Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients (Şark’ın Hazineleri) Dergisi

KİTA PL A R A VA KFEDİLEN B İ R Ö M R E T U H F E

İsmail E. Erünsal’a A r m a ğ a n

1TARİH

İsmail E

. Erünsal’a A

rmağan

1TARİH

Kütüphanecilik, kitap tarihi ve edebiyat tarihi alanlarındaki çalışmaları ile tanınan ve hayatının 33 yılını akademik camiada geçiren İsmail E. Erünsal, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü’nde (1977-1990) ve Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arşivcilik Bölümü’nde (1990-2010) öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Her biri sahasında tanınmış onlarca kitap ve makaleleri arasında, The Life and Works Taci-zade Cafer Çelebi with a Critical

Edition of His Divân (1983); Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye (Ahmet Yaşar Ocak ile, 1984); Türk Kütüphaneleri Tarihi (1988); Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri: Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu (2008); XV. XVI. Asır Bayrami Melamiliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askeri’nin Mir’atü’l-Işk’ı (2008); The Archival Sources of Turkish Literary History (2008), Aslına Dönüş: Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın Kavala kasabası ile İlgili Bağları: Mimari Eserler, Kitabeler ve Belgeler (Heat W. Lowry ile, 2011); Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar (2013) gibi her biri kendi alanında temel başvuru kaynağı olan önemli eserleri bulunmaktadır. Hayatını ilme ve araştırmaya adamış olan Erünsal’ın eserleri, saha çalışanları için vazgeçilmez eserler haline gelmesinin yanısıra çok sayıda araştırmaya metodolojik açıdan rehberlik de etmektedir. Yorulmak bilmeden çalışan ve ilme hizmeti kendisine şiar edinmiş olan İsmail E. Erünsal’a armağan edilmek üzere, her biri alanında tanınmış meslektaşlarının yazdığı makalelerden oluşan “Tuhfe”’ iki ciltte toplandı. Erünsal Hocanın dostu, arkadaşı ve öğrencileri olan akademisyenlerin yazılarının yer aldığı ve muhtelif konuları ele alan toplam 44 makale, bu Armağan vesilesiyle ilk defa yayınlanmaktadır.Bu Armağan, ilmî kişiliğiyle birçok araştırmacıya örnek olan İsmail E. Erünsal’ın hayatı hakkında ayrıntılı bilgi sunmasının yanısıra tarih, edebiyat, tasavvuf, kütüphanecilik ve arşivcilik sahasındaki meraklı araştırmacılara eşsiz bir kaynak niteliği taşımaktadır.

Kit

ap

lara

va

kfe

dil

en

bir

öm

re t

uh

fe

İsm

ail E

. Erü

nsal

’aA

rmağ

an

978-975-995-442-0TK 978-975-995-441-3

ISB

N:

978-9

75-9

95-4

42-0

97

89

75

99

54

42

0

K İTA PL A R A VA K FED İ LEN B İ R Ö M R E T U H F E


1

KİTAPL AR A VA KFEDİLEN B İ R Ö M R E T U H F E


1TARİH

İçindekiler

1. CİLT

11 Sunuş

17 – 59 GİR İŞ

19 İsmail E. Erünsalひın hayatı ve eserleri HaticeAynur–BilginAydın–MustafaBirolÜlker

61 – 626 TAR İH

63 Yeni vesikalar ışığında Sabatay Sevi (Ö. 1676) ErhanAfyoncu

81 Osmanlı sulhunun (Pax Ottomana) kurulmasında hukukun rolü M.ÂkifAydın

101 17-19. yüzyıl tahvil ahkâm defterlerinde alt serilerin ortaya çıkışı BilginAydın

129 Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients (Şarkひın Hazineleri) dergisi KemalBeydilli

277 İstanbul Fatihひdeki Hâfız Ahmed Paşa Külliyesiひnin vakfiyesi MustafaL.Bilge

331 II. Bâyezîdひin tarih merakı üzerine bir not: Fenarîzâde Alâeddîn Alîひnin anonim Osmanlı tarihi derlemesi FeridunM.Emecen

ÜlkeKitapları:27/1

ÜlkeArmağan:1/1

KİTAPLARAVAKFEDİLEN

BİRÖMRETUHFE

İSMAİLE.ERÜNSALはAARMAĞAN

1.cilt:Tarih

Hazırlayanlar: HaticeAynur BilginAydın

MustafaBirolÜlker

Kitaptasarımı: ErsuPekin

©Tümyayınhaklarısaklıdır.Tanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışındayazarlarınveyayıncınınyazılıizniolmaksızınhiçbiryollaçoğaltılamaz

İsmailE.ErünsalはaArmağanはınyayınhaklarıÜlkeYayınlarıはnaaittir.

Birincibasım:Ocak2014

TakımNo:978-975-995-441-3

ISBN:978-975-995-442-0(1.c.)

Baskı: ÜlkeYayınHaberTic.Ltd.Şti. KlodfarerCad.No:3Kat:1Sultanahmet/İstanbul Tel:(212)5189578Faks:(212)5189581

SertifikaNo:19499

Cilt: GüvenMücellit&MatbaacılıkSan.veTic.Ltd.Şti. Tel:(212)4450004

Dağıtımvesatış: AnaBasınYayın

MollaFenariSok.No:28 YıldızHangirişkatı Tel:(212)5269941(3hat) Faks:(212)5190421

Cağaloğlu/İstanbul

345 Osmanlı ekonomisinde 19. yüzyılda devletin ticarete müdahalesi: Yed-i vâhid MehmetGenç

371 Gülfem Hatun ve yeni ortaya çıkan vakfiyesi NurayUrkaçGüler

387 Osmanlı vakıflarında idarî bozukluklar ve mütevellî Mehmetİpşirli

405 16. asırda telif ettikleri eserler çerçevesinde tarihçilerin himayesi hakkında bazı notlar

HilalKazan

423 Medine tarihçisi Semhûdî ve Vefâüひl-Vefâ adlı eseri MustafaS.Küçükaşcı

447 Hattât Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1836-1909) ve ailesi TalipMert

465 Yakın geçmişten kültür ve sanat notları: Türkiyeひde 1945 yılı SelçukMülayim

477 Büyük Selçuklularひda şahnelik müessesesi ve şahnelerin taht kavgalarındaki rolü

AbdülkerimÖzaydın

505 Osmanlı kadılarının ceza davalarına bakma salahiyeti ve şerはiyye sicillerindeki had cezalarına dair kayıtlar EkremTak

515 İbrâhîm Müteferrika ve Risâle-i İslâmiyye

BakiTezcan

557 Yeni belgeler ışığında tulumbacıbaşı Gerçek Davud Ağa ve tulumbacı şeritçileri esnafı KenanYıldız

587 Osmanlı İmparatorluğunda tütün sektörünün yan kolları: Lüleci ve çubukçu esnafları FehmiYılmaz

597 Lütfî Paşaひnın (ö. 970/1563) Osmanlı haberleşme ve ulaşım sistemine ulak zulmü bağlamında getirdiği yenilikler

AliYücelYürük

2. CİLT

639 – 989 EDEBİYAT VE TASAVVUF

641 Bazı atasözlerindeki anlam belirsizliğinin nedenleri NurettinAlbayrak

653 Halide Nusret Zorlutunaひnın Hanım Mektupları ve kadınların toplumsal cinsiyetine bağlı stereotipik iletişim öğeleri EdithGülçinAmbros

681 I. Mahmûdひun (ö. 1754) kütüphaneleri ve tarih manzumeleri HaticeAynur

735 İbnülemin Mahmud Kemal Beyひin manzum öfkesi M.UğurDerman

741 Nâmık Kemâl (ö. 1888) ve Leskofçalı Gâlib (ö. 1867) İnciEnginün

769 Baharı şiirle karşılamak: Kenzî ve Nevrûziyyesi İsmailGüleç

797 Kavalalı Mehmed Ali Paşaひs kapı Kethüdası Mehmed Necib Efendi & Necib Paşa endower of the Necip Paşa Kütüphânesi in Tire were one and the same individual HeathW.Lowry

807 Türkiye tasavvuf tarihi yazıcılığında Melamîler: yaklaşımlar, katkılar, sorunsallar

AhmetYaşarOcak

831 Osmanlı edebiyatında zeyil geleneği AbdülkadirÖzcan

851 The importance of Persian for Ottoman literary gentlemen: two Turkish treatises on aspects of the language by Kemal Pashazade (d. 1536) JanSchmidt

865 Divan şairlerinin kurgulanmış benlikleri olarak mahlaslar

BahadırSürelli

881 Tâcîzâde Caはfer Çelebiひnin (ö. 921/1515) çevresindeki şairler ve onun için yazılmış şiirler

FatmaMelihaŞen

915 ねMelâmet Söndü Şarkひın Her Yerinde...の Yahya Kemalひin ねİthafの manzumesi etrafında bazı düşünceler

AbdullahUçman

937 ねHocazâdeの ve ねHâfızの Mehmed Âkif : istiklâl şâirimizin dikkatlerden kaçan önemli iki vasfı MustafaUzun

971 The gift of letters: correspondence between Nergisi (d. 1634) and Veysi (d. 1627) ChristineWoodhead

991 – 1169 KÜTÜPHANECİLİK VE ARŞİVCİLİK

993 Atatürk Kitaplığıひna kazandırılan yeni yazmalardan bir kesit

Ş.NailBayraktar

1007 Cumhuriyet arşivinde araştırmaya açılan yeni belgeler ışığında harf devriminin Bulgaristan ve Tataristanひda etkisi NiyaziÇiçek

1021 Kütahya Belediyesi Mustafa Hakkı Yeşil (Ö. 1986) Kütüphanesi ve kütüphanede bulunan el yazması dîvânlar

ErsenErsoy

1043 Tarihsel bir veri olarak şerひiyye sicilleri EsraKarayelMuhacir

1069 Efemera bulunduran/derleyen yerler: Bir değerlendirme

Ş.NihalSomer–İshakKeskin

1085 Hizmet kurumlarında bilgi yönetimi BurçakŞentürk

1097 Türkiye kütüphaneleri Arap harfli basma kitap katalogları üzerine bibliyografik bir değerlendirme (1929–2009) HüseyinTürkmen

1133 Gazeteci ve matbaacı Selîm Fâris Şidyakひın terekesi MustafaBirolÜlker

1155 Etkin ve verimli bir kütüphane yönetiminde kütüphanecilerin sahip olması gereken temel yetkinlikler

AsiyeKakırmanYıldız

1171 Seçmebibliyografya

129Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan, c. 1 (İstanbul: Ülke Yayınları, 2014)128

KİTAPLARA VAKFEDİLEN BİR ÖMRE TUHFE İSMAİL E. ERÜNSAL’A ARMAĞAN

SonuçTahvilahkâmdefterleriarasındahususîserilerteşkiledendef-terler bunlarla sınırlı değildir. Burada büyük seriler halindetesbitedebildiğimizdeftertürlerineişaretedilebilmiştir.TahvilKalemiはnin görev alanlarındaki değişim ve gelişime bağlı ola-rakçokfarklıdefterserileritesbitetmekmümkünolabilecektir.Tahvil ahkâm defterlerinin 16. yüzyılın sonlarından itibarenkonularınagöreayrılmayabaşlamışolması,Dîvân-ıHümâyûnkalemlerindekiyeniyapılanmanınbaşlangıcınındabudönemetesadüfettiğinigöstermektedir.

Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients

(Şark’ın Hazineleri) dergisi*

Kemal Beydilli**

ぬYusuf bin Hammer-li-rûhihi zikr-i cemîlね: Şark’ın gizli hazineleri peşinde geçen bir hayat

I

1. Hatırât ve hissiyât

ぬ[11Eylül1799]Postageldikten sonraBü-yükdereはye gittim, oradan bir kayık gezisine çıkarak [karşıda]

*BuçalışmamdaProf.Dr.MustafaÖzArapça-Farsçaçözümünde,müellifvetelifâthusûsundahertürlüsıkıntılarıber-tarafetti,kendisinemüteşekkirim.Prof.Dr.OrhanBilginİranedebiyâtınınkaynağıbelirtilmeyenmetinlerineaçıklıkgetirdi,Prof.Dr.FeridunEmecenDİAはdakiilgilimaddelereişâretetti,Doç.Dr.CengizTomargüncelArapdünyasıvedilineolanvukūfiyyetiyleyardımcıoldu,Doç.Dr.SeyfiKenanbilgiliyardım

severliğiyleensonundaayrıcametninnihâîokunuşunuüstlendi,Mag.DavudErkanarşivvekütüphâneişlerindekatkıdabulundu.ÖzellikleteşekküretmekistediğimCan.Dr.AbdullahGüllüoğlu(Berlin)buradabulamadığımliteratürüteminettivekaynakdenetimiyapmakkaydıylametnibaştansonaokumakülfetiniihtiyâretti.Can.Doç.Dr.FatihYeşilFdOdergisiniAnkarakütüphânelerindebuldu.Değerlihocamız

Prof.Dr.KlausKreiser(Berlin)konuylailgilisorularımacevapvermezahmetinekatlandıveMüderriszâdesayınDr.MahmudAdnanGökçeBeyefendiİtalyancaparçalarınçözümünülütfetti.SayınMustafaBirolÜlkerisebasımahazırlanmaaşamasındametnigözdengeçirerek,gereklidüzenlemelerdebulundu.Bütünbudeğerlimeslekdaşlarımaayrıayrıteşekkürederim. 200seneönceçıkmışFundgruben des Orients (FdO)dergisindeadı

geçen,elealınan,örneklemeveçeşitlidillerdeçevirileriyapılanbütüneserlerivebunlarınmüelliflerinedâirgereklibilgilerirahatlıklabulabilmeimkânınasâhibolmambuçalışmanınsikletiniazaltmıştır.TürkiyeDiyânetVakfıはnınneşretmekteolduğuİslâm Ansiklopedisiひnin (DİA) FdOはdezikredilenhermüellifinvedolayısıylabunlarıneserlerininyeralması,İslâmAraştırmalarıMerkezi(İSAM)Kütüphânesiはninmükemmelkitapvarlığıvehizmetanlayışıylahertürlükaynakesereanındaerişmekolaylığısağlaması,böylebirçalışmanınönşartlarınıyeterinceteminetmişbulunmaktadır.BuvesileyleİSAMkütüphânesininkurucularınıvebugünküdurumagetirenleritazîmleselâmlarım.Sonolarakdaihtiyâcduyduğumhertürlüyayınıanındayetiştiren,alınmasınıistediğimyenikitaplarıenkısazamandateminedenİSAMkütüphânesininidârecilerineveçalışanlarınaşükrânlarımısunarım.

**İstanbul29MayısÜniversitesi

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

131130


Hünkâr İskelesiはnin güzel kıyısına vardım. İlk defa Asyatoprağına ayak basacaktım, hemen kayıktan atladım veyerekapanarakmanevîvatanımıntoprağınıöptümね.1Ham-merはinyaklaşıkbirsenekaldığıİstanbulはailkgelişiyle2ilgiliolarakkaydettiğibusatırlarıkadarhiçbirşeyŞarkはakarşıduyduğuhissiyâtınıbudenlietkiliaksettiremez.Hatırâtı-nınmatbunüshasındailkİstanbulizlenimlerionüçsayfa(35-48)tutanbirhacimiçermekleberaber,yazmametindebu 24 sayfalık dörtDefter (III. Kitap,Defter nr. 11-14) ha-lindebirkitapçıkoluşturacakhacimdedir.3BilindiğiüzereHammerはinhatırâtınınbasılıkısmı,yazmanüshanınancakondabiriniteşkiletmekteolup,toplam592sayfanın414say-fasınakadarkikısmıesasmetingerikalanlariseilaveedi-

lenbelgevemektuplardanoluşmaktadır.EserReinhartBacho-fen tarafındanyazmametnindaktiloya çekilmişnüshasındanseçmevekısaltmalaryapılmaksuretiyleyayınahazırlanmıştı.Hammer hatırâtını, 1841-1856 yılları arasında yazmevsiminigeçirmeküzeregelipikiaykaldığıPurgstallailesindenintikaleden Steiermarkはtaki Hainfeld mâlikânesinde 1841 senesinde68 yaşındayken yazmaya başlamıştır. Son kayıt 29 Eylül 1852tarihini taşımaktadır.4 Yazma nüshada yer alan mekâtip ve

1 Hammer,Hatırât(Erinnerungen),basılmamışkısım,BuchIII,Heft3はdenSibylleWentker,ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReisenachIstanbulimSpiegelseinerErinnerungenausmeinemLebenね,Osmanlı Araştırmaları,XXV,İstanbul2005,s.238.MatbuHatırât はtabirazdahakısaolarakverilmiştir,krş.Erinnerungen aus meiner Leben, 1774-1852.[Yazmametindenseçmelervekısaltmalaryaparak]yayınahazırlayanReinhartBachofenvonEcht,Viyana-Leipzig1940,s.44.HammerはinbuhissiyâtıayrıcaHatırâtひıTürkokurunatanıtanBekirSıtkıBaykal(ぬHammerはinHatırâtıね,AÜDTCF Dergisi,Ankara1942,s.44)vebirçalışmasındaSemaviEyicetarafındandazikredilmiştir.(ぬJosephvonHammer-PurgstallveSeyahatnâmeleriね,Belleten,XLVI/183,Ankara1983,s.544).

2 Hammer,6Temmuz1799はdaViyanaはdanbindiğipostaarabasıylavardığıVarnaはdandenizyoluylaİstanbulはagelmiştir.

3 SibylleWentker,ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReiseね,s.231.

4 Hammer,Hatırât(Erinnerungen),s.404,411.

vesâikintutarı800kadarolup,hatırâtınkendisiise246defterde5904sayfalıkbirhacmeulaşmaktadır.5Yazmametinüzerindeçalışanların gözünden kaçan veya belirtilmesi ihmal edilen,amaiçdünyasınıbilenlerehiçdeşaşırtıcıgelmeyecekolanilginçbirnoktaHammerはinhatırâtınaArapharfleriyle ぬbesmeleね çe-kerekbaşlamışolmasıdır.6Hammerはinyazısıçirkinveokunaklıdeğildi, bumuhtemelen her okuduğundan acele notlar çıkart-maalışkanlığınınbirsonucuydu.1799はdatercümanyardımcısıolarakİstanbulはageldiğindeâmiriolanAvusturyaelçisiHerbertvonRatkeal(ö.1802)yazıörneğiniokunaklıbulmamıştı;hattâbizzat babası oğluna gönderdiği bir mektupta yazısını acilendüzeltmesinitavsiyeetmekteydi.Yazdıklarınıokumayaçalışanaraştırıcılarındabunlarınçözümündesıkıntılarçektikleriifâdeedilmektedir.7BunuHammerdekabuletmişolmalıkihatırâtı-nın1829.sayfasındansonrasınıokumakolaylığıolsundiyeistifîveişlekbiryazıtürüolan,günümüzdeiseancakuzmanlarıta-rafındanokunabileneskiAlmanelyazısı(Kurrentschrift)yerineokunaklıvesâdebirelyazısıylayazmayabaşlamışvehatırâtınmütebaki sayfalarındaki fazlahacim tutmayanbazıkısımları-nıda–muhtemelenkızına–dikteettirmiştir.8Hammerはingeridebıraktığıevrâkınınsözkonusuhacmidegözönünealındığında,bunlarındeğerlendirilmesiveyayınahazırlanmasınınnedenlizorlubir iş olduğuaçıkçagörülür. ViyanaDevletArşiviはnde el-yazmasıhalindebulunanüçcilthacmindekiOsmanlı-Avustur-yamünâsebâtınadâiryazmaeserininunutulmaderecesindeki

5 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe.Yayınlayanlar,WalterHöflechner-AlexandraWagner,I-III.Graz2011,I,24;SibylleWentker,ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReiseね,s.229.

6 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,1859.Resim3.1,ilksayfa(ErsteSeite).

7 SibylleWentker,ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReiseね,s.229,230,231.

8 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,I,24.

Joseph Von Hammer-Purgstall

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

133132


ihmâli belki biraz da bu sıkıntıdan kaynaklanmış olmalıdır.9 O dönemlerde kullanılan Kurrentschriftはin nasıl fevkalâde gi-riftbirDivânîはyedönüştüğünümektupyazışmalarındagörmekmümkündür.10 Hatırât yazması 1872はde mikrofilme alınmış,İkiCihanSavaşıarasındakidaktiloyaçekilmeişinihayetEkim1932はdesonaermiştir.Daktilometin(Typoskript)2839sayfatut-muşolup,matbumetinbununaltıdabirinioluşturmaktadır.11 Ancakmetni okuyanın elyazısı dışında Şarkはa mahsus yer veşahısisimleri,tekniktâbirler,terimler,kitapadlarıgibizorluk-ların üstesinden gelememiş ve yanlış yazılımlarda bulunmuşolmasındanötürü,araştırıcılarınbunlarıtekraryazmametinedönerekkarşılaştırmasıgerekmektedir.12

9 HammerはinbueserinedikkatimiçekenSayınAbdullahGüllüoğluはnateşekkürederim.EseriinceleyenSibylleWentker,bununsalttarihyazımıolmaktanziyadedönemingüncelsiyasîmeselelerinitarihselboyutlarıylaaydınlatmayıamaçlayanvePrensMettternichはibilgilendirmeküzerekalemealınanbireserolduğukanaatindedir.738büyüksayfalıkgayetkalınüçcilthalindekibueser,hertürlüliteratürledonatılmışolarakikidevletarasındakitümantlaşmalarıvegörüşmeleribirarayagetirir.Bkz.SibylleWentker,ぬHammer-PurgstallalsHomo-PoliticusimSpiegelseinerErinnerungausmeinemLebenね,Das Osmanische Reich und die Habsburgermonarchie. Akten des internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung,Wien,22.-25.September2004.(Yayınlayanlar:MarleneKurz,MartinScheutz,Wien–München:Oldenbourg2005,S.515-523),s.8.

10 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,1867-1881.


12 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,I,26.Nitekim,Hammerはinİstanbulはdakiilkikametiyleilgilihatırâtnotlarınıyayınahazırladığını2005はteçıkankonuylailgilimakalesindebelirtmekteolanSibylleWentker(ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReiseね,s.227,n.12),yazmahatırâttanyapılanörneklemelerdenolmaküzereyeniçerilerinahlaksızdavranışlarınınanlatıldığıbahiste(s.242.Burasımatbudamuhtasardır,s.42),yeniçerilerleberaberanılanveぬbelkikaydıylaのhizmetçiはanlamındakilerci/kılarğıねşeklindeokunanぬGaliardschiねkelimesininのkalyoncuひolarakdeşifreedilmesigerekmektedir,kibunaayrıcaJanSchmidttarafındandaişâretedilmiştir.Bkz.The Joys of Philology. Studies in Ottoman Literature, History and Orientalism (1500-1923). İstanbul2002,I,39:ぬJanissaries and Sailors (Galiardschi;

Bir ülkenin, özellikle ayrı bir din ve kültür dünyasınamensûbbirülkenintanınmasıvebilinmesindeentemelunsur,onunedebiyatvekültürünütanımaktangeçtiğineinanan-vebuyüzdendeözellikleodilinsözlükleriniokuyan-Hammer,13önce-likleşiirebuanlamdakültürkimliğiningöstergesiolarakayrıbiryervermiştir.14 Şiir tercemesininaynı zamandabirkültürdün-yasının tercemesiolduğuunutulmamalıdır.Zamanla İslâmiyet,İslâmedebiyatıveşiiriHammerはinüzerinderuhânîbiretkiicrâetmeyebaşlamış,hayalhânesindeyarattığıvegerçeklerlepekbağ-daşmayanromantikİslâmîdeğerlerintesirikendidindünyasın-dada izlerbırakmıştır. İşlerineBesmele ilebaşlayan,her sabahİnşaallahilekalkan,hergeceMaşallahçekerekyatağagiden,15İs-lâmîelfâzilebezenmişbirHıristiyanlıkHammerはinŞarkはadönükruhunungöstergesioldu.Birincisininmermeridayanıksızçıktı-ğından,ikincisiniaynımezârıpaylaşacağıeşiCarolineはinbirkalpyetmezliğisonundaölmesinden(1Mayıs1844)hemensonrayeni-

in Turkish: Kalyoncusの).Bu,Hammerはinelyazmasınınarzedebileceğizorluklaraküçükbirörnekolmalıdır.

13 Hammer,1814はdeEvliyaÇelebiはdenİngilizceçeviriyapmaküzerehazırlanırkenJohnsonsözlüğünüokurveiyiceinceler.(Hatırât,s.218).1818はdedeLondraはyagitmeküzeregelenİranelçisinesaraytercümanıolarakilgilenmekzorundakaldığındahiçkonuşmadığıFarsçasınıişlerhalegetirebilmekiçinMîrhândはıyükseksesleokumayabaşlar,ayrıcaLinndeusはunFarsçagramatiğinitetkikederveFerheng-i Şuûrîgibisâirçeşitlisözlüklerokumayakoyulur(Hatırât,s.225,251).Hammer,birdilibütünzenginliğiyleöğrenebilmeninkaçınılmazyolusözlükokumaktangeçer(ぬDas Lesen von Wörterbüchern ist für den, der eine Sprache in ihrem ganzen Reichtum kennenlernen will, fast unerlässlichね),demektedir.(Hatırât,218).Bubağlamdaderslerindebizlereぬsözlük

okuyunねtavsiyesindebulunanmüteveffadoktorahocamProf.Dr.HansJoachimKisslingはiengüzelsıfatlarlayâdediyorum.

14 SibylleWentker,ぬJosephFrieherrvonHammer-Purgstall.EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,Joseph von Hammer-Purgstall. Grenzgänger zwischen Orient und Okzident.Yayınlayanlar,HannesD.Galter–SiegfriedHaas,Gratz2008,s.5.

15 Hatırâtyazmanüsha,BuchIII,Heft4,s.1はdennakledenSibylleWentker,ぬJosephvonHammer-PurgstallsersteReiseね,s.245.Matbumetindeyeralmamaktadır.Kezâaynıyazar,ぬJosephFrieherrvonHammer-Purgstall.EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.5.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

135134


denvebusefergranittenyaptırdığıTürktarzılahitmezârınınbaşveayakuçlarındayeralanArapharflişâhidesindekiHammerはinelindençıkankitâbesi,1808はdensonrabirdahaayakbasmaim-kânıbulamadığıŞarkdünyasının tahayyülünüyansıtır.16Ham-mer,kitâbeninhattınıİstanbulはdaisminivermediğiancakぬsaraykâtibiね(einSchreiberdesSerail)olduğunubelirttiğiiyibirhattatayazdırmışolup17, buFundgruben des Orients dergisinin serlev-hasındakiArapçametnivedergideyeralansâirresimleribakırüzerineoturtan,HammerはinViyanaはnıneniyiustasıdiyetakdimettiğiMansfeld tarafından hakkedilmiştir.18 Ayak ucu şahidesiüzerindeki Türkçe kitâbenin muhtevası Osmanlı mezâr taşla-rındaki metinlerle benzeşir. Burada, Müslüman olmadığındanぬüçdilintercümanıYusufbinHammerruhunafatihaねdenmiyorama, ぬölülerihayırlayâdedinねhadisine işâreteder tarzda,aynısözünLatincesiolanぬdemortuisnilnisibeneねdeyişinidemuhak-kakhatırlamışolarakぬli-rûhihizikr-icemîlね(モيヨج ذآر ャروحه

シرョدا ャيザ حياتシرョدا ャيザ حيا

)deni-liyor.BaşucundakişâhideninArapçakitâbesinin6.satırındayeralan,ぬLeysehayatünsermedenね(

モيヨج ذآر ャروحهシرョدا ャيザ حياتシرョدا ャيザ حيا

)ifâdesikitâbele-rinAlmancaanlamlarıveyineArapharfleriyleaçıkyazılımınve-rildiğikısımda19ぬleysehayyensermedenね(

モيヨج ذآر ャروحهシرョدا ャيザ حياتシرョدا ャيザ حيا )şeklinde

okunmuştur.20Bununlaberaberbufarklıokunuşaherhangibiraçıklamagetirilmemiştir.

16 MezârınayrıntılıresimleriçinBkz.Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,2132-2134,2137-2138.

17 Hammer,Hatırât(Erinnerungen),s.258.Şubat1819はdaLondraはyagitmeküzereViyanaはyagelenİranelçisiMirzaAbdulhüseyinHanはınhediyeettiğicinsatıLichtensteinPrensiはnesatanHammer,busatıştanelinegeçen100dukanıntamamınıilkmezârınyapımınaharcamıştır.GereklitaşmalzemeyiisePrensMetternichhediyetensağlamıştır.İstanbulはdayazdırdığıkitâbehattıikincimezârdadakullanılmışolmalı.Hatırât,aynıyer.

18 Hammer,Hatırât(Erinnerungen),s.184.

19 ぬInschriftendesGrabmalsderFreiinnHammer-PurgstallzuWeidlingamBachね,Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,2140.

20 Mezârınveşahidelerinfotografıiçinbkz.Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,2133,2134.

1787はdegirdiğiOrientAkademisiはnde(OrientalischeAkade-mie) diğer gençlerle beraber sabah erken saatten geç vakitlerekadarsürmeküzerealtısenelikzorlubireğitimgördü.Öğrenmevekelimeezberlemeyeteneğikemalmertebedeolup,yeterinceArapça, Farsça ve çok iyi derecelerde Türkçe öğrendi; ayrıcaFransızca,İtalyanca,Latince,ModernYunanca,matematik,fizikvecoğrafyatahsiletti,bunlaradahasonraİngilizceはyidekattı.AkademideArapharfleriylegüzelyazıyazmadışındabinicilikderslerinindeverilmekteolmasıeğitimprogramınınkapsamın-dakiayrıntımükemmelliğininişâretidir.21MezuniyettensonraŞarkhizmetibeklenenvegörüleneğitimindoğalbirsonucuvetamamlayıcı aşamasıydı.BöyleolmaklaberaberHammerken-disine uygun bir yer bulunamadığından on sene kadar dahaakademidekalmayadevametti.Busıralardabaşvekalet(Staats-kanzlei)bünyesiiçindehizmetgördüveKâtipÇelebiはnin17.yüz-yılbilgibirikiminingöstergesiolanArapçaKeşfüひz-zünûnadlıbibliyografikeserindenhülâsaçıkartmaişiniüslendi.22Buara-damakalelervetercemeleryapmaktaydı,bunlarİsviçrelitarihçiJohannesvonMüllerはin (ö.1809)destekveyardımıyla1790はdaçıkmayabaşlayanDer Neue Deutsche Merkurdergisindeyayın-landı,1810はdadergikapandığındaHammerはinburadakiyayınla-

21 KlausKreiser,ぬUnfeierlicheBeiträgezu100JahrenOrientalistikinDeutschlandね,Türkische Studien in Europa,İstanbul1998,s.88.Akademi,verileneğitimveeskiveyenitalebelerihakkındatemelbirçalışmaolarakBkz.VictorWeissEdlemvonStarkenfels,Die kaiserlich-königliche orientalische Akademie zu Wien, ihre Gründung, Fortbildung und gegenwärtige Einrichtung.Wien1839.

22 Hammerhatırâtında1817senesitarihiyleyeralan(s.239)birkayıttabueseriüçüncüdefaokumaktaolduğunuvebazıkitapkünyeleriistihrâcettiğinikaydetmektedir.KâtipÇelebiはnindiğerönemlibireseriolanCihânnümâはyıiseKontRzewuskiはninzenginkütüphânesindekeşfederveyazmanınmüellifhattıolduğunuilerisürer,MüteferrikatabındaRumelibölümüyeralmamaklaberaber,RzewuskinüshasındaRumeliveBosnakısımlarıdabulunmaktadır.HammerbuikikısmıAlmancaはyaçevirmişveKontRzewuskiはyeithâfederekyayınlamıştır.(Rumeli und Bosna, geographisch-beschrieben von Mustafa Ben Abdulla Hadschi Chalfa.Wien1812).

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

137136


rı25adeteerişmişbulunuyordu.23Özellikle1810はlardanitibarengiderekartansayılardaküçükbüyükpekçokesereimzaatmayabaşladı.Çalışmadisiplinivetemposu,bunubütünhayatıboyun-ca tavizsiz bir katılıkla uygulaması takdire şâyândır. Gecelerisaat21はdeyatanHammersabah4はtekalkar,7はyekadaryazıma-sasındaçalışır,kahvaltıvsはdensonraâmirlerininhoşgörülüdav-randıklarıvefazlabirişhacminindebulunmadığıbakanlıktakibürosunagider24veburadasaat12はyekadarkalır.Yemeksonrasıilmîçalışmasınısaat16はyakadarsürdürürdü.Bundansonrata-bircâizsesosyalleşirevhayatı,akşamüstüsalonziyaretleriveyadavetliolduğuyemeklerekatılırveyinesaat21はdeyatağagirer-di.25BudüzendahilindeömrününsonsenelerinekadarçalışanHammer, geriye binlerce sahifelik hatırâtı dışında çeşitli ma-kalelerve69künyede100kadarkitapolmaküzeretoplam700parçaeserbırakmış,binlercemektupyazmış,hersenesonların-da imhaettiğiönemsizaddettikleridışında,şarkiyâtsahasıylailgiliolarakkendisinegelen5binkadarmektubusaklamıştır.26

Başta Fransa olmak üzere geneldeAvrupaはdaArabistikはin,siyasîgelişmelerindeetkisiylezamaniçindekiliseninvesâyetin-denkurtulup,kendiayaklarıüzerindeduranmüstakilbirdisip-linhalinegelmeyebaşladığıbilinmektedir.İslâmiyet,onunpey-gamberivekutsalkitabıylailgiliyeniyaklaşımlar,yeniKurはantercemeleri, yeni yorumları ve tanımlamaları beraberinde ge-tirmiş, İslâm peygamberinin Ortaçağlarda tanımlandığı gibi

23 SibylleWentker,ぬJosephFrieherrvonHammer-Purgstall.EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.3-4.

24 Hammerはinifâdesinegöre,Saraytercümanı(Hofdolmetscher)olarakaydabirikigünişçıkmakta,sınırkomutanlarındanveyabaşkayerlerdengelenevrâkçevirisidışındafazlabirmeşgalesiolmamaktaydı,budakendisineçalışmalarıiçinyeterlizamanbırakmaktaydı.Hatırât,s.240-241.

25 SibylleWentker,ぬJosephFrieherrvonHammer-Purgstall.EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.8.

26 Bunlarıngenellistesiiçinbkz.Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,1567-1881.

kötülenmemesigerektiği;onun,Hıristiyanlığınçokfevkindebirdinin, bir ぬakıl diniねnin yaratıcısı olduğu, İslâmiyetin ぬpozitifdinねve ぬdoğaldinねkavramları içindegeçerlilikkazandırıldığıbirdönemegirilmiştir.İngiltereはdeGeorgSale(ö.1736)yayınla-dığıKurはan tercemesinde, yaptığı işinamacının ぬuzunzaman-lardan beri olumsuzluklarla yargılanan Kurはanはın haysiyetinikurtarmakねolduğunubelirtmesi,27başlayanyenidöneminasrîyaklaşımınıgözlerönüneserer.

Almanyüksekokullarınabugelişmegeçikmeli olarakak-setmiş ve eskimuhafazakâr durumunu sürdürmeye daha birmüddetdevametmiştir.SacraPhilologiatanımlamasışarkiyâtçalışmalarınınaitolduğusahayaişâretetmekteydi.Bununneti-cesiolarakbilimselArabistikyükseköğrenimkurumlarındakitemsilcilerindenziyâdeeğitilmişburjuvazi içindençıkan sâdeinsanlarınuğraştıklarıbirsahaoldu.18.yüzyılınaynızamandaぬAkılÇağıねolaraknitelendirilenAydınlanmadönemi,kiliseninKitab-ımukaddesはinbeşerîvefizikîcoğrafyası,kavimleri,tarihvekültürdünyalarıvedillerisebebiyle ilgilendiğiŞarkはabakışaçısında köklü değişiklikler ve yeni yaklaşımlarmeydana ge-tirdi.Bugelişmeşarkiyâtsahasınabelirlibirçalışmarahatlığıgetirmişolmaklaberaber,buekonomikmantığıolanbiruğraşolarakgörülmemekteydi.Dahaziyâdekibârkesiminmerakınıtatminedenbir ぬsosyetebilimiね (Luxuswissenschaft)veぬkarındoyurmayanね (Brotstudium) bir iş türü olarak kabul ediliyor-du.28BuaşamadaHammer,Almandünyasındaeski anlayışta-ki ilâhiyata dayanan şarkiyâtçılığın bilimsel nitelikte yeni birsistematiğedönüşmesininkilometretaşlarındanbiriolaraköneçıktı.YenibirŞarkimajınınyaratılmasında,onunolağanüstüyoğunluktakifaaliyetiveyorulmazlığıiçindekihizmetvekatkı-larınınönemlibirpayıolduğutartışılmazolmaklaberaber;yine

27 JohannFück,Die Arabischen Studien in Europa bis in den Anfang des 20. Jahrhunderts.Leipzig1955,s.103-104.

28 JohannFück,Die Arabischen Studien in Europa,s.14.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

139138


dezorlutahsilininuzunseneleraldığı,ancakyeterinceistihdâmsahası bulunmayan şarkiyât sahasının ekonomik getirisi olanbirbilimdalıhalinegelmediği açıktır.Nitekim,19. yüzyıldanitibarenAvrupalıdevletlerinşarkiyâtçılığıyeniemperyalistsi-yasetleriniyürütecekleribirbilgilenmearacıolarakgörüp, sa-hipçıkmalarıaşamasınageçilmedenöncekibudönemlerdegöz-lendiğiüzere,ilimadamlarınadestekçıkanveŞarkはailgiduyanzenginbirsoylukişininhimmetinemuhtaçolmahalinindevametmekteolmasıbunungöstergesidir.29Öteyandanüniversiteler-

29 SahanınenparlakvevelûdisimlerindenolanHammerdeaileceçokdahaiyişartlardabulunduğuhalde,yalnızcakalemininhakkıylayaşayacakolsaydı,herhaldebununrahatbirhayatınkaynağıolarakyetersizkalacağınıgörmekzorundakalırdı.BabasıgibidevletmemuruolmaktanbuanlamdapekmemnunolmadığıanlaşılanHammer,1817はdedoğanoğlunakendisininvebabasınınismiolanJosefadınıvermekistememişvedahasemerelibirmesleğeintisâbtemennisiniiçermeküzereanatarafındandedesiolanKarlはınisminitercihetmiştir(Hatırât,s.239).İlkmezârıiçingerekenparayıİranelçisininhediyeettiğiatısatarakkarşılaması(Hatırât,s.258,krş.n.16);KâtibÇelebiはninCihânnümâひsındanRumeliveBosnakısmınınAlmancaolarakyayınahazırlayıpKontRzewuskiはyeithâfettiğinde,karşılıkolarakKontはunbirküheylanhediyeetmekistemesi,ancakHammerはinbakımmasraflarınıkarşılayamayacağınıifâdeyleiはtizâretmesi(Hatırât,s.237)gibiörneklerhesaplıdavranılmayıgerektirenbirhayatınşartlarınaişâretetmektedir.Purgstallailesinin74odalı(AnnabellaDietz-RupertWernhart,ぬSchlossHainfeld.OrtderForscherInnen,OrtdesForschensね,Joseph von Hammer-Purgstall. Grenzgänger zwischen Orient und Okzident.s.190)mâlikhâne/şatosunavemülküneyed-iemîn( fideikommiss)sıfatıylamutasarrıfolması,burasınınAvusturyaはdaangaryanınkalkmasındansonraekonomikpekfazlabirgetirisikalmadığından(Hammer,Hatırât,s.304)kendisineönemlibirkatkısağlamamışolmalıdır.Nihayetbunlarasenelerdirtopladığı500kadarŞarkyazmasınısonundaSarayKütüphânesiはne(KaiserlicheHofbibliothek)sattığınıdaekleyebiliriz(SibylleWentker,ぬJosephFreiherrvonHammer-Purgstall:EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.4).Ağustos1811はdegetirildiğiSarayTercümanlığı(Hofdolmetscher)maaşısenede3000guldentutmaktaydı.(Hatırât,s.218).Yazdıklarındanisenekazandığınıtamolarakbilememekteyiz.Bunlardanbazılarınıbizzatkendisidilegetirmiştir;meselâ,Cafer Tragedyasıはndanaldığıtelif100guldendir,bunudadostuMatthiasvonColliniçinyapılanhatıraköşesinebağışlar,Hatırât,s.212).EşiCarolinevonHeniksteinzenginbirYahudibankerinkızıydı.BundanhareketleHammerはin-kayınpederininbiristisnâteşkilettiğinivarsayarak-muhtemelenkendineyeterlibirganilikiçindeolduğunu

deşarkiyâtsahasıilmîbirdisiplinolarakyerleşipyükseldikçe,özelâlimlerdegiderekitibârkaybetmeyeveüniversiteyemensû-biyetaslolmayabaşladı.

GeneldeAlmandünyasındaözelde iseAvusturyaはdaŞarkはaduyulanilgivemerâkınçağınfikrivevicdânıgiderekdahadahürleşenhavası içindebüyükölçüdeartması,geneldepekdilegetirilmemekle beraber biraz da Türk tehdidinin artık sonaermesiyle alakalı olmalıdır. Yekdiğerine amansız düşman na-zarıyla bakan iki ayrı dünyanın birbirine yaklaşımını, yakınzamanlardaortadankalkansoğuksavaşdönemlerindekiinsan-larınDoğu-Batı ayırımı içinde birbirlerine tamamen irtibatsızve uzak durmaları, hattâ herhangi bir yakınlığın tehlikelerledoluolduğuhaliylekıyaslamakveörneklemekpekyanlışolma-yacaktır.BununlaberabersiyasetenOsmanlıdünyasınıntemsilettiğiŞarkはınGarbはadolayısıylaAvrupaはyakarşıilgisinindetersoranlardaolduğuaçıkçagözlemlenebilmektedir;öylekiyayın-lanmış olan 5 bine yakın mektup listeleri içinde Hammerはle

söyleyebiliriz.II.AbdülhamidはinHammerはinoğluylailgilinaklettiğibirhatırât,buanlamdailginçkayıtlariçerir.İsimverilmemekleberaber,buşahısotarihtehayattakalanilkoğluKarlJosefCâmillo(1817-1879)olmalıdır.(1825doğumluikincioğluMaximilian22yaşındaöldü).BuluşmaSultanAbdülazizはinAvrupaseyahatininsondurağıolanViyanaはdabulunduklarısırada(28-31Temmuz1867)gerçekleşir.OğulHammerdeTürkçeveArapçabilmekte,âyetvehadislerokumakta,İslâmはaduyduğuhayranlığıdilegetirmektedir.Abdülhamidはindikkatiniçekenpaltosununyıpranmışvehattâpantolonunundadizindenyamalıolmasıdır.Abdülhamidbusebeptenötürüonuぬfazla muktesitねbirkişiolaraktanımlar.(Sultan II. Abdülhamidひin Sürgün Günleri. Husûsî doktoru Atıf Hüseyin Beyひin Hatırâtı.Yay.MetinHülagü,İstanbul2003,s.189,336).OğulKarlはınaskerlikmesleğinitercihetmiş,yüzbaşı(Hauptmann)olarakordudanayrılmış,mahallimeclistetemsilciolmuşveRaabtalはdaokulveeğitimişleriyleuğraşmışolduğunubilmekteyiz.ArapçaveTürkçeはyevâkıfolduğu,İslâmdinine-Abdülhamidはinnaklettiğikadarıylaぬseçecek olsam Müslüman olurdumねdedirtecekkadar-teveccühgöstermesigibibilgilerbilinenbiyografisindemevcûtdeğildir.Budurumdabukonuya,1912-1918arasıkaldığıBeylerbeyiSarayıはndageçenuzletgünlerindekiyaşlılıkhaliiçindebuhatırâtızikredenAbdülhamidはinmuhaffâzınagüvenmekdışındabirbaşkakaynaktanteyidgetirmekmümkünolamamaktadır.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

141140


Şarkiyâtkonuluyazışma sürdüren,hattâbirkereyazmışolantekbirTürkはerastlamakmümkündeğildir.30Hammer,Osman-lı Tarihiはnin 9. cildinin (Pest 1833) önsözünde (s. XXV-XXVI),eserini hazırlama aşamasında kendisine pek çokmalzeme te-mineden,bazıeserlerinmuhtevasınıvetarihîbilgilendirmeleraktaran İstanbulはdaki elçilik tercümanı Von Raabはa yorulmakbilmezdostluğundanötürühararetleteşekkürederken,bunungönderdiği bilgileri İstanbulはdaki isimlerini zikretmediği bazıTürkhocalardanvebilginlerdenedinmişolarakkendisineyol-ladığınıbelirtir.Hammer,bunlar içindenyalnızcabirisininis-mini açıkça yazmıştır; bu da, III. Selim zamanında 1792-1794arasısadarettebulunanMelekMehmedPaşaはnın (ö.1801)oğluve o sıralarda Rumeli Kazaskerliği gibi yüksek birmertebedebulunanAbdülkadirBeyはdir (ö. 1846)31.VonRaab,Hammerはinsorduklarınıveöğrenmekistediklerini[mesela,NâimâveRâşidtarihleriarasındakiHicrî1070(1659)senesiiçindekivekāyiboş-luğunun itmâmıgibi]AbdülkadirBeyはdenaldığıbilgileriakta-rarakcevaplamıştır.Hammer,AbdülkadirBeyはinyardımların-dandolaylıolarakistifadeettiğiniifâdeetmekteolup,kendisiyleşahsenmektuplaşmamıştır.32Hammer,sondemlerinekadarİs-

30 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,III,1589-1856.ListeはdeSultanAbdülmecidはinmektubu(s.1589,sıra2)diyegösterilen,herhaldepadişahınberâtıolmalıdır.TophâneNâzırıAhmedFethiPaşaはyaaitüçmektupise(s.1589,sıra5),ViyanaはyayaptığıkısasefâretiesnasındakisaraytercümanıolaraktanıştığıHammerはebumünâsebetleyazdığımektuplarolup,ilmîbirgaraztaşımazlar.

31 Hakkındabkz.Sicill-i Osmanî,İstanbul1996,I,115.

32 Aksibeyâniçinbkz.KlausKreiser,ぬClioはspoorRelation:BetrachtungenzurosmanischenHistoriographievonHammer-PurgstallbisStanfordShawね,Türkische Studien in Europa,İstanbul1998,s.44;kezâ,İlberOrtaylı,ぬHammerね,DİA,15,494.AyrıcavedeAbdülkadirBeyはinHüseyinAyvansarayîはninHadikatüひl-CevâmîadlıeserindenbirnüshatedârikederekHammerはeyolladığınadâirbkz.SemaviEyice,ぬJosephvonHammer-PurgstallveSeyahatnâmeleriね,Belleten,XLVI/1183,Ankara1983,s.548.VonRaabayrıcayineHammeriçinKöprülüKütüphânesiはninyazmalarkataloğuveAvrupaはdakiyegânenüshaolmaküzereEbüはl-AbbâsMufaddalb.Muhammeded-Dabbîはnin(ö.794?)eski

tanbulはdakineşriyâtıtakipetmiş,yeniçıkanvebasılaneserlerinlisteleriniyayınlamıştır.CevdetPaşa(osıralardahenüzefendi),1.ve2.ciltleribasılanTarihはiniHammerはeyollamışolduğunuveHammerはindebunlarabirtanıtmayazısıyazarakViyanaİlim-lerAkademisiJurnalindeneşrettiğiniyazmaktadır.33Buuzak-tantanışıklığıniseCevdetPaşaはnınぬmüverrih-imeşhûrねolaraktanımladığıHammerはin İstanbulはda açılanEncümenはiDânişはinüyesiolmasındankaynaklandığını tahminetmekzordeğildir.Ancakpaşanınbubeyânındanozamanlararalarındaherhangibir mektuplaşma yaşanmadığı anlaşılıyor. Şarkはın Defineleri/HazinelerigibibiranlamtaşıyanFundgruben des Orients der-gisinde,dolayısıylalebâlebŞarkiledolubireserdetekbiryazısıolanşöyledursun,neşredildiğizamanlardahilolmaküzeregü-nümüzekadargelensüreiçindeTürkiyeはdekibirikikütüphânedışındabununbir tek sayısınındahi yer almaması, hakkındaherhangibiryayındabulunulmamasıvehemenhiçkullanılma-mışolmasıbugenelilgisizliğinençarpıcıörneğidir.34

KendiayaklarıüzerindedoğrulanArabistik,dolayısıylaŞar-kiyâtsahasındaoluşanilgiAvrupakütüphânelerindekiArapça,Farsça ve Türkçe yazmalarımevcûdunda önemli artışlara yolaçtı.19.yüzyılınilkçeyreğindeParisŞarkdillerininöğrenildi-

ArapşiirvekasidelerindenseçmelerihtivaedenantolojisiolanDivanüひl-Mufaddaliyyat はı(Kitâbüひl-ihtiyârât ve kitâbüひl-muhtârât, bkz.HüseyinElmalı,ぬMufaddaled-Dabbîね,DİA, 30,(2005),364)temineder.Hatırât, s.326-327.

33 CevdetPaşa,Tezâkir,Tetimme,s.74.

34 FdOdergisiAnkaraはdaTürkTarihKurumuKütüphânesiはndeveTürkiyeBüyükMilletMeclisiKütüphânesiはndebulunmaktaolup,bunlarzamanındaedinilennüshalarolmayıp,kütüphânelereyakınzamanlardamuhtemelenbağışyoluylakatılmışlardır.TTKKütüphânesiはndekinüshaMetinAndtarafındanbağışlanmışgörünüyor.Dergininkütüphânelerindepolarındayeralmasıkadîmzamanlardanberiâdetakimseninelsürmediğineişâretedergibidir!İSAMKütüphânesiはndebizimdebuçalışmadakullandığımızaltıciltliktakımise1999はdaSenailÖzkantarafındanteminedilmişbirfotokopinüshadır.SayınÖzkanHammerはinİstanbul ve BoğaziçikitabınınbirincicildiniTürkçeはyeçevirmişolup,bueserTTKtarafındanbasılmıştır(Ankara2011).

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

143142


ğibirmerkezhalinedönüştü.Bu,özellikledöneminöndegelenisimlerindenAntoine Isaac Silvestre de Sacy (1758-1838) saye-sinde gerçekleşmişti. Hammer akademisyen olmamakla bera-beronunkarşısındabirdiğerkutbuoluşturmakta,ancakdeSa-cyはninilmîüstünlüğünükabuledenbirduruşsergilemekteydi.Kendisiyletanışanlarınぬsıcakkanlı,birçocuksafiyetiiçindeね35 nitelemesindebulunduklarıHammer,keskinbirzekâya,açıkfi-kirliliğeveruhzenginliğinesahipti,ancakbirdilbilimcideğildi.İhtiraslıydıvefevkalâdeçalışkandı,amayazdıklarındametodikdisiplin,inceeleyipsıkdokumaveaslınasadıkkalmagibinite-likler itibâriylezayıftı.BütünbuhalleriylekıyaslandığındadeSacyはningerisindekalmaktaydı.Tenkideuğramakgibibirendi-şesiyokgibiydi,oysabüyükölçüdevesüratleüretmesisebebiyledoğalolarakbunamüsaitti.KendisigibibiramatörolanPrusya-lışarkiyâtçıvediplomatFriedrichvonDiezはin36

Fundgruben des Orients dergisindeçıkanVeysîはninNasihât-ıİstanbul(FdO,I,sırano.37) isimlimanzûmesi37veyineaynıdergide (I, sırano.51)yayınlananKemalpaşazadeはden istifâdeyle ぬİnsanNedirね ismi-ni verdiği yazınınhatalı vemanzûmçevirilerin yetersizliğinedâiryapılantenkidveortayaçıkanyazılımveimlâtartışmasınıpekönemsememişgörünüyordu,belkidebuatışmadaBerlinveViyanaarasındakişarkiyâtkutbuolmayarışınınikidevletara-sındakisiyâsîrekābettenetkilenmişizlerinigörmekteydi.Prus-yakralıIV.FriedrichWilhelmdöneminhavasınauymuşolarakbir prestij konusu olan şarkiyât çalışmalarına özel bir önem

35 JohannFriedrichReichardt,Vertraute Briefe geschrieben auf einer Reise nach Wien und den österreichischen Staaten zu Ende des Jahres 1808 und zu Anfang 1809.Amsterdam1810,II,61:ぬIch lerne ihm auch einen recht lieben kindlich naiven Mann kennenね.

36 FriedrichvonDiez,1784-1791arasıİstanbulはdaPrusyaelçisiolarakbulunduve1790Osmanlı-Prusyaittifakınıngerçekleşmesindeönemlikatkılarıoldu.(Bkz.KemalBeydilli,1790 Osmanlı-Prusya İttifakı. Meydana gelişi-tahlili-tatbiki.İstanbul1984).

37 Buşiirveyazarıhakkındabkz.E.J.W.Gibb,A History of Ottoman Poetry,III,Londra1904,s.210-218.

vermekte,buanlamdaüniversiteleridesteklemekteveŞarkyaz-malarının satınalınmasınaparaayırmaktaydı.38AncakköklübirOsmanlıdünyası,dolayısıylaşarkiyâtbirikiminesahipolanViyanakarşısındaBerlinはinpekfazlabirşansıbulunmamaktay-dı.SonuçtaAlmanyagenelindearabistikveşarkiyâtHammerはineserleri üzerindenyol aldı vehayatiyet kazandı.BunamuvâzîolarakdeSacyはninFransaはdayaptıkları içindeaynışeyi söyle-mekmümkündür.

Bununla beraber Hammerはin Arapça tercemelerinin, çokciltliArapveTürkedebiyatıtarihlerinin,Farsçafilolojisiyleilgi-liçalışmalarınınvegeneldebirdereceyekadarOsmanlıtarihiveteşkilâtıylailgilikitaplarıdışındakalanlarınzamanakarşıdaya-nıklılığıkalmadığıyargısındabulunmak39,doğrulukpayıiçersedeoldukçahaksızbirdeğerlendirmesayılmalıdır.Kendisindengeriyekalanlarıngeneldekaynakolarakağırlığıkalmamışolsabile,geçmişbirdönemin tarihselmalzemesiolarakdeğer taşı-maya devam edeceklerdir. İlmî bir kuruma mensûp olmamazafiyetini yoğun bir yazışma trafiğiyle telâfi etmeye çalışanHammer,önemlibirdizioryentalistve30kadarkurumlairtibâthalindeâdetatekbaşınayaygınbirhaberleşmeağı(Networking)gibi çalışmıştır.Genelde zihnindekibelirli bir imajıngörüntü-sünüverdiğiŞarkはıdeğerlendirmesi,içindebulunduğuyüzyılıngerçeklerinden farklıdır. 19. yüzyılda oryentalistik geliştikcefiloloji ağırlıklı şarkiyâtçılar Hammerはi bir ぬDilettantね olaraknitelemeye,dilvefilolojikaçıdanonuamatörolarakgörüpten-kidetmeyebaşladılar.40Amaözelliklebundahaksızolduklarınısöylemekmümkündür, zira, baştaHammer olmak üzereFun-dgruben des Orients çevresinde toplananlar zaten kendileriniぬLiebhaber/amateur/muhibbânねolarakadlandırmaktaydılar.



40 SibylleWentker,ぬJosephFrieherrvonHammer-Purgstall.EinLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.8-10.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

145144


TeolojikönyargılardankurtulmuşakademikorientalizmzatenŞarkile ilgilenenazsayılardakibutürorientalistlerinhimme-tiylegelişmemişmiydi?

DeSacyはnintalebelerindendiğerönemli isimlerinbaşında1807はdeFarsçaはdançevirdiğiLeylaileMecnunはuyayınlayanAn-toineLéonarddeChézy(1773-1832),CollègedeFranceveÉcoledes Langues Orientalesはde hocalık yapan Étienne Quatremère(1782-1852) gelmekte olup, Joseph Reihaud (1795-1867), LouisMathieuLanglès(1763-1824),deSacyはnintalebelerindenolmak-la beraber bu parlak isimler yanında pek sönük kalmışlar vehattâ kısa zamandaunutulmuşlardır.Hammer örneğindendebildiğimizüzereşarkiyât,âliminözelhayatınıdazorlayanbirbilimdalıydı.Hammerileevlendiğinde19yaşındaolaneşiCaro-linsonundaぬmelankoliねhastalığınayakalanmıştı.41ÉtienneQu-atremèreはindışdünyayakapalımünzevîhayatı,Şarkyazmalarıhariç40bineserdenoluşanzenginkütüphânesindegeçti.42Lou-isM. Langlès, 1795はte İstanbul/Hasköyはde açılan KaraMühen-dishânesiはningençhocalarındanSeyyidMustafaはnın III. Selimzamanındakiyenilikleritanıtanve1803はdeÜsküdarmatbaasın-daFransızcaolarakbasılanmarûf risâlesinebirönsözyazmışolarak1807はdeParisはtetekrarbasmışolmasındanötürübizimdeayrıbirilgikaynağımızdır.43

Esmekte olan Şark rüzgârı giderek Avrupaはnın büyük kü-tüphânelerindekiArapça,FarsçaveTürkçeyazmaeserlerinsa-yılarındaönemliartışlarmeydanagelmesineyolaçmıştır.Pariskütüphânesinde18.yüzyılınortalarınadoğru1693Arapçayaz-mabulunmaktaydı.Asrınsonlarındamevcudaancakbirkaçyüzparçailaveedilebilmişti,bunlardabüyükihtilâlesnasındama-

41 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe.I,10.Hammerevlendiğinde42yaşındaydı.


43 KemalBeydilli,Seyyid Mustafa: İstanbulひda Askerlik Sanatı, Yetenekleri ve Bilimlerin Durumu Üzerine Risale. İstanbul1986.

nastırlardanmüsâdere edilenlerden veMısır seferinden gani-metolarakgetirilenlerdenoluşmaktaydı.Bumevcûdâtyalnızca1835はteKahireはdekiFransızbaşkonsolosuAsselindeChervilleはin(1772-1822) terekesinden gelme 1500 parça Arapça yazma ileâdetaikiyekatlandı.AynıyüzyılınsonlarınadoğrubusayıBib-liothèqueNationalekataloğunagöre(Paris1883-1895)4665par-çayaulaşmışbulunuyordu.BritishMuseum1800はlerde250par-çayazmaeseresahipken,busayı1825はdeHammerはindeyazıştığıveFundgruben des OrientsひdeyazılarınayerverdiğiBağdadはdaDoğuHindistanKumpanyasıtemsilcisiveİngilterebaşkonsolo-suolarakbulunanClaudiusJamesRich(1787-1821)terekesindengelen 390 adet yazmayla dahada zenginleşmişti. Bu kütüphâ-nedekiArapçayazmalarınsayısısüratlearttı.Bağdadはda1828-1843 arası Doğu Hindistan Kumpanyası temsilciliğini yapanRobertTaylorはın247parçayazmadanoluşankoleksiyonubunla-railaveedildi,sayı1880はlerde2bineçıktı,1886はdaterekelerdengelenparçalarbuna1300yazmalıkbirartışsağladı.44

2. Hammer ex Orient: Kitap ve kütüphâne peşinde bir hayat

Hammerはinbirsenekadarkaldığıİstanbulはdakiilkikameti(1799),dahauzunkalacağıikincigelişindedeşahitolacağımızüzereki-tappeşindekoşmalarvekütüphâneziyaretleriylegeçti.Bu,Ham-merはinhayatınınsonunakadardevamettiğiveaslausanmadığıbiruğraş oldu. 1825 senesiMayıs veEkimayları içindeyaptığıbir İtalyagezisiesnasındauğradığıyerlerde tam27kütüphâne-yiziyaretetmişti.45ParasınınönemlibirkısmınıherhaldekitabayatırmaktaydıvesonundabüyükbirkısmınıSarayKütüphâne-siはne(Hofbibliothek)satacağıyaklaşık500kadaryazmayasahipolmuştu.46MühendishâneMatbasıはndabasılanvezorbulunanSu

44 JohannFück,Arabischen Studien in Europa,s.190.



JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

147146


Risâlesiはni47desatınalarakkoleksiyonunutamamladı.48Hasköy-deはki bumühendishâneyi şahsen ziyaret etmiş, kendi beyânınagöreBurhan-ı Katı o sıralarda yeni itmâm edilmiş bulunuyor-du.49İstanbulはdaçoksenâettiğiI.AbdülhamidkütüphânesindensemerelibirşekildeistifâdeetmişveburadatümOsmanlıkronik-lerinibaştansonaincelemeimkânınıbulmuştur.50

1799はdaMısırはasaldıranFransaはyakarşıkurulanİngiliz-Os-manlıittifâkınınDoğuAkdenizはdekidonanmakumandanıAmi-ralSidneySmithveMısırはıkurtarmaküzereyolaçıkanordununbaşındakiSadrazamKörYusufZiyaPaşaarasındakigörüşme-lerde İngiliz hizmetinde olarak tercümanlık yapan Hammer,Türkçeはden Arapçaはya, buradan Fransızca, İtalyanca veya İn-gilizceはye karşılıklı çeviriler yaptığını, Almanca kadarTürkçekonuştuğunu ifâde ederek ilk defa lisan becerisi gösterisindebulunur.51BuişekoyulmaküzereyolüzerindeuğradığıveMa-yıs-Haziranarasında(1799)altıhaftakadarkaldığıRodosadası-nıterkettiktensonra,buradaEbuBekirRatibEfenditarafındankurulmuşzenginbirkütüphâneolduğunuöğrenmişveziyaretedemediği için -özellikle 1792はde sefâretle geldiği ViyanaはdaOrientAkademisiはniziyaretederken tercümanlıkhizmetindenmemnunkalmış ve ぬsen ileride büyük adamolacaksınね demiş

47 Mehâhüひl-miyâh(Su Risâlesi),ÂşirefendizâdeDervişMehmedHafidEfenditarafındantertipedilmişolup,İstanbulはunçeşmelerinivesularınıtavsifeder.14yaprak.1797はdehizmetegeçenHasköyはdekiMühendishânematbaasınınbastığıilkeser.Bkz.KemalBeydilli,Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826),İstanbul1995,s.254.

48 Hammer,Hatırât,s.47.

49 Hammer,Hatırât,s.46.Tıbyân-ı Nâfî der Terceme-i Burhân-ı Katıひ. HüseyinbinHalefî-iTebrizîtarafındanellikadarFarsçalugattanderlenenve21binkelimeiçerenbueseriTürkçeはyeMütercimÂsımEfendiçevirmiştir.863sayfa.Basımtarihi23Ra.1214/25.8.1799,dolayısıylaHammerはinziyarettarihidebusıralarolmalıdır.Bkz.KemalBeydilli,Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, s.254.



olanbumültefitini52hatırlamışolarakdahada-üzülmüştür.53 Bukütüphânede 2000 yazmabulunduğunadâir kayıt54 hayıf-lanmasınıhaklıçıkartır.Ancak,Hammerkütüphâneninkuru-cusuhakkındayanılmaktaydı.KütüphâneninaslındaIII.Selimdöneminde rikâbdâr olarak vazife gören ve 1216/1802はde ölenHâfızHacıAhmetAğaadınakurulduğunuveRatibEfendiはninidâmedildiği(1799)aynıadaüzerindeolmaktanbaşkaonunlabirilişkisiolmadığıaçıktır.55

Daha sonraMısırはın işgali esnasında Avusturya konsolos-larınındurumunutahkiketmekgizlivazifesiyleŞubat1800はdeKahireはyegönderildi.Buradada1001GeceMasallarıはnınpeşinibırakmaz.ClarkeveCrippeadlıikiİngilizseyyâhındabukita-bınizinisürdüklerinigörür.Bunlarönce,yineAvrupaはdabilin-meyenvenadireserolarakarananArapçabirぬşövalyeromanıねolarak tanımlananAntarはı56 elegeçirirler,bununhacmi43va-

52 Hammer,Hatırât, s.26.


54 SemaviEyice,JosephvonHammer-PurgstallveSeyahatnâmeleriね, s.535-550.

55 AhmetAğaKütüphânesiはninkataloğuiçinbkz.Rodos Fethi Ahmet Paşa Kütüphânesiひnde Bulunan Kitapların Listesi.VakıflarGenelMüdürlüğüyay.Ankaraty.[1996].AbdülmeciddevrindemükerrerenTophâneNâzırlığındabulunanveII.MahmudはunkızıAtiyyeSultanileevlenenAhmetFethiPaşa(ö.1858)aslındakütüphânebânisininoğludur.Bkz.İsmailE.Erünsal,Osmanlı Vakıf Kütüphâneleri, Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu,Ankara2008,s.262.Bubağlamdakütüphâneninkurucusununadıyerine-oğludahiolsa-birbaşkasınınismiyleanılmasındakigarâbetevebunundüzeltilmesigerektiğinedikkatçekmekisterim.

56 KökleriCahiliyedevriArapkahramanlıkhikâyelerinekadarinen,cengaverlik,yiğitlik,cömertlikgibimeziyetlertelkinedenbueserAntere Kıssasıolarakmarûftur.Çeşitlihacimlerdemuhtelifnüshalarhalindebulunmaktaydı.Yukarıdasözüedilenİngilizler,ciltlertutanbirhacmesahipolaneserinancakküçükbirkısmınıelegeçirmişolmaktaydılar.AncakHammerdedahilolmaküzerebunlarınhiçbirinineserinbütünüvekapsamıhakkında,1001GeceMasallarıörneğindedeolduğugibitambirfikresahipolmadıklarıanlaşılıyor.Eserinmüellifiçeşitlikalemleremaledilmişolup,12.yüzyılagelinceyekadarzamaniçindehalkmuhayyelesinindekatkısıylagiderekhacmiartanbirkapsama

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

149148


raktır.57Dahasonradakendisininbütünaramalarınarağmenbir türlübulamadığı1001GeceMasallarıはnıbirkaçsaat içindesatınalmışolarakgeridönerler,Yazmanınsahibiolanぬkellifel-liŞeyhねdeyanlarındadırveHammernüshanıntamveeksiksizmetinolduğunuteyideder.58BueserlerLordElginはin59Atinaはdagasbettiğiyazmalarlaberaberİngiltereはyesevkedilmeküzerege-miyleyolaçıkarılmışlar,ancakRodosyakınlarındakibirdenizkazasısonundazâyiolmuşlarvekurtarılanlardaokunamazhalegelmişlerdir.Hammerbütünaramalarınarağmenikincibirnüs-habulamamıştır.BulmaişinievindemüsâferetenkaldığıAvus-turyakonsolosuRosettiはyehavaleederek,1801senesiKasımはın-daİngiltereはyegitti,Nisan1802başınakadarkaldığıLondraはdakütüphâneler vekitaplarpeşindekoştu.Mısırはdan ayrılmadanöncekonsolosRosetti,Fransızlarはınelindenkurtaramadığıyaz-malarıarasındaelindekalansonveenkıymetlilerindenbiriola-raknitelediğivehiyeroglifyazısınınokunmasınayardımcıbirぬanahtarねolduğukanaatinitaşıdığıbiryazmayıHammerはeverir.Bu,10.yüzyıldaBağdadはtayaşamışolduğukabuledilenİbnVah-

bürünmüştür.AvrupaaydınlarıeseriHammervasıtasıylatanımışlardı.Hakkındavebasımlarıiçinetraflıolarakbkz.B.Heller,ぬSiratのAntarね, EI,I,(1960),518-521;muhtasarca,CemalMuhtar,ぬAntereKıssasıね,DİA,3,(1991),237-238.

57 Hammer,MısırはdakiAvusturyabaşkonsolosuRosettiはninViyanaİmparatorlukKütüphânesiはne(Kaiserliche Bibliothek)ulaştırılmaküzerediğeryazmaeserlerdışında33cilttutanAntarnüshalarınıveayrıcaFransızlarはınbirmedresedensöktükleribeyazvemavirenkligayetgüzelçinileriçerenpostayıİngiltereはyegitmeküzereyolaçıkarkenyanınaalırvebunlarıMaltaはdanTriyesteüzerindenViyanaはyayollar.Çinileraslayerlerineulaşamamış,tamamı33cilttutanAntarはınisepostapaketininüstündebulunanüçnüshasıkaybolmuştur.Hammerelindekinüshalararasındakayıplarındabulunmasısebebiylebuzayiâtıtelâfiedebilmişolmaktanmutludur.(Hammer,Hatırât,s.115).

58 Hammer,Hatırât,s.101-102.

59 LordThomasBruceElgin,(VII.EarlofElgin,1761-1841).1791-1803arasıİngiltereはninİstanbulelçisi.Elgin MermerleriolarakbilinenParthenonmermerleriniveAtinaAkropolüはnünparçalarınısöküpİngiltereはyegötürmüştür.BunlarınbirkısmıBritishMuseumはdasergilenmektedir.

şiyyeはinbilinmeyenalfabelerileilgilieseriydi.60Hammerbunuİskenderiyye-Portsmoutharası iki aykadar sürendenizyolcu-luğundansonra9Kasım1801はdevaracağıİngiltereはyegiderkengemideokurveyoldaİngilizceはyetercemeeder.Eserdahason-ra şarkiyâtçı Wilkens tarafından (1806) yayınlanır.61 Kitabınbasım masrafları İngiltereはnin İstanbul elçiliğinde bulunmuşLordSpencersSmithtarafındankarşılanmıştır.62BilindiğigibiHiyeroglifinokunmasıNapolyonはunTemmuz1798はdebaşlayanMısırはı işgali esnasında Reşid kasabasında bulunduğu için buisimle(Rosettataşı)anılanüçdillibirkitâbeninçözümüyleger-çekleşmiştir.Bununlaberaberokumayagidenilkadımlar1824はekadaruzananbirzamandilimiiçindeancakatılabilmişvearzettiğizorluklarınhalliiçinçokdahauzunzamanlarıngeçmesigerekmiştir. Fransız subayı Jean-François Champollion (1790-1832)buişinöncülerindensayılır.ChampollionはunHammeriledahasonralarıbukonulardamektuplaşmışolması,muhtemelenİbn Vahşiyyeはnin İngilizce olarak neşri sebebiyle oluşan tanı-şıklığınneticesiolmalıdır.EskiMısıryazısını İstanbulAtmey-danıはndakiyekpâregranitMısırdikilitaşıüzerindegören,1587-1589arasındaİstanbulはdabulunanAvusturyaelçilikheyetinineczacısıLubenaubumünâsebetle,Avrupaはdaokuduğukitaplar-daçeşitlihayvanresimlerideiçerenMısıryazısındakişekillerinaslındasırfotaşlarboşkalmasındiyeyapılmışsüslemeleroldu-ğunadâir açıklamalarbulunduğunu, ancakkendisininbunla-

60 İbnVahşiyyehakkındabkz.MahmudKaya,ぬİbnVahşiyyeね,DİA,20,(1999),s.436-438.Sözüedileneser:AhmadbinAbubekrbinWahshih,Ancient Alphabets and Hieroglyhic Characters explained, with an account of the Egyptian priests their classes, initiation and sacrifices in the Arabic language by Ahmad bin Abubekir bin Wahshih and in English by Joseph Hammer, secretary to the imperial legation at Constantinople. London1806.

61 Hammer,Hatırât,s.114.ArapçaözgünmetinViyanaHofbibliothekはtedir.

62 JosephFreiherrnvonHormayr(yay.),Taschenbuch für die vaterländische Geschichte.Leipzig1837,s.423,(içindekiぬHammer Biyografisiね,s.418-434).

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

151150


rıneskiMısıralfabesiyleyazılmışhikmetdolukayıtlarolduğuzannını taşıdığını ifâde etmekteydi.63 Bunların bir çeşit yazıolduğukanaatinin İslâmdünyasınınbilimselçevrelerindeçoköncelerden beri temsil edilmekte olduğu İbn Vahşiyyeはnin bueseriyleteyidbulmaktadır.KutsalYazıはnınçözümündebueseri-ninkatkısıolupolmadığıiseilginçbirsoruolmalıdır!

Hammer, 10 Nisan 1802はde İngiltereはden Viyanaはya dön-dü.64Buradadahasonraları(Mart1835)soyluisminivemülkü-nütevârüsedeceğiWenzelJohannGottfriedGrafvonPurgstalliletanıştıvedeSacyileyazışmayabaşladı.12Ağustos1802はdeBaronvonStürmermaiyetindeelçilikmüsteşarı(Legationslei-ter)olaraktekrarbuseferdörtsenekalacağıİstanbulはadöndü.ArapçasınıilerletmeküzeredersaldığıHalepはliyaşlıbirArapkadının vasıtasıyla tanıdığı Anter romanını (Folio ebâdın-da33defter)buesnadaokuduvebununlabirlikte,1001GeceMasallarıはnı Avrupaはya tanıtan Antoine Gallandはın (ö. 1715)tercemesi (Mille et une Nuits, Paris 1701) dışında kalan kı-sımlarıda1806はdatamamlamaküzereFransızcaはyaçevirdi.65 Gelişinden iki sene kadar sonraKahireはdeki konsolosRosetti1001GeceMasallarıはnı4 cilthalindeoldukçaehvenbir fiyat-la satınalarak İstanbulはayollamıştı.Hammer,daha sonraları(1814)buyazmalarıFundgruben des Orients dergisinimâlîaçı-dandestekleyenKontWenzeslausRzewuskiはye66vermişvebir

63 W.Sahm(yay.),Beschreibung der Reisen des Reinhold Lubenau.Königsberg,1914,I,148.


65 HeinzGrotzfeld,ぬ300Jahre1001NachtinEuropa.1001NachtimgeteiltenBesitzvonOrientundOkzidentね,Joseph von Hammer-Purgstall. Grenzgänger zwischen Orient und Okzident,s.151-174.

66 1765-1831yıllarıarasındayaşayanLemberg/LvovdoğumluolanRzewuski,PodolyaはdageniştopraklarıolanzenginbirPolonyasoyluailesinemensûptur.BabasıWaclawRzewuski(1705-1779)PolonyaKraliyetBaşhetmanıolup,1793はdeülkeninbuseferRusyavePrusyaarasındacereyanedenikinciinkısâmıüzerineAvusturyaはyailticaetmişveViyanaはyayerleşerek,buradakisoylulardünyasındasaygınbiryeredinmiştir.GençRzewuski,Şarkはıtanıyanvedillerinevâkıfveaynı

dahagerialamamıştır.HammerAnterromanınave1001GeceMasallarıはnın eksiksiz nüshalarına sahibi olmakla övünmek-teydi.67 1799はda Viyanaはdan ayrılırken Orient AkademisiはninilktalebelerindenolanhariciyenazırıThugutはun(1736-1818)68 eksiksizbirnüshasınıbulmasınıhararetleistediğikitap,odö-nemdeidealizeedilmişolarakhayallerdeyaratılanŞarkimajı-

zamandaetnolog,kadîmMısıruzmanı,dilci,üçkıtanınseyyâhı(Voyage en Turquie et en Égypte Fait en lひannée en 1784.Varşova1788;Voyage dans les steps dひAstrakhan et de Caucase.Paris1829),Saragoza Yazması (Le manuscrit trouvé à Saragosse,Paris1788)romanınıngenişçevrelerdetanınmışyazarıvePolonyaordusundamühendisyüzbaşısı,döneminöndegelenaydınlarındanamcasıJanNepomucenPotockiはnin(1761-1815)etkisindekaldı.BöyleceodaŞarkはailgiduydu,Arapçaöğrenmeyebaşladıvebunuözelgayretvehocalarısayesindezamanlamükemmelhalegetirdi.1817はdeuzunbirŞarkgezisineçıktı,Suriye,Arabistan,Necidboyutundadolaştı,Müslümankimliğinebürünmüşolarakhackafilesinekatıldı.Bedevîlerarasındayaşadı.Arapatlarınaözelliklede“Necid küheylanlarıねnakarşıçoşkulubirtutkuduyduvedönüşündePolonyaはdakiçiftliğindebakılmakveüretilmeküzerebunlardan140tanegetirdi.HammeriletanışmasıbututkusebebiyleolduveFundgruben des Orients dergisideyukarıdabelirtildiğiüzeremâlîaçıdanonundesteğisayesindeçıktı.Rzewuski1822はde800sahifedenoluşanveçinîmürekkebiyleçizilmişzenginresimleriçerenArapatlarıylailgiliSur les chevaux orientaux et provenants de races orientaleisimlimarûfeserinibitirdi.Bubasılmadankalmıştır.Eserinbirincicildiözellikleçıktığıseyahâtınayrıntılarıvegittiğiyerlerleilgilidir.Bkz.J.Chelhold,ぬRzewuskiね,EI,(1995),VIII,654;W.S.Rzewuski,Impressions dひOrient et dひArabie. Un cavalier polonais chez les Bédouins, 1817-1819.éd.ParB.Lizet,Paris2003;BernadetteLicet,ぬLechevalarabedeNejdetlesystèmedesracesorientalesdanslemanuscritdeWenceslasSeverynRzewuskiね,Anthropozoologica,39/1,2004,s.79-97.FrançoisPouillon,ぬRzewuskiね,Dictionnaire des orientalistes de langue française,Éd.Karthala2008, s.851-852.Fundgrubenひdekiyazılarıiçinbkz.V,no.7;V,no.54;VI,no.41.


68 JohannAmadeusFranzFreiherrvonThugut,1736はdadoğdu,1769はdaİstanbulはdaMaslahatgüzar,1771はdeelçi(Internuntius)olduve1793-1798arasıAvusturyahariciyenâzırıvazifesinisürdürdü.OrientAkademisininilktalebelerindenolup,(bkz.vonStarkenfels,Die kaiserlich-königliche orientalische Akademie zu Wien, s.47-51)takipettiğidersler,aldığınotlarve1754はdeorta(C=3)iledeğerlendirilenOsmanlıcaelyazısıörneklemesiiçinbk,ErnstDieterPetritsch,ぬDieWienerTurkologievom16.biszum18.Jahrhundertね,ぬGermano-Turcica. Zur Geschichte des Türkisch-Lernens in den deutschsprachigen Ländern, Bamberg1987,s.31,38-39.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

153152


nı(Wunschorient)dagözlerönünesereniştebuArapçayazma1001GeceMasallarıidi.69BubağlamdaHammerはinİstanbulileilgiliilkizlenimlerinibumasallarayollamayaparakdilegetir-mesindeşaşılacakbiryanolmamalıdır:ぬBirmimârîfantezinindüzensizörneği,BinbirGeceMasallarıはndansankirüyadagö-rülmüşbir tabloね.70 Thugutはunkendisi de Şark yazmaları ko-leksiyonunasahipti.Vefâtında (1818)buyazmaeserler toptansatın alınmak kaydıyla müzâyedeye çıkarılmış olduğundan,bunlardanbirkaçnüshayıgözünekestirenHammerはineliboşkalmış,eserlerSarayKütüphânesi(Hofbibliothek)adınasatınalınmıştı(1818).71

İstanbulはdayken her gün birkaç dil üzerinden öğrenimedevam ederken, özellikle öğleden sonraları gidip saatlerceçalıştığı ve çok beğendiği I. Abdülhamid Kütüphânesiはndebaştan sona bütün Osmanlı kroniklerinimütalaa etti. GazâhakkındaTürkçebireserdenyaptığıçıkarımlarıぬDiePosau-nedesheiligenKriegesねadıylayayınlanmaküzeredostuJo-hannesvonMüllerはeyolladı.72İstanbulはdatanıdığı,dahason-ralarıFdOdergisininyazarlarıarasınagirecekolanRuselçisiİtalinsky de kendisi gibi Şark yazmalarıyla ilgilenmekte vesatınalmaktaydı,buortaknoktaaralarındakientellektüelbirahbablıkgeliştirdi.73Hammer,İtalinskygibiilerideFdOder-

69 HeinzGrotzfeld,ぬ300Jahre1001NachtinEuropa.1001NachtimgeteiltenBesitzvonOrientundOkzidentね,Joseph von Hammer, Grenzgänger zwischen Orient und Okzident,s.157;Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe,I,26.

70 Hammer,Hatırât,s.40;SemaviEyice,ぬJosephvonHammer-PurgstallveSeyahatnâmeleriね,s.544.


72 JosephFreiherrnvonHormayr(yay.), Taschenbuch für die vaterländische Geschichte. XXVI. Jahrgang der gesammten und VIII. der neuen Folge. (Leipzig1837,s.423),içindekiぬHammer Biyografisiね,s.418-434.

73 Hammer,Hatırât,s.133.BugibidostluklarHammeriçinvazgeçilmezolmaklaberaber,devletlerinbirbirleriylebozuştuklarızamanlardamuhataplarımüşkildurumlardabırakabilirdi.NitekimHammerYaşはtabaşkonsolosolarakvazifegörürken,Avusturyaはnınsavaşhaliiçinde

gisine yazılar yollayan ve yazışmalarda bulunanlardan biriolanUlrichJasperSeetzen(ö.1811) iledeİstanbulはdatanıştı(1803).SeetzenosıralarArapçasınıilerletmeyeçalışmaktaveGothaDüküadınaveonunmâlîdesteğiyleArapçayazmalartoplamaküzerebirŞarkgezisineçıkmışbulunuyordu.Ham-mer,SeetzenはiHalepveKahireはdeyazmaları,özelliklearadı-ğıdoğabilimleriyle ilgili olanlarınerelerdebulacağınadâirbilgilendirdi. Seetzenはin hayatı bahasına giriştiği74 bu işin

bulunduğuFransızmeslekdaşıylaahbaplığısürdürmesisebebiyleViyanaはyageriçağrılmıştır.

74 UlrichJasperSeetzen(1767-1811) dönemininöndegelenAlmanorientalislerindendir.1785はteGöttingenはdetıptahsilinebaşladı,1789はdadoktorasınıverdi.Haziran1802はdeikiyılsürecekolanilkŞarkgezisineçıktı.İstanbulはdaHammeriletanıştı,Suriye,FilistinüzerindenMısırはakadargitti.KahireveHalepはteHammerはintavsiyelerineuymuşolaraközellikledoğabiliminedâiryazmalartopladı.HalepはteöğrenmeyebaşladığıArapçayızamanlamükemmelhalegetirdi.SeyahâtgünlüklerindekidilbilgisiveyazılımmodernArabistikiçinhâlâdeğerinikorumaktadır.Seyahâtleri,zamanınzenginbirŞarkyazmalarıkoleksiyonunasahipolmamodasıuyarıncadukalıkkütüphânesinekonulmaküzereGothadükü(ErnstIIvonSachsen-GothaundAltenstein)tarafındandesteklendi(1802).Gotha19.yüzyıldaViyanaveBerlinはigeridebırakanbirkültürmerkeziydi.Seetzen,1809はdaMekkeveMedineはyegeldi,hackervanınaiştirâketti.AraplararasındaDervişMusaadıylabilinmekteydi,yöreâdetineveİslâmîkaidelereuygunyaşamtarzı,büründüğüMüslümankıyâfetihidâyeteerdiğikanaatinekuvvetvermekteydi.1810はdaYemen,AdenveMokkaはdabulundu,1811Ekimはinde17deveyüküyazmaeserleAvrupaはyadönmeyehazırlanırkenmuhtemelenzehirlenereköldürüldü.YazarlarıarasındabulunduğuFundgruben des Orients dergisindetakipedileceğiüzere,ölümhavadisiAvrupaはdaepeygeçduyuldu,yanındakikitaplarınakibetimechûlkaldı.BunlardanbirkısmınınViyanaはdaHammervasıtasıylayerineulaştırıldığınayukarıdaişâretedilmişolup,topladığıyazmalarıGothaKütüphânesiKataloğuはndagörmekmümkündür(Wilhelm Pertsch,Die orientalischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha.I-III,Gotha1859-1893).Hakkındabkz.JuttaSchienerl:Der Weg in den Orient. Der Forscher Ulrich Jasper Seetzen: Von Jever in den Jemen (1802–1811). Oldenburg2000;FriedrichKarlHermannKruse(Hrsg.),Ulrich Jasper Seetzenひs Reisen durch Syrien, Palästina, Phönicien, die Transjordan-Länder, Arabia Petraea und Unter-Aegypten.4Bände.Berlin1855-1859.(Tıpkıbasımı:Hildesheim2004);AchimLichtenberger(Hrsg.),Ulrich Jasper Seetzen. Unter Mönchen und Beduinen. Reisen in Palästina und angrenzenden Ländern 1805-1807.Stuttgart-Wien2002; Ulrich Jasper

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

155154


sonunda topladığı eserlerin, daha önceleri gönderdikleriylezatenbüyükbirzenginlikkazanmışbulunanGothaはdakidu-kalık kütüphânesine varmalarında Hammerはin önemli kat-kısıoldu(1809).SeetzenはinKahireはdeedindiğiyazmalar,bazıarkeolojikeserlerveantikaparçalarınınbulunduğu34sandı-ğınbirkısmı,bunlarınGothaはyasevkişiniüstlenenvemerke-ziTriesteはde bulunankargo şirketinin if lâs etmesi sebebiyleyanlışelleregeçmişveelaltındansatılmakistenmiştir(1817).Bunlardanbazıparçalarınkendisineteklifedilmesiüzerinedurumu anlayan ve harekete geçenHammer, eserlerin yeri-ne ulaşmasında uzun uğraşlar sonunda etkin olmuştur.75 HammerkitaplardışındaMısıreserleriyledeilgilenmiştir.Odönemlerde özellikle soylular arasında ぬMısır Salonuね oluş-turmamodahalinegelmişti.76HammerözellikleSakkaraはdasatınaldığıhiyeroglifmetinleriveobjeleriİmparatorlukAn-tikaEserlerSalonuはnateslimettiğinibelirtmektedir.77

I. Hammer ve Fundgruben des Orients dergisi Hammerはinİstanbulはdakidörtsenelikikinciikāmeti,ViyanaはdadışişleribakanlığındakiyenideğişikliklersebebiyleBoğdanはaYaş başkonsolosu olarak tayin edilmesiyle sona erdi (Mayıs1806).BuatamaylakendinipekonurlanmışhissetmeyenHam-mer,busebeptenötürübirsenekadarsonraViyanaはyaçağrıl-masını memnuniyetle karşıladı (Temmuz 1807). Böylece, bir

Seetzen (1767-1811) Leben und Werk.Die arabischen Länder und die Nahostforschung im napoleonischen Zeitalter. Vorträge des Kolloquiums vom 23. und 24. September 1994 in der Forschungs- und Landesbibliothek Gotha, Schloss Friedenstein,Gotha1995.Orientalische Buchkunst in Gotha. Ausstellung zum 350 jährigen Jubiäum der Forschungs- und Landesbibliothek zu Gotha,Gotha1997.

75 Hammer,Hatırât,s.249-250;HeinzGrotzfeld,ぬ300Jahre1001NachtinEuropa.1001NachtimgeteiltenBesitzvonOrientundOkzidentね,s.156-157.

76 Hammer,Hatırât,s.278


dahaaslagöremeyeceğiぬTürkiyeilebirorientalistveedebiyat-çıolarakdeğilamabirseyyâhvediplomatolarakvedalaştıね.78 Hariciyedekiişininyoğunluğudeğinildiğiüzerekendisinifaz-laca işgal etmemekte ve yazmalar peşinde koşmasına imkântanımaktaydı. Gönlünde yatan ise tekrar İstanbulはa, ama busefer ぬInternuntiusね olarak dönmekti. Bu arzusu İstanbulはdaŞarkはı tanıyanbirâlimdeğil,herdenilenisorgusuzuygulaya-cak bir ぬmakineね görmek isteyen ve Hammerはin de siyasetçikimliğini yetersiz bulan PrensMetternich (ö. 1857) engeliylehepakimkaldı.79Buhayalkırıklığıonuyüksekdüzeydekiuz-manlık bilgisini sergilemek istediği ana eserlerini üretmeyesevketti. Viyana Kongresi esnasında basılan (1815) OsmanlıTeşkilatTarihi80ve1827-1833yıllarıarasındayayınlananbü-yükOsmanlıTarihi(GOR)gibieserleriniböyleceyarattı.PrensMetternichはin, 1811はde asaleten bakanlık müsteşarı (Staats-kanzleirat)vesaraytercümanı (Hofdolmetsch)olarakatanan,1817はdeyükseleceğienüstmakamolaraksaraymüşavirliğine(Hofrat)getirilenHammerはiresmîişlerdenziyâdeilmîçalışma-larayöneltmiş,hattâyenidendüzenlenendevletarşivindebaş-langıçtan1791Ziştovibarışınakadargelenevrâkı81veserhâdkumandanlarıylaolanyazışmalarıiçeren200tomarı82vesâirOsmanlı-Avusturyamünâsebâtıylailgilimalzemelerüzerindeçalışmasına kolaylıklar getirmiş olması her cihetiyle hayırlıneticelerverdi.



80 Des osmanischen Reichs Staatsverfassung und Staatsverwaltung, dargestellt aus den Quellen seiner Grundgesetze,I-II,Wien1815.HerzogvonReichstadtはınölmesiüzerine200yazmadanoluşanŞarkkoleksiyonu,özellikleHammerはinteşkilâtileilgilizikredileneserinekaynakteşkiledecekmahiyetteolmasıhasebiyle2000DukakarşılığındaSarayKütüphânesi(Hofbibliothek)içinsatınalınmıştır.(Hatırât,s.299).


82 Hammer,Hatırât, s.294.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

157156


Hammerはin Viyanaはdaki entellektüel hayatı yeni dostlarmeclisineintikaliylesemereligeçti.KontPurgstalledebiyatme-raklısıdır ve Hainfeldはdeki mâlikânesinde (Schloss Hainfeld)83 yineFundgruben des Orients dergisinde yazıları çıkacak olanFransızelçisiKontAndreossyiletanışır.84ArapçaöğrenmişvehâlâdailerletmeyeçalışanbununiçindeSüryanibirrahiptendersalmayadevameden,özellikleArapatlarıhayranıveonlarhakkındakitapvemakalelerkalemealanzenginPolonyalısoy-luKontRzewuski (ö. 1831) ileArapça,CarlHarrach ile Farsçaparçalarokur.85DergifikriViyanaはdaTemmuzayındabirPazargünüHammerはinKontRzewuskiilebirlikteyaptıklarıbiratge-zisiesnasındadoğar.Dinlenmeküzerebirçayırdaoturdukların-daKontŞarkedebiyatı(orientalischeLiteratur)içinneleryapa-bileceğini,bukonudanasılfaydalıolabileceğinisorar,Hammerdeeskidenberihayalinikurduğubirprojeden,üçmarûfdilindışında, çivi yazısı, hiyeroglif dahil olmak üzere antikmetin-lerin, hülâsa Asyaはnın derinlikleri dahil Şarkはa dâir herşeyintümAvrupa kültür dillerinde olmaküzere kalemedöküleceğibirdergiçıkartabileceklerinisöyler.Fikirkısazamandaolgun-laşırvealtıaykadarsonra1809başlarındakuruluşaşamasınagelir. Sembolik bir anlamı da olmak üzere kuruluş günü için6 Ocakはda kutlanan ぬŞarkはtanGelenÜç Bilge Kral Günüね (DerTagderdreiWeisendesMorgenlandes)özellikleseçildiveKontRzewuski tarafından verilen bir ziyafetle resmen duyuruldu.

DavetlilerarasındaŞarkiyât sahasındabizzâtçalışanlardanveŞarkはınmuhibbânından olan isimler yer almaktaydı.86 Bunla-

83 HainfeldŞatosuiçinbkz.AnnabellaDietz-RupertWernhart,ぬSchlossHainfeld.OrtderForscherInnen,OrtdesForschensね,Joseph von Hammer-Purgstall. Grenzgänger zwischen Orient und Okzident, s. 183-194.



86 Dergiyleilgiliçalışmalarmaaleseffevkalâdeazveyetersizdir.Yenibirşeygetirememeklebirliktesonbirgeneldeğerlendirmeiçinbkz.HannesD.Galter,ぬFundgrubendesOrients.DieAnfängeder

rınbirkısmıdergininmüstakbelyazarlarıdır.Böylece ilkdefaŞarkはınüçönemlidilinivebunlarınoluşturduklarıkültürdün-yasınadâirçalışmalarıesasalanvemodernorientalistiğinka-pılarınıaçan,üstelikemsâllerindençokdahaönceçıkanöncübirdergidoğmaktaydı.Nitekim,FransaはdayayınlananJournal Asiatiqueancak1821はde,İngiltereはdeçıkanJournal of the Royal Asiatic Society1835はdeveAlmanyaはdaneşredilenZeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG) ise ancak1845はde yayın hayatına geçebilmişlerdir. Fakat bunlar geneldekendimillîdillerindeyapılançalışmalarayerverirlerken,FdOhemenherdilekapılarınıaçmaktaydı.ZDMGiseartıkşarkiyâtsahasınınamatörlerelindenuzmanlarageçtiğininişâretiniver-mekteydi.

Derginin hazırlanması işi genelde Hammerはin üzerindekalır.KontRzewuskiilebasımişleriniüstlenenAntonSchmidmatbaasına gidilir, derginin serlevhasındaki Arapça künyeyibakırlevhaüzerinehakkedecekolanMansfeldustailegörüşü-lür,Hammerはindergideki ilkyazısıolmaküzerekalemealdığıぬAraplarはda Takım Yıldızlarね (Über die Sternbiler der Araber,undihreeigenenNamenfüreinzelneSterne)makalesi (FdO,I,1-15)içingerekenresimleryineMansfeldtarafındanustacaçizi-lir.İlkyazılarınerişmesibeklenir,bubazengelecekyerinuzak-lığıylailgiliolarak1-2senesürebilmekteydi.87

Derginin serlevhasının Hammerはin tasarımı olduğu açık-tır.Bu,Almanca,FransızcaveArapçaolmaküzereüçdilledir:FundgrubendesOriens /MinesdeLはOrient /Mahzenüはl-Künû-ziはl-MaşrıkıyyeveMaadenüはr-Rumûziはl-Ecnebiyye.Dergi,kendi-niLiebhaber/Muhibbân/Amatörolaraktanımlayanbirheyetin

OrientwissenschafteninÖsterreichね,Joseph von Hammer-Purgstall, Grenzgänger zwischen Orient und Okzident,s.87-102;Hammer,Hatırât,s.183-184.

87 HannesD.Galter,ぬFundgrubendesOrients.DieAnfängederOrientwissenschafteninÖsterreichね,s.89.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

159158


(Cemâはat-ı üdebâ) yayını olarak takdim edilir. Kapağındaki enanlamlıibare,Goetheはyedeilhâmkaynağı88olanArapça,Alman-caveFransızcaolarakverilenぬŞarkはında,GarbはındaAllahはaaitolduğuveOはnundilediğinidoğruyolasevkettiğiniねbeyânedenÂyet-iKerîmeはdir.89Buyaklaşımınaçıkbir suretteFundgruben des Orients dergisininaydınlanmanınbirürünüolduğunugös-terir;barışçıl, objektif,bağımsızve ilahiyâtınkıskacındankur-tulmuşveyenikeşifleredoğruyelkenaçmışbirbakışaçısıdırbu.BakaraSuresiはninbuÂyetiböyleceBatıはdaçıkanbirdergininenönemlitanımlamaunsuru(paratext)halinegetirilmekteydi.ぬDekiね,ぬSöyleぬ(kul)emribunuokuyanherkesiaynımesajınmuhâta-bıhavasınasokmaktavebununikrârıylaŞarkveGarbはımeczet-meye teşviketmekteydi.90 İlk sayıdakiHammerはinkalemindençıkan ぬÖnsözね (Vorrede) bu görüşleri hülâsa eder: ぬŞarkはa dâirçalışmalarımükemmel hale getirmeküzere doğru yolu göster-mektekendimizdederûnîmeyilveistidâdgörmekteyiz.Bundanötürü dergimizin serlevhasında yer verdiğimiz Âyetはin anlamıkalkıştığımız iş içindegeçerlidir:DolayısıylaGarbはdanbakıştaŞarkはta,ŞarkはtanbakıştaGarbはdahernegörülüyorsahepsibura-dayerbulacak,elatılmamışdefinelerdenbilgiveilmedâirzen-ginlikleringün ışığına çıkartılmasınayardımeliuzatılacaktır.Dilbilimi,nesirveşiirsanatı, felsefe, fizikvematematik, tıpvehukûk,coğrafyaveyardımcıilimleriyletarih,nümizmatikveis-tatistik,topografi,etnografivebibliyografi...ね.91

88 ぬGottesistderOrientundGottesistderOkzident.-Nord-undsüdlischesGelände-RuhtimFriedeninseinerHändeね.(West-östliche Divan).ぬDoğudaAllahはındır–BatıdaAllahはındır/KuzeydeGüneyde–MüsterihOはnungüvenliellerindeね.(terc.KB).

89 ぬDeki:ŞarkはtaGarbはdaAllahındır.Odilediğinidoğruyolasevkederね, Kurひân,SûreII(Bakara)/142.

90 AnkeBosse,ぬGottesistderOrient!GottesistderOccident!...–undAbgesänge?Intertextualität–Interkulturalitätね,AnneBohnenkamp–MatiasMartinez,(yay.),Geistiger Handelsverkehr Komparatistische Aspekte der Goethezeit, Göttingen2008,s.103,106.

91 Fundgruben des Orients,I,Önsöz,s.III,

Hammer Önsözはde özellikle Orta Zamanlarはdaki karşılıklıkültüretkilenmelerinedikkatiçeker.Araplarはınİspanyafethiy-le,AvrupaはnınHaçlıSeferleriylebuetkilenmeningüçkazandı-ğını belirtir. Endülüs medeniyetinin Avrupaはya ışık saçtığını,Gotikbarbarlığını,Kuzeyはinhaşinâdetleriniyumuşattığınıönesürerve15.yüzyıldaDoğuRomaはnınveİspanyaはdakiİslâmha-kimiyetininsonaermesininher ikidünya içinyenibirdönembaşlattığını ve yeni ufuklar açtığını vurgular. Hammerはe görekültürelbağlantıyısürdürmekvegüçlendirmekbudergininva-zifesidir,hattâbuherhangibirmilletindeğil,Avrupagenelininbirvazifesiolarakkabuledilmelidir.

Önsözはde belirtilen amaçlar dahilinde meseleye bir mu-hibbân olarak amatörce yaklaşacak olan yazarlara herhangibirödemedebulunulmayacağıduyurulur.Bunlarsadeceokur-ların teşekkürünühakedeceklerdir. Yazarlar arasında da yeralanKontRzewuski, ilkzamanlardağıtımınyetersizkalmasıihtimalinekarşıbasımmasraflarınınbirkısmınıüstlenecek-tir. Bununla beraber ileride basımmasraflarının satışlardankarşılanacağıümidediliyordu.Genelmaliyetaçıklanmamaklaberaber,bununŞarkedebiyatınıkonualanbenzerîdergilerin-dençokdahayüksekolduğunavurguyapılır.YinedeKontはunmâlî desteği moral vermekte ve özel bir dağıtım gerektirenbu derginin sürekliliğinin garantisi sayılmaktaydı. Dergininmuntazamaralıklarlaçıkması,çeşitlinedenler,özellikleuzak-lardan gelecek yazılar sebebiyle beklenmemeliydi. Bununlaberaberherbiri80sayfadanoluşacakdörtsayı(Heft)halindesenedeyaklaşık300sayfalıkbircildin(Band)çıkartılmasıdü-şünülüyordu.92

İstanbulはdaki yazarlar için I. Abdülhamid ve Koca RagıbPaşaKütüphâneleridışındazenginhusûsîkoleksiyonlar,Viya-naはdakiler için ise İmparatorlukKütüphânesi yanındaWallen-

92 Fundgruben des Orients,I,Önsöz,s.II.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

161160


burg93veJenischはin94zenginyazmalarbirikiminidesatınalmışolanKontRzewuskiはninyazmalarkoleksiyonudergiyayıncıları-nınhizmetindeolduğuvurgulanır. İkidünyanınbirleşimnok-tasındayeralanİstanbulgibiViyanadakültürelvesiyasîmer-kezlerin irtibat noktasındadır ve bu konumuyla Şark ve Garbedebiyatınındolaşımkanallarınamerkezolmaiddiâsındadır.95

Johann Friedrich Reichardtはa yazdığı 13Mart 1809 tarihlimektubundaHammer,hemdergininyazarları arasınakatılma-sını teklifetmektehemdedergihakkında -genelde tekrar-bilgivermektedir. Buna göre her sayı 17-19 forma (Bogen) hacmindeolacakvehersenefolyoebadında300sayfalıkbirciltçıkartıla-caktır. Dergi tercemeler, makaleler, incelemeler, istihrâclar, ha-vadisvenotlar, resimveçizimlerdahilŞarkはtangelenher şeye,her dile ve hermillete açıktır.Nâşirler yoğunmektuplaşmalarısâyesindekendilerineİstanbuldahilDoğuAkdenizはintümlimanşehirlerinden,İranはdan,SuriyeはdenveMısırはdanhaberlerakacağı-nıhesaplamaktadırlar.Hersayıdayedi türyazıyeralacaktır:1)Dilbilimi,2)Tarih,EskiçağlarveNümizmatik,3)Coğrafyaveİsta-tistik,5)FelsefeveHukûk,6)MatematikveFizik,7)Bibliografyavediğerçeşitlibahisler.GeneldeİstanbulveViyanaはdayaşamaktaolannâşirlereherikişehirdebulunanresmiveözelkütüphâneler

93 JacobvonWallenburg(1736-1806)1782はdeİstanbulはagönderildi.Dahaziyâdeilimleiştigaletti.1792-1796arasındaMesnevîtercemesiyleuğraştı,bueseribasımahazırnüshasıylabirlikte1799senesindemeydanagelenBeyoğluはnunbüyükbirkısmınıküledenyangındazâyiolmasıkendisiiçinağırbirdarbeoldu.İtmâmedemediğiikinciönemlitercemesiolanFirdevsîはninŞâhnâmeはsiiçindevamlıtekrarladığıduâ,ömrününbunakifâyetetmesiniyâzıoldu.(bkz.vonStarkenfels,Die kaiserlich-königliche orientalische Akademie zu Wien, s.54-55).

94 BernhardL.B.deJenisch(1734-1807).OrientAkademisininilktalebelerinden,1755はtediloğlanıolarakİstanbulはagönderildi.1792はdeMaslahatgüzâroldu.Meninskilugatınınneşrindeçalıştı.(vonStarkenfels,Die kaiserlich-königliche Orientalische Akademie zu Wien, s. 47;Akademininilktalebeleriningördükleridersvealdıklarınotlarıgösterirlisteiçinbkz.ErnstDieterPetritsch,ぬDieWienerTurkologievom16.biszum18.Jahrhundertね,Germano-Turcica. s.38).

95 Fundgruben des Orients,I,Önsöz,s.IV.

vekoleksiyonlarhizmetverebilecektir.Satışfiyatınındabutarih-teartıkbelirlendiğianlaşılıyor:Hercilt25GuldenolacakveScha-umburgKitabeviはndenteminedilebilecektir.96

ÖnsözはdeHammerはindilegetirdiğibirdiğerhusûsşimdiyekadarŞarkdillerineözgübiryazılımstandartınınolmamasıdır.Busebeptenötürüözellikleyervekişiadları,kitapkünyeleriçe-şitlidillerdekalemoynatacakolanyazarlarınkendiöngördük-leriimlâileyazılacak,ayrıcaseyyâhlarınyerelhalktanduyduk-larışekliaksettirenyazılımlarayerverilecektir.97Budurumunyarattığı zafiyet hali dergide kendini daha iyi göstermektedir.ÖteyandanHammerileFriedrichvonDiezarasındakitartışma-yı dabu açıklamalardahilinde anlamakgerekiyor:HammerはegöreTürkçekelimelerinyazılımıduyulduğugibiolmalıdır,do-layısıylaimlâhalkıntelaffûzunuaksettirmelidir.Reisgibi,oysavonDiezanlaşılmazbirşekildebunuRiesolarakyazmaktaısrâretmekteydi.98Dergininmuhtevadökümündedegörüleceğiüze-reyazarveeserisimleritambirmuammâyadönüşebilmektedir.

Derginin ilk sayısındaki bu Önsöz (Vorrede), AllgemeineGeographische Ephemeridenはde önemine binâen aynen tekraryayınlanmıştır.99

II, 1: derginin fiyatı, çıkış süresi ve basım tarihiDerginin fiyatı ile ilgili bilgi verilmesimevcûd çalışmalardaihmâledilmiştir.30Haziran1810tarihlibirkaydagöre100der-gininbe-hercildininfiyâtı1809senesibaşlarındayayınlanan

96 JohannFriedrichReichardt,Vertraute Briefe geschrieben auf einer Reise nach Wien und den österreichischen Staaten zu Ende des Jahres 1808 und zu Anfang 1809, II.Amsterdan1810,s.63-64.

97 Fundgruben des Orients,I,Önsöz,s.V.

98 Fundgruben des Orients,I,464.

99 F.J.Bertuch(yay.)Allgemeine Geographische Ephemeriden.VerfassetvoneinerGesellschaftvonGelehrten.Weimar1810,32.Band,s.207-214.


JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

163162


prospekte gösterildiği üzere 25 Viyana Guldeni olup, ancakilk sayıdan itibaren 30Gulden olarak tesbit edilmiştir. O za-manların râyicine göre bu 10 ConventionGuldeniはne tekabületmekteydi.400sayfadanfazlahacmi,içindekipekçokyaban-cı dildeki yazılar ve bakırüzerine yapılan çizimler sebebiylederginin maliyeti doğal olarak artmıştır. Bu sebepten ötürüböylebirdergininfiyatınınyükseksayılmamasıgerekir.Satışfiyatınınikincicilttedeaynıkalacağıumuluyordu.DergilerVi-yanaはdaKralîveKayzerîruhsatla(k.k.privilegierterBuchdru-cker)faaliyetgösterenAntonSchmidmatbaasındabasılmıştır.Birincicildinmaliyethesabıçıkartıldığında,dağıtımıüstlenenŞaumburg Kitabevi (Schaumburgische Buchhandlung), yurtdışına gönderilenlerden beher nüshası 10 Convention Gulde-niolması icâbedenmeblağı22Gulden30Kreuzer (=Metelik,1/60Gulden)bankahavâlesideğeriylehesaplamaktadır.Dergi%25 ile yayınevine bırakılmaktayken, giderlerin denkleştiri-lemediği gerekçesiyle bunu%75はe çıkartılması istenmektedir.Bu sebeptenötürübaşkabirpazarlamacıbulunmasınakararverilmişvebuişiçinKupfferundWimmerscheBuchhandlugileanlaşmayapılmıştır.Böylecebirinciveikinciciltlerinfiyatı10ConventionGuldeni(dolayısıyla30ViyanaGuldeni)olaraksâbit tutulabilmiştir.Bubilgibirinci cildin itmâmınıve ikin-cisininbasımaşamasındaolduğuhavâdisiniverenAllgemeine Literatur Zeitungひda da tekrarlanmaktadır.101 Burada cildin(Band)dörtsayıdan(Heft)oluştuğuvurgulanmaktavecildfi-yatının6Taler16Kuruşolduğubelirtilmekteve içindeçeşit-li dillerde yazılar ve çizimler bulunan500 sayfaya yakın birhacimiçinbufiyatınyüksekaddedilmemesigerektiğineişâretedilmektedir.

Ciltleringerçekbasımtarihleriaçıkipuçlarınarağmensor-gulanmadankalmışveüzerlerindegösterilen tarihleresasalı-

101 Allgemeine Literatur-Zeitung vom Jahre 1811.ZweiterBandMaybisAugust.Halle-Leipzig1811,No.207,31Temmuz.Sütûn(Spalte)795.

nagelmiştir.Bununböyleolmamasıgerektiğineilkdefaburadaişâretedilecektir:

31Temmuz1811 tarihligazetehavadisiderginin ilkcildi-nintamamlandığınıveikincicildinilksayısınınbasımdaoldu-ğunubelirtirken,ciltlerüzerindekitarihlerininderginingerçekbasımtarihiolmamasıicâbettiğineaçıklıkgetirmektedir.Bilin-diğigibibirincicildinüzerindekitarih1809はdur.Yalnızcabubil-gi ışığındabirincicildinçıkışının1811senesininTemmuzはdanevvelki aylarına kadar sarktığı anlaşılıyor.102 Nitekim, ikincicildin Önsözはünde Hammer bu hususa değinmekte ve birincicildin(Band)ilksayısının(Heft)çıkışındanberi ikiyılgeçtiği-ni,birsenesonratekrarbirÖnsözdebuluşmayıumarken,böylebirgecikmeyaşandığınıifâdeetmektedir.103NapolyonkargaşasıiçindebulunanAvrupaはnınkarışıkdurumu,denizaşırıveuzakyerlerdengelen-veyagelemeyen-yazılardakigecikmeler,orien-talistlerarasındakiirtibâtınzorlaşmasıbununsebepleriolarakgösterilmektedir. Neue Oberdeutsche Allgemeine Literatur-Ze-itung はun ilavesiolanIntelligenz-Blatt zur neuen oberdeutschen allgemeinen Literatur-Zeitung,8Eylül1810nüshasında,dergi-nin ilk sayısının (Heft) 1809yazında çıktığınıbelirtir ve ikin-ci sayının birkaç hafta önce (dolayısıyla 1810) çıktığına işâreteder. İkinciHeftはin neşriHammerはin Parisはe gitmesi nedeniylegecikmişolduğu,3.ve4.Heftはlerinisekendisidöndüktensonraçıkacağınıbildirmektedir104.Hammer17Aralık1809はdavardığıParisはtenMayıs1810はdadönmüştür.

Öteyandanikincicildindeiçinde1812tarihliyazıolmasıhasebiyleciltkapağındakitarihle1811basımlıolmasımümkündeğildir.AllgemeineLiteraturZeitungはun2Kasım1810tarihli

102 Allgemeine Litteratur-Zeitung vom Jahre 1811.ZweiterBandMaybisAugust.Halle-Leipzig1811,No.207,31Temmuz,sütûn(Spalten)795.

103 Fundgruben des Orients (FdO),II.cildVorrede(Önsöz).

104 Intelligenz-Blatt zur neuen oberdeutschen allgemeinen Literatur-Zeitung,No.36,8Eylül1810,sütün(Spalte)75.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

165164


nüshasındabukonudaverilenbilgiyegöre,birincicildinikincisayısınıngazetenin183.ve184.nüshalarında9ve10Temmuztarihli olarakduyurulduğuüzere1810 senesiTemmuzayındaçıkmışolduğubelirtilmektedir.Dörtformalık,birgravüriçerenbusayınınfiyatı2Taler,6kuruştur.105GazeteninbusayısındaHammerはingasbedilenyazmalarıkurtarmaküzereParisはegitti-ğihavadisiverilmekte,ayrıcaçıkansayınınmuhtevasıoldukçaayrıntılıbirşekildetanıtılmaktadır.Dergininhersayısındanka-çaradetbasıldığına,nereleredağıtıldığınavebirimfiyatınadâirherhangibirbilgiverilmemiştir.

Birincicildin,hatimesinde(Schlussrede)Hammer,ilkcildingenel bir değerlendirmesini yapar.106 Önsözはde belirtildiğininaksineilkcildin150sayfadahafazlaolduğunu,kalınbirciltçı-kartmakyerine, yazılarınbirkısmını ikinci cildeaktarmanındaha kolay olacağına itibâr etmeyerek hacim vemuhteva açı-sındanyüklüolmayıtercihettiklerinivekatılımcılarınbüyükbirkısmınıaynıcilddebirarayagetirmektenkendilerinialama-dıklarını ifâde eder. Bu beyânıyla Hammerはin birazda önemliisimlerin yer aldığını nümâyişkârâne bir tarzda gözler önünesermeğiveböylecemüteakipciltlererevâcvermeğiamaçladığıanlaşılmaktadır.107BubağlamdaHammer,bazıŞarkiyâtdergi-lerinin yayınlarına son vermek zorunda kaldıklarına ve bazıparlakprojelerinaslahayatageçirilemediğinevurguyaparvebuvesileylesoyluvecömertKontRzewuskiはyetekrarteşekküreder.DergidekaçınılmazolandizinveyazılımhatalarınadadikkatiçekenHammer,özellikleçokdilliyayınsebebiylemürettiplerinkarşılaştıklarızorluklaraişâretederek,bununmazûrgörülme-sinidiler.Basılanyazılarıntashihişleriayrıbirmesはeledir.Fran-sızcaolanlarViyanalıeczacıhekimJeanDeCarro(ö.1857),İtal-

105 Allgemeine Literatur-Zeitung vom Jahre 1810. DritterBandSeptemberbisDecember,Halle-Leipzig1810,sütûn513-514.

106 Fundgruben des Orients,I,461-464,(Schlussrede des ersten Bandes).


yancalarİmparatorlukŞarkDilleriAkademisiprofesörlerindenThomasChabert(ö.1819)veAlmanca,Latince,İngilizceolanlarHammer tarafından düzeltilmiş; Arapça ve Farsça yazılar iseHammer ve Chabert tarafındanmüştereken tashih edilmiştir.Buönemlikonuyailerideçokdahaitinâileyaklaşılacağınavur-guyapılır.108İlkcilddeyeralanFriedrichvonDiezはinyazıların-daki (bkz.I.CildinDökümü,sırano.38,51)imlâileilgilimesはe-leninyazarınkendiyazılımındankaynaklandığı,bunayapılanmüdâhale ve düzeltmelerin saygısızlık olarak addedilmemesigerektiğiözellikledilegetirilir.BubağlamdaHammerdurumaörnekolmaküzere,müteveffaBianchitarafındankalemealınanSunnakonulumakalenin,kendisiosıralarda,Viyanaはnın işga-li sırasındaFransızların gasbettiği ŞarkyazmalarınınpeşindeolarakParisはtebulunduğundan109maaleseftanınmayacakdere-


109 Hammer17Aralık1809はdaaltıaykadarkaldığıParisはegittiveViyanaはnınişgalisırasında(13Mayıs1809はdaNapolyonbizzatoradadır)FransızlarınİmparatorlukKütüphânesiveŞarkAkademisiはndensavaşganimetiolarakgasbettikleri500yazmanıniâdesiniteminiçinuğraştı.Hammerはinkaydınagörebunlarındışındaİstanbulbasımlıkitaplar,yeniMeninskibasımlarınadaelkonulmuştur(Hatırât,s.78,189-190).1810MartはındaNapolyon200yazmaeserinmükerrernüshalarıbulunmasısebebiyleViyanaはdabırakılmasınarazıolur,enmükemmellerinden300yazmaeseriseParisはenakledilir.HammerMayısはtabunlarıyanınaalarakViyanaはyadöndü.Gerikalanyazmaların1815ViyanaKongresiはndensonraeskiyerlerinedöndükleriyinedeşüphelidir.YazmalarıniâdesikonusundadeSacyveLanglésileolanilmîdostluğuişeyaramışvehiçbirdiplomatikkimliğiolmamasınarağmenbazıkapılarınaçılmasındaözellikledeSacyはninvedahiliyenazırıMontalivetはninyardımlarınıgörmüştür.(JosephFreiherrnvonHormayr,Taschenbuch für die vaterländischen Geschichte,Leipzig1837,s.424;Konuyumüstakilenelealanyenibirçalışmaolarakbkz.HildegardKremers,ぬDerAufenthaltJosephvonHammer-PurgstallsinParisunddieRettungderWienerorientalischenHandschriftenね,Joseph von Hammer-Purgstall. Grenzgänger zwischen Orient und Okzident,s.77-86).Fransaordularınıngirdikleriyerlerde-Mısırörneğindeolduğugibi-eseryağmalamalarıözellikleNapolyonhakimiyetindehadsafhayavarmışolmalıdır,öylekiHammer,NapolyonはlaevlenmezorundakalanHabsburgArşidüşesiMarieLuiseはnin(NapolyonはuntasfiyesindensonraPalmaDüşesi,ö.1847)8binŞarkyazmasınasahipolduğunuyazmaktadır.(Hatırât,s.277).

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

167166


celerdehatalarladoluolaraktertipedilmişolduğunaişâreteder.BuvesileyleHammerFundgrubendesOrientdergisininbirpole-mikdergisiolmadığınınaltınıçizervevonDieztarafındangön-derilenmufassal itirâzaveyaptığısâirneşriyâtaburadacevapverilmeyeceğinibelirtir.Ancakyinedehiçolmazsadipnotundadilveimlâyönündenilginçbirbeyânâtkabilindeolmaküzereuzuncabirkarşılıkvermektenkendinialamaz.110

Derginin,herbir cilddeyer alanbasım tarihlerindenhare-ketle1809-1818arasındayayınlanmışolduğuherhangibiritirazîkayıtdüşülmedenheptekrarlanagelmişolduğunu,111ancakbun-larıngerçekbasımtarihleriolarakkabuledilmesininmümkünolmadığınıyukarıdaörneklemeyeçalıştık. İlginçolannoktabuhusûsaşimdiyekadarhernedensedikkatçekilmemişolmasıdır.Devam edecek olursak: üzerindeki tarih itibariyle birinci cild1809basımtarihlidir,ancakiçindeyeralanbeşparçayazı1810vebiryazıda1811tarihlidir.(bk.I.Cildindökümü,sırano.23(24Haziran1810),no.28(22Şubat1810),no.32(22Şubat1810),no.39(11Mart1810),no.58(23Haziran1810);no.63,(12Mayıs1811).Dergidebudurumiçinherhangibiraçıklamayapılmamıştır.An-cakciltüzerindekitarihler,geneldeocildinilksayısınınneşirta-rihidir.112Birincicildinsonsayısı(ersterBandviertesHeft)1811tarihliolarakçıkmıştır.Busayınınmuhtevasıylailgilidökümvedeğerlendirmeise26Kasım1812tarih,283noluAllgemeineLi-teratur-Zeitungはdayapılmıştır.113Aynışeydiğerciltlerdedegözeçarpmaktadır. Basım tarihi 1811 olarak gösterilen ikinci cildin

110 Fundgruben des Orients,I, 463-464,n.2.

111 Kezâ,HannesD.Galter,ぬFundgrubendesOrients.DieAnfängederOrientwissenschafteninÖsterreichね,s.89.

112 Allgemeine Geographische Ephemeriden,32.Band,s.171.

113 Allgemeine Literatur-Zeitung,No.293,26November1812,Leipzig-Halle1812,sütûn649-650.DördüncüsayıdeSacyはninyazısıyla(s.321,sırano.51)başlamaktave23parçaincelemeiçermektedir,bunlarAlmanca(8),Latince(5),İtalyanca(3),Fransızca(6)veAlmanca/Fransızca(1)olmaküzereçeşitlidillerdekalemealınmıştır.

içindehazırladığımızdökümdenhareketle, sırano.40 (9Mayıs1812),sırano.49,(17Mart1812);1814basımtarihlidördüncüciltiçindesırano.2,53,(10Temmuz1815);1818basımtarihliolanVI.ciltiçindesırano.16,(7Mart1819),sırano.41,Ağustos1819),vesırano.49,(Temmuz1820)dergidekiyazıtarihlerininbasımta-rihlerindenfarklıolduğunugöstermektedir.Birincicildteki1811tarihliyazısebebiyleilkcildinbasımtarihini1811vesoncildtekiTemmuz1820tarihindenhareketleveTemmuzsonrasıseneninmütebakiaylarıiçindebasımayetiştirilmesipekmümküngörüle-meyeceğinden,hattâbucildin1821tarihliolarakbasılmışolmasıicâbettiğiaçıkolup,budurumdaciltlerinüzerlerindegösterilenbasımtarihlerininyanıltıcıolduğunukabûletmemizgerekecek-tir.Toparlayacakolursak:I.cilt1811,II.cilt1812,III.cilt1813,IV.cilt1815,V.cilt1817,VI.cilt1820-21tarihlidir.

Ciltleriçindekisayıların(Heft)çıkıştarihlerinegelince:Der-ginin ilk sayısı üzerindeki tarihle örtüşmüş olarak gerçekten1809はda,hemdeoseneninyazında,ikincisayısınınisebirsenekadarsonra1810senesiyazındafolyoebのadıyla114çıktığıbildiri-liyor.115İlksayının84.sayfadaDr.Morpurgはunmektubuylasonaerdiğibelirtilmektedir.116İkincisayınınneşriHammerはingasbe-dilenyazmalarıniâdesiniteminiçinParisはegitmişolmasındanötürügeçikmişolup,3.ve4.sayılardönüşündensonrave1810senesimütebakiaylarıiçindeçıkacaktır.117

Hülâsa,herbircilt(Band)üzerindekitarihin,ocildinilksayı-nın(Heft)çıkıştarihineişâretetmekteolduğuvedörtsayıdanolu-şanbircildinitmâmtarihininmüteâkipseneyeveyasenelerekay-dığıtesbitedilmişbulunmaktadır.Belirlibirçıkışzamanıolmadığı

114 İkilikformattakâğıd,birtabakayıdördekatlayarakoluşanebのad.

115 Intelligenz-Blatt zur neuen oberdeutschen allgemeinen Literatur-Zeitung,No.36,8.September1810,München1810,sütûn(Spalte)75;Allgemeine Geographische Ephemeriden,32.Band,s.172.

116 Allgemeine Geographische Ephemeriden,32.Band,s.175.

117 Intelligenz-Blatt zur neuen oberdeutschen allgemeinen Literatur-Zeitung,No.36,8.September1810,München1810,sütûn(Spalte)75.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

169168


belirtilen (in zwanglosenHeften erscheinen) derginin, 1809-1818arasındaぬkuruluşundanberigeçenonseneiçinde6ciltねhalindeçıktığınadâirolanistisnâsızherkesintekrarladığıstandartkaydıngeçersizolduğuböylecegözlerönüneserilmiştir118

II, 2- Fundgruben des Orients dergisinin yayın hayatına son vermesiFundgruben des Orients dergisi sâyesinde Viyanaはnın Şarkはakarşıduyulanilgininmerkezihalinedönüştüğüilerisürülme-sinerağmen,119Parasalsorunlardanötürüdergiyayınhayatınason vermek zorunda kaldı (1822). Derginin genel giderleri veKontRzewuskiはninkatkısınınneolduğunadâirtambirdökümvermek mümkün görülmüyor. Morgenblattはın Haziran 1822sayısında Hammerはin beyanâtından naklen, dergi masrafları-nıKontRzewuskiはnin karşılamakta olduğu, editörlüğünün isebizzatkendisitarafındanüstlendiğivurgulanmaktadır.120KontRzewuskiはninmâlîdesteğiniçekmekzorundakalmasıüzerinesıkıntıyadüşüldüğüveyayınhayatınasonverildiğigözönünealındığında,dergiişininekonomikbiranlamıolmadığınısöyle-yebiliriz.Giderlerinyüksekolduğuvesatışlarlakarşılanmadığıaçıktır.121Belkibaşkabirörnektenhareketlemâlîboyuthakkın-dabirfikiredinmekmümkünolabilir.Senelersürenbiruğraş-

118 Yinedebazıeskikaynaklardadadergininbeherciltiçinsenededörtsayıolmaküzere1808-1819arasıneşredildiğibelirtilmektedir(J.H.Bohte,Handbibliotek der Deutschen Litteratur,1.Theil,London1825,s.49),ancakbudahaliyledoğrubirtesbitdeğildir.

119 Intelligenz-Blatt zur neuen oberdeutschen allgemeinen Literatur-Zeitung,No.36,8.September1810,sütûn(Spalte)73.

120 Morgenblatt für die gebildete Stände.SechszehnterJahrgangJuli.1822,No.168.Stuttgart-Tübingen1822,s.672.

121 Dergininilksayısındaabonelerinlistesiverilmişolup,bunlargeneldeöndegelenşahsiyetlerdenoluşmaktavetoplamsayıları78olarakverilmektedir.DergiyeözelbirilgiduyanJohannWolfgangvonGoetheはnin(ö.1832)dedergiyikütüphanelerdenödünçalaraktakibettiğibilinmektedir.

tansonranihayetkurulan(1836)122veilkbaşkanınındabizzatkendisiolduğuAvusturyaİlimlerAkademisiはneverdiğioturumraporlarından birinde (1 Aralık 1847) Hammer, Fundgruben dergisivedahaöncedeMeninskilugatıgibiyayınlarlaŞarkiyâtsahasındaedinilentecrübelereişâretle,Avusturyaはnınöncüro-lünüveViyanadevletmatbaasınınŞarkdillerihurûfâtıcihetiyleAvrupaはdabenzersizolduğunudilegetirir.Viyanaはdayenidökü-lenNestaのlikhurûfâtıngüzelliğinedeğinenHammer,buharfler-lebasılanilkeserinI.Viyanamuhâsarasınadâirkalemealdığıeserolduğunuvurgular.123Müteferrikamatbaasınınkuruluşha-zırlıkları esnasındaViyanaはdanbasmacıustaları getirtildiğinedâirkayıtlar ışığında124Hammerはinövünmesininhaklıneden-lere dayandığı tartışılmaz. Kendisinin beyânına göre, ViyanaŞarkiyâtAkademisimatbaasıyeterlimalzemebulunmasıveişçieksikliğiolmamasıhalindebirdenfazlaeseriaynıandabasabi-lecekkapasitededir.BuaçıklamalardansonraVassâf Tarihiはninbasımımesはelesinegeçerve İstanbulはdanFatihSultanMehmedKütüphânesiはndençıkmanefisbirnüshaesasalınarakbasılmasıişinigündemegetirir.Bueser400varakhacmindedirve ぬEm-peryal Oktavね ebのadı İmparatorluk DevletMatbaasıはnın teknikdonanımınauygundüşmektedir.BueserdenSarayKütüphâne-siはnde (Hofbibliothek) üç nüsha bulunmaktadır, ancak bunlarFatihnüshasıylakıyaslanamazlar.Hammerはinhesaplarınagöre400varak100formatutacak,eserintercemevebasımıikisene-likbir zamanalacaktır.Hammer eserin tercemesini bilâ-ücretüstlenmeye hazırdır, ancak gözlerindeki zafiyet ve ihtiyârlığısebebiylemukābelevetashihişlerininbirbaşkasıtarafındanya-


123 Wienひs erste aufgehobene türkische Belagerung zur dreihundertjährigen Jubelfeyer derselben, zum Theil aus bisher unbekannten christlichen und türkischen Quellen erzählt von Joseph Ritter von Hammer. Pest1829.

124 KemalBeydilli,ぬMatbaaね,DİA,28,108.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

171170


pılmasını önerir.125Yazmanüshalar arasındakarşılaştırmavefarklılıklarınbelirlenmesi ve tashihât işi için formabaşına10Guldenödenmesigerektiği,işinyaklaşıkikisenekadarsüreceğidüşünüldüğünde yayıncınınmasrafının 5-6000Guldeni bula-cağınıbelirtir.Burakkamyayınişininoldukçamasraflıolduğu-nugöstermesibakımındanönemlidir.126

HammerはinMorgenblattはaverdiğibeyanâtagöremasraflarıKontRzewuskiüstlenmiş, editörlüğünüdebizzâtkendisi yap-mıştır.127Yazısahiplerineiseherhangibirödemeyapılmadığıbilinmektedir.AncaksonüçseneiçindeŞarkはayaptığıseyâhatvegerekliparanıntedârikindekisıkıntılarsebebiyleKontmâlîdesteğiniçekmekararıalır.Uzunsenelerdevameden,özellik-le Polonyaはda büyük sıkıntılara yol açan ve Avrupa genelindeherşeyihercümercedenNapolyonsavaşlarıtoprakzenginliğinedayanansoylularızordurumdabırakmıştır.KontPolonyaはdakimülkleriylebizzatilgilenmekzorundakalır,Hammeryardımındevam etmesini ümid eder.128 Parisはteki Asya Cemiyetiはne üye

125 Vassâf TarihiはniHammer20seneöncetercemeederekyayınahazırlamış,ancakbasımmasraflarısebebiyleneşredememişdir.İmparatorlukİlimlerAkademisiŞarkEdebiyatıyayınıolarakmasraflarıkarşılamasıüzerinebasımıgerçekleşir.(Geschichte Wassafひs. Persisch herausgegeben und deutsch übersetztvonHammer-Purgstall,Wien1856).YukarıdakirapordanHammerはinmuhtemelenkendihazırladığıbumetninbasımınıgerçekleştirmeyeçalıştığıhissiuyanmaktadır.Hammer,VassâfはıokumakİstanbulはdaTürkaydınlarınınFarsçaeğitimlerindekisondurakolduğunusöyler,tıpkısiyasîvetarihîeğitiminsondurağınıteşkiledenİbnHaldungibi(Vassâfneşri,Önsöz,I,2).

126 Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Classe,I.Band,Wien1848,s.11-12.

127 Morgenblatt für gebildete Stände. SechszehnterJahrgang,Juli1822,No.168,15.Juli,s.672.Stuttgart-Tübingen1822,s.672.

128 Hammer,Hatırât,s.219.KontyolaçıkmadanönceHammerkendisine,KahireはdeAvusturyakonsolosuolanRosettitarafındanteminedilen1001 Gece Masallarıひndandörtcildiödünçverir.Bunlarısatmakiçindengelmemiştir,üstelikKontsatışbedeliolan100Dukaはyınakidyerinepoliçeolarakvermekistemiştir.Hammerbuciltleribirdahagerialamaz:Hatırât はtakibuayrıntıKontはunsavaşsebebiylenakitsıkıntısıçektiğiningöstergesidir.

olanvebumünâsebetleburadaİbnHaldunkonulubirkonferansverenHammer,dergininakıbetiyle ilgiliolarakcemiyet sekre-teri I. P.Abel-Rêmusatはa (ö. 1832) birmektup yazarakdurumubildirir, Akademi dergisinin birinci sayısında Fundgrubenはinyayın hayatına son vereceğini ilân eder. Beklentisi ParisはtekiŞarkçalışmalarınıyaygınbirtanıtımorganıolanAsyaCemiyetisebebiyle,AvusturyaはnınViyanaはdaçıkmaktaolanFundgrubenはibirprestijmeselesiaddedereksahiplenmesinisağlamaktır.Ayrı-caAsyaCemiyetidergisiFransızcaneşriyâtyapacaktırvebuha-liyledeFundgrubenはebirrakipolarakgörülemezdi.129Şarkça-lışmalarınındevletlerarasıbirrekabetkonusuolduğununaçıkbelirtleriolanbugibigelişmelerkarşısındaHammer,PrensMet-ternichはietkilemeyevederginindevlettarafındanüstlenilmesive finanseedilmesinin teminineçalışmıştır.Aradandörtsenegeçtiktensonrahükümetinböylebirdestektebulunmayıdüşün-mediğibildirilir(1828).OsmanlıTarihi(GOR)yazımıileyoğunmeşgûliyetinden ötürü Hammer de zaten gelen cevap olumluolsabilebuişeeskisigibivakitayıramayacağıkanaatindedir.130

DergininyayınhayatınasonverdiğinedâirAlmancaveFran-sızcahavâdisevrâkındaçıkanvedergininyayınhayatınınsonaerdiğinedâirolanhabervesöylentileritekzîbetmeküzere1822はdebirgazetedeçıkanvedergieditörlüğüadınayapılanyalanlamailgiçekicidir.BuradadergininVII.cildininmüteakibseneiçinde(1823)çıkacağıihbâredilmekteydi.131Buotarihteyayınhayatınadevametmeumutlarınıntamamentükenmediğininişâretidir.

129 Morgenblatt für gebildete Stände.SechszehnterJahrgang,Juli1822, No.168,15.Juli,s.672.


131 Allgemeine Literatur-Zeitung vomJahre1822,ZweiterBand,vonMaibisAugust.Halle-Leipzig1822,no.175,s.528.ぬDa sowohl in deutschen als auch in französischen Blättern die irrige Nachricht verlautet hat, dass die Fundgruben des Orients, welche immer nur in zwanglosen Heften erschienen, aufgehört hätten, so sieht sich die Redaction derselben in dem Falle, hiemit anzukundigen, dass der 7te Band derselben im nächsten Jahr erschienen wird. Die Redaction der Fundgruben des Orientsね.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

173172


II, 3. Genel değerlendirme: Fundgruben des Orients dergisinin önemiFdOdergisininçıktığısenelerdeOrientalizm/Şarkçalışmalarıgenelde yeni bir döneme girmiş bulunuyordu.Araştırmayan,yayındabulunmayan,dershânehocalığınayeterli, ilimtezgâ-hını çoktankapatıp rahleleri şerefelere asmış (closed shop)132 üyeleri elindeki üniversiteler bilimsel kurumlar olma hali-ni çoktan terk etmiş; verilmekte olan eğitimle yetinmek iste-meyen,kurumsalolmayan,özelmeşgale sâikiylevezamanınentellektüelmodasına takılmış olarak Şarkはa açılan, dilleriniöğrenenvebirkurumabağlıolmadançalışanprivatâlimtip-leriönegeçmiştir.BöylebiraşamadaFundgruben des Orients dergisisahasındabirilkvetüründedebiröncüolarak,bunla-rın ürettiklerinin yayınlandığı bir dergi olarak isim yaptı. OdönemlerdeOrientalizmdevletlerarasırekābetindeunsûrla-rıarasındayeraldığından,özellikleViyana-Parismihverindeşarkiyât bunun önemli bir göstergesi oldu. Öte yandanViya-naFdOdergisininkatkısıyla şarkiyâtçılık sahasındakendinemümtâzbiryeredindi.BundaHammerはinönemlibirpayıol-duğu tartışılmaz. Üniversitelerde temsil edilen gelenekselorientalizm18.yüzyılsonlarındagiderekitibârkaybederken,okurlarına amatörlük iddâsıyla Şarkはın muhibbânı şeklindeyaklaşanFdOdergisi,bilinenmuhtevası içindemuhakkakkizamanının ürünüdür, dolayısıyla derginin elli sene sonra buiçerikle çıkmasını düşünmek mümkün değildir.133Dergininbiramatörler topluluğundanZeitschrift Deutsche Morgenlän-dische Gesellschaft(ZDMG)dergisindeolduğugibigiderekbiruzmanlarcemiyetinedönüşmeşansınıyakalayamamışolması,hayıflanacakbirhusûsolmaklaberaber,buonunöncürolüne

132 SibylleWentker,ぬJosephFreiherrvonHammer-Purgstall:einLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.10.

133 SibylleWentker,ぬJosephFreiherrvonHammer-Purgstall:einLebenzwischenOrientundOkzidentね,s.10.

halelgetirmez.Üniversitelerin19.yüzyılbaşlarındanitibârenhızlananbirsüreçiçindeeğitimkadrolarınıveprogramlarınıislâh etmeleriyle yükselişe geçmeleri, bağımsız ve kurumsuzprivatâlimlerindöneminesonverdivegiderekbirüniversiteyemensûbiyetitibârınkaynağınıteşkiletmeyebaşladı.Dergide-kiyazılarındeğerlendirilmesireformeedilmişbutürmodernüniversitelerinilmîsüzgecindengeçirildikçe,özelliklefilolojisahasındaolmaküzeretenkitlerideberaberindegetirdi.Böyleolmakla beraber oriyentalistiğin başlangıç dönemlerine dâirönemli verileri bünyesinde taşıyan, Şarkın en değerli yazmaeserlerini tanıtmayaçalışanFdOileAvrupaはda ilkdefabir ih-tisâsdergisiyayınlanmışvemodernilmîoryentalistliğinbaş-lamaişâretiverilmişolmaktaydı.ÖzellikleFransaはda(Journal Asiatique, çıkışı,1821), İngiltereはde (Journal of the Royal Asi-atic Society,çıkışı,1835)venihayetAlmanyaはda(ZDMG, çıkı-şı,1845), yayınlanmayabaşlananvegünümüzekadardevamedenmarûfdergilerinFdOはdenyıllarsonraçıkmayabaşlamışolmaları,onunöncüniteliğiniyeterincevurgular.134

134 FdOひdenönceolmaküzere1805はteüç,1806senesiiçindedörtolmaküzeretoplamyedicilt(Band)halindeçıkanぬKonstantinopel und St. Petersburg. Der Orient und der Nordenねisimlidergi,ihtivaettiğiyazılaritibariyleŞarkはınbütündillerivekonularınıelealanHammerはinŞarkın Hazineleri Dergisi(FdO)ilekıyaslanamazisede,işinDoğuveKuzeyboyutunaişâretetmesibakımındanilginçbiryaklaşımasahiptir.HeinrichvonReimersveFriedrichvonMurhardtarafındanneşredilenve8-10forma(Bogen)halindeherayçıkmasıplanlanandergininilksayısıOcakayınıbeklemeden,Aralık1804はteyayınlanmıştır.YayındiliAlmancaolup,basımyeriSt.PetersburgveSaksonyaはdakiPenigşehridir.İlksayınınilkyazısı,IstanbulileSt.Petersburgarasındakibenzerliklerielealırvebuikişehrimukayeseyetâbitutar.(ぬKonstantinopelundSt.Petersburg.EineParalleleね,s.1-9.DergihakkındaPenigはtenFriedrichDienemanntarafındanyapılanilkduyuruvetanıtımiçinbkz.Intelligenzblatt der Allgemeine Literatur-Zeitung.Num.159.October-November-Dezember,1804,Halle-Leipzig,s.1282).OsmanlıveRusyaağırlıklıkonularahasredilmişolanbudergihakkındatanıtmaamaçlıbirdeğerlendirmetarafımdanyapılmaktadır.DoğuveKuzeybağlamındakivurgusuylabuyayının,Doğu-BatıyaklaşımınaağırlıkverenŞarkひın Hazineleri Dergisi (FdO)içinHammerはeilhâmvermişolduğunudüşünebiliriz.BudergiyedikkatimiçekenSayınAbdullahGüllüoğluはnateşekkürederim.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

175174


Derginin Şarkはın yaşamakta olan kültür dilleri (Arap-ça-Farsça-Türkçe)dışındakadîmdillerevecoğrafyasınadailgiduymasıönemlidirveemsâliolmayanbirilktir.Fransaはnınsal-dırısıylagüncelbirilgiodağıhalinegelenMısırtarihi,arkeolo-jisi veokunmayaveanlamlandırılmayaçalışılankutsalyazısı(Hieroglyph);Mezopotamyamedeniyetivedillerininçözümlen-mesi,buralardagirişilen ilkarkeolojikkazılar,önemlikeşiflervenihayetçeşitliçiviyazılarınıokumagirişimleri,BağdadはdanveKahireはdengelenyazılarhalindedergidekiyerinialır.Budu-rum,dergininböylesinegenişbiraçılımiçindeŞarkはıbütünüy-le kucaklayacağına dâirHammerはin ilk sayısındaki önsözüyleörtüşmektedir. Babil çivi yazısı çözümleme girişimleri GeorgFriedrichGrotefend(ö.1853)veCladiusJamesRichはin(ö.1821)yazılarındakikonularolarakFdOdergisindeyerbulur.Öteyan-dan,OrtaAsyaTürkveHinddünyası,Uygurca, Sanskritçe veÇincedahil olmaküzereUzakDoğudaderginin içinde çeşitliyazılarlatemsiledilmiştir.

HammerはinkeşfettiğiEvliyaÇelebiはdenyapılanküçükalıntı-larveörneklemeler,SeyahatnâmemetnininAvrupaはdakiilkta-nıtımıolmasıbakımındandaayrıbirdeğertaşımaktadır.135BukaynaktanhareketleKürtdilineduyulanilkilgidergidebirkaçküçükyazıyakonuteşkiletmiştir.

Dergininbirincicildindeverilenabonelistesi78isimihti-vâetmektedir.Toplamsatışınkaçnüshaolduğunadâirbirbilgibulunmamaktaolup,bunun,dergininŞarkはınveGarbはın10はdanfazladilindeyazılariçermesindenhareketle,dolayısıylabudil-lerdekiyazılarıtakipedecekolanlarınpekfazlaolamayacağınıvarsayarak, 200 adeti çok aşmış olması pek ihtimal dahilindegörülmüyor.FdOherhalükârdamahdûd,amayüksekbiraydın

135 HammerEvliyaÇelebiはninSeyahâtnâmesiはniOcak1814はdeçıkanbiryazıyla(ねMerkwürdigerFundeinertürkischenReisebeschreibungね,Intelligenzblatt zur Wiener Allgemeinen Literaturzeitung,Nr.2,Jänner1814,s.9-15)tanıtmıştır.

seviyesinehitâbedenbirdergiolarakkaldı.BudurumFdOder-gisiniherkütüphânedeyeralmayankoleksiyondeğeriyüksekbiryayınhalinegelmesindeetkenoldu.Dergiyayınhayatınasonvermesindenitibarenkısazamandanisyânaterkedildivehak-kındabugünlerekadaretraflıbiraraştırmayapılmadığıveyenibilgilergetirenherhangibiryayınındabulunulmadığıgibimev-cûdansiklopedilerdedemaddeolaraktemsiledilmedi.TürkiyeDiyânet Vakfı İslâmAnsiklopedisi de bu ihmâlini çıkartmayıplânladığıilâvecildlerindetelâfiedecektir.

Fundgruben des Orients dergisini,Şarkはınhazinelerinemâ-lik defineler olarak bugün karıştırmak ve içindekilere bir gözatmak,gençneslineskizamanlardankalmabirçeyizsandığınıkarıştırmasıvebütünogüzelliklererağmenoradabugüniçinkendisininkullanacağıpekbirşeybulamamasıhalininyarattı-ğıburukduyguylaörtüşmektedir.

Dergi muhtevasının dökümüDergiciltlerininsonlarındayalnızca içlerindekiönemliyazılarıiçerenmuhtasarbirlisteeklenmişolmaklaberaber,bugenelmev-cûduaksettirmemekte,ancakbirfikirverebilmektedir.Hammerile ilgiliolarakyapılansonbüyükyayında136nâşirlerbuzafiye-te işâretleeksiksizyenibirdökümhazırlayarakneşretmek iste-mişlersede,budabazıihmâllerle(b.meselâI,no.2,s.15はdekiyerverilmeyenSeetzenはinmektubuveyaatlayansayfanumaralarına(I,262はten273)dikkatetmemegibihallerle)malûldürvekes-ya-pıştır tekniğiyledüzenlemekolaylığı içindeherhangibirönemvekullanımdeğeritaşımamaktadır.137Dahaönemlisimüellifveeserisimlerininteşhisiyleilgiliherhangibirçalışmayapılmamış-

136 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe.Yayınlayanlar,WalterHöflechner-AlexandraWagner,I-III.Graz2011.

137 Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe.III,2106:ぬEinberichtigtesInhaltsverzeichnisdersechsBändederぬFundgrubendesOrientsね.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

177176


tır ve bu sebepten ötürü bu listenin okuyucuya faydası olacağıkanaatindedeğiliz.Mesela,ぬSpecimenproverbiorumMeidaniexversionePocokianacommunicatuma.D.Macbridgesociouniver-sitatisoxoniensisね138yazısınıbukünyesiyleaynenvermeninkimenefaydasıolabilirki?Muhakkakkibunukes-yapıştıryöntemiylelisteyitertipleyendeanlamamıştır!Oysatarafımdanhazırlananaşağıdakilistede(I,400,sırano.51)bunuherkesinrahatlıklais-tifâdeedebileceğibirçözümlemeylesunmuşbulunmaktayız:ぬYa-zarı:Oxfordüniversitesi öğretimüyelerindenDavidMacbridge.ArapdiliveedebiyatıâlimlerindenEbüはl-FazlAhmedb.Muham-medel-Meydânîはnin(ö.1124.bk.ZülfikârTüccar,ぬMeydânî,Ah-medbinMuhammedね,DİA,29,(2004),501-502)Mecmaのuはl-Emsâladlı4766Arapatasözüiçereneserinden243-250arası8atasözü.ArapçaveLâtinceçevirileriyleね.altıcilthalindekidergideyeralan350parçayazıaşağıdakidökümdedegörüleceğiüzerebuanlam-datektekelealınmışvekullanılırhalegetirilmişvebirerbilmeceolmaktan çıkartılmaya çalışılmıştır. İmlâ standardının bulun-maması,yazarlarınisimlerinivekitapkünyelerinitanınmayacakhalesokmaktadırvebunlarıkonudışıolanlaryanındaözelliklesâdeokurlariçinbirermuammâyadönüştürmektedir.Busıkın-tıları gidermek ve okuyucuyamuhteva takibinde yardımcı ola-bilmekamacıylaşahıs,eserveyerisimlerininaçıkyazılımlarıylagösterilmesi,yazarvesözüedileneserlerihakkındabiyografikvebibliyografikaçıklayıcıbilgilerverilmesikülfetindenkaçınılma-mıştır.BuaçıklamalargeneldesahasınınenyenieseriolanİslâmAraştırmaları Merkezi (İSAM) yayınlarından basılan Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA)maddelerindenistifâdeileyapılmıştır.Aşağıdakilistecilt-be-cilttanzimedilmişolup,herbiryazıyabirsıranumarasıverilmiştir.Sayfanumaralarıciltler-dekisayfalaratekabületmekteolup,buralardakisayfanumarala-rındagözlenenatlamalartashihedilmiştir.Köşeliparanteziçinde

138 Fundgruben des Orients,I,400.Bkz.Joseph von Hammer-Purgstall: Erinnerungen und Briefe. III,2109.

yeralanbiyografikvebibliyografikvesâirgereklihertürlüaçık-lamalartarafımızdanyapılmıştır.Dergideyeralanlevhaveben-zerîgörsellerebasımesnasındasayfanumarasıverilmemişolup,bunlarınyerlerinüshadannüshayafarklılıkarzedebilmektedir.

Fundgruben des orients bearbeitet durch eine gesellschaft von liebhabern

I. Cild, Viyana 1809, [1811]

Vorrede(Önsöz),S.I-VINamenderSubscribenten(Abonelerinİsimleri).

1. ÜberdieSternbilderderAraber,undihreeigenenNamenfüreinzelneSterne.Yazarı:Hammer.S.1-15. [Araplarはda ta-kımyıldızlarvebunlarınmünferidisimlerinedâir].

2. KuzeylibirseyyâhınGüneysemâlarındaKanoposyıldı-zınıilkdefagörmesiniDr.UlrichJasperSeetzenbirぬtopog-rafikの şiirde dile getirmiş ve bunun başlangıc kısmını birmektupladergiyeyollamıştır.Redaksiyonbunu, adı geçenyıldızınkendisininArabistanseyahâtineselâmetgetirmesi-nitemenniederekyayınlamaktadır.S.15.

3. Traduzione die alcune odi ed epigrammi persiani delMollàGiami.Iltraduttoreachilegge.S.16-19.Farsçametin(Gazel ez Divân-ı Mollâ Câmi)veİtalyancaçevirisi.Yazarı:Tommaso Chabert. [İranlı âlim ve şâir Mollâ Câmi unvâ-nıyla tanınanNûreddînAbdurrahmânb.NizâmeddînAh-medb.Muhammedel-Câmîはnin(ö.1492,bk.ÖmerOkumuş,ぬCâmi,Abdurrahmanね,DİA,(1993),7,94-99)Divânはındanbirgazelparçasıtercemesi].

4. Macamat Hariri. Arapça metin, S. 20-21. F ransızcatercemesi, S. 22-26. Yazarı: Kont Rzewuski. [EbuMuham-medKāsımb.Alib.Muhammedel-Harîrîはnin(ö.1122)Arapedebiyatının makāma (kurgulanmış, hayalden yaratıl-mış hikâyeler) türünde yazdığı elli kısa hikâyeden oluşan

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

179178


Makāmâtüひl-Harîriyye veya Makāmâtüひl-Edebiyye adla-rıylaanılaneserinden8.makām,bk.HulûsiKılıç,ねHarîrîね,DİA, (1997),16,191-192;ぬel-Makamâtね,DİA,27,(2003),414-415. Eser 1812はde Parisはte Silvestre de Sacy tarafından ya-yınlandı:Les Séances de Hariri: publiées en arabe avec un commentaire choisi].

5. NotiziesullはorginedellareligionedeiDrusiraccoltedavarj istorici arabi. S. 27-31. Yazarı: Giuseppe Bokti. [Prus-yaはnınReşidはdeki (Mısır) konsolos vekili olan yazar, çeşitliArap tarihlerinden hareketle Durzî inanışının kökeninedâiricmâlhazırlamış.Sonundakidipnottadergieditörlüğü-nünuzuncabiraçıklamasıvar,s.31,n.2].

6. Surlelangagedesfleurs.S.32-35;Dictionnairedulan-gagedes fleurs. S. 36-42.Yazarı:Hammer. [ÖzellikleTürkhareminegirmişolarakoradaçokkullanıldığıilerisürülenmecâzî ifâdeler vemaはnîlerle (Blumensprache / le langage des Fleurs)merâmıanlatmasanatındanörneklemeler,Fran-sızcaçevirileriyle].

7. Auszug eines Briefes des Herrn Kollegienassessors Se-e[t]zenanHerrnvonHammer.Kahire,den10July1808.S.43-75.[Dr.UlrichJasperSeetzenはinHammerはeyazdığıveko-nuyla ilgili eserlerdendehareketleMısır coğrafyasınadâir10 Temmuz 1808 tarihli mektubundan icmâl. DipnotlardaHammerはin açıklamaları var. Özellikle yeni keşfedilen veİstanbulはdaki kütüphânelerde bile bulunmadığını belirttiğiEvliyaÇelebiはninseyahatnâmesinedikkatçekmektevebunadâirdergideyayınyapacağınaişâretetmektedir.s.59,n.2).Seetzenはin önemli bulunan bumektubu daha geniş kitlelertarafındandapaylaşılmasıamacıylaayrıcaAllgemeine Geog-raphische Ephemendenはdeyayınlanmıştır.AGE,VerfassetvoneinerGesellschaftvonGelehrtenundherausgegebenvonF.J.Bertuch,Weimar1810,32.Band,s.113-170].

8. ArabischeVoksräthsel,Kahira,den17July1808.S.75-77.[SeetzenKahireはden17Temmuz1808tarihliolarakyaz-

dığımektupta,dahaönceHalepはdeykenhalkarasındaduy-duğuvezaptettiğidokuzadetbilmeceyiörneklemektedir].

9. ExtraitdはunelettredeMr.Drovetti,commissairegéné-raldes relations commercialesdeFrance enEgypte, à sonchancelierMr.Asselin,Damiette,ce16octobre1808.S.77-79. [AşağıMısırはdaki bazı kadîm yerlerin araştırılmasıylailgiliolarakMısırはdakiFransızticârîilişkilerkomiseriDro-vettiはninBaşkonsolosAsselindeChervilleはeDimyatはtanyaz-dığımektub].

10. GedichtdestürkischenGesandtenEbubekrRatibEfen-di,beyseinemBesuchederk.k.AkademiederorientalischenSprachen,derselbenzumAndenkenhinterlassen imJahre1792.S.81(Hammer).[EbuBekirRatibEfendiはninsefâretlegittiğiViyanaはdaMart1792はdeŞarkiyâtAkademisiはniziyâre-timünâsebetiyleyazdığımanzûme.BumanzûmeninRatibEfendiはninhattıyla,cemâkaniçindeakademininçalışmasa-lonlarınınbirindeduvaraasılıolarakmuhâfazaedildiğinedâirbirdipnotuvar].

11. AuszugausBriefendesHerrnDoktorsMorpurganHer-rn Collegienassessor Seetzen. S. 82-84. [Sayfa 84-85 arasınumarasızbir levhahalindeMars,Merkür,Ay,Güneş,Ve-nüs,SatürnveJupiterburçresimlerivar.BunlarHammerはinAraplardatakımyıldızlarkonulumakalesineaitMansfeldustanınhazırladığıbelirtilengörselolup(Hammer,Hatırât,s.184),ilksayıburadasonaermektedir,bk.Allgemeine Ge-ographische Ephemeriden,32.Band,s.175].

12. DasLobMelekschachはsundBagdadはs.Nachdemuntenfol-gendenpersischenTextedesEnveri.Yazarı:[İranistveateşlibirkadınhaklarısavunucusuolan(Galter,ぬFundgrubendesOrientsね,s.89)]HelminavonChézy.[Aşağıda(s.95-97)Fars-çametniverilenİranはınenbüyükkasideşâiriolarakbilinenEvhadüddînEnverîはnin(ö.1189?,bk.A.Karahan,ぬEnverî,Ev-hadüddinね,DİA,11,(1995),267-268)DivânはındanMelekşâhveBağdadmedhiyesi].FarsçaはdanAlmancaはyaçeviris.85-93.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

181180


13. Das Regentröpfchen, Apolog von Saadi ve Der Kür-biss und Platan, Apolog von Saadi. S. 94 Yazarı: Helminavon Chézy. [İran Edebiyatının en büyük şâirlerinden EbuMuhammed Saはdî-i Şirâzîはnin (ö. 1292, bk. Mustafa Çiçek-ler, ぬSaはdî-i Şîrâzîね, DİA, (2008), 35, 405-407) marûf eseriGülistânはdanYağmur DamlacığıveAsma Kabağı ve Çınar

Ağacı isimli ikikıssaはnınAlmancaçevirisi.KızlıkadıWil-heminevonKlenckeolanHelminavonChézydöneminöndegelenaydınlarındanolup,şâir,gazeteciveözellikleliberot-tayazarıolarakisimyapmıştır.Hammerはleyakındostluğuvardır. 1805-1810arasıParisはte tanıştığı oryantalistAntoi-ne-LéonarddeChézyileevlenmiştir].

14. MelikşahveBağdadmethiyesi(bk.no.12),Almancaçe-viri,S.85-94;Farsçametin.S.95-97.

15. TürkischeInnschrifteinerMoschee [Viyanaİmparator-lukKütüphânesiはndebulunanMacaristanはdakiSokulluMus-tafaPaşacâmiikitâbesi,tarihi:1569)].S.98.Yazarı:Hammer.

16. EstrattodはuneletteradelSign.DottoreSalvatoriMedicoattaccatoallはAmbasciatafranceseinPersiaalSign.DottoreCarenoinVienna.DalCampodiSultaniè25.Giugno1808.S.99-111.Devamıvar.[İranはdaFransızsefâretitabibiSalvato-riはninİstanbulはdanhareketleErzurumはa,oradandaTahranはayönelmeküzerekatettiğigüzergâhıViyanaはdakimeslekdaşıCarenoはyaanlattığıveErzurumSultaniyeはdekalemealdığı25Haziran1808tarihliİtalyancamektubundan].

17. AuszugeinesBriefesdesHerrnKollegienassessorsSee[t]zenanHerrnvonHammer.Kahira,den4Februar1809.S.112-127. [SeetzenはinKahireはden4Şubat1809tarihliolarakHammerはeyazdığımektuptan.Arapedebiyatı,bilimseleser-lerivebunlarınİranveHindeserleriylekıyasendeğerlendi-rilmesi,Avrupaseyyâhlarınınbusahadakikatkıları,kadimvehalühazırdakiMısırはadâirkayıtlar,KavalalıMehmedAliPaşaはnınNilnehrinden tarımsal sulama için istifade faali-yetlerivs.DipnotlarındaHammerはinbazıaçıklamalarıvar].

18. OdeIldellaletteraRedeldivanodiMollàGiamì.(Gazel-iMevlânâCâmi).S.128.İtalyancaçevirisiveFarsçaaslı.Ya-zarı:ThomasChabert.

19. WasstehtvonderKritikfürdenKoranzuerwarten?S.129-141.Yazarı:DanzigはdenFelsefeveilâhiyatdoktoru,Prof.Friedrich Theodor Rink. [Kurはân yayınlarında hangi kri-terleröneçıkmalıdır, sorusuetrafındakalemealınmışbirmakaleolup,KönigsbergはdenDr.D.WaldはinyenibirKurはânyayını bu yazıya vesile olmuştur. Basım hataları, okumayanlışlıkları, yazılım kusurları, yazı cinslerinin arz ettik-lerizorluklar,yazmalararasındaki farklar, tercemelerdekisakatlıklarvs.].

20. Sur lagalanteriedeSaladin (Salahed-din)etsonfrèreMalekAdel(Melekaadel).S.141-144.Yazarı:Hammer.[Selâ-haddîn-i Eyyûbî (ö. 1193) ve kardeşi Ebu Bekr Seyfüddînel-Meliküはl-Âdilはin (ö. 1218, bk. Ramazan Şeşen, ぬel-Meli-küはl-Âdilね,DİA,29,(2004),59-60)Mekremeti].

21. AuszügeausderSunaoderdermündlichenUeberliefe-rung [Hadis]Mohammeds.DiemündlichenUeberlieferun-gen Mohammeds. S. 144-188. Yazarı: Hammer. [370 adetHadis çevirisi.Devamıvar.Hammer700adeti budergideolmaküzereçeşitliyerlerdeyayınlanmıştoplam2149hadistercemeetmiştir].

22. Extrait dはune lettre de M. le comte Venceslas de Rze-vuskiàM.deHammer.S.189.[KontRzewuskiはnin1807はdeölenveyazmalardanoluşanzenginbirkütüphâneyesahipolanBaronvonJenischはinterekesindensatınaldığıyazma-lararasındaAvrupaはdakisâirkütüphânelerdebulunmayanveKâtibÇelebiはdeyeralmayanünikbireserolaraktakdimettiğiKitâbüひl-muharrer min Câmiひiひl-fünûn hakkındaHam-merはeyazdığımektuptan].

23. Couplets Persans pour lはinauguration de lamaison decampagnedeMe.lacomtesseConstancedeRzewuskaàBa-den,nomméeleGulistan,le24.Juin1810.S.190.Yazarı:Jou-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

183182


souf [Hammer,KontesConstanceRzewuskaはyaBadenはdekiGülistân adını verdiği yeni sayfiyye-hânesimünâsebetiyletakdimedilensebk-iİranîFransızcakıtはalar].

24. Sayfa 190-191 arasındaki numarasız varakta SokulluMustafaPaşaCâmiikitâbesiyeralmakta,krş.no.15.

25. NoticesurlasectedesWehabis.DesbordsdeLはEuphra-te, le 24 octobre 1808.Yazarı: FransaはnınHalep konsolosuJosephL.Rousseau (1786-1831), s. 191- 198. [RousseauはnunFıratisimligemide24Ekim1808tarihliolarakyazdığıVah-hâbîmezhebiyleilgiliicmâl].

26. InscriptionduGulistandeSaadi.FarsçametinveFran-sızcaçeviri.Yazarı:Hammer.s.198[SaはadîはninGülistânıtav-sifedenbirkıtはası.SayfaaltıboşkalmasındiyeHammerはinyaptığıilâvelerden].

27. SimorgderpersischePhönix,eineMythe.S.199-208.ya-zarı:AschaffenburgKatedrali[Bavyera]DomherrはiFreyherrvonDalberg.[İranlılarınPhönixはiolanSimurg.BirEfsane].

28. Observation surquelquesmonumensdePerse. S. 209-216.Yazarı:(P[izani]).[Pizani,İngiltereはninİstanbulsefârettercümanıdır].

29. UebereinvonAbulfedaoftangeführtesWerk,Allobabbetitelt.Yazarı:[Leipzigはteprofesörolan]E.F.KRosenmüller.S.216-218.[Eyyûbîhânedanından,tarihvecoğrafyabilgini(ö.1331)Ebüはl-Fidâはnın (bk.AbdülkerimÖzaydın, ぬEbuはl-Fi-dâね,DİA, (1994),10,320-321) sıkcazikrettiği, ancakyazarıbelliolmayanEl-Lubâb fî Tehzîbüひl-Ensâbisimlieserinyaza-rınıntesbitihakkında.Rosenmüller,HicrîVI.yüzyıldaya-zılaneserinmüellifininEbuSaのd(Saはid)Abdülkerîmb.EbuBekirMuhammed...ibnEs-Samanî(ö.1166.bk.R.Sellheim,ぬSamānîね,EI,VIII,(1995),1024-1025)olduğufikrindedir].

30. ExtraitdはunelettredeM.lechevalierdはItalinskyàM.leHammer.Trieste,le10/22Février1810.S.218.[İstanbulはdafevkalâdeRuselçisiolarakdabulunmuşvepekçokBatıdil-

leridışındaTürkçe,ArapçaveFarsçaはyadavâkıfveöndege-lenbirşarkiyâtcıolanKontAndreyİtalinskiはnin(1743-1827)üzerinde çalıştığı bazı Arapça yazma eserlerin tercemele-rine dâir Hammerはe gönderdiği Şubat 1810 tarihlimektu-bundanbirparça.HalkkesimindençıkmışveaslenhekimolduğunuvurgulayanHammerkendisiyleİstanbulはdatanış-mıştır.(Hammer,Hatırât,s.162)].

31. VersevomDervischSeidReefetbeiGelegenheitderletz-tenRevolution zuConstantinopel, (Hussard, Pera bei Cons-tantinopel).S.219.[Behçetiyyetarikatıdervişlerindenolduğuve Saはid Refはet müsteâr ismini aldığı anlaşılan UbeydullahKuşmânî Ebu Bekir Efendiはnin Nizâm-ı Cedîd reformları-na muhalif olanlara karşı yazdığı manzûm tarizât. Valen-tin Hussard (1787-1865) Avusturyaはnın İstanbul elçisidir veKuşmânîはyişahsentanımakta,kendisigibieserinindezâyiolmasınaesefetmektedir.KuşmânîveHussardはınsözünüet-tiğieseriiçinbk.AyselDanacıYıldız,(Haz.),Asiler ve Gaziler. Kabakçı Mustafa Risalesi.İstanbul2007].

32. Mémoirehistoriquesur lavieet lesouvragesdはAla-ed-din Ata-melik djouaïny. S. 220-234. Étienne Quatremère,professeur à Rouen. [Ataullah Atâ Melik Cüveynîはnin (ö.1283,bk.OrhanBilgin,ぬCüveynîAtâMelikね,DİA,8,(1993),140-141)hayatıveeserlerinedâirÉtienneQuatremèreはin(ö.1857)etraflıbirçalışması].

33. GaseledertürkischenDichterinFitnet.(GazelezDivân-ıFıtnat).S.234-235.VincenzvonRosenzweig,PerabeiCons-tantinopel.[ŞaireFıtnatHanım(bk.Ö.F.Akün,ぬFıtnatHa-nımね,DİA,13, (1996),39-46)divânındanikigazel.Hazırla-yanV.vonRosenzweigİstanbulAvusturyasefâretimensûp-larından].

34. ExtraitdはunelettredeS.E.M.lechevalierdはItalinskyàM.leComteRzevusky,Trieste,le10/22Février1810.S.236.[İtalinskyはnin Kont Rzewuskiはye yazdığı aşağıda sıra no.36はdasözüedilenCodexはleredâirmektubundan].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

185184


35. RapportodiMonsignoreAdamiArcivescovodiAleppogrecoMelchita.Polermo,1Settember1796.GermanoAdamiArchives,diAleppoGrecoMelchita.S.237-239.[HalepMel-kitleri Arşöveki Germano Adamiはnin 1 Eylül 1796 tarihlisözüedilenCodexはlerleilgiliraporu].

36. [CodexMartinianoveCodexItaliskyanusはdankarşılaş-tırmalı çeviriler. Arapça metinden İtalyanca çeviri]. Con-frontodiquelloche finseVelladi tradurrenellは esame fat-toglineはgiorni22.,23.,24.,26.diFebraro1795.S.239-243.PeriodiarabicavatidalCodiceMartinianocollalorotradu-zione.S.243-246.[ArapçametinLatinceçevirisi].Capitoliinrosso,cheindicanolemateriechesitrattanoinciascunodiessi.S.247.

37. ExtraitdはunelettredeM.lecomteRzevuskiàM.deHam-mer.S.243.[KontRzewuskiはdenHammerはeyapılan,BarutはunAraplartarafındankullanıldığınadâirveBardoukkelimesi-ninanlamıylailgiliolarakihmâlettiğibiraçıklama,dipnottaayrıcaHammerはindeetraflıbirmukābelesivar].

38. Ermahnungen an Islambol, oder Strafgedicht des tür-kischen Dichters über Ausartung der Osmanen; aus demTürkischen139übersetztunddurchAnmerkungenerläutertvomGeheimenLegationsrathundPrälatenHerrnvonDiez.S. 249-264. [Veysîはnin (ö. 1628, Osmanlı edib ve şâiri, asıladıÜveysbinMehmed,bk.MehmetKanar, ぬVeysîね,İA,13,(1986),308-309),Nasihat-ı İslambolisimli1626tarihliman-zûmesi.FriedrichvonDieztarafındanAlmancaolarakha-zırlanmış,şâir,yaşadığıdönemveşiirinyazılışnedenihak-kındabilgiverilmişolup,bunlaruzunveetraflıdipnolarlatakviyeedilmiştir].

39. ExtractfromaletterofMr.RenouardFellowofSidneyCollege,Cambridge11March1810.S.264-266.[Bumektuptaşuüçkitaphakkındabilgiverilmektedir:AbdüllâtifBağda-

139 MetindesehvenぬDeutschenね.

dîはninMenâkıbはı.LatinceはyeçevirenJohannesMousley,Ox-ford1808;AgrammarofthesankritalanguagebyCharlesWilkins, London1808;TheBritish IndianMonitor, or theAnti-jargonist, Strengerはs Guide and Oriental Linguist byJohnBorthwickGilehrist,2vol,1807-1809].

40. EphitaphiumJoannisTwedellintemploTheseiapudAt-heneosepulti.GrekçemetniyazanRobertWalpole.Grabste-indesenglischenReisendenIon.TweddellderimTempeldesTheseuszuAthenbegrabenlieg.GrekçemetniAlmancaはyaçevirenHammer.S.260.[İngilizseyyâhJohannTweddellはinAtinaはdaTheseusmabedindebulunanmezâr taşı kitâbesi,Yunancametin,Almancaçeviri].

41. FortsetzungderAuszügeausdermündlichenUeberlie-ferungMohammeds.[Hadisçevirilerininsonkısmı,toplamsayı:371-700].S.267-316.Hammer.

42. PremierextraitdesAnnalesdelはempireottoman.Mous-tapha II vingt-deuxièmeEmpereurdes turcs.RaschidT. I.page104etsuiv.MortduSultanAhmedII.etavénementduSultanMoustapha II. S. 316-320. Thomas Chabert. [Râşid

TarihはindenII.AhmedはinvefâtıveII.Mustafaはnıncülûsuvs.,yazarıTh.Chabert,Fransızca]

43. [Mezopotamya/Sümerkiltabletlerinden11parça,eskiYunanはdanburçlarıresmedenbirparçaolmaküzeretoplam12bakırüzerineçizilerekMansfeldustatarafındanhazır-lanmışresimleriçerenlevha.HammerはinAraplarはdatakımyıldızlarlailgiliyazınınilâvesi.S.320-321arası].

44. ObservationssurdeuxprovincesdelaPerseOrientale,le Gardjesten et le Djauzdjan. ParM. Silvestre de Sacy. S.321-344. [Silvestre de Sacy tarafından dipnotlarda FarsçametinlerletakviyeedilmişolarakhazırlanmışİranはındoğuvilayetlerindenGarşistanveCûzcân[Afganistanciheti,bk.IqktidarHusainSiddiqui,ぬGurlularね,DİA,14,(1996),207]ileilgiliolarakdahaöncekibirneşriyâtındaburasınıKafkas-larはdakiGürcistanはlakarıştırmışolmasındankaynaklanan

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

187186


yanlışlığı düzeltmektedir. Bu konuda etraflı bir açıklamaiçinbk.Allgemeine Literatur-Zeitung,no.293,26November1812,Leipzig-Halle1812,Sütûn649-651].

45. VersarabesadressésàSaMajestéNapoléonEmpereurdesFrançoisRoidはItalie, a lはoccasiondumariageavecSonAlt.Imp.lはArchiduchesseMarieLouisedはAutriche,parMic-haelSabbag.S.345.[İmparatorNapolyonはunHabsburgpren-sesiMarieLouiseileizdivâcımünâsebetiyleParisはtekikra-liyet kütüphânesindenMichael Sabbag tarafından yazılanArapçamanzûme.BununSilvestredeSacytarafındanyapı-lanFransızcatercemesi,S.345-346veHammertarafındanyapılanAlmancaçevirisi,S.346-347].

46. FinedellalettetadelSig.Dr.Salvatoriattacatoallはambas-ciatafranceseinPersia.S.348-359.[İranはdaFransızelçiliğihekimiDr.Salvatoriはninİstanbul-Tahranarasıseyahâtiningüzergâhbilgileri(tarihî,arkeolojik,etnik,doğazenginlik-leri,coğrafîvs)içerenİtalyancamektubunun(bk.s.99-111)sonkısmı].

47. Réponse à la question. Quelle a été, pendant les troispremiers siècles de Iはhégire, Iはinfluence du mahométismesurIはesprit,lesmoeursetlegouvernementdespeuples,chezlesquelsilsはestétabli?,360-390.I.Connoissancedumahomé-tisme,II.Etatdespeupleschezlesquelslemahométismesはéstétabliaucommencementduseptièmesiècle.I.LesArabes.II.LaPerse,IIIetIV.LaSyrieetIはEgypte,VetVI.LaMauritanieetlはEthiopie,VII.lはEspagne.III-Etatdespeupleschezlesqu-els lemahométismesはest établi,pendant les troispremierssiéclesdeIはhégire,eteffetsdesoninfluence.I.LesArabes,II.LaPerse,IIIetIV.LaSyrieetlはEgypte,VetVI.LaMauritanieetLはEthiopie,VII.LはEspagne.S.372-390. (Yazarı:Hammer).[1809はda Parisはteki Fransız Enstitüsüはne kabûlümünâsebe-tiyleぬHicretin ilk üç asrında Müslümanlığın etkileriねkonu-luFransızcaverdiğikonferansıngenişletilerekyayınahazır-lanmışmetni].

48. Sonderbares türkischesSchenkungsinstrument, einge-sandt aus Konstantinopel von Freyherrn von Ottenfels. S.391-392. Yazarı: Avusturyaはnın İstanbul elçiliği tercüman-larındanBaronFranzvonOttenfels.[Bestekârel-HâcSadul-lahAğaはnınkendiömründenyediseneyiVâlideKethüdasıYusûfAğaはyaぬhibeねetmesiyleilgiliGalataKadısıeliyletan-zim edilenCevdet Tarihi (VIII, 359) gibi dönemin kronik-lerindedeyeralanmalûmhüccet.Tanzimtarihi:1Kasım1796.Osmanlıcametin,Almancaçevirisi].

49. Iscrizione sepolcrale araba scritta con caratteri cufici,trovataaMalta edeciffratadalSigr.CavalieredはItalinzky.[Maltaはda Hicrî 569 tarihli Meymûne bint-i Hasan adınaArapçaKûfîbirmezârtaşıkitâbesi,KontAndreyItalinskytarafından].S.393-397.

50. WasistderMensch?AusdemTürkisch-ArabischendesKjemalPaschaSade,.übersetztvomHerrnPrälatenHeinrichFriedrichvonDiez.S.397-400.[Kemâlpaşa-zâdeはnin(ö.1534,bk.DİA, (2002),25,238-247)Mecmûひa-i Tevârîh ve Nevâdir

adlıeserindenalınmışvevonDieztarafındanİnsan Nedir

başlığıverilmişmanzûmbirparçaçevirisi.AlmancaveOs-manlıcametin.Yazarı:FriedrichvonDiez].

51. SpecimenproverbiorumMeidaniexversionePocokianacommunicatuma.D.Macbridgesociouniversitatisoxonien-sis.S400,[Yazarı:OxfordÜniversitesiöğretimüyelerindenDavidMacbridge.ArapdiliveedebiyatıâlimlerindenEbüはl-FazlAhmedb.Muhammedel-Meydânîはnin(ö.1124.bk.Zül-fikârTüccar,ぬMeydânî,Ahmedb.Muhammed,DİA,(2004),29,501-502)Mecmaひuひl-Emsâladlı4766Arapatasözüiçereneserinden243-250arası8atasözü.ArapçaveLâtinceçeviri-leriyle].Devamıvar.

52. Quaedamex libroNigaristanaCaroloComitedeHar-rach.Jos.DeHammeripraefatio.S.401-402.[Kemalpaşazâ-deはninNigaristân adlı eserindenbazıparçalarıyayınaha-zırlayanKontKarlvonHarrachはınaşağıdakiyazısınaHam-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

189188


mertarafındanhazırlananeservemüellifiyleilgilikısamu-kaddime.Yazarı:Hammer].

53. LiberNigaristanjuxtaanalogiamRoseti,etDeliciarumvernalium. Autore Kemal pascha-zade.Kitâb-ı Nigâristân der Tetebbuは-i Gülistân ve Behâristân li-Kemâl Paşa-zâde.Ez bâb-ı evvel der siret-i Pâdişâhân(ExCapiteI.demoribusRegum). S. 403-408. Continuabitur. Yazarı. Von Harrach.[ViyanaİmperatorlukKütüphânesiはndekinüshadanalınmışFarsçametinlerveLatinceçevirileri.Devamıvar].

54. VersuchübereinebisjetztnochnichterklärteStelleinAbulfedaはsBeschreibungvonAegypten,unterdemArtikelFostat;nebstBemerkungüberdieGnomikderArabervomHerrngeheimenLegationsrathG.W.S.BeigelinDresden.S.409-427. [ArapCoğrafyacıvetarihçilerindenEbüはl-fidâはnın(ö. 1331, bk. Abdülkerim Özaydın, ぬEbüはl-Fidâね, DİA, 10,(1994), 320-321) 14. yüzyılda yazılmış en önemli coğrafyaeserlerinden olanTakvîmüひl-Büldânひın Mısırはı anlatan kıs-mındanFustatveayrıcaArapGnomiği[Gnomon=gölgesiylegüneşinirtifaはınıgösterensütûn,güneşsaatiölçeği]hakkın-damülahazalar. FustatkısmıArapçametinolarak iktibasedilmişvebunundahaöncekihatalıçevirilerineatıftabu-lunularak,Kıble,Mihrâb,Mikyâs (Gnomon/güneş saati öl-çeği) ve bunlarındoğruyönlerininbelirlenmesihakkındagerekli düzeltme ve açıklamalar yapılmıştır. Sayfa 422はdeFustat içinhesaplanmışufkî (Horizontal) güneş saati çizi-minevesayfa426はdatrigonometrikhesaplardahilindeFus-tatiçingökyüzündegüneşinseyrinigösterircetvellereyerverilmiştir.Allgemeine Literatur Zeitung tarafındanuzunveetraflıbirdeğerlendirmeyetâbitutulmuştur.(Allgemeine Literatur-Zeitung,no.293,(26November1812),Leipzig-Hal-le1812,sütûn654;no.294,(27November1812),sütûn658-659-660).BuradamatematikleilgiliŞarkeserlerindenanla-yanınazolduğunadavurguyapılarak,yazarınbusahadakivukûfiyyetinedikkatçekilmektevebumakaleぬyalnız dör-

düncü sayının değil bütün birinci cildin en iyi yazısıねolarakdeğerlendirilmektedir.(ALZ,no.293,sütûn654).

55. ApologuetraduitduGulistandeSaadi,parMr.deNer-siat. S. 427. [SaのdîはninGülistanはından bazı seçilmiş dizeler.Yazar:LatakyaはdaFransızkonsolosvekilideNersiat].

56. AbrissderaltenChinesischenGeschichte,vonErschaf-fungdeserstenMenschenbisaufdieGründungderDynas-tieHia.VomHerrnHofratheJ.vonKlaproth.S.428.[İlkin-sanın yaradılışından Hia hanedânının kuruluşuna kadarÇintarihindenicmâl.Yazarı:JuliusvonKlaproth].

57. EstrattodaunamemoriaM.S.sullはimperioOttomano.Chatti-scerif,ossia:RescrittoImperialediSultanAbdal-Ha-midemanatolはanno1779perproibireaglはInglesiedaltrena-zioniEuropeeilcommerciodelMarrosso.429-434.(C.C.L).[1779tarihliI.Abdülhamidadınaisdâredilmiş,KızılDenizticaretininAvrupatüccarlarınayasaklanmasınadâirHatt-ışerif. İtalyanca çevirisi. Aslına yer verilmemiştir. Yazarı:CarlGrafvonLudolf].

58. TraductionLittéraledはunKhatti chérif (rescriptautog-raphe)deS.H.leSultanMahmoudII.parM.JeanAgiropulo,cidevantministredelaSublimePorteàBerlin.S.435-437.[23Haziran1810tarihliII.MahmudはundevamedenRussa-vaşısebebiyleCevdet Tarihiはndedeyerbulan(VIII,180,300-302)genelgayretiistilzâmedenHatt-ıŞerifはi.FatihCâmiin-detoplananMeclis-iumûmîdevamedenRussavaşınınkötügidişâtınakarşıalınmasıgerekenönlemlervemaneviyâtınyükseltilmesiniamaçlamışvebubirHatt-ıHümâyûniledu-yurulmuştur.Toplantıtarihi(21CA.1225)24HaziranAgi-ropulometninde(20CA.1225)23Haziranolarakverilmek-te. Yazarı: Berlinはdeki Osmanlı temsilcisi Jean Agiropulo.Fransızca].

59. DieSamariter.S.438-448.[Yazarı:TübingenÜniversite-sikançılarıDr.Schnurer,Sâmirîlerhakkında(bk.MahmudSalihoğlu, ぬSâmirîlerね, DİA, 36, (2009), 79-81) 1780はlerden

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

191190


beriyazılmaktavetartışılmaktaolanbilgilerielealmakta,Yahudilerebenzerbirinançveibâdetleresahip,ancakayrıbirgrupolarakdinveetnikvarlığınısürdürenbutoplulu-ğunhâlâmevcûdolupolmadığısorgulanmaktavediğerbazıyerlerdışındaözellikleNablusveYafataraflarındatahminisayılarıverilmekteolanküçükgruplarhalindeyaşamaktaolduklarıtesbitileizleritakipedilmektedir.Almanca].

60. VorsichtgegenFeinde,ausdemPersischen.Yazarı:Hel-minavonChezy,(gebornevonKlenke).S.448.[Düşmandan SakınmakbaşlıklıFarsçaはdanAlmancaはyaçevrilmişbirdört-lük.Allgemeine Literatur Zeitungはta(27November1812,no.294,sütûn660)aynenyayınlanmıştır].

61. Sententiaeturcicaeevariisauctoribuscollectaeettrans-lataeaRev.Dom.PraepositoHoeckDirectoreAcademiaelin-guarumOrientalium.S.449.[Türkatasözlerindenseçmeler,24adet].Yazarı:ViyanaKayzerîveKralîŞarkDilleriAkade-misimüdîriProbstHoeck

62. AuszugeinesBriefesüberCorfu.VonHerrnBartholdyan Hrn. Von Hammer. S. 450-452. [Orient seyahatleriningeneldeKorfuveyediadalardanbaşladığınaişâreten,baş-taKorfuolmaküzerebuadalarhakkındaanlatımiçerikliBartholdyはden Hammerはe yazılmış bir mektuptan devamıvar.Almanca].

63. De Codice unico, consessuum140 Haririi. S. 452-455.Yazarı:AntoniusAryda,Syro-Maronita,TripolisSyriaeAr-chipresbyter,Prof. linguaearabicae,hebraicae, syriacae inalma universitate Vindobonensi. [Viyana Üniversitesindeİbranice,Arapça, SüryanicedilleriprofesörüolanSuriyeliMarunî Trablusşam arşöveki Antonius Arydaはnın 12Mai.1811tarihliyazısı.ParisはegötürülüpdahasonraHammerはindegayretleriyle iâdeedilenViyanasaraykütüphânesiyaz-

140 Dergidesehvenconressium,Fundgruben Diziniはnede(Inhaltsverzeichnis)aynenböyleaktarılmıştır,bkz.III,2110.

malarından (Codd.170)Harirîはninnâdirvekıymetlieseri-nin(makāmât)tanıtımınadâir.Latince].

64. OdedeDjamy,traduiteparM.deChezy.S.456.[FarsçaはdanFransızcaはyaMollâCâmîはdençevrilmiş12beyitlikgazel].

65. VerzeichnissderdemH.OberstwachtmeisterRittervonHögelmüllerzuseinerReisenachdemOrientüberschicktenauswärtigenwissenschaftlichenAnfragen.S.457-458. [Rit-tervonHögelmüllerはeŞarkはayaptığıseyahatsebebiyleyurtdışındangönderilenveçeşitlibilimselsuâllertevcihedilen435adetyazışmalarındökümü.Almanca].

66. Etymologies slavonnes tirées du Sanscrit. S. 459-460.[Yazarismiverilmemekleberaber,yayınlananFdOdizinin-de (Inhaltsverzeichnis, III, 2110) Golowkin olduğu tahminediliyor. Schlegelはin Hind felsefesi ve diline dâir olan ça-lışmasındanhareketleSanskritçeはninKelt,ErmeniveSlavdilleriyle benzerliğine dikkat çekilmekte, ancakYunanca,Latince,AlmancaveFarsçailealakasıolmadığı iddiaedil-mekte.HindveSlavdillerindekiortaklığa43kelimelikbirörneklemedebulunulmaktadır.Fransızca].

67. TextuscolloquiiPatriarchaeGennadiicumMohamme-de II, epronunciationecorruptagracea,historiaepatriarc-hicaeaMartinoCrusiotraducta, in idiomaturcicumresti-tutusoJus.DeHammer.pronuntiatiograecainTurcograc-cialibroII.p.110.S.461.Devamıvar.[PatrikGennadiusはunFatih Sultan Mehmedはe sunduğu İのtikādnâmesi. HammertarafındanyapılanOsmanlıcaveMartinCrusintarafındanGrekçemetindenyapılanLatinceçeviri].

68. Schlussrede des ersten Bandes [birinci cildin hitâmımünasebetiylesonsöz].S.462-464.

69. Verzeichniss der Herrn Mitarbeiter [katkıda bulunanyazarlarındökümü].S.465-466.

70. Inhaltsverzeichniss [Muhteva ile ilgili muhtasar dö-küm].S.467-469.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

193192


71. Müteakipsonsahifelerdehata-sevapcetvelivetarihçe-virmeklavuzuyeralmaktadır.Busahifelerenumaraveril-memiştir.AyrıcaMaltaはdakimezârtaşıkitabesigörüntüsü-neyerverilmiştir.

İkinci cilt, Viyana 1811, [1812]141

Vorrede[Önsöz].1. Pend-NamèhouleLivredesConseils,traduitdupersandeScheïkhAttar.S.2-5.Yazarı:SilvestredeSacy.[ŞeyhFerî-düddînAttâr b. Ebu Bekr İbrâhîm-iNişâbûrîはnin (ö. 1221.bk.M.Nazif Şahinoğlu, ぬAttâr, FeridūddinねDİA, 4, (1991),97-98.)marûfeseriolanPend-nâme (Nasihâtnâme).Tercememukaddimesi.FarsçametinveFransızcaçeviri.DeSacy,bueserin tamamını çevirerek 1819はda Parisはte yayınlamıştır:Pend-namèh ou le livre des conseils de Férid-eddin Attar, traduit et publié par Silvestre de Sacy].

2. ViedeFérid-eddinAttar,auteurduPend-namèth,extra-itede lはhistoiredespoëtespersansdeDauletschahSamar-kandi.S.5-12. [FahreddinAttarはınhayatı,hakkındayazanDevletşahSemerkandîはden(ö.1494/95?,bk.AylaDemiroğlu,ぬDevletşâhね,DİA,9,(1994),244-245)deSacytarafındanyapı-lançevirivePendnâmeFransızcametni:Chapitrepremier,LouangesdeDieu,Chapitre2.ElogedeMohammed,Chapit-re3.ElogedesprincipauxImamsoudocteursdelareligionmusulmane,Chapitre4.Priérepourdemanderlepardondespèchès,Chapitre5.Duméprisdesinclinationscorrompuesetdelamanièredelesvaincre,Chapitre6.Avantagedusilen-ce,Chapitre7.Descaractèresdelavéritablepiété,Chapitre8.Desdéfautsquiportentpréjudiceàlはautoritédはunprince,Chapitre9.Desqualitèsquiconduisentàlagrandeur,Chap-

141 İkincicildinilksayısınınmuhtevadeğerlendirmesiiçinbkz.Jenaische allgemeine Literatur-Zeitung vom Jahre 1819.No. 190, Sechszehnter Jahrgang Dritter Band. Julius-August-September.Jena1819,s.89-90.

tire10.Dequatrechosesquisontdangereuses,Chapitre11.Descaractèresquiprésagentlebonheur,Chapitre12.Desca-usesdはunebonnesanté,etdusoinderéprimerlespassions,Chapitre13.Desqualitésdはunderviche(2),etdelはestimequemériteleurprofession,Chapitre14.Dessignesquicaractéri-sentlはhommemalheureux.S.12-24.Devamıvar].

3. DieletztenvierzigSurendesKoransalseineProbeeinergereimtenUebersetzungdesselben.S.25-46.[Hammertara-fındanyapılmışKurはanはınson40suresininAlmancamukaf-fâtercemesi].

4. Jusuf und Suleicha ein romantisches persisches Gedi-cht von Mewlana Abdur-rahman Dschami, übersetzt vonVincenz Rosenzweig. S. 47-51. [Mollâ Câmiはden romantikbirFarsçamanzûmeolanYusuf ve Züleyhaçevirisi.Yazar:VincenzEdlervonRosenzweig-Schwannau.Eser,Viyanaはda1824はte yayınlanmıştır (Joseph und Suleïcha).Devamı var.Bk.FdO,III,sırano.45].

5. DouzièmeassemléedはAboulcassemAlHariri, intituléelaGoutiyé. Traduite parMr. Frédéric Pisani. S. 52-57. [Ha-ririはden, 12.Makamはın (Gûtıyye) harekeli Arapçametin veFransızcaçevirisi].

6. ProbeausdemSchahname,übersetztvonweilandHer-rnGrafenvonLudolf.S.57-64.[KontCarlLudolftarafındanFarsçaはdan Almancaはya yapılan Firdevsîはnin [bk. MehmetKanar,ぬFirdevsîね,DİA,13,(1996),25-127)ŞehnâmeはdenFeri-dunはunaskerlerininDahhâk(bk.MustafaUzun,ぬDahhâkね,DİA,8, (1993),408-409) ilecengiparçası tercemesi.Farsçametin(s.57-59)veAlmancaçevirisi(60-64).Yazar:KontCarlLudolf].

7. Memoriasullecifrearabicheattribuitefinはaigiorninost-riagliIndiani;mainventateinunpaesepiùrimotodellはIn-dia,delSign.DottoreHager.S.65-81.[Arap/(Hind)rakkam-larının Çin kökenli olduğu gerekçeleriyle temin edilmeye

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

195194


çalışılanbuaraştırmagereklişekillerle takviyeedilmiştir.Aynıyazınıngenişletilmişşekli1813はteMilanoはdayayınlan-mışolduğubelirtilmektedir.142Yazarı:MilanoKraliyetKü-tüphânesiはndenDottoreHager]

8. Extraitdu livreEnisol-Djelil fit-tarikhiKoudsvel-Kha-lil.LeCompagnonsublimedans lはhistoiredeJérusalemetdはAbraham,parlejugeMedjired-din,Ebil-yemenAbdor-rah-man,El-alemi,mortlはan927delはHégire.Préface,Tabledesmatières, Chapitre vingtiéme. Description de la mosquéeMesdjid-ol-aksa. S. 81-100.Yazarı:Hammer. [ArapçametinverilmemişveFransızcaolarakhazırlanmıştır.Kudüsşeh-ritarihiveburadaözellikleMescidüはl-aksacâmiietraflıbirşekildeanlatılmakta.Arapçakaynak:el-Ünsüひl-celîl bi-târî-hiひl-Kuds veひl-Halîl.Yazarı: Ebüはl-Yümnel-Uleymî (ö. 1521).Eser1973はteAmmanはdabasılmıştır.Devamıvar].

9. MiroirsarabesdelacollectiondeM.lはabbéTersanàPa-ris.Laplancheci-jointereprésentelereversdecemiriordebronze.S.100.[EbülfazlArtukHanadınadarbedilmişsikkelejendi.ParisはtenrahipTersanはınkoleksiyonundan].

10. [İzmirはdekibirGymnasiumはadâir,buradakieğitim(hoca-lar,dersler,derskitapları, sınavlar)hakkındabilgiverenvebirRum tarafından yazılmış olarakViyanaはya gönderilmişolan2Mart1811tarihliGrekçebirmektup].S.101-104.

11. Textus turcicus colloquii patriarchae Genadii, restitu-tus a. J.DeHammer.Caput Secundum.S. 105-106. [PatrikGennadiusはunFatihはetakdimettiğiİはtikādnâmesiはninikincikısmı.Latince.Devamıvar].

12. Miroir [Magique] Arabe, de la Collection deM. lはAbbéTersan.PlandelamosquéeAksaáJerusalem.S.106ve107

142 Jenaische allgemeine Literatur-Zeitung von Jahre 1819.No. 190, Sechszehnter Jahrgang Dritter Band. Julius-August-Semtember.Jena1819,s.92.

arası.[ParisはtenRahipTersankoleksiyonundan.AltkısımdaMescidüはl-aksaplânıvar].

13. QuaedamexlibroNigaristan,aCaroloComitedeHarra-ch.S.107-113.[Nigaristanはdan2.bab:Ahlâk-ıDervişânve3.Bâb:Fazilet-iKanâat.KontHarrachはtanikincikısım.FarsçametinLatinceçeviri.Bk.FdO,I,sırano.52].

14. MohammedsTod,nachdemDeh-Medschlis.S.114-118.Yazarı: Freyherr von Dalberg. [Mollâ Hüseyin Vâiz-i Kâ-şifîはnin (ö. 1504/05, bk. Adnan Karaismailoğlu, ぬHüseyinVâiz-iKâşifîね,DİA, 19, (1999), 16-18)Muharrem ayının ilkongünündehergünbirermeclisiokunan İranlımüfessir,mutasavvıfveşairKâşifîはninEhl-iBeytはeyapılanzülümleriveKerbelahadisesinianlatanonbölümden(meclis)oluşanRavzatüひş-ŞühedâunvânlımarûfeserininDeh-Meclisadıy-la anılan muhtasarından Hz. Peygamberはin vefâtı kısmı.FarsçametindenAlmancaçeviri].

15. Extraitdu livre,Enisol-Djelil fit-tarikhiKoudsvel-Khalil.ParMr. deHammer.Chapitre vingtunieme:Ecoles etMonu-menssépulcrauxdeIはintérieuretduvoisinagedeJérusalem.S.118-129.Vingt-deuxiémeChapitre,EndroitsremarquablesauxenvironsdeJérusalem.S.129-142.[Ebüはl-Yümnel-Uleymîはninel-Ünsüひl-celîl bi-târîhiひl-Kuds veひl-HalîladlıeserindenKudüsvecivarındakimabet,mezâr,çeşmevesâireserlerhakkında.bk.sırano.8.Fransızca,hazırlayan:Hammer].

16. StreifzugSultanSuleimanはsdesI.indieSteyermarki.J.d.H.939.d.i.J.Ch.1532,übersetztausdemgrossenhistoris-chenWerkeDschelalsadeNischandschibaschiはs von JosepfvonHammer.S.143-154. [CelâlzâdeMustafaÇelebiはninTa-bakātüひl-Memâlik ve Derecâtüひl-Mesâlik adlımarûfeserin-den,(yayınıiçinbk.PetraKappert,Wiesbaden1981)Kanû-niはnin1532tarihliGratzveçevresinekadaruzananAlmanSeferiesnasındakiSteiermarkakını.Hazırlayan:Hammer.OsmanlıcametinveAlmancatercemesi].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

197196


17. Drey selbstverfasste Grabschriften dreyer orientalisc-her Dichter, eines arabischen, persischen und türkischen.S. 154. Yazar: Hammer. [Farsça (Saのdî), Arapça (EbubekirMuhammedb.İbrâhim)veTürkçe(Sagîrî)olmaküzereüçşâir tarafından kendileri için yazılmışmezâr kitâbesi,Al-mancaçeviri].

18. TableaudespossessionsterritorialesdelはémirSehoude.ParMr. Rousseau, consul-général de S. M. lはempereur desfrançoisàHaleb.S.155-160.[Eylül1809tarihli,HalepはtebirVehhabî şeyhinin verdiği bilgilerden hareketle HalepはtekiFransızkonsolosuRousseautarafından,Fransızca.ListedeverilenBilâd-ı Necîdyerleşimyerleri(Le Nédjede, divisé en sept départemens) Arapça. Fransız konsolos Vahhabî emi-riibnSuはudvehareketihakkında(de la personne de lひémir Sehoude et de sa capitale) abartılıbeklentiler içindegörü-nüyor].

19. Sprüche drey orientalischer Reisenden, eines Tür-ken, eines Persers und Arabers. S. 160. Yazarı: Hammer.[Hümâyûnnâmeはden Türkçe ve Farsça, Ebulfidâはdan iseArapçaolmaküzerebirerbeyithalindedarbımesel,özgünyazılımlarıveAlmancaçevirisi].

20. Mesnevi,desChodschaMevlanaDschelaleddinMoham-medSohnMohammedsgeborenzuBalchgestorbenzuKonia(Iconium).ÜbersetztvonV.Hussard.S.161-164.[ぬDinleney-denkimhikâyetetmedeね,mısraはsıylabaşlayanMesneviはden68beyitinFarsçametin(s.161)veAlmancatercemesi(s.162-164).Yazarı:İstanbulelçiliğindedebulunmuşolanValentinvonHussard].

21. Textus colloquii Patriarchae Genadii cumMohamme-de II. epronunciationeMartiniCrusii in idioma turcicumrestitutus,a.Jos.deHammer.Caputquartumvequintum,S.164-166.[Yazar:Hammer.PatrikGennadiusはunİはtikādnâ-mesiはnindevamı.Grekçe,LatinceveTürkçemetin.Devamıvar].

22. UeberdieSpracheundSchriftderUiguren.VonHerrnHofrathe I. VonKlaproth. [Uygur dili ve alfabesi hakkındabiruzmanolarakzamanıiçinönemlikatkılargetiren,Tatarve Moğol dillerinin birbirinden tefrik edilmesi gerekliliği-nevurguyapan,UyguralfabesinindahasonralarıMoğolveMançularcabenimsendiğinibelirten,Uyguralfabesininsis-teminiizahedenvebununlakitaplarbasıldığınaişâreteden,bu alfabenin Nesturî rahipleri tarafından getirildiği tezinitartışmayaaçanbuuzun,etraflıveönemlimakalesahanınönderismiOrtaAsyauzmanıvedilbilginiJuliusvonKlapro-th(1783-1835)tarafındankalemealınmıştır.Almanca,Çincedahililgilidillerdeörneklemelervar].S.167-195.

23. ExtractofaletterfromMr.Renouard,Smyrna,October5th.1811.S.195-197. [İzmirはdekiFransızkonsolosuRenou-ardtarafından5Ekim1811tarihliİngilizcemektubundanşarkiyâtsahasındaHindistanはdaçıkaneserlerhakkında].

24. Estato dはuna littera del Sig. Cavaliere R. de Picciotto,Concole generale di S. M. lはImperatore dAustria in Soria.S.197-198.[AvusturyaHalepkonsolosuR.dePicciottoはnunmektubundanSuriyebölgesindesusamyağınınkullanımıhakkındahülâsa].

25. UeberdieeigentlicheBedeutungderBenennungSawadel-Irak.S.199-200.(E.F.K.Rosenmüller).[KûfeveBasraara-sındakalanSavâd-el-Irâkmevkiiveköylerininadınınköke-nihakkındaküçükbirinceleme.Yazarı:LeipzigÜniversite-sihocalarındanProf.Rosenmüller.Almanca].

26. De Abu Abdollah Muhammede, filio Ismaelis, vulgodicto Bocharico, corporis traditionummuhammedicarumin Oriente prae ceteris celebrati auctore. [Buharî olarakbilinen Ebû Abdullâh Muhammed bin İsmail (ö. 870. bk.ぬBuhârî, Muhammed b. İsmailね, DİA, 6, (1992), 368-376),el- Câmiuひs-sahih adlı eseriyle tanınan büyük muhaddis.Ebüはl-Fidâ ve İbn Halkanîはde hakkında verilen bilgilerdenhareketlehayatınadâirkatkılar.ArapçaparçalarlaLatince].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

201200


Zeki Pakalın,Tanzimat Maliye Nazırları, İstanbul 1939, I,51-79)babasıKırımlıvemuhtemelenoğlugibiNakşîolanşa-irimizEbubekirRifのatMekkeはde1831はdeölmüştür.Divânı77sayfahalinde1838はdeBulakはta(Mısır)basılmış.S.268-269.III.SelimdönemindeyeniliktaraftarânıolarakNakşîlerinHâli-diyyeveMüceddidiyye(buikisiiçingenelolarakbk.HamidAlgar, ぬNakşibendiyeね,DİA, 32, (2006), 338, 340) kollarınındesteğinesahipolduğuna,bunlarıntahtanindirilmehadise-sindensonradahimahlûhükümdarasadâkātısürdürdükle-rinevehattâtekrariclâsıiçinfaaliyettebulunduklarınadâirkayıtlarhatırlanacakolursa,şâirimizinTahmisはiayrıbiran-lamkazanır].

36. Hikâyet-i ez Hümâyûnnâme. Anfang der ersten Gesc-hichte, auf dem HumajunnameWassi Ali Tschelebiはs. Ue-bersetztvonJos.Hammer.S.270-275.[OsmanlıcametinveAlmancatercemesi.VâsiAlîsiolarakbilinenAlaaddinAlibinŞahinはin(ö.1543,bk.ÖmerFarukAkün,ぬVâsiAlîsiね,İA,13, (1986),226-230)kendisinekalıcıbirşöhretkazandıranHümâyûnnâmeはsininilkhikâyesi.Hümâyûnnâme,HüseyinVâizKâşifîはnin(bk.FdO,II,sırano.14)FarsçaKalila va Dim-natercemesiolanAnvâr-ı SuhayliはninyeryerıslâhedilmişTürkçeçevirisidir.Osmanlıcametin(s.270-271)veAlmancaçevirisi (271-275).ÇevirininmüseccaolmasıveBatıokuruiçinanlaşılırbirhalegetirilmekistenirken,özgünanlamın-dan kayba uğradığı ve tam olarak kavranamadığına dâiryapılantenkid içinbk.Jenaische Allgemeine Literatur-Zei-tung,Oct.1819,no.191,s.94-95].

37. AuszugauseinemBriefedeskaiserl.Russ[ischen]Colle-gienassessorsHerrnDr.SeetzenanHerrnvonHammer,ausMochaden14November1810.S.275-284.[Arapatlarıveat-çılığınadâirolup,Muhaはdan(KuzeyYemen)14Kasım1810tarihli olarakHammerはe yazdığı bumektubunda Seetzen,Kont Rzewuski veya Rousseau gibi Arap atlarına hayran-lıklayaklaşanönemli isimlerinaksine,bunlarınnitelikle-

rininbüyükölçüdeabartıldığıkanaatiniönesürer.Yazınınsonunda Seetzenはin Sankrit alfabesine benzerliğine işâretettiği Hamyarit (Hamjaritisch) alfabesine ait bazı hurûfâtörneklemesine yer verilmiştir. Ayrıca bk. 358 ve 359. say-falararasındaki levha.Seetzenbualfabeyi ilk tanıtanşar-kiyâtcıdır].

38. PersischesGaselaufdieVermählungdesHerrnGrafenFerdinand vonWaldsteinmit Gräfinn Isabella Rzewuska,am9tenMay1812.S.285. [KontFerdinandvonWaldsteinileKontesIsabellaRzewuskaはnın9Mayıs1812はdeevlenme-lerimünâsebetiyleFarsçagazelparçası.AlmancaçeviriveFarsçaözgünmetin:Gazel-i sûr-ı ârûsî, bahr-ı tavîl.(Bahr-ı tavîlölçüsüne(Bahr=şiirvezni)göreyazılmışdüğüngaze-li).Yazarı:Hammer].

39. Catalogus. Codicum arabicorum persicorum turcico-rum. Bibliothecae Caesareae Regiae Vindobonensis. CuraJosephideHammer.I.Scriptoresdeartegraphica,II.Lexi-cographi,III.GrammaticietRhetorici,IV.Epistolographi,V.Philosophi,PhysiciMathamatici,Medici,VI.CanonesReg-norum,VII.Historici,VIII.Rhetores, Etnici et Politici, IX,HistoriaeFabulosae(Romans)vulgodictae.S.286-306.[Vi-yanaKayzerîveKralîKütüphânesiはninArapça-Farsça-Türk-çeyazmalarındokuzkalemüzerinetanzimedilmişkatalo-ğu. Bu yazmalar Fransızların gasbettikleri ve Hammerはindegayretleriyleiâdesininteminedildiğieserlerdir.Yazarı:Hammer.Devamıvar].

40. Odes Mystiques de Seyd-Ahmed-Hâtif. Introduction.Yazarı: J. M. Jouannin. S. 307-312. [ぬTercîh-i Bend-i mer-hûm Aga Seyyîd Ahmed Hâtif-i İsfahânîね(ö.1784.İranede-biyatınınünlüşairlerindendir.Bk.AdnanKaraismailoğlu,ぬHâtif-iİsfahânîね,DİA,16,(1997),467-468).Bend-ievvelveBend-i sânî. Farsçametin, Fransızca çeviri. Fransız sefâ-retibaşkâtibveŞarkdilleri tercümanıJosephMarieJou-annin(1783-1844)tarafındanyapılanbuçeviriaslınaçok

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

203202


aykırıbulunmaktavetenkidedilmektedir,özellikleArap-çaüçüncüşahıszamiriolupdaAllahkelimesiyleörtüşen“Hûねzamirinin(metinde:ぬLâ ilâhe illâ hûね),Fransızcaçevi-ridemüslümanlariçintamamenyabancıolanぬJehovaねilekarşılanmışolması(çeviride:ぬil nひy a de Dieu que Jehowaね)gülünçbirtasarruftur,s.311,312.(ayrıcabk.Jenaische All-gemeine Literatur-Zeitung,Oct.1819,nr190,s.95).

41. Probe einer Uebersetzung der Gesänge der Mewlewi,ausdemDivandesMewlanaDschelaleddinRumî.S.312.V.Hussard.[MevlânâはnınDivânはındanbirparça,FarsçametinveAlmancaçevirisi,Yazarı:ValentinHussard,bk.FdO, II,sırano.20)].

42. FortsetzungderUebersetzungdesromantischenGedich-tsDschamiはsJussufundSuleicha.S.313-316.YazarıVincenzEdlervonRosenzweig(1791-1865).[YusufveZüleyhaçevirisi-nedevam,bk.FdO,II,sırano.4;III,sırano.45].

43. TextuscolloquiiPatriarchaeGenadiicumMohammedeII.epronunciationeMartiniCrusiiinidiomaturcicumresti-tutus,aJos.deHammer.S.316-318.[Gennadiusİtikadnâme-sitefrikasınınsonkısmı,bk.FdO,I,sırano.67].

44. Traduzione interlineare del libro Krisnu, (Ottova in-carnazione) detta LalecoPuran.Tradotto letteralmente edinterlinealmentealverso Indostano.S.319-335.Gönderen:Questatraduzione,comunicatacidaMonsignorMünterAr-civescovodiSelanda.[ArşövekMüntertarafındangönderil-miş,mütercimiveözgünmetnibelirtilmeyenbuuzunyazıileridekisayılardadevamedecektir.Yazınınkonusunukav-ramanın zor ve ぬVerso Indostanaねifâdesiyle sanskritçemiyoksaHindistanはdaki yenibirdiyalekmikasd edildiğininkestirilememekteolduğudahavaktiyledilegetirilmiş [bk.Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Ock.1819,no.190,s.96).MuhtemelenHindmitolojisindenKrişnakitabı,deva-mıvar,bk,III,sırano.46].

45. Fortsetzung der Proben einer neuen Uebersetzung desKorans.VonJosephvonHammer.S.336-358.[HammeryenibirKurはântercemesidenemesinedevamediyor,surelerI-XII].

46. [358ve359sayfalarıarasındaDoffârveMarkatはtanHam-yarityazısıiçerenkitâbevehurûfâtlevhası.Açıklamayapılma-mışolmaklaberaberSeetzentarafındanhazırlananHamyarityazısıörneklemesiyleilgilidirbk.FdO,II,sırano.34].

47. UeberdasReichHira,einCommentarzuEbnKothaibaはsMülûküひl-Hira.VonHerrnHofrathEichhorn,andenHerrnGrafenvonRzewuski,Göttingenam17März1812.S.359-374. [Saraymüşâviri J.G.Eichhorn tarafındanhazırlanandergininendeğerliçalışmalarındanbiri.KontRzewuskiはyebumünâsebetleyazdığımektup17Mart1812tarihinitaşı-makta, buda1811basım tarihini taşıyanbu ikinci cildinaslında çok daha geç basıldığını ortaya çıkartmaktadır.Kûfeはnin5km.güneyindebulunanveLahmîlerin(bk.Meh-metAliKapar, ぬLahmîlerね,DİA,27, (2003),54-55)başşehriolanHire(bk.HüseyinAliEd-Dakūkī,DİA,18,123-124).Ei-chhornはuneskidenberiçalıştığıbirkonudur.İranlıedîbvetarihçiEbuAbdillâhHamzaİsfahânîはnin(ö.971,bk.Abdül-kerimÖzaydın,ぬHamza el-İsfahânîぬ,DİA, 15, 513-514)Hire

TarihiveBizansdahilolmaküzereçeşitlikaynaklardanha-reketlehazırlananbuuzunyazıぬHire devletine dâir. İbn Ku-teybeひnin Mülûküひl-Hire adlı eseri hakkında bir yorumの baş-lığınıtaşımaktadır.İbnKuteybeはninveHamzaİsfahânîはninzikredilen eserleri EI²はdeki (Irfan Shahid, V, 632-634) veDİAひdakiatıftabulunduğumuzmaddeleregirmemiştir.Ya-zınındevamıvar].

48. Continuation des Extraits du livre Enisol-Djelil fit-ta-rikikhi Kouds vel-Khalil, parM. de Hammer. S. 375-387.[Ebüはl-Yümn el-Uleymîはnin (ö. 1521) el-Ünsüひl-celîl bi-târî-hiひl-Kuds veひl -Halîlはindendevam.Bk.FdO,II,sırano.15;III,sırano.13]

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

205204


49. WiederSchönheits-ZweigJussufはs,ausdemGartendesNichtseyns in dem Frühlings-Garten des Seyns erscheint,undwieerunterThränenJacobはsundderLiebeSuleichaはsaufwächst. S. 388-402. [Farsca metin: Nihâl-i cemâl-i Yu-sufî...S.388-391.Almancatercemesi:S392-402,devamıvar.Yazarı:Rosenzweig].

50. ContinuatioCatalogiManuscriptorumOrientaliumBib-liothecaeCesareaRegiaeVindobonensis.S.403-418.[Viyanakraliyet kütüphânesi yazmalar kataloğunadevam.Yazarı:Hammer].

51. Klagen Ramispaschaはs. Güfte-i hazret-i Râmiz PaşaEfendi.Übersetzt vonJosephvonHammer.S.419. [III. Se-limdönemiricâlivekaptanpaşa,Kabakçı isyanıakabindeRusyaはya sığınmış, dönüşünde yakalanarak idâm edilmişolanRâmiz PaşaはnınRusyaはdayken yazıp İstanbulはda tedâ-vül eden III. Selimはekarşımerbûtiyet vemuhâbbetinidilegetirdiğihasretnâmesi.OsmanlıcametinveAlmancaçeviri.Yazarı:Hammer].

52. MirsaAbooThalebsOdetoMissI.Rickets.TranslatedbyMr.Hammer.S.420.[EbuTâlibHanはındramasanatkarıMiss.I.Ricketsvasfınagazeli.FarsçametinveHammertara-fındanyapılanİngilizcetercemesi].

53. Probe einer Uebersetzung des Schahname, durch Jo-seph von Hammer. S. 421-426. [Firdevsîはnin (ö. 1020 ? bk.MehmetKanar,DİA,13,125-126)marûfeseriŞehnâmeはden(bk. Mehmet Kanar, DİA, 38, 289-290) seçilmiş Dâstân-ı Hüsrev ü Şirinparçasınınçevirisi.Hammer60binbeyitlikeserintamamınıokuyarakbuseçimiyaptığınıifâdeetmek-tedir(s.423).Ayrıcabubüyükeserintercemeedilmeküzerenasılelealınmasıgerektiğinededeğinmektedir.Farsçame-tin (Dâstân-i Hüsrev ü Şirin), s. 427-434,Almanca çevirisi(Die Erzählung von Chosru und Schirin),s.435-450].

54. ContinuationdelatraductionduPend-Nahméd,parM.

SlyvestredeSacy.Chapitre55-79.S.431-468.[ŞeyhFerîdüd-dînAttârはınmarûfeseriolanPend-nâme. Tefrikanınsonu,bk.FdO,II,sırano.1,2,31].

55. Persische Legende aus demWerkeMantiket-tair oderVögelgesprächenScheichAttars.469.[ŞeyhFerîdeddinAt-târın(ö.1221)beşbinbeyitlikMantikuひt-tayr(KuşlarınDili,bk.H.AhmetSevgi,ぬMantıkuはt-Tayrね,DİA,28,29-30].Yazar:Hammer.

56. TextuscolloquiiPatriarchaeGenadiicumMohammedeII.epronunciationeMartiniCrusiiinidiomaturcicumres-titutus,aJos.deHammer.S.470-473.[Gennadiusİtikādnâ-mesi,tefrikanınsonu.Bk.FdO,I,sırano.67].

57. Schreiben desHerrnCollegien-AssessorsDr. [U. J.] Se-etzen anHerrn vonHammer. Sues den 29 July 1809. [Dr.SeetzenはinSüveyşはten29Temmuz1809tarihliolarakHam-merはeyazdığımektup.S.474.Dschebel al Mokatebdekibirtakımkitâbekopyalarıcildinsonundayeralmaküzereüçlevhahalindeverilmiştir.Buradakişekillerayrıayrınuma-ralandırılmışolup,bunlaradâiraçıklamalar472.sayfanınsonundakidipnotundayapılmıştır].

58. Inhaltsverzeichnis,S.475-476.[metinbaşlıklarınınbirkısmındanoluşanmuhtasarmuhtevadökümü].

59. Druckfehler.[Numarasızsonikisayfadahata-sevaplis-tesi].

Üçüncü cilt, Viyana 1813

Vorrede.[Önsöz].[Bu cildinÖnsözはündeHammer, derginin gecikme sebeplerinedeğinir, dahaönceki iki cildinyayınahazırlanması esnasındasavaş sebebiyle Kont Rzewuskiはnin ya Viyanaはda bulunmadığıveyaŞarkはaseyahatettiği,şimdilerdeiseUkraynaはdakimülkleribaşınageçmekzorundakaldığındanbirbirlerindenuzakkaldık-larını, basımmasraflarına katkısının sürmesini temenni etti-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

207206


ğinidilegetirmekteveyaptıklarıişinFerhâdはınBîsütûndağınıdelmesigibiâzametlibirişolduğunuFarsçabirbeyitlemübâlâ-gaetmektedir].

1. GasiHasan PasciàGranAmmiraglio dellはimpero otto-mano.(EstrattodaunaMemoriaM.S.sullはimperoottoma-no).S.1-19[CezayirliGaziHasanPaşaileilgiliuzunbirdizi-ninilkkısmıolanbuyazı,Hammerはin1774senesinekadargetirdiğiOsmanlı Tarihiはnin(GOR)âdetadevamıgibidirvepaşanınölümünekadar(1790)gelenbirzamandiliminiih-tivâeder.Cezayirliはninbubiyografisigeneldegözdenuzakbir yerde yayınlanmış olmasından ötürü kullanılmadankalmıştır,bubakımdanTürkçeはyeçevrilerekmüstakilenya-yınlanmasındafaydavardır.İtalyanca,devamıvar.Yazarı:Hammer].

2. Blüthen aus dem Persichen. Von Helmina von Chezy.S.19. [8ve6beyitlikFarsçaはdanAlmancaはyaçevrilmişHa-fızはdanikiküçükşiirparçası.Yazarı:vonChezy.Bk.FdO,I,sırano.12,13;III,sırano.16].

3. Sententiaae turticae ea variis auctoribus collectae ettranslateaRev.Dom.PraepositoHoeckDirectoreAcademi-aelinguarumOrientalium.S.20.[Türkatasözlerindenseç-meler,26adet].Yazarı:ViyanaŞarkDilleriAkademisimüdî-riProbstHoeck,bk.FdO,I,sırano.61].

4. Fortsetzung der Abhandlung über das ReichHira, alsCommentar zu Ebn Kothaibaはs Mülûküひl-Hırâ. Von HerrnHofrathEichhorn,andenHerrnGrafenvonRzewuski,S.21-40.[2.cilttendevam,bk.sırano.47].

5. VerseswrittenbyAbooTalebKhanonLadyElginはsbe-auty.TransledbyMr.Hammer.S.40.[Seyahatnâmesiileta-nınanveHâfızDivânıはnınKalkütaはdakibaskısınıneditörüolanMirzaAbuTalibHanはın (ö.1806)LadyElginはinhüsn-iânınıterennümedenFarsçakasidesivebununHammerta-rafındanyapılanİngilizceçevirisi].

6. EhrenrettungStephanFourmonts.S.41-46[ÇarI.PetrotarafındanStephanFourmont(ö.1743)vekardeşiMichaelはedeşifreetmeleriiçinyollananvarakınTangutanveyaTibetdilinde (tangutanisch oder tibetisch) yazıldığına dâir tes-bitinindoğruluğuvebununaksiolarakkendisineyapılanitirâzlarınesâssızlığınadâir,dolayısıylaFourmontkardeş-lerin itibârının iâdesi zımnında Julius von Klaproth tara-fındanyazılantebriyenâme.Klaproth,StephanFourmontはavaktiyleyapılanhaksıztenkidleriArapçaimlâsıylayazdığışusözilekarşılar:ねKöpekbazenAyはakarşıhavlar!(Kad ye-nihuひl-kelbüひl-kamer)144·].

7. DieSpracheThaberistans.S.46.[İranはınkuzeyindeyeralan ve günümüzde Mâzenderan adını taşıyan bir eyaletolan Taberistan (bk. Osman Gazi Özgüdenli, ぬTaberistanね,DİA,39,(2010),322-323)bölgesindekonuşulanveFarsçaはnınbirdiyaleğiolaraktanıtılanTaberîdilinedâirHammerta-rafındanyapılanörnekliaçıklama.Avrupaはdabupekbilin-meyenbölgeiçinHammerZahireddîn-iMarのaşîはnin(ö.1489sonrası, bk.TahsinYazıcı, ぬMaraşî, Zahîrüddinね,DİA, 28,(2003),36-37)Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân

adlıeserindenistifâdeetmektedir].

8. Verzeichniss, sinn- oder schallverwandter persischerWörter aus dem Werke Dakāyīküひl-Hakāyīk, FeinheitenderWahrheiten, von Kemalpas[c]hasade. S. 47-52. YazarıHammer. [KemalPaşazâdeはnin (ö. 1534, İlyasÇelebi, ぬKe-malpaşazâdeね,DİA,25,(2002),246)Farsçaはdakibazıeşan-lamlı ve eş sesli kelimeleredâirDakāyīküひl-Hakāyīk adlıTürkçeeserinden (bk.DİA,25,246)haraketlehazırlananTürkçeveAlmancaçevirilitoplam126adettenoluşanör-nekleme].

144 ·BaskıdabirimlâhatasısözkonusuolmasıhalindeYenihufiiliniyenbehuşeklindedeokumakmümkündür.OkumavebilgilendirmeiçinProf.Dr.MustafaÖzはeteşekkürederim.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

209208


9. ProbeeinerUebersetzungdesSchahname,durchJosepfvonHammer.ErzählungSamはsundSalはsmitdemSimurg.[Almancaterceme,s.57-64.Farsçametin:Dâstân-ı Sâm ve Zâl ba Simurg,s.53-56.Devamıvar,ayrıcabk.FdO,II,no.12;V,no.21.Şarkはınşiirdünyasınanasılintikāledilmesiveçe-virilerdeserbestiyetinnederecelerdeolmasıkonularızama-nındadatartışılmışvetenkidlerevesileolmuştur,kiHam-merはindebundaniyicenasibinialmışolduğubilinmektedir.Yukarıdakiçevirisisebebiylekendisinebuanlamdayapılanküçükbirdokundurmaiçinbk.Jenaische Allgemeine Litera-tur-Zeitung,Oct.1819,no.191,s.98].

10. LettredeM.Rousseau,consul-généraldeFranceàAlep,àM. Jouannin, consul-général de France àMemel, sur leschevauxarabes.DeWadyDjébab, lundi5décembre1808.S.65-69.[HalepはtekiFransabaşkonsolosuRousseauはdanMe-melはdebaşkonsolosolanJouanninはegönderilmişolanbuya-zıda,ArapatlarınınevsâfıayrıntılıolarakanlatılmışvebazıcinsatlarınArapçaveçevirileriyleberaberdoğumbelgeleriilâveedilmiştir.Fransızca].

11. UeberdieAbstammungdesWortesHumajun,ausderpersischenSynonimikKemalpaschasadeはs.S.69.[HümâveHümâyûnkelimelerininanlamınadâirKemalpaşazâdeはninyukarıda sıra no. 8はde gösterilenDakāyīküひl-Hakāyīk adlıeserindenhareketleHammertarafındanyapılanaçıklama.Almanca].

12. Extraits historiques relatifs au temps des croisades,du livre Insol-djelil fet-tarikhikocedsvel-Khalil.ParM.deHammer.S.70-83.(Devamıvar).[Muhammedel-Uleymiはnin(ö.1552)El-Ünsüひl-Celil bi Tarihiひl-Kudüs veひl-Haliladlıese-rindenKudüstarihikısmı,bk.FdO,II,sırano.8,15,48;III,sırano.12,13;IV,sırano.23,V,sırano.29].

13. StachelnundBlüthen.VonHelminavonChezy.S.83-84.[FarsçaはdanAlmancaはya tercemeedilmişaltıparçamanzû-me,kimdenalındığıbelirtilmemişolmaklaberaber,bunla-

rın,İranşiirineöykünmüşolarakçevirileryapankocasının(oryantalistAntoine-LéonarddeChézy,bk.FdO. I,13)yaz-dıklarındanolabileceğinedâirbirkayıt içinbk.Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Oct.1819,no.191,s.98.Buta-rihtebeşsenesürmüşolarakHelminavonChezyはninevliliğiçoktansonaermiş(1810)bulunuyordu].

14. Inscription en langue égyptienne vulgaire (ou hiéra-tique).[MısırhalkyazısıDemotikveyaHiyeratikbirkitâberesmi(no.1),altındaakîkmühür(no.2)veenüstte,ぬZüm-rüd-iAnkaはnınZâlはıSâmはagötürmesiniね(Simurg bringt den Sal dem Sam)gösterirbirresimyeralmakta.84ve85.say-falararasındayeralanbulevhayasayfanumarasıverilme-miştir].

15. ExtraitdelはItinérairedはunvoyageenPerseparlavoiedeBagdad.ParM.Rousseau,consul-généraldeFranceàHalep,le6octobre1807.S.85-98. [HalepはtekiFransızbaşkonsolo-suRousseautarafından6Ekim1807tarihliyazısı,Bağdadgüzârgâhını takiben İranはa yapılan seyahat, özellikle Ker-manşahbölgesive1796はdanberitahtakiKaçarhanedanın-danFethiAliŞah,oğullarıMuhammedAliMirzaveAbbasMirzahakkındaayrıntılıanlatımlarayerverilmiştir].

16. BlüthenausdemPersischen.VonHelminavonChezy.S.98.[Neredenalındığıbelirtilmeyen(muhtemelenaynıkay-nak,bk.sırano.13)ikibeytinAlmancatercemesi].

17. UeberdieBerbern.AuszugeinesBriefesdesHrn.Dr.SeetzenanHrn.vonHammer,ausMekkavom14Novem-ber1810.S.99-104.[Dr.UlrichJasperSeetzenはin14Kasım1810tarihliolarakMekkeはdenyolladığıbuAlmancamek-tubtaBerberîlerveonlarınyaşadıklarıbölgeleredâir,an-laşıldığıkadarıyladahaziyâdeduyumadayananbilgilervermektedir.Gereklitarihselbilgidonanımındakizafiye-tedikkatiçekençağdaşyorumcu,yazdıklarınınbelirlibirihtiyât ile okunmasını tavsiye etmektedir. bk. Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Oct.1819,no.191,s.99].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

211210


18. Friderici Theodhori Rink, Theologiae et PhilosophiaeDoctoris. Emandationes et variantes lectiones eCodiceMa-nuscripto Bibliothecae publicae Ludiguno-Batavae adAbul-fedaedescriptionempeninsulaeArabumaGagnieroeditamexcerptate.S.105-117.[Ebüはl-Fidâはnın(ö.1331,bk.AbdülkerimÖzaydın,ぬEbüはl-FidâねDİA,10,(1994),320-321)Joh.Gagnierotarafından1728はteOxfordはtaLatinceolarakneşredilen(İsma-elis Abulfedae geographia univers. Opus imperfectum, integ-ram tamen Arabiae descriptionem continet.Oxon1728)Tak-vimüひl-BüldânadlıeserindenArapyarımadasıkısmı.Yazarı:Danzigはteprof.vevâiz,İlahiyatveFelsefedoktoruFriedrichTheodorRink].

19. Continuationdesextraitshistoriquesrelatifsauxtempsdescroisades.ConquétedeJérusalem.ParM.deHammer.S.118-128.(HaçlıseferiveKudüstarihinedevam.SalahaddinEyyûbî veKudüsはün fethi, buradaki hutbesinden alıntılar,bk.FdO,II,sırano.8,15;III,sırano.13].Devamıvar.

20. PersischeDistichen,ausderSynonimikKemalpascha-sadeはs.S.128.Yazarı:Hammer. [Belirtilmemişolmaklabe-raber,muhtemelenKemalpaşazâdeはninDakāyīküひl-Hakāyīk

adlıeserindenFarsçaikibeytinAlmancaçevirisi.Sayfaaltıboşluğunailâveedilmiştir].

21. Memoir on the ruins of Babylon, by Claudius JamesRich.S.129-162. [Genişletilmişmetinlerinindahaöncelerideyayınlandığınaişâretedilen(Jenaische Allgemeine Lite-ratur-Zeitung,Oct.1819,no.191,s.99)BağdadはdakiİngilterekonsolosuRichはinbuetraflıincelemesiBabilharabelerihak-kındadır. Yazıya ait görseller, 178-179 ve 278-279. sayfalararasındakinumarasızlevhalardayeralmaktadır.İngilizce].

22. BiographieabrégéedはAbouAlySynâ,plusconnusouslenomdはAvicenne.ParM.A.Jourdain,[Hayatıveeserle-riyle İbn Sînâ (ö. 1037. bk. ÖmerMahir Alper vd. , ぬİbnSinâね,DİA, 20, (1999), 319-358) hakkında biyografik birbilgi aktarımı. Kaynak olarak kullanılan Farsça yazma

eserGıyasüddînb.HâceHümâmiddîn...Muhammed-iHü-seynî Şîrâzîはnin (ö. 1535/36. bk. İsmail Aka, ぬHândmîrね,DİA, 15, (1997), 550-552) Habibûs-Siyer fî Ahbârı Efrâ-diひt-BeşerisimliFarsçaeserinedayanmaktadır.Jourdaineserin Paris Kraliyet Kütüphânesiはndeki yazmametninikullanmışolduğunubelirtmektedir.(FonddeleGentilT.II,F.220,bk. s.167,n.1)Farsçametin: ぬDiğer şîme-i ah-vâl-i Ebû Ali Sînâね,(s.163-167)vebununFransızcaçeviri-si(s.168-177).YazarıJourdain].

23. Gasel von Wahid Emin, ehemaligem Reis-efendi unddermaligenIntendentenderAmiralitätzuConstantinopel.S.177.[EsbâkReisülküttap(1776-1779)vebusıralardaTersâ-neEminiolarakvazifegören(Atanmatarihi12Ekim1812,azliTemmuz1814,bk.Şânîzâde Tarihi,yay.ZiyaYılmazer,Istanbul2008,I,581,671)ÂtıfzâdeÖmerVâhidEfendiはninbirgazelindenbeşbeyit.TürkçemetinveAlmancaçeviri.Yazarı:Hammer.VâhidEfendiはninbabasımeşhûrkütüphâ-nemüessisi Âtıf Efendi olup, bu hususmuhtemelenHam-merはinoğlunaduyduğuilgininkaynağıdır].

24. Copiedはune lettredeM. lecomteRzewuski,àMM. lescollaborateursauxMineésdelOrient.Kremieniec,ce2/13avril1813.S.178.[KontRzewuskiはnin13Nisan1813tarihliolarakKameniçeはdenyazdığı, Şarkひın Hazineleri Dergisiはnekatkıdabulunanlarahitâbedenmektubu].

25. [178-179arasındakinumarasızsayfadaBabilharabeleri-nigösterirresimleryeralmakta.Bk.sırano.21.]

26. Uranographia Mongolica sive Nomenclatura Siderum,quaeabAstronomisMongolisagnoscunturetdescribuntur.(Excerptumexopere,Mongolicalinguaconscripto,quodinBibl. Imp.Paris. conservatur). S. 179-196.Yazarı: J. P.AbeldeRêmusat. [ParisKraliyetKütüphânesiはndeki bir yazma-danhareketle319Moğoltakımyıldızlarınınisimleriveril-mekte, bunların yerleri belirlenmekte ve burçlar (zodyak)28simgedegösterilmektedir.MoğollarはınbukonulardaÇin

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

213212


veHindはdensonrageldiğineişâretedilmektedir.Yazarı:Pa-risはtenmarûfŞarkiyâtçıJ.P.AbeldeRêmusat.Latince].

27. Continuatio speciminis proverbiorum Meidani, exversione Pocockiana, communicata a D. Macbride, sociouniversitatisOxoniensis.Devamıvar. [Ebüはl-FazlAhmedb.Muhammedel-MeydânîはninMecmaはuひl-Emsâladlıeserindenalınmışbeşatasözüdahailâve.Bk.FdO,I,sırano.51;III,sırano.44,51].

28. ContinuationoftheMemoirontheantiquitiesofBaby-lon,byJamesClaudiusRich.Bagdad,3dNovember1812.S.197-200.[KadîmBabilharabelerindençeşitliebniyekalıntı-ları,bunlarıntuğla,taş-toprakartıkları,silindirmühürvebenzerîküçükbazıparçalaradâir.Sayfa278-279arasındayeralannumarasız levhadabuyazıdangöndermeyapılanfigürlereyerverilmiştir.3Kasım1812tarihliolarakİngilte-reはninBağdadkonsolosuRichtarafından,İngilizce].

29. ExtraitdunelettredeMr.Rich,résidentdeS.M.britan-niqueàBagdad,àM.lecomteRzewuski,surladécouverteducachetdeHossein, filsdはAli.Bagdad30decembre1812.S.200.[BağdadはtakiİngilizkonsolosuRichtarafındanKontRzewuskiはye30Aralık1812 tarihliveHz.AliはninoğluHz.HüseyinはinmührününkeşfiyleilgiliFransızcamektup].

30. SurleparadisduVieuxdelamontagne.S.201-206.Arapçametin,S.202-203;Fransızcaterceme,S.204-206.Yazarı:Ham-mer. [Şeyhüはl-CebelはinCenneti:Hasanes-Sabbah (ö.1124,Ab-dülkerimÖzaydın,ぬHasanSabbâhね,DİA,16,(1997),347-350)veHaşşaşîlerはin(bk.MustafaÖz,ぬHaşişiyyeね,DİA,16,(1997),418-419)sahtecennetihikâyelerindenhareketleFatimîhalifesiHâ-kimBiemrillâhはın(ö.1021,bk.MustafaÖz,ぬHâkimBiemrillâhね,DİA,15,(1997),199-200)hayatındanbirkesitaksettirenHam-merbunu,bukonudaAvrupaはdailgininuyanmasındakatkısıolanMarkoPoloはnun(Seyâhatnâmesi,I,42-45)kayıtlarınıha-tırlatacaktarzdatakdimediyor.[bk.Jenaische Allgemeine Li-teratur-Zeitung,Ock.1812,no.191,s.99)].Kullandığıkaynak

ViyanaKraliyetKütüphânesi,No.107はdebulunanAbüはl-Abb-bâs Şemseddîn Ahmed b.Muhammed Ebî Bekr b. Hallikânel-Bermekîel-İrbilîはnin(ö.1282,bk.AbdülkerimÖzaydın,ぬİbnHallikânね,DİA, 20, (1999), 17-19)Vefeyâtüひl-ayân adlımarûfeserininSiretu Emîriひl-mümînin el-Hâkîm Biemrillâhbaşlığınıtaşıyanikincicüzはündenbirparça.Buradaİsmâilîlerin(bk.B.Lewis,ぬİsmâilîlerね,İA,5/II,(1987),1122-1123)sahtebircennetvaadiylehizmetkârlarınıgözüdönmüşbirerぬFidâîねhalinena-sıldönüştürdüğüanlatılmakta.ArapçaveFransızcaçeviri].

31. PoëmedeSélah-eddinKhalilben-IbekAssafady.S.207-211.Yazarı:GrangeretdelaGrange.[Ebüはs-SafaSalâhaddînHalîlb.İzzeddînAybegb.Abdîllâhes-Safedî,ö.1363.Arapdili ve edebiyatı âlimi, şâir (bk. İsmail Durmuş, ぬSafedîね,DİA,35,(2008),447-450).34beyitlikArapçaşiir(s.207)vebununFransızcaçevirisi,s.208-211].

32. Continuationdesextraitshistoriquesrelatifsauxtempsdescroisades,delはhistoiredeJérusalemetdはHébron.ParM.deHammer.S.211-220. [Haçlı seferiveKudüs tarihinede-vam.bk.FdO,III,sırano.19,32].Devamıvar.

33. AusderElegieAliB.MohammedsEt-tehami.S.220.[Ye-menlişairEbüはl-Hasanb.Alib.Muhammedet-Tehâmîはnin(ö.1025.bk.EI²,482)Ebüはl-Fidâtarihinden(III,68)ArapçaüçbeyitlikbirmersiyeparçasıveAlmancaçevirisi.Sayfaaltıboşkalmasındiyeyapılanilâvelerden.Yazarı:Hammer].

34. Gesairli Hassan Pascià grandは Amiraglio dellは ImperoOttomano.S.221-229.[Kaptan-ıderyaCezayirliGaziHasanPaşaはyadâir,bk.FdO,III,sırano.1,34;IV,sırano.22)].Yaza-rı:Hammer.Devamıvar.

35. FünfzeiligesGaselvonNischetnachSeidPertev.S.230.[Şâir Hoca (Süleyman) Neşはet (ö. 1807, bk. Mustafa İsen,ぬHocaNeşはetね,DİA, 18, (1998), 191-192) tarafından talebesiSeyyîdPertevはin(ö.1807/08.bk.EkremBektaş,Muvakkit-zâ-de Muhammed Pertev Divânı. Malatya 2007) bir gazeline

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

215214


yapılan tahmîs. ぬTahmîs-i gazel-i cenâb-ı Neşはet ez cenâb-ı Seyyîd Pertev süllemallahね Osmanlıca metin ve Almancaçeviri.Buradayayınlananbutahmîs,Pertev Divânはındayeralmaktadır, bk. Ekrem Bektaş, aynı eser, s. 513 ぬTahmîs-i cenâb-ı Gazel-i Üstâdね].Yazarı:Hammer.

36. FortzetzungderProbeeinerUebersetzungdesKorans.Sure:XIII-XXXV.S.231-261. [HammertarafındanyapılanKurはantercemesinindevamı.Sûre:XIII-XXXV].Devamıvar.

37. Extraitsde lはHistoireTurquedeBetchevi,parM.Rhazis.S.261-268.[ParisKraliyetKütüphânesiはndekiyazmaPeçevî Ta-rihiはndenFransakrallarınınOsmanlılarileakrabalıkiddiâla-rıveİstanbulはatütünvekahveningirişiyle ilgiliparçalardanoluşan seçmeler, Osmanlıca ve Fransızca çevirisi. Ayrıca bk.Peçevî Tarihiはninmatbunüshası,(İstanbul1281),I,44-45].

38. LettredeM.Asselin,chancelier,chargédesaffairesduconsulat-généraldeFranceetdはItalieenEgypte,àM.lecom-teVenceslasRzewuski.S.268-275.[MısırはdakiFransa-İtalyabaşkonsolosu Jean-Loise Asselin de Cherville (1772-1822)tarafındanKont Rzewuskiはye yazılanmektup. AsselinMı-sırはdatanıdığıbirHabeşbilgininiİncilはikendidilineçevir-meye teşvik ettiğini ve bu işin 1812 senesi itibariyle epeyilerlediğinivs.bildirmektedir].Fransızca.

39. VersPersansadressésàLeursAltessesImpérialesMes-dames lesGrandes-DuchessesMarie,PrincessehéréditairedeWeimar,etCatherine,DuchessedouairièredはOldenbourg.S.275:[Biはl-irsVaymarprensesiolanGrandüşesMarieveOl-denburgduldüşesiCatherineはeithâfedilmişFarsçaüçbeyitveFransızcaçevirisi.Yazarı:Hammer].

40. AndieGeliebte,ausderpersischenGeschichteWassafはs.[İranlıtarihçiveşâirVassâfüはl-hadralakabıylamarûfolanŞerafeddînAbdullahb.Fadlullaheş-Şirâzîはnin,(ö.1334,bk.P.Jackson,ぬWassafね,EI²,XI, (2002),174)Vassâf Tarihiola-rakbilineneserininİrantarihçesikısımındanalınmışman-

zume:Der zikr-i mahbûb.FarsçametinveAlmancaçevirisi.S.276.Yazarı: VincenzVonRosenzweig].

41. IntelligenceoforientalLitteraturefromCalcutta.S.277.[Ortadoğu dışındaki (özellikle Hindistan, Bengal,Malaya)İslâmâlemiveburalardakiorientalistlerin çalışmalarınınmahsûlüolmaküzereyapılanyayınlarlailgilibirrapor.Kal-kütaはdankiminyolladığıbelirtilmemişvetesbitedilemiyor].

42. [278-279sayfalarıarasındayeralanarkalıönlünumara-sızlevhadaSümervekadîmMezapotamyamitolojisiniakset-tiren resimler bulunmakta olupRinkはinBabil harabelerinedâirmakalesiningörsellerindendirbk.FdO,III,sırano.21].

43. UtrumLingua Sinica sit veremonosyllabica?Disputa-tiophilologica, inquadeGrammaticaSinicaobiteragitur.AutoreAbelodeRemusat.S.279-288. [Çindilinedâirolanbuçalışmada, şimdiyekadar sıklıkla ifâdeedilegeldiğinintersineÇinceはningeneldetekhecelibirdilolmadığıveçokhecelikelimeleredesahipolduğu,fiilçekimlerinegerekdu-yulmadığınıveMançuveTatarcaはnınifâdelerdekikesinlikveaçıklıkitibariyleÇinceはdençokdahaüstünolduğunuid-diâedenbeyânlarınisâbetsizliği,dilbilginiGerbillontara-fındanhazırlananLinguae Tataricae ElementisvasıtasıylaMançu dilinin çok daha süratle öğrenilmesininmümkünolacağı vs. hakkında Parisはten Remusat tarafından etraflıinceleme,Latince.Sayfa280-281arasındaÇinalfabesiyleil-giliçizimlerbulunmaktadır].

44. ContinuatiospeciminisproverbiorumMeidani,exver-sionePocockiana,communicataaD.Macbride,sociouniver-sitatisOxoniensis.S.288-289.[Ebüはl-FazlAhmedb.Muham-med el-Meydânîはnin Mecmaはuひl-Emsâl adlı eserinden alın-mış18atasözüdahailâve.Bk.FdO,I,sırano.51;III,sırano,51].Yazarı:Macbridge.Devamıvar.

45. Fortsetzung der Geschichte Jussufs und Suleichaはs. S.291-294[MollâCâmiはdenromantikbirFarsçamanzûmeolan

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

217216


Yusuf ve Züleyhaçevirisinindevamı(bk.FdO,II,sırano.4.Yazar: Vincenz Edler von Rosenzweig-Schwannau. Farsçametin.S.295-308Almancametin,S.308.Devamıvar.Me-tindekiilkmısraのınçevirisindeFarsçaぬsubhねkelimesinininsabah(Morgen)yerinegün(Tag)ilekarşılanmasınınanlamızedelendiğinevemüteâkipmısradakiぬeyyâm-ı civânîね(der Jugend Zeit)deyişiylebuyüzdenuyuşmadığınadâirzama-nındayapılanuzmanca tenkidler içinbk.Jenaische Allge-meine Literatur-Zeitung,Oct.1819,no.191.100].

46. Il libro primario dei Cabiristi (specie di riforma dellagentilità)sichiamaSutnamcabir.QuestrolibroèfralecartediPropaganda.CommunicatodaMonsignoreilMunterVés-covodiSelanda.FdO,II,sırano.44.devamedenMünterはinbu yazısı hakkında zamanında yapılan değerlendirmede,insanın ne okuduğunu anlamadığı yargısında bulunuldu-ğunagöre,söylenecekpekbirşeyyoktur.Bk.Jenaische All-gemeine Literatur-Zeitung,Oct.1819,no.191,s.100].

47. Beiträge zur Topographie und Geschichte Parthienはs,durchAuszügeausderGeschichteMasenderanはsundTha-beristanはsvonSahireddinBenSeidNassireddinAlmerasc-hi,aufderk.k.BibliothekzuWien,No.117.S.317-327.Ya-zarı: Hammer. [İranlı devlet adamı ve tarihçi ZahîrüddînMarのaşîはnin (ö. 1489, bk. TahsinYazıcı, ぬMaraのaşî Zahîrüd-dinね,DİA,28, (2003), s.36-37)ViyanaKraliyetKütüphâne-siはndeki (no. 117) Târîh-i Taberistan ve Rûyân ve Mâzen-derân isimli eserinden hareketle Parthien=Persien=İrantopografyasıhakkında].

48. CatalogusCodicumOrientalium,qui incollectioneRi-chiana Bagdadi existunt. S. 328-334. Devamı var. [Bagdatkonsolosu Richはin burada 292 parçasına yer verdiği Şarkyazmalarıkoleksiyonunundökümü.Richはinyazmaları (Ri-chiana Koleksiyonu) 1849はden itibarenBritishMuseumdabulunmaktadır.Hazırlayanıbellideğil].

49. Proben der Ubersetzung desMesnevi DschelaleddinsRumî.S.335-339Farsçametin,S.339-347Almancaçeviri.Devamı var. Yazarı: Valentin Hussard. [MevlânâはdanMes-nevîçevirisidenemesi].

50. Thestoryof theSevensleepers,byJ.C.Rich,Esquire.His British Majestyはs Resident at Bagdad. S. 347-381.[Bağ-dadはdakiİngilterekonsolosuRichはdenぬYediUyuyanlarね(Es-hâb-ı Kehf )hikâyesi,İngilizce]

51. ContinuatiospeciminisproverbiorumMeidani,exver-sionePocockiana,communicataaD.Macbride,sociouniver-sitatisOxoniensis.S.381-382.[Arapdiliveedebiyatıâlimle-rindenEbüはl-FazlAhmedb.Muhammedel-Meydânîはnin (ö.1124)Mecmaはuひl-Emsâladlı4766Arapatasözüiçereneserin-den 10 atasözü, Latince çevirileriyle beraber. Devamı var.Bk.FdO,II,sırano.50;III,44].

52. Metin başlıklarının bir kısmından oluşan muhtasarmuhtevadökümü.S.383-384.

53. Sonikisayfadanumarasızhata-sevapcetveli.

Dördüncü cilt, Viyana 1814, [1815]

Vorrede(Önsoz):DördüncücildinönsözündeHammer,Şarkileilgili eserlerin tanıtılmasına devam edileceğini bildirir, bu sa-hada İngiltere ve Fransaはnın önde olduğunu, Almanyaはnın du-rumunu telâfi etmeye çalıştığını, Kuzey ve GüneyAvrupaはnınise çok daha gerilerde olduğunu ifâde eder. AyrıcaKalkütaはdayapılan İslâm bilimleri yayınlarına dikkati çeker, HarirîはninMakamat はınınburadabasılmışolduğunadeğinir.Dördüncücil-dinenönemlihaberiHammerはinyenibirkeşfiolanEvliyaÇele-biileilgiliduyurusudur.Hammer,Evliyaはnındördüncücildineİstanbulはdayken sahip olmuş, bunun yeni bir eser olduğu his-sindehaklıolmaklaberaber,yazarıhakkındagerekenbilgileriçıkartamamıştır.Seyahatnâmeはninilküçcildini1802はdeİstan-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

219218


bulはdanKontRzewuski için100kuruş (Thaler) karşılığında145 satın alınmış olmasıyla, özellikle birinci cildte verilen bilgilerışığındayazarveeserhakkındadahaetraflıbilgilereerişmiştir.HammerbirincicildteİstanbulhakkındagenişbilgiverildiğiniveAnadoluveRumeliiçinisesâirciltlerdeetraflıayrıntılarayerverildiğini bu önsözde okurlara duyurmaktadır. Bilindiği gibibirinciciltveikincisininisebirkısmıHammertarafındanİngi-lizceはyeçevrilerekikicilthalindeyayınlanmıştır (Narrative of Travels in Europa, Asia, and Africa, in the Seventeenth Century by Evliya Effendi.London1846-1850).Hammerçeviriye1814はdebaşlarvebuişesoyunurkenJohnsonsözlüğünüぬokuyarakねha-zırlıkyapar(bk.Hatırât,s.218)

Afrikaはya dâir haberlerin kendisinden epey zamandır sesçıkmamışolanUlrichJasperSeetzenveHeinrichRöntgenはden(1787-1813)gelecekhavadisebağlıolduğunavurguyapanHam-mer,1802はdeİstanbulはdaykentanıdığı,1807-1809arasıKahireはdebulunan,dahasonramüslümankıyâfetindedolaşarakhaccedenvenihâyettopladığıyazmalarlaYemenはdeBedevilertarafındanöldürülen (1811) Seetzenはin başına gelen felâketten -diğer pekçokları gibi- henüz haberi yoktur. Heinrich Röntgen de Fasはdaölmüştür.DördüncücildinbuönsözüneAllgemeine Geographis-che Ephemeridenはde(verfasstvoneinerGesellschaftundGelehr-tenundherausgegebenvonF.J.Bertuch,47.Band,Weimer1815,s.457-458)aynenyerverilmiştir.Burada1.2.ve3.sayının(Heft)çıkıştarihleri1815olarakgösteriliyor.(krş.FdO,IV.sırano.2).

1. DescriptionduPachalikdeHaleb,ouMémoirestatistique,contenantdesrenseignemensprécissurlétatancienetmoder-nedecetteville,seslimitesetdépendancesactuelles,sapopu-

145 RobertDankoff-KlausKreiser,Materialien zu Evliya Çelebi. II. A Guide to the Seyāhat-nâme of Evliya Çelebi. Bibliographi raisonée.Wiesbaden1992,s.175.Otarihte100kuruşHasköyはdekiMühendishâneçalışanhocalarınaylıkmaaşıtutarıdır.Bkz.KemalBeydilli,Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826),İstanbul1995,s.52-53.

lation,songouvernement,soncommerceetc.,parM.Rousseau,Consul-général de France àHaleb. S. 1-25. [FransaはnınHalepbaşkonsolosu Rousseau tarafından Halep vilâyeti hakkındaönemli bilgileri de içeren bir yazı.Genelde seyyâhların ken-dilerinceönematfettikleri,ancakAvrupaはdaçokdahaâlâsıylabilinenlerin dışında (bk. Jenaische Allgemeine Literatur-Zei-tung,Oct.1819,no.191.s.101)özelliklevilâyetinnüfusyapısı(150-200binmüslüman,24binhıristiyan),ekonomikdurum,mâlîveistatistikîayrıntıvetaşradakiyerleşimbirimlerilistesi(Tableau par ordre alphabétique des bourgs et villages les plus de connus de la dépendance de Haleb,s.9-14)gibigünceldu-rumunuaksettirenverilerdeğerliolup,vilâyetidâresindema-halli yeniçeri ağalarınınetkin rolüvevâlilerin sözününpekgeçmediğikaydıayrıcabilinenhâliteyidetmektedir.Devamısayfa 93-99はda. Bu yazının Allgemeine Geographische Ephe-meridenはdedeaynenyayınlanacağı ilânedilmektedir,bk.47.Band,s.459].

2. EngelhardtはsBesuchbeidenGalga-Inguschen.S.26-37.[Kimlik bilgisi verilmeyen yazarınMoritz von Engelhardt(ö.1852)olduğunutesbitettik.YazarKuzeyKafkasyaはdabu-günİngüşyaCumhuriyetiolanGalga-İngüşbölgesiniEylül1811はdeziyaretetmiştir.(Galga>Galgay>Gala=kalakale=KüçükKaledeOturan).İngüşbölgesinininsanlarınıncesâ-ret, mehâret ve müsâfirperverlik açısından övgüye lâyıkbulur.Bunlarınhayatşartlarıâdetvegeleneklerivs.hakkın-dagenişbilgilerverir.Yazarburadaözelliklegözlediğibirkiliseharâbesinedikkatçeker,yerelhalkınburayasaygıy-la yaklaştıklarını, ancakHristiyanlıkhakkındahiçbir şeybilmediklerini ifâde eder. Bu kilisenin muhtemelen 1171-1189 arasında Kuzey Kafkasyaはda Hristiyanlığı yaymayaçalışanGürcüPrensiTamartarafındanyapılmışolabileceğiihtimâlinidilegetirir.37.sayfadabukiliseyleilgilibazıgö-rüntülereyerverilmiştir.Buyazarınkimliğiveyazınınki-mintarafındanhazırlandığı,Joseph von Hammer-Purgstall:

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

221220


Erinnerungen und Briefe. III, 2118: ねEin Berichtigtes Inhalt-sverzeichnis der sechs Bände der Fundgruben des Orientsね,dahilolmaküzerebelirtilmemiştir.Yazımuhtemelenyaza-rınbizzâtkendisitarafındangönderilmiştir.Engelhardtはınziyâretiyle ilgili olarak yayınlanan bu yazı, 1815はde çıkanseyahat kitabında aynı başlıkla ve aynen yer almaktadır.Bk.MoritzvonEngelhardtveDr.Med.FriedrichParrot,Re-isen durch die Krym und den Kaukasus, I-III,Berlin1815,IV.Bölüm:ぬEngelhardtはsBesuchbeidenGalga-Inguschenね,s.225-246.BudurumdadergininIV.cildininbuilksayısının1815basımtarihliolmasıgerektiğiaçıktır.Allgemeine Geog-raphische Ephemeridenはdebuyazınıntanıtmaamaçlıolarakgenişbirözetineyerverilmiştir.Bk.47.Band,s.459-462].

3. Rouz-namé,ouCalendrierperpétueldesTurcs,avecdesremarquesetdesexemplessurlamaniéredecompterleslu-naisons,etavecdestablespourtrouverlacorrespondancedesdatesentrelèreturqueetlèrevulgaire.ParMr.J.B.Navoni.S. 38-67. [İstanbulはdakiVenedik elçiliğinin sâbık tercümanıNavoni, yazısının başlığında da içeriğine yeterince vurguyapıldığıüzerebuönemliveuzunçalışmasındaokurlarınıOsmanlıca birRûznâmeひyi (Kalender/Takvim) takdim ede-rekvebundanhareketleİslâmî(Türk)veMilâdî(Avrupa)tak-vimlerhakkındaetrâflıbirşekildebilgilendirmektevebun-ları karşılaştırmakta ve problemlerine işâret etmektedir. S.61はdeKoptîveJülyentakvimlerinedâirbirdeğerlendirmedebulunur.Sene,ay,günlistelerinicetvellerhalindeverir,çeşitlitakvimmesはelelerinevehesaplamalarınadeğinir.Hâlâdeğe-rinikoruyanbumetnindevamısayfa127-149はdayeralmak-tadır.SözüedilenRûznâme1906はdaF.K.Ginzel tarafındantekraryayınlanmıştır (Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, I, 266-271, zikreden Johann Fück,Die arabischen Studien in Europa,Leipzig1955,s.162)].

4. Probe einer Uebersetzung des Korans, vonH. JosephvonHammer. S. 68-86. [III. cildin261. sayfasındandevam

HammerはinKurはântercemesidenemesinindevamı.Sûreler:XXXVI-LXVI.Devamıvar].

5. BabylonischeTalismane.[BabilTılsımlarıveMuskaları.S.86.86ve87.sayfaarasındakinumarasızlevhadaBabilmü-hür silindirleri ve tılsımlarını gösterir resimler bulunuyor.İleride, sayfa182-183 arasındabenzerlerine yer verilmekte-dir.BunlarBağdadはdakiİngilizkonsolosuRichはinBabilkazı-larındaeldeettiğiparçalarolup,bunlardanbirkısmınıHer-zogJohannbaştaolmaküzereKontRzewuskiveHammerはehediye etmiştir. Hammer Hatırâtはın da kendisine hediyeedilenlerin72adetkilsilindirmühür,ayrıca4Kûfî,4Babilmührüvebronzbirleoparheykelciğiolduğunukaydeder.Si-lindirmühürleriFundgrubeはdeyayınlatmıştır(kastettiğiyu-karıdasözüedilenlevhadır).Hammer,bunlarınbirkısmınıKontRzewuskiilepaylaşır,çoğunuKayzerî Asâr-ı atika Sa-lonuはnaveGrazはdakiJoanneumはahediyeeder.Leoparddahilolmaküzerebunlardanbirdüzünekadarınıisekendineayı-rır.(Hatırât,s.237)].OzamanlarbutürözgünbirぬTalismanねsahibiolmak,Mısırmezârvemabetlerindençıkmaantikpar-çacıklargibimodave intellektüelgösterişmesâbesindendir(Hammer,Hatırât,s.278).

6. Probe der Uebersetzung des Mesnewi DschelaleddinはsRumi. (III. cilt sayfa 347はden devam). [MevlânâはnınMesne-vîはsindenbazıparçalarınçevirisinedevam:ぬŞahkuyumcu-yu (zer-ger) davet etmek üzere Semerkantはa elçi yolluyorね,S.87-88.Farsçametin,89-92Almancaçeviri.Türkçeçeviriolarakbk.Mesnevi,çev.Veledİzbudak,İstanbul1960³,I,15-20].Yazarı:Hammer.Devamıvar.

7. Description du Pachalik de Haleb, ou Mémoire statis-tique, contenantdes renseignemensprécis sur létat ancienetmodernedecetteville,seslimitesetdépendancesactuel-les,sapopulation,songouvernement,soncommerceetc.,parM.Rousseau, consul-généraldeFranceàHaleb. [FransaはnınHalep başkonsolosuRousseau tarafındanhazırlananHalep

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

223222


vilâyetininidârî,mülkî,mâlîayrıntılı tahliliveşehregelenmalların istatistikî dökümü ve sâir bilgilendirmenin sayfa25はdendevamedensonkısmı].S.93-99.

8. Probe einer Uebersetzung des Korans, vonH. JosephvonHammer.S.100-105.[HammerはdenKurはântercemeside-nemesinesayfa86はdandevam.Sûreler:LXVII-LXXIV].

9. Ein Beitrag zur Kenntniss des Volksdialekts zuDiar-bekr, ausdem IVはtenBandederReisebeschreibungEwliaはs(a).S.106-108.Yazarı:Hammer.[EvliyâÇelebiはninSeyahat-nâmesiはnin IV. cildindenDiyarbekirhalkağızınınbilinme-sinebirkatkı.BuağızlasöylenmişOsmanlıcabirşiirvebu-nunAlmancaçevirisi].

10. Pentateuchder Juden inBochara.Auszug eines Schrei-bensdesHerrnProfessorsJoh.Sev.VaterzuKönigsberganHrn.v.HammerzuWien.S.109-110.[Tevrâtはınilkbeşkitâbı(Esfâr-ı Hamse). Königsbergはden Rahip Prof. Johann Seve-rinVaterはden(1771-1826)Hammerはeyazılmışbirmektuptanicmâl. Severin Vater Pentatuchはun Masoretik (Masoreth =Tradition/SözlüGelenek)metninetkisindekalmamışolannüshasınınpeşindeveböylebirnüshanınBuharaはdakadîm-den beri yaşamakta ve safiyetlerini koruduklarını sandığıYahudilerarasındabulunabileceğikanaatinde,böylebirmet-nieldeetmekvekendiellerindekikitaplarlakıyaslamakenbüyükarzusuvebunun içinher türlü fedakârlığıyapmayahazırolduğunuilânediyor.Mezapotomya,İranveBuharaはda-kiYahudilerはindâimâbirbirleriyle ilişki içindeolduklarınadikkati çeken, Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung (no.191,October1819,s.102),bununancakmeseleninyerindeta-kipedilmesiyleçözümbulabileceğini itirâzenkaydederken,yinedekonuyuciddiyealmışgözüküyor].

11. CatalogusCodicumOrientalium,quiincollectioneRichi-anaBagdadiexistunt.S.111-126.[Hammerはindostluğundanbahsettiği ve yedi senedir kendisiyle yazıştığını belirttiği,İranはda koleradan ölmesini (1821) vakitsiz bir kayıp olarak

addettiği (Hatırât, s. 211) Bağdat konsolosuRichはin topladı-ğıŞarkyazmalarınındökümü,III.ciltsayfa334はdendevam.Yazmasayısı:53-243.KatologtakiRâşid,KüçükÇelebizâdeveNâimatarihleriMüteferrikabasımıdır].Devamıvar.

12. Rouz-namé,ouCalendrierperpétueldesTurcs,avecdesremarquesetdesexemplessurlamaniéredecompterleslu-naisons,etavecdestablespourtrouverlacorrespondancedesdatesentrelèreturqueetlèrevulgaire.ParMr.J.B.Na-von.S.127-149[Sayfa67はden(bk.sırano.3)devam].

13. Des fétesdesMusulmans.S.149-153.ParMr. J.B.Na-voni.Devamıvar. [MüslümanlardaBayramlar.Muharrem,mevlûtlarRamazan,15RamazanはdaHırka-işerîfdâiresininziyâreti,(gecesineyeniçerileredağıtılanbaklavalardanötü-rüぬbaklava gecesiねdeniliyormuş,s.151),venihayetKadirgecesi, sonunda ぬîdüひl-fıtrね, bayramların sonu ぬîd-i adhâね(-halk ağızıyla ぬKurban Bayramıね, s. 153). Yazının devamıvar].

14. Specimen proverbiorumMeidani, ex versione Pocco-kiana, communicatum a. D. Macbride, socio universitatisOxoniensis.S.154.Latince.[I.cild,sırano.51;III,sırano.27,44,51はdendevam.10Atasözüdahailâveedilmekte.Arapçakelimelerdekibasımhatalarına-hattâbütündergiiçin-dik-katçekilmekte(bk.Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Ock.1819,no.191,s.102).ぬDevamıvar(Continuandum)ねde-nilmekleberabertefrikakesilmiştir].

15. UeberdieTalismanederMoslimen.S.155-164.Yazarı:Hammer. Almanca. [Müslümanlarda tılsım ve muskalar.Sayfa161-162はdeArapçaveAlmancaolarakEsmâ-yi Hüsnâ

listesi var. Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitungはda (Oct.1819,no.191,s.102)tanıtmayapanşahsın,buisimlerinza-tenism-i fâilolduklarıvebusebepleönlerindeharf-i tarîf konulmasıyla ぬmübâlâga ile ism-i fâはilね haline getirilmedurumununoluştuğuvebunabiranlamverememeklebe-raber,neticedeぬEin verstärkte Bedeutung habendes Nomen

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

225224


Agentisねyapıldığınınbeyânı,yorumdabulunanınbukonu-larauzakolmadığınıgöstermektedir].

16. Poëme du Scheikh Schref-eddin Omar ben-Faredh.[Sultânüはl-âşıkînolaraktanınanKahiredoğumlumutasav-vıf-şair Şeyh Şerafeddin Ömer b. Ali b. Mürşid, ibnüはl Fâ-rizはden (ö. 1235, bk. SüleymanUludağ, ぬİbnüはl-Fârizね,DİA,21,(2000),40-43)birkaside.ArapçametinveFransızcaçe-virisivesonbeytintefsiri,S.167-170.Yazarı:GrangeretdeLagrange].

17. Jussuf und Suleicha, ein romantisches persischesGe-dicht. Mevlana Abdur-rahman Dschami, übersetzt vonHerrnvonRosenzweig.S.173-173.[MevlânâAbdurrahmanCâmîはdenYusufileZüleyhaçevirisi.III.ciltsayfa308はdende-vam.FarsçametinveAlmancaçevirisi.Yazarı:VincenzvonRosenzweig].Devamıvar.

18. IndiaLitterature.ExtractofthediscourseoftheR.H.LordMintoatthepublicdisputationofthestudentsoftheCollege of Fort William at Calcutta. Deliverd the 20 Sep-tembr1813.S.178-181. [DoğuHindistanはdaEylül1813tari-hine kadar Şarkiyâtはla ilgili yeni çıkmış eserler hakkındaHindistanはdanLordMinto(TheEarlofMinto,ö.1814)tara-fındanduyuru.Farsça(A Grammer of the Persian Language,I-II,Calcutta1810(1805はteyapılmışbirbaskısıdahavar)veArapça(A Grammar of the Arabic Language,Calcutta1813)gramatik kitapları yazmış olan Dr. Matthew Lumsden (ö.1835,hakkındabk.The gentilemanひs Magazine by Sylvanus Urban Gent, IV, New series 159, London 1835, s.433-434);WilliamHunter (ö. 1815) veThomasRoebuck (An English and Hindoostanee Naval dictionary of Technical Terms and Sea Pharases,Calcutta1813)veAnadiligibisanskritçekonuştuğu ileri sürülenmisyoner ve dilbilimciDr.DanielCarey(ö.1834,hakk.bk.The Asiatic Journal and Monthly Register for British and Foreign India, China and Australa-sia.Vol.XXI,Newseries.Sept-dec.London1836,s.270-277)

Marshman(ö.1837,hakk.bk.The Life and Times of Carey, Marshman, and Ward. I-II,London1859)vediğerleri tara-fındanyapılanvebasılançalışmalaradâirbilgiler].

19. CatalogueofOrientalWorkspublishedandcompletedadCalcuttafromSeptember1812tillSeptember1813.S.182.[KalkütaはdaEylül1812-1813arasındabasılanŞark ile ilgili15adeteserinkataloğu].

20. [Sayfa182-183arasıBabilTılsımveMuskalarıgörüntü-leri.FdO,IV,sırano.5はdebenzerlerivar].

21. San,sifan,man,meng,hantsiyaoouRecueilnécessa-iredesmotsSamskrits[Sanskrit],Tangutains,Mandchous,Mongols etChinois.ParMr.A.Remusat. S. 183-201. [ParisKraliyetKütüphânesiはndebulunanÇinはdebasılmışvemetin-detarifedilenbeşbâbüzerinetertipedilmişyazmabirsöz-lük tanıtılmaktadır. 1. bâb, SanskritçekelimelerinTibetçekarşılıkları,2.bâb:TibetalfabesiyleTibetçe;3.bâb,MançualfabesiyleMançudili;4.bâb,MoğolalfabesiyleMoğolça;5.bâb,ÇinalfabesiyleÇince].

22. GaziHassan Pascià grandeは Ammiraglio dellは ImperoOttomano.S.202-214.yazarı:Hammer. [CezayirliGaziHa-sanPaşahakkında,III.ciltsayfa229はdandevam.İtalyanca].Devamıvar.

23. Extraitshistoriquesrelatifsau[x]tempsdescroisades,dulivreInsol-djelilfit-tarikhikodsvel-Khalil.ParM.deHammer.III.ciltsayfa220はdendevam.S.215-237.Devamıvar.[Muham-med el-Uleymiはnin el-Ünsüひl-Celil bi Tarihiひl-Kudüs veひl-Halil adlıeserindenKudüstarihikısmı,bk.FdO,II,sırano.8,15,48;III,sırano.12,13;IV,sırano.23,V,sırano.27].

24. VierWorte aus vier Büchern. Hazırlayan: Vincenz v.Rosenzweig.S.237. [Dörtdinîkitaptan(Esfâr-ı Hamse,Hz. Davudひun Mezmûrları, İncil-i şerîf ve Kurひân-ı Kerîm)anlamitibariyle birbirileriyle örtüşen dört hikmetli söz. ArapçametinveAlmancaçeviri].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

227226


25. VersesechsarabischerDichteraufdiePyramidenAe-gyptens.S.238-239.Yazarı:Hammer.[Üçülâ-edrî,altıArapşâirindenPiramitlerhakkındamanzûmdizeler].

26. EntzifferungeineshieratischenAlphabets, vonHerrnProfessorGrotefend in einemBriefedesselbenanHerrnv.Hammer. Frankfurt a. M. 20 Sept. 1814. S. 240-245. [MÖ.Üçüncü asırda Mısırはda kullanılan Hiyeroglif benzeri biryazı çeşidiolanHieratikalfabeninçözümühakkında,kla-sikçağlarvedillerâlimi,PersçiviyazısınıçözmeyeçalışanepigrafProf.GeorgFriedrichGrotefend(1775-1853)tarafın-danHammerはe yazılmıştır. 245. sayfadaAnne-Claude Phi-lippeComtedeCaylusはun(ö.1765)Receuil dひautiquités égyp-tiennes, étrusques, grecques et romaines,(Paris1752-67)adlıeserininMısırkısmındakilevhalardanalfabeörneklemele-riyapılmıştır].

27. UeberdiekurdischeSpracheundihreMundarten,ausdemIII.BandederReisebeschreibungEwliaはs.S.246-247.Ya-zarı:Hammer.[FdOdergisindeKürtlehçeleriylevegeneldeKürtlerはedâirilkyazı.EvliyaÇelebîはninSeyahatnâmeはsininIII.cildindenhareketle15Kürtdiyaleğininisimlerisıralan-maktaveörneklenmektedir].

28. Ueber hebräischeNamen, dieman unter denNegernder Goldküste findet, von Herrn Dr. Münter Bischoff aufSeeland.S.247-252.[AfrikaはdaDanimarkaはyaaittopraklaramücâviryerlerde(Altınkıyısı/Goldküste)İbraniceisimlertaşıyanzencilerkonulu.Yazarı,Seelandpiskoposuünvânlı,Danimarkahizmetinde,Almanasıllı,kilisetarihçisi,ilkçağaraştırıcısı,OrtaçağlarはdaMabet Tarikati ile ilgili ilkeser-lerdenbirinin sahibi,mason, seyyâh,Danimarka İncilCe-miyeti başkanı, KaraAfrikaはya beyaz adam söylemi satanDr.FrederikMünterはdir(1761-1830).Almanca].

29. Rouz-namé,ouCalendrierperpétueldesTurcs,avecdesremarquesetdesexemplessurlamaniéredecompterleslu-naisons,etavecdes tablespour trouver lacorrespondance

desdatesentrelèreturqueetlèrevulgaire.ParMr.J.B.Na-voni.(Sayfa61dendevam).S.253-277.(Tefrikasonu).

30. Beitrag zurGeschichtederLuftsteine, aus türkischenund arabischenWerken. Von Joseph vonHammer. S. 277-287. [Antere Kıssasıはndan göktaşlarıyla ilgili iki parça veaynıkonudaSubhî TarihiはndenyapılanveHezârgradkasa-basındagözlenenalâmât-ısemâviyyeyedâiriktibâs.Arapçametin(S.279-280)veSubhi TarihiはndenTürkçemetin(282),Almancaçevirileri,S.282-287.Ayrıcabk.FdO,V,sırano.28)].

31. Catalogus Codicum Orientalium, qui in collectioneRichianaBagdadiexistunt.S.288-298.[BağdadはtakiİngilizkonsolosuRichはinsahipolduğuŞarkyazmalarıkataloğuna(244-356parça)IV.ciltsayfa126はdandevam.Devamıvar].

32. Ueber die Vergleichung dermuhammedanischen undchristlichenZeitrechnung.VomHer[r]nAstronomenL. Ide-ler.S.299-308.[VenedikelçiliğiesbâktercümanıNavoniはninOsmanlıca Rûz-nâme neşri ve değerlendirmesinden sonraözellikleyereltakvimhesaplamauzmanıolanAlmanastro-nomJuliusLudwig Idelerはin (1776-1846)buyazısıuzmancadeğerlendirmelere vesile olmaktadır. Çeşitli tablolarla tak-viyeedilmişbumakaledeIdelerİslâmîtakviminkökenindeİsevîtakviminyatmaktaolduğukanaatindedir].

33. LettredeM.JourdainàM.deHammerausujetde lachroniquedIbn-Alforat.Paris le11décembre1814.S.308-311. [MısırlıMuhammed binAbdurrahîm,Nāsırüddîn İb-nüはl-Furadはın(ö.1405,bk.SadiS.Kucur,ぬİbnüはl-Furâtね,DİA,21, (2000),45-46) )Târihuひd-düvel veひl-mülûk adlı,müsved-delerinin100cüztuttuğusöylenençokbilinenhacimliese-rinedâir.ViyanaSarayKütüphânesiはndeHicrî501-709ara-sınıbazıeksikliklerleihtivâetmeküzeredokuzcilthalindebulunmaktaymış (Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Ock.1819,no.191,s.104). İstanbulはdaki FransızelçiliğiesbâktercemanıJourdaintarafındanHammerはeParisはten11Ara-lık1814tarihliolarakgönderilenmektup.Mektubunyazılış

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

229228


tarihindenhareketle,IV.cildinbasımtarihinin1815olmasıgerektiğiaçıktır].

34. Kurdisches Wörterverzeichniss, mit dem Persischenund anderen verwandten Sprachen verglichen, von Jul. v.Klaproth.S.312-321. [Farsçavediğerakrabadillerlekıyas-lanmış olarak Kürtçe kelimeler dizini. Yazarı: Julius vonKlaproth.Klaproth279kelimelikbudizini1808baharındaTiflisはtebulunduğusıradahazırladığınıbelirtmektedir].

35. ParalellofraiTurchi,efraiCinesi,DelSign.AbateHa-ger.S.321-325.[İkilisütûnhalindekarşılıklıtanzimedilmişlistedeverilenörneklemelerleyazar,TürklerveÇinlilerara-sındakiâdetbenzerliğininbunlarınsihriyetindenkaynak-landığını ileri sürer.Milanodoğumlu JosephHager (1757-1819)eskikültürvedillerüzerindeisimveesersahibiolup,Babil Yazıtlarına dâir küçük kitabı ve buradaki konuylailgisineişâretedenAn Explanation of the Elementary Cha-ractarers of the Chinese whit an Analysis of their ancient Symbols and Hierogliyphics, London 1801はde basılmıştır.İtalyanca].

36. Designatio praestantissimorum optimaeque notae qu-orundam,historicimaxime argumenti, bibliothecaeRegiaeHauniensiscodicum,PersiceetArabicemanuscriptorum (ecatalogohorumM.S.C.abauctoreD.D.Rasmussenexcerp-ta).S.325-329.[DanimarkaKraliyetKütüphânesiはndekiArap-ça-Farsçayazmalarkataloğu.Yazarı,DanimarkaÜniversite-siŞarkdilleriprofessörüJanusLassenRasmussen.KraliyetKütüphânesiはndekiArapçaveFarsçaeserlerkataloğuiçinbk.J.L.Rasmussen,A Codicibus Manuscriptis Arabicis bibliothe-cae Regiae Haunniensis,Hauniae1817,146S.].

37. Lafableducorbeauetdurenard,extraitedeIはouvragelecorbeauetlerenard.S.330.Yazarı:AsselindeCherville,ancien officier dはArtillerie, Agent du consulat-général deFranceenEgypte.[MarûfArapCoğrafyacısıMuhammedb.Ahmedel-Makdisîeş-Şâmîel-Beşşârîはnin(ö.1000civarı,bk.

M.A.Tolmacheva, ぬMakdisî,Muhammedb.Ahmedね,DİA,27, (2003), 431-432) Kitâbü Ahsenüひt-Takāsîm fî Marife-tiひl-Ekālîm (bk.M.Bilge, ぬAhsenüはt-Tekâsimね,DİA,2, (1989),179-180)adlıeserindenalınmışKarga ile Tilki Kıssası.Arap-çametinveFransızcaçevirisi.Hazırlayan:Sâbıktopçuzâbi-ti,MısırはdakiFransızbaşkonsolosuAsselindeCherville].

38. [Sayfa330-331arasında,sayfa183はdekisırano.21はdekiRemussatはınmakalesiyleilgilibirlevhabulunuyor].

39. Explicatiotabulae,quainscriptioneslaterumcoctiliumin veteris Babylonis loco repertorum omnium, qui adhucinnotuerunt, cum magnae inscriptionis ibidem repertaeet Anno 1803 Londini vulgatae versibus similibus confe-runtur.Scripsid.7.Novembrisa1814,FrancofurtiadMoe-num.S.331-337.D.G.F.Grotefend,graecaeet latinae ling.Professor.[GrekveLatindilleriprofessörüGeorgFriedrichGrotefend tarafından hazırlanan bumakale elde bulunançivi yazısı tabletlerininbirbirleriyleolan farklılıklarındanhareketle tasnif edilmesini amaçlamakta, bununla alâkalılevhaya,cildinsonunda,hata-sevâblistesindensonrakinu-marasızsahifedeyerverilmiştir].

40. Epimetrumaddissertatiunculamdecomparativainsc-riptionum Babylonicarum tabula. S. 337-338. (G. F. Grote-fend).[Yukarıdabulunduğuyereişâretedilenlevhaylailgiliaçıklama].

41. Gasel ausdemDivanedespersischenDichters Schev-ket:S.338. [UzunyıllarOsmanlı şâirleriüzerindedeetki-sini sürdürmüş olan İran şâirlerinden Muhammed İshâkŞevket-i Buhârî (ö. 1695-6, bk.M. Rahmen,EI², IX (1997),378-379)Divânはından ねÇe-gâmねmatlaのlı altı beyitlikbir ga-zelinHammertarafındanyapılmışAlmancaçevirisi.Sayfaaltıboşkalmasındiyeyapılanilâvelerden].

42. Notice historique sur les Ismaëliens. Par Mr. Quat-remère. S. 339-370. [Suriyeはdeki İsmâilîlerはin (bk.B. Lewis,

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

231230


ぬİsmâilîlerね, İA, 5/II, (1987), 1122-1123) İranはdakilerin biruzantısıolduğunadâirtarihîkayıtlar.Yazarı:Étienne-MarcQuatremère].

43. Appendice,aumémoiredeM.Quatremèresur lesAs-sasians.ParM.deHammer.S.370-379.[QuatremèreはinHaş-şaşilerle(bk.FdO,III,sırano.30)ilgiliyazısımünâsebetiyleHammer tarafındanyapılan tamamlayıcıaçıklamalar.Bu-nunla ilgili olarakArapçametinlerveFransızca çevirilerivar,s.377-379].

44. Uebersetzungeines satyrischenGedichtes, in fünfzei-ligen Strophen, imkurdischenDialekte,Rusigian (aus derReisebeschreibungEwliaはs)vonJosephvonHammer.S.380-382. [EvliyaÇelebiSeyahatnâmesiはndenalınmışbuhicviy-ye,KürtçeRuzigyandiyaleğinde(Türkçe,FarsçaveKürtçekarışımıTiflisağızı,bk.s.382)TiflisHânıはnıntahmisi(Tah-mis-i Hân-ı Tiflis be-lisân-ı Kürd-ı Ruzigyan)başlığını taşı-maktadır.AslıveAlmancaçevirisi].

45. BeitragzurGeschichtederorientalischenMusik,vonJos.v. Hammer, Aus der Universalgeschichte Ainiはs (S. 383-384).Ausdempolitische-historischemWerkeIbnChaledunはsIV.Ha-upstück30.paragraph.S.384.[TürkasıllıHanefîfakihi,tarihçivedilâlimiEbuMuhammedb.Mûsâb.Ahmedel-Aynîはnin(ö.1451,bk.AliOsmanKoçkuzu,ぬAynî,Bedreddinね,DİA,4,(1991),271-272)UmûmîTarihi(はIkdüひl-cümân fî târîh-i ehliひz-zamân)veEbuZeydVeliyüddînAbdurrahmanİbnHaldûnはun(ö.1406,bk. ぬİbnHaldûnね,DİA, (1999), 19, 538-555; ぬİbnHaldûnね, 20,(1999), 1-12)Mukaddime (bk. Tahsin Görgün, ぬMukaddimeね,DİA,31,(2006),118-120)adlıeserinden(bölüm.IV,paragraf30)ŞarkはtaMüzikkonulualıntılar.AlmancaçevirileriyleArapçasözüedilenherikimetin.Yazarı:Hammer].

46. Quarante-neuviémeassembléedはAboulCassamAlHa-riri; intitulée la Sassaniyé. ParM. Frédéric Pisani. Arapçametin, S. 385-387. Fransızca çeviri, S. 388-392. [Harirîはninmarûfeserinden(bk.FdO,I,sırano.4)49. Makam: ねSasaniy-

yeね.HârisibnHemmâmはdannaklenEbuZeydはinoğlunana-sihatleriveSasanoğullarınınbunlarariâyeti.Fransızcaはyaçeviren İstanbulはdaki Fransız elçiliği tercemanı F. Pisani.MetninTürkçesiiçinbk.Harirî, Makamat,Çev.SabriSever-gil,MEByay.İstanbul1952,s.375-381].

47. UeberdieOasenderlibyschenWüste.VonHerrnS.Ide-ler.S.393-421.[PrusyakraliyetilimlerakademisindenŞar-kiyâtcı Astronom Ludwig Idelerはin bu değerli yazısı LibyaÇöllerindekiVahalarhakkındadır.Bunadâireskikaynak-lardakikayıtlarveçağdaşseyyâhlarınbunlaraekledikleribilgilerkaynakolarakdeğerlendirilmiştir.Kelimeninaçık-lamasıs.397vd.yapılmaktadır].

48. ZusatzzudemvorhergehendenAufsatze,vonJosephv.Hammer.AusderunterSultanAhmedIII.zuKonstantino-pelausdemArabischeninsTürkischeübersetztenUniver-salgeschichteAiniはs,BuchderBotschaftvomZustandederProphetenderKönigeundderHeiligen.AusdemAbschnittederaltenKönigeAegyptensimII.Bande.S.422.[III.Ahmedzamanında Arapçaはdan Türkçeはye terceme edilen eserlerarasındayeralanAynîはninUmûmî Tarihiはnden(bk.sırano.45)ぬKitâbüひl-enbiyâ fî ahvâliひl enbiyâ veひl-mülûk veひl evliyâね.II.cildはtenMısr-ıkadîmHükümdârânıkısmından.HammerteksayfalıkbuküçükyazısınıIdelerはinbiröncekimakalesi-ne(sırano.47)ilaveolmaküzeresunuyor].

49. GaziHassanPasciàgrandAmmiragliodellはImperoOt-tomano. S. 423-454. IV. Cilt, 214. sayfadan devam.Yazarı:Hammer.[HammerはinCezayirliGaziHasanPaşahakkında-kibuuzunyazıdizisiburadasonaermektedir.Osmanlı Ta-rihiはni(GOR)1774はtebitirdiğigözönünealındığındaPaşaはnın1790はdakiölümünekadargelenbudönemin,aslındatarihi-ninmütemmim bir parçası olduğu kesindir ve bu haliyleTürkçeはyeçevrilerekayrıcabasılmayaşâyândır].

50. CatalogusCodicumOrientalium,quiincollectioneRic-hianaBagdadiexistunt.S.455-458.IV.Ciltsayfa298はdende-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

233232


vam.(C.I.R.).[BağdadはtaİngilizkonsolosuClaudiusJamesRichはinsahipolduğuŞarkyazmalarıkataloğu].

51. Urtheil des persischen Reisenden Mirsa Abu ThalibChan überDeutsche, aus seiner zu Calcutta im Jahr 1812erschienenenReisebeschreibung, Seite 660.Ueberzetz vonGeorgEedel.S.459-460.[HindliSeyyâhMirzâEbuTâlibはinHammerはedâirdeğerlendirmenotları,FarsçametinveAl-mancaveİngilizcetercemesiGeorgEedeltarafından.MirzâAbuTalibHân(1752-1806)Kalkütaはda1812はdebasılanseyâ-hatnâmesiileünlü,oğluMirzâHüseyinbundanbirnüshayıbabasıylatanışıklığı1802はdeİstanbulはdabulunduğusenele-regidenHammerはeyollamıştır.Seyahatnâmeİngilizceola-rakLondraはda1814はtebasılmıştır(Travels of Mirza Abu Ta-leb Khan in Asia, Africa and Europa during the years 1800, 1801, 1802, 1083.Farsçadançev.CharlesStewart)].

52. ModaffarAl-AbiwardiはsAufrufgegendieKreuzfahrerals sie sich Jerusalems bemächtigten. S. 461-464. Yazarı:AndreasMock.[HorasandoğumluIraklışâir,edîb,ahbârvenesebâlimiEbüはl-MuzafferMuhammedb.Ahmedel-Ümevîel-Muâvî el-Ebîverdîはden (ö.1113.bk.Cevat İzgi, ぬEbiverdîね,DİA,10,(1994),76-77)HaçlılarınKudüsはüelegeçirmelerineelem-nâk sayhalar. Burada Arapçaはdan Almancaya çevril-mişolaraktakdimedilendizelerİngilizceolarakşueserdedeyer almaktadır:EdwardPeters,The First Crusade: The Chronicle of Fulcher of Chartres and other source materials. PennsylvaniaUni.Press1998²,s.273-274].

53. SeetzenはsDeath.ExtractofaletterwrittentoM.Ham-merfromCairo,dated10July1815.ExtractofaletterfromMocha,dated2dFebruar1815,writtenbyJ.S.Buckinghametc.S.463-464.[Dergininyazarlarındanolup,buradakiikin-cimektuptaifâdeedildiğigibi(s.464)17Eylül1811はdeHacıMusael-HakimadıaltındaDervişkıyâfetinebürünmüşola-rakHacca iştirâk ettikten sonraMohaはda (Yemen) şüphelibir şekildehayatınıkaybedenDr.Ulrich JasperSeetzenはin

ölümünedâirgelenmektuplardakitarihin1815olması,hat-tâciltiçindekibazımektuplarınAralık1814tarihitaşımasısebebiyleIV.cildinbasımtarihininde1814olmasımümküngörünmemektedir.Buradakiikimektuptanilki10Temmuz1815 tarihli olarak Johann Lewis Burckhardt (1784-1817,bk.Autobiography of James silk Buckingham, including his voyage, travels, adventures, speculations, successes and fa-ilures,London1855)tarafındanHammerはeKahireはdengön-derilmiştir. Burada ismi geçen İngiliz seyyâh James SilkBuckingham (1786-1855) Seetzenはden en son mektup alankişidir. Seetzenはin Mohaはdan yazıp Burckhardtはa iletilmeküzereBuckinghamはagönderdiğibumektupaslında9Şubat1815 tarihli olarak gösterilmektedir. (Autobiograhy of Ja-mes silk Buckingham,s.318-319).BumektupBurckhardtはınelineoldukçageçgeçecektir,zirâkendisi13Ocak1813はdenberiyaşadığıKahireはdenosıralardaHacziyâretiiçinayrıl-mışolup,Mekkeyolundadır(Sketch of the Life of John Lewis Burckhardt, in select Cabinet of foreign voyages and travels,London1830,s.424.Hayatıkısmıs.416-439arasındadır),15Ocak1815はeMekkeはdenMedineはyeyönelmiş,28Ocakはtabu-rayavarmış,15MayısはtageldiğiYamboüzerinden24Hazi-ran1815はteKahireはyeavdetetmiştir.(Travels in Arabia com-prehending an account of those territories in Hedjaz which the Mohammedana regard an sacred. London, II, 1829,88,136,293,341,369).Mektubunsonundaki:SeyyâhHacıİbrahim (Hadj Ibrahim, Traveller) imzası, BurckhardtはınMüslümanlararasındakikimliğidir.GeneldekendiniぬŞeyh İbrahimねveぬİbrahim bin Abdullahねolaraktanıtır.SeetzenisekendisiniぬDerviş Şeyh Musâ el-Hakimねolaraktanıtmak-taydı.HerikisideArapçalarıvekılıkkıyâfetleriyanındaİs-lâmîkaidelereriâyetedişleriaçısındantambirmüslümanolarakkabuledilmekteydiler.SeetzenはinölümüyleilgilibazıayrıntılarıdaiçerenikincimektubagöreGothaDüküadınatopladığı yüzlerce yazmayı (Seetzenはin Şarkはta bulunduğu

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

235234


süreiçindetedârikedipyolladığıyazmalarıGothaDüklükKütüphânesiKatoloğuはndagörmekmümkündür:Die Orien-talischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Got-ha.I-III,haz.WilhelmPetsche,Wien1878-1892)birdeveka-tarınayükleyerekyolalanSeetzenhacziyâretidönüşündeMohaはdamuhtemelen17Eylül 1811はdeBedevîlerはin sûikas-dinekurbangitti.Dolayısıylaölümündenancakbirkaçsenesonraolayduyulmayabaşladı.

54. Metin başlıklarının bir kısmından oluşan muhtasarmuhtevadökümü.S.465-466.

55. Rouz-namé,ouCalendrierperpétueldeTurcs.Tabledeannées,CycleLunaire.Tabledelarévolutionannuelleduso-leiletdelacorrespondancadessignesetdegrésdeZodiaqueavec lesdouzemoisde lはAnnéeJulienne.TableduleverduSoleil. [Numarasız 10 sayfa halindeNavoniはnin sıra 3はdekiyazıdizisineilâveedilentakvimcetveli].

56. Hata-Sevab.[Numarasızikisayfa].

57. BabilÇiviyazısı levhası. [FdO. III, sırano.28 ile ilgiliolaraknumarasızbirsayfalıkilavelevha].

Beşinci cilt, Viyana 1816, [1817]

Vorrede(Önsöz):BucildinÖnsözはüneHammer,AvrupaはdaNapol-yonsonrasıdönemininbarışümidleriylebaşlarveぬKültürlerin ve dinlerin doğdukları, insanlık tarihinin kadîm beşiği ve kıblesi olan Şarkひıねbütünbusavaşlararağmengözdenuzaktutmadık-larını dile getirir. Giderek İngiliz hakimiyetine girmekte olanHindistanはdakiŞarkaraştırmalarınavebasılaneserleredikkatçekenHammer,Britanyakanunlarının,diplomasisininveyarat-tığıhavanınbuülkeyehayatiyetkazandıracağınaolaninancınıdilegetirirveböyleceoralardadagiderekŞarkはıbilimselyöndenelealacak,Avrupalıprofesörlervemisyonerlerinyerinitutacakpekçokâlimlerinyetişeceğinevurguyapar.Hammer,Önsözはünsonundabelkidebaştaraftaİngilizlereyaptığıbuolumlugön-

dermelerin sebebi olan asıl konuya değinir ve Seetzenはin esra-rengizölümününaydınlatılmasınıbubölgelerde en fazla sözügeçen bir güç olarak gördüğü İngiltereはnin yardımlarının bek-lendiğiniifâdeeder.

1. PoëmedAscha,aveclatraductionetdesnotescritiques,précédéeduneNoticehistoriquesurcepoëte.ParM.leba-ronSilvestredeSacy.NoticehistoriquesurlepoëteMaïma-ounbenKaïs,surnomméAscha.S.1-16.[Cahiliyyedönemişâirlerindenolup,Hz.Peygamberはindeçağdaşıvedöneminmuallakat tarzı muhteva ve dil özellikleriyle yazan şâiriolanMeymûnb.KayselAşâ,(ö.629?.bk.SüleymanTülücü,ぬAşâ,Meymûnb.Kaysね,DİA,3, (1991),544-545)hakkındadeSacyninâlimâneincelemesiveşâirinörnekbirşiirininyorumveaçıklamalarlayüklüArapçametnivedipnotlarıileFransızcaçeviri].

2. ProbenausMotenebbivonJosephvonHammer.S.17-22.[İstanbulはailkgeldiğindeşehirdedolaşırkenönündengeçti-ğibirmedresedeyükseksesleokunduğundandışarılaraka-dar sirâyet edengûlgûleyekulakverippencereden içeriyenazarettikte,bununsoldansağasallanarakhepbirağızdanpekmarûfArapşâiriMütenebbîはden(Ebüはt-TayyibAhmedb.Abdissamedel-Cufîel-Kindîel-Mütenebbî,ö.965,bk.İsmailDurmuş,ぬMütenebbîね,DİA,32,(2006),195-200)birşeylerez-berlemekteolantalebelerdengeldiğiniyazanHammer(Gay-rımatbuHatırât,BandIII,Heft2.s.14),buşâirekarşıözelbir ilgi besler. Oxford kütüphânesinde Divânはının Latinceçevirisiolduğununsöylendiğinevepekçokşarkiyâtçılarınburadan istifâdeyleşiirlerindenörneklemeleryaptıklarınaişâretedenHammer,kendisinindebirörnekolmaküzereonunbirşiirineyerverdiğinibelirtir.ArapçametinveAl-mancaçevirisi.BuçevirilerdeKâtibÇelebîはnin,yapılanşerh-lerineniyisidiyetavsifettiğiArapdilbilimcivedinbilginiAbuはl-HasanbinAhmedel-Vâhidîはnin(ö.1076,bk.R.Sellhe-im,ぬWāhidīね,EI²,XI(2002),48)Divânü Ebiひt-Tayyib el-Mü-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

237236


tenebbi ve fî eşnâひi metnihî şerhuひl-Vâhidî(neşr.F.Dieterici,Berlin 1861) unvânlı eserinden istifâde etmiştir. Bu terce-meninVâhidîはyedepekbağlıkalmayanserbestbirşekildeyapıldığına bazı örneklemelerle yergide bulunan tanıtmaiçinbk.Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung,Ock.1819,no192,s.105-106.HammerMütenebbî Divânıはnıntamamınıtercemeederek1824はdeAlmancaolarakyayınlamıştır.(Mo-tenebbi, der grösste arabische Dichter. Zum ersten Mahle ganz übersetzt von Joseph von Hammer,Wien1824].

3. ExtraitdelHistoiredesdynastiesattribuéàFakhr-ed-dinRazy.Man.Ar.delaBibl.roy.deFrance,Nr.895.fol.29.parM.A.Jourdain,LempirepassedelafamilledesOmmi-adesàcelledesAbbassides.(Avantdentrerenmatiére,ilestindispensabledexposerdansuneintroductionlescommen-cemens,dAbouMoslemAlkhorassany,carilfutlhommedeladynastie,lechefdelavocation,etcestàluiquondoitenattribuerletriomphe).S.23-40.[FahreddinRâzîはye(ö.1210,bk.YusufŞevkiYavuz,ぬFahreddiner-Raziね,DİA,12,(1995),89-95) atfedilen hanedanlar tarihinden mücmel, Emevîhanedanın çöküşü ve yerini Abbasîlerはe bırakması. Giriş:EmevilerはindevrilmesiveAbbasîlerはinsaltanatıelegeçirme-lerindehâkimbir roloynayanEbuMüslimAbdurrahmanb.Müslimel-Horâsânîはnin(ö.755)kökeniveilkzamanları.Yazarı:M.A.Jourdain.Fransızca].

4. Method of renewing the Giohare, or flowery grain ofPersianswords,commonlycalledDamascusblades.ByMr.JohnBarker,HisBritt.MajestysConsul-GeneralatHalep.S.40-43.[ぬÇeliğe su verme metodu veya genelde Dimaşk pala-ları olarak bilinen çiçek damarlı Acem kılıçlarıねbaşlıklıHa-lepはtekiİngilizkonsolosuJohnBarkertarafındanİngilizce].

5. ChemischeVersuchemitdemSagh.S.45.Yazarı:Jacqu-in. [Kimliği açıkça belirtilmeyen yazarı herhalde ViyanaÜniversitesiはndebotanikvekimyatahsiledenJosephFranzvonJacquin(1776-1839)olmalıdır.Yakıcı,muhrikkimyasal

birmaddeolanŞapilekılıçlarınparlatılmasıişleminedâirtarifveterkib.Almanca].

6. Auszug eines Schreibens des Hrn. Bellino an Hrn. v.Hammer.Bagdadden16May1816.S.4548.[KadimComa-naPonti(TürkveErmenilerinGomanakdediği)mevkiininTokat olduğu hakkında İstanbulはdan yola çıkarak beş aysonraBağdadはavaranBellinotarafından16Mayıs1816ta-rihliolarakHammerはeyazılanmektuptan.Kimliğitamifâ-deedilmemekleberaberAsurolojininbuönemliismiWürt-tembergはli Karl Bellinoはdan başkası değildir. (1791–1820,Musul)]. ViyanaはdaOrientAkademisiはni başarıyla bitirmiş,dokuzdilöğrenmişveHammerはintavsiyesiyleBağdadはtaRi-chはinyanında sekreterolarakçalışmayabaşlamışveonunadına çiviyazısımetinleri zabtetmiştir. British-MuseumはdabulunanBellino-Silindiri olarakbilinenkayıt onunadıylaanılır].

7. Noticeseurleschevauxarabes.ParM.lecomtedeWen-ceslasRzewuski.S.49-60.[KontRzewuskiはninuzmancabirtutku sahasıolanArapatlarıyla ilgilibuyazısı, Seetzenはinkarşıiddiâlarınada(bk.FdO,II,sırano.37)bircevapgibidir.Sonsayfadabirküheylanresmiveatınırkınıvecinsinigös-terendamgalarınyeraldığıbirlevhabulunmaktadır].

8. Wörterverzeichniss der Koibalen und Motoren, zwe-yer Ssamojedischen Stämme im Altayschen Gebirge, vonHerrnJulisvonKlaproth.S.61-67. [AltayDağlarıbölgesin-den Samoyed boyundan Koybal ve Mator ulusları dilineait(Almanca-MatorveKoybalca)sözlük.Yazarı:JuliusvonKlaproth.Koyballar1711はdeilkdefazikredilmişve1704はdensonra YenisayKırgızlarının iskânıyla oluşmuş olup, bura-daki halk kendilerineTuba demekteymiş.Matorlar ile ya-kın ilişkiler içindelerve ikisigeneldebirlikteanılırlar.18.yüzyıl seyyâhları bu iki ulusu Samoyedlere bağlarlar. bk.LeonidPavlovichPotapov,ぬZumProblemderHerkunftundEthnogenese derKoibalen undMotorenね, Journal Societee

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

239238


Finno-Ungrien, Helsinki 1957, 59, 104 vd.; Claus Schönig,ぬSüdsibirisch-türkische Entsprechungen von Völker- undStammesnamen aus derGeheimen-Geschichte derMongo-lenね,Exploring the Eastern Frontiers of Turkic, ed.MarcelErdal-IrinaNevskaya,Wiesbaden2006,s.225].

9. Sened,dasistVertragsurkunde,vonOmarIbnChattab,demzweytenChalifen,demPatriarchenvonJerusalemun-terseinemSiegelgegeben.EingeschicktvonS.E.demHer-rnRittervonItalinskyRussisch-KaiserlichenGesandtenzuRomundübersetztvonJosephvonHammer.S.67-69 [Ku-düsfethiakabindeHz.ÖmerはinPatriğeverdiği20RA15/27Nisan636 tarihli Ahdnâmesi.RusyaはnınVatikanelçisiveşahseneğitimlibirOryentalistolanKont İtalinski tara-fındangönderilmişolanArapçametinHammertarafındantercemeedilmiştir.ArapçametinveAlmancatercemesiylebirlikte. Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitnug yorumcu-sububelgeninsahiholmadığınadâirbirnotilâveetmiştir(Oct. 1819, no. 192, s. 106).Yeni çalışmalarda da böyle birbelgeninancak12.yüzyılkaynaklarındazuhûrettiğigerek-çesiyletamamenhayalîolduğusavıkabulgörmektedir.bk.HaraldMotzki,Dimma und Égalité. Die nichtmuslimischen Minderheiten Ägyptens in der zweiten Hälfte des 18. Jahr-hunderts und die Expedition Bonapartes (1798-1801).Bonn1979,s.81].

10. EinGaseldespersischenLyrikersKemal,ausder (nä-chstes Jahr bei Camesina erscheinenden) Geschichte derpersischen Redekünste, von Joseph von Hammer. S. 70.[İranはlımutasavvıf ve şâirlerinden, gazel vâdisinde Sadî-iŞirâzî (öl. 1292, bk. Mustafa Çiçekler, ぬSaのdî-i Şirâzîね,DİA,35,(2008),405-407)veHümâm-ıTebrizîはyi(ö.1313-4,bk.G.M.Meredith-Owens,ぬHumāmal-Dinb.AlāTabriziね,EI²,III(1987),572-573)taklîdeden,geneldeaşkvetasavvufkonu-sundainşâedenKemâl-iHucendîはnin(ö.1401,bk.M.NazifŞahinoğlu, ぬKemâl-iHucendîね,DİA, 25, (2003),226)birga-

zeli.HammerbugazeliGeschichte der schönen Redekünste Persiens, mit einer Blüthenlese aus zweihundert persischen Dichtern(Wien1818)isimlieserindenalmış.Bueserinぬge-lecek seneね çıkacağınayapılan işâretdoğrultusundadergi-nin bu beşinci sayısının 1817 senesi içinde çıktığı istidlâlediliyor.FarsçamatlavegazelinAlmancatercemesi.Kulla-nılanDivânはın68dukayasatınalındığınaveilksahifedekimühründaşehâdetettiğiüzereEnderûn(sultan)Kütüphâ-nesiはndençıkmaveherzamanrastlanamayacakderecelerdegüzelminyatürlerlesüslüzî-kıymetbirnüshaolduğunadâiryapılan açıklama, bu gibi pek çok yazmanın kaynağınınneresiolduğunuhatırlatmasıbakımındanhazindir.Zikre-dilenDİAmaddesiyazarıdabuyazmayaişâretetmektedir.YazmaeserlerinEnderûnKütüphânesiはndedahigüveniçin-debulunmadıklarınadâirbk.MustafaKesbî,İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin),yay.AhmetÖğreten,Anka-ra2002,s.521-522;İsmailE.Erünsal,Osmanlı Vakıf Kütüp-haneleri,Ankara2008,s.269-270].

11. EstrattodellibrodettoUtercand.,ultimotomodelgranlibro Ramaen, libro dell Incarnazione. Communicato daMonsignorMünter, Vescovo di Selanda. S. 71-80. [ArşövekMünterはinbuyazısıHinddestanıRamayanaはdanbirparçasunmaktadır.SanskritçeolarakyazılmışeskibirHinddes-tanıolanRamajanayedikitaphalindeolup,buradayedin-civesonkitapolanUttara Kanda (inkarnasyonkitabı)elealınmaktavekutsalVişnuolaraktekrarhayatbulacakolanprensRamaはnınhikâyesianlatılmaktadır.Ramajanadesta-nı24binbeyittenoluşmaktadır.İtalyanca.Devamıvar.bk.FdO,V,sırano.34].

12. Notice.SurAbouNoamaKatary,extraitedesviesdeshommes illustres dEbnKhilcan. ParM. J. D. Destains. S.81-84.[HârîcîlerinilkbüyükfırkasıolanEzârika(bk.Mus-tafaÖz,ぬEzarikaね,DİA,12,(1995),45-46)kolununsonlide-ri, Bedevî ve Arap olmakla övünen bağnaz bir şahıs olan

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

241240


KatarîbinFücâe,Katarlıolupasıl ismibilinmezve lakabı“beklenmedik, sürprizね anlamına gelmekteymiş (ö. 697 ?,bk.MustafaÖz, ぬKatarîbinFücâeね,DİA, 25, (2002),31-32).FransızŞarkiyâtçıDestainsburadaherhangibirönbilgiveaçıklamada bulunmadan Katarîはnin hayat hikâyesini İbnHallikânはın Vefeyâtはndan (IV, 261) nakl ederek, muammaçözümünüokurlarahavâleettiğibirsürprizhazırlamıştır.Arapçametin,Fransızcaçevirisi].

13. SprachprobenderTatarenvonDobrudscha,ausEwliasReisebeschreibungIII.Theil.VonJosephvonHammer.S.84.[Hammerはin yeni keşfi Evliya Çelebiはnin Seyahatnâmesiはn-denDobrucaTatarağızıörneklemeleriiçerendokuzsatırlıkküçükbirparçacık.İçlerindeOsmanlıcasözcüklerbulunanAlmanca.Sayfaaltıboşkalmasındiyeyapılanilâvelerden].

14. UeberdieEigenschafteneinesStaatsmannesüberhaupt,und eines diplomatischen insbesonders, nach morgenlän-dischenIdeen,ausdemtürkischenWerkeLamiis,vom Adel des Menschen.Wort-undReimgetreuüberzetzvonJosephvonHammer.Vorbericht. S. 85-95. [Bursa doğumlu DivânşâiriveNakşîşeyhiolupasılismiMahmûdolanLâmiîはnin(ö.1532,bk.GünayKut,DİA,27,96-97)Şerefüひl-insânunvân-lı eserinden,birdevletadamınınhâizolması icâbedenev-sâfıhakkında.SelîkaitibariyleaslınaaynensadıkkalınmışolarakAlmancaはyaçeviren:Hammer.Giriş(Vorbericht)kıs-mı.Sayfa87はdeölümtarihinin933/1526olarakgösterilmişolmasıtashihemuhtaçtır.YukarıdakiGirişkısmındanson-ra esasmetin]. Uebersetzung. Erklärung des Pferdes überdieBothschaft,undUebertragungderselbenandasKame-el.[Terceme:AtはınelçilikhakkındakiaçıklamasıvebuişinDeveはyeihâlesi.Osmanlıcametins.88-90,Almancaçeviris.91-95.ÖzgünOsmanlıcametinFarsçabaşlıktaşır:Teferrüs nümüden-i feres der-emr-i risâlet ü ihâlet in-hâlet-i ber-ker-den-i üştur-i sâhib-i adalet.HammerはinburadayerverdiğiOsmanlıcametiniçinbk.Lâmiはî Çelebî, Şerefüひl-insân. (İnce-

meme-Metin)DoktorateziolarakhazırlayanSaadettinEğri.Bursa Üni. 1997. Basılmamış tez, s. 234-240. HammerはinverdiğiOsmanlıcametniYeni-Türkçeはyleyineaynısayfalararasındabulmakmükündür].

15. HebräischeInschriftinderBurgzuGrätz.S.96.[Grätzşatosundaki1389tarihlitüccârdanRabbiNissimはinİbranî-ce mezâr kitâbesi. Yazarı belirtilmemiş ve yalnızca ぬMねile imâ edilmiştir. Bu, Avusturya, Steiermark gibi bölge-ler tarihçisi, çeşitli eserlerin sahibi yazar, felsefe doktoru,GrazはdakiBenedikt tarikatı vakfının sorumlusuvs.AlbertAntonMucharvonRiedundRangfeld(1786-1849,bk.Hrsg:L.M.Surhonevs.,Albert Muchar,Wien2010)olmalıdır].

16. DiplomdespersischenSonnen-undLöwenordens,über-setzvonJosephvonHammer.S.97-98.[FetihaliŞâhınihdâsettiğiŞevvâl1223(1809)tarihliGüneşveArslan(Şîr Hurşîd)Nişânıberâtı,FarsçaveAlmanca tercemesi.Tercemedeta-rihin1811veAlmancametinkısımındasözkonusuedilenpadişahınII.Selimolarakgösterilmişolmasıtashihemuh-taçtır. Hammer, İran nişânın III. Selimはin tahta çıktığı (7Nisan1789)asrınsonlarındaihdâsedilenHilâlNişânıはnıntaklidi olduğunu belirtmektedir. Osmanlı nişânın, hilâlvemurassa tuğralı olarak göğüs üstüne rabtedilen büyükveaynızemindeancakmadalyonolarakkırmızıkordonlaboyundataşınmaküzereküçükcinsleribulunmaktaydıveyalnızca yabancılara verilmekteydi.Nişanlar,NapolyonunMısırはasaldırması(Temmuz1798)vedefedilmesi(1802)so-nundabaştaAmiralHoratioLordNelson(1758-1805)olmaküzeremüttefiklereverilmeküzere ihdâsedildiğibiliniyor.13Ağustos1798はdeAbukırはdaFransızdonanmasınıamiral-likgemisiLはOrientilebirliktebatıranAmiralNelsonはa(1758-1805)1000altındaihsânedilmişolarakgönderilenveres-mindegörüldüğüüzere şapkasınaoturtmuşolduğuelmasşuâlımuhteşemmurassa çelenk ve sol göğüsü üzerindekiyineelmasşuâlımurassa(yükselen,yanisolabakan)Hilâl

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

243242


Nişânıはnın renkli görüntüleri için bk.Metin Erüreten,Os-manlı Madalyaları ve Nişanları,İstanbul2001,20-21].

17. ProbeeinerUebersetzungdesMesnewiDschelaleddinsRumi.Von.Hrn.V.Hussard.IV.Erzählung vom Gewürzkrä-mer und dem Papagey, welcher das Oel im Gewölbe versc-hüttete.Cilt I,92.sayfadandevam.S:99.-101. [MevlânâはnınMesnevîはsinden parçalar, Farsça ve Almanca çevirisi, Vin-cenz von Hussard tarafından. Konu: Bakkal ve Dudunun Hikâyesi. Dudunun dükkândaki gülyağlarını dökmesi.Bk.Mesnevî,çev.Veledİzbudak,İstanbul1960³,I,20-26].

18. UeberdieBedeutungdesNamensAttilaunddenWohn-sitzseinesStammesanderWolga,ausEwliaunddemDchi-hannuma.VonJosepfvonHammer.S.102.[EvliyâÇelebiはninSeyahatnâmeはsiveKâtibÇelebiはninCihânnümâはsındanha-reketleAtillaismininanlamınadâir,yazarı:Hammer].

19. BeschreibungdermerkwürdigenGemäldeeinerpersis-chenSchachtel,imBesitzeSr.DurchlauchtdesHerrnFürs-ten von Metternich, von Joseph von Hammer. S. 103-108.[İranelçisitarafındanFreiherrvonSteigenteschvasıtasıylaPrensMetternichはehediyeedilenminyatürlükutununüze-rindekiresimleredâirHammer tarafındanyapılanaçıkla-malar.Sayfa102ve103arasındakinumarasızsayfadasözüedilenkutununminyatürleri gösterir bir levhayer almak-tadır.BulevhagravürustasıMansfeldはinelindençıkmıştır.PrensMetternichhediyeninkendisine takdiminden sonrabirgeceyemeğedavetettiğiHammerはdenminyatürlerinyo-rumlanmasınıistemiştir.(Hammer,bununtarihiiçinBala-yıdönüşünün-Hammer,doğumgünüolan6Haziranはdaev-lenmişvealtıhaftalıkbirbalayıseyahatineçıkmıştır-ikincigünüdiyor,hesabagöre18Temmuz1816olmalıdır).Bununüzerine Hammer, resimlerin açığa çıkartılması ve özgünrenkleriyleboyanması işiniMansfeldustayahavâleetmiş,minyatürüzerindekitümresimler,ortadaTaht-ı Tavûsüze-rindeKaçarHanedanındanFethaliŞahbaştaolmaküzere

resmedilenfigürveobjelerintümünüetraflıcatahlilvetarifetmiştir.HammerkutununMansfeldustatarafındanhazır-lanarakkâğıdadökülenrenkliresimleriniPrensMetterni-chはeAralıkayıortalarında(1816)vermişolduğunusöylüyor(bk.Hatırât,s.234-235,236),bubilgidoğrultusundaelimiz-dekiV.cildinbasımtarihinin1817senesinekaymasıgerek-tiğinibirkezdahasübûtbulmaktadır.(Aynıneticeyeişâretedilmeküzereayrıcabk.FdO,V,sırano.10)].

20. Proben einerUebersetzung des Schachnameh durchS.Fr.GüntherWahl.S.109-137.[Yakındaeserintamamınıterceme etmiş olarak bastıracağına işâret eden (bildiğimkadarıylabu tahakkuketmemiştir)veburadaokurlarınaküçükbirdamakzevkitattırmakarzusundaolanGüntherWahl,önceHomerveeserleriolanİlyadaveOdiseusilekı-yaslayabildiğimaのrûfşâirFirdevsîはninŞehnâmesihakkın-daetraflıbirdeğerlendirmedebulunmaktavegenişbilgi-lervermektedir.Buyazınınyazarıolarakkimliğihakkın-da-diğeryazarlariçindeolduğuüzere-herhangibiraçık-lama yapılmayan Samuel FriedrichGüntherWahl (1760-1834)ŞarkiyâtçıvedahaziyâdedeÇindiliuzmanıolarakbiliniyor.Daha sonraŞehnâmeひden bir parçanın (ぬBirincikitabsekizincinâmesininhatimesiね,ぬPiştadilerはinTarihiね)çevirisiniveriyor:Proben aus Scháhnâmeh. Beschluss des achten Gesanges des ersten Buchs. (Geschichte des Pisch-dadier. S. 130-131. Burada sözü edilen parça kadim İranefsanevîtarihindeyeralanPiştadilerinaltıncıhükümdarıolan ぬFeridunひun Ölümüね başlığını taşıyan kısma tekabületmektedir.bk.Şehnâme,çev.NecatiLugal,İstanbul(Maa-rifBasımevi)1956,I,193-194.ぬPiştadîlerTarihi(Geschich-te der Pischdadier)veぬBirincikitabınsekizincinâmesininhatimesiね(Beschluss des achten Gesanges des ersten Buchs)başlıkları, Wahlはin elindeki yazmada yer alan başlıklarolup, doğrudan ぬFeridunひun Ölümüね denmesi icabettiğigibi,bunlarokuyucuyuyanıltabilmektedir.Butürbaşlık-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

245244


larstandartdeğildirveheryazmadadeğişikolabilmekte-dir,genellikledebunlaraeserintaşbasmasınüshalarındayerverilmiştir.Sayfa132-137arasımetinleilgilimuhkembiraçıklama(Commentar)yeralmaktadır.Wahlはinbuyazı-sıherhalükârdafevkâladedeğerlibirçalışmaolarakgöz-denkaçmamalıdır.DahaönceKontvonLudorftarafındanyapılanküçükbirparçanınçeviridenemesiiçinayrıcabk.FdO,II,sırano.6).GütherWahlはinTürkçebildiğideanla-şılmaktadır.1797はdeBerlinはedâimîelçiolarakgönderilenAli Aziz Efendiはnin takdim ettiği nâmelerin tercemeleriBerlinはdeyapılamadığındanHalleÜniversitesindeçalışanProfessörGünterWahlbu iş içinvazifelendirilmiştir.Bk.H. Ahmed Schmiede, Osmanlı ve Prusya Kaynaklarına Göre Giritli Ali Aziz Efendiひnin Berlin Sefareti, [İstanbul1990],s.19;tercemeleriçinbk.s.49-59].

21. SpecimensofpersianPoetry.By.H.G.KeeneEsq.S.137.[ÖzellikleHindistanはlailgiliçeşitliönemlieserleri(The Fall of the Moghul Empire in Hindustan,The Turcs in India)olanveİrannazmıvekıssaları(Fabel)dailgisahasınagirdiğianla-şılan,Şubat1806はdaHertfordshireはde(İngiltere)açılanDoğuHindistan Kolejiはnin Arapça ve Farsça profesörlüğünde debulunan Henry Georg Keene (1781-1864)はden İran nazmınamisâlolmaküzereÖmerHayyâmはdanküçükbirdenemeör-neklemesi. İkibeyitlikFarsçametin(Kāl Ömer Hayyâm)veİngilizceçevirisi(A fragment of Omar Khiam)].S.137.

22. Stophes of Ebn Yemeen, S. 138-139. [Önemli bir İranşâiriveKıtaはlarıylamarûfolanİbn-iYaminはden(AmirFah-reddinMahmudb.Amirel-Faryûmadî,ö.1368,bk.J.Rypka,ぬIbn-iYamînね,EI²,III(1971),968-969)altıKıta,Farsçametinveİngilizceçevirisi.Buradayazarıaçıkçabelirtilmemişol-maklaberaber,bununH.G.KeenetarafındanhazırlanmışolduğunaRypka ilgilimaddede işâret etmektedir (s. 969).Hammer de İbn-i Yaminはden 30Kıtはaはyı Almancaはya çevir-miş ve Viyanaはda 1818はde basılan Geschichte der schönen

Redekünste Persiensadlıeserindeneşretmiştir(s.234-239)].

23. Réglemenpour lesParasites; traduitdu turcparTho-masdeChabert.Loriginalparafé,etportanttouslescara-ctéresdelautenticitésetrouvedanslacolletiondesfirmans,lettres et autres piéces originales à lAcadémie I. etR. deslanguesorientalesàVienne.S.140-141.[ViyanaKayzerîveKralîŞarkAkademisifermanvebelgekülliyâtındamahfûz23CA.1216/1Ekim1801tarihliDalkavukluk Şurûtu,Os-manlıcametin,Fransızcaçevirisi.Yazarı:ThomasChabert].

24. StrophenScheichSaadsausHama,gest.650(1252),ausJosepfvonHammersGeschichtepersischerDichtkunst.S.141.[DahaziyâdeÖmerHayyâmgibiRübâîtarzındayazmışolanHamaはlıŞeyhSaadはın(ö.1252)rübâîlerinden.BunlarınHammerはin ぬGeschichte persischer Dichtkunst (kastedilen:Geschichte der schönen Redekünste Persiens, mit einer Blüt-henlese aus zweihundert persischen Dichtern (Wien 1818)adlıeserinden(s.163)alınmıştır.Farsçametinolmaksızın,dörtkıtaAlmancaçeviri.Yazarı:Hammer].

25. PersischesHochzeitsgedicht,in32Versenoder16Dis-tichen im Jahre d. H. 1232 (1816), aus Bagdad nachWieneingesandtvonHarib.S.142-143.[6Haziran1816はdaevlenenHammer için 32 mısra, 16 beyitlik sûrnâme, Bağdadはdanyollanmıştır.FarscametninmeçhûlyazarıHarib.Almancaçevirisi belirtilmemekle beraber Hammer tarafından ya-pılmışolmalıdır.DipnottaHammerはin işâret ettiğiHorosはa(Apollo,s.32ve33)göre,16sayısısürûr(Vergnügen),32isehazz-ı aşk(Liebegenuss)anlamıtaşımaktaymış!

26. DoppelgereimtesGedichtKatranEdschelisはs,ausderimDruckebegriffenenGeschichtederpersischenDichtkunst,vonJosephvonHammer. S. 143-144. [Hammerはinbasılma-sısözkonusuGeschichte der schönen Redekünste Persiens, mit einer Blüthenlese aus zweihundert persischen Dichtern

unvânlıeserinden(bk.s.88)EmirKatranbinMansurel-E-celîdenTercih-Bend,FarsçametinAlmancaçevirisi].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

247246


27. Extraitshistoriquesrelatifsautempsdescroisades,dulivreInsol-djelilfit-tarikhikodsvel-Khalil,parM.deHam-mer. IV.cilt237. sayfadandevam.S.145-163. [Muhammedel-Uleymiはninel Ünsüひl-Celil bi Tarihiひl-Kudüs veひl-HaliladlıeserindenKudüstarihikısmı,bk.FdO,II,sırano.8,15,48;III,sırano.12,13;IV,sırano.23.KudüsはünHz.Ömertarafın-danfethi,verdiğiAhdnâme,veMervanoğluHalifeAbdül-melikiletefrikasonaermektedir].

28. LuftsteininderSteyermarkgefallenimJ.1618,ausderosmanischenReichsgeschichteNaimasB.I.S.326.VonJo-sephvonHammer.S.163.[Naîmâ Tarihiはinden(I,263)alın-mış1618 senesindeSteyermarkはadüşengöktaşıhakkında.HammerはinkullandığıeserMüteferrikatabıolmalı.EserinHicrî1280ÇerçeveliTabıesasalınarakMehmetİpşirlita-rafındanYenitürkçeはyeaktarılmışolanbasımında(Ankara,TTK2007)buparçayeralmamaktadır.Ayrıcabk.FdO.IV.sırano.30.yazarı:Hammer].

29. SéanceXXXIVémedeHariry,SéancedeZébid.(tradu-iteparGrageretdeLagrange).S.164-174.[Harirîはden31.Ma-kame(Remliyye).Arapçametin;S.164-166veFransızçaçe-virisi.Traduction.AlharethbenHammàmaraconté/HârisibniHemmamanlatıyorvediyorki,S.167-174.Yazar:Grage-retdeLagrange.Yenitürkçemetiniçinbk.Hariri,Makamat,çev.SabriSevsevil,Istanbul1952,s.216-221].

30. Extract of a letter from Cladius James Rich, Esquire,HisBritt.MajestysResidentatBagdad,toCountWenceslasRzewuski. S. 175-176. [BağdadはtanMajesteleri hükümetinintemsilcisiRichtarafındanKontRzewuskiはyeİngilizceolarakyazılmışmektuptanmuhrec.RichhenüzbilinmeyenKürdis-tanはabirgeziyapmayanekadaristekliolduğunudilegetirirveKontunilgisahasınahitâbederekKüheylanhakkındaözelsekreteriBellinoはnunçevirdiğiArapçabirbelgeyigönderir].

31. Urkunde über die Abkunft eines arabischen Pferdes,ÜbersetzvonHerrnBellino.S.175-178.[BirArapatınınşece-

resinedâirbelge,ArapçametinveAlmançaçevirisi,Richはinhusûsî kâtibi Karl Bellino tarafından yapılmıştır. Şecere,Musulはda 1816 senesi Nisan ortalarında (CA 1231) tanzimedilmişolupyedişâhidtarafındanmühürlenmiştir].

32. AsisisStadtaufruhr,vonJosephvonHammer.S.178-182. [16. yüzyılın şâirlerinden olup (ö. 1585, bk. SâdeddinNüzhet Ergun, ぬAzîzîね, İA, II, (1979), 156)AzizîmahlâsıylamarûfturveasıladıAşıkÇelebîveyaMustafaolarakifâdeedilir.Meşhûreserimesnevîtarzında,mukaddimevehati-mesiylebirlikte225beyittutanveİstanbulはun29güzelka-dınıhakkındaüçerbeyitlikmedhiyelerinşâettiğiŞahran-gîz-iAzîz adını taşır.Hammerbueserden12güzeli tasvîredenparçayıOsmanlıcametinleriveAlmancaçevirileriylebirlikteyayınlamaktaveokurlarına şiirdünyasınınnâdirörneklerinden biri olarak bunları ilk defa tanıtmaktadır.Şahrangîzひden Hammerはin yayınladığı bu parçalar dahasonra Gibb tarafından da Târîh-i Eşâr-ı Osmâniyye nâm eserineidhâledilmiştir.bk. EliasJohnWilkinsonGibb, His-tory of Ottoman Poetry, London 1965², III, 182-186].

33. LitteraeSultaniBajasidisII.adPontificemAlexandrumVI.ExtraitdunelettredeM.Belinauministresecrétairedé-tat,datéedeBesançon,28décembre1759.S.183-187.[II.Baye-zidはin(ö.1512),PapaVI.Aleksanderはe(ö.1503)yolladığımek-tupları.(Jacque?)BelintarafındanFransadışişleribakanınaBesançonはdan yolladığı 28 Aralık 1759 tarihli mektuptan.FransızcakısabirtakdimvemektuplarınLâtinceçevirileri.ÖzellikleCemSultan(ö.1495)hadisesisebebiyle,Papaはnıngö-zetimialtındabulunanCemはielegeçirmeküzereFransakralıVIII.CharlesはınbüyükbirorduylaRomaüzerineyürüyeceği-ni,ayrıcaNapolikrallığınasaldırıp,kızıLucreziaBurgiasileevliolanAragonhanedanındankralII.Alfonsoはyu(ö.1500)yerindenetmekistediğiniihbârveyardımbeklediğinibildir-mekvebuanlamdagizliirtibâttabulunmaküzereİstanbulはagönderilenCenevizlipapalıktemsilcisiGiorgioBuzardoはnun

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

249248


evrâkından.II.BayezidはinburadayeralanbeşadetmektubuEylül,birtanesiEkim1494tarihlidir.(Mektuplarıniçerikleriiçinbk.HansPfeffermann,Rönesans Papalarının Türklerle İşbirliği,çev.KemalBeydilli,İstanbul2003,s.100-103).Bun-lardanbiriBuzardoiçinyazılanitimâdnâmedir(Authentiea Confirmatio). Bu faaliyetler cümlesinden olmak üzere bk.Pfeffermann,aynı eser,s.94,87,100-103].

34. EstrattodellibrodettoUtercand.ultimotomodelgranlibro Ramaen, libro dellは Incarnazione. Communicato daMonsignorMünter,VescovodiSelanda.S.188-196.[ArşövekMünterはinbuyazısıHinddestanıRamayanaはdanbirparça.FdO,V.sırano.11はdendevamediyor.Devamıvar].

35. FortsetzungderProbenausMotenebbi.VonJosephvonHammer.V.ciltsayfa22はdendevam.S.197-203.[HammerはinbüyükbirhayranlıkduyduğuvenihâyetDivânはının tama-mını Almanca olarak yayınladığıMütenebbîはden parçalar.ArapçametinveAlmancaçevirisi].

36. AnmeinenSohnCarlanseinemGeburtstage,den20.April 1817. S. 204. [Hammerはden oğlu Karl Josepf Camil-loはnundoğumu(20Nisan1817)vesilesiyleArapçabirrübâîve bununAlmanca çevirisi. Karlはın doğum tarihinin 1817olmasısebebiyle,dergininbasımtarihininserlehâsındabe-lirtildiğiüzere1816olmasının imkânsızlığıkendiliğindenortayaçıkmaktadır].

37. MerkwürdigeStelleüberdenUrsprungderMagyaren,ausderReisebeschreibungEwliasII.Theile.VonJosephvonHammer.S.204. [MagyarlarınmenşeiveMacarkelimesi-ninkökeninedâirhalkarasındatedavüredenefsanelerdenhareketle(HammerはegöreEvliyâbunlarıgerçekgibialgılar)EvliyâÇelebîはninII.cildindenküçükbirOsmanlıcaalıntıveAlmancametin].

38. Bülariaeurbisorigoatquefata,TatariceetLatine,curaC.M.FraehniiRostochiensis.S.205-212.[Bulgarhanlığının

başlıca şehirlerinden Bolar/Bular/Bolgar hakkında, Tatar-ca-TürkçemetinveLatinceçevirisi.Yazar,Simbirskはden21km.uzaktaakanküçükbirnehirolanBilyerkekıyılarındayer alan harabelerden hareketle burasının Bular şehri ol-duğuiddiasındadırvebunugüçlendirmekamacıylaAksak Timur Tarihiはnden(Dâstân-ı Aksak Timûr)burayadâirka-yıtlarçıkarırvebunlarıTatarcaolarakverirveLatinceçevi-risiniyapar.Bumuhkemyazınınmüellifihakkındaismidı-şındabirbilgiverilmemiştir.BuşahsınBulgarDevleti,AltınOrdaveerkendönemRustarihiüzerine,Ibn-Foszlanひs und anderer Araber Berichte über die Russen älterer Zeit. Text und Übersetzung mit kritisch-philologischen Anmerkungen; nebst drei Beilager(Petersburg1823)gibieserindendeanla-şılacağıüzereilkciddiçalışmalarüreten,şarkiyâtcı,dilbil-gini,nümizmatik,KazanÜniversitesiprofesörlerinden,filo-lojivefelsefedoktoru,RustockdoğumluveSt.Petersburgはdaölen(1782-1851)ChristianMartinJoachimFrähnolduğuan-laşılmaktadır.Bk.MirkasyanA.Usmanov,ぬTheStrugglefortheReestablishmentoforientalstudiesintwentieth-centuryKazanね,in:M.Kemper–St.Conermann,[Ed.],The Heritage of Soviet Oriental Studies,NewYork2011,s.169-170.

39. Frühlingsgedicht Mevlana Dschelaleddin Rumiはs. AusdemvonHerrnLegazions-SecretairValantinHussarausCons-tantinopelfürdieK.K.BibliothekzuWieneigenhändiggesch-riebenemDiwaneundübersetz inderGeschichtepersischerDichtkunstvonJosephvonHammer.S.213-216.[MevlânâdanBahariyye,FarsçametinveAlmançaçevirisi.İstanbulはdaNem-çesefâreti sekreteriValentinHussardはınkendihattıylayazıpViyanaはya gönderdiği Farsçametin, Hammer tarafından Al-mancaはyaçevrilmişolarakGeschichte der schönen Redekünste Persiens, mit einer Blüthenlese aus zweihundert persischen Di-chternunvânlıeserinekonulmuştur.Bk.s.183-184].

40. Entzifferung der egyptischen Buchstabenschrift, aufderSteinplatte,dieaufderKupfertafelzumerstenHeftdes

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

251250


drittenBandesderFundgrubenNo.1.abgebildet ist,nebstderErklärungeinerpersischenGemme.(MiteinerKupfer-tafel).VonS.F.GüntherWahl.S.217-224.[Fundgruben des Orients dergisinin III. cildinde 1nolu bakır kazım işi lev-hadayeralan taşüzerinehakedilmişEskiMısıryazısınınçözümüvebunailâvetenbirİrankitâbesiaçıklaması.DahaöncekisayılardayazılarınıbildiğimizGünterWahltarafın-danAlmanca].

41. Explicatio tabulae, characteres cuneiformes ex tertia,quartaque scriptura recensentis. S. 225-230. [FdO dergisiHiyeroglif yanında Çivi yazısıyla da ilgili öncü rolünü buyazıyladadevamettirmektedir:Babilçiviyazısıhakkında,levha metin (s. 229-230). Latince. (Son levhanın altındakiyarımsayfada(s.230)yeralanArapçametinyandasırano.42はdekiyazıyaaittir).Yazarı:GrekveLatindilleri(graecaeetlatinaeling.)professörüD.G.F.Grotefend].

42. MétamorphosesimaginéesparMahomet,tiréesduliv-reinstituléKhiridet-ul-agiaïb.TraductionlittéraleparF.P.,S.230-231.[Yazarismiaçıkçabelirtilmemiş.Kimeaitoldu-ğuzikredilmeyenCerîde-i AcâyîbadlıbireserdenalındığıifâdeedilenArapçametin(s.230)veFransızcaçevirisi.Ya-zarınFransızcizvitrahibi,matematik,fizikvefelsefesaha-sındauğraşanveeservermişolan(meselâ:Theorie des Êtres insensibles, ou cours complet de métaphysique, secrée et pro-fane, I-II,Paris1779)FrançoisParaduPhanjas (1724-1797)olduğunuvedergiredaksiyonunun(Hammer?)muhteme-len onun bir kitabından böyle bir alıntı yaptığını tahminetmekteyiz].

43. Note de la Route, cはest-à-dire, des stations de larméeottoman,commandéeparlegrand-vizirYoussoufpachaen1799,deScutarijusquaDamas.S.232.[Hazırlayanıbelirtil-memiştir,muhtemelenHammer.SadrazamKörYusufZiyaPaşaFransaはnınMısırはasaldırması(Temmuz1798)sebebiy-le,1799はdaIstanbulはdanyolaçıkmıştır.Buradasadrazamın

ÜsküdarはdanŞamはa varıncayakadar katettiğimenziller sı-ralanmıştır. Konunun gün-be gün erişilen tümmenzillerivehertürlüayrıntısıiçinbk.Darendeli İzzet Hasan Efendi, Ziyânâme. Sadrazam Yusuf Ziya Paşaひnın Napolyonひa karşı Mısır seferi (1798-1802).Haz.MehmetİlkinErkutun,İstan-bul2009].

44. ProbeneinerUebersetzungdesScháhnâmehdurchS.F.GüntherWahl.V.Cilt,sayfa109はdan[sırano.20]devam.S.233-264.[Şehnâmeはdenseçilmişparçalar.Farsçametin:S.233-240,Almancaçevirisi:S.240-264.HazırlayanGüntherWahl].

45. Persische InschrifteneinesgrossenmetallenenTrink-gefässes,ausdemk.k.Antiken-Kabinete.S.264.Hammer.[ViyanaはdaKayzerîveKralîAntikalarSalonuはndabulunanüzerineFarsçagazelnakşedilmişbüyükmadenîkâse.Fars-çametinveAlmancaçevirisi,Hammer].

46. MémoiresurlavieetlesouveragesdeRaschid-ed-din.ParMr.Quatremere.S.265-272.[TarihçivedevletadamıRe-şidüddînFazlullah-ıHemedânîはnin(ö.1318,bk.O.G.Özgü-denli,ぬReşiddüddinFazlullah-ıHemedânîね,DİA,35,(2008),19-21)hayatıveeserleri(marûfeseriCâmiuひt-tevârîhiçinbk.Ramazan Şeşen, ぬCâmiuひt-tevârîhぬ,DİA, 7, (1993), 132-133)hakkında Fransız şarkiyâtcısı Quatremere tarafından ha-zırlanmışetraflıbirçalışma].

47. Die Lehre von der Unterwelt der Aegypter, und denMysterien der Isis, erklärt ausMumiengemälden des k. k.Antiken-Kabinets. Von Joseph von Hammer. S. 273-308.[FdOdergisinineskiMezapotamyakadarkadîmMısırはladailgilenereköncübirroloynadığınabuyazı işâretetmekte-dir.OdönemdehemenherkültürmerkezindegözleneneskiMısırはla ilgiliveözelliklemumyavesâirmezârdançıkmışeşyaları toplamak bir moda haline gelmiş bulunuyordu(Hammer,Hatırât,s.278).BubağlamdaHammer,ViyanaはdaKayzerîveKralîAntikalarSalonuはndabulunanmumyalar-danistifadeyleMısırlılarはınöbürdünyatelâkkilerineveİsis

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

253252


(Iset/Aset)olarakadlandırılantanrıçanıngizemineışıktut-makistemektedir.Batıはdayerleşikpekçokkavramvedeğer-lerinkökeninineskiMısırolduğunadâirvardığı sonuç (s.308),bilimseloryentalistliğinzamanlayaygınlıkarzedecekveeskiyanlışkanaatleriyıkarak,aracıuluslarınhaketme-dikleri saygınlığını sorgulayacakbir gidişâtın başlamaktaolduğunun ihbârı gibidir. Daha ileride, sayfa 332-333 ara-sındayeralanlevhabuyazıylailgilidir].

48. BruchstücheausdempersischenHeldengedichteBar-sunameh.VonHansGottfried LudwigKosegarten. S. 309-325.[Atâî-iRâzînin(AmîdEbüはl-AlâAtâîb.Yakûb,ö.1098).Berzuはnun kahramanlık (Hamâse) destanı olan Berzûnâ-mesinden(bk.AdnanKaraismailoğlu,ぬBerzûnâmeね,DİA,5,(1992),526).FarscametinveAlmancatercemesi:HazırlayanAlmanOryentalistvedilbilginlerindenH.G.L.Kosegarten(1792-1860)].

49. Jussuf und Suleicha, ein romantisches persischesGe-dicht vonMevlanaAbdur-rahmenDschami, übersetzt vonHerrnvonRosenzweig.IV.cilt,sayfa173dentefrika.S.317-330. [Câmîはnin FarsçaYusuf ile Züleyha (Zelihâ) hikâyesi.Rosenzweig tarafından yapılan Almanca çeviri ve Farsçametin.Devamıvar].

50. DieTürkischenStein-Inschriften,aufdenDenkmälernimParkezuHadersdorf,übersetztvonJosephvonHammer.S. 331-332. [HadersdorfParkıはndaki abidelerden taşüzerinehakkedilmişTürkkitâbeleri.ÇevirenHammer.1777-1778はdebaşlayanOsmanlı-Rus/Avusturyasavaşınınkumandanların-danGideonErnstvonLaudonはun(1717-1790)kendimezârınında bulunduğumâlikânesi sahasındaki parkta sergilenen, 8Ekim1789はdaelegeçirdiğiBelgradはtangetirdiğiTürkkitâbevemezârtaşları.BunlardanbiriI.Mahmudはa(1730-1754)aittuğralı kitâbeolup, bu,BelgradAntlaşması ile zaferlebitenAvusturya/Russavaşı(1736-1739)sonunda,geriyealınanve1718 Pasarofça Antlaşmasıはndan beri Avusturya elinde ka-

lan Belgradはın İstanbul Kapısıはna konulan yeni kitâbesidir.Bukitâbeşehrin1789はdageçiciolaraktekrarelegeçirilişindeLaudon tarafından ganimet olarak memleketine gönderil-miştir.Aynıakıbet,1739zaferinisağlayanSadrazamel-HâcİvâzMehmedPaşaはnınmezârınınbaşınadagelebilecekti,an-cakpaşaİnebahtı(Lepanto)muhâfızıiken1743はteölmüştür.Laudonはun İvâzMehmed Paşaはnınmezârı sanarak ganimetolarak getirilmesi talimâtını verdiği mezâr, 1699 KarlofçasonrasıViyanaはya sefâretle gelen İbrahimPaşaはnın (ö. 1708)şâhidelerivekitâbesidir.İstanbulKapısıkitâbesiNeylîmah-lasınıkullananMevlânâAhmedEfendi(ö.1748)tarafındanNesih olarak yazılmıştır.Kitâbe adı anılanparktaki yerinetugradaki elifler başaşağı gelecek şekilde maのkûs yerleşti-rilmişolup,böylece1789はdaTürklerinuğradıklarıhezimeteişâretedilmekistenmiştir.Hammerburadakitaşlarailkdefadikkati çekmektedir. Ayrıca bk. Kerstin Tomenendal, Das türkische Gesicht Wiens. Auf den Spuren der Türken in Wien.Wien-Köln-Weimer2000,s.234-239].

51. Sayfa332ve33arasındakadimMısırはdaölümvecena-zekonuluresimleriçerenbirlevhayeralmaktadır.

Sur lintroduction du sang oriental des chevaux enEurope. ParM. le ComteWenceslasRzewuski. S: 333-345.[KontRzewuskitarafındanhazırlananbuyazıAv-rupaはdakihâliscinsatlaradâir.KadîmPers,Arap,Hind,MısırveAfrikaatlarınınözelliklerinianlatarakbaşlar,dahasonraKuzeyAvrupakadîmkavimlerinegeçer,As-yaはyakadaruzanır.Kendisininfavorisien safolarakka-bulettiğiKüheylanはdır(s.344).Bununbirresmiiçinbk.FdO,V,sırano.7.Fransızca].

52. DerUebergangderOberherrschaftvondenOmmiadenaufdieAbbasiden,nachdemsyrischenundarabischenTex-tedesAbul-Faradschzusammengestellt.(VergleichehiemitFundgr.desOr.V,28).S.346-350.[Emevîhükümrânlığının

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

255254


Abbasîleregeçişi.SüryanicemetinveAlmancaçeviri.Yazaradı verilmemiştır. Yazının takdiminde, bunun FahreddînRâzîはdenhareketleJourdain tarafındankalemealınmışvedaha önce yayınlanmış olan yazıyla (krş. FdO, V. sıra no.3) kıyaslanması istenmekte. Buradaki ise Ebüはl-Ferec el-İs-fahânîはden(ö.967,bk.HulûsiKılıç,ぬEbüはl-Ferecel-İsfahânîね,DİA,10,(1994),316-318).)alınmışArapçaveSüryanicepar-çalardakibilgilerolmasıhasebiyle,aynıkonudaikiayrıdil-deyazanbirtarihçininsöylediklerinitakipetmeninilginçolabileceği ifâde edilmektedir. Derginin basıldığı yer olanAnton Schmid yayınevi bu işi için yeni Süryani harfleridöktürmüş olup, bu yazı yeni harfleri de görücüye çıkart-maktadır].

53. ProbeneinerUebersetzungdesScháhnâmehdurchS.F.GüntherWahl.[V.Cilt,sayfa264はdendevam.Commentar.S.351-389.GüntherWahlはinŞehnâmetercemesidenemesi,Yorumveaçıklamalar].

54. DescriptiondesnôcesdeBouran.TraduitdudiscourspréliminairedelhistoiredIbnKhaledoun,parM.deHam-mer. S. 389. [Hammer tarafından İbn Haldunはun Mukad-dimeはsindeyeralanHasanb.SehylはinkızıBûran ileHalifeMeはmûnはunizdivâcımünâsebetiyleyapılanharcamaveşen-likleri;Hasanはın Femmuはs-silhはdeki sarayına gelenMeはmûniçinyaptığıağırmasraflarıanlatanBûhranひın Düğünühikâ-yesinden bir parçanın Fransızca çevirisi: Metnin tamamıiçin bk. İbnHaldun,Mukaddime, Haz. SüleymanUludağ,İstanbul1982,II,510].

55. Inschriften türkischer und persischer Klingen, über-setztvonJosephvonHammer.S.390.[ErzherzogAntonzim-metindeki murassa kınlı iki altın kılıç üzerindeki Farsçayazılar veKontRzewuskiはnin silahkoleksiyonu içindeyeralanぬSüleymân ibn Sultân Selim HânねyazılıKanûnîはyeaitolduğubelirtilenkılıçüzerindekiTürkçekayıtlar.

56. Examen critique des historiens dAlexis Comnène et

destroisprincesdesafamillequiluiontsuccédé,etprinci-palementdeleurpolitiqueenverslescroisés.ParM.deHam-mer.S.391-426.[ぬİmparator I. Alexius ve üç halefi hakkında yazan tarihçilerin eserlerinin tenkidi sorgulanmasıね genelbaşlığıaltındaKomnenoslartarihineaçıklıkgetirmekkay-dıyla1809はdaParisはteFransızEnstitüsütarafındanbirödülihdas edilmiştir. Ödül çalışmasının kapsam ve hedefi (La classe propose pour sujet de paix)şuşekildebelirlenmişbu-lunuyordu:ぬLひExamen critique des historiens dひAlexis Com-mene et des droi princes de sa famille qui ont succédè. On doit comparer ces écrivans avec les historiens des croisades, sans négliger ce que les auteurs Arabes peuvent fournir de lumières sur le regne de ces empereurs, et principalement sur leur politique envers les croisésね.ÖdülüHeidelbergÜniversi-tesiTarihprofesörüFriedrichWilkenkazanmışveçalışma-sıdörtkitaphalinde630sayfalıkbirciltiçindeHeidelbergはteLatince olarak basılmıştır. (Frederico Wilken, Rerum ab Alexio I. Joanne, Manuele et Alexio II. Comnenis Romano-rum Byzantinorum İmperatoribus Gestarum.Libriquatuor.Wilkenはin kaynak tenkidiyle terkîbî bir çalışma yapmasıbeklenirkendahaziyâdeKomnenoshanedanıtarihiyazmışolduğuveödülsorusununcevapsızkaldığı,bunarağmenI.Alexius ile II.Alexiusarasındakalandönemin (1081-1183)böylece tam olarak ele alınmış olmasından ötürü ödülünyine de faydalı sonuçlar verdiği kanaati izhâr edilmiştir.(bk.Komnenen und Normannen. Beiträge zur Erforschung ihrer Geschichte in verdeutschten und erläuterten Urkun-den des zwölften und dreizehnten Jahrhunderts. Aus demGriechischenvonG.L.F.Tafel,Ulm1852,IV-VIII).HammerbuuzuntanıtımındaherzamankihaliyledahaziyâdekendibilgisiniöneçıkartarakWilkenはinçalışmasınıdeğerlendir-mektedir.-

57. AuszugeinesSchreibensvonHerrnEduardRüppellanHerrnvonHammer.DatiertLivornoden25.Novem.1817.S.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

257256


427-433.[LivernoはdanWilhelmPeterEduardSimonRüppel(1794-1884) tarafından gönderilen 25 Kasım 1817 tarihliyazıdan icmâl. Bu tarih derginin 1816はda basılmış olma-sını imkânsızkılmaktadır. (kezâ, bk. sırano.10,19).Rüp-pelDoğaveAfrika/AsyaaraştırıcısıolupilkMısırgezisinedaha1817はdeçıkmış,dahasonralarıAkabekörfezi,Nubiye,Habeşdiyârlarınıgezmişveseyahatnâmeleryayınlamıştır.Mısıreserleri,özellikleİsismabedihakkında.Sayfa432はdeİsismabedindenbirresimve433はdetaşüzerinehakedilmişGrekçebirkitâbemetnivar].

58. SomegeneralRemarksontheRomaicLanguage[byMr.Plener].S.434-438.[BuyazıViyanaはda1817はdebasılanGrek-çeninpratikamaçlıkullanımınayardımcıolmayıhedefle-yenbirkitabtan(An Introduction to modern greek Grammar for the use of those English who travel through Greece by Ig. Plener of the J. R. Theres. Coll.)hareketlekalemealınmıştır.Yazarıaçıkçayazılmamışolmaklaberaber,zikredilenkita-bınmüellifiolduğu,bucildinsonundakimuhtasarmüellifveeserdizinindebelirtilmiştir(bk.s.449).Bukısayazı,ぬKa-dîm Yunanひın muhteşemliği aslâ unutulmayacaktırね diyebittiğine göre, yazarın yaklaşımı kendiliğinden açığa çık-maktadır!]

59. Descrizione della Macedonia. S. 439-448. [Makedon-yaはnın coğrafî ve beşerî durumuna, yerleşim birimlerinedâirİtalyancabumakaleninyazarıbelirtilmemiştir.Sonun-dakieditörünnotukısmındaKâtibÇelebiはdenyapılankatkı-larmuhtemelenHammerはinnotlarıdır].

60. Inhaltsverzeiniss [muhtasar muhteva dökümü]. S.449-451.

61. Hata-sevapcetveli.[numarasızüçsayfa].

62. KadimMısırはdannumarasızbir levhahalindeyazıvegörüntü.Sırano.58はdeki(s.427)Rüppelはingönderdiğiyazıileilgilidir.

Altıncı cilt, Viyana 1818, [1821]

Praefatio.S.1-2.HammerDergininVI.cildininÖnsözはünüLatin-ceolarakkalemealmıştır.Buradaağırlıklıolarak,busoncildinanakonusuolanvetartışmalara,yorumvetenkidyazılarınayolaçan,yineLatinceolarakkalemealdığıTapınak Şövalyeleri Ta-rikatiileilgiliuzuntefrikasınadeğinmektedir.

1. MysteriumBaphometisRevelatum,seufratresmilitiaetempli,quaGnosticietquidemOphianiapostasiae,idolodu-liae et impuritatis convicti per ipsa eorummonumenta. S.3-118,Epilogus.S.119-120.Metninnotları(Notae):S.77-120.[(=Discovery of the Mystery of Baphomet, by which the Kni-ghts Templars, like the Gnostics and Ophites, are convicted of Apostasy, of Idolatry and of moral Impurity, by their own Monuments).HammerTapınakŞövalyeleriTarikatıileilgiliaraştırması esnasında Viyana Kraliyet Antika SalonuはndaüzerindeArapçayazılarolanidollerbulurvebunlarınTapı-nakçılarはıngnostikidolleri(gizliitikatlarınınsanemleri)vemabetlerinin baş tapıncası/putu olanBaffomet (Baphome-tus) olduğukanaatinevarır.Hıristiyan folklorundabuke-limeぬsapkınlıkねveぬşeytanねkarşılığındaalgılanmaktaolup,11.ve12.yüzyıllarda isebununMuhammed ismininLati-nize edilmiş şekli olduğuna inanılırdı. Tapınakçıları sap-kınlıklasuçlayanHammer,Schöngrabenはdeki(Ernstbrunn)eski bir Tapınakçı kilisesinde burada yayınladığı sanemheykelleri(gnostik skulptur)bulurveTarikatcılarはınsapkıngizliöğretileriüzerindekiçalışmalarınıderinleştirereksür-dürür. (Hammer,Hatırât, s. 240). Hammerはin anlatımıylaTarikatHeresi / itizal (dindesapkınlık)veSodomi (cinselsapıklık) suçlamalarınamarûz kalmış olarak takibata uğ-rayarakkapatılmış (22Mart1312),üyeleriölümlecezalan-dırılmış,özellikleFransakralının(IV.Philipp,ö.1314)gözdiktiğizenginmalvarlığımüsâdereedilmiştir.Sonüstâd-ıazâmı JacquesdeMolney140 tarikatmensûbuylabirliktetutuklandığında engizisyondan geçirilmişler ve içlerin-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

259258


denbazılarıâyinlerdeuzun boynuzlu, çift cinsiyetli bir put olan Baffometひe tapındıklarınıitirâfetmişlerdi.Molney18Martはta Parisはte yakılarak idâm edilmiştir. Hammerはin buyazısıuzunvehararetli tartışmalarayolaçmıştır.36senesonra1855はteViyanaはdaAlmancaolarakyayınladığıDie Sc-huld der Templer(MabetcilerinSuçu)adlıkitabındageriyedönerekFdOひdeçıkanbuyazısınınyarattığıakislerivetepki-lerihülâsaedenHammer,putlarüzerindekiTemplerciはlerinsapkınlıkla suçlanmasına yol açan Arapça yazıları doğruokuduğuna şüpheduymadığını tekrarlar vevaktiylekarşıfikirdeolanlarıısrârlatartışmayadavetettiğini,sözüedilenArapçayazılarınkontroluiçinbirçokdefalarSilvestredeSa-cyはyebaşvurduğunu, ancakonunbunacevapvermediğinidilegetirir(Die Schuld der Templer,s.1-2).120-121arasınu-marasızonsahifeliklevhalardakonuylailgilignostikidollerveBaffometgörsellerineyerverilmiştir.Hammerbuyazısı-nıyineLatinceolarak120sayfalıkbirkitaphalinde1818はdeViyanaはda,özelnüshahalinde,yalnızca12adetolmaküzerebastırmıştır.BukonununLatinceolarakişlenmişolmasının-Hammerはindilgösterişindenöte-açıklanmayanözelbirne-deniolsagerektir. İçindegeçen ぬsodomiねgibikelimeler se-bebiyleSaray sansürheyetinin tepkisini çekmişolduğunubilmekteyiz].

2. Note pour la planche du 3. Cahier du V. volume desMinesde lOrient.S.121-125. (Yazarbelirtilmemişolup,V.cild,s.427-433arasındakiRüppelはinHammerはegönderdiğimektuba(bk.sırano.58),buradamuhtemelenyineHammertarafındanyapılanaçıklama].

3. Gasele des türkischen Dichters Nedschati, übersetztvonHerrnAntonvonRaab. S. 125 [Sebk-iHindî tarzınınmarûfDivânşâirlerindenAhmedNeşâtîden(ö.1674,bk.BayramAliKaya,ぬNeşâtîね,DİA,33,(2007),18-19)yedibe-yitlikbirgazel.OsmanlıcametinveAlmancaçevirisiAn-ton von Raab tarafından. Şâirin yayınlanmış divânında

yeralmamaktadır.Bk.MahmudKaplan(haz.)Neşâtî Divâ-nı.İzmir1996].

4. Auszüge aus dem persischenWerke Cevâhir-nâme d.i.DasBuchderEdelsteine, vonMuhammedBenManssur,übersetztvonJoephvonHammer.S.126-142. [MohammedbinMansûrel-ŞirâzîはninCevâhirnâmenâmeserinden.Far-sçametinveAlmancaçeviri,Hammer.15.yüzyılın ikinciyarısındayaşayanMuhammedbinMansûrはunbu eseri II.Murad zamanında ぬKitâb-ı Cevhernâmeね adıyla Türkçeはyeçevrilmiştir.İkikısım(Makale)halindetasnifedileneserinbirinci kısmı: Hammerはin de takib ettiği Farsça yazmadaolduğu gibi sırasıyla inci, yakut, zümrüt, zebercet, elmasilh.veikincimakaledeiseyedifilizyeralmaktadır.EserinTürkçe yazmasıSüleymaniye Kütüphânesiはnde (Lâleli, no.1706)bulunmaktadır.bk.Cevatİzgi,Osmanlı Medreselerin-de İlim, Tabii İlimler,II,İstanbul1997,s.206].

5. Beschreibung des Paradieses aus Mirchond. S. 142.[Timurlular devri tarihçisi Hamîdüddîn MuhammedMîrhândはın (ö. 1498, bk. İsmail Aka, ぬMirhândね,DİA, 30,(2005),156-157)Ravzatüひs-safaひ fî sîretiひl-enbiyâ veひl-mülûk veひl-hulefâadınıtaşıyanyediciltlikgeneltarihmahiyetin-dekimarûf eserinden cennet tasviri.Beş beyitlikFarsçametinveAlmancaçevirisi.Hammerburadaherzamankihaliyleeservesayfabildirmemektedir.BuradasözkonusuolanmanzûmparçaRavzatüひs-safaひのnınFarsçamatbumet-ninde(Matbaa-iMünsinevl-iKişver,(y.y.[Tahran])1915)s.15はteyeralmaktadır(bk.Minhâ-yı Berâ-yı Cennetbahsi,s.14-15).Hammer-1839はakadarsürdürdüğü-SarayŞarkDil-leriTercemanıolarakLondraはyagitmeküzereViyanaはyadagelecekolan İranelçisiMirzâAbdülHânはa refakatveelçiolarakViyanaはdakalacakolanMirzaHüseyinはikarşılamakvegörüşmelerdekiçevirileriyapmaklavazifelendirildiğin-de(1818),yediseneönceHâfızDivânıはnıtercemeveşimdide Farsça Seçme Şiirler kitabını (Geschichte der schönen

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

261260


Redekünste Persiens, mit einer Blüthenlese aus zweihun-dert persischen Dichtern,Wien1818)yayınlamışolmakla,beraber,Hatırât はındahiçkonuşmadığınıitirâfettiğiFars-çabecerisiiçintelâşlanırvebazılugatokumalarınagirişirveözellikleMirhândtarihiniyükseksesleokuyaraktelaf-fûzalıştırmasıyapar.1Şubat1819はdaelçigeldiğinde,onunhızlıkonuşmasınıgayetiyianlamaklaberabermukābele-desıkıntılaryaşar, İngilizceはyidenediğinde,elçininkırıkingilizcesiyle anlaşmanın daha da zor olduğunu görür,nihâyet ikisidegayet iyibildikleriTürkçeはyedönerlervebütünsıkıntıbirandasonaerer! (bk.Hatırât,s.250,251.254). Hammerはin Hatırât はındaki bu kayıtları karşısında,onun, ぬFarsçaひyı diplomatik müzâkerelerde bulunacak derecelerde iyi bildiğiね (İlberOrtaylı, ぬHammerね,DİA,15,(1997), 494) beyânında bulunmak yanıltıcı bir ifâdedir;zirâ, Farsçaはya hakim olduğu kesin olmakla beraber, ko-nuşmasıkıntısıçektiğikendi ifâdeleriylesâbittir.Hülâsa,JohannFückはün,KlâsikArapçaはyafevkalâdevâkıfolduğu-nu (vollkommen beherrschen), ancak konuşma becerisineönemvermediğini(an den mündlichen Gebrauch der Spra-che legte er kein Gewicht) ve telaffûzunun aslâ hatadanârî olmadığını (seine Aussprache war keinesweg korrekt)belirttiği Silvestre de Sacy için söyledikleri (Die arabisc-hen Studien in Europa,s.144),HammerはinFarsçasıiçindegeçerlidir.Onlariçinöncelikliolan,dileklâsikanlamdaveenzoreserlerianlayabilecekvedoğru tercemelerdebulu-nabilecekderecelerdevâkıfolmaktı].

6. Beweis,dassallebabylonischeKeilschrift,soweitsiebisjetztbekanntgeworden,ungeachtetallerVerschiedenheiteninderSchreibeweise,zueinerleiSchriftgattungundSprachegehöre.VonGodf.F.Grotefend. (Birbakır levha ilavesiyle).S.143-162.[ŞimdiyekadarelegeçirilenbütünBabilçiviya-zılarınınaralarındakifarklılıklarabakılmaksısınhepsininaynıdilailesinemensûbolduklarınadâirkanıt.Babilçivi

yazınıgösterirsözüedilenbakırlevha320ve321sayfalararasındadır.Yazarı:Klasikçağlarvedillerâlimi,çiviyazısı-nıçözmeyeçalışanepigrafProf.GeorgFriedrichGrotefend(1775-1853)].

7. Die nahe Verwandtschaft der deutschen und persisc-hen Sprache durch ein vergleichendesWörterverzeichnissanschaulichdargestelltVonJosephvonHammer.S.162-178.[Farsçanın İngilizceveAlmancayaolanyakınlığıkonuluörneklemelistesi.Yazar;Hammer].

8. ElégiedAbouAtthayybAlmoténabby,surlamortda-bouSchodjàaFàtik,(traduitdelarabeparM.GrangeretdeLagrange). S. 179-185. [Ebut-Tayyîb el-Mütenebbîden (ö.965) Ebuş-Şücâ Fâtıkın (el-kebîr, el-mecnûn) vefâtına (H.350/M.961)Mersiyye,Ebuはş-şücâはnınhayatınadâirbilgileriçerentakdimveArapçametinveFransızcaçevirisi.Yazan:G.deLagrange].

9. ZweyGhaselen,ausdemDiwandespersischenDichtersIzmet,übersetztundmitBemerkungenbekleidet vonS. F.GüntherWahl.S.185-188.[22Ocak1437はdeölmüşenönemliÖzbekşâirlerindenolup,tamkünyesiHocaFahreddinİsme-tullah ibnMesutBuhârîdir.BuradaGüntherWahlşâirinFarsçadivânındanFarsçametinveAlmancaçevirisiyleikigazel sunmaktadır. İsmetullahはın gazelleri için bk. AhadEmirçupani,İsmet-i Buharî ve Gazelleri,AtatürkÜniversite-si,yükseklisansçalışması,Erzurum1993.Divânınıntama-mıiçinbk.Hoca İsmet Buharî Divânı.Yay.AhmedKeremî,Tehran1987,590S.].

10. Fortsetzung der Proben aus dem Mesnewi Dschelaled-dinはsRumiはsvonHerrnV.Hussard.V.cilt,sayfa99dandevam.S. 188-196 [MevlânâはnınMesnevîはsinden seçme parçalar. Bk.Veled İzbudak tercümesi (M. E. B. İstanbul 1960³): ぬVezirinHasetetmesiね,I,35;ぬVezirinhilesiniaklıerenHıristiyanlarınanlamasıね,I,36;ぬねPadişâhınveziregizlicehabergöndermesiね;I,36-37;ぬHıristiyanlarınonikikısmıね,I,37;ぬVezirinİncilah-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

263262


kâmınıkarıştırmasıね,I,37-40;ぬİhtilâf;gidiştarzındadır,yolunhakikātindedeğilね,I,40-42;ぬVezirinbuhîledeziyânauğrama-sıね,I,42-44;ぬHıristiyanlarıazdırmakhusûsundavezirinbaşkabirhîlekurmasıね,I,44-45;ぬVezirinmüritleridefetmesiね,I,45-46; ぬMüritlerinhalveti terketdiyetekrar ısrârlayalvarışlarıね,I,46-47;ぬVezirinhalvetiterketmemdiyecevapvermesiね,I,46-47;ぬMüritlerinvezireyalvarmalarıね, I,48-51;ぬVezirinhalvetiterketmesindemüritleriümitsizbırakmasıね,I,51-52;ぬVezirinheremîriayrıayrıveliahtyapmasıね,I,52-53;ぬİsaAleyhisselâmümmetininemîrlerine içinizdeveliahtkimdirdiyesormasıね,I,53-54; ぬBütünpeygamberlerdoğrudur.Tanrıpeygamberle-rinibirbirindenayırdetmeyizね, I,54-55;ぬEmirlerinveliahtlikiçinsavaşlarıvebirbirlerinekılıççekmeleriね,s.55-58;ぬMustafasalâvatullahialeyhはinİncilはdeanılaniyivasıflarınıululamala-rıね,I,58.Hazırlayan:ValantinHussard.Farsçametin(s.188-197.Almancaçevirisi(s.197-213).Devamıvar].

11. AnredenundAntworten,despersischenBothschaftersMirsaAbulhassanChan,beidenAudienzenS.D.desHer-rn Fürsten vonMetternich, und Ih.M.M. desKaiser undderKaiserins.S.213-217.[1Şubat1819はdaLondraはyagitmeküzereViyanaはyagelenİranelçisiMirzaAbdulhasanHanはınPrensvonMetternich,İmperatorveİmperatoriçehuzûrun-da irâd ettiği nutku. Farsçametinler veAlmanca çevirisi,isim verilmemiş olmakla beraber çeviriler Hammerはindir.(Hatırât,s.258).Budurumdabucildindebasımtarihininüzerindegösterildiğigibi1818olmasımümkündeğildir].

12. OdedespersischenHofdichtersFethAliChanaufdieFahne, und auf des SchachsBild gedichtet, das diesermitdemgrossenSonnen-LöwenordenseinemBothschafterMir-saAbulhassanChanübersandte.S.216-217.[MirzaAbdülha-sanHanvasıtasıylagönderilenkordonluŞir ü Hurşidnişâ-nıylaberabergetirilenbayrakveşahıntasvirimünasebetiy-le İran saray şâiri FethAliHanはın inşâ ettiği gazel. FarsçametinveAlmancaçevirisi,Hammer].

13. Gaselen, des persischen Bothschafts-Secretairs MirsaMohammedAli.S.217-218.[Viyanaはdakiİranelçilikbaşkâti-biveelçiolarakoradabulunanMirzaAbdülhüseyinHanはınbiraderzâdesiolup,PertevîmahlasıylaşiiryazanŞirazlıMir-zaMuhammedAlitarafındanPrensMetternichはingençkızı,Metternich-WinneburgprensesiMarieOctavieClementine(1804-1820)vasfına inşâedilmişgazel.FarsçametinveAl-mancaçeviri.BununaltındaFarsçaveyineAlmancaçeviri-sibulunanbaşkabirmedhiyyeyeralmaktaolup(s.218-219),budagüzelliğiilegözkamaştıranBavyeraprensesiSophieFriederikevonBayern(1805-1872)içininşâedilmiştir.Pren-sesSophie1824はteHabsburgveliahdiArşidükFranzKarlileevlenmiştir. Bunların oğlu dönemine damgasını vurmuşolan Avusturya-Macaristan hükümdarı Franz Josephはdir(1830-1916).1833senesiboyuncaぬGülveBülbülね(Rose und Nachtigal) kitabı üzerinde çalışmış olduğunu ve basımıiçin100dukalıkbirmasrafıihtiyarettiğinikaydedenHam-merはinde,bu şiirkitabınınPrensesSophieはye ithâf edebil-mesi için izin istemesi,MirzaMuhammedAliはninperestişvadisindeyalnızkalmadığınıgösterir.(Hatırât,s,298-299)].

14. Denkschrift vom persischen Gesandten Abdul-Husse-inChan,derk.k.orientalischenAkademiehinterlassen.10Cemaziyülevvel1234/7Mart1819.S.219-220.[İranelçisiAbdülhüseyin Hanはın Kayzerî ve Kralî Şark Akademisiはniziyâretimünâsebetiyleşerefdefterineyazdığı7Mart1819tarihli hatıra tahrirâtı. Farsçametin ve Almanca çevirisi,Hammer.ButarihlemeVI.cildinbasımtarihini1819sene-sinekaydırmaktadır].

15. [Sayfa220-221arasındaki levhadaBabilkazılarındançivi yazısı görselleri bulunmaktadır.Prof.GeorgFriedrichGrotefendはin6.sıradakiyazısına lahika,aslındasayfa142-143arasındaolmalıydı].

16. UeberdasReichGassan,amsüdlichenEndevonSyrien,einCommentarzuEbnKathaibaはsMülûküひş-Şâm.VonL.G.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

265264


Eichhorn.S.221-239.[FdOdergisininVI.cild,üçüncüsayı-nınbuilkyazısı,GüneySuriyeはde200-636arasındahükümsürmüş Hıristiyan Arap hanedânı Gassânîler (bk. AhmetAğırakça, ぬGassânîlerね,DİA,13, (1996),397-398)hakkında,edebiyat,dinvetarihsahalarındaeservermişArapbilgin-lerinden EbuMuhammedAbdullah b.Müslim b. Kuteybeed-Dîneverînin (ö. 889,bk.HüseyinYazıcı, ぬİbnKuteybeね,DİA,20, (1999),145-149)Mülûküひş-Şâmadlıeserininanlat-tıkları.Yazarı:Prof.JohannGottfriedEichhorn].

17. AuszügeausdenbeidenarabischenWerkenAtvâk-az-Za-habd.i.diegoldenenHalsbänder,undAtbâk-az-Zahabd.i.diegoldenenScheiben.VonJosephvonHammer.S.240-251.[Dil,edebiyat,dinîbilimlersahasındamarûfArapbilginle-rindenEbüはl-KasımCârAllahMahmudbinÖmerez-Zemah-şerînin(ö.H.538/1143-4,bk.NuriYüce,ぬZemahşerîね,İA,13, (1986), 509-514) -başlıktamüellifi bildirilmemiştir-At-vâk-az-Zahab ve Atbâk-az-Zahab veya Al-Nasāひih al-sigār adlı eserindeyer alanöğüt,hikmetve ahlâkkonularında-kimüseccavebeliğ100makalesindenyapılmış seçmeler.Arapçametin ve Almanca çeviri. Hammer bu eseri Arap-ça-Almanca olarak yayınlamıştır:Samachschariひs Goldene Halsbänder, als Neujahrgeschenk, arabisch und deutsch. Wien1835].

18. Sayfasonunda-geneldeboşyerkalmasındiyehepya-pıldığıüzere-Bilmek ve BilmemekhakkındadörtmısraのlıkFarsçavecize(Nicht Wissen und Wissen; Persische Gnome)veAlmancaçevirisiyeralmaktadır.yazarı:Hammer.Yayın-lananFdOdizininde(Inhaltsverzeichnis,III,2128)yerveril-memiştir].

19. BemerkungenüberdieRuineneinespersischenDenk-mahles in der Gegend von Suez. Von G. F. Grotefend. S.252-258. [Süveyş civarında bir Pers anıtına ait harabelerhakkında.Makalenin yazarı Prof.G. F.Grotefend, Fransızistilasındagetirilenbilimadamlarındanmadenmühendisi

olarak,özellikleMısırはınmadenvarlığıüzerindeçalışmalaryürüten,yolaçımıveulaşımkonusundafaaliyettebulunanvekadîmMısırはlailgilenenFrançoisMicheldeRozièreはin(ö.1842)Description de lひEgypteはin birinci cildinde çıkan Sü-veyşyakınlarındakiPersharabelerinedâir yazısını ele al-maktavekendiçalışmasınayollamayaparak,yeryertenkidvedüzeltmelerdebulunupitmâmetmektedir].

20. Leben des berühmten arabischen Schriftstellers Ja-kut,vomHerrnProfessorFreytag.S.258-260.[MeşhurArapmusannifi Şihabeddin EbuAbdullahYakut el-Hamavî el-Rûmîはnin(ö.1229,bk.R.Blachère,IA,XIII(1997),357-358)Hayatınadâir.İslâmtarihi, Musul ve Halepひte Hamdânî ha-nedânının tarihi (Geschichte der Dynastien der Hamdani-den in Mosul und Aleppo),Arapça-Latince sözlük (Lexicon Arabia-latinum, Halle 1830) vs gibi pek çok eserin yazarıKölnÜniversitesihocalarındanProf.GustavWilhelmFrei-tag(1788-1861,bk.J.Fück,Die arabischen Studien in Euro-pa, s.166) -başlıktaaçıkkimlikbilgisiverilmemiştir- tara-fındanhazırlanmıştır].

21. Continuatio Catalogi Codicum arabicorum, persico-rum, turcicorum Bibliothecae Palatinae Vindobonensis.(ContinuatioadTom. II,pag.418).S.261-288. [ViyanaKra-liyetKütüphânesikataloğunundevamı,bk.FdO,II,sırano.39,50;III,sırano.21.BaşlıktagörülenCilt(Tome)II.sayfa418dendevamkaydıhatalıdır,ciltIIIolacaktır.Hazırlayan:Hammer].

22. Dilaramd. i.Herzensruhe,eineGaselevonSelman.S.288.[İranlıMeliküはş-şuarâSelmân-ıSâvecîden(ö.1376,bk.AdnanKaraismailoğlu, ぬSelmân-ıSâvecî ね, DİA,36, (2009),446-447)Farsçabirgazel(Dil-arâm).Bugazel,Divân-ı Sâve-cî,yay.MansurMüşfik,Tehran1336,s.70-71はdebulunmak-tadır.FarsçametinveHammertarafındanyapılanAlmancaçevirisi].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

267266


23. ViedはAhmedDjézzarPacha.S.289-297.[Siretu Ahmed Cezzâr Paşa,eser1810はdayayınlanmıştır,ArapçemetinveHammertarafındanyapılanFransızcaçevirisi].

24. DenominationdesAgensdiplomatiqueschezlesOrien-taux.S:297.Yinesahifealtıboşkalmasındiyeyapılanilâ-velerden:Şarkはtadiplomatiktemsilcilerintesmiyesi,yazarı:Hammer.YayınlananFdOdizininde(Inhaltsverzeichnis,III,2129)yerverilmemiştir].

25. UebersetzungdespersischenDiplomas,wodurchMir-saAbdulHuseinbeiseinerErnennungalsGesandternachWienzurWürdeeinesChanserhobenworden.Receb1233/Mayıs1818.S.299-300.[MirzaAbdülhüseyinŞirâzîはninVi-yanaはyaelçiolaraktayinimünâsebetiylekadriniyüceltmekbâbında kendisine Han rütbesi tevcih edildiğini müşのirberât (1818). Farsçametin ve Hammer tarafından yapılanAlmancatercemesi].

26. ExtraitsdはIbnKhaledoun.L.V.Ch.31.DeLaMusique.ParM.deHammer.S.301-307.[BuradaFransızcaolarakverilenkı-sım,Musikiileilgiliparçaolup,İbnHaldunMukaddimeはsinin,(haz. SüleymanUludağ, İstanbul 1983), II, 983-992 sayfalarıarasında (XXXI,Musiki Sanatı kısmı)yeralmaktadır.Ham-mer dipnotta İbn Haldunはu ぬLe Montesquieu de OrientauxねolaraktanıtırvebirkaçsenedenberiBaronSilyvestredeSacyhimmetiyle ぬçok önemliね olaraknitelediği bu eseri yakındantanımaimkânıbulduğunaişâreteder.DeSacy1814はdeİmpe-ratorBonapartetarafındanbaronyapılmışolduğundan,Ham-merkendisiniyeniunvânıylaanmaktadırvekastettiğieserdeSacyはninParisはte1806はdabasılan(rep.2008;gözdengeçirilmişikincibsk.1826)veimperatoraithâfettiğiChrestomathie Ara-be ou extraits de divers ecrivains Arabes. (Kitâbüひl-enisiひl-müfid liひt-talibiひl-müstefid) unvânlı marûfkitabıdır.

27. Weiterer Beitrag zur Geschichte der Luftsteine ausdemAbdschaibol-Machlukat,d.i.DenWundernderGes-

chöpfe des Mohammed Ben Ahmed aus Tuss und desKaswini. Von Josepf vonHammer. S. 307-308. [Zekeriyab.Mahmudel-Kazvinî (ö.1283,bk.Cevat İzgi, ぬZekeriyab.Mahmudel-Kazvinîね,DİA,25, (2002),160)veMuham-medb.Mahmudb.Ahmedet-Tusîes-Selmânîはnin(ö.1160.KazviniはdençokdahaönceyazılmışolmasıbakımındantürününöncüsüsayılmasıicabedeneseriM.Sutûdatara-fından Tahranはda 1966はda neşredilmiştir)Acâibüひl-Mah-lûkāt は ve Garâひibüひl-Mevcûdât はından (yazıldığı dönemincoğrafyavekozmografyatelâkkisinegörehazırlanmışan-siklopedikbilgilerihtivâedenİslâmîortakeserlerinöndegelen bu türü hakkında bk. Günay Kut, ぬAcâibüひl-Mah-lûkāt はね,DİA,I,(1988),315-317)alınangöktaşlarıylailgiliikiparçayladahaöncekisayılarda(FdO,IV,sırano.30;V,sırano, 28) ele alınanbukonuyayapılanyeni bir katkı,hazırlayan:Hammer].

28. BeyträgezurErdebeschreibungvonRumeli.Beschre-ibungderStrassevonNicopolis,überPleveny, IstropolisnachSophia.S.309-318.[KâtibÇelebîはninCihânnümâひsın-danRumelibölgesindeNiğbolu-Sofyagüzergâhıveçevreyöresinin tesâvîrinedâir.Hammerbilindiği gibibuese-rinRumeliveBosnakısmınıAlmancaolarakyayınlamış-tır(Rumeli und Bosna geographisch beschreiben von Mus-tafa ben Abdalla Hadschi Chalfa, aus dem Türkischen übersetzt von Joseph von Hammer,Wien1812].

29. Aşağıda (sırano. 30) tarif edilenmiğferinüzerindekiyazılarıngörüntülerinigösterirlevha.

30. InschrifteinesHelmesundeinesRauchgefasses,ausdemkais. Kön. Ambraser-Kabinette. S. 319-320. [InsbruckdakiAmbrassŞatosundan1806daViyanadakiKayzerî veKralîDevletKütüphânesinenakledilennâdideyazmalarınvesanateserlerinin bulunduğu Ambras-Kabinetteはdeki bir miğfer vebirbuhûrdânüzerindekiyazılarınokunuşveyorumlanması,ArapcametinlerveAlmancaçevirileri].Yazarı:Hammer.

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

269268


31. EinwürfegegendieHypothesendesHerrnHofr.Klap-throth:UeberSpracheundSchriftderUiguren(siehedes-senReise,ZweiterBand,Seite481undvonHalleundBer-lin1814).VonJos.Jac.SchmidtinSt.Petersburg.S.321-332.[JuliusKlaprothun1814はteneşredilenSeyahatnâmeはsinde(II,483)UygurlarveMoğoldiliileilgilibeyânlarınayapı-lan itiraz.Almanca.YazarıSt.Petersburgはtan İsaacJacobSchmidt(1779-1847).Schmidt,oryentalist,Kalmuk,MoğolveTibet uzmanı. İncilはi budillere çevirmiş,Moğol tarihi(1831) ve Moğol gramatiği (1835) gibi eserler vermiştir.1824はteçıkanMoğolistikveTibetkitabıKlaprothileşiddet-libirmünazaayaşamasınayolaçmıştır.Buradakimakalebu tartışmanınbir ürünüdür.Krş.FdO, II, sırano. 22;V,sırano.8].

32. UeberEntstehungdermongolischenBuchstaben.Aus-zugausdermongolischenSchrift.VonJos.Jac.SchmidtinSt. Petersburg. S. 332-338. [Moğol Alfabesinin oluşumunadâirolaraküsttekiyazıyamülhaktır].

33. VerzeichnisspersischerWörterausgriechischenKlas-sikern,nachihrerheuteüblichenFormundAussprache.S.339-340. [EskiYunanklasiklerindegeçenFarsçakelimelerdizini(Bugünkütelâffûzveimlâsıyla).Belirtilmeyenyazarı:Hammer].

34. TextderVorrededesSchehinschahname,d.i.desBuchsdesKönigsderKönige, vonFethAliChandempersischenHofdichter. (Die Uebersetzung siehe in demVI Bande derJahrbücher der Literatur). S. 341-348. [1797はde tahta çıkanKaçarhanedanıkurucusuFethAliŞahはın(ö.1834)sarayşa-iriFetihAliHantarafındankalemealınanŞehinşâhnâmeMukaddimesi, Hutbe-i Farisî (manzum). Hutbe-i Arâbî veHutbe-iTürkî(nesir).Üçdildenözgünmetin.BununJahrbü-cher der LiteraturはünVI.cildindeyeraldığıbelirtilen-ancakyeri gösterilmeyen- çevirisi içinbk.Das Scheinschahname oder das Buch des Königs der Könige. Aus den Jahrbüchern

der Literatur besonders abgedruckt.Wien1819.YazarıolanveMeliküはl-şüerâsıfatıylaanılanFetihAliHan,Kaçarhane-danıkurucusuFethAliŞahはıtebciletmeküzereFirdevsîはninŞehnâmeはsineöykünmüşolarak33binbeyitlikbueserika-lemealmıştır.Bk.GustavFlügel,Diearabischen, persischen und türkischen Handschriften der kaiserlich-königlichen. Hofbibliothek zu Wien,Wien1865,I,603-604].

35. Russisch-Persisch-Türkische Gränzbestimmung imJahre 1727. Von Julius Klaproth. S. 349-358. [1727 tarihliİran Mukāsemesi sınır tahdîdi veAralık 1727 tarihli tah-dîdnâmemetni].

36. [Sayfa358-359arasndaTaşbasmasıKûfîArapharfle-riyleUygurcaYarlıkmetni,bk.sırano,37.

37. UigurischenDiplom.KutlughTimurはs vomJahre800(1397).Beiliegend lithographischnachgestochenundüber-setztvonJosephvonHammer.S.359-362.[TaşbasmasıKûfîArap harfleriyle UygurcaYarlık metni. Sayfa 358 ve 359arasındaki levhada bunun görüntüsü yer almaktadır. Bel-geninTatarcaはyaaktarımınıİstanbuldakiAvusturyaelçili-ğindetercümanyamağıolarakvazifegörenAntonvonRaabyapmış ve Hammer tarafından Almancaya çevrilmiştir.TatarcakelimelerinLatincekarşılıklarınadâiraçıklamalar(s.360-361)Kazandan(NaftulaAronovič?)Chalfintarafın-danyollanmıştır].

38. RevenusducalifatsouslerégnedeMamoun;extraitdIbnKhaledoun,Ch.XXVI.sect.3.EtatdesrevenusducalifeMamoun,tirédunerégistrefaitparAhmedIbnMo-hammedIbnAbdolhamed,employédanslesfinances.ParMr.deHammer.S.362-364.[İbnHaldun,MukaddimeはdenHalifeMeのmûn zamanındaki devlet gelirleri, hazırlayanHammer.BuradayerverilenalıntıMukaddimeはninTürk-çe yayınında (Haz. Süleyman Uludağ, I, İstanbul 1983)sayfa523-524はdebulunmaktaolup,Ahmedb.Muhammedb.AbdülhamidはinkalemealdığıMemûnzamanındaher

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

271270


taraftanBeytülmalはesevkedilenmallaradâirbirhazinedefteridir.Serlevhadabelirtildiğigibi3.Bölüm,XXVIはdadeğilXVIIIはdebulunmaktadır].

39. Auszüge aus den beiden arabischen Werken At-vâk-az-Zahabd.i.diegoldenenHalsbänder,undAtbâk-az-Za-hab d. i. die goldenen Scheiben.Von Joseph vonHammer.(VI. cilt, sayfa251dendevam).S.365-390. [CârullahMah-mudbinÖmerEz-Zemahşerî (ö.1143)denöğüt,hikmetveahlâkkonusundamüseccavebeliğ100makalesindenya-pılmışseçmeler.ArapcametinveAlmancaçevirisi].

40. Nachtrag zur nächstenVerwandschaft der deutschenundpersischenSprache,durcheinvergleichendesWörter-verzeichniss anschaulich dargestellt von Josepf von Ham-mer. S. 390-391. [Almanca ile Farsçanın aynı dil ailesinemensûpolduğunadâirmukniörneklemeler].

41. DasLobderblauenFarbe.AusdemFünferNisamiはsvonJosephvonHammer.S.391.[İranedebiyatındaHamsetürü-nünkurucusuolarakkabuledilenNizâmînin(Nizâmeddinİlyasb.Yusuf,ö.1214?,bk.MehmetKanar,ぬNizâmî-iGen-cevîね,DİA, 33, (2007), 183-185)35binbeyit içerenbugünekadargelentekeseriHamseyahudBeşMücevherはden(PencGenc/PançGanj:1.Mahzenüはlesrâr,2.HüsrevüŞîrîn,3.LeylâvüMecnûn,4.HeftPeyker(Behrâmnâme),5.İskender-nâme)mavirengekaside.Bk.Hammer,Redekünste Persiens,s.114-117,BuradaverilenHamselervebunlarınbazıeksik-likleri,metnintenkidî(tashîhli)nüshasınıhazırlayanBeratZencanîはnin yayınında yer almaktadır, dolayısıyla ithamedilmiştir. Bk. Berat Zencanî,Heft Peyker-i Nizâmî-i Gen-cevî,Tahran1373,s.131-132,Hamseno.3810-3820].

42. VoyageàPalmyreouTedmordansledésert,avecunecourterecherchesurleventdudésert,nomméSamieli.ParleComteW.S.R.Haleb,20août1819.S.393-401.[Suriyedeticaret yolları üzerinde önemli bir yerleşim olan antikvahaşehriPalmyraはya(Arapça:Tadmur)Sümbülî (Samie-

li)adındabirTürk(s.396)kılavuzeşliğindeyapılanaraş-tırmagezisihakkındaHalepはtenKontWenceslasSeverynRzewuskiはdengelenyazı.Sayfa400ve401arasındabölge-ninbirharitasınayerverilmiş.Kontvegezisihakkındakiyayınlariçinbk.FrançoisPouillon,ぬRzewuskiね,Dictionna-ire des orientalistes de langue française,Paris2008,s.850-852.Inhaltsverzeichnisはteise (s. 2129)yazarıyanlızcaぬW.S.Rねrumûzuylalûgaztarzıylabildirilmiş].

43. DieFamiliederarabischenPhilologen,oderdieVäter,dieMütter,dieSöhneunddieTöchteralsbildlichenAusd-rückeimArabischen.VonJosephvonHammer.S.402[Ham-mertarafındanhazırlanmışanne,baba,erkekvekızevlâdmecâzlamasıylaoluşanArapçadeyimler,ArapçaveAlman-caçevirileri].

44. Epistolaapologeticaprotemplariis.S.405-416.[Karl-An-tonJosephGrubervonGrubenfelsden(d.1760-?)JosepfvonHammere,TemplerTarikatınısuçlayıcımahiyetteyazdık-larına ve iddiâlarına karşı çıkan etraflı bir reddiye.Ham-merはinMabetcilerisanem-perest(Idolendiener und Ophiten)olaraksuçlamasıuzuntartışmalaravepekçokkarşıyayın-larasebebiyetvermişveHammerkarşısındaBischofMün-ter, Silvestre de Sacy, Gruber vonGrubenfels başta olmaküzereönemlibirmuhâlefetgrububulmuştur.Bk.WilhelmFerdinand Wilcke, Geschichte des Tempelherrenordens. Nach den vorhandenen und mehreren bisher unbenutzten Quellen.Leipzig1825,I,VI)].

45. Türkische Charade, übersetzt von F. vonRaab. S. 416.[Hecebilmecesi:Birheceiçindealtıanlamıolankelimehan-gisidir?(Kef+lam!)].

46. DerHatime-iKitâb-ı Şehinşâhnâme. S. 417-420. [İransaray şâiri FetihAliHan tarafındankaleme alınanŞehin-şâhnâmeはninhitâmı.VI.cilt348.sayfadan(bk.sırano.34)devam.BuradasadeceFarsçametneyerverilmiştir].

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

273272


47. GerichteinChinavonJuliusKlaproth,S.421-423.[Sa-hanınuzmanlarındanolarak,FdOひdeAsyakavimleri,dille-ri,kültürleriyleilgiliyazılarıyayınlanmışolanvebukonu-lardapekçoköncüeserlertelifetmişbulunanKlaprothtara-fındanÇinmahkemeleri,bunlarınüyeleri,çalışmatarzları,vs.hakkında].

48. Beytrag zur Erdbeschreibung von Rumili. Beschre-ibung desWeges und Terrains von Görmigin [...] bis Sze-mischen.S.423-427. [Yazarıhakkındabilgiverilmemiştir.Kimintarafındanyazıldığıvehangikitaptanalıntılandığıçözümlenemedi,Almancabirseyahatnâmedenalınmışgibigörünüyor.BuradaFilibeileEdirnearasındakigüzergâhınveçevresininanlatımınayerverilmektedir.Metiniçindege-çenKopatschla(Kopaçla)köyügibiSzemischen(=Semizce?)demuhtemelenFilibesancağınadâirbiryerleşimbirimidir.BurasınınFilibeはden14,Edirneはdenise21saatmesafedeol-duğubelirtilmektedir].

49. DerDichter andenVesir. (DemPersischennachgeah-mt).S.427.[Yinesayfasonuboşkalmasındiyeyapılanilâve-lerdenolarak,İrantarzınaöykünmüşAlmancasekizbeyit,belirtilmeyenyazarıHammerolmalı].

50. VerseaufdasvonSirThomasLawrencemitdemAdlergemahltePortraitderseligenFürstinnClementinevonMet-ternich,inzehnZungenalszehnblättrigeLilieaufIhrGrabgepflanzt. S. 428. [20 Temmuz 1820de genç yaşında ölenPrensesClementinevonMetternichはin(KontesMarieEster-hazy)maはrûfressâmSirThomasLawrensはin(1769-1830)yap-tığıportresivasfınanazmedilendizeler,aynımeâldeolmaküzereFarsça,Arapça,Türkçe,İbranice,YunancaveLatincedahil10değişikdildeyazılmışvegökyüzününsimgesiol-maküzereserbestçeyükselenservilergibivedeondeğişikdile(Dehsuhan)işâretedenvesâfiyetvemasûmiyetinçiçe-ğionyapraklızambakmisâlimezârınadikilmiştir.Türkçekısmışöyledir: ぬYüzünü dönüp dâr-ı fenâdan cînâna eder

îmâ - Nûr-ı suveri oldu delîl-i nûr-i maひnevî-i dâr-ı bekā - Güneş gibi kartal-ı bî-zevâl ile oldu arş-peymâ - Nigâhımız şaşıyor ve gözümüzü nem-nâk eder eşk-i cefâね. (Serlevhadabelirtilmemişolmaklaberaber,bildiğiyabancıdilleringös-terisindedebulunmaküzereyazarınınHammerolduğunadâirbk.Allgemeines Repertorium,Leipzig1821.I/2,s.189].

51. SomeaccountofMulanaJalal-ud-dinbinMuhammadIl-Balchi-ar-rumi,maytheAlmightysanctifyhissecretsta-te!Extractofaletterfromthetranslatortotheeditor.S.429-436.[MollâCâmîはnin(NureddinAbdurrahmanb.Ahmed,ö.1492)600sûfîninhayathikâyesiniverdiğiSûfîtabakatki-tabıolanNefahat ül-üns(bk.SüleymanUludağ,ぬNefahat ül-ünsぬ,DİA,32, (2006),52-522)ünvanlıeserinden istihrâcenMevlanaCelaleddinRûmîhakkında.Farsçametin,İngilizceçevirisi,yazarismibelirtilmemiştir].

52. TrauergedichtezumAndenkenderFrauGräfinnMarieEsterhazygebornenFürstinnvonMetternich(gestorbenden20July1820).AusdemPersischen,ArabischenundTürkis-chen übersetzt von Joseph vonHammer. S. 437-440. [Vefâteden(MetternichPrensesi)KontesMarieEsterhazyiçinVas-saftarihinden(Tecziyetüひl-emsâr ve Tezciyetüひl-sârâr) çeşitliFarsçaveayrıcaArapçaveTürkçemünferitmersiyeparçala-rı.Sayfa439-440はdayineaynıkişiiçinİranはınViyanaelçiliğibaşkâtibiMirzaMuhammedtarafındaninşâedilmişFarsçabirmersiye: Arapça, Farsça ve Türkçe parçaların AlmancaçevirileriHammertarafındanyapılmıştır.Burada,prensesin20Temmuz1820olarakbelirtilenölümtarihi,VI.cildüze-rindegösterilenbasımtarihini(1818)geçersizkılmaktadır].

53. Frühlingsgedicht.(AusWassafübersetztvonJosephvonHammer).S.440.[VassaflakabıylabilinenŞerefüはd-dinAb-dullahb.Feyzullâh-ıŞirâzîはden(ö.1334)Bahariyye,tercemeedenJosephvonHammer].

54. Ein Bruchstück der Beschreibung der Insel Dschava.(Aus dem ersten Bandes der GeschichteWassafはs). S. 440-

JO

SE

PH

VO

N H

AM

ME

R-P

UR

GS

TA

LL

(17

74

-18

56

) V

E F

UN

DG

RU

BE

N

DE

S O

RIE

NT

S (Ş

ARK’I

N HAZ

İNELE

Rİ) DE

RGİSİ

KE

MA

L B

EY

DİL

Lİ

275274


441.[VassaftarihininbirincicildindenCavaAdasıhakkın-da. Arapça ve Almanca çeviri, Hammer. Inhaltsverzeich-nisはdegösterilmemiştir,bk.III,2130].

55. AddendaadCatalogumCodicumO.O.pag.288.[Viyanakraliyetkütüphânesikataloğunailâveolmaküzerebeşpar-çayazma,sayfa288はdendevam(bk.sırano.21).Yazan:Ham-mer]. Frühlingsgedicht. (AusWassaf übersetzt von JosephvonHammer.S.440. [Vassaf lakabıylabilinenŞerefüはd-dinAbdullahb.Feyzullâh-ıŞirâzîはden(ö.1334)Bahariyye,terce-meedenJosephvonHammer].

56. RelaciondelSor.AbadJosephAntonioCondealExmo.Sor.PrincipedelaPazsobreilPrologodeldiscursoprelimi-nardeAbenChaledun.Madrid2deJulio1816.S.442-444.[Historia de la Dominatión de los Arabes en Espana(İng.Ed.1854)gibiönemlieserleriolanİspanyolşarkiyâtçıJosepfAn-tonCondo(1765-1820)tarafından,İbnHaldunはunMukaddi-meはsindenhareketlehazırlanmış,İspanyolca].

57. Gegenrede wider die Einrede der Vertheidiger derTempler. Von Josepf von Hammer. S. 445-492. [Mabed(Templer)tarikatınınsuçluluğunadâirHammertarafındanyazılanmakaleyeKarlJosephGrubervonGrubenfelstara-fındanyapılanyergilere(bk.Epistolaapologeticaprotemp-lariis.CiltVI,S.405-416,sırano.43)etraflıbircevapmahi-yetinde.Mabettartışmasıbekleneninfevkindegenelbirilgigörmüşolduğundan,bukonudaHammermüstakilbireserkalemealmakzorundakalmıştır:Die Schuld der Templer, Wien1855)].

58. [Sayfa492-493arasıTempler ile ilgiliyukarıdaki (sırano.56)yazıyaaitdokuzparçagörüntübulnmaktadır].

59. RudusEcclesiaeTemplarioruminPöstyén.S.493-496.[Katolik rahipMacarCsászárMedniànszky tarafındanya-zılmış,MacaristanはdaPistyenşehrindebulunanTemplerki-lisesiharabesihakkında,Latince].

60. [Yazarı belirtilmemiş olmakla beraber Hammerはinmarifetiolanbuküçükyazı,yinesayfaboşkalmasındiyesokuşturulanlarabirörnektir. (S.496).Mısırmumyaların-dakisakaldemetinde-kibuTabloIはdekifigürlerdegörüldü-ğüüzereMabetcilerinBaphometはinebenzemekteymiş-Persetkisisözkonusudur.VassaftarihindebirMoğolprensinindefniyleilgilikayıtta,prensinsakallarınaaltınbulanmışol-duğukaydedilmekteymiş.Inhaltsverzeichnisはdegösterilme-miştir,bk.III,2131].

61. NotezurSeite446.S.497-499.[HammerはinTemplerhak-kındaverdiğicevâbın(bk.sırano.56)446.sayfasınailave].

62. Inhaltsverzeichniss.S.500-502.[Kısavemuhtasarmuh-tevadökümü].

63. Druckfehler.[ikisayfanumarasızHata-Sevapcetveli].

64. [Onsekizgörüntüiçerenbirsayfa levha.Templer ile il-gilidir].

276


277Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan, c. 1 (İstanbul: Ülke Yayınları, 2014)

İstanbul Fatih’deki Hâfız Ahmed Paşa Külliyesi’nin vakfiyesi

Mustafa L. Bilge*

GirişHâfızAhmedPaşaCâmiiveKülliyesi1gü-

nümüzdekikonumuylaFatih İlçesinde,FatihCaddesi ileHâfızPaşaSokağıarasındayeralmaktadır.KülliyesahibiXVI.yüzyılsonlarıileXVII.yüzyılbaşlarındayaşamışolanOsmanlıvezir-lerindenHâfız Ahmed Paşaはdır (ö.1613). Nitekim sokak ぬHafızPaşaねisminipaşanınkülliyesindenalır.2

İstanbulはunfethiöncesiİznik,Bursa,Edirnegibişehirlerdeuy-gulandığıgibifetihsonrasıİstanbulはunundahızlıbirşekildeİslâmîkimliğebürünmesitasarlandı.Yapılanherçeşitdînîvesosyaliçe-rikliyapışehrinİslâmîkimliğineveİslâmîruhunakatılacakvekat-kıdabulunacakbirsembololarakortayaçıktı.3Busebeptenİstan-

1 AhmedVefaÇobanoğlu,ぬHâfızAhmedPaşaKülliyesi,ねDünden bugüne İstanbul ansiklopedisi,c.3(İstanbul:1994),492-3;SemaviEyice,ぬHafızAhmedPaşaCâmiiveKülliyesi,ねTDVİA,c.15(İstanbul,1997),85-7;SemaviEyice,ぬYokolmaktankurtarılanbireser:İstanbulはdaHafızAhmedPaşaKülliyesi,ねSanat Tarihi Araştırmaları: Prof. Dr. Haşim Karpuzひa Armağan,(Konya,2007),227-45.

2 J.Pervititch, Sigorta haritalarında İstanbul([t.y:y.y.,y.y.]),179,Fatih,Pafta,36.;EkremHakkıAyverdi,XIX. yüzyılda İstanbul haritası, 2.bs. (İstanbulFetihCemiyeti,1958),PaftaD5.

3 Halilİnalcık,ぬİstanbul:Birİslâmşehri,ねçev.İbrahimKalın,İslâm

Fundgruben Des Orients (Şark’ın Hazineleri) dergisinin kapağı. Üstteki yazı (vemâ tevfîkî illâ billâh). Alttaki yazı dergiyi finanse eden leh soylusunun adı: Wenzeslaus Rzewuski.

*FatihÜniversitesi.

Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients (Şark’ın Hazineleri) Dergisi

Documents

Transcript of Joseph Von Hammer-Purgstall (1774-1856) ve Fundgruben Des Orients (Şark’ın Hazineleri) Dergisi