1

Joseacute Ortega y Gasset

Βιογραφικό

Γεννήθηκε στη Μαδρίτη της Ισπανίας στις 9 Μαΐου 1883 Γιός του Joseacute

Ortega Munilla και της Dolores Gasset Chinchilla Γόνος φιλελεύθερης

δημοκρατικής και bourgeois οικογένειας

Σπούδασε φιλοσοφία πρώτα στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης από όπου

και πήρε το διδακτορικό του στη φιλοσοφία το 1904

Μετά το 1905 πήγε στη Γερμανία όπου σπούδασε σε διάφορα

γερμανικά πανεπιστήμια (Leipzig Βερολίνο Marburg όπου και στο

τελευταίο επηρεάστηκε από τη φιλοσοφία του Emmanuel Kant

Συγκεκριμένα στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου είχε καθηγητή

ανάμεσα σε άλλους τον Wilhelm Dilthey1 και στο Marburg (εκεί δίδαξε

αργότερα το 1923 ο Heidegger) που στην εποχή του ήταν το

σημαντικότερο πανεπιστήμιο στη Γερμανία για φιλοσοφικές σπουδές

ήταν μαθητής των Νέο-Καντιανών Hermann Cohen και Paul Natorp2

Το 1908 γύρισε στην Ισπανία όπου και έγινε πρώτα καθηγητής ηθικής

λογικής και ψυχολογίας στο laquoLa Escuela Superior del Magisterio de

1 Ψυχολόγος κοινωνιολόγος φιλόσοφος με έμφαση στην Ερμηνευτική από τις πρώιμες επιρροές στον

υπαρξισμό Έκανε έναν πολύ ενδιαφέροντα διαχωρισμό μεταξύ φυσικών και κοινωνικών επιστημών και επηρέασε βαθύτατα τον Ορτέγκα Ερμηνευτική η θεωρία και η πράξη η μελέτη της ερμηνείας Εκπρόσωποι Heidegger Gadamer Ricoeur κα 2 Η επιστροφή των Νέο-Καντιανών στον Καντ στο δεύτερο μισό του 19

ου αι και στο πρώτο μισό του 20

ου έλαβε

χώρα εν συντομία για δύο κύριους λόγους Πρώτον ως αντίδραση στον Γερμανικό Ιδεαλισμό (και κυρίως στον Hegel) ο οποίος και συνδέθηκε με τον ανορθολογισμό της Ρομαντικής Περιόδου Δεύτερον διότι ο Θετικισμός (positivism) είχε οδηγήσει στην απόρριψη της μεταφυσικής προς χάριν ενός αναγωγικού υλισμού που θεωρείτο εξrsquo ίσου αβάσιμος και μη ικανοποιητικός Πιο συγκεκριμένα ο Cohen κριτίκαρε τον ψυχολογισμό από την Καντιανή άποψη κάτι που θα έκανε αργότερα με την ίδια ένταση από την πλευρά της φαινομενολογίας και ο Edmund Husserl Ο ψυχολογισμός είναι μια προσέγγιση που ανάγει όλους τους λογικούς νόμους σε εμπειρικές ψυχολογικές διεργασίες Ο Paul Natorp ασχολήθηκε κυρίως με τη λογική θεμελίωση των θετικών επιστημών Όπως οι περισσότεροι Νεοκαντιανοί αρνιόταν την ύπαρξη ενός υποθετικού laquoπράγματος αυτού καθεαυτούraquo (thing-in-itself) πίσω από τα φαινόμενα

2

Madridraquo και το 1910 έγινε καθηγητής μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο

της Μαδρίτης μέχρι το 1936 Το 1910 παντρεύτηκε την αρραβωνιαστικιά

του Rosa Spottorno Topete και μαζί απέκτησαν 3 παιδιά Δεν έβγαλε το

ψωμί του μόνο από τη φιλοσοφία αλλά και από τη δημοσιογραφία και

τη συγγραφή δοκιμίων την οποία συγγραφή δοκιμίων είχε ξεκινήσει

ήδη από το 1902 Έχει γράψει πάρα πολλά άρθρα και δοκίμια Επίσης

ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική στις δεκαετίες του 20 και του 30

αλλά αυτή η ενασχόληση διακόπηκε απότομα από τον Ισπανικό

Εμφύλιο το 1936

Από το 1936 και μετά έζησε (απογοητευμένος από την πολιτική και

αυτοεξόριστος κατrsquo ουσίαν διότι υποστήριζε πάντα τη δημοκρατία) στη

Γαλλία Ολλανδία Αργεντινή Πορτογαλία και Γερμανία μέχρι το 1945

Το 1936 ξεκίνησε να έχει και προβλήματα στη χολή του Επέστρεψε στη

Μαδρίτη το 1945 όπου ίδρυσε το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών

(το 1948) Τόσο ο ίδιος όσο και το Ινστιτούτο του ήταν στο στόχαστρο

της δικτατορίας του Φράνκο Συνέχισε να εργάζεται ως φιλόσοφος και

δημοσιογράφος μέχρι το τέλος της ζωής του Τον Αύγουστο του 1951

πήγε στη Γερμανία για να συμμετάσχει σε ένα συνέδριο όπου γνώρισε

τον Heidegger Η μικρή αυτή συνάντησή τους καταγράφτηκε ως

ευχάριστη και θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς αφού και δεν

έθιξαν τα κοινά σημεία στις θεωρίες τους Σε εκείνο το συνέδριο (του

οποίου το θέμα ήταν laquoΟ Άνθρωπος και το Διάστημαraquo) έλαβε και

τιμητικό διδακτορικό από το πανεπιστήμιο του Marburg

Πέθανε στις 18 Οκτωβρίου 1955 σε ηλικία 72 ετών από καρκίνο στο

στομάχι και το συκώτι

Ο Ορτέγκα ήταν πολυγραφότατος Επίσης είχε ένα απίστευτο εύρος

ενδιαφερόντων Φιλοσοφικές μελέτες λογοτεχνική κριτική πολιτικά

δοκίμια και λόγοι περιγραφές τοπίων και ιστορικές μελέτες Μερικά

3

γραπτά του δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ένα ήταν για το

πλαίσιο ενός πίνακα Ένα άλλο ήταν ο πρόλογος ενός βιβλίου που δεν

γράφτηκε ποτέ Κατά τον ίδιο τρόπο είναι δύσκολο να

κατηγοριοποιήσει ή να συστηματοποιήσει κανείς τη φιλοσοφία του Αν

θέλουμε να τον προσεγγίσουμε πρέπει (η ίδια η φιλοσοφία του μας

ωθεί) να αφήσουμε πίσω τις τυπολατρίες

Φιλοσοφία

Επηρεάστηκε από Descartes Kant Husserl Heidegger Bergson και

Dilthey

Επηρέασε στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική Luis Buntildeuel Xavier

Zubiri Jose Gaos Ignacio Ellacuria Maria Zambrano Ο ίδιος πίστευε ότι

είχε επηρεάσει και τον Heidegger

Τρεις φάσεις στην ιστορία της φιλοσοφίας του

1η φάση αντικειμενισμός (objectivism) 1902-1913

Η πρώτη ονομάζεται από τους μελετητές του η φάση του

αντικειμενισμού

Σε αυτή τη φάση δεν εξέδωσε κανένα βιβλίο Έγραφε μόνο άρθρα σε

επιφανή λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες όπως η El Imparcial και

η El Sol Μέσῳ αυτών άρθρων ο Ορτέγκα προσπαθούσε να εκθέσει τον

μέσο Ισπανό στην φιλοσοφική σκέψη Πχ έγραψε μια σειρά άρθρων με

γενικό θέμα laquoΤί είναι γνώσηraquo

Όμως εκτός από φιλόσοφος ήταν και συγγραφέας και ως τέτοιος

δημιούργησε ένα καινούργιο στυλ από το οποίο δεν έλειπαν ίσως οι

μανιερισμοί (σύμφωνα με κάποιους κριτικούς) το οποίο όμως έδωσε

νέα ώθηση στη λογοτεχνική συγγραφή στην Ισπανία και πάντα έκρυβε

από πίσω του τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς Σε αυτή τη φάση της

4

φιλοσοφικής του σκέψης και σε μία προσπάθεια να βοηθήσει την

ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στην Ισπανία και να πολεμήσει τον

ανορθολογισμό τον οποίο ποτέ δεν υποστήριξε προώθησε την ιδέα της

αντικειμενικότητας και κατrsquo επέκταση του laquoαντικειμενισμούraquo Έχει πει

πράγματα όπως laquoέχει δοθεί πολύ περισσότερη προσοχή στους

ανθρώπους και πολύ λίγη στα πράγματα και στις ιδέεςraquo ή και αυτό

είναι το πιο χαρακτηριστικό παράθεμα αυτής της φάσης του ζητούσε

από τους συμπολίτες του να laquoξεφορτωθούν την κρυφή λέπρα της

υποκειμενικότηταςraquo Να σημειώσουμε ότι κάποια χρόνια μετά ο ίδιος

χαρακτήρισε αυτή του τη φράση laquoκαθαρή βλασφημίαraquo

Η έντονη αυτή θέση του έχει μια εξήγηση Εκείνη την εποχή υπήρχε

μία διαμάχη μεταξύ της λεγόμενης Ισπανοποίησης της Ισπανίας και

της Ευρωπαιοποίησής της Οι hispanizantes ήθελαν να κρατήσουν την

παράδοση και αντιτίθεντο σε ξένα έθιμα και ξένες ιδέες Οι

europeizantes ήθελαν να εμποτιστεί η Ισπανία με αυτό που αορίστως

αποκαλούμε laquoΕυρωπαϊκό Πολιτισμόraquo Ο Ορτέγκα παρέμεινε πάντα

ένας europeizante Όχι με την έννοια του να αφομοιωθεί πλήρως η

Ισπανία σε ξένα (κυρίως γερμανικά και γαλλικά εκείνη την εποχή)

πρότυπα ούτε ότι πίστευε ότι η ευρωπαιοποίηση της Ισπανίας θα τη

γλύτωνε απrsquo όλα της τα δεινά Ίσα-ίσα δεν ήθελε να γίνει η Ισπανία

μια απομίμηση αυτών των χωρών Όμως πίστευε ότι οι υπόλοιποι

ευρωπαίοι έχουν προχωρήσει πολύ όσον αφορά τη επιστήμη την

εκπαίδευση και την κουλτούρα και αυτό διότι είχαν κάτι που οι ισπανοί

την εποχή του Ορτέγκα τουλάχιστον δεν είχαν πειθαρχία Και για να

αποκτηθεί η πειθαρχία και κυρίως η διανοητική πειθαρχία ήταν

απαραίτητη η μελέτη της φιλοσοφίας η μελέτη των ιδεών Με

αυστηρότητα και αντικειμενικότητα Με λογική Η διανοητική

πειθαρχία απαιτούσε διαύγεια σαφήνεια και ακρίβεια στη σκέψη

5

Όμως ακόμα και σε αυτή την αυστηρή ας πούμε φάση της σκέψης του

δεν έπαψε να θεωρεί ότι οι ιδέες όσο θεωρητικές και αν είναι δεν πρέπει

να είναι αποχωρισμένες από τη ζωή Διότι αν και οι ιδέες δεν μπορούν

να υπάρξουν χωρίς τη ζωή η ζωή μπορεί να υπάρχει χωρίς τις ιδέες Η

ζωή είναι πάνω απrsquo όλα Ως εκ τούτου χρειάζεται να εγκαταλείψουμε

τον (φιλοσοφικό) ιδεαλισμό3 και να επικεντρωθούμε σε όποια σκέψη

άπτεται της πραγματικότητας Και αυτή η μετατόπιση από το

ορθολογικό4 πνεύμα στο ζωτικό (ή ζωικό) δηλαδή από την έμφαση

στον ορθό λόγο στη έμφαση στη ζωή είναι και ο σύνδεσμος μεταξύ της

πρώτης φάσης και της δεύτερης που θα δούμε αμέσως τώρα

Να τονίσουμε ότι ότι υποστήριξε σε αυτή την πρώτη φάση δεν το ξανα-

υποστήριξε ποτέ

2η φάση προοπτισμός (προοπτική διάσταση) (perspectivism) 1914-

1923

Ήταν το ενδιάμεσο στάδιο για την τρίτη φάση

Σε αυτό το στάδιο έγραψε το πολύ σημαντικό βιβλίο Meditations on

Quixote (Στοχασμοί πάνω στον Κιχώτη) όπου εκεί υπάρχει και η

χαρακτηριστική του φράση ldquoI am myself and my circumstancesrdquo- laquoΕγώ

είμαι εγώ και οι συνθήκες μουraquo οι συγκυρίες μου οι περιστάσεις μου

3 Ιδεαλισμός Η πραγματικότητα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το νου Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου

δεν είναι ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο νου αλλά υπάρχουν μόνο σε συσχέτιση με τις νοητικές διεργασίες Η πραγματικότητα όπως την καταλαβαίνουμε αντικαθρεφτίζει τις λειτουργίες του νου Σε ακραίες περιπτώσεις ακραίος πνευματισμός (στον ανατολικό στοχασμό ενίοτε) και πανψυχικές ιδέες όπου υποστηρίζουν ότι η πραγματικότητα είναι το σύνολο των οραμάτων (ονείρων) ενός ή περισσότερων νοών Υπέρ είναι αλήθεια ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία μόνο μέσω του νου Κατά ο ρεαλισμός που υποστηρίζει με πειστικά επιχειρήματα ότι ο ιδεαλισμός προσκρούει στην πραγματικότητα 4 Ορθολογισμός ο Λόγος (η λογική) είναι το κύριο μέσο πρόσληψης γνώσης ή είναι ο μόνος τρόπος να

γνωρίζουμε (σε αντίθεση με τους εμπειριστές που στη θέση του Λόγου βάζουν τις αισθήσεις) Εκπρόσωποι του ορθολογισμού ήταν οι Descartes Spinoza Leibniz Εκπρόσωποι του Βρετανικού Εμπειρισμού οι Locke Berkeley Hume Ο ορθολογισμός δεν εννοεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θέση Επίσης σε πολλές περιπτώσεις η έννοια laquoΛόγοςraquo είναι θολή

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

2

Madridraquo και το 1910 έγινε καθηγητής μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο

της Μαδρίτης μέχρι το 1936 Το 1910 παντρεύτηκε την αρραβωνιαστικιά

του Rosa Spottorno Topete και μαζί απέκτησαν 3 παιδιά Δεν έβγαλε το

ψωμί του μόνο από τη φιλοσοφία αλλά και από τη δημοσιογραφία και

τη συγγραφή δοκιμίων την οποία συγγραφή δοκιμίων είχε ξεκινήσει

ήδη από το 1902 Έχει γράψει πάρα πολλά άρθρα και δοκίμια Επίσης

ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική στις δεκαετίες του 20 και του 30

αλλά αυτή η ενασχόληση διακόπηκε απότομα από τον Ισπανικό

Εμφύλιο το 1936

Από το 1936 και μετά έζησε (απογοητευμένος από την πολιτική και

αυτοεξόριστος κατrsquo ουσίαν διότι υποστήριζε πάντα τη δημοκρατία) στη

Γαλλία Ολλανδία Αργεντινή Πορτογαλία και Γερμανία μέχρι το 1945

Το 1936 ξεκίνησε να έχει και προβλήματα στη χολή του Επέστρεψε στη

Μαδρίτη το 1945 όπου ίδρυσε το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών

(το 1948) Τόσο ο ίδιος όσο και το Ινστιτούτο του ήταν στο στόχαστρο

της δικτατορίας του Φράνκο Συνέχισε να εργάζεται ως φιλόσοφος και

δημοσιογράφος μέχρι το τέλος της ζωής του Τον Αύγουστο του 1951

πήγε στη Γερμανία για να συμμετάσχει σε ένα συνέδριο όπου γνώρισε

τον Heidegger Η μικρή αυτή συνάντησή τους καταγράφτηκε ως

ευχάριστη και θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς αφού και δεν

έθιξαν τα κοινά σημεία στις θεωρίες τους Σε εκείνο το συνέδριο (του

οποίου το θέμα ήταν laquoΟ Άνθρωπος και το Διάστημαraquo) έλαβε και

τιμητικό διδακτορικό από το πανεπιστήμιο του Marburg

Πέθανε στις 18 Οκτωβρίου 1955 σε ηλικία 72 ετών από καρκίνο στο

στομάχι και το συκώτι

Ο Ορτέγκα ήταν πολυγραφότατος Επίσης είχε ένα απίστευτο εύρος

ενδιαφερόντων Φιλοσοφικές μελέτες λογοτεχνική κριτική πολιτικά

δοκίμια και λόγοι περιγραφές τοπίων και ιστορικές μελέτες Μερικά

3

γραπτά του δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ένα ήταν για το

πλαίσιο ενός πίνακα Ένα άλλο ήταν ο πρόλογος ενός βιβλίου που δεν

γράφτηκε ποτέ Κατά τον ίδιο τρόπο είναι δύσκολο να

κατηγοριοποιήσει ή να συστηματοποιήσει κανείς τη φιλοσοφία του Αν

θέλουμε να τον προσεγγίσουμε πρέπει (η ίδια η φιλοσοφία του μας

ωθεί) να αφήσουμε πίσω τις τυπολατρίες

Φιλοσοφία

Επηρεάστηκε από Descartes Kant Husserl Heidegger Bergson και

Dilthey

Επηρέασε στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική Luis Buntildeuel Xavier

Zubiri Jose Gaos Ignacio Ellacuria Maria Zambrano Ο ίδιος πίστευε ότι

είχε επηρεάσει και τον Heidegger

Τρεις φάσεις στην ιστορία της φιλοσοφίας του

1η φάση αντικειμενισμός (objectivism) 1902-1913

Η πρώτη ονομάζεται από τους μελετητές του η φάση του

αντικειμενισμού

Σε αυτή τη φάση δεν εξέδωσε κανένα βιβλίο Έγραφε μόνο άρθρα σε

επιφανή λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες όπως η El Imparcial και

η El Sol Μέσῳ αυτών άρθρων ο Ορτέγκα προσπαθούσε να εκθέσει τον

μέσο Ισπανό στην φιλοσοφική σκέψη Πχ έγραψε μια σειρά άρθρων με

γενικό θέμα laquoΤί είναι γνώσηraquo

Όμως εκτός από φιλόσοφος ήταν και συγγραφέας και ως τέτοιος

δημιούργησε ένα καινούργιο στυλ από το οποίο δεν έλειπαν ίσως οι

μανιερισμοί (σύμφωνα με κάποιους κριτικούς) το οποίο όμως έδωσε

νέα ώθηση στη λογοτεχνική συγγραφή στην Ισπανία και πάντα έκρυβε

από πίσω του τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς Σε αυτή τη φάση της

4

φιλοσοφικής του σκέψης και σε μία προσπάθεια να βοηθήσει την

ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στην Ισπανία και να πολεμήσει τον

ανορθολογισμό τον οποίο ποτέ δεν υποστήριξε προώθησε την ιδέα της

αντικειμενικότητας και κατrsquo επέκταση του laquoαντικειμενισμούraquo Έχει πει

πράγματα όπως laquoέχει δοθεί πολύ περισσότερη προσοχή στους

ανθρώπους και πολύ λίγη στα πράγματα και στις ιδέεςraquo ή και αυτό

είναι το πιο χαρακτηριστικό παράθεμα αυτής της φάσης του ζητούσε

από τους συμπολίτες του να laquoξεφορτωθούν την κρυφή λέπρα της

υποκειμενικότηταςraquo Να σημειώσουμε ότι κάποια χρόνια μετά ο ίδιος

χαρακτήρισε αυτή του τη φράση laquoκαθαρή βλασφημίαraquo

Η έντονη αυτή θέση του έχει μια εξήγηση Εκείνη την εποχή υπήρχε

μία διαμάχη μεταξύ της λεγόμενης Ισπανοποίησης της Ισπανίας και

της Ευρωπαιοποίησής της Οι hispanizantes ήθελαν να κρατήσουν την

παράδοση και αντιτίθεντο σε ξένα έθιμα και ξένες ιδέες Οι

europeizantes ήθελαν να εμποτιστεί η Ισπανία με αυτό που αορίστως

αποκαλούμε laquoΕυρωπαϊκό Πολιτισμόraquo Ο Ορτέγκα παρέμεινε πάντα

ένας europeizante Όχι με την έννοια του να αφομοιωθεί πλήρως η

Ισπανία σε ξένα (κυρίως γερμανικά και γαλλικά εκείνη την εποχή)

πρότυπα ούτε ότι πίστευε ότι η ευρωπαιοποίηση της Ισπανίας θα τη

γλύτωνε απrsquo όλα της τα δεινά Ίσα-ίσα δεν ήθελε να γίνει η Ισπανία

μια απομίμηση αυτών των χωρών Όμως πίστευε ότι οι υπόλοιποι

ευρωπαίοι έχουν προχωρήσει πολύ όσον αφορά τη επιστήμη την

εκπαίδευση και την κουλτούρα και αυτό διότι είχαν κάτι που οι ισπανοί

την εποχή του Ορτέγκα τουλάχιστον δεν είχαν πειθαρχία Και για να

αποκτηθεί η πειθαρχία και κυρίως η διανοητική πειθαρχία ήταν

απαραίτητη η μελέτη της φιλοσοφίας η μελέτη των ιδεών Με

αυστηρότητα και αντικειμενικότητα Με λογική Η διανοητική

πειθαρχία απαιτούσε διαύγεια σαφήνεια και ακρίβεια στη σκέψη

5

Όμως ακόμα και σε αυτή την αυστηρή ας πούμε φάση της σκέψης του

δεν έπαψε να θεωρεί ότι οι ιδέες όσο θεωρητικές και αν είναι δεν πρέπει

να είναι αποχωρισμένες από τη ζωή Διότι αν και οι ιδέες δεν μπορούν

να υπάρξουν χωρίς τη ζωή η ζωή μπορεί να υπάρχει χωρίς τις ιδέες Η

ζωή είναι πάνω απrsquo όλα Ως εκ τούτου χρειάζεται να εγκαταλείψουμε

τον (φιλοσοφικό) ιδεαλισμό3 και να επικεντρωθούμε σε όποια σκέψη

άπτεται της πραγματικότητας Και αυτή η μετατόπιση από το

ορθολογικό4 πνεύμα στο ζωτικό (ή ζωικό) δηλαδή από την έμφαση

στον ορθό λόγο στη έμφαση στη ζωή είναι και ο σύνδεσμος μεταξύ της

πρώτης φάσης και της δεύτερης που θα δούμε αμέσως τώρα

Να τονίσουμε ότι ότι υποστήριξε σε αυτή την πρώτη φάση δεν το ξανα-

υποστήριξε ποτέ

2η φάση προοπτισμός (προοπτική διάσταση) (perspectivism) 1914-

1923

Ήταν το ενδιάμεσο στάδιο για την τρίτη φάση

Σε αυτό το στάδιο έγραψε το πολύ σημαντικό βιβλίο Meditations on

Quixote (Στοχασμοί πάνω στον Κιχώτη) όπου εκεί υπάρχει και η

χαρακτηριστική του φράση ldquoI am myself and my circumstancesrdquo- laquoΕγώ

είμαι εγώ και οι συνθήκες μουraquo οι συγκυρίες μου οι περιστάσεις μου

3 Ιδεαλισμός Η πραγματικότητα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το νου Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου

δεν είναι ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο νου αλλά υπάρχουν μόνο σε συσχέτιση με τις νοητικές διεργασίες Η πραγματικότητα όπως την καταλαβαίνουμε αντικαθρεφτίζει τις λειτουργίες του νου Σε ακραίες περιπτώσεις ακραίος πνευματισμός (στον ανατολικό στοχασμό ενίοτε) και πανψυχικές ιδέες όπου υποστηρίζουν ότι η πραγματικότητα είναι το σύνολο των οραμάτων (ονείρων) ενός ή περισσότερων νοών Υπέρ είναι αλήθεια ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία μόνο μέσω του νου Κατά ο ρεαλισμός που υποστηρίζει με πειστικά επιχειρήματα ότι ο ιδεαλισμός προσκρούει στην πραγματικότητα 4 Ορθολογισμός ο Λόγος (η λογική) είναι το κύριο μέσο πρόσληψης γνώσης ή είναι ο μόνος τρόπος να

γνωρίζουμε (σε αντίθεση με τους εμπειριστές που στη θέση του Λόγου βάζουν τις αισθήσεις) Εκπρόσωποι του ορθολογισμού ήταν οι Descartes Spinoza Leibniz Εκπρόσωποι του Βρετανικού Εμπειρισμού οι Locke Berkeley Hume Ο ορθολογισμός δεν εννοεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θέση Επίσης σε πολλές περιπτώσεις η έννοια laquoΛόγοςraquo είναι θολή

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

3

γραπτά του δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ένα ήταν για το

πλαίσιο ενός πίνακα Ένα άλλο ήταν ο πρόλογος ενός βιβλίου που δεν

γράφτηκε ποτέ Κατά τον ίδιο τρόπο είναι δύσκολο να

κατηγοριοποιήσει ή να συστηματοποιήσει κανείς τη φιλοσοφία του Αν

θέλουμε να τον προσεγγίσουμε πρέπει (η ίδια η φιλοσοφία του μας

ωθεί) να αφήσουμε πίσω τις τυπολατρίες

Φιλοσοφία

Επηρεάστηκε από Descartes Kant Husserl Heidegger Bergson και

Dilthey

Επηρέασε στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική Luis Buntildeuel Xavier

Zubiri Jose Gaos Ignacio Ellacuria Maria Zambrano Ο ίδιος πίστευε ότι

είχε επηρεάσει και τον Heidegger

Τρεις φάσεις στην ιστορία της φιλοσοφίας του

1η φάση αντικειμενισμός (objectivism) 1902-1913

Η πρώτη ονομάζεται από τους μελετητές του η φάση του

αντικειμενισμού

Σε αυτή τη φάση δεν εξέδωσε κανένα βιβλίο Έγραφε μόνο άρθρα σε

επιφανή λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες όπως η El Imparcial και

η El Sol Μέσῳ αυτών άρθρων ο Ορτέγκα προσπαθούσε να εκθέσει τον

μέσο Ισπανό στην φιλοσοφική σκέψη Πχ έγραψε μια σειρά άρθρων με

γενικό θέμα laquoΤί είναι γνώσηraquo

Όμως εκτός από φιλόσοφος ήταν και συγγραφέας και ως τέτοιος

δημιούργησε ένα καινούργιο στυλ από το οποίο δεν έλειπαν ίσως οι

μανιερισμοί (σύμφωνα με κάποιους κριτικούς) το οποίο όμως έδωσε

νέα ώθηση στη λογοτεχνική συγγραφή στην Ισπανία και πάντα έκρυβε

από πίσω του τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς Σε αυτή τη φάση της

4

φιλοσοφικής του σκέψης και σε μία προσπάθεια να βοηθήσει την

ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στην Ισπανία και να πολεμήσει τον

ανορθολογισμό τον οποίο ποτέ δεν υποστήριξε προώθησε την ιδέα της

αντικειμενικότητας και κατrsquo επέκταση του laquoαντικειμενισμούraquo Έχει πει

πράγματα όπως laquoέχει δοθεί πολύ περισσότερη προσοχή στους

ανθρώπους και πολύ λίγη στα πράγματα και στις ιδέεςraquo ή και αυτό

είναι το πιο χαρακτηριστικό παράθεμα αυτής της φάσης του ζητούσε

από τους συμπολίτες του να laquoξεφορτωθούν την κρυφή λέπρα της

υποκειμενικότηταςraquo Να σημειώσουμε ότι κάποια χρόνια μετά ο ίδιος

χαρακτήρισε αυτή του τη φράση laquoκαθαρή βλασφημίαraquo

Η έντονη αυτή θέση του έχει μια εξήγηση Εκείνη την εποχή υπήρχε

μία διαμάχη μεταξύ της λεγόμενης Ισπανοποίησης της Ισπανίας και

της Ευρωπαιοποίησής της Οι hispanizantes ήθελαν να κρατήσουν την

παράδοση και αντιτίθεντο σε ξένα έθιμα και ξένες ιδέες Οι

europeizantes ήθελαν να εμποτιστεί η Ισπανία με αυτό που αορίστως

αποκαλούμε laquoΕυρωπαϊκό Πολιτισμόraquo Ο Ορτέγκα παρέμεινε πάντα

ένας europeizante Όχι με την έννοια του να αφομοιωθεί πλήρως η

Ισπανία σε ξένα (κυρίως γερμανικά και γαλλικά εκείνη την εποχή)

πρότυπα ούτε ότι πίστευε ότι η ευρωπαιοποίηση της Ισπανίας θα τη

γλύτωνε απrsquo όλα της τα δεινά Ίσα-ίσα δεν ήθελε να γίνει η Ισπανία

μια απομίμηση αυτών των χωρών Όμως πίστευε ότι οι υπόλοιποι

ευρωπαίοι έχουν προχωρήσει πολύ όσον αφορά τη επιστήμη την

εκπαίδευση και την κουλτούρα και αυτό διότι είχαν κάτι που οι ισπανοί

την εποχή του Ορτέγκα τουλάχιστον δεν είχαν πειθαρχία Και για να

αποκτηθεί η πειθαρχία και κυρίως η διανοητική πειθαρχία ήταν

απαραίτητη η μελέτη της φιλοσοφίας η μελέτη των ιδεών Με

αυστηρότητα και αντικειμενικότητα Με λογική Η διανοητική

πειθαρχία απαιτούσε διαύγεια σαφήνεια και ακρίβεια στη σκέψη

5

Όμως ακόμα και σε αυτή την αυστηρή ας πούμε φάση της σκέψης του

δεν έπαψε να θεωρεί ότι οι ιδέες όσο θεωρητικές και αν είναι δεν πρέπει

να είναι αποχωρισμένες από τη ζωή Διότι αν και οι ιδέες δεν μπορούν

να υπάρξουν χωρίς τη ζωή η ζωή μπορεί να υπάρχει χωρίς τις ιδέες Η

ζωή είναι πάνω απrsquo όλα Ως εκ τούτου χρειάζεται να εγκαταλείψουμε

τον (φιλοσοφικό) ιδεαλισμό3 και να επικεντρωθούμε σε όποια σκέψη

άπτεται της πραγματικότητας Και αυτή η μετατόπιση από το

ορθολογικό4 πνεύμα στο ζωτικό (ή ζωικό) δηλαδή από την έμφαση

στον ορθό λόγο στη έμφαση στη ζωή είναι και ο σύνδεσμος μεταξύ της

πρώτης φάσης και της δεύτερης που θα δούμε αμέσως τώρα

Να τονίσουμε ότι ότι υποστήριξε σε αυτή την πρώτη φάση δεν το ξανα-

υποστήριξε ποτέ

2η φάση προοπτισμός (προοπτική διάσταση) (perspectivism) 1914-

1923

Ήταν το ενδιάμεσο στάδιο για την τρίτη φάση

Σε αυτό το στάδιο έγραψε το πολύ σημαντικό βιβλίο Meditations on

Quixote (Στοχασμοί πάνω στον Κιχώτη) όπου εκεί υπάρχει και η

χαρακτηριστική του φράση ldquoI am myself and my circumstancesrdquo- laquoΕγώ

είμαι εγώ και οι συνθήκες μουraquo οι συγκυρίες μου οι περιστάσεις μου

3 Ιδεαλισμός Η πραγματικότητα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το νου Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου

δεν είναι ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο νου αλλά υπάρχουν μόνο σε συσχέτιση με τις νοητικές διεργασίες Η πραγματικότητα όπως την καταλαβαίνουμε αντικαθρεφτίζει τις λειτουργίες του νου Σε ακραίες περιπτώσεις ακραίος πνευματισμός (στον ανατολικό στοχασμό ενίοτε) και πανψυχικές ιδέες όπου υποστηρίζουν ότι η πραγματικότητα είναι το σύνολο των οραμάτων (ονείρων) ενός ή περισσότερων νοών Υπέρ είναι αλήθεια ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία μόνο μέσω του νου Κατά ο ρεαλισμός που υποστηρίζει με πειστικά επιχειρήματα ότι ο ιδεαλισμός προσκρούει στην πραγματικότητα 4 Ορθολογισμός ο Λόγος (η λογική) είναι το κύριο μέσο πρόσληψης γνώσης ή είναι ο μόνος τρόπος να

γνωρίζουμε (σε αντίθεση με τους εμπειριστές που στη θέση του Λόγου βάζουν τις αισθήσεις) Εκπρόσωποι του ορθολογισμού ήταν οι Descartes Spinoza Leibniz Εκπρόσωποι του Βρετανικού Εμπειρισμού οι Locke Berkeley Hume Ο ορθολογισμός δεν εννοεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θέση Επίσης σε πολλές περιπτώσεις η έννοια laquoΛόγοςraquo είναι θολή

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

4

φιλοσοφικής του σκέψης και σε μία προσπάθεια να βοηθήσει την

ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στην Ισπανία και να πολεμήσει τον

ανορθολογισμό τον οποίο ποτέ δεν υποστήριξε προώθησε την ιδέα της

αντικειμενικότητας και κατrsquo επέκταση του laquoαντικειμενισμούraquo Έχει πει

πράγματα όπως laquoέχει δοθεί πολύ περισσότερη προσοχή στους

ανθρώπους και πολύ λίγη στα πράγματα και στις ιδέεςraquo ή και αυτό

είναι το πιο χαρακτηριστικό παράθεμα αυτής της φάσης του ζητούσε

από τους συμπολίτες του να laquoξεφορτωθούν την κρυφή λέπρα της

υποκειμενικότηταςraquo Να σημειώσουμε ότι κάποια χρόνια μετά ο ίδιος

χαρακτήρισε αυτή του τη φράση laquoκαθαρή βλασφημίαraquo

Η έντονη αυτή θέση του έχει μια εξήγηση Εκείνη την εποχή υπήρχε

μία διαμάχη μεταξύ της λεγόμενης Ισπανοποίησης της Ισπανίας και

της Ευρωπαιοποίησής της Οι hispanizantes ήθελαν να κρατήσουν την

παράδοση και αντιτίθεντο σε ξένα έθιμα και ξένες ιδέες Οι

europeizantes ήθελαν να εμποτιστεί η Ισπανία με αυτό που αορίστως

αποκαλούμε laquoΕυρωπαϊκό Πολιτισμόraquo Ο Ορτέγκα παρέμεινε πάντα

ένας europeizante Όχι με την έννοια του να αφομοιωθεί πλήρως η

Ισπανία σε ξένα (κυρίως γερμανικά και γαλλικά εκείνη την εποχή)

πρότυπα ούτε ότι πίστευε ότι η ευρωπαιοποίηση της Ισπανίας θα τη

γλύτωνε απrsquo όλα της τα δεινά Ίσα-ίσα δεν ήθελε να γίνει η Ισπανία

μια απομίμηση αυτών των χωρών Όμως πίστευε ότι οι υπόλοιποι

ευρωπαίοι έχουν προχωρήσει πολύ όσον αφορά τη επιστήμη την

εκπαίδευση και την κουλτούρα και αυτό διότι είχαν κάτι που οι ισπανοί

την εποχή του Ορτέγκα τουλάχιστον δεν είχαν πειθαρχία Και για να

αποκτηθεί η πειθαρχία και κυρίως η διανοητική πειθαρχία ήταν

απαραίτητη η μελέτη της φιλοσοφίας η μελέτη των ιδεών Με

αυστηρότητα και αντικειμενικότητα Με λογική Η διανοητική

πειθαρχία απαιτούσε διαύγεια σαφήνεια και ακρίβεια στη σκέψη

5

Όμως ακόμα και σε αυτή την αυστηρή ας πούμε φάση της σκέψης του

δεν έπαψε να θεωρεί ότι οι ιδέες όσο θεωρητικές και αν είναι δεν πρέπει

να είναι αποχωρισμένες από τη ζωή Διότι αν και οι ιδέες δεν μπορούν

να υπάρξουν χωρίς τη ζωή η ζωή μπορεί να υπάρχει χωρίς τις ιδέες Η

ζωή είναι πάνω απrsquo όλα Ως εκ τούτου χρειάζεται να εγκαταλείψουμε

τον (φιλοσοφικό) ιδεαλισμό3 και να επικεντρωθούμε σε όποια σκέψη

άπτεται της πραγματικότητας Και αυτή η μετατόπιση από το

ορθολογικό4 πνεύμα στο ζωτικό (ή ζωικό) δηλαδή από την έμφαση

στον ορθό λόγο στη έμφαση στη ζωή είναι και ο σύνδεσμος μεταξύ της

πρώτης φάσης και της δεύτερης που θα δούμε αμέσως τώρα

Να τονίσουμε ότι ότι υποστήριξε σε αυτή την πρώτη φάση δεν το ξανα-

υποστήριξε ποτέ

2η φάση προοπτισμός (προοπτική διάσταση) (perspectivism) 1914-

1923

Ήταν το ενδιάμεσο στάδιο για την τρίτη φάση

Σε αυτό το στάδιο έγραψε το πολύ σημαντικό βιβλίο Meditations on

Quixote (Στοχασμοί πάνω στον Κιχώτη) όπου εκεί υπάρχει και η

χαρακτηριστική του φράση ldquoI am myself and my circumstancesrdquo- laquoΕγώ

είμαι εγώ και οι συνθήκες μουraquo οι συγκυρίες μου οι περιστάσεις μου

3 Ιδεαλισμός Η πραγματικότητα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το νου Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου

δεν είναι ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο νου αλλά υπάρχουν μόνο σε συσχέτιση με τις νοητικές διεργασίες Η πραγματικότητα όπως την καταλαβαίνουμε αντικαθρεφτίζει τις λειτουργίες του νου Σε ακραίες περιπτώσεις ακραίος πνευματισμός (στον ανατολικό στοχασμό ενίοτε) και πανψυχικές ιδέες όπου υποστηρίζουν ότι η πραγματικότητα είναι το σύνολο των οραμάτων (ονείρων) ενός ή περισσότερων νοών Υπέρ είναι αλήθεια ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία μόνο μέσω του νου Κατά ο ρεαλισμός που υποστηρίζει με πειστικά επιχειρήματα ότι ο ιδεαλισμός προσκρούει στην πραγματικότητα 4 Ορθολογισμός ο Λόγος (η λογική) είναι το κύριο μέσο πρόσληψης γνώσης ή είναι ο μόνος τρόπος να

γνωρίζουμε (σε αντίθεση με τους εμπειριστές που στη θέση του Λόγου βάζουν τις αισθήσεις) Εκπρόσωποι του ορθολογισμού ήταν οι Descartes Spinoza Leibniz Εκπρόσωποι του Βρετανικού Εμπειρισμού οι Locke Berkeley Hume Ο ορθολογισμός δεν εννοεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θέση Επίσης σε πολλές περιπτώσεις η έννοια laquoΛόγοςraquo είναι θολή

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

5

Όμως ακόμα και σε αυτή την αυστηρή ας πούμε φάση της σκέψης του

δεν έπαψε να θεωρεί ότι οι ιδέες όσο θεωρητικές και αν είναι δεν πρέπει

να είναι αποχωρισμένες από τη ζωή Διότι αν και οι ιδέες δεν μπορούν

να υπάρξουν χωρίς τη ζωή η ζωή μπορεί να υπάρχει χωρίς τις ιδέες Η

ζωή είναι πάνω απrsquo όλα Ως εκ τούτου χρειάζεται να εγκαταλείψουμε

τον (φιλοσοφικό) ιδεαλισμό3 και να επικεντρωθούμε σε όποια σκέψη

άπτεται της πραγματικότητας Και αυτή η μετατόπιση από το

ορθολογικό4 πνεύμα στο ζωτικό (ή ζωικό) δηλαδή από την έμφαση

στον ορθό λόγο στη έμφαση στη ζωή είναι και ο σύνδεσμος μεταξύ της

πρώτης φάσης και της δεύτερης που θα δούμε αμέσως τώρα

Να τονίσουμε ότι ότι υποστήριξε σε αυτή την πρώτη φάση δεν το ξανα-

υποστήριξε ποτέ

2η φάση προοπτισμός (προοπτική διάσταση) (perspectivism) 1914-

1923

Ήταν το ενδιάμεσο στάδιο για την τρίτη φάση

Σε αυτό το στάδιο έγραψε το πολύ σημαντικό βιβλίο Meditations on

Quixote (Στοχασμοί πάνω στον Κιχώτη) όπου εκεί υπάρχει και η

χαρακτηριστική του φράση ldquoI am myself and my circumstancesrdquo- laquoΕγώ

είμαι εγώ και οι συνθήκες μουraquo οι συγκυρίες μου οι περιστάσεις μου

3 Ιδεαλισμός Η πραγματικότητα σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με το νου Τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου

δεν είναι ανεξάρτητα από το σκεπτόμενο νου αλλά υπάρχουν μόνο σε συσχέτιση με τις νοητικές διεργασίες Η πραγματικότητα όπως την καταλαβαίνουμε αντικαθρεφτίζει τις λειτουργίες του νου Σε ακραίες περιπτώσεις ακραίος πνευματισμός (στον ανατολικό στοχασμό ενίοτε) και πανψυχικές ιδέες όπου υποστηρίζουν ότι η πραγματικότητα είναι το σύνολο των οραμάτων (ονείρων) ενός ή περισσότερων νοών Υπέρ είναι αλήθεια ότι έχουμε πρόσβαση στην πληροφορία μόνο μέσω του νου Κατά ο ρεαλισμός που υποστηρίζει με πειστικά επιχειρήματα ότι ο ιδεαλισμός προσκρούει στην πραγματικότητα 4 Ορθολογισμός ο Λόγος (η λογική) είναι το κύριο μέσο πρόσληψης γνώσης ή είναι ο μόνος τρόπος να

γνωρίζουμε (σε αντίθεση με τους εμπειριστές που στη θέση του Λόγου βάζουν τις αισθήσεις) Εκπρόσωποι του ορθολογισμού ήταν οι Descartes Spinoza Leibniz Εκπρόσωποι του Βρετανικού Εμπειρισμού οι Locke Berkeley Hume Ο ορθολογισμός δεν εννοεί μια συγκεκριμένη φιλοσοφική θέση Επίσης σε πολλές περιπτώσεις η έννοια laquoΛόγοςraquo είναι θολή

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

6

Δεν επιτρέπεται λέει ο Ορτέγκα να παραβλέπει ένας πραγματικός

φιλόσοφος καμία πραγματικότητα όσο ταπεινή και αν είναι κανένα

ερώτημα όσο ασυνήθιστο και αν είναι Υπάρχει μια ιεραρχία στις

πραγματικότητες αλλά κάθε πραγματικότητα έχει το δικό της βάθος5

Επίσης ο Λόγος και ο ορθολογισμός είναι ένας τρόπος να ζούμε την

πραγματικότητα Η επιστήμη η δικαιοσύνη η τέχνη η θρησκεία δεν

είναι οι μόνες πραγματικότητες που αξίζουν την ενέργεια και την

αφοσίωση του ανθρώπου Ο αυθορμητισμός είναι και αυτός μία

πραγματικότητα όχι όμως από μόνος του Ο Λόγος από μόνος του

είναι επίπεδος και στείρος Ο αυθορμητισμός από μόνος του είναι

τυφλός παράλογος και βάρβαρος Χρειάζεται ένας συνδυασμός

Χρειάζεται η κουλτούρα

Τί είναι όμως η πραγματικότητα Η πραγματικότητα είναι προοπτική

Είναι δε μια ατομική προοπτική και αυτή είναι ο μόνος τρόπος να

καταλάβουμε τι συμβαίνει και να καταλήξουμε σε κάποιες καθολικές

αλήθειες6 Οι προοπτικές είναι συγκεκριμένες πλευρές της

πραγματικότητας όπως έχουν γίνει αντιληπτές από συγκεκριμένα

όντα Αυτό λοιπόν που ονομάζουμε υποκειμενικό είναι βασικός τρόπος

αντίληψης και κατανόησης της πραγματικότητας Κάθε ζωή λέει ο

Ορτέγκα είναι μια άποψη του κόσμου με κατεύθυνση το σύμπαν7 Η

μία και αυτή πραγματικότητα χωρίζεται σε πολλές ανάλογα με την

οπτική γωνία του καθενός8 laquoΚάθε άνθρωποςraquo λέει laquoέχει μια

αποστολή της αλήθειας Εκεί που είναι το βλέμμα μου δεν υπάρχει

5 Η κοινωνική η βιολογική η επιστημονική ακόμα και η ατομική πραγματικότητα Όλα αυτά είναι διαφορετικές

πραγματικότητες 6 Πλουραλιστικός ρεαλισμός

7 ldquoEvery life is a point of view directed upon the universerdquo

8 Θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι κάθε άποψη σε αυτόν τον πλανήτη είναι σαν ένα μικρό τηλεσκόπιο

προς το σύμπαν Όλες μαζί οι εικόνες από τα τηλεσκόπια απαρτίζουν την συνολική εικόνα του σύμπαντος

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

7

άλλο βλέμμα το κομμάτι της πραγματικότητας που βλέπω εγώ δεν το

βλέπει κανένας άλλος Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κανέναν από

μας Είμαστε όλοι απαραίτητοιraquo Άρα η αλήθεια του περσπεκτιβισμού

είναι τμηματική Είναι όμως ταυτόχρονα και απόλυτη Το μόνο

πρόβλημα είναι ότι δεν είναι ολοκληρωμένη Η αλήθεια είναι

διαδικασία αναθεώρηση διόρθωση και αυτό-υπέρβαση Είναι όχι

αντικείμενο αλλά κίνηση που γίνεται από το εγώ (από τον άνθρωπο

δηλαδή) Διότι και εδώ μπαίνει ο ιστορισμός του Ορτέγκα (ήταν

μεγάλος φιλόσοφος της ιστορίας) η αλήθεια είναι ιστορική (με την

έννοια ότι είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι και συμβαίνει μέσα στην

ιστορία) Η πραγματικότητα και η ζωή δεν παραμένουν αιώνιες (είναι

ιστορικές) Η αξία τους όμως δεν μειώνεται από την παροδικότητά τους

και την συνεχή αλλαγή της φύσης τους Η πραγματικότητα και η ζωή

είναι ταυτόχρονα πολύτιμες και φθαρτές και είναι πολύτιμες ακριβώς

επειδή είναι φθαρτές

Γιrsquo αυτό καταλήγει να λέει Οι χαρές της ζωής είναι εφήμερες Τόσο το

καλύτερο Έτσι μόνο είναι αυθεντικές Ο αυθορμητισμός καταστρέφει

τις συμβάσεις Ακόμα καλύτερα θα φτιάξουμε καλύτερες Το παιχνίδι

δεν είναι σοβαρό δεν είναι αξιοπρεπές Αυτό το λέμε διότι ξεχνάμε ότι

η καθαρή επιστήμη η φιλοσοφία ακόμα και η τέχνη είναι προϊόντα

αποστασιοποίησης και απάθειας Αξία δεν έχουν μόνο η αλήθεια η

καλοσύνη η ομορφιά η δικαιοσύνη κτλ αλλά και ο αυθορμητισμός το

παιχνίδι η ειλικρίνεια η ευχαρίστηση η ζωτικότητα

Επιπλέον η ζωή είναι πάντα laquoζωή μεraquo laquoΖωή μεraquo κάτι ή με κάποιον Η

ζωή υπάρχει σε ένα περιβάλλον (φυσικό κοινωνικό διαπροσωπικό

κτλ) Δεν μπορώ να μιλήσω για τα πράγματα (έξω από μένα) χωρίς

εμένα Δεν μπορώ όμως και να μιλήσω για ένα εγώ χωρίς τα

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

8

πράγματα Δεν είμαι ποτέ μόνος Είμαι εγώ και οι συνθήκες μου Η

πραγματικότητα είναι η ζωή μας και η ζωή μας απαρτίζεται από αυτά

που κάνουμε και από αυτά που μας συμβαίνουν Το να ζούμε σημαίνει

να ασχολούμαστε με τον κόσμο να προσανατολιζόμαστε στον κόσμο

να ενεργούμε σε αυτόν να μας απασχολεί

Τί λέει λοιπόν η θεωρία των συνθηκών Λέει ότι ο άνθρωπος

επικοινωνεί συνδέεται με το σύμπαν μέσῳ των συνθηκών του Οι

συνθήκες είναι παροδικές Δεν ανήκουν ίσως στο πάνθεον της

αιωνιότητας Όμως είναι αυτές που περιβάλλουν συνεχώς την κάθε

στιγμή της ύπαρξή μας Οι συνθήκες είναι ο ομφάλιος λώρος που μας

δένει με το σύμπαν Δεν μας περιβάλλουν απλώς Είναι βασικό

στοιχείο της ζωής μας Ο άνθρωπος δεν είναι ποτέ οντολογικά9

ανεξάρτητος (απομονωμένος) Δεν έχει κανένα νόημα να βλέπουμε τον

άνθρωπο ξέχωρα από τον κόσμο (όπως τον μελέτησε ο Descartes)

Είμαστε πάντα βυθισμένοι σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας

καταπιέζουν και μας περιορίζουν όπως το πού ζούμε τι κάνουμε όπως

επίσης ΚΑΙ οι σκέψεις μας που περιλαμβάνουν τις προκαταλήψεις μας

και οι συμπεριφορές μας που καθορίζονται από τις συνήθειές μας

Ούτε σκέτος λόγος κουλτούρα πνευματική ζωή λοιπόν ούτε σκέτη ζωή

με την βιολογική έννοια Η κουλτούρα συμπλέκεται με τη ζωή Η ζωή

είναι και βιολογική και πνευματική Αυτό το σκεπτικό τον οδήγησε

στην τρίτη φάση του

3η φάση (ratio-vitalism) ζωικός στοχασμός ζωτικός στοχασμός

έλλογη ζωτικότητα λογικός βιταλισμός ζωτικός λόγος 1924-1955

9 Οντολογία Η μελέτη αυτού που είναι (που υπάρχει) και του αν υπάρχει κάτι ή όχι Η μελέτη της φύσης του

όντος της ύπαρξης ή της πραγματικότητας αυτής καθαυτής Συχνά ταυτίζεται με και γενικώς διαχωρίζεται δύσκολα από τη μεταφυσική

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

9

Η ζωή είναι η θεμελιώδης πραγματικότητα με την έννοια ότι αποτελεί

το θεμέλιο για όλες τις άλλες πραγματικότητες

Ο βιταλισμός είναι μια μέθοδος να γνωρίζουμε μια μέθοδος που

αντιτίθεται στον ορθολογισμό (αλλά και στον ανορθολογισμό10) Ο

καθαρός Λόγος δεν είναι αρκετός Αυτό δεν οδηγεί στην απάρνηση

κάθε λογικής Όμως ας πάρουμε για παράδειγμα τα μαθηματικά αυτά

δεν μπορούν να συλλάβουν την συνεχώς μεταβαλλόμενη προσωρινή

πραγματικότητα της ζωής Όταν σκεφτόμαστε τη ζωή πρέπει να

σκεφτόμαστε με χρονικούς όρους Η ζωή η ίδια είναι ένα είδος λογικής

(Λόγου)11

Η ζωή όμως δεν λειτουργεί όπως οι ιδέες Το να σκεφτούμε σε σχέση με

τις συνθήκες σημαίνει να σκεφτούμε υπό το φως των συνθηκών Ο

Ορτέγκα αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος ψάχνει για σιγουριά ακριβώς

επειδή δεν την έχει ότι χρειάζεται να έχει μια Ιδέα μια ερμηνεία του

κόσμου Τη δική του όμως την προσωπική Με αυτή την έννοια λέει ο

Ορτέγκα ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει τα δικά του πιστεύω Κάνει

διαχωρισμό μεταξύ των ιδεών (που είναι κάτι που έχουμε παράξει

φτιάξει και εξετάσει) και των πεποιθήσεων (που έχουμε αφομοιώσει

άκριτα) Μια σκέψη είναι ιδέα ή πεποίθηση ανάλογα με το ρόλο που

παίζει στην ύπαρξή μας Είναι η διαφορά μεταξύ του να έχουμε

σκεφτεί κάτι και του να το έχουμε πάρει ως δεδομένο Κυριαρχούμε επί

των ιδεών μας αλλά μας κυριαρχούν οι πεποιθήσεις μας Και αν αυτά

10 Ο Ορτέγκα είναι κάθετα αντίθετος στον ανορθολογισμό [ο οποίος είναι α) ένα σύστημα σκέψης που δίνει

έμφαση στην ενόραση τη διαίσθηση το ένστικτο το συναίσθημα ή την πίστη σε σχέση με το Λόγο και που

πιστεύει ότι το σύμπαν κυβερνάται από παράλογοςάλογες δυνάμεις και β) το φιλοσοφικό εκείνο κίνημα που

δημιουργήθηκε ως αντίδραση στον θετικισμό των αρχών του 20ου

αιώνα] Ο λόγος (η λογική τρόπον τινά) είναι ο

μόνος τρόπος πιστεύει να αποκτήσουμε θεωρητική γνώση Αντιτίθεται επίσης στον ορθολογισμό με την

φιλοσοφική έννοια (βλ footnote 4) 11

Όχι ldquocogito ergo sumrdquo (I think therefore I am σκέφτομαι άρα υπάρχω) αλλά ldquocogito quia vivordquo (I think because I live σκέφτομαι επειδή ζω)

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

10

τα δύο μας δίνουν κάποια σιγουριά οι αμφιβολίες μας μας την

παίρνουν Είναι ο αστάθμητος παράγοντας στη ζωή μας Ως εκ τούτου

χρειαζόμαστε να λειτουργούμε με βάση τον ζωικό στοχασμό ο οποίος

ταυτίζεται με τη ζωή laquoτο να ζεις είναι να μην έχεις άλλο γιατρικό από

το να στοχάζεσαι ενόψει των συνθηκώνraquo Το να καταλαβαίνεις κάτι

σημαίνει να σχετίζεσαι με την ολότητα της ζωής σου σε εξέλιξη

δηλαδή με τη ζωή σου όπως αναπτύσσεται όπως τη ζεις Άρα η ζωή

είναι τι ίδιο το όργανο της κατανόησης Η ανθρώπινη πραγματικότητα

βγάζει νόημα μόνο από τη σκοπιά της ζωής Μόνο όταν η ζωή η ίδια

λειτουργεί ως Λόγος μπορούμε να καταλάβουμε τα ανθρώπινα

Η ιστορία λοιπόν είναι η θεμελιώδης συνθήκη της ανθρώπινης

ύπαρξης Η ανθρώπινη ζωή ξεκινάει από πεποιθήσεις που πηγάζουν

από το ιστορικό περιβάλλον και όταν αυτές οι πεποιθήσεις

αναταράζονται τις αντικαθιστούμε με άλλες Ο άνθρωπος είναι

ιστορικό ον Ο ζωικός στοχασμός είναι ταυτόχρονα και ιστορικός

στοχασμός Ο άνθρωπος δεν έχει φύση έχει ιστορία12 Η ανθρώπινη

ζωή ως εκ τούτου δεν είναι ούτε σώμα ούτε νους δεν είναι πράγμα

δεν είναι ον δεν έχει σταθερή ιδιότητα δεν έχει φύση Η ζωή μάς

συμβαίνει Είναι ένα συμβάν είναι ένα ον που φτιάχνει τον εαυτό του

είναι ένα γίγνεσθαι13 Πριν αρχίσουμε να θεωρητικολογούμε για τη ζωή

θα ήταν σοφότερο να δώσουμε ένα λογαριασμό για τη ζωή Η θεωρία

πρέπει να είναι απόρροια της περιγραφής μας

Αντιμέτωπος με τις συνθήκες ο άνθρωπος υποχρεώνεται να ζήσει να

φτιάξει τη ζωή του και ει δυνατόν με αυθεντικότητα Οι πράξεις μας

λέει ο Ορτέγκα δεν είναι συμβολικές είναι πραγματικές Δεν

μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ότι να lsquoναι ότι μας αρέσει να δρούμε

12

Man has no nature he has history 13

Το ερώτημα δεν είναι τί είμαι αλλά ποιος είμαι

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

11

απερίσκεπτα Τί σημαίνει αυτό Σημαίνει να ακολουθούμε το ιδιωτικό

μας κάλεσμα ακόμα και αν αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους

συμβατικούς ηθικούς κανόνες Οι συγκεκριμένες πράξεις μας πρέπει

να πηγάζουν από το αυθεντικό και πολλές φορές κρυμμένο μας εγώ

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφασίζουμε τι θα κάνουμε με τη ζωή

μας και πως θα είμαστε Αν και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τις

συνθήκες της ζωής μας είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι

Είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας αναγκάζει να κάνουμε πολλές από

τις επιλογές μας14 Είναι επίσης αλήθεια ότι το παρελθόν μας χτίζει

κατά κάποιο τρόπο το παρόν μας Όμως οι τελικές αποφάσεις

παραμείνουν πάντα μια προσωπική υπόθεση Σε κάθε περίπτωση το

πρωταρχικό νόημα της ανθρώπινης ζωής είναι βιογραφικό και όχι

βιολογικό Καταλαβαίνουμε λοιπόν το νόημα της ζωής όταν το

διηγούμαστε Διότι ότι λέμε (ακόμα και απλές λέξεις όπως εγώ αυτό

εδώ τώρα) δεν σημαίνουν το ίδιο πράγμα αλλά η έννοιά τους

εξαρτάται από τις συνθήκες και η διήγηση αποκαλύπτει τις συνθήκες

και την ιστορία Γιrsquo αυτό έλεγε ο Ορτέγκα ότι η ζωή είναι ένα laquoδράμαraquo

Δράμα με την έννοια της δυναμικής της συνεχούς κίνησης

Πρέπει να κατανοήσουμε ποιες είναι αυτές οι συνθήκες και να

προσπαθήσουμε ενεργά να τις αλλάξουμε Κυρίως οι φιλόσοφοι

υποστηρίζει οφείλουν να εκθέσουν τις προκαταλήψεις τους και τις

υποθέσεις που κρύβονται πίσω από τις πεποιθήσεις τους Για να

αλλάξουμε τα πράγματα πρέπει να ρίξουμε μια φρέσκια ματιά στον

κόσμο και για να γίνει αυτό πρέπει να διερευνήσουμε τις πεποιθήσεις

14 Όπως ο άνθρωπος ζει σε ένα φυσικό κόσμο έτσι ζει και σε ένα κοινωνικό κόσμο Και οι δύο κόσμοι μας πιέζουν

να ζήσουμε Οι κοινωνικές πιέσεις δημιουργούνται μέσῳ συνηθών εθίμων κανόνων Μερικές φορές αυτό είναι χρήσιμο Δεν μπορούμε να αυτενεργούμε σε όλα δεν μπορούμε να τα κάνουμε όλα μόνοι μας Μερικές φορές όμως η κοινωνία είναι επιβλαβής Εδώ κάνει ένα διαχωρισμό μεταξύ της συνύπαρξης (co-living ndash co-existencia covivencia) του διαπροσωπικού τρόπου να ζεις (σχέσεις με σύντροφο φίλους ανθρώπους που αγαπούμε και έχουμε επιλέξει) και του κοινωνικού βίου

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

12

μας και τις προκαταλήψεις μας Μόνο τότε θα μπορέσουμε να

ανοιχτούμε σε νέες πιθανότητες Όμως υπάρχουν όρια στο πώς

μπορούμε να αλλάξουμε τον κόσμο και στο πόσα μπορούμε να

αλλάξουμε στον κόσμο Με αυτήν την έννοια η πραγματικότητα δεν

είναι κάτι που ανακαλύπτουμε Είναι κάτι με το οποίο ερχόμαστε

αντιμέτωποι Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ποτέ εντελώς από τις

συνήθειές μας έτσι ώστε να οραματιστούμε εντελώς απερίσπαστοι νέες

πιθανότητες και ένα νέο μέλλον Ούτε βεβαίως μπορούμε να

απαλλαγούμε από τις εξωτερικές συνθήκες Το μέλλον που

φανταζόμαστε συγκρούεται με την πραγματικότητα των συνθηκών

στις οποίες βρισκόμαστε Άρα η ζωή είναι μια σειρά από συγκρούσεις

με το μέλλον

Η φιλοσοφία του Ορτέγκα έχει να κάνει με τη ζωή Δεν τον ενδιαφέρει

να αναλύσει τον κόσμο με αποστασιοποιημένο τρόπο Ενδιαφέρεται

για μια φιλοσοφία που εμπλέκεται δημιουργικά στη ζωή

Ο Ορτέγκα μας θυμίζει ότι έχουμε χρέος να προσπαθούμε να

αλλάζουμε τις συνθήκες μας παρά τις αντιξοότητες που εμπεριέχει μια

τέτοια απόπειρα παρά το γεγονός ότι υπάρχει πολύ μεγάλη

πιθανότητα να αποτύχουμε Στην Επανάσταση των Μαζών μας

προειδοποιεί ότι η δημοκρατία κουβαλάει μαζί της την τυραννία της

πλειοψηφίας όπου το να ζεις όπως ζουν όλοι οι άλλοι είναι να ζεις

χωρίς προσωπικό όραμα ή ηθικό κώδικα Αν δεν κινηθούμε

δημιουργικά στη ζωή μας κατrsquo ουσίαν δεν ζούμε Γιrsquo αυτό και ο Λόγος

του Ορτέγκα είναι ζωτικός κρατά την ενέργεια της ζωής της ίδιας

Υπαρξιακά και φαινομενολογικά στοιχεία

Ελευθερία επιλογή αυθεντικότητα πράξη βίωμα η δύναμη της

υποκειμενικότητας συνθήκες being-that-lives-in-the-world (vs being-in-

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

13

the-world Dasein δηλαδή όχι εν-τῳ-κόσμῳ-είναι αλλά το-είναι-που-

ζει-εν- τῳ-κόσμῳ)

Κριτική

Τί ακριβώς είναι η πραγματικότητα Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να

μην έχει φύση Ποιο είναι αυτό το εγώ που κάνει την διήγηση και δίνει

νόημα Τί είναι αυτό το αυθεντικό εγώ

Δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο τι είναι ο ζωικός στοχασμός Ο ορισμός του

για την κοινωνία και τη χρησιμότητά της είναι ασαφής

Κύρια έργα

1914 Meditaciones del Quijote (Meditations on Quixote)

1921 El tema de nuestro tiempo (The theme of our time) (Το θέμα του καιρού μας)

1925 La deshumanizacion del arte e ideas sobre la novela (The dehumanization of art

and ideas on the novel)

1930 La rebelion de las masas (The revolt of the masses) (Η επανάσταση των μαζών)

1935 Historia como sistema (History as a system)

1941 Historia de la filosofia (History of philosophy)

1957 Que es filosofia (What is philosophy)

Βιβλιογραφία

Αγγλική

- Ferrater Mora Joseacute Three Spanish Philosophers Unamuno Ortega Ferrater Mora

Albany NY State University of New York Press 2003

- Holmes Oliver Joseacute Ortega y Gasset The Stanford Encyclopedia of Philosophy

Summer 2011 Retrieved 20 December 2011 from

httpplatostanfordeduentriesgasset

- Mariaacutes Juliaacuten History of Philosophy New York Dover 1967

- New World Encyclopedia Neo-Kantianism

httpwwwnewworldencyclopediaorgentryNeo-Kantianism Accessed 18312

- Ortega y Gasset Joseacute The Revolt of the Masses New York W W Norton 1964

14

Ελληνική

- Ortega y Gasset Joseacute Η Επιλογή στον Έρωτα 2η έκδ Αθήνα Ροές 2008

- ________ Διαστοχασμός της Ευρώπης Αθήνα Ευθύνη 2000

- ________ Το Θέμα του Καιρού μας Αθήνα Οι Εκδόσεις των Φίλων 1971