadonhakalynnong.

(k).Deiruhbankham pynlutporhakabahikaiïakarukom speldakbadrukom

kynnohïakikyntienkibathymmaidakabaphahïakikhynnahbakinthohbadbud

ïakikyntienïakibalathohdakinonghikaihakablakbodbadnangtasaphahpule

lyndetïakikhynnahhaïing.

(e).Hadienbakikhynnahkilalahbanspeldakbadkynnohïakikyntienkiba

thymmai,sasdangbanhikaiïakarukom puleparagraphdakabathohïaka

paragraphhaka‘chart’nekablakbodbadhikaiïakarukom pulekabadei.

(g).HakaKlasIkalongkabadeibakinonghikaikinaihidaladeïakajubab

jongkijingkyllikibadonhakakotpuledakabathohïakijingkyllibadjubabhaka

blakboddakabathohhakidakkibakham heh,kibashaibadlongpynïeng.Deiban

thohruhhakisentenkibashisurkhnangbakikhynnahkinduna kijingbaklaynda

habakideipatbanpulehaïingïakijingkyllibadkijubabbadruhbakanym

pynbunkam thanïakinonghikaiyndahabakideibanpynbeitïakijingthohjongki.

DIET N

ONGPOH

38

(ng).Ym deiruhbanphahthohïakikhynnahhakakopisada.Ladalahban

ïohkankham biangehhakakopisawlaiñhynreiladaym lahbanïohïakadeiban

thohlakumnokumnohakakopishilaiñnehakakopiarlaiñ.

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah,

pyrshangbanbudïakijingaijingmutbalathohhakaLynnong–4,ThupI,kibaïadei

badkajingpynshongdorïakijingtbithakajinghikaiïakaKtien.

Lynnong–3

AMal-Dum Mal-PaRa-Khe(Poitri)

Kajingthmu:Kajingthmuhabahikaiïakanekalynnongkalong:

(a).NamarbakanekaPhawarSarakadeikabalongbanpynïalehkaihakaba

kinongïalehkaikilah ban shong kynhun kynhun saw ne san ngut.Kane ka

jingïalehkaikadawabaunongñiewubalonguweinakinongïalehkaiudeibanlah

lyndetïakikyntienjongkaPhawarSara.Kabaïalehkaikumnekaplieladnamarkata

ïamanuweipauweiukhynnahbanlongnongñiewbadkanekanïarapnakabynta

banpynsanïakajingïa-im kynhunhapdengkikhynnah.

DIET N

ONGPOH

39

(b).KajingdawabanñiewkatbanangongïakaPhawarSarakadawaruhïa

kajingpynleitjingmutkhnangbanym baklahakaporbañiew.Kumtakanekanïarap

nakabyntakajingpyntbitïakajingshahshkornakabyntajongkitokibashusngap.

Kaïarapruhbanpyntbitïakajingpynleitjingmutjongutoubadeibanñiewbadjong

kitohibarohkibaïashim byntahakajingïalehkai.

(k).Namarladeibanhikaiïakanekalynnongdakabaïalehkaiartadkumta

kanekalynnongkanïarapruhnakabyntakajinglahjongkikhynnahbankham lah

banpyntreikam ïakajabiengbadkidohksahhakajuhkapor(Psycho-motor

development).

KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):Kaweinaki

jingbataishaphangkanekaPhawarSarakalongbakadeikabyntakabasah

khyrdong(remnant)nakaphawarkabajudonhakiïingsyiem hakiporkibarim ha

kabausyiem (Raja)ujuphawarïakamahadei.Deiruhnakajingsahkhyrdongjong

kabakikyntienbalapyndonkam hakakilongkibashitom bantipnesngewthuh.

Kitiarïarap hikai:Nalorkitiarïarap hikaikiba don ha ka kamra klas

pyndonkam ruhïakakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,ka‘flashcard’.

Pyndonkam ruhïakamiejnedeskbadkijakashongbalapynbeitbanshongpyllun.

Karukom hikai:Hakabasdangeh,deibanhikaiïakikhynnahbanlahlyndetïa

kanekaPhawarSaradakabaunonghikaiushuhikaioralïakahaduhbakikhynnah

kindalahbanspellyndet(recite)ïakahakarukom kabadei.Hadienkatapatdei

banhikaiïakibannangbanpulehakarukom kabadeidakabathohïakaPhawar

Sarahaka‘chart’nehakablakbodkumbahikaiïakaPhawarSara–‘KoMeiKoPa’

badhadienbakikhynnahkilalahlyndetïakanekaPhawarSarasahikaiïakibakin

lehïakanekajingïalehkaikatkum kinekikyndon(step)harum:(Kanekarukom

ïalehkaikalahbanïapherkattokatnehakiweipatkijakajongkaRiKhasiJaiñtia).

KiKyndon:

1.Jiedsawlanesanngutkikhynnahhakaweikakynhunbadjiedïauweinaki

banlongunongñiew.Phahïakibanshongpyllunshijakabadsaphahïakibansei

ïabarohartyllikiktishakhmathalorjongkamiejnekabenbalabuhhapdengbad

phahïakibadtappyllupïabarohkiktibadpynbeitpyllunïakihakawatkaba

nyngkong.Unongñiewruhunlehkumjuhïaladekum kiweipattangbaunlehtang

dakaktikadiangbadunñiewpatdakaktikamon.

2.U nongñiew u lah ban sdang na kano kano ka ktijong uno uno u

nongïalehkaitangbabunsienhikakham sukbansdangnakaktijongunongïalehkai

ubashongsyndahehbadunakaliangkamon.Karukom ñiewkanlonghakataka

rukom baunongñiewunongartadartadïakaPhawarSara badbakaweikasien

kynnohkyntienjongkaPhawarSarakanhaphakaweikaktijongunongïalehkaibad

DIET N

ONGPOH

40

ka rukom niew kan ïaid pyllun na ka liang kamon sha ka liang kadiang (anti

clockwise).U nongñiew unbtengïakajingñiew haduhbaundapoihakasien

kynnohkabakutjongkaPhawarSara,katakamuthaduhyndapoihakakynnoh‘ja’.

3.Yndalapoihakakynnoh‘ja’unongïalehkaihaubakajingñiew kahap

khatduhhakaktijonguunpynkyllalyndangïakatakaktihakabakajingñiew

khatduhkahap.Hadienkaneunongñiew unsdangbiangpatbanñiew kum ba

mynshuwatangbaunsdangnyngkongpatnakaktikababudïakaktikabaladep

pynkyllalyndangbadunpynkuthaduhyndapoibïanghakakynnoh‘ja’,badkaktiha

kabakajingñiewkhatduhkahapkanpynkyllalyndangïakabadkajingñiewkanïai

btengkumneshikumne.

4.Ladakajingñiew khatduhhakanokanokawatkahaphakaktikabalah

deppynkyllalyndangkatakaktipatkankham nekliskhem badkanshongkyrshan

pynïenghakaktikhun.Ladajiabiangbakajingñiewkhatduhhakanokanokawat

kahaphakaktikabalahkham badpynshonghakaktikhun,katakaktikankham

kumjuhtangbakanpyndem pyllupshapohbadshonghakishympriahbalakham

skhem.Ladajiabasashisienpatkajingñiewbakhatduhkahaphakanekaktibala

kham badpyndem shapoh,katakaktikanwengnohïaladenamarlañiewïakaba

kalajopbadkajingñiew hakiwatkibahadienkanlongsatangnakabyntakikti

kibadangsahhakalympung.Ïakanekarukom ïalehkaideibanbtengkathaduhba

yndasahsatangkaweikaktihakalympungbadkajingïalehkaikankutartad.

Kajingpynshongdor:Kajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahïakane

kaPhawarSarakakynthupïakineharum:

(a).Kajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite):

Pyndonkam iaka‘Checklist’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.

(b).Ka jingpynshongdorïa ka jinglah jong u khynnah ban pynïaid ïa ka

jingïalehkaiyndahabaukhynnahudeibanñiew badbanpeitruhïakamynsiem

ïatreilangjongkikhynnahhabamakikideitangkinongïalehkai.

Lynnong–4

UKoh-Tyngkoh

Kajingthmu:Nalorkijingthmukibangimangbanpynïohhakikhynnahna

kabahikaiïakalynnongkum kaPhawarSarakumbalalehshakhmat,kaweipatka

jingthmuhabapynrungïakanekaPhawarSarakum kalynnongpulehakaKlasIka

longbanpynroiïakajingpyndonkam kyntiendakikhynnahkhamtam ehhaka

jingpynïasnohjongngiïakakyntiensursawabadkatlongnakabakatakasursawa

kawanmih.

DIET N

ONGPOH

41

KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):KanekaPhawar

Sarakakrenshaphangkasursawakabamihnakajingtiedpyrthatbadkajingsawa

hakakynrohyndakatiedkadingpyrthatkabalahbanlongyndahabadonkimaw

kibasiedphalangbaddeiïakakynroh(kumbakajujia)nekajingsawajongkading

leiliehhihabakaïaidshakhyndewlyngbakakynrohnekadiengkabajhiehbadtuid

um.Hakum katakakhepkadonkajingmaham badeibankynriahïohukem uKoh

–Tyngkoh(ukynjaksuid,ubalahbandeiuksuidtynjang).

Kitiarïaraphikai:Nalorkitïarïaraphikaikibadonlypahakakamraklas

pyndonkam ruhïakakotpule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’badka‘chart’.Yn

donkam ruhïakamiejnedeskbadkijakashongbalapynbeitbanshongpyllunkum

habahikaiïakaPhawarSara-AMal-Dum Mal–PaRa-khe.

. Karukom hikai:Karukom hikaiïakanekaPhawarSarakalongdakabathoh

ïakahaka‘chart’nekablakbodbadnangtasahikaiïakarukom kynnohkyntienbad

rukom pulekabadeidakababudïakakhriangkabaryntihlem badkajingsawabad

kajingstedkababiang.Deiruhbanphikirbakarukom ringsurhakaporpuleïaki

kyntienkibasdangdaudakkhrawkadeibanpynibakadonkajingbannejingñion

hakasur.Hakajuhkapordeiruhbanringsurkumbadeiyndapoihakikyntienkiba

donïaudakjingkyndit.

LahruhbanpynlongïakanekaPhawarSarakum kaladbanñiewbadkum ka

jingbtengïakajingïalehkaihakaPhawarSara-AMal-Dum Mal–PaRa-khehakaba

yndalakutshiwatkajingñiewbadkaktiunongïalehkaikalapynkyllaynbtengpatïa

kawatkabaardakanekajingñiew.BadyndapoihakakyntienKoh-Tyngkoh,u

nongñiewunpyrshangbanshyitïakaktijongutaunongïalehkaihaubakahapka

jingñiewkabakhatduhbadhamarkatakakhyllipmatunongïalehkaihakabakahap

kajingñiewkaba khatduhpatunpyrshangbanwengkynsanïalakakti.Badladau

lahbanlehkumtaynñiew baulajopbadunwengnohsyndonïalakaktinaka

jingïalehkai.Ladajiabaum lahpatbanlaitnakajingshyitunhapbanbudïaka

rukom pynkyllaktikum badeibanlehhabapynïalehkaitangïakaPhawarSara-A

Mal-Dum Mal-PaRa-khe.

Kajingpynshongdor:

(a).Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndet(recite)ia

kaPhawarSara,pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongka

ThupI.

DIET N

ONGPOH

42

(b).Pynshongdorruh ïa ka jinglah jong u khynnah ban pynïaid ïa ka

jingïalehkaiyndahabaukhynnahudeibanñiewbadbanpeitruhïakamynsiem ïa

treilangjongkikhynnahhabamakikideitangkinongïalehkai.

(k).Lahruhbanïaidkham jngaikhyndiatdakabaaikam badtynjuhruhïaki

khynnahïakajingtipjongkiïakisursawabalapynmihnakinokinokiweipatki

tlongkum kikynjatiarkynjatarnekiweikiweipatkitlongjingsawa.Halorkaneka

byntalahbanphahïakikhynnahbakinwadjingtipnakikmiekikpanenakibala

sanïakijaitjingsawakibamihnakibabunjaitkitlong kum kajingpahjongkisim,

nekiblangkimasinenakabatiedïakitiarkitarbadkumtaterterbadyndakila

wanpatshaskulbanphahïakibakinpyrshangpyrthuh(mimic)ïakibakum kitaki

sursawa(Deiïakirukom aikam kibakum kinebalahbankhotkiprojeknakabynta

kikhynnahrit).

(d).Lada la pyndonkam ïa ka kum ka jingbteng ïa ka jingñiew ha ka

jingïalehkailah ruhbanpeitthuhïakajingstedkajabiengbadkajingshalakjongu

khynnahhakabalongnongïalam kum unongñiew.

Lynnong-5

KaDaïalok(Lynnong18)

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

DIET N

ONGPOH

43

kalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba–

(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakijingtbitshaphangkaktienkumbala

pruiddakshakhmathakaporbahikaiïakalynnong-KaJingkhuidkaMetkaPhad.

(b).Kinnangruhbanpuleïakajingthohhakasurkrenkumbaïakren

markhmatbadkibriewdakabapyndonkam ïakirukom ringsurkatkum kajingkylla

jongkakhep.Kanekajingkyllakatkum kakhepkalahbanlongkum habadeiban

kyllijingkyllinebankyrpadnebanphahkam nebanpynpaw ïakajingsngewnguh

badkumtaterter.

(k).Kinïohladruhbanpyrshangbannangbanïashim byntahakajingïakren

kum kinongïashim byntahakalynnonghi.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohjinghikaishaphangkikyntiendonakorbangideibanpyndonkam

yndahabangideibanïakrenbadkiweipatkum kikyntien–‘sngewbhaïaai’ne

‘sngewbhapynai’yndahabangipaneieinangnonangnobadkikyntien–‘khublei’

ne‘khubleishibun’yndahabadonkibaaieieinekibalaïarapbanpynleheieinaka

byntajongngi.

Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitïarkibajudonlypa

hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam

ïaka‘flannelboard’neïakidurbaladrohakachart.Lahruhbanpyndonkam ïaki

‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnahbanspel

lyndetïakikyntienthymmaibalathohlypanakhmatehshuwabansdangïaka

lynnong.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnong–

(a).Dakabahikainyngkongehïakarukom speldakbadïakarukom kynnoh

kyntienïakikyntienthymmaiïakibalathohlypahakhmatehjongkalynnong.

(b).Yndaphisngew bakikhynnahkilalahbankynmaw bhaïakarukom

kynnohkyntiensahikaiïakarukom puleïakalynnongdakabaringsurkatkum ka

jingdawajongkakhep.Phikirbaphindakham pynlutporhakabahikaiïakikhynnah

ïakanekabyntanamarkajingthmubakongsanehhabapynrungïakanekalynnong

hakasyllabusjongkikhynnahkalongnamarngikwahbakikhynnahkinnanghaka

rukom kabadeiïakajingpyndonkam ïakaKtienhakabakren.

(k).Yndahabakikhynnahkilakham nangïakarukom pule,lahbanthawlad

bakikhynnahkinïashim byntakum kinongkrendakabajiedïauweiukhynnahban

DIET N

ONGPOH

44

shim ïakabyntauKpa,kaweipatkakhynnahbanshim ïakabyntajongkaBessbad

uweipatunshim ïakabyntajonguRam.Habalehkumne,namarkikhynnahki

dangrit,ym deibanphahtanghakilaingutbanpyndepïakalynnongbarohkawei

hynreideibanphiahïakakam hakatakarukom bayndon4ngutkibanshim ïaka

byntajongukpa,uweinekaweikibanshim ïakabyntajongkaBessbad4ngutpat

kibanshim ïakabyntajonguRam hakatakarukom bauweiuweiuïohladban

pyrshang tang kaweikaweikabyntajingkren jong kinongïashim byntahaka

lynnong.

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah

banlehkumneharum:

(a).Da kaba khmih thuh ia ka jingtbitha kaba sngap bad shah shkor:

Pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.

(b).Dakabasngapthuhiakajingtbithakabapulejam:Pyndonkam iaka

‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI

(k).Deiruhbankhmihthuhïakajinglonglakloikikhynnahbanïashim bynta,

namarkanekaïarapbanlongshlurbanwanshakhmatbanlehïakaeikaei.

(d).Peitthuhladaukhynnahunangneem banpynkyllasurkrenkatkum ka

jingdawajongkakhep.

Lynnong-6

DIET N

ONGPOH

45

KiRulÏaKiKhynnahSkul

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba–

(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakijingtbitshaphangkaktienkumbala

pruiddakshakhmathakaLynnong4,ThupI.

(b).Kinïohladbanpyrshangbanpynpaw ïakamaladebadïalakirukom

pyrkhatdakabakiïohladbanjubabhalakijongkikyntienïakijingkyllibaki

nonghikaikikylliyndahabapyndonkam ïaka‘Question-AnswerMethod’.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohjinghikainakalynnongshaphangkirulbadeibanbudhaskul.

Kanekanïarapruhbansengnongrim hakikhynnahnaduhdangritbakinlongkiba

donakor,donburom badbakinnangbanim hapdengkiparakhynnahskul,ki

nonghikaibadbarohkitokibadonbyntahakajingpyntyllunïakikam haskul.

Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa

hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam

ïaka’flannelboard’badïakidurbaladrohaka‘chart’.Lahruhbanpyndonkam ïaka

‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnahbantip,

sngewthuhbadkynmawïakirulbalahikaihakalynnong.Kanlongkabakham bha

shuhshuhladaïakinekirullathohhakarukom kabakham lyngkotbaditynnadha

ka‘chart’badlawahïakihakamraklaskhnangbakikhynnahkinïohiïakimanka

sngibad kin kynmaw lyndetda kaba sukbad ba ka long ruh ka lad ban ïai

pynkynmawïakimanlakasngihabakidonhaskul.

Karukom hikai:

(a).Hikainyngkongehïakarukom speldakbadïakarukom kynnohkyntienïa

kikyntienthymmaikibadonhakalynnong.

(b).Yndaphilasngewthuhbakikhynnahkilalahbankynmaw bhaïaka

rukom kynnohkyntiensahikaiïakajingmutkabadonhakanekalynnongdakaba

pyndonkam ïaka‘Question-AnswerMethod’.

(k).Baraborthawladbakikhynnahkinïohladbanongterterïakirulhalaki

jongkikyntien.Kam leileiwatladakitakirulbakiongmakikim ïaidterterkatkum

balathohhakakot.

DIET N

ONGPOH

46

(d).Deipatruhbanhikaiïakikhynnahbannangïakarukom pulekabadeida

kabakisngapïakarukom pulenuksaunonghikaidakabashim kaweikaweikathup

kyntienbadsaphahïabarohkikhynnahbanpynbudhadienbaunonghikaiuladep

puleïakathupkyntienhaduhbandakutkaweikaweikasentenbadhaduhbanda

kutkaweikaweikarulhi.

Hakabaïadeipatbadkarukom aijingthohïakikhynnahdeibanlehkumbala

kdewhakalynnong–KaJingkhuidkaMetkaPhad.

Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah

lahbanlehkumneharum:

(a).Pyndonkam ïakijingaijingmutbalapruiddakhakaLynnong4,ThupI

kibaïadeibakajingpynshongdorïakijingtbithakajinghikaiïakaKtien.

(b).Khmihthuhladakikhynnahkidonneem ïakirukom pyrkhatkibadeiha

karukom sngewthuhshaphangkaakorbabhabadeibanlehnebudhaskulneha

ïing.Peitthuhruhladakikhynnahkipyrshangneem banbudïakinekirulhabaki

donhaskulmanlakasngi.Kanekanïarapïakinonghikaibanïohiladakijinghikaiha

kakamraklaskilaïarapneem bankham pynbhaïakajingim bamanlakasngijong

kikhynnahskul.

(k).Peitthuhladamanuweipauweiukhynnahushahshkorbadupyrshang

neem banbudryntihhakarukom kabadeiïakijingbthahunonghikai.Peitthuhruh

hakanokarukom kikhynnahkijubabïakijingkyllibalakyllidaunonghikai.

DIET N

ONGPOH

47

Lynnong–7

So-KherSo-Daloi

Kajingthmu:Kajingthmuhabahikaiïakanekalynnongkalongbakaneka

PhawarSarakadeikabalongbanpynïalehkaihakabakinongïalehkaikilahban

shongkynhunkynhunsawnesanngut.Kanekajingïalehkaikadawabaunongñiew

ubalonguweinakinongïalehkaiudeibanlahlyndetïakikyntienjongkaPhawar

Sara.Kabaïalehkaikumnekaplieladruhïamanuweipauweiukhynnahbanlong

nongñiewbadkanekaïarapnakabyntabanpynsanïakajingïa-im kynhunhapdeng

kikhynnah.KajingdawabanñiewkatbanangongïakaPhawarSarakadawaruhïa

kajingpynleitjingmutkhnangbanym baklahakaporbañiew.Kumtakanekaïarap

nakabyntakajingpyntbitïakajingshahshkornakabyntajongkitokibashusngap.

Kaïarapruhbanpyntbitïakajingpynleitjingmutjongutoubadeibanñiewbadjong

kitohibarohkibaïashim byntahakajingïalehkai.

KajingmutjongkaPhawarSara(Nakabyntakinonghikai):Kaweinaki

jingbataishaphangkanekaPhawarSarakalongbakadeikabyntakabasah

khyrdong(remnant)nakaphawarkabajudonhakiiingsyiem hakiporkibarim ha

kabausyiem (raja)ujuphawarïakamahadeikumbalongkaPhawarSara-AMal-

Dum Mal-PaRa-khe.

Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam hakakamraklaskum kablakbod,u

shok,kadostar,udiengkdewlem badkakotpulebadkakotpyrshangde.Nalorkine

lahruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’,kachartbadka‘flashcard’badkumta

terter.

Karukom hikaibadkarukom pynshongdor:Hikaibadpynshongdorthikha

kajuhkarukom kumbadeibanhikaiïakaLynnong3-AMal-Dum Mal–PaRa-khe.

DIET N

ONGPOH

48

Lynnong-8

KaJingkhuidHaΪingHasem BadHaSkul

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakajuhkarukom kumbalakdew shakhmathakaLynnong2– Ka

JingkhuidkaMetKaPhad.Nalorkata,kanekalynnongkanangpynïarruhïakajylli

jongkikhynnahïakajingdawabanlehkhuidym tangïakametkaphadhynreisaka

jinglehkhuidhaiinghasem,haskulbadhakiweikiweidekibyntajongkajingim ba

kidonkam banïatyngkhuhmanlakasngi.Kumtakanekanangïarapshuhshuhïaki

hakajingpyndonkam ïakiweipatkikyntienkibadonhakanekalynnongbadkiba

maki,kideibanpyndonkam hakajingim kabamanlakasngi.

Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonbaraborhakakamraklas,kakotpule,ka

kotpyrshang,ka‘flannelboard’kidurkibaïadeibadkalynnongbaladrohaka‘chart’

lem badki‘flashcard’banpyndonkam hakaporbapynshongdorïakajinglahki

khynnah.

Karukom hikai:Karukom hikaiïakanekaLynnongkanlonghakajuhka

rukom kumbalakdewhakaLynnong2–KaJingkhuidkaMetkaPhad.

Karukom pynshongdor:Ïakarukom pynshongdorruhladeibanlehhakajuh

karukom kumbalakdewhakaLynnong2–KaJingkhuidkaMetkaPhad.DIE

T NONGPOH

49

Lynnong–9

KiDakJingkhein

Kajingthmu:KanekaPhawarSarakahaphakathupjongkiPhawarSara

Ñiew dak.Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkalongbanïarapïaki

khynnahbannangñiewdakdakajingïarapjongkaPhawarSara.Kajingmyntoijong

kanekaPhawarSarakalongbakikhynnahkilahbankynmaw lyndetïakidak

jingkheinnaduhiweihaduhshiphew khlem dadonkam banspellyndetïakihynrei

tangnakajingpynmlienbanïaipulehaduhbandalahlyndetïakaPhawarSarahi.

Kanekalynnongkaaijingkmenbadpynshongshitruhïakikhynnahnamarbaka

donïakisursawabalongkumjuhhamanlakiarlainkibangipuleïaudakjingkhein.

Kumtakanekapynsngewtynnadïakarukom pule.Kanekalynnongkaïarapruhban

pynïa-tyngkhuhïakikhynnahbadkidakjingkheinRomanbangipyndonkam hakaba

ngithohnakabyntakikyrdanjongkiklaspulehaskulkum habangithohKlasIne

KlasIIbadkumtaterter.Kaïarapruhnakabyntabannangïakikyntienthymmaiïa

kibalapyndonkam hakanekalynnong.

Kitiarïaraphikai:Kitïarbajupyndonkam baraborhakakamraklas,kakot

pule,kakotpyrshang,ka‘flannelboard’,kidurkibaïadeibadkalynnongïakibala

drohaka‘chart’lem badka‘flashcard’.Lahruhbanpyndonkam ïakinokinokiwei

patkitiarbalongbanpyndonkam hakabañiew.

Karukom hikai:LahbanhikaiïakanekalynnongdakabathohïakaPhawar

Sarahaka‘chart’nekablakbod.Tangbanamarbakaphawarkalongkabakham

jrongkalongpatkabadeibanthohshuwatangkattokatnebadhikairuhshuwa

tangkattokatne.Habaphainakaliangjongkajingmutjongkisentenkibadonha

mankalainkabaar,kalynnonghikadeikabadonïakaweikajingmutnasdangha

kut.Kumtayndakikhynnahkilalahlutbaroh,deibanhikaipatbanpuleshisiendon

(shisyndon)naduhbasdanghaduhbakutdakabapynkhihdkhotmetartadkatkum

kajingïahapbadkajingmutkabadonhakasenten.

DIET N

ONGPOH

50

Kajingpynshongdor:Pyndonkam iakajingaijingmutbalathohbadpruid

dakhakaLynnong4jongkaThupIkabaïadeibadkajingspeljam (Recitation).

THUP–III

KaJingaiJingmutïakaRukom Hikai

ïakiLynnonghakaKlasII

DIET N

ONGPOH

51

Lynnong–1

USkaiñBadUMasiKyrtong

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba--

(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba

lapyndonkam hakajingthohbadbantipruhïakarukom speldakïakikyntienkiba

kham ehkibadonhakanekalynnong.

(b).Kintbitruhhakabasngapïakijingïathuhkhanabadkynmawïakajingïaid

ryntihjongkijingjiahakajingïathuhkhana.

(k).Kinïohjingmutïakarukom pynkyllasurkrenyndahabakinongïashim

byntahakakhanakiïakrenbadkiweipat.

(d).Kintbitruhhakabapulesawasurïakanokanokalyngkhotjingthohnaka

lynnongïakabalaaiïakibanpulebadbanpyrshangpynkyllasurpulehabadonkam.

(e).Kinïohladbanpynpawïakarukom pyrkhatjongkilyngbakaktienkrenda

kabakijubabïakijingkyllibalakyllidakinonghikai.

(e).KinnangïakiweipatkijingtbithakajinghikaiïakaKtienïakibalapruid

dakhakaLynnong4,ThupI.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinsngewthuhïakajingiathuhkhanakabadonhakalynnong.

Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonlypahakakamraklaslem badkakotpule

badkakotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam ïakadurbaladrohakachart.Hynrei

kanlongkabakham bhaladalahbanpyndonkam daka‘flannelboard’namarlah

banïathuhkhanadakabaïaitahartadïakidurhakaboardkatnangïaidka

jingïathuhkhana.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahaba

ngitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnongdakabaïathuhkhanadakaba

pyndonkam ïaka‘flannelboard’.Pyndonkam ruhïabarohkijingtbitbadeiban

DIET N

ONGPOH

52

pyndonkam habaïathuhkhanakum habadeibanpynkyllasurkrennebanda

pynkhihdkhotmetnewatbanshribankbaiñruhladadonkam badkumtaterter.

Deiruhbanbataiartadartadïakajingmutjongkikyntienkibadonhaka

jingïathuhkhanakibaphisngewthuhbakikhynnahkim pattipnesngewthuhlypa

mynshuwa.

HakiperiodKhasihakiweipatkisngideibankham pynlutporhakabahikai

ïakarukom speldakbadrukom kynnohïakikyntienkibathymmaidakabaphahïa

kikhynnahbakinthohbadbudïakikyntienïakibalathohdakinonghikaihaka

blakbodbadnangtasaphahpulelyndetïakikhynnahhaïing.Hadienbakikhynnah

kilalahbanspeldakbadkynnohïakikyntienkibathymmai,sasdangbanhikaiïaka

rukom puleparagraphdakabathohïakaweikaparagraphhaka‘chart’nehaka

blakbodbadhikaiïakarukom pulekabadeinaka.

HakaKlasIIkalongkabadeibakinonghikaikinaihidaladeïakajubabjong

kijingkyllikibadonhakakotpuledakabathohïakijingkyllibadjubabhakablakbod.

DeibanthohdakiDakShonkibakham heh,kibashai,kibalongpynïengbadhaki

sentenkibashisurkhnangbakikhynnahkindunakijingbaklayndahabakideipat

banpulehaïingïakijingkyllibadkijubab.Ym deiruhbanphahthohïakikhynnahha

kakopisada.Ladalahbanïohkankham biangehhakakopisawlaiñhynreiladaym

lahbanïohïakadeibanthohlakumnokumnohakakopishilaiñnehakakopiarlaiñ.

Kam longruhkabadeibanphahïakikhynnahbanshubudjubabdakabaphahbuh

dakïakikyntiennesentennakakotpulenamarbahakibabunkikhep,kisentenba

shubudkumtokim longkibawandurthikna.

Kijingkyllibangiaiïakikhynnahruhkideibanlongkibakijubabjongkiki

longkibasukbadkibalyngkot.HakaKlasIIkandangshitom banaiïakikhynnahïa

kijaitjingkyllikibadawaïakajingringnia(inferentialcomprehension).Kumtadeiban

aitangkijingkyllikibadawabeittangïakajingsngewthuhïakajingthohkumbaka

long(textualcomprehension)

Jingkynthoh:Ϊakajingaijingmuthakiteikiartyllikiparagraphkibakhatduh

deibanlehmanbahikaiïakanokanokalynnongkabadawabanaiïakijingkyllibad

kijubab).

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah:

(a).Pyrshangbanbudïakarukom pynshongdorïabarohkijingtbitjongkaktien

ïakibalaaijingmuthakaLynnong4jongkaThupI.

(b).Peitthuhladakikhynnahkipyrshangneem banpynpawïakamaladelyngba

kisentenbakikrenbadladakilongneem kibakloibanjubabïakijingkyllibalabuh

daunonghikaiïakibanjubab.

DIET N

ONGPOH

53

Lynnong–2

TherTherULapbahLapsan(Poitri)

Kajingthmu:Kajingthmubanpynïohjinghikaiïakikhynnahnakaneka

lynnongkalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Baniarapïakikhynnahba--

(a).Kintip,sngewthuhbadnangïakarukom kynnohkabadeiïakikyntienba

lapyndonkam hakaPhawarSarabadbantipruhïakarukom speldakïakikyntien

thymmaikibadonhakanekalynnong.

(b).Kinïohladbanpyndonkam ïakiktienkynnohhakaporbakipulejam ïaka

PhawarSarakhlem dadonkam banïathuhïakibakinekideikiktienkynnoh.

(k).KinïohjingkmennakabaspellyndetiakaPhawarSaradakasurkaba

jam (recite)dakabapyndonkam ïakakhriangkabasngewtynnad.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakintipbakanekajingrwaikamutbangikwahïauslapbaunlonguba

jurkhnangbanbhakarepkariangbadbanïohïakajingkoitjingkhiah.

Kitiarïaraphikai:Nalorkitiarkibajudonlypahakakamraklaslem badka

kotpulebadkakotpyrshang,lahruhbanpyndonkam ïakadurbaladrohakachart

neïaka‘flannelboard’.Lahruhbanpyndonkam ïaki‘flashcard’hakaporbatynjuh

ïakajingtipbadkajingsngewthuhkikhynnah.

Karukom hikai:Banhikaiïakanekalynnongkanbianglada:

Thohshuwaïakikyntienkibathymmaikibadonhakaphawarbadnangtasa

hikaiïakarukom kynnohïakikyntienbadsaphahïakibanpulelyndethaïing.

Hadienbakikhynnahkilanangïakarukom kynnohsathohïakaphawar

barohkaweihakablakbodhakarukom kabashai.Ladaphisngewbakashim por

thanbanthohïakamankaporbaphihikaipuleïaka,philahbanshuthohïaka

DIET N

ONGPOH

54

phawarhakachartdau‘sketchpen’.Badmanbaphidonkam banhikaiïakarukom

pulephilahbanshuwahïakahakajakakababiangbadïohishynnakikhynnahbad

sahikaiïakibakinpuleïakaphawardakaklashibarohkawei.Phideibanhikai

bunsienïakanekathaduhbakikhynnahkindalahhinalade marweimarweiban

pulehakarukom kabadei.

Jingkynthoh:Nakanekalynnong,ym patdonkam banaiïakijingkylli‘textual

comprehension’banjubabhakadurthoh.Kijingkylliladadonkideibeittangban

shujubaboral.

Ka rukom pynshongdor:Ban pynshongdorïa ka jinglah jong kikhynnah

pyrshangbanpyndonkam ïakijingaijingmutbalathohhakaLynnong4,ThupI,

kham tam ehïakabyntakabaïadeibadkajingpynshongdorïakajingspeljam

(Recitation).

Lynnong-3

ShaphangkaRel

Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapbanpynïohhakikhynnahïa-

(a).BarohkijingtbithakaktienkumbalapruiddakhakaLynnong4,ThupI

(b).Kinnangbanïathuhterterïakijingbataishaphangkarelkumbalathoh.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinsngewthuhshaphangkarelkum kaladkabapynsukhakaleitka

wan.Kinsngewthuhruhbangiïohïakarelnakajingtreishitom jongkiriewstad

saïan.

Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot

pule,kakotpyrshang,kadurjongkarelnekarelkhunjakaibanpyninuksa.Lahruh

banpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki‘flashcard’khamtam eh

yndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.

Karukom hikai:Kanekalynnongkahaphakajaitrukom jingthohkabangi

ong kaese.Kumtahabahikaiïakanekalynnong kan kham bhaladasdang

nyngkongehdakabahikaishuwaïakarukom speldakbadïakarukom kynnohïaki

kyntienkibathymmaikibadonhakanekalynnongbadhadienkata patsahikaiïa

kajingmutkabadonhakanekalynnong.

Hakaporbabataiïakajingmutjongkajingthohdeiruhbanbataiartadartad

ïakajingmutjongkikyntienkibadonhakalynnongïakibaphisngewthuhbaki

khynnahkim pattipnesngewthuhlypamynshuwa.

HakiperiodKhasihakiweipatkisngideibankham pynlutporhakabahikai

DIET N

ONGPOH

55

iakarukom puleparagraphdakabathohïakaweikaparagraphhaka‘chart’neka

blakbodbadhadienkatapatdakabapeitnakakotpuleïakaparagraphbadeiban

pule.

Hakabaïadeipatbadkarukom aiïakijingkyllibadkijubab,budïakajingai

jingmutbalaaihakaLynnong1,ThupIIIshaphang‘USkainbadUMasiKyrtong’

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah,lah

banlehhakajuhkarukom kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupIkabaïadei

badkijingtbithakajinghikaiïakaKtien.

Lynnong-4

ShadPynnangPynnang(Poitri)

Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkijuhkijingthmukibaïasnohbadka

jingnangïakaKtienïakibalakdewshakhmathakalynnong2-TherTherULapbah

Lapsan,kikhynnahkinïohladruhbanïatyngkhuhruhbadkijaitkyntienkibadon

jingïasnohbadkarukom riam rukom beit.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakintipïakijaitriam bajupyndonkam kiKhasikatkum balathohhaka

phawar.

Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot

pule,kakotpyrshang,kadurkhunbynriewkyntheibalapynriam kum balathohha

kaPhawarSara.Lahruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki

‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongkikhynnah.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid

dakhakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.

Karukom pynshongdor:Ϊakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom

kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupI,kham tam ehïakabyntakabaïasnoh

badkajingspeljam.

Kajingbataiktien:

(a).JaiñkupRyndia:Kakyntienryndialehsekawannakakyntien‘erandi’kaba

DIET N

ONGPOH

56

deikakyntienbarim jongkaktienAssamese.Hakipormyntakijaitbynriew

Assamesekipyndonkam dakakyntien‘eri’ne‘endi’badbaroharkikyntienkipaw

shaiba kimih na kateika kyntien tynrai‘erandi’.Ha ka ktien Khasipatngi

pyndonkam ïakakyntien‘ryndia’hakaktienpdengbadkyntien‘ryndi’hakiktien

khunnektientnat.Kikyntien‘JaiñkupRyndia’namarkatakamutkajaiñkupïakaba

lathaiñnakiksaijaiñryndia.Kajaiñkupkadeikajaitjaiñkabakham rbenbadkham

jynsurbakikyntheibalarangbah(adult)kijukupnalorjongkatapmohnetapmoh

khliehbadkuphakamettangnatyrpengsharum dakabatehsyrdohïakiartylliki

tduhjaiñkuphalorkashadem kham harum khyndiatjonguryndang.Kabangitipka

longbahashnongSohra,hakiporbakham mynshuwakibriewkijupyndonkam da

kajaiñkupryndiabadkaporkalonglehseshuwakajingpyndonkam ïakajaiñkup

sarot.

(b).Jaiñsem Muka:Kadeikajaiñsem ïakabalathaiñnakiksaijongukhñiang

‘muga’ubakiKhasipatkikynnoh‘muka’.Kadeikajaitjaiñkabarem dor.Dang

shen,kiborpynïaidkhaïipatenghakapyrtheikilaaikajingithuh(Geographical

Identification)bauneuksaijaiñ(goldenyarn)udeiujongkajaitbynriewAssamese.

Ngim tipladakiKhasikilajuthaiñjaiñsem mukaneem dalade.Tangkaweikaba

ngitipkalongbahakiporkibamyntalathaiñïakinekijaiñsem haAssam,

khamtam ehhakashnongSualkushi(SilkvillageofAssam)kabadonharudkawah

Brahmaputra.U khñiang‘muga’hiulongthikkum ukhñiangbabungneñiang-

sohphoh,ubajubam ïakislasohphohnongkhlawhari-lum pdenghakibnailyiur.U

donkametbalongrongjyrngam badkishñiuhpatkibakham jrong.Kametjongu

kalongkabasngaidbadujrongantadkumba8-10cm.

(k).Rongjok:Karongbakynreiehjongujokbuhumdihhakiporbarim.Uneu

jokbaraborudeiïaubalashnadurmetdakakynjanarbadlasoppatdakapleit

(glazed)badbunsienehkarongjongukalonglam rongjyrngam bladkumnore.Dei

ïakanekarongbakiongkarongjok.Kadeiruhkarongjaiñkabakham ïahapban

pynphongïakikhunlung.

(d).Ade-de-denat-natkaPhrok:Kinekideikikyntienpynrohïakikhunlung

kyntheihabakidangrithabaïakilapynphongsoptiphrokdakabaitynnadneda

kabadangthymmai.

(e).INupSohra:Ijaitknupibakham ritïaibalathaiñnibaditynnadbadbala

kupdakikyntheihalorkakhliehbadpoitangharum tyrpengkum kajingdasngi.

(g).Jaiñsem Dhara:Kaneruhkadeikajaiñremdor.Lathaiñïakanakiksai

rusom,kabamutnakiksaijongukhñiangrusom ïaubalabsabunsienehdakisla

sohlyngdkhur.Ngim tipruhladakiKhasikilajuthaiñjaiñsem neem daladenaune

ujaitksai.Hynreikumbakalongmynta,lathaiñïakajaiñsem dharahaAssam ha

DIET N

ONGPOH

57

kajuhkajakabalathaiñïakajaiñsem muka.Hakiporkibamyntabunkibriewha

sorShillongkikhotkajaiñsem Nara.Kham mynshuwa patngiïohsngew baki

pyndonkam dakakyntien‘Dhara’badhakaktienAssamesehi,‘Dhara’kamutujait

shylliahïaubalashnadaukhyrlieng(kasyrtapmetbaliehjongusiej)badym dau

khyrmet(kasnepbajyrngam jongusiej).

Kaweipatkabakinonghikaikideibantiphakajingïadeibadkijaitjaiñkadei

kajaiñKhor,kabalahbandeikajaiñspongKhornekajaiñsem Khor.Ϊakinebarohar

tyllikijaitjaiñlathaiñhinauksairusom bakithaiñDhara.Kajingïapherkalongba

kijaiñDharakideiïakibalakham thaiñshisur(simple)badbaïakijaiñKhorpatla

thaiñpynwanduritynnadkhyrnitkhyrnat(Intricatedesign)barohkaweikajaiñbad

kumtakisalongkibarem dor.

Lynnong-5

ShaphangUNongrep(I)

Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmuhabahikaiïakanekalynnong:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:HakajingïadeibadkajingnangïakaKtien,

namarkanekalynnongkadeihikajaitese,kumtalakhmihlyntibakikhynnahkin

ïohïakijinghikaikibaïasyrïem ïakitokibalakdewshakhmathakaLynnong 3–

ShaphangkaRel.Tangkaweikajinghikaikabakham tam nakanekalynnongka

longbahangnekikhynnahkinïohladbanïatyngkhuhbadkikyntienkibaïasnohbad

karepkariangkum kikyntien-lyngkha,khap,kynton,stiarnestir,sem lyngkha,silur

(masilur),lyngkor,kyntalyngkor,phar,lur,hali,mohkhiewbadkumtaterter.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Kum kajinghikaina

kalynnongpat,kikhynnahkinïohladbantipïakarukom im jongkitokibriewkiba

im dakarepkariang.Kinsngewthuhruhkumnokinongrepkitreishitom naka

byntabanpyndapbam ym tangïaladehynreiïakiweiruhkibym jurephynreikiba

treidakiweipatkijaitkam jaitjam.

DIET N

ONGPOH

58

Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudonlypa

hakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,kanlongkabakham bha

ladalahbandondakadurjongkarelnedakirelkhunjakaibanpyninuksa.Lahruh

banpyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjong

kikhynnah.

Karukom hikai:Kanekalynnongkahaphakajaitrukom jingthohkabangi

ongkaese.Kumtahabahikaiïakanekalynnong,hikaihakajuhkarukom kumba

hikaiïakalynnong‘ShaphangkaRel’,hakaLynnong–3jongkaThupIII.

Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorïakajinglahjongkikhynnah

lahbanlehhakajuhkarukom kumbalaaijingmuthakaLynnong4,ThupIkaba

ïadeibadkajingpynshongdorïakijingtbithakabahikaiïakaKtien.

Jingbataiktien:

(a).Phar:Kanekadeikasyrti(blade)jongkalyngkorkabadungshapoh

khyndewbadiakanelashnadakanarbadpyndaithakadienglyngkor.

(b).KyntaLyngkor:Kadeikabyntabashalorduhjongkaphar.Kanekakynta

kalongkum kakynjajingbat(handle)banñionshapohkhyndew nepynphaiïaka

pharkatkum kajingibitjongunonglur.

Lynnong-6

Kok,Kok-Kok-Kdog(Poitri)

Kajingthmu:Yndakikhynnahkilahdeppuleïakanekalynnong,lakhmih

lyntibakinïohïakinekijinghikaiharum:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkijuhkijingthmukibaïasnohbadka

jingnangïakaKtienïakibalakdewshakhmathakaLynnong2-TherTherULapbah

Lapsan(Poitri),kikhynnahkinïohmyntoiruhhakajingnangbanpyrthuhbud(mimic)

ïakisursawakibamihnakajingpahjongkasyiarnejongkatyngab.Kinïohladruh

banpyrshangbanpynkyllasurkumbaïakrenarngutbriewdakabaïaibuhjingkylli

baddakababtengïakajingïakrendakabaïaipyndonkam ïakijuhkikyntien.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohjingkmenbadjingsngewtynnadnakabapuleïakaPhawarSara

badkumjuhruhbanïohjinghikaishaphangkajingïadeijongkijingmutjongki

kyntienkibaïaïaidlangryngkatryngkat(wordassociation)kum –puhbadkhonne

khun,siatbadkhnam,thangbadding,suitbadum badkumtaterter.

Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamraklas,kakot

DIET N

ONGPOH

59

pule,kakotpyrshang,kidurjongkikieikieiïakibapynrunghakaPhawarSara.Lah

ruhbanpyndonkam ïaka‘flannelboard’badkumjuhruhïaki‘flashcard’yndahaba

deibantynjuhïakajinglahjongkikhynnah.

Karukom hikai:Ïakanekalynnonglahbanhikaihakajuhkarukom kumba

hikaiïakaLynnong–2,TherTherULapbahLapsan,kabadonhakaThupIII.

Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom

kum balaaijingmuthakaLynnong-2,TherTherULapbahLapsan.

Jingbataiktien:

(a).‘YiarPuhKhon:Kamutkasyiarkyntheikabadangdeppuhkhun.Kasyiar

kashimporkumba20sngitam nedunabanpdem pylleng.Yndaladeikaporban

puhkhun,nyngkongehdeiikhunjongkaibadonhapohkashynrongibapuh

nyngkongïakashynrongpyllengnashapohhamarkabyntabadonkashynturjongi.

Hadienkatapatkakmiesyiarkasapuhpyllunpyllunkashynrongdakabasdangna

itaijakabalapuhnyngkongdaikhunjongkakhnangbanpynlaitlyershuhshuh

badbanpynsukïaikhunsyiarbanmihshabarjongkashynrong.

(b).Sohriew:Sohriewkamuturiewhadem (maize)neusohriew(Job’stears)

baliehsnep.Uneusohriew(Job’stears)patulahbandeiusohriewbalongbansib

kum usoh-otneulahbandeiusohriewkpieng,ubalongbansuhkpiengïaki

symbainamarkasnepkaehbadkalongphyrnaikumbasopdakapleit(glazed).

Lynnong-7

KaDaïalok(Lynnong21)

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkajingïohjinghikaiïakijingtbitkiba

ïadeibadkaktienïakibalathohhakaLynnong4jongkaThupI,lakhmihlyntiruh

bakikhynnah:

(a).Kinnangruhbanpuleïakajingthohhakasurkumbaïakrenhabaïakren

markhmatbadkibriewdakabapyndonkam ïakirukom ringsurkatkum kajingkylla

jongkakhep.Kanekajingkyllakatkum kakhepkalahbanlongkum habadeiban

kyllijingkyllineyndahabakakhepkadawaïakajingbataidaunongkren.Habadei

banbataikakham shim kham bunkaporbadkadawaruhïakajingnehjingmutbad

ïakajingpynleitjingmut.Kajingmutkabadonhakalynnonghikakham donïaka

jinglongjongkaese.Namarkatakanekalynnongkaplieladïakikhynnahbanïoh

jinghikaibannangbanbataikhambunshaphangkaweikaeikaei.

DIET N

ONGPOH

60

(b).Kinïohladruhbanpyrshangbannangbanïashim byntahakajingïakren

kum kinongïashim byntahakalynnonghi.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohjinghikaishaphangkarukom kheiñpornakabaje.

Kitiarïaraphikai:Pyndonkam ïakitiarïaraphikaikibajudonlypahakakamra

klas,kakotpulebadkakotpyrshang.Kanbhaehruhladalahbanwanrahïakabaje

ïinghakamraklaskhnangbanhikaiïakikhynnahïakarukom kheiñpor.Lahruhban

pyndonkam ïaka‘flannelboard’badki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuh

ïakajinglahjongkikhynnahbanspellyndetïakikyntienthymmaibalathohlypana

khmatehshuwabanpoishakalynnong.

Karukom hikai:Hakibyntakibasdang,hikaiïakanekalynnonghakajuhka

rukom kumbahikaishaphang-KaDaïalokkabadeikaLynnong4jongkaThupIIha

kaklasI.

Hadienbakikhynnahkilakham nangïakarukom pule,lahbanthawladbaki

khynnahkinïashim byntakum kinongkrendakabajiedïauweiukhynnahbanshim

ïakabyntajongkaLedibadsauweipatbanshim ïakabyntajongkaSita.Habaleh

kumne,namarkikhynnahkidangrit,ym deibanphahtanghakiarngutbanpyndep

ïakalynnongbarohkaweihynreideibanphiahïakakam hakatakarukom bayn

don5ngutkibanshim ïakabyntajongkaLedi,uweiuweiunshim ïakabyntajong

kaLedikaweihadienkaweipatlakajongkajongbad4ngutpatkibanshim ïaka

byntajongkaSitahakatakarukom bauweiuweiuïohladbanpyrshangtangkawei

kaweikabyntajingkrenjongkinongïashim byntahakalynnong.Pyrshangban

thawladbabarohkikhynnahhakaklaskinïohïashim byntahalakajongkajongka

porbadbakinïohladbadpyrshangïakibyntabapherbapherjongkajingkren

tangbakankham longkabamyntoiïakikhynnahladakinonghikaikinïarapartad

artadbanpynongïakisentenhakaporbakikhynnahkiïashim bynta..

Hakabaïadeipatbadkarukom aiïakijingkyllibadkijubab,budïakajingai

jingmutbalaaihakaLynnong1shaphangUSkaiñBadUMasiKyrtong.

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah

banlehkumneharum:

(a).Da kaba khmih thuh ia ka jingtbitha kaba sngap bad shah shkor:

Pyndonkam iaka‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI.

(b).Dakabasngapthuhiakajingtbithakabapulejam:Pyndonkam iaka

‘CheckList’balathohhakaLynnong4jongkaThupI

DIET N

ONGPOH

61

(k).Deiruhbankhmihthuhïakajinglonglakloikikhynnahbanïashim bynta,

namarkanekaïarapbanlongshlurbanwanshakhmatbanlehïakaeikaei.

(d).Peitthuhruhladaukhynnahunangneem banpynkyllasurkrenkatkum

kajingdawajongkakhep.

Lynnong-8

Tung-Teng!NaRiatNaRam (Poitri)

Kajingthmu:Kineharum kilongkijingthmubanpynïohhakikhynnahnakane

kalynnong:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba-

(a).Kinïohjingmyntoikyllum hakisawtyllikijingtbitjongkaktienkatkum ba

lapruiddakhakaLynnong4jongkaThupI.

(b).Kinïohladbanpyndonkam ïakikyntienkibasawakumjuhhabakutka

kynnoh(rhymingwords)

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinsngewthuhshaphangkajingbthahkam badjingsnengjingkrawjong

kakmieïalakikhunhashuwabakanmihnalaïingbanleitthohdiengnebanleit

treiktah.

Kitiarïaraphikai:Kitiarkibajudonlypahakakamraklas,kakotpulebad ka

DIET N

ONGPOH

62

kotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam daka‘flannelboard’nedakadurbaladroha

ka‘chart’lem badki‘flashcard’.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnongdakababudiakarukom hikaibala

aijingmuthakaLynnong2‘TherTherULapbahLapsan’.

Jingkynthoh:Ym patdonkam banaiïakijingkyllibanjubabdakabathohha

kadurjongka‘textualcomprehension’nakanekalynnong.Kijingkylliladadonkidei

beittangbanshujubaboral.

Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom

kum balaaijingmuthakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.

Kajingbataiktien:

(a).‘tiewjapang:Ujaitsyntiewphlangbalyngkotubadonkislakibaritltirltir

badjronglyshirlyshir.Uphuhsyntiewhakaporpyrem.Yndaladeikaporphuhu

mihujyntangnapdengmetbamihkislabadudem kattokatne.Nauneujyntang,

kisyntiewkibaritkimihterterhaujyntangbadkinohshatbian.Kinekisyntiewki

longdurkum ibajeritkumbalongkisyntiewjongutiewlilykapynthor(lilyofthe

valley)badkarongjongkikalongrongjapang(purple).

(b).Knupmawiang:Ujaitsyntiewnailar(balsam)ubakisyntiewkidonïaka

durjongkaknuplehseiakabalapynmihhakahimaMawïangkabadonhakithaiñ

Parïong.

(k).waisohlaper:Ujaitkwaiubaritbhaubalongrongsawihyndaulaihbha.

(d).sohmluh:ujaitsohubalongdiengbahbadbunshiah.Usohpatulong

kham ritïausohramdieng.

Lynnong-9

UEsopBadKiKhynnahRit

Kajingthmu:Kajingthmuhabapynrungïakanekalynnongkum kabyntapule

kalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Nalorkitobarohkijingthmukum ïakibala

pruiddakhakaLynnong1-USkaiñBadUMasiKyrtongkibaïadeibadkajinghikai

bannangïakaktien,kikhynnahkinïohruhïakakabubanpyndonkam ïabunki

kyntienKhasikibatuidsngewtynnadhabapyndonkam ïakikum kikyntienpuhlatom

,‘men,ïasiatthong,shadkynthuit,pynsynjap,pyrkhun,pynjrai,soi,biriabadkumta

terter.Deibanpynkynmaw ïakikhynnahbalajupyndonkam salonsarïakineki

kyntienhakiporkibalaleitnohhynreimyntapatbunkibriew kim dasmatban

DIET N

ONGPOH

63

pyndonkam shuhwatlakasngewtynnadshibunkarukom krenladapyndonkam ïaki.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinsngewthuhïakajingïathuhkhanakabadonhakalynnongbadban

sngewieitïalakajongkaKtien.

Kitiarïaraphikai:Habahikaiïakanekalynnong,nalorkitiarkibajudon

lypahakakamraklaslem badkakotpulebadkakotpyrshang,lahruhban

pyndonkam ïakadurbaladrohakachart.Hynreikanlongkabakham bhaladalah

banpyndonkam daka‘flannelboard’namarlah banïathuhkhanadakabaïaitah

artad ïa kidurha ka board katnang ïaid ka jingïathuh khana. Lah ruh ban

pyndonkam ïakitiarnuksajongkaryntieh,kikhnam badkalatom.Lahruhban

pyndonkam ïaki‘flashcard’khamtam ehyndahabangitynjuhïakajinglahjongki

khynnah.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid

dakbadaijingmuthabahikaiïakaLynnong1-USkaiñBadUMasiKyrtong.

Karukom pynshongdor:Banpynshongdorïakajinglahjongkikhynnahlah

banlehhakajuhkarukom kumbalapruiddakbadaijingmuthakaLynnong1-U

SkaiñBadUMasiKyrtong.

Lynnong-10

Wieng!Wieng(Poitri)

Kajingthmu:Kajingthmubanpynïohjinghikaiïakikhynnahnakaneka

lynnongkalonghakiarrukom:

1.Kajinghikaibannangïakaktien:Banïarapïakikhynnahba-

NalorkijingthmukibaïasnohbadkajingtbitbadjingnangïakaKtienïakibala

kdewshakhmathakaLynnong4,ThupI,kabaïadeibadkijiongtbithakaKtien,ki

khynnahkinïohmyntoiruhkumneharum:

(a).Kinsngewthuhïakasursawabalapynmihdakajaitkhñiangïakabangi

khotkañiang-kong-wiengbad kinïohladruhbanpyrthuhbudïakasursawabala

DIET N

ONGPOH

64

pynmihdaka.

(b).KinïohjingkmennakabaspellyndetïakaPhawarSaradakasurkaba

jam (recite)baddakabapyndonkam ïakakhriangkabasngewtynnadkhamtam eh

nakabaïaipynsawabunsienïakakyntien‘Wieng’manlakadkhot.

2.Kajingïohjingmutnakajinghikaikabadonhakalynnong:Banïarapïaki

khynnahbakinïohïakajingmutkyllum nakanekajingrwaikabaïathuhshaphang

kajingim jongkañïang-kong-wiengbadbakinsngewieitruhïakijaitjingthawkiba

donhakamariang.

Kitiarïaraphikai:Kitiarïaraphikaikibajudonlypahakamraklas,kakotpule

badkakotpyrshang.Lahruhbanpyndonkam dakidurbaladrohaka‘chart’neban

pyndonkam daka‘flannelboard’ryngkatki‘flashcard’hakaporbatynjuhïaki

khynnah.Lahruhbanwanrahshaskulïauñiangbyrnainekañiangkongwienglada

lahbanïoh.

Karukom hikai:Hikaiïakanekalynnonghakajuhkarukom kumbalapruid

dakbadaijingmuthakaLynnong2–TherTherULapbahLapsan.

Karukom pynshongdor:Ïakajingpynshongdorlahbanlehhakajuhkarukom

kum balaaijingmuthakaLynnong2-TherTherULapbahLapsan.Sngapthuhruh

ïakajingnangjongkikhynnahbanpyrthuhbudïakinokinokisursawabakilahban

ïohsngewhangnohangno.

KaJingpynshainakabyntakinonghikai:Kakyntien ñiang-kong-wiengka

deikajingpynlyngkotïakakyntienKhñiang-kong-wieng.Kanekakyntienpatkamut

‘kakhñiangkaong-Wieng’.Kakyntien‘Wieng’patkadeikajingpyrshangpynbud

(mimic)ïakasurpahjongkanekajaitkhñiang.

Kanekakhñiangkalongrongïong.Kadeinakajuhkajaitkum kañiang

taserhaRi-Bhoi.HaRi-Lum Khasilahbansdangïohsngewïakajingpahjongkane

kakhñiangyndalapoiubnaiNaitung(July).HaRi-Bhoiruhlahbansdangïohsngew

yndapoiunehiubnai.Deitangushynrangubapahbadym kakynthei.Kajingpah

jongushynrangkadeinakadawbanpynïohsngewïakakyntheihangnomauudon,

nakadaw jongkajingdonkam banpynkharoi.Kumtadeikakyntheikabajiedïau

shynrangbadym bajiedushynrangïakakyntheibadkanekajiahakibabunbahki

jaitjingthawhakapyrtheikynthupïaubriew.Deinamarbadeikakyntheikabajied

ïaushynrang,kumtausyiarryngkuhneuhanshynrangneuklew shynrangneu

simduitarashynrang(lyrebirdhaPapuaNew Guinea)udonïakisnerbakham

phyrnaibadkham itynnnadbanïakisnerjongkakyntheikhnangbankhringïaka

DIET N

ONGPOH

65

monjongka.

Donbunjaitkiñiangkongwienghakapyrtheibadkajyllijingim (lifecycle)jong

kikaïaphernakaweikajaitshakaweipat.Kajyllijingim jongkañiangtaserhaRi-

Bhoikalongsawsnem.Donpatruhkijaitñiang-kong-wienghakiweipatkijakaka

pyrtheikibakajyllijingim jongkikalongkhatsansnem.Kiñiangbyrnaikideikikhun

jongkiñiang-kong-wiengkibabunjait.Kirukom pahjongkiñiang-kong-wiengruhki

ïaphernakaweikajaitshakaweipat.Donkajaitñiang-kong-wiengkabapahkumba

kynnohPhareng ‘korainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorain

korainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorainkorain(19sien)tinin

ninninninninninninninninninninnnnnnnninninnin’.DonruhhaRi-Bhoikaba

pahkumbasawaka‘helicopter’badkumtaterter.

Kikhynnah,khamtam kikhynnahshynrangkikham sngewtynnadbankem ia

kinekiñiang-kong-wieng.Donkibatehdauksaibadbunkidasngewtynnadehban

khem iakametjongkhnangbakanpynmihjingsawa.Kibabunhikikhynnahkim da

sngewtynnadbankem dakabaym pahbadkiñiewïakabakadeikañiang-kong-

wiengshynrangnamarbakam larkam watlahakajingshishakañiangkongwieng

kabym pahkadeikakynthei.

Appendix

KIKOTΪARAPBALAPYNDONKAM

1.Chantrell,Glynnis.TheOxfordDictionaryofWordHistories,1stIndianEdition

2005

OxfordUniversityPress,YMCALibraryBuilding,JaiSinghRoad,

NewDelhi-110001

DIET N

ONGPOH

66

2.Gatphoh,P.G.KiPhawarSara,15thEdition(RevisedandEnlarged),1995,

PublishedbyMrs.A.D.Dkhar,JaïawLangsning,Shillong–2.

3.Gatphoh,P.G.UNongrep,9thEdition(RevisedandEnlarged),1981,

PublishedbyMrs.E.Gatphoh,JaïawLangsning,Shillong–2.

4.IGNOUSchoolofEducation,CPE-1,TeachingLanguage,April,2005(Reprint)

5.Kamat,H.D.andDavid,A.PrimaryEducation,2007,Publishedby:Crescent

PublishingCorporation,4831/24,PrahladStreet,AnsariRoad,Darya

Ganj,

NewDelhi–110002.PrintedatRoshanOffsetPrinters,Delhi.

6.Lyngdoh,Sparbah.KaJingtipKyllum,2009,PublishedbyMrs.P.Lyngdoh,

MissionCompound,Shillong–2.

7.MBOSE,NewCurriculum andSyllabiforLowerPrimarySchools,ClassesI–IV,

PublishedbytheSecretary,MBOSE,1990.

8.MBOSE,RevisedSyllabiforClassesItoIV(LPS),2008.

9.Opie,IonaandPeter.TheOxfordDictionaryofNurseryRhymes,Oxford

University

Press,YMCALibraryBuilding,JaiSinghRoad,NewDelhi–110001

10.Reeves,James.UnderstandingPoetry,2ndPrinting,1972,PublishedbyPan

Books

Ltd.,33TothillStreet,LondonSW I.PrintedinGreatBritainbyCox&

WymanLtd.London,ReadindandFakenham.

11.Tham,Soso.KaDuitaraKsiar,19thEdition(RevisedandEnlarged)1979,

PublishedbyMrs.PrimroseGatphoh,JaïawLangsning,Shillong–2.

12.Wahlang,D.N.S.KaKotKhasiNyngkong,5thEdition(Revised)2008.

PublishedbyMrs.G.D.Kharkongor.DIET N

ONGPOH