Jan Pieter van Oudenhoven & Christoph Jedan & Anne Fetsje Sluis & Gwynned de Looijer, Deugden, goed...

1

Deel 3

Visie op goed burgerschap

Deugden in de programma’s van Nederlandse politieke

partijen en in de publieke perceptie

3

Inhoud

1 Inleiding 52 Deugdenindeprogramma’svanpolitiekepartijen 11

2.1 Deugdenmetrelatiefhogescores 112.1.1 Verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen 132.1.2 Respect 152.1.3 Actiefzijn/meedoen 212.1.4 Vrijheid/autonomie 232.1.5 Behulpzaamheid/zorgzaamheid 242.1.6 Participatie/betrokkenheid 292.1.7 Duurzaamleven/milieubewustzijn 30

2.2 Deugdenmetrelatieflagescores 322.2.1 Vreugde 322.2.2 Bescheidenheid 332.2.3 Vergeving 332.2.4 Wijsheid 342.2.5 Geloof 372.2.6 Betrouwbaarheid 382.2.7 Doelgerichtheid 402.2.8 Liefde 412.2.9 Moed 422.2.10 Rechtvaardigheid 432.2.11 Openheid 472.2.12 Hoop 492.2.13 Matigheid 50

3 Deugdenindepubliekeperceptie 514 Conclusiesenaanbevelingen 57Literatuur 59

1 Verkiezing-enbeginselprogramma’s 592 Overigeliteratuur 61

Bijlage 63

5

1 Inleiding

Hetlijdtgeentwijfel:deugdenzijn‘in’.Nietalleenvindteendeugdendiscoursbelangstellingbijdebrederebevolking,ookindepolitiekzijnerinitiatievenomweergebruiktemakenvaneendeugdenterminologie,eenterminologiedienognietzolanggeledenwaarschijnlijkalsoubolligzouzijnweggehoond.Hetbeseflijktbreedtewordengedeelddatrechteneneen‘private’moraalonvoldoendeinhoudgevenaangoedburgerschap.

Alsvanuithetkabinetwordtgewerktaaneen‘HandvestVerantwoordBurgerschap’isduidelijkdateendergelijketekstdooreenaantalcentralewaardenteidentificerentegelijkookdeopderealisatievandezewaardengerichtedeugdenalsingrediëntenvangoedburgerschapmoetaanbevelen.VoordezeachtergrondishetbijzonderinteressantomteonderzoekenwelkedeugdendoordeNederlandsepolitiekepartijencruciaalwordengevondeneninhoeverredezedeugdenaansluitenbijdedeugdbelevingvandeNederlandsebevolking.1

Onderwerpvanonderhavigonderzoekzijnprogramma’svanNederlandsepolitiekepartijen.Dezekeuzeismisschiennietvanzelfsprekend.Programma’slijkenstief-kinderenvandepolitiekecommunicatie.ErzijnookvanuitdepolitiekveelvuldigpijlengerichttegendetraditionelevormvaneenomvangrijkpolitiekprogrammaenwerddesuggestiegewektdatdekiezergenoegheeftaaneenA4’tjevanvoorgenomenbeleidspuntenofzelfperemailzulkepuntenkanaandragen.Afgaandeopzulkegeluidenzoudenprogramma’sirrelevantzijnvoordekiezer,enzouhetmeervoordehandliggenonderzoektedoennaardespeechesvanvooraanstaandepoliticiwaarvantenminsteenkelesoundbyteseenbrederpubliekbereikendanenigpartijprogramma.Tochvalterveeltezeggenvooreenonderzoeknaarpolitiekeprogramma’s.Quareikwijdteenmogelijkheidtoteensamenhangendbetooghoudenpolitiekeprogramma’shetmiddentussendepublicatiesvanwetenschappelijkebureausvandepartijenenerzijdsenmondelingestatementsvanlandelijkbekendepoliticianderzijds.Waartenminstesoundbytesvanlandelijkbekendepoliticiveelmensenviademediazullenbereiken,bestaatinmondelingebetogenweiniggelegenheidvoorhetopbouwenvaneendiepgaandeargumentatie.Dedoordewetenschappelijkebureausvandepartijengepubliceerdeartikelenbiedendemogelijkheidtotdeargumentatieveverdiepingvandepartijeigenstandpunten,maarhetishoogstuitzonderlijkdatzulkepublicatiesdelandelijkepershalenendoorbrederekringenbuitendepartijenzullen

1 In dit onderzoek wordt het begrip ‘deugd’ breed opgevat als ‘positieve karaktereigenschap van mensen’ (en, daarvan afgeleid, van groepen van mensen). Wij willen daarmee aansluiten bij het in de psychologie gebruikelijke begrip van deugden, dat ook in andere deelonderzoeken van het project ‘De rol van religieuze deugden bij integratieproblemen’ wordt gehanteerd (vgl. Oudenhoven 2008). Daarmee laten wij een veeltal problemen, dat in de filosofie met het begrip ‘deugd’ wordt geassocieerd (vgl. Jedan 2005), buiten het bestek van dit onderzoek.

6

wordengelezen.Inwezenzijndusdevaakverguisdepolitiekeprogramma’sdeidealeplaatsomeennormatiefbeeldvandetoekomstvanpolitiekenmaatschappijenvangoedburgerschapteontwikkelenenaandeburgervoorteleggen.

Vanuitdepolitiekefilosofiezijntwee(ingelijkemateonwenselijke)extremestandpuntendenkbaartenopzichtevaneendeugdeninvullingvangoedburgerschap:aandeenekantishetmogelijkeennotievanburgerschapvooraloprechtentebaseren.Hetligtvoordehanddatdemoraaldiebijgoedburgerschapbehoortdanvrij‘smal’is.2Veeleisendemorelenotieshorendaninhetgebiedvaneenprivémoraal,waarmeedeoverheidendepolitiekzichniettebemoeienhebben.Aandeanderekantzoumen,vanwegehetevidentemaatschappelijkebelangvandeugdelijkhandelendoordeburgerookgeneigdzijn,deugdelijkhandelentotonderwerpvanpolitiekeretoriektemaken,eisenaandeburgertestellen.Hetgevaarvaneenvoormoraalridderspelende,hetprivélevenvandeburgerscontrolerendeoverheidligtdanopdeloer.

Tussendezetweeextremenlijktzichbinnendepolitiekefilosofieeenbredeconsensusaftetekenen,diewijmetblikopdegeschiedenisvandepolitiekefilosofieals‘republikeins’zoudenkunnentyperen.Hetiswenselijkenmogelijkomdeugdenvoorgoedburgerschapteformulerendieverdergaandaneensmalleoprechtengebaseerdemoraal,zondertevervallentothetextreemvaneenmoraliserendeoverheid.Hetislegitiemdatdeoverheiddeugdenaanbeveeltenstimuleertomwillevandestabiliteitenleefbaarheidvandesamenleving,mitsdaarbijdeevenonvermijdelijkealslegitiemepluraliteitvanwereldbeschouwingenenlevensstijlenwordtgerespecteerd.Decrucialevraagisuiteraard:welkedeugdenwordenaanbevolen?InzijnboekCivic VirtuesbetoogtdeAmerikaansepoliticoloogRichardDaggerdatinwezenalledeugdeneenwezenlijkebijdrageleverenbijeeninvullingvanhetideaalvangoedburgerschap,deklassiekedeugdenwijsheid,moed,matigheidengerechtigheidevenzeeralschristelijkedeugdengeloof,hoop,liefdeendeburgermansdeugdenvanzuinigheidenhetuitstellenvanwensenbevrediging(Dagger1997:195e.v.).MetdezezienswijzesluitDaggeraanbijdeklassiekerepublikeinsetraditieindepolitiekefilosofie.DeRomeinsestaatsmanenfilosoofCicero,bijvoorbeeld,schetstinzijnwerkDe officiiseenideaalvangoedburgerschapdatwordtingevulddooreenomvattendecatalogusvandeugden.3Daggerlijktdeovertuigingtedelendatinprincipealledeugdeneenpolitiekeinterpretatietoelatendiehunmaatschappelijkerelevantieduidelijkmaakt,zondertevalleninhetextreemvaneenonwenselijkmoraliserendoordeoverheid.Echter,ookalzouhettheoretischmogelijkzijneenanalysevangoedburgerschaptegevenopbasisvaneenomvattendecatalogusvandeugden,indepraktijk,zobeklemtoontDagger,lijkthetvoordehandteliggenzichtebeperkentoteenkleinerecatalogusvandemeestdirectpolitiekrelevantedeugden.Daggerzelfnoemtdedeugdenrespectvoorindividuelerechten,waardehechtenaanautonomie,tolerantie,fairplay,deburgerlijketradities

2 Voor een kritiek op een dergelijke smalle moraal, vgl. b.v. Raz 1986: 213-6.3 Waarschijnlijk de beste vertaling in een moderne taal: Cicero 1991.

7

engeschiedeniskoesterenenactieveparticipatieaanhetlevenvandegemeenschap(Dagger1997:196).Anderefilosofenkomen,opbasisvanandereafwegingenenpolitiek-filosofischetheorieën,totsomsduidelijkverschillendedeugdenlijsten.JohnRawlsbeklemtoontb.v.hetbelangvandedeugdentolerantieenverdraagzaamheid,redelijkheidenrechtvaardigheid(Rawls1996:194).StephenMacedo(1990:271e.v.)noemt:‘bredesympathieën,zelf-kritischreflecteren,bereidheidteexperimenteren,nieuwedingenteproberenenteaanvaarden,zelfkontroleenactieveautonomiezelf-ontwikkeling,eenwaarderingvanovererfdesocialeideale,eneengenegenheid,zelfseenaltruïstischezorgvoormedeburgers’.DerekHeater(2004:198)daarentegennoemtineersteinstantiededriebasisdeugden‘loyaliteit,verantwoordelijkheidenrespectvoorpolitiekeensocialeprocedurelewaarden’.Omdatdezebasisdeugdenechteranderedeugdenomvatten(‘containers’:Heater2004:202)eindigthijinfeitemeteendeugdenlijstdiedichterbijhetvanDaggergeschetstescenariovaneenomvattendedeugdenlijststaatdandeanderehiergenoemdeauteurs.

Hetisduidelijkdatdergelijkedeugdenlijstenendeinterpretatievandeugdendiedaarbijwordtgehanteerd,afhankelijkzijnvanbrederewereldbeschouwelijkevooronderstellingen.TweefeitenmakenhetbijzonderwenselijkdatdeNederlandsepolitiekepartijenzichmethunprogramma’sinhetdebatmengenenelkaaraanvullenenbeconcurrerenmetverschillendevisiesopgoedburgerschapenopdedeugdendiedeeluitmakenvanhetideaalvangoedburgerschap:(1)binnendeNederlandsepartijenvindthetstandpuntbredeinstemmingdateenheromschrijvenvandeverantwoor-delijkhedenvanburgerenoverheidnodigis;(2)inhetmaatschappelijkeintegratie-debatwordtgewezenophetbelangvaneennormatiefbeeldvangoedburgerschapdatvooralnieuwkomersinvormvaneenHandvestVerantwoordBurgerschapalsijkpuntzalwordenaangeboden.Zoalsgezegd,bijnaderinzienzijnpolitiekeprogramma’sdéplaatsomeenideaalvangoedburgerschapteformuleren.

Ditonderzoekanalyseertdeprogramma’svandepartijendie nu zitting hebben in de Tweede Kamer.Insamenspraakmetdeprojectgroep,waarinookvertegenwoordigersvanhetMinisterievanBinnenlandseZaken(BKZ)enhetInstituutvoorSocialeWeerbaarheidzittinghadden,isbeslotenals‘meetpunten’voorditonderzoekdeverkiezingsprogramma’svandeverkiezingenvan1977,1994en2006tenemen.Daarnaasthebbenwegekekennaaréénbeginselprogramma(zoverbeschikbaar)voorelkepartij/groeperingdienuzittingheeftindeTweedeKamer.Wevondenditwenselijkomdathetzoukunnenzijndatvanwegehetmeerfundamenteleenstructurelekaraktervaneengrondslagenprogrammaexplicietmeeraandachtwordtbesteedtaandeugden.ErissteedsgekozenvoorhetvroegsteprogrammavandedesbetreffendepartijnadeTweedeWereldoorlog.4VoordePartijvoordeVrijheid(Wilders)endePartijvoordeDierenisgeenalszodanigherkenbaargrondslagenprogrammabeschikbaar.

4 Met uitzondering van de SP, hier analyseren we het beginselprogramma van 1987.

8

Deprogramma’szijnonderzochtophetvoorkomenvaneentwintigtal(clustersvan)deugdentermen.VijftienvandezedeugdentermenzijnuitvoerigonderzochtinhetempirischeISW-onderzoek(Oudenhoven2008).Inoverlegmetprof.dr.J.P.M.L.vanOudenhovenendrs.AnneFetsjeSluisvanhetISWzijnvoorelkvandezedeugdentermeneenaantalverwantebegrippengekozendiedeinhoudvandedeugdentermverderexpliciteren.Weonderzoekendeprogramma’sdusbijvoorbeeldnietalleenophetvoorkomenvandedeugdterm‘betrouwbaarheid’(inclusiefledenvandewoordfamilie,zoals‘betrouwbaar),maarookopdeverwantetermenenuitdrukkingen‘eerlijkheid’,‘oprechtheid’,‘menenwatjezegt’en‘beloftesnakomen’.

Verderzijnvijfbegrippenclusterstoegevoegd,dieindepartijprogramma’sbijzondervaakwordengebruiktendieeenevidentpolitiekeladinghebben.Ditzijndebegrippenclusters‘verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen’,‘actiefzijn/meedoen’,‘vrijheid/autonomie’,‘participatie/betrokkenheid’entenslotte‘duurzaamleven/milieubewustzijn’.Intotaalzijntachtigdeugdtermenonderzocht.EenlijstvandedeugdtermenvindtuinBijlage1.

Voorhetonderhavigeonderzoekzijntweeverschillendemethodenvanaanpakgecombineerd.Allereerstisopkwantitatievewijzevastgesteldhoevaakdediversetermen‘letterlijk’voorkwamenindediverseprogramma’svanpolitiekepartijen.Zoalsgezegdzijn(voorzoverbestaand)deverkiezingsprogramma’svan1977,1994en2006objectenvananalysegeweest.DaarnaastisgekekennaarheteerstneergelegdenaoorlogsegrondslagenprogrammavanelkenuindeTweedeKamerzittendepartij.Dezegegevenszijncijfermatigweergegevenintabellen.

Hetmetenvanhetletterlijkevoorkomenvanbepaaldewoordenzegtechternognietsoverhunfunctie en strekkingineenpolitiekprogramma.Eenwoordals‘verantwoordelijk’of‘verantwoordelijkheid’kanveruiteenlopendefunctiesvervullen.Ditwoordzouonderdeelkunnenuitmakenvaneen‘vasteuitdrukking’,waarinhetwoord‘verantwoordelijkheid’b.v.hetfeitelijkeverantwoordelijk-zijnvaneenbepaaldepartij,groep,instellingofvandesamenlevingalsgeheelbeschrijft(b.v.‘deverenigingvaneigenarenisverantwoordelijkvoordeonderhoudvandegemeenschappelijkegroenvoorzieningen’).Duidelijkisdathetwoord‘verantwoordelijkheid’inzulkecontextennietderolvaneendeugdbegripvervult.Datzougeheelanderszijnalsineenbepaaldecontexthetwoord‘verantwoordelijkheid’gebruiktwordtomeenbepaaldepositiefgeëvalueerdeeigenschaptebenoemen,namelijkdebereidheidvanindividuelemensen,groepenvanmensenofdesamenlevingalsgeheelomopeengepastemanierhun‘verantwoordelijkheidtenemen’.Eninhetgevaldateenwoordalseendeugdbegripwordtgebruiktisernogsprakevaneenbelangrijkverschilvoordedoelstellingvanditonderzoek:eendeugdbegripkanenerzijdswordengebruiktominhetalgemeen(structurenvan)desamenlevingnormatieftetyperen;hetkananderzijdswordengebruikt(endatishetgebruikdatvoorhetonderhavigeonderzoekbijzonderbelangrijkis)omhetkarakterendelevenswijzevanindividuelemensentebeschrijven.

9

Alleeninditlaatstegevalisersprakevaneennormatieveschetsvaneenjuistemanierlevenofvaneengoedburgerschap.Dezeverschillendefunctiesenstrekkingenvanwoordenkunnen,zoalsgezegd,nietdoormiddelvaneenkwantitatieveanalysewordenonderscheiden.Hiervooriseen‘closereading’vandeprogramma’snoodzakelijk,waardoorhetvoorkomenvandeonderzochtewoordenbinnenhuncontextenwordtgeanalyseerd.

Hoeweineenclosereadingeendeugdenbegripbeoordeleniswellichthetbesteweertegevenaandehandvaneenpaarvoorbeelden.Somsishetvolstrektduidelijkdathiercategorieënvanburgerschapwordenbedoeld,bijv.‘Fatsoen,respect,tolerantiezijnbelangrijkeaspectenvanburgerschap’(CDA2006:25,32).Of:eengezondedemocratieheeftnaastformeleregelsookeendemocratischeomgangtussenburgersnodig,waarbijweelkaarbelangenenopvattingenrespecteren,conflictenoplossendoordialoogenonderhandelen,enverantwoordelijkheidnemenvoorelkaar(SP2006:9).Alsdekoppelingmetburgerschapnietheelexplicietwordtgenoemd,maarertochduidelijkeenverwijzingisopgrondwaarvanwemogenaannemendatdeburgerhierhandvattenkrijgtm.b.t.goedburgerschap,danishetdeugdengebruikookvolledigmeegewogen.Bijv.:‘Wehebbenrespectvoorelkaarenzijnduidelijkinwatwelenwatnietkan’(CDA2006:24),of;‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensenmetverschillendeovertuigingenelkaarverstaanenrespecterenennietalleen‘staanophunrechten’maarookernstmakenmetdeplichtenjegenselkaarendesamenleving.’(CU2006:6)Maarvaakishetgebruikvandedeugdenterm‘respect’enzijnclustergenotennietzoeenduidig,bijvoorbeeldalshetgaatover‘respectvoorderechtenvandemens’.Doorvelepartijenwordtditpuntgenoemd,enhetlijktwelhaasteenvasteformulegewordentezijn.Indegevallenwaarin‘respectvoormensenrechten’alsvastewendingisgebruikt,inzeeralgemeneenweiniginhoudelijkintevullentermen,danhebbenwijditnietalsdeugdgerekend.Wanneerinhetlichtvandeinternationalesamenwerkingechterweleeninhoudelijkeinvullingwordtgegevenaan‘respect’alsdeugd,daniszijweerwelmeegerekend,bijv.:‘Internationalesamenwerkingdientgebaseerdtezijnopwederzijdsrespectenbegripvoorelkaarsituatie,belangenenbeweegredenen’(D661994:94).Omdathierechtereerderinstitutiesdanindividuelepersonenonderwerpzijn,wordtineendergelijkgevaldedeugdnietalsindividueelgerichtmeegewogen.

Eenandervoorbeeld:weziendatbijeenmetingvanhetletterlijkvoorkomenvanhetdeugdencluster‘geloof’weweliswaargeenhogescoresvinden,maartochkomendeonderdezecategoriegeschaardedeugdentermenbijelkepartijvoor.Hierkunnenwegoedziendateendergelijkeaanpaknoggeenbindendeuitsprakenkandoenoverdefunctieenstrekkingvaneenvoorkomendedeugd.ZoalsdebijbehorendetabelindeelIIIaangeeft,wordtmetuitzonderingvandeChristenUniedoorgeenenkelpartijprogramma‘geloof’alsdeugdgebruikt.Telkenskomenwetegendat‘geloof’gebruiktwordtalseenretorischemanieromietsduidelijktemaken,bijv.:‘hetCDA,deVVD‘gelooftin’......Somszienweweliswaar‘geloof’gebruiktineenmeerpassendecontext,maardaarzienwevaakdat‘geloof’eenvasteuitdrukkingwordt,bijv.:‘De

10

fundamentelewaardenvanonzesamenlevingzijnvrijheidvoorengelijkwaardigheidvaniedermens,ongeachtopvattingen,geloof,seksuelegeaardheid,gerichtheidofherkomst’(D662006:15,64).Dezenadrukopofuitlegvanart.1vandeGrondwetvindenwebijverschillendeprogramma’sterug.‘Geloof’wordthiermeenietingevuldalspositievekaraktereigenschapvanmenseneneendergelijkezinsnedewordtdannietmeegeteldalsdeugd.Defundamentelewaardendieachterinartikel1Grondwettotuitdrukkingkomenzijnimmersvrijheidengelijkwaardigheid.

Inhoofdstuk2wordendeuitkomstenvanhetonderzoekopdeprogramma’stabellarischweergegeven.Indetabellenwordtonderscheidentussen(1)hetletterlijkvoorkomenvan(ledenvan)woordfamilies(‘rechtvaardig’,‘rechtvaardigheid’),(2)hetvoorkomenalseendeugdbegrip.(3)Erwordttevens[tussenhaakjes]vermeldthoevaakeendeugdbegripslaatophetkarakterofhetgedragvanindividuen.Indedaarop-volgendeteksttreftdelezerperdeugdenclusteraanhoeeenpartijmetdedeugdentermomgaatenwelkedeugdenbinnenhetclustervertegenwoordigdzijn.Alserbinnenhetclustereengrotemateisaan‘letterlijkvoorkomen’vaneendeugd,maareenlagematevandeugdengebruik,danisindetekstaangegevenhoedetermenindetekstvandeprogramma’szijngebruikt.Wehebbenernaargestreefdomzoveelmogelijkookdetekstvandeprogramma’sweergegevenomdelezereengoedeindruktegevenvandewoordenenformuleringenvandediversepartijen.

11

2 Deugden in de programma’s van politieke partijen

2.1 Deugden met relatief hoge scores

Albijvoorbaatistebedenkendathetnietgemakkelijkisominpolitiekeprogramma’sietsoverdeugdentezeggen.Politiekeprogramma’shebbendefunctieomineenmaatschappijdiegekenmerktwordtdooreenlevensbeschouwelijkepluraliteitwervendvooreenpolitiekevisieoptetreden.Juistalsmenbeseftdatdewereld-beschouwelijkepluraliteiteenlegitiemeenblijvendeeigenschapvanonzemaatschappijis,wordthetsprekenoverdeugdenmoeilijk.Hetaansprekenopdeugdenkannl.gauwwordenopgevatals‘voorschrijven’vaneenspecifiekevisieophetgoededieindeperceptievanvelenhaaksstaatopdewereldbeschouwelijkepluraliteit.5Ookwervenpolitiekeprogramma’sdoortebeklemtonenwatdepolitiekepartijenvoor de burgerkunnenbetekenen.Hetligtdanmindervoordehandtesprekenoverwatburgers voor de samenlevingkunnenbetekenen.

Aandeanderekanthebbenpolitiekeprogramma’sookeenverhelderende,argumentatievefunctie,dienauwverwevenismethunwervendefunctie.Politiekeprogramma’setaleren(idealiteropeenovertuigende,coherenteenargumenterendemanier)eenpolitiekevisie.Overhetalgemeenlijkendepolitiekepartijenovertuigddatineenzichveranderendewereldbelangrijkeverantwoordelijkhedenopnieuwbijdeburgermoetenwordenneergelegd.Alsdesturingvanhetgedragvandeburgersnietalleenaaneconomischeprikkelszalwordenovergelaten,ligthetvoordehand,omdoormiddelvandeugden,eigenschappendiepro-sociaalgedragondersteunen,hetethischevermogenvanburgerstotzelfsturing(enwaarnodig,zelfbeperking)aantespreken.Depolitiekepartijenstaandusvooreendilemma.Aandeenekantishetlastigdeugdentethematiseren,aandeanderekantzalmenweloverdebijdeburgergewenstedeugdenmoetenspreken.

5 Binnen de politieke theorie worden dergelijke benaderingen vaak ‘perfectionistisch’ genoemd en tegenover ‘neutrale’ benaderingen gesteld (vgl. bijv. Wall & Klosko 2003). ‘Perfectionistische’ visies proberen een normatieve morele schets van het bestaan als mens en burger aan te bieden. ‘Neutrale’ visies daarentegen beklemtonen dat perfectionistische visies tekortschieten omdat zij voorbijgaan aan het feit van de wereldbeschouwelijke pluraliteit. Dit feit erkennen betekent de morele verplichting erkennen om de centrale maatschappijcoördinerende rol niet aan een specifieke visie op het goede te geven (vanwege het voortrekken en achterstellen van specifieke visies op het goede), maar aan de notie van het ‘gerechte’ (faire, eerlijke), die een meer formele kijk op de rechten en plichten van de burgers geeft en zoveel mogelijk neutraal blijft ten opzichte van specifieke visies op het goede.

12

Hoedepolitiekepartijeninhunprogramma’somgaanmetditdilemma,ishetonderwerpgeweestvanonzeanalysewaarvanweindithoofdstukverslagdoen.Analyseszijnverrichtoverdeverkiezingsprogramma’st.b.v.deverkiezingenin2006,1994en1977.Daarnaastisgekekennaarhetvoorkomenvandeugdenindebeginsel-programma’svandediversepartijen.Daarbijissteedsuitgegaanvanheteerstenaoorlogsebeginselprogrammavandedesbetreffendepartij.6HetonderzoekrichtzichuitsluitendopdepartijendiemomenteelzittinghebbenindeTweedeKamer.

Onderzochtzijndescoresvandepolitiekeprogramma’soptwintigclustersvandeugdbegrippen.Voorelkedeugdiseentabelgemaakt,diealsvolgtisopgebouwd:indeeerstekolomtreftuhetaantalkerendathetdeugdenbegripinhetdesbetreffendeprogrammaletterlijkisgenoemd.Indetweedekolomisgekekennaardeaantalkerendatdedesbetreffendedeugdnaclosereadingbeoordeeldisalsdeugd,waarbijtussenhaakjesisaangegevenhoevaakdedeugdwordtgebruiktomgedragvanindividuen(burgers)teduiden.Daarwaardedesbetreffendepartijnognietbestond,ofeengrondslagenprogrammanietbestaat,iseenliggendstreepjegeplaatst.Indebegeleidendetekstzijnkenmerkendegegevensomtrentdestrekkingvandebegrippensamengevat.

Dedeugdenzijnintweecategorieënverdeeld:ineeneerstecategorievallendeugdenmet‘relatiefhogescores’.Datzijndeugdendieinvierofmeerprogramma’salsburgerlijkedeugdwordtgepresenteerd(alsbegrippendieopindividueleburgersslaanennietenkelbetrekkinghebbenoppartijen,structurenofbeleidsdoelstellingen).Alleanderedeugdenvallenineentweedecategorieals‘deugdenmetrelatieflagescores’.

6 Bij de SP is gekozen voor het beginselprogramma uit 1987. Voor de PvdD en de PVV geldt dat zij (nog) geen officieel beginselprogramma hebben. Het is lastig andere documenten voor een beginselprogramma te substitueren. Hier is ervoor gekozen een dergelijke analyse achterwege te laten.

13

2.1.1 Verantwoordelijk zijn/verantwoordelijkheid nemen

Aantal keren gemeten Gemeten als deugd [ind]

Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 34 92 17 96 28 [19] 88[59] 12 [9] 82 [69]

CU 38 - - 22 27 [23] - - 17 [10]

D66 25 51 12 5 12 [3] 20 [6] 10 [9] 5 [5]

GL 5 16 - 12 3 [1] 7 [2] - 9 [3]

PvdA 24 25 4 14 20 [14] 14 [4] 2 [0] 12 [5]

PvdD 10 - - - 6 [4] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 22 26 11 0 16 [12] 18[16] 9 [6] 0 [0]

SP 20 6 4 0 12 [8] 3 [1] 0 [0] 0 [0]

VVD 4 9 16 10 2 [1] 8 [7] 14 [8] 8 [6]

Metverantwoordelijkheidnemen/verantwoordelijkzijntreffenweindeverschillendeprogramma’seenbelangrijkedeugdaan.Vrijwelgeenenkeleanderedeugdscoortzohoogeniszovaakgerichttotindividueleburgersalsdezedeugd.Uitschieter,zelfsindezezoveelvoorkomendedeugdentermishetpartijprogrammavanhetCDAuit1994,waardedeugdmaarliefst59keeralsindividueledeugdvoorkomt.Eenpaarvoorbeelden:‘prioriteitheeft...[...]eenhersteldeverantwoordelijkheid,ofteweleensamenlevingwaarinmensenhernieuwdomziennaarelkaar’(1994:9)of:‘hetaccentinwet-enregelgevingdientteliggenophetscheppenvandekadersenhetstellenvandenormen,dieburgersenhunverbandenactiverenendiehenaansprekenophunverantwoordelijkheid’(2006:16).DatditvolgenshetCDAnietalleeneenzaakisvandeoverheidmogeduidelijkzijnuitdegehelestrekkingvanhetCDAprogrammavan1994,datalskern‘herstelvanverantwoordelijkheid’heeft.Scholen,werkgevers,werk-nemers,zorginstellingen,studenten,agrariërs,kortomallerleibevolkingsgroepeneninstellingwordeninditprogrammarechtstreeksaangesprokenophuneigenverantwoordelijkheid.InhetCDAprogrammavan2006komtditnogmaalskortweergegeventerug:‘HetCDAheefteenchristelijkemens-enmaatschappijvisie.Datbetekentdatmensentotpersoonlijkegroeikomendoorverantwoordelijkheidvoorelkaartenemen’(2006:19).OokbijdeChristenUniezienweeenrelatiefhogescoreop‘verantwoordelijkheid’.Departijconstateert‘eennieuweverdelinginverantwoor-delijkhedentussenoverheidenburger’(2006:5).DeChristenUniegeefthierbijhaarvisieopdesamenleving:‘VoordeChristenUnieiseengoedesamenlevingeensamenlevingdiegekenmerktwordtdooronderlingeverbondenheid:rechtvaardig,verantwoordelijkentoekomstbestendig,metoogvoorwatvanblijvendewaardeis’(2006:6).VoordeSGPbestaaterduidelijkeenevenwichttussendeverantwoordelijk-heidvandeoverheidendievanindividueleburgers:‘Demogelijkhedenvandestaatomopditpunt(gezinenhuwelijk)ietsaftedwingenwordenbegrensddoordeeigenverantwoordelijkheiddiepersonenengezinnenzélfhebben’(2006:4).Enalhoewel‘verantwoordelijkheid’binnendeSGP-programma’svaakals‘zwaar’vooroudersenopvoederswordtaangemerkt,iszijduidelijkinhaarstandpunt:‘Oogvoordeander

14

isallereersteenzaakvanhethart,eenzaakvaniedereen.Niemandmagzichaanzijnofhaarverantwoordelijkheidonttrekken’(2006:15)en:‘deanderekantvandemedailleisdatdemensnietongebreideldzijngangmaggaan.Hijheefteenduidelijkeverant-woordelijkheidtegenoverGodentegenoverzijnomgeving.Dieverantwoordelijkheidmoethijineersteinstantiezélfinvullen’(2006:32).

Deze‘eigenverantwoordelijkheid’speeltookeengroterolindeprogramma’svandeliberalepartijen.OokD66spreektverschillendegroepenaanophuneigenverant-woordelijkheid:‘Geengroteoverheidsgestuurdeonderwijsherzieningen,maarruimtevoordeeigenkeuzeenverantwoordelijkheidvanscholen,instituten,leerlingenenouders’(2006:19).Naastdenadrukopdeverantwoordelijkheidvanparticuliereinstellingenenprivatepersonen,geeftD66ookdeverantwoordelijkheidvandeoverheidaan:‘deoverheidheeftdeverantwoordelijkheidzichvoorspelbaarenbetrouwbaaroptestellenrichtingdeburger’(2006:49),hetgeenoverigensgedragenwordtdoorderegelsvanhetNederlandsrecht.Maarmeernogdandeoverkoepelendeenstructurerendeverantwoordelijkheidvandeoverheid,blijftindevisievanD66deburgerzelfverantwoordelijk:‘Zelfreguleringisderegel.Zowordtdeuitvoeringvanregelsbetergewaarborgdenligtdeverantwoordelijkheiddaarwaarhijhoort:bijdemensenzelf ’(2006:59).DeVVDschetsthierbijeenidealistischbeeldvandeburger:‘Deburgervoeltzichverantwoordelijkvoorzijnbestaanenwildieverantwoordelijk-heidwaarmakendoorzelfeeninkomenteverdienen’(1994:4).DeVVDstreeftdaaromnaar‘vergrotingvandekeuzevrijheid,omdatzijweetdatmondigeenzelfstandigemenseneengrotereverantwoordelijkheidtoekomt’(1994:5).Het1994-programmavandeVVDstaatinhetlichtvanhet‘bevorderenvandezelfstandigheidendeeigenverantwoordelijkheid’(o.a.1994:20,24,35).

DePvdAlevertopzo’nconceptvan‘eigenverantwoordelijkheid’forsekritiek:‘Wewordenaangesprokenop“eigenverantwoordelijkheid”.Eenmooistreven,maarindepraktijkvanhetCDAendeVVDbetekenthetvooraldatjeallesmaareenbeetjezelfuitmoetzoeken’(2006:1)en:‘Doortehamerenopde“eigenverantwoordelijkheid”isereensoortieder-voor-zichmaatschappijontstaan,waarinmensenvanelkaarvervreemden’(2006:35).Watverstaatdepartijdanonder‘verantwoordelijkheid’eninhoeverregebruiktzijdetermalseendeugdvanindividueleburgers?HetisopvallenddatdePvdAverantwoordelijkhedennietaltijdbijdeoverheidlegt,maarookvrijwelnooitbijindividueleburgers:inhetPvdA-programmavan2006komendeverant-woordelijkhedenvooralteliggenbijdeinstitutiesenbesturen,descholenendeondernemingen(vgl.o.a.2006:4,16,20,34,38).GroenLinksconstateerteentrendvaneentoenemendeindividualiseringenhaarspanningsveldmetsolidariteitenverantwoordelijkheidnemen:‘Meerzelfstandigheidvoorindividuenstaatgeenszinshaaksoppubliekeverantwoordelijkheid.Integendeel,individualiseringopgevatalspersoonlijkeverantwoordelijkheidiszelfseenvoorwaardevooreigentijdsesolidariteit’(1994:5).

15

BijdeSPvindenweeengedeeldeverantwoordelijkheidtussenoverheid,instellingenenondernemingenenindividueleburgers.DeindividueleverantwoordelijkheidvanburgersisvolgensdeSPeenkernvande‘gezondheid’vandesamenleving:‘Eengezondedemocratiestaatofvaltmetactiefburgerschap,waarbijmensenverantwoordelijkheidnemenvoorhuneigendenkenendoen’(2006:8).

2.1.2 Respect


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 24 16 6 9 7 [5] 1 [0] 2 [0] 4 [1]

CU 22 - - 4 9 [4] - - 2 [0]

D66 13 8 3 4 2 [0] 4 [3] 2 [0] 4 [2]

GL 6 2 - 2 2 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 15 7 0 3 9 [2] 1 [1] 0 [0] 3 [1]

PvdD 14 - - - 7 [2] - - -

PVV 1 - - - 1 [0] - - -

SGP 10 2 5 0 7 [6] 2 [2] 2 [0] 0 [0]

SP 14 2 0 0 3 [2] 2 [2] 0 [0] 0 [0]

VVD 3 3 4 0 2 [0] 0 [0] 1 [1] 0 [0]

Deonderzochtedeugdtermenzijn‘respect’,‘eerbiedhebben/tonen’,‘beschaafdheid’,‘fatsoen’en‘begrip’.Hetbegrippencluster‘respect’(endanvooralvanwegedehogescoresvanhetbegrip‘respect’)iseencentraledeugdencategorieindeprogramma’svan2006.Wezien,invergelijkingmetdevoorgaandeprogramma’s(1994,1977)eenduidelijkeopkomstvanhetbegrippencluster(endanvooralvanderoepnaar‘respect’).Hetisdeenigedeugdwaarbijweindeverkiezingsprogramma’suit2006)geenenkelenul-meting(alsdeugdbegrip)hebben.Deconnotatiedatweanderenmetrespectdienentebehandeleniseenbelangrijkonderdeelvanintermenselijkerelaties,maardemeningenzijnvaakwelverdeeldoverwatrespectvolis,wanneeriemandrespectverdientenopbasiswaarvan.RespectkomtvanhetLatijnserespicere:terugblikken,inachtnemen(vgl.Becker2007:293).Hierinligtdeachtingoferkenningvan(deeigenheidvan)deanderbesloten.Indezeopvattingvan‘respect’staatderelatietussenmensencentraal.Daarnaastwordtrecentmeerenmeeraandachtbesteedaandevraagofookdierenendenatuurrespectverdienen.Binnendepolitiekendemodernerechtsstaatwordtrespectveelalopeentweedemanieropgevat,namelijkalshetware‘geïnstitutionaliseerd’indevormvaneengrondweteninternationaleverdragenovermensenrechtene.d.Indepolitiekepartijprogramma’svindenwebeideopvattingenvanrespectterug;eenopvattingdiegerichtisopdeonderlingeverhoudingenvanmensen(enbijwijzevanuitbreidingookdierenendenatuur)eneenopvattingwaarbijrespectgeïnstitutionaliseerdisinnationaleeninternationaleregelgeving.Respectwordtdusnietalleenuitgelegdindevormvanrechten,maarookwordtdepersoonlijkeautonomievanpersonen,cultureletraditiesvanminderheden,socialesteunenzorgendeverhoudingvandemenstotnatuuren

16

milieutotonderwerpvandiscussiegemaakt.Maarwaarwordthetbegrip‘respect’gebruiktalsdeugdenwanneeriszijgerichtopindividueelhandelenvanburgers?

BijhetCDAtreffenweduidelijkverwoorddat‘respect’eencentraleplaatsbinnenhetconceptvanburgerschapmoethebben:‘Fatsoen,respect,tolerantiezijnbelangrijkeaspectenvanburgerschap’(2006:25,32)en:‘respectvoordeminderheidiseenessentieelkenmerkvanonzedemocratie’(1980:4).Indebeschrijvingvan‘respectvolhandelen’ishetCDAminderduidelijk,maarlegtzijinelkgevaleenbasisvoorinterpretatiem.b.t.deideeëndiedepartijheeftvaneenrespectvollesamenleving/burger:‘Wehebbenrespectvoorelkaarenzijnduidelijkinwatwelenwatnietkan’(2006:24)en:‘Hetfundamentligtinwaardendiewedelen;respectvoorelkaar,solidariteit,deovertuigingdatiedermensgelijkis,hetgeloofindedemocratieenvrijheidvanmeningsuiting,hetbesefvanonverenigbaarheidvangeloofendwang’(2006:25).Ingegevendoordeactualiteitvandehedendaagsediscussiesoverislamitischfundamentalisme,ishetCDAweloverwogeninhaarkeusdekwestievan‘geloofendwang’inhaarpartijprogrammavan2006verderuittebouwen:‘HetCDAhechteraanomvanuitchristelijkewaardenennormentewerkenaaneensamenlevingwaarinrespectvoorelkaarvangrootbelangis’(2006:33)en:‘Wewilleneenrespectvolle,maarkritischedialoogtussenreligiesenlevensbeschouwingenbevorderen’(2006:93).Watpreciesdeinhoudelijkeinvullingvandezechristelijkewaardenis,wordtnietgeheelduidelijkuithetprogramma;hetCDAisechterwelduidelijkinhaaropvattingdathetgezinbijuitstekdeplaatsiswaarmensendezewaardenverderlerenvormgeven:‘Kinderenenvolwassenenlerenerwatliefde,geborgenheidenzelfvertrouwenisenlerenanderenrespecteren’(2006:10).

DetweedepeilervanrespectdiehetCDAnoemtinhaarverkiezingsprogrammaisdeinternationaleovereenstemmingoverrespectvoorrechtenvandemens.Ditinternationaleaspectneemtin2006echtereenveelmindervoornameplekindaninhetprogrammavan1994.In2006wordtookinditinternationaleaspectvanrespectveelnadrukgelegdopdeeerbiedigingvaneigenheidencultureelerfgoed:‘DeinwonersvandeEuropeselidstatendelenookeengezamenlijkegeschiedenisenwaardendiezijnverankerdinrespectvoordemensenrechten,voordedemocratie,voorderechtsstaatenvoorelkaarsculturen’(2006:93).In1994zienwedatrespectvrijwelvolledigwordtvormgegevenlangsdelijnenvaninternationalepolitiek,waarbijdenadrukligtophetnalevenvanmensenrechten.‘HetCDAstreeftnaareenwereldrechtsordeinhetkadervandeverenigdenaties,diegekenmerktwordtdoorvredeenveiligheid;wereldwijdrespectvoorderechtenvandemensmaaktdaarwezenlijkonderdeelvanuit’(1994:101).Daarnaastspeeltdepluriformiteitvandesamenlevingeenrol,maardezeheefteenmindermoraliserendefunctiedanin2006:‘AanvaardingvanenrespectvoorpluriformiteitisvoorhetCDAeencentraaluitgangspunt’(1994:74).

Weziendusindevergelijkingtussen2006en1994datereenduidelijkeveranderingheeftplaatsgevondenm.b.t.deinterpretatievandedeugdrespect.Waarin1994

17

respectvoornamelijkgerichtisopgroteinternationaleverbandenenhetrespecterenvanmensenrechtendoornatiesenbevolkingsgroepenverbuitenonzeeigenlandsgrenzen,daarzienwein2006eentendensomrespecttekoppelenaandeeigenbevolking,aandeomgangvanmensenmeteenanderesociaal-economischeencultureleachtergrond,diezichvestigenbinnenonzelandsgrenzen.Daarnaastisderoepomrespectmeerenmeereenreflectievaneenzekerebezorgdheidomhetfunctionerenvanderechtsstaat,eenzoekennaarcontactmetdeburger,eneenweinigkrachtigensomszelfswanhopigepogingdeburgertelatenhandelenvolgensnormenenwaardendieinhoudelijkvaakergonduidelijkgewordenzijn,maarwordenbenoemdals‘onzegemeenschappelijkewaarden.’

DeChristenUnietrachteeninhoudelijkeinvullingvanzulke‘gemeenschappelijkewaarden’tegevendoortewijzenopdeplichtenvandeburger,dienaastde‘verworven’rechtenmoetentreden:‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensenmetverschillendeovertuigingenelkaarverstaanenrespecterenennietalleen“staanophunrechten”,maarookernstmakenmethunplichtenjegenselkaarendesamenleving’(2006:6).OpdiverseplaatseninhaarverkiezingsprogrammapleitdeChristenUnievoor‘actiefburgerschap’,waarbijintegratievandiversegroepenenverschillende(geloofs)overtuigingenhetonderliggendedoellijkt:‘Gemeenschaps-vormingisalleenmogelijkineenmaatschappijwaarinnietalleenruimteenrespectisvooreenverscheidenheidaansocialegemeenschappen,maarwaarinmensenookwordenopgeroepenengestimuleerdomdehandenineenteslaanenzichintezettenvoorelkaarenvoordesamenleving’(2006:9)en:‘Religieuzeminderheden,waaronderinhetbijzonderMoslims,genietengrondwettelijkevrijhedenalsgodsdienstvrijheidenmoetendaaromophunbeurtruimteenrespectopbrengenvoormensenmeteenanderegodsdienstoflevensovertuiging’(2006:37).InteressantisdatdeChristenUnieeenhoofdstukwijdtaanhetonderscheidtussen‘respectvolintegreren’en‘gedwongenassimileren’(o.a.2006:37).Misschienisjuistvaneenpartijdiegevormdisvanuithaargeloofsovertuigingeendergelijkehoudingtenopzichtevandevrijheidopgeloofs-enlevensovertuigingteverwachten.AnderzijdshanteertdeChristenUniehetbelangvanrespectvolsprekenoverandersdenkendenookalskwaliteitseiswaaraan(inhetbijzonder)hetislamitischonderwijsmoetwordengetoetst:‘TotdiekwaliteitseisenbehoortdathetIslamitischonderwijsmetrespectoverjoden,christenenenanderegelovigenspreektenleerlingenvoorbereidtopactiefburgerschap’(2006:37).

Eenander,voordeChristenUniebelangrijkaspectvanrespectishaarhoudingtenopzichtevan‘respectvoorhetleven’.Vanuitwatzijnoemt‘eerbiedvoordeSchepper’neemtzijhetvolgendestandpuntinomtrentkloneren:‘Klonerenvandierenenmensenvraagtomeenverbodvanwegehetgebrekaanrespectvoor(degebruikelijkevoortplantingbij)dierenenmensen’(2006:74)en‘HierpastuiteerbiedvoordeSchepperenrespectvoordierenenplantengrotebescheidenheidenzorgvuldigheid’(2006:73).

18

BijdeSGPvindenweeveneensditreligieuzeprincipevanrespectvoorhetleven.Inhaarverkiezingsprogrammaverwoordtzijhaarstandpuntintermenvan‘fatsoen’en‘eerbied’,waardoordeeffectenvanoverschrijdingvandezeuitgangspuntenscherperwordengesteld:‘Voorvelenisdeabortusdiscussieeengepasseerdstation,maarvoordeSGPniet!Hetisenblijfttenhemelschreienddaterineen“beschaafd”landalsNederlandiederewerkdag130kinderenhetrechtomtelevenwordtontnomen’(2006:18).DeSGPtoontzichhiereenpartijvanvaststaandenormenenwaarden,waarbijeeniederdiedezewaardennietonderschrijftnietbeschaafdennietfatsoenlijkis:‘Vooreenrechtstaatiseerbiedenbeschermingvanhetmenselijkleven–hoeprilofhoeoud–vanwezenlijkbelang’(2006:10).Ditstrektzichuiteraardookuitnaarhetindividu:‘Wanthetlevenisgeenmensenwerk,maareenGodsgeschenk.Datverplichttotheiligontzageneerbied,enverbiedtonsookomachteloosenroekeloosmetdatlevenomtegaan,bijvoorbeelddoor[......]ofeenanderszinsongezondelevensstijl’(2006:15).InhaarstandpuntgeeftdeSGPvrijduidelijkaanwatvolgenshaardegrenzenzijnopbasiswaarvaniemandrespectverdient:‘Fatsoenisnietaftedwingen,datiszekerwaar,maaronfatsoenlijkofonheusgedragkanwelbenoemdenaandekaakgesteldworden.Datiseenkwestievanbeschaving’(2006:24).Fatsoenisinhaarverkiezingsprogrammaeenfundamenteleraspectdanrespect,d.w.z.uitfatsoen,hetgeeneentekenisvanbeschaving,komtalsvanzelfsprekendrespectvoort.Dekadersvan‘fatsoen’wordendoordeSGPuiteraardleidendaangegevendoorhaarverstaanvanBijbelseprincipes.Ditstrektzichuitovervelelevensgebieden,vanseksuelevoorlichtingopscholentotopenbaarvervoer:‘Basisregelsalsdiscipline,fatsoen,respectvoordeleraarenvoorelkaar,hetafblijvenvanandermansspullenenzelfbeheersing,moetenookopschoolwordenbijgebracht’(2006:12)en‘Bijseksuelevoorlichtingdienendebegrippenliefde,trouw,eerbiedenrespectkernwoordentezijn’(2006:6)en:‘HetopenbaarvervoerdientdedagdesHeerenteeerbiedigen’(1977:21).

Maarookinhaarevaluatievanbestuurenbeleidspeelt‘fatsoen’eenbelangrijkerolinhetverwervenvanrespect:‘DatneemtnietwegdatNederlandbereidmoetzijnomhumanitairehulptegevenaan‘fatsoenlijke’Palestijnseburgersenorganisaties’.(2006:38)en(overbinnenlandsbestuur):‘BesefvanverantwoordelijkheidjegensdesamenlevingeneerbiedvoordevanGodgesteldegezagsverhoudingenzijnvoorwaardezonderwelkedenatiehaarbestaansrechtverspeelt’(1977:5).

D66geefthetbelangdatdepartijhechtaanrespectalaaninhaarbeginselprogramma:‘Betrokkenheidisverantwoordelijkheidenrespectvoorjezelfenanderen,voordemaatschappij’(2000:1).Inhaarverkiezingsprogrammavan2006speelt‘respect’eencrucialerolalskernwaardevandeNederlandsesamenleving:‘Defundamentelewaardenvanonzesamenlevingzijnvrijheidvoorengelijkwaardigheidvaniedermens,ongeachtopvattingen,geloof,seksuelegeaardheid,gerichtheidofherkomst.Lichamelijkeintegriteit,geweldlozeoplossingvanbelangenconflicteneneenrespectvolgehanteerdevrijheidvanmeningsvormingen-uiting,inclusiefrespectvooronzedemocratischerechtsstaat,zijnvooronscentralewaarden’(2006:15).

19

Opvallendis,datdaarmeedebetekenisvanhetbegrip‘respect’verbreedwordt:naasteennormatieveuitspraakoverdatgenewatnodigisinhettussenmenselijkeverkeer(respectvolgebruikvanvrijheidvanmeningsuiting)wordtrespectooktoteenhoudingtenopzichtevandefundamentenvanderechtsstaatzelf.Ditwordtlaterinhetprogrammaalsvolgtherhaald:‘Lichamelijkeintegriteit,geweldlozeoplossingvanbelangenconflicteneneenrespectvolgehanteerdevrijheidvanmeningsvormingen-uiting,inclusiefrespectvooronzedemocratischerechtsstaat’(2006:64).Dezeveranderinglijktingegevendoorzorgenoverdetoekomstvanhetdemocratischbestel,zorgenovereendreigendeaantastingvanderechtsstaat,waardoorcrucialewaarden–o.a.hetrespectvoordeeigenheidvanhetindividu–opdetochtzoudenkunnenkomentestaan.Inhaareerdereprogramma’s(1994,1977)lijktD66hetbegrip‘respect’tebeperkenopdeindividueleontplooiingsmogelijkhedenvanmensen,respectvoorhunautonomie,eigenheidencultureleachtergrond:‘Vrijwilligerwerkisvanbelangvoormaatschappelijkeontplooiing,participatie,integratieenvaakookhetzelfrespectvanmensen’(1994:15)en:‘Respectenwaarderingvoorhetmeegebrachtecultureleerfgoedzijndaarbijopzijnplaats,maardatmaggeenbarrièresopwerpendiehetisolementinstandhoudenenmagevenmininbotsingkomenmetdemensenrechten’(1994:65).Opvallendindeprogramma’svanD66ishetvroegebeginvanhaaraandachtvoornatuurenmilieu.Alinhetverkiezingsprogrammauit1977ishetdenkenoverrespectm.b.t.dieren,plantenendeplaneeteencentraalpunt,hetgeenopmerkelijkisalsmendatvergelijktmetde[weinige]aandachtdieanderepartijeninhuntoenmaligeverkiezingsprogramma’sbesteeddenaandezeproblematiek:‘Eenbeschaafdesamenlevinghoortfatsoenlijkomtegaanmetdieren’(2006:52)en:‘Dierenhebbeneenintrinsiekewaardeendienenrespectvolenwaardigbehandeldteworden’(1994:44)en(overeenevenwichtigecosysteem):‘Datheeftnetzogoedtemakenmetmeerrespectvoordenatuuralsmethetleefbaarhoudenvandebinnensteden...’(1977:9).

VerrassendisdatGroenLinksdebeschermingvandierenmilieunietintermenvan‘respect’verwoordt.‘Respect’komtalsbegripéénenkelekeervoor–nietinrelatietotdierenmilieu,maarinrelatietotmensenrechten:‘Handhavingvandevrede,respectvoormensenrechteneneenwereldwijdeduurzameontwikkelingvormendehoofddoelenvaneengoedbuitenlandsbeleid’(1994:7).

Indeverkiezingsprogramma’svandePvdAwordt‘respect’alscentraalingrediëntvangoedburgerschapbeschouwd,b.v.:‘Heteersteisburgerzin,namelijk;respectvooropvattingenvananderenenhunlevensstijlen(mitsbinnendegrenzenvanhetrecht)’(1994:96).Belangrijkthemaishetrespectdatvandeoverheidwordtgetoondt.o.v.decultureleenreligieuzeuitingenvandeburgers:‘Alleburgers,inclusiefimmigranten,mogenrekenenopvrijwaringvandiscriminatieenopeenrespectvollebehandelingvancultureleenreligieuzeuitingendievallenbinnendegrenzenvandedemocratischerechtsstaat’(2006:39).Opvallendisdeklemtoonophetvoorwaardelijkekaraktervanrespect:respecteindigtwaarindividueelhandeleninstrijdismetdewet.Hetthemavandegrenzenvanhetrespectisdaarmeegeagendeerd,maarverderwordthetbegrip

20

respectnietingevuld.Respectis,overigensnetalsindeprogramma’svananderepartijeneerdereenbezwerendeformule,een‘umbrellaterm’,daneenanalytischhelderecategorie:‘Respectvoorelkaar.Welevenmetelkaarenmoetengoedmetelkaaromgaan’(2006:4)en‘ookdeoverheidmoetmetrespectomgaanmetmensen’(2006:4).VolgensdePvdAkunnenwedanop‘basisvanrespectengelijkwaardigheid’samenleven(2006:39).

Daarnaastvindenweookeentoepassingvanhetbegrip‘respect’opdeinternationalepolitiek.Naastdefocusoprespectvoormensenrechten,zoalswedatookterugvindenindeprogramma’svananderepartijen,hamertdepartijoprespectvoordeinternationalerechtsordeendeondersteuningvan‘goedbestuur’(o.a.2006:52e.v.).

VoordeSPisrespectonderdeelvangoedburgerschap,eeneigenschapdieverderstrektdanhetnalevenvanregels:‘Eengezondedemocratieheeftnaastformeleregelsookeendemocratischeomgangtussenburgersnodig,waarbijweelkaarsbelangenenopvattingenrespecteren,conflictenoplossendoordialoogenonderhandelen,enverantwoordelijkheidtonenvoorelkaar’(2006:9).DeSPlegtuitdrukkelijkeenverbandtusseneensocialesamenlevingen‘respect’:‘Eensocialesamenlevingbegintmeteensolidairejeugd,diebesefthoebelangrijkdemocratieis,dieleertomgaanmetconflictenentegenslagenenanderenleertrespecteren’(2006:56).Ditiséénvandezeldzamegevallenwaarineenpartijprogrammarechtstreeksdeburgersophetbelangvaneendeugdaanspreekt:Dedoelstellingvaneensocialesamenleving‘(...)zaldeburgermoedgevenenookinspirerenomookzelfbijtedragenaanhethandhavenvaneenfatsoenlijkesamenlevingenonderlingrespect’(1994:12).‘Zokunnenwetegengasgevenaanongefundeerdwantrouwenindemocratischeinstituties,gebrekaanrespectvoorandersdenkendenendeopkomstvanantidemocratischestromingen,diededemocratischerechtsstaatafwijzen’(2006:9).Ookinternationaalgaathetstandpuntverderdandenoodzaakrespectvolomtegaanmetmensenrechten;deSPgeeftookhetkaderaanwaarbinnenditgetoetstkanworden,nl.metbehulpvanderichtlijnenvanhetinternationalerecht(2006:70).

OpmerkelijkvoordeSPisdathaarbegripvan‘fatsoen’dusdanigis,datzijwellichtbeterpastbij‘betrouwbaarheid’of‘rechtvaardigheid’daninhetcluster‘respect’.VoordeSPgeldt:‘Behoedzaamenzorgvuldigomgaanmetdemiddelendiedoordesamenlevingwordenopgebrachtiseenkwestievanpolitiekfatsoen’(2006:75).7

VoordeVVDhangthetbegrip‘respect’nauwsamenmetpersoonlijkekeuzevrijheid:‘Juisthetrespectvooriedersindividuelevrijheidmaaktonzesamenlevingrijkgeschakeerd,hechtenweerbaar’(2006:2).Hetverbandtussenpersoonlijke

7 De SP spreekt tevens over het recht dat burgers hebben op een fatsoenlijke woning (2006: 16, 38) en om fatsoenlijk te worden betaald (2006: 14), en de rechten van buitenlandse (seizoen)arbeiders op een fatsoenlijk loon en sociale voorzieningen (2006: 14).

21

keuzevrijheidenrespectkomtookdaarinbeeld,waar‘respect’ofverwantebegrippennietalsdeugdwordengebruikt:Bijv.inhetverkiezingsprogrammauit1977overdeabortuskwestie:‘Zij[deVVD]wilrespecterenhetoordeelzowelvandegenendievoorzichzelfabortusonderdevoorhengeldendeomstandighedentoelaatbaarachtenalsvandegenendiedezeingreepontoelaatbaarachten’(2006:12).Opvallendisookhier,netalsbijD66,datinhaarprogrammavan2006relatiefweinigaandachtisvoorhetrespectvoordeindividuelevrijheid,maarveeleerdervoordegeïnstitutionaliseerdeweerslagdaarvanindedemocratischerechtsstaat.Ditkomttotuitdrukkingdoorhethamerenoprespectvoordegrondwetenvoorgezagsdragers(vgl.2006:1).Artikel1vandeGrondwetwordthiergezienalsdebelichamingvandefatsoenlijkeenbeschaafdesamenleving:‘Hetisdefatsoensnormvanenvooronzesamenleving’(2006:1).WatdePVVbetreft,isopmerkelijkdat‘fatsoen’hetenigedeugdbegripisdatweinhetprogrammavanPVVkunnenvinden:‘Hetfatsoenmoetterugindesamenleving’(2006:1).

Concluderendkunnenwestellendat‘respect’inderecenteprogramma’s(2006)eenbelangrijkedeugdencategoriegewordenis.Getuigedelagescoresbezagmen‘respect’in1977en1994duidelijkminderalseenissuedanin2006.Indeprogramma’svan2006leverthetdeugdencluster‘respect’eenaantal‘umbrellaterms’waarmeeverantwoordelijkburgerschapwordtaangeduid,overigenszonderinhoudelijkconcreetteworden.

2.1.3 Actief zijn/meedoen


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 24 15 10 4 16 [14] 7 [3] 6 [1] 0 [0]

CU 10 - - 2 4 [3] - - 1 [1]

D66 13 14 1 1 4 [1] 10 [4] 1 [1] 0 [0]

GL 8 11 - 1 8 [5] 3 [0] - 1 [0]

PvdA 24 7 0 1 10 [6] 4 [2] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 4 0 1 0 0 [0] 0 [0] 1 [0] 0 [0]

SP 14 1 4 0 6 [4] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 6 14 0 0 2 [1] 3 [1] 0 [0] 0 [0]

Actiefburgerschapiseenbegripdatduidelijkopgangdoetindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Wehebbenervoorgekozenom‘actiefzijn’en‘meedoen’inonzeanalysemeetenemen,omdatinvoorliggendonderzoekdezedeugdenondergemeenteraadsledenveelgenoemdwerden.Wijwarendaarombenieuwdofdezetendensooktezienisindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Hoeweldescoresnietheelhoogzijn,valtwelopdatindeloopdertijddekwestievanactiefburgerschap

22

belangrijkerisgeworden,enbijclosereadingzienwehoekrachtigdeuitsprakenhieromtrentvandediversepolitiekepartijenzijn.

BijhetCDAvindenwekortmaarkrachtig:‘Burgerschapismeedoen’(2006:31).‘Meedoen’ismetnamerelevantalsoplossingvoordedeintegratie-problematiek:‘Hetintegratiebeleiddientgerichttezijnopzowelsociaal-economischeparticipatie(meedoenviawerk)alssociaal-maatschappelijkeparticipatie(meedoenaanhetdagelijksmaatschappelijkverkeer),alspolitiek-bestuurlijkeparticipatie(meedoeninpolitiekenbestuur)’(2006:32,33).Eldersblijktdatalleburgerswordenaangesproken:‘Hetvraagtvandeoverheidomeendemocratischeensocialerechtsstaatinstandtehouden,diemensenaanspreektomverantwoordelijktezijn,actiefenbetrokken’(1994:9).Enookdeoverheidheefthierineen‘actieve’taak:‘Deoverheidbetrektburgersactiefbijhaarbesluitvorming’(1994:16),want‘demogelijkheidomactieftezijnversterkthetgevoelvaneigenwaarde’(1994:88).

DeChristenUniespreektzichuitinaansluitingophaarideeënrondomeigenverantwoordelijkheidenparticipatie,zoalshierbovenreedsbesproken:‘Daarvoorzijngemeenschappelijkenormenenwaardennodig,dieactiefwordenovergedragen.Deburgersvanonslanddragenallereerstzelfhiervoorverantwoordelijkheidenhebbenookdetaak–iederopzijnofhaarplaats–zichintezettenvoordesamenleving’(2000:2)en:‘Wijstrevennaareensamenlevingwaarinmensentothunrechtkomenmetalhuntalentenengaven:betaaldofalsvrijwilliger,jongofoud,ziekofgezond.Enwaarniemandafgeschrevenwordt,maariedereenmeedoet’(2006:7).

Opvallendisdatwedezecategoriedeugdennietterugvindenindeprogramma’svandeSGP.OokdePvdAverwoordtdewaardevanactiefburgerschap:‘VandeallangerinNederlandwonendebevolkingwordteenopenhoudingenactievebelangstellingverwacht’(2006:39)en:‘wijvindenactiefburgerschapbelangrijkvooriedereen,dusookvoorimmigranten’(2006:39).‘DitbetekentookkansenbiedenomdeNederlandsetaalteleren,ommeetoedoen’(2006:39).

BijD66vindenwedezelfdegedachte:‘Wijverwachtendaarbijhetmeestvandiesamenwerkingsvormendiezichuitstrekkentotallebetrokkenenbijeenconcreet(maatschappelijk)probleem,overlevensbeschouwelijkeencultureleofetnischegrenzenheen.Daarvangaatdesterksteimpulstotwerkelijkmeedoenuit’(1994:63)en:‘Zokunnenburgersenmaatschappelijkeorganisatieswordengestimuleerdtotactiefmeedenkenoverwezenlijkepolitiekevragen’(1994:51).Want,zosteltD66:‘Wijvindenhetvanzelfsprekendomwelvaarttedelen.Wewillendatzoveelmogelijkmensenmeedoeninhetmaatschappelijkeneconomischproces,wantdaarwordenweallemaalbetervan’(2006:14).

DeVVDzietdewenselijkheidtot‘actiefzijn’en‘meedoen’vooralgelegeninhetnietmissenvande‘economischeboot’:‘WillenwijonzepositieindewereldenineenverenigdEuropaverbeteren,danmoetdesamenlevingactieverworden’(1994:3)en:

23

‘Teweinigmensenzijnactiefombijtedragenaanonzewelvaart’(1994:9).‘Hetistochtegekdatmensendietothun60steof70stewillenmeedoenaandekantwordengezet’(2006:2).DeVVDderelateertdedeugdvandeactievedeelnameookaandeintegratie-problematiek:‘WiezichinNederlandwilvestigenmoetkunnenmeedoeninonzemaatschappij’(2006:4).

DeSPtenslotteverwoordtmisschienwelhetduidelijkstderoepomactiefburgerschap:‘Eengezondedemocratievaltofstaatmetactiefburgerschap,waarbijmensenverantwoordelijkheidnemenvoorhuneigendenkenendoen’(2006:8).Daarbijsteltzij:‘Datkanookdoormeergebruiktemakenvandebereidheidvanburgersommeetebeslissenoverdeinrichtingvandesamenleving’(2006:8).Endaarbijisjonggeleerdoudgedaan:‘Inhetonderwijskomtmeeraandachtvoordemocratischevaardighedenenactiefburgerschap’(2006:10).

Concluderendkunnenwestellendatdepolitiekintoenemendemateroeptomactiefburgerschap,burgersdiedeelnemen,hunverantwoordelijkheidnemen.Ditblijktvooraluitdeclosereading,waarweduidelijkeuitsprakentegenkomenoveractiefburgerschap.Ookwordtdezeopgangvanactiefburgerschapnogonderstreeptdoordatinde(oudere)beginselprogramma’svandediversepolitiekpartijenhettotaalgeenissueblijkttezijn.

2.1.4 Vrijheid/autonomie


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 11 14 3 11 4 [2] 7 [3] 0 [0] 2 [0]

CU 0 - - 3 0 [0] - - 2 [0]

D66 37 33 8 8 23 [7] 25 [8] 6 [4] 8 [7]

GL 15 3 - 23 11 [6] 2 [2] - 15 [7]

PvdA 13 31 2 10 5 [1] 10 [4] 0 [0] 7 [2]

PvdD 9 - - - 4 [0] - - -

PVV 3 - - - 0 [0] - - -

SGP 17 3 9 2 3 [1] 1 [0] 2 [0] 1 [0]

SP 14 3 0 1 1 [1] 2 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 8 8 49 20 6 [4] 3 [1] 33[23] 20 [12]

Naarhetzichlaataanzienzijn‘vrijheid’en‘autonomie’deugdenmeteenbijzondersterkepolitiekelading.Hetzounietverbazenalswebijdeliberalepartijenbijzonderhogescoreszoudenaantreffenopdezetweedeugden.Demetingentonenechtereenmeergenuanceerdbeeld.Hetvaltopdatdescoresop‘vrijheid’en‘autonomie’alsletterlijkvoorkomendeterménalsdeugdbijdeVVDinhetprogrammauit1977eninhetgrondslagenprogrammauit1948veelhogerwarendanindeprogramma’suit1994en2006.HettegenovergesteldelijktwaarvoorD66diezowelinhaarverkiezings-programmavan1977alsinhaargrondslagenprogrammageenbijzonderhogescore

24

opbeidedeugdenlaatzien.Echterinhaarmeerrecenteverkiezingsprogramma’s(1994en2006)zienwededeugden‘vrijheid’en‘autonomie’terugalsbelangrijkekernelementen.

Ookbuitendeliberalepartijenwordthetdeugdenclustervrijheidenautonomieveelgebruikt.Vrijheidiseencentralepolitiekecategorieindeprogrammataalookvanniet-liberalepartijen.VoorGroenLinks,bijvoorbeeld,is‘vrijheid’eenfundamenteledemocratischewaarde:‘Democratiegaatoverbetrokkenheidbijdesamenleving.Invrijheid,verbondenmetelkaar,tolerantenzonderdiscriminatie’(2006:16).Uithetprogrammavoordeverkiezingenin1994:‘Variatie,keuzevrijheid,zelfontplooiingentoegankelijkheidzijnsleutelbegrippen[m.b.t.dekwaliteitvandesamenleving]’(1994:56).Departijziet‘autonomie’en‘individualiseringvandesamenleving’opéénlijn,waarbijzijzichtrachtteonthoudenvaneenwaardeoordeel,maar‘autonomie’duszekernietalsdeugdvanindividueleburgersgebruikt(zieo.a.1994:5).OokdePvdAgeeftblijkvandewaardediezijhechtaan‘vrijheid’alsdeugd.Ditkomtnaarvoreninhetgebruikvanvrijheidinhetbegrip‘keuzevrijheid’,maartevensinhaarovertuigingdatburgerszelfkunnenbeslissenoverhunleven.Alhoewel‘autonomie’sporadischvoorkomtindePvdA-programma’s,wordtzijwelalsdeugdaangeduid:‘Zonderautonomievandekunstenaarsenproducentenaantetasten,kandepolitiekhieraan(eengoedproductie-enexpositieklimaat)eenpositievebijdrageleveren’(2006:31).

OokbijdechristelijkepartijenCDAenSGPzienwescoresvandeterm‘vrijheid’alsdeugd.HetCDAzetvrijheidalsvolgtneer:‘geestelijkevrijheidvraagtompluriformiteitenverscheidenheid’(1994:74).DeSGPnoemt‘vrijheid’alsdeugdwaardemens‘strijdheeftgevoerdomGodtedienenovereenkomstigwatGodonsinZijnWoordvoorhoudt’(2006:25).Verderkomt‘vrijheid’vooralvoorindevasteverbinding‘vrijheidvanonderwijs’,hetgeenvoordepartijeenbelangrijkpuntis.

2.1.5 Behulpzaamheid/zorgzaamheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 13 23 3 30 2 [2] 3 [0] 0 [0] 11[6]

CU 26 - - 0 0 [0] - - 0 [0]

D66 24 7 1 0 2 [0] 2 [0] 1 [1] 0 [0]

GL 20 11 - 4 0 [0] 2 [1] - 1 [0]

PvdA 24 11 0 0 8 [0] 1 [1] 0 [0] 0 [0]

PvdD 18 - - - 1 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 24 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 37 16 11 0 9 [4] 5 [2] 0 [0] 0 [0]

VVD 4 0 1 0 2 [2] 0 [0] 1 [0] 0 [0]

25

Binnenhetbegrippencluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’onderzoekenwenaastdezetweedeugdenookdebegrippen‘anderenbijstaan’,‘onzelfzuchtigheid’,‘medeleven’,‘solidariteit’,‘gastvrijheid’en‘steun’.Indepubliekeperceptiezijnjuistsolidariteitenzorgzaamheidindelaatstejarendoorindividualiseringsprocessenonderdrukkomentestaan.Aandeanderekantlijkendeindividualiseringsprocessenookinhetverlengdeteliggenvanwatdeburgerwil:controleovereigenleven.Eenspanningsveldwaarinmoeilijkeafwegingennodigzijn.Inonzemetingenvindenwedeactualiteitvandeproblematiekterugineenverhoudingsgewijshogerescorevanhetbegrippenclusterindeverkiezingsprogramma’suit2006.Descoresberustenvrijweluitsluitendophetbegrip‘solidariteit’(eninduidelijkminderemateophetbegrip‘steun’).‘Zorgzaamheid’scoorttweekeer(bijGroenLinks8enbijdePvdD)9en‘gastvrijheid’scoorteveneenstweekeer(bijdeSGPendeVVD).10

Hetbegrip‘solidariteit’(vanhetklassiek-Latijnsesolidum,‘garantstaan’vooreenander,enhetneo-Latijnsesolidaritas),dedeugdmetdehoogstescorebinnenditclusterbenoemdeensaamhorigheidsgevoeltussenmensen(vgl.Becker2007:302).Solidariteitkentvelebetekenisniveausenisverbondenmetverschillendepolitiekeconcepten.Hetvoorkomenvan‘solidariteit’inpolitiekeprogramma’smoetduskritischwordenbezien,temeerdaardeinhoudelijkebetekenisvansolidariteitaanzienlijkkanverschillenperpartij.‘Solidariteitfunctioneertalseensleutelbegripindemaatschappijconceptiesvanverschillendepolitiekestromingen:indesociaal-democratischealséénvandezogehetenbasiswaardennaastvrijheidengerechtigheid,indechristen-democratienaastgerechtigheid,gespreideverantwoordelijkheidenrentmeesterschap’(Becker2007:303).Daarnaastisdegelaagdheidvansolidariteitverraderlijkenwordendeverschillendelagendoorelkaargebruikt.VanderWalonderscheidtdriebetekenisniveaus:descriptief,waarbijuitgegaanwordtvaneeninnerlijkaanweziggevoelvansaamhorigheidenverbondenheid,analytisch,waarbijsolidariteiteenkernconceptwordtin(politieke)theorieën,ennormatief,waarbijeenoordeelwordtgegevenoverdemanierwaaropeen‘goedmens’inbetrekkingdienttelevenmetanderen(vgl.Becker2007:303).Hetgeeftvormaanideeënover‘hetgoedeleven’eneenvolwaardigmenselijkbestaan.Dezelaatstevormvansolidariteitkenmerktzichvaakingroependoorhetgemeenschappelijkaannemenvanwat‘hetgoedeleven’geachtwordttezijn;hetdefinieertalshetwaredeidentiteitvandegroepenhetindividuindegroepenbepaalthaargrenzen.Tevenskunnenideeënovergroepsbelangen(wat‘hetbeste’is)ofhumanitairegronden(medemenselijkheid,kwaliteitvanleven)normerendzijnvoordeinhoudelijkeinvullingvanhetsolidariteitsbegrip.Voordezeanalyseishetdusvanbelanginogenschouwtenemen

8 1x in de zin: zorgzaamheid naar de natuur.9 1x in de zin: zorgzaamheid voor dieren.10 De SGP stelt: ‘Nederland hoort gastvrijheid te verlenen aan vervolgden terwille van het geloof’ (1994: 23).

Daar waar bij de SGP gastvrijheid gekoppeld is aan geloof, is het bij de VVD gekoppeld aan (economische) kansen: ‘Nederland moet gastvrijheid uitstralen om daarin [wereldwijde slag om talent] wervend te zijn’ (2006: 2).

26

waarenhoehetbegripsolidariteitgebruiktwordt,welkefunctiehetheeft,eninhoeverre‘solidariteit’eendeugdbenoemt.Solidariteitwordtalsdeugdbeschouwdwanneerzijgebruiktwordtindebetekenisvan‘positievekaraktereigenschappenvanmensen.’11Datwilzeggendatdeinnerlijkeovertuigingalsmededegedragsmatigevormgevingvansolidariteitalsdeugdwordengekenmerkt.Solidariteitalssociaal-politiekconceptmoethierbijsteedsgerelateerdwordenaandeconcretevoorstellenvaneenpartijm.b.t.hetwenselijkegedragvanburgersengoedburgerschap.Hetconceptsolidariteitwordtindezeanalysenietalsdeugdbeschouwdwanneerhetslaatopsociaal-economischestructuren.

InhetCDA-verkiezingsprogrammavan2006wordtsolidariteitalséénverant-woordelijkheidnaastisgespreideverantwoordelijkheid,publiekegerechtigheidenrentmeesterschapgenoemd(2006:19).OokinhetCDA-programmavan1994wordendezekernbegrippengebruikt,meteenduidelijketheologischlading:Departijontleentnaareigenzeggendeze‘bakensvanhaarpolitiekeovertuiging’[bovengenoemdekernbegrippen]aan‘hetWoord’(1994:9).‘ZijnWoordscherpthetbewustzijnvandedingen,zetaantotactieenbiedttroostenhoop’(1994:9).Voorhaarinvullingvanhetbegrip‘solidariteit’steunthetCDAenerzijdsopeenmoraalwaarinvaniedermenseeninnerlijkgevoelvansolidariteitmetzijnofhaarmedemenswordtgevraagd:‘Solidariteitkomttotbloeiwaarmensenverderkijkendanhuneigenbelang,ooghebbenvoorelkaarenzichinzettenomookdeandertotzijnrechttelatenkomen’(2006:19).Anderzijdslijktsolidariteitechtereensterkpolitiekgetinteinvullingtekrijgen,waarbijhetbegripvrijwelontdaanwordtvanmedemenselijkheid,engebruiktwordtomdeeigenpolitiekekoerstelegitimeren.Ditbegripvansolidariteitissterkeconomischgetint:hetgaatomdebetaalbaarheidvandeverzorgingsstaat.Bijv.:‘SolidariteittussengeneratiesvraagtomhetbetaalbaarentoegankelijkhoudenvandeAOW’(2006:9)en:‘Vanalleengaandenwordteenhogematevansolidariteitgevraagd,waardoordraagvlakwordtgecreëerdvoorhetbehoudvannoodzakelijkevoorzieningen’(2006:26).Dederdepeilervanditcluster‘steun’richtzichbijhetCDAnietophetgedragvandeindividueleburger,maaropdetakenvandeoverheid:‘Deoverheidkanzichookmeerrichtenophaarkerntaken:veiligheid,hethandhavenvanderechtsorde,hetbevorderenvaneengoedemarktwerking,hetfaciliterenvanmaatschappelijkeverbanden,hetsteunenvandezwakkenenhetbijdragenaanvredeenrechtvaardigheidindewereld’(1994:18).

DeChristenUniebegrijpt‘solidariteit’zeeropmerkelijkineenpolitiek-economischezin:‘Dekostenwordenverplichtdooralleburgersgedragen.DeChristenUniestaatvanharteachterditprincipevansolidariteit’(2006:19).Vanuitdezelfdedenkrichtingbenadertdepartijdeproblemenrondomziektekosten,AOW,arbeidsongeschiktheidenvergrijzing.Solidariteitwordtdelijmwaarmeehetsysteemvandeverzorgingsstaatinstanddienttewordengehouden.BijdeSGPtreffenwe‘solidariteit’nietaan;de

11 Hierbij worden in afgeleide zin ook deugden van groepen mensen en instituties in ogenschouw genomen.

27

partijscoortslechtsop‘steun’,maarnergensalsindividueleofmaatschappelijkedeugd.Hetbegrip‘steun’richtzichslechtsopdeoverheidstaaksteuntebiedenvoorbepaaldbeleid.D66benoemtsolidariteiteveneensineeneconomischlicht.Opmerkelijkishettegenoverelkaarstellenvan‘solidariteit’en‘eigenverantwoordelijkheid’inhetprogrammavan2006:‘Metdetoenemendevergrijzingenhetvoorzienbarepersoneelstekortindezorgzalerdekomendejareneenbalansgevondenmoetenwordentussenmarktwerkingenpubliekeaanbodentussensolidariteiteneigenverantwoordelijkheid’(2006:69).Hierlijktmenteveronderstellendatsolidariteithetleunenopanderenimpliceert,ofhetafleggenvaneeneigenverantwoordelijkheid.Hierinlaatzicheenverschuivingvanhetbegripsolidariteitoverdetijdzienbijdezepartij.In1977vindenwijnoghetideevaneeninnerlijkgevoelvanverbondenheid:‘Ineensamenlevingwaariniederzichzogoedzonderdemedemensteschaden,levendinsolidariteitmetdiemedemens,dienthetmogelijktezijndatiederindividu,maarookiederegroep,deeigenidentiteitkanervaren’(1977:19).Wezienhetbegripeenanderebetekeniskrijgenin1994,waarsolidariteitnietlangereeninnerlijkgevoelvanverbondenheidvertegenwoordigd,maarwaarvooralgekekenwordtnaarwatsolidariteitconcreet‘oplevert’:‘Internationalesamenwerkingisnietalleeneenkwestievansolidariteitmaarookvanwelbegrepeneigenbelang’(1994:94).

VerderzienweinditclusterbijD66‘steun’terugindevormvan‘overheidssteun’.Hetgeeftaandatdeoverheiddeburger‘steunt’,dat‘steunen’eentaakisvandeoverheid.BijdeVVDzienwedetegengesteldetendens,waarachterwellichtdedeugd‘steun’schuilt,maaropdezemanierdreigttewordenafgedwongen:‘Hetistijddatwealonzevertegenwoordigersindesamenlevingsteunen’(2006:1)en:‘Zij[gezagdragers]vervullenbelangrijkerollenenzullenzichgesteundweten’(2006:1).

Eenzelfdeontwikkeling,meteigenenandereaccenten,zienweookinhetsolidariteitsbegripvanGroenLinks.In1994speeltdepartijinopdeverhoudingentussen‘eigenverantwoordelijkheid’en‘solidariteit’,waarbijzijsteltdat‘solidariteit’eenmeereigentijdse,persoonlijkereinvullingkrijgtdoorindividualisering:‘Integendeel,individualiseringopgevatalspersoonlijkeverantwoordelijkheidiszelfseenvoorwaardevooreigentijdsesolidariteit’(1994:5).Ofsolidariteithieralseenpersoonlijkedeugdvanburgerswordtgezien,diedaardoorinstaatblijkenhetindividualiseringsprocesopverantwoordewijzevormtegeven,isnietgeheelduidelijk.DatGroenLinkswelbelanghechtaaneensamenlevingwaarindeinnerlijkesolidariteiteenkernkarakteristiekis,blijktuithaarprogramma-inleidingin1994:‘Kansenopeenmeerontspannensamenleving,opzelfontplooiingenopmeersamenhangensolidariteit’(1994:2).Daarnaastgebruiktzijdetermsolidariteitinmeerpolitiek-economischezin,enspreektdepartijover‘hetsolidariteitsoffer’:‘Arbeidstijdverkortingisalleenuitvoerbaarwanneerbijhetsolidariteitsofferrekeninggehoudenwordtmetdekoopkrachtgevolgenvoorlagereinkomensgroepen’(1994:33).

28

BijdePvdAis‘solidariteit’gelegeninmaatschappelijkemaarvooralinternationaleverbanden:‘Solidariteithoudtnietopbijdegrens,duswehoudenookrekeningmetdegevolgenvoormenseninanderelanden’(2006:46).Hetprincipevan‘solidariteit’komthierbijvoortuithetvoordePvdAcentralebegripvan‘eerlijkdelen’,enisindiezinpolitiekverbondenmet‘distributieverechtvaardigheid’.Nietvergetenmoetwordendatdezevormvan‘solidariteit’indehierbovenbeschreventweedecategorievalt,endusnietopeendeugdvanindividueleburgersslaat;eerderiszijgerichtopeensysteemvanmaatschappelijkeensocialeordening.DaarvanisdePvdAzichin1994nogmeerbewust,enmaaktzijeenonderscheidinvormenvan‘solidariteit’:‘koudesolidariteit(socialerechten)/warmesolidariteit(spontaanleefgedrag)’(1994:11).De‘warmesolidariteit’gaatverderdande‘koudesolidariteit’,dievoornamelijkverworvenrechtenimpliceert.‘Warmesolidariteit’gaatoverhetinnerlijkegevoelvanverbondenheidenvanuitdezeverbondenheidtehandelen.Dezeinnerlijke‘deugdelijke’vormvansolidariteitisvolgensdePvdAechterbegrenst:‘Deeerstevoorwaardevoorsolidariteitviadehelegemeenschapisnueenmaaldefinanciëlesoliditeitvandestaat’(1994:33).Enzolijkt‘warme’solidariteitpasmogelijkalsaande(politiek-economische)voorwaardenvan‘koude’solidariteitisvoldaan.BijdePvdAhetbegrip‘steun’sterkvertegenwoordigd,echternietalsdeugd,maarincontextenzoalsdeoverheiddiebepaaldbeleidondersteunt,ofdeburgersteuntenz.

BijdeSPwordthetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’vrijwelvollediggevulddoorhetvoorkomenvanhetbegrip‘solidariteit’.Hetpartijprogrammavan2006heetdanook:‘Heeldemens’:menselijkewaardigheid,degelijkwaardigheidvanmensenendesolidariteittussenmensen’(2006:4).Andersdandeuitdrukking‘solidariteittussenmensen’doetvermoeden,wordtdoordeSPdezesolidariteitduidelijkpolitiek-economischvormgegeven;menspreektover‘herstelvandegeorganiseerdesolidariteit’(2006:14,19),‘inkomenssolidariteit’(2006:19)en‘solidariteitinfiscaalbeleid’(2006:75).DeoverheiddientvolgensdeSPhetsolidariteitsprincipevormtegeven,want:‘Menselijkewaardigheid,gelijkwaardigheidensolidariteitzijnbegrippendieindekapitalistischeekonomiegelijkstaanaanvloekenindekerk’(1994:4).En:‘aangeziendesolidariteittussenalleburgershetbestedoordeoverheidgeorganiseerdkanworden,moetdefinancieringvandezorgkomenuitdealgemenemiddelen’(1994:9).Hiermeeslaat‘solidariteit’niet(althansnietprimair)opdehoudingvanindividueleburgers.HetgeennietwegneemtdatdeSPvanburgersverwachtdatzijzichkunnenvindeninditgeorganiseerdesolidariteitsprincipe,sterkernog,datpolitiekopgelegdevormenvansolidariteituiteindelijkweerklankzullenvindenineenmeerinnerlijkgevoelvansolidariteit.Tochishetnietduidelijkofdezeverwachtingmoetwordengeïnterpreteerdalsformuleringvaneenburgerlijkedeugd‘solidariteit’.‘Steun’wordtindeprogramma’svandeSPnietalspersoonlijkedeugdweergegeven:‘steun’komtvoorincontextenzoalsdeondersteuningofhetverlenenvansteundoordeoverheidaanburgersen/ofbeleid.

29

2.1.6 Participatie/betrokkenheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 15 32 5 1 8 [2] 28[24] 1 [0] 0 [0]

CU 7 - - 0 3 [0] - - 0 [0]

D66 7 13 0 1 3 [0] 11 [3] 0 [0] 1 [1]

GL 12 9 - 0 8 [2] 9 [9] - 0 [0]

PvdA 7 12 1 0 5 [1] 6 [1] 0 [0] 0 [0]

PvdD 1 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 6 0 0 0 3 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 2 1 0 0 2 [2] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Waarparticipatiedoordeverschillendepolitiekepartijenwordtgebruikt,ishetvaakindecontextvanarbeidsparticipatie.Opvallendisechterdataanparticipatiein1994eengroterbelanglijkttewordengehechtdanin2006.Hierondertreftuenkelevoorbeeldenvandemanierwaaropparticipatiedooronsalsdeugdisgeïnterpreteerd.

EenvoorbeeldwaarinparticipatieinruimezinisgebruiktengerichtisopindividueleburgersvindenwebijhetCDA:‘Eenbesteldatoproepttotparticipatie–economisch,sociaalencultureel-boortallemogelijkebronnenaan.Vanallochtonennetzogoedalsvanautochtonen’(1994:11).WelisookvoorhetCDAeenzeerbelangrijkonderdeelvandezeroepomparticipatiededeelnameaanhetarbeidsproces:‘Datneemtnietweg,datparticipatieenintegratieindesamenlevinginbelangrijkemateberustenophetvermogentotdeelnameaanhetarbeidsproces,verwervenvaneeninkomen,tothetontwikkelenvanhetbesefvandeeigenwaardevoordesamenlevingentotbelevingvandeeigenidentiteitinzelfgekozenmaatschappelijkeverbanden’(1994:41).OokdeChristenUniegeeftaande‘arbeidsparticipatietewillenbevorderen’enkondigtdaartoeallerleieconomischemaatregelenaan(2006:53).BijD66vindenwebehalvearbeidsparticipatie(‘Vooralbijdearbeidsparticipatievanvrouweniswinstteboeken’[2006:18])ook‘betrokkenheid’ineenzindiewealsdeugdinterpreteren:‘Democratiegaatoverbetrokkenheidbijdesamenleving.Invrijheid,verbondenmetelkaar,tolerantenzonderdiscriminatie’(2006:16).Dat‘betrokkenheid’ookinhetlichtvan‘arbeidsparticipatie’gebruiktkanwordenlaatdeSPzien:‘Stabielearbeidsrelatiesscheppeneenklimaatvanbetrokkenheidenzekerheidenmakenhetvoorbedrijvenlonendomteinvestereninmensen’(2006:14).Maardepartijgebruikt‘betrokkenheid’ookindezinvaneendeugd,diezowelslaatophetgedragvanindividueleburgersalsookeenstandaardvoortoekomstigbeleidformuleert:‘Vrijblijvendheidenwegkijkenmoetplaatsmakenvoorbetrokkenheidenbereidheidomvandegemaaktefoutenteleren.Wemoetennukiezenvooreenbetersamenhangendbeleiddateenberoepdoetopalleburgers,datiedereengelijkwaardigbehandeltenvaniedereeneenbijdragevraagt’(2006:62).DeVVDstelt:‘arbeidsparticipatieisdebestewegtotintegratie’

30

(2006:2)enookbijdePvdAzienwedezelfdekoppelingtussenmaatschappelijkepositie,integratieproblematiekenarbeidsparticipatie,vaneengrotereparticipatievanvrouwenopdearbeidsmarkt,tothetbiedenvankansenaanminimaindebijstandtothetbevorderenvanintegratiedoorvoorwaardenscheppendtaalonderwijs(2006:16,18,22,39).

Concluderendkunnenwestellendatindenationalepolitiek‘participatie’vooraleeneconomischgeladenbegripis.‘Participatie’slaatvooralopdeelnameaanhetarbeidsprocesalsoplossingvoorintegratieproblematiekeneconomischeteruggang.

2.1.7 Duurzaam leven/milieubewustzijn


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 20 0 0 6 6 [4] 0 [0] 0 [0] 3 [2]

CU 26 - - 1 17 [11] - - 0 [0]

D66 8 7 12 1 4 [0] 4 [0] 3 [0] 1 [0]

GL 8 7 - 6 4 [3] 1 [0] - 4 [2]

PvdA 11 8 0 1 5 [0] 3 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 5 - - - 3 [2] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 2 1 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 4 0 0 0 2 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 2 2 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Zoalsbovenstaandetabelaangeeft,is‘duurzaamleven’alsdeugdbinnendediversepartijprogramma’sinopgang.Vooralindepartijprogramma’svan2006vindenwedezetermalsdeugdterug.Debetekenisvanhetwoord‘duurzaam’isdanookveranderdindeloopvandetijd:daarwaarvroegeronder‘duurzaam’‘bestendig’werdverstaanendekoppelingmetmilieuennatuurnietperséwerdgelegd,isdedeugd‘duurzaamleven’nuzeergekoppeldaanhetzorgvuldigomgaanmetonzeleefwoonomgeving,milieubewustzijnenooghebbenvoortoekomstplannendierekeninghoudenmethetbehoudvannatuurenmilieu.HetmeestinhetoogspringendiswellichtdeChristenUnie,diehaarprogrammain2006‘Duurzaamvoorelkaar’noemt.

BijhetCDAis‘duurzaam’levenmindergerichtoponderlingezorgmaarwordtduurzaamheidmeteconomischebelangenverbonden:‘vertrouweninNederlandsondernemerschapendusinvesterenininnovatieeneenduurzameeconomie’(2006:16).HetCDAschetstdaarbijeenbeeldwaarin‘duurzaamleven’en‘milieubewustzijn’nietalleenalsindividueledeugdenwordengezien,maarvooraleconomischrendabelefactorenzijndiedeNederlandseinternationaleconcurrentiepositiekunnenversterken.EenanderterugkerendaspectbinnendeverschillendeCDAverkiezingsprogramma’senéénvandepeilersvanhetchristen-democratischdenkenis‘rentmeesterschap’datnauwsamenhangtmetdenotievanduurzaamheiden

31

milieubewustzijn.Ookbij‘rentmeesterschap’zienweinhetCDA-programmavan2006dekoppelingnaareen‘duurzamewelvaart’(2006:19).

BijGroenLinksvindenwedenotievan‘duurzamewelvaart’ookterug,maarmeertendienstevanhetwelzijn:zijdringtaanopdebevorderingvaneenduurzame‘groene’economie,metalsdoeleenschoner,betermilieuvoortoekomstigegeneraties.OnderliggendstaatbijGroenLinks‘duurzaamleven’dusvooreendeugdelijkomgaanmetmensennatuur,waarbijvoordeoverheideenregulerendeenvoorwaardenscheppendetaakisweggelegd.BijdePvdAkomenwe‘duurzaam’vrijweluitsluitendtegeninhaaroorspronkelijkebetekenisvan‘bestendig’,bijv.‘dePvdAwilzichinzettenomarmoededuurzaamtebestrijden’(2006:56).Ooktreffenweduurzaambouwen,duurzameenergievoorzieningenduurzaamondernemerschapaanalstestimulerenbeleidsvelden.EchterinhetPvdAprogrammavan2006wordtduurzaamlevennergensalseendeugdvoorindividueleburgersgezien.

BijD66treffenweeveneens‘duurzaamleven’indebetekenisvan‘bestendig’aan:‘Deoverheidkaneenbelangrijkerolspeleninhetverduurzamenvandeeconomie.Datzalzemoetendoendoorduurzaamheiddoelstellingenbijvoortduringtelatenmeewegeninhaarhandelen’(2006:36).Departijziet‘duurzaamleven’inhaarruimstevormdusalseennoodzakelijkevoorwaardevooreenbestendigeeconomie,maarspreektinhaarformuleringookeenwaardeoordeeluitoverdewenselijkheidvan‘duurzaamhandelenenleven’.Echterisinhaarprogramma’snergensterugtevindendat‘duurzaamleven’wordtgezienalseenindividueledeugdvanburgers.

Concluderendkunnenwestellendatdeprogramma’svanpolitiekepartijendetweebegrippen‘duurzaamleven’en‘milieubewustzijn’vooralvertalenintermenvanoverheidsbeleid.Determenwordenrelatiefweiniggebruiktalsdeugdvoorindividueleburgers.Veeleertrachtmenaanteduidendatereensoortvanevenwichtdientteontstaanwaarineconomischebelangeninevenwichtdienentewordengebrachtmetduurzaamheidsbelangen,nietindelaatsteplaatsomdatverschillendepartijen‘duurzaamheid’zienalseeneconomischeinnovatiekans.

32

2.2 Deugden met relatief lage scores

2.2.1 Vreugde


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 0 - - 3 0 [0] - - 1 [1]

D66 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 5 0 - 0 3 [1] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 7 0 0 0 4 [2] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 3 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Inhetcluster‘vreugde’zoekenwenaast‘vreugde’tevensnaardebegrippen‘blijdschap’,‘genietenvanhetleven’,‘goedgehumeurdheid’,‘levenslust’en‘spontaniteit’.Voordevormgevingvanhet‘goedeleven’lijkendedeugdeninhetclustervreugdevanonschatbarewaarde.Dedeugdeninditclusterzijnvooriedermensinmeerofminderematenoodzakelijkomeengevoelvan‘welzijn’teervaren.Zezijngerichtophetslagenvanhetindividueleleven.Ditdeugdenclusterwordtdoordeverschillendepartijprogramma’snietofnauwelijksopgepakt.Hetbegrip‘genieten’komtslechtsvoorinvasteverbindingenzoalshet‘genietenvaneenwelverdiendpensioen.’DeenigendieopditclusterineendeugdenbetekenisscorenzijnGroenLinksendePvdA.MetnameinhetverkiezingsprogrammavanGroenLinksvindenweveelaandachtvoor‘hetgoedeleven’,waarbijdepartij‘ontspanning’,‘genietenvanlandschapennatuur’en‘duurzaamheid’alskernwaardenbenadrukt.GroenLinkssteltdaarinwelzijnbovenwelvaart.OokbijdePvdAkomtditaspectvan‘genieten’naarvoren.Zijsteltdatmensenmoetenkunnenblijvengenietenvanrustenruimte,ookalwordtNederlandsteedsvoller.Daarnaastbrengtzij‘genieten’vanhetleveninverbandmetnatuurenmilieu,kunstencultuur,ontspanningenrecreatie.AlleeninhetgrondslagenprogrammavandeChristenUnietreffenwe‘vreugde’opeenmanierdiewevindenduidenopeendeugd:‘Vooreensamenlevingishetvanbelangdatmensenmetvreugdeverantwoordelijkhedenvoorelkaardragenenookvoorhetgeschapene’(2000:2).

33

2.2.2 Bescheidenheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 0 0 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 1 - - 0 0 [0] - - 0 [0]

D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 1 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Hetbegrippenclusteromvat‘bescheidenheid’ennederigheid.Hetcluster‘bescheiden-heid’krijgt,zoalsduidelijkwordtuitbovenstaandetabel,geenaandachtindepolitiekeprogramma’s.Deenkelekeerdathetbegrip‘bescheidenheid’überhauptwordtgebruikt(‘nederigheid’scoorthelemaalniet),isditnietindezinvaneendeugd.12

2.2.3 Vergeving


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 0 0 0 2 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 1 - - 0 0 [0] - - 0 [0]

D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

12 Wellicht wordt de deugd bescheidenheid door politici gezien als een deugd die op persoonlijk gedrag slaat en vandaar in programma’ s gemeden wordt als onderdeel van een perfectionistische visie. Het is wel interessant dat PvdA-politicus Diederik Samsom in een moraliserend opiniestuk onder de titel ‘De opkomst van het Dikke Ik ’ een pleidooi houdt voor een herwaardering van deugden als bescheidenheid, die ‘de verontrustende uitvergroting van het individu, dat zich bevrijd heeft van alle vormen van moreel gezag en dat zich aan niets en niemand nog wat gelegen laat liggen’ kan tegengaan (Samsom 2007). Samsom agendeert juist de maatschappelijke relevantie van een blijkbaar persoonlijke deugd.

34

Inditdeugdenclusteronderzoekenwenaast‘vergeving’en‘genade’dedeugden‘goedhartigheid’en‘ruimhartigheid’.

‘Vergeving’iseendeugddievanoudshersterkverbondenismetreligieuze(vooraljoods-christelijke)doctrines.IndemodernetijdisvergevinghernieuwdindebelangstellinggekomendoordeTweedeWereldoorlog,endevragendietoenrezenoverdegrenzenvandevergeving.ModernedenkersalsHannaArendtenEmmanuelLevinashebbenzichuitgebreidmetdezethematiekbeziggehouden.Metvergevingwordtbedoelddatdegeneaanwieonrechtisgedaandeonrechtplegeralshetwareontdoetvanzijnofhaarschuld.Datwilnietzeggendathetonrechtdaarmeevergetenis,maarhetisvergeven,vereffendalshetware.DefilosoofVanTongerenvraagtzichafof‘vergeving’eigenlijkweltotdedeugdengerekendmagworden.Hijstelt:‘Weliswaarisze[vergeving]minofmeerteherkennenindebarmhartigheid(misercordia)diedeeluitmaaktvandetheologaledeugdvandeliefde(caritas),indebillijkheid(epikeia)diehetlaatstbehandeldeonderdeelvanderechtvaardigheid(iustitia)is,inhetgeduld(patientia),diedeeluitmaaktvandemoed(fortitudo)enindemildheid(clementia)enzachtmoedigheid(mansuetudo)dievallenonderdematigheid(temperantia).Maaralleenaldeverspreidingmaaktduidelijkdatdevergeving–remissio–alszodaniggeendeugdis’(Tongeren2003:133e.v.).Hijpleitdanookvoor‘vergevingsgezindheid’inplaatsvan‘vergeving’alsdeugd.

Hetbegrippencluster‘vergeving’komtindeonderzochteprogramma’ssimpelwegnietvooralsdeugd.Terwijlhetinhoudvanbegrippenals‘ruimhartigheid’en‘goedhartigheid’tendelegedektwordtdoorhetmodieuzerebegrip‘tolerantie’(vgl.cluster‘openheid’),lijktgeenaandachtuittegaannaarhetmaatschappelijkebelangvanvergevingsgezindheid.

2.2.4 Wijsheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 2 5 1 17 0 [0] 0 [0] 0 [0] 3 [1]

CU 6 - - 7 0 [0] - - 2 [0]

D66 10 22 9 5 6 [2] 10 [3] 5 [1] 3 [1]

GL 5 7 - 9 3 [1] 2 [1] - 1 [0]

PvdA 5 1 0 4 0 [0] 0 [0] 0 [0] 1 [0]

PvdD 2 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 2 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 5 3 0 [0] 0 [0] 1 [0] 0 [0]

35

‘Wijsheid’waséénvandevierkardinaledeugdenuitdeklassiekeoudheid,samenmet‘matigheid’,‘moed’en‘rechtvaardigheid’.Alindeklassiekeoudheidomhelst‘wijsheid’zoweltheoriealsookpraktijk;hetishetbesefvanwatmenhetbestezoumoetendoenéndebekwaamheidendeskundigheidomdatbesefopeengoedemanierindepraktijktebrengen.Inonscluster‘wijsheid’vindenweietsterugvandezebreedtevandewijsheid,aangezienwehiernaast‘wijsheid’ook‘bekwaamzijn’,‘deskundigheid’,‘inzicht’en‘zelfontplooiing’onderzoeken,begrippendusdieinzekerematede‘praktische’kantvanwijsheidvertegenwoordigen.

Hetismisschienverrassenddatdechristelijkepartijenhetdeugdbegrip‘wijsheid’nietofnauwelijksgebruiken.DeCDA-programma’sscorennietopdedeugdenterm‘wijsheid’,enook‘inzicht’,‘bekwaamzijn’en‘deskundigheid’komenslechtseenenkelekeervoor.Inhaarbeginselprogrammazienwevooraldewensgenoemddatburgerszichkunnenontplooienendefaciliterendetaakdiedepartijdaarvoorbestuurderszietweggelegd.Ookwordt‘zelfontplooiing’gebruiktomhetchristelijkearbeidsethosaantescherpen,want:‘Werkbiedtmensendemogelijkhedenomzichteontplooienenommeetedoen’(2006:67).DezevisieopwerkiseencentraalgegevenbijhetCDA,enwevindenhaardanookteruginalleonderzochteprogramma’s,(1977,[GP]1980,1994en2006),bijv.:‘Demogelijkheidtotzinvollearbeidalsinstrumentvoorinkomensverwervingenmiddeltotzelfontplooiingbehoortinhetoverheidsbeleideencentraleplaatsintenemen’(1977:2).

DitstandpuntvindtaansluitingbijdeChristenUnie:‘Inhetwerkkunnenmensenzichontplooieneneenbijdrageleverenaanhetwelzijnvandesamenleving’(2006:10)en:‘IndesamenlevingdiedeChristenUnievoorstaathebbenburgersvolopdegelegenheidomhuntalententeontplooien’(2006:51).

BijdeSGPzienwewijsheidwellichtnoghetdichtstebijeendeugdwordenvormgegeven,omdatinhaarstandpunt‘wijsheid’ietsisdatdoorGodgegevenwordtenwaarvanhetvoorbeeldtevindenisindeBijbel:‘DezeBijbelsewijsheid[hetgezinalsthuisbasis]wordtindepraktijkvaniederedagonderstreeptdoorgoed,enhelaasookveelslechtevoorbeelden’(2006:4)en:‘DaarbijmogenzealtijdsteunenopdebeloftevanGoddatHijwijsheidgeeftaaniedereendieHemdaaroprechtomvraagt’(2006:10).IndiezingeeftdeSGPeen‘perfectionistisch’schetsvaneendeugdzaamburger,nl.hijofzijdieGodswilcentraalsteltinzijn/haarleven.13TyperendisdatdeSGPtevensdeenigepartijiswaarindepartijprogramma’s‘zelfontplooiing’nietvoorkomt.

Indeprogramma’svanD66daarentegenis‘zelfontplooiing’eenbelangrijkecomponentinhetstrevennaarmenselijkeautonomieenvrijheid.‘Zelfontplooiing’wordtgekoppeldaandemogelijkheidvanmensenomeeneigenlevenoptebouwenmeteenzelfgekozeninvullingenidentiteit.VoorD66hoorthiereenaantalandere

13 Voor een uitleg van het begrip ‘perfectionistisch’ , zie beneden deel III.3.

36

deugdenbij,nl.openheid,eerlijkheidengelijkheid,want‘alleenineenopensamenlevingkaniedereenzijntalentenontplooien’(2006:7).Zijrichthetverwijtvaneengebrekaanopenheid,zoalsweooklaterzullenzien,aandepolitiekenaandeoverheid,dieteveelregelgevingmaakt:‘Regeltjesdieontplooiingvantalent,ondernemerschapenlevennaareigengoeddunkenindewegstaan’(2006:7).Weziendusweliswaardat‘zelfontplooiing’doorD66alseenbelangrijkecomponentvanburgerschapwordtgezien;ditkomtindeprogramma’snaarvorenindevormvaneenoverheiddiemogelijkhedenmoetscheppenvoormensen–aldannietmeteenhandicap–omzichtekunnenontplooien.Zelfontplooiingwordthierdusnietdirectbeschrevenalseenpersoonlijkedeugd,maarmeeralseencategoriewaardeoverheideenfaciliterendeenvoorwaardenscheppendetaakheeft.Tochlijkt‘zelfontplooiing’en‘deskundigheid’,metnamegerichtophetbelangvanonderwijs,éénvandekerngebiedenvanhetgedachtegoedvanD66.

InhetVVDverkiezingsprogrammavan1977wordt‘zelfontplooiing’ingebedineenverhaaloverhetnutvanzelfontplooiingaandesamenlevingalsgeheelenwordtsterkhetvoorwaardelijkkaraktervanzelfontplooiingbeklemtoond:‘Wijmenendat,alsburgerszoveelmogelijkzelfkunnenbeslissenoverdebestedingvanhuninkomen,alszijzichkunnenontplooienenhuninitiatievenwordengestimuleerdenbeloond,desamenlevingdaaralsgeheelmeewint’(1977:4).Want,zegtdeVVD:‘Wijzijnerdiepvanovertuigddatdemenszichalleeninvrijheidenbewustvanzijnverantwoordelijkheidkanontplooien’(1977:1).Interessantgenoeglijkthetthemazelfontplooiingminderrelevantindelatereprogramma’s,wantdeVVD-programma’sscorenzowelin1994alsin2006nihilophetcluster‘wijsheid’.OokvoorGroenLinkslijktzelfontplooiingeenmiddeltoteendoel:‘Nietteminhangtzij[dekwaliteitvandemaatschappij]sterksamenmetdeaardvanhetoverheidsbeleidenmethetvoorzieningenniveauindemaatschappij;variatie,keuzevrijheid,zelfontplooiingentoegankelijkheidzijnsleutelbegrippen’(1994:56).Hetislastigtebeoordelenofzelfontplooiingdaarmeewordtgezienalseengoedekaraktereigenschapvanindividueleburgers,ofvooraleentoetssteenisvoorhetvoorzieningenniveauindemaatschappij.Wijzijngeneigdomhetalsdeugdmeetetellen,geziendenormatieveklankdiehetbegrip‘zelfontplooiing’indecontextvandezepassagekrijgt:‘Integratiestaatofvaltmetdekansendiemensenkrijgenomzichteontplooien’(1994:56).Tenslottekoppeltdepartijinhaargebruikvanhetbegrip‘zelfontplooiing’dezedeugdentermsterkaandekansopvergroottemaatschappelijkeparticipatie:‘zelfontplooiing’isdusgeendeugdofdoelopzich,maareenmiddelomeendoel,namelijkeensolidairesamenhangendemaatschappijtekweken,tebereiken.

DePvdAendeSPprogramma’sscorennietophetcluster‘wijsheid’.Samenvattendkunnenwestellendathetcluster‘wijsheid’nietbreedisvertegen-woordigdindeonderzochteprogramma’s.Hetcluster‘wijsheid’wordtvrijwelgeheelvertegenwoordigddoorhetvoorkomenvandeterm‘zelfontplooiing’,waarbijwedezedeugdvooralindeD66programma’stegenkomen.Sterkerdananderepartijengeeftzijvoorrangaanhetzichontwikkelenenontplooienvanmensen.

37

2.2.5 Geloof


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 9 1 0 5 0 [0] 1 [0] 0 [0] 1 [0]

CU 5 - - 4 2 [0] - - 0 [0]

D66 2 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 2 1 - 1 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 3 19 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 15 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 7 1 4 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 1 0 4 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Samenmet‘hoop’en‘liefde’vormt‘geloof’detheologaledeugden.Binnenhetcluster‘geloof’onderzoekenwenaast‘geloof’ook‘spiritualiteit’,‘ethischzijn’en‘inspirerendzijn’.

Watopvaltisdat‘geloof’indepartijprogramma’svrijweloveralinalgemenezinofinvasteuitdrukkingenwordtgebruikt,bijv.:‘deVVDgelooftin...’Indezealgemenezin,diegeendeugdbenoemt,vindenwebijvoorbeeldook:‘HetCDAgaatuitvaneenfundamentelewaardigheidenuniciteitvaniedermensalspersoon,diedoordeoverheidgerespecteerdenwaarnodig(geloof,identiteit,privacy)beschermdwordt’(1994:20).

BijdeChristenUnieendeSGPvindenweduidelijkereuitsprakenomtrenthetgeloof,maardangerichtopdemaniervanbesturenvandepartij:‘Wijdoendatvanuiteenduidelijkherkenbarevisieopmens-zijn,samenlevenenpolitiek,diegebaseerdisophetChristelijkgeloof.GelovigluisterendnaarhetWoordvanGodenmeteenopenoogvoordewerkelijkheidwillenweinvloeduitoefenenophetbestuurvanonslandenbijdragenaanhetwelzijnvandesamenleving’(CU2006:5).Nergensis‘geloof’onmiskenbaaralsdeugdbegripgebruikt,gerichtopdekaraktereigenschappenvanindividueleburgers.

Naast‘geloof’vindenweook‘ethischzijn’terugindeprogramma’svandiversepartijen,metnamealshetgaatomdevraagstukkenvanklonerenengenetischemanipulatie.Bijv.bijhetCDA:‘Wetenschappelijkonderzoekdienthandinhandtegaanmetethischebezinningopdegrenzenvanonderzoekendetoepassingdaarvan’(2006:16)ofbijdeSGP:‘Genetischonderzoekmoetgetoetstwordenaanethischecriteria’(2006:18).‘Inspirerendzijn’treffenweslechtséénkeeraan,enwelbijdeVVD:‘Ookkunnensuccesvolleoud-leerlingenvoordeklashunverhaalvertellen:nietszoinspirerendalseenrolmodel’(2006:1).Maardezepassagebenoemtgeendeugd.

38

Concluderendkunnenwestellendat‘geloof’alsdeugdencategorienietvertegen-woordigdisindepartijprogramma’svandeverschillendepolitiekepartijen.DaarwaardeSGPendeChristenUniehunsignatuuronderstrepen,slaat‘geloof’waarschijnlijknietopeendeugd,enhetgaatomdetyperingvandebijdepartijledenverondersteldelevensbeschouwelijkevisie,nietomeenkaraktereigenschapdieookwordtaanbevolenaanbijdepartijnietbetrokkenburgers.Tenslottelijktvooralhetaanhalenvan‘vrijheidvangodsdienst’endebelangrijkheidvanart.1vandeGrondwetdebasistezijnvoorhetgebruikvan‘geloof’indetekstvandeverschillendeonderzochteprogramma’s.

2.2.6 Betrouwbaarheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 5 7 0 1 2 [0] 1 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 2 - - 0 1 [0] - - 0 [0]

D66 4 3 0 0 2 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 15 0 - 1 7 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 27 0 0 0 8 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 25 0 0 1 6 [1] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 17 0 0 0 3 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Inhetcluster‘betrouwbaarheid’zoekenwenaardetermen‘betrouwbaarheid’,‘eerlijkheid’,‘oprechtheid’,‘menenwatjezegt’en‘beloftesnakomen’.Zoalsdetabelaangeeft,isbetrouwbaarheideendeugddievoornamelijkrecentelijkeenissuegewordenisindepolitiekepartijprogramma’s.Deonvredediedeburgertentoonspreidtenhetgebrekaanvertrouwenindepolitiek,wordtgereflecteerdinditcluster.Opvallendisdatpartijprogramma’svooralnaarhetfunctionerenvanpartijenofnaarhetbestuurlijkfunctionerenvandeoverheidkijkenalstermenuithetcluster‘betrouwbaarheid’wordengebruikt.Nergensrichtendezetermenzichopbetrouwbaarheidalseendeugdelijkekaraktereigenschapvanindividueleburgers.Inhetbelovenvandeeigenbetrouwbaarheid,vaakweergegevendoor‘beloftesnakomen’en‘menenwatjezegt’lijktenerzijdseengrotematevanzelfkritiekverscholenteliggen,maaranderzijdsgebruikenpartijenditclusterookomhunkritiekteuitenaanhetadresvan‘déoverheid’of‘dé(uiteraardnietdeeigen)politiek’.HetCDAbijvoorbeeldlijkthaarpositietewillenbepalendoorimpliciettevooronderstellendatanderenzichniethoudenaanafsprakenoftegrotebeloftesdoen:‘Wewillenalleenbeloftesdoendiewekunnenwaarmaken.Datsteltdepolitiekinstaattedoenwaterbeloofdis’(2006:105)en:‘Eenbetrouwbareoverheidmoetopbasisvanvastewaardendeburgerweerdezekerheidvanderechtsstaatbiedenenduidelijkegrenzenstellen’(2006:19).Datereenprobleemismethetvertrouwenvandeburgerindeoverheid

39

constateerdedepartijoverigensalin1994:‘Onveiligheid,onzekerheidentwijfelaandebetrouwbaarheidvanhetbestuurdreigendesamenlevingaantetasten’(1994:14).

OokdeChristenUnielijktbijhetinnemenvanhaarstandpuntimpliciettedoelenopanderendiehetinhaarogenmindergoeddoen:‘Voorherstelvanvertrouwenzijngeenstelselwijzigingennodig,maarbetrouwbarepolitici,diezichdienstbaaropstellen,trouwaandepubliekezaak’(2006:29).DezenadrukopdeintegriteitvanpoliticivindenweookbijdeSGP:‘Waarburgersbetervanworden,jazelfsrechtophebben,zijnvertegenwoordigersdiestaanvoorhunzaak,diebetrouwbaarenintegerzijn’(2006:23).Daarnaastis‘eerlijkheid’voordeSGPeenbelangrijkedeugd,waarbijzijvooralhaareigeneerlijkheidonderdeaandachttrachttebrengen:‘Wijdoeneendoordachtepogingomeerlijkeoplossingenvoortestellen,zondertepretenderenvooralleseniedereeneenperfectenpasklaarantwoordtehebben’(2006:3)en:‘DeSGPkomtereerlijkvooruitdatzijhetliefstzouziendatallekinderenopgroeienbijhetlichtvaneenopenBijbel’(2006:10).Maar‘eerlijkheid’wordtdoordeSGPookvaakuitgelegdinhetlichtvandeeerlijkeverdelingvanmiddelen:‘Daarbijgeldtdathet(bijbelse)uitgangspuntdatdearbeiderzijnloonwaardigisenduseeneerlijkebeloningkrijgtvoorzijninspanningen’(2006:34)of:‘ZowordendelasteneerlijkerverdeeldoverdehuishoudensinNederland’(2006:8).Inaldezevoorbeeldenwordt‘eerlijkheid’nietgebruiktindezinvaneendeugdenbegripdatonderhetcluster‘betrouwbaarheid’alsdeugdvalt.Als‘eerlijkheid’gebruiktwordtinhetlichtvandeverdelingvanmiddelenoflasten,zouzijwellichtkunnenvallenonderhetcluster‘rechtvaardigheid’waarweindedistributieverechtvaardigheiddezeeerlijkeverdelingvanmiddelenterugvinden.

Indeprogramma’svandeliberalepartijen(VVDenD66)isbetrouwbaarheidnauwelijkseenissue.Daarwaarerscoreswaartenemenzijninditcluster,gaathetmetnameomeen‘eerlijkekans’opzelfontplooiingvooriedereen(‘Wijwillendatiedereeneeneerlijkeengelijkekanskrijgtomzichteontwikkelenenteontplooien’[D662006:8])ofomdebetrouwbaarheidvanbeleid(bijv.energiebeleidofhettoelatenvanDNAonderzoekalsbewijsmiddelineenstrafproces).

BijGroenLinksscoortookvooral‘eerlijkheid’binnenhetcluster‘betrouwbaarheid’,enwelindebetekenisvaneeneerlijkehandelmetderdewereldlanden,eerlijkeproductenviadebiologischenbiologisch-dynamischeproductieprocesseneneerlijkekansenopzelfontplooiingvooralleburgers.Nergenswordt‘eerlijkheid’dusalseenindividueledeugdvanburgersgebruikt.

Descorem.b.t.hetcluster‘betrouwbaarheid’inhetPvdA-verkiezingsprogrammavan2006isbijzonderhoog,omdatdeschrijversvanditprogrammaopbelangrijkebeleidsterreinendeslogan‘eerlijkdelen’gebruikenalsdekernvandePvdA-visie.Hoewel‘eerlijkheid’hierwelalsdeugdvoorkomt,dienthetniettertyperingvaneenopindividuenslaandeburgerlijkedeugd.Ookwordtdeterm‘eerlijkheid’gebruiktindecontextvanbinnenlandsenbuitenlandsbeleid:‘Eenaantalreparatiesiswel

40

noodzakelijkomdesystemeneerlijker,activerenderenminderbureaucratischtemaken’(2006:20)en:‘Nationaleoverhedenmoetengeholpenwordenbijdeopbouwvaneenrechtsstaatenhetorganiserenvanvrijeeneerlijkeverkiezingen’(2006:57).Indezebetekenisis‘eerlijkheid’nietgebruiktalsdeugd.DetweedepeilerinditclustervoordePvdAisdedeugdterm‘betrouwbaarheid’.DezedeugdhoudtdePvdAvoornamelijkbezigmetbetrekkingtothaareigenfunctionerenen/ofhetfunctionerenvandeoverheid:‘Datgeldtookvoordeoverheid:diemoetbetrouwbaarenvoorspelbaarzijn’(2006:58)en‘Eenbetrouwbareoverheidbetekentintegereenbetrouwbarepoliticienambtenaren.Datvereisteenverstandig,betrouwbaar,eerlijkenbindendleiderschap’(2006:2).

HetSP-programmauit2006isnogfellerdandeprogramma’svananderepartijenwatbetreftkritiekophetfunctionerenvan‘depolitiek’:het‘isnodigdatdepolitiekvangeschondenbeloftenplaatsmaaktvooreerlijkepolitiek,voorpoliticidiestaanvoorhunbeloften’(2006:8).Deoverigescoresinhetcluster‘betrouwbaarheid’bijdeSPzijnvolledigtoeteschrijvenaanuitdrukkingenomtrenthetnationaaleninternationaal‘eerlijk’verdelenvanrijkdomd.m.v.een‘eerlijkereverdelingvandemacht’(2006:68)en‘hetbevorderenvaneerlijkehandel’(2006:69).

Concluderendkunnenwestellendatdescoresvanhetcluster‘betrouwbaarheid’voorhetgrootstegedeeltesteunenopdedeugd‘betrouwbaarheid’zelf.Dezedeugdwordtdoordepolitiekepartijennietgebruiktalspositievekaraktereigenschapvanindividueleburgers,maarveeleeromuitingtegevenaanhunerkenningvanhetpubliekewantrouwenjegens‘depolitiek’enheteigenfunctioneren.‘Eerlijkheid’komtookveelvoorindeprogramma’s,maarveelalindebetekenisvan‘eerlijkdelen’vanmiddelen.Indiezinzouhetervoorpleitendezevormvan‘eerlijkheid’optenemenonderhetcluster‘rechtvaardigheid’(ziedistributieverechtvaardigheid).Echter,voorderesultatenvanditonderzoekisdatvanminderbelang,daarook‘eerlijkheid’nauwelijksgenoemdwordtalsdeugdvanindividuen.

2.2.7 Doelgerichtheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 1 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 0 - - 0 0 [0] - - 0 [0]

D66 3 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 1 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

41

Binnenhetcluster‘doelgerichtheid’onderzoekenwededeugden‘doorzettings-vermogen’,‘doelgerichtheid’,‘gedrevenheid’,‘doelbewustheid’en‘daadkracht’.Zoalshierbovenduidelijkblijktzijnpartijprogramma’snauwelijksgerichtopdedeugdeninditcluster.Opvallendisdatenkeldeliberalepartijenscoren,enwelopdedeugd‘daadkracht’.Dezedeugdisechternietgerichtopindividueleburgers,maaropdeslagkrachtenhetoptredenvandeoverheid.Daarnaastmoetrekeninggehoudenwordenmethetfeitdatdeterm‘krachtigzijn’inonsonderzoekonderhetcluster‘moed’valt.Daarzullenweziendatdewoorden‘kracht’en‘krachtig’eveneensvaakgebruiktwordenvoorhetgewensteoptredenvandeoverheid.

2.2.8 Liefde


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 2 0 0 3 1 [0 0 [0] 0 [0] 3 [1]

CU 1 - - 2 1 [1] - - 2 [1]

D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 8 2 0 0 4 [2] 1 [1] 0 [0] 0 [0]

SP 1 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0[0] 0 [0]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Hetdeugdencluster‘liefde’omvatnaast‘liefde’ook‘gevoeligheid’,‘tederheid’,‘warmte’en‘liefhebbendzijn’.InhetempirischeISW-onderzoek(VanOudenhoven2008)werdendedeugd‘liefde’enhaarclustergenotenregelmatigdoorgemeente-raadsledengenoemd.Indeanalysevandepolitiekepartijprogramma’slijkthetcluster‘liefde’nietofnauwelijkseenroltespelen.Opvallendisweldatdeenigepartijen,diescorenophetcluster‘liefde’,dechristelijkepartijenzijn.

Dithangtwaarschijnlijksamenmetdetheologischeconnotatiesvandedeugdenterm‘liefde’.Liefdeis(naast‘geloof’en‘hoop’)éénvandedrieklassieketheologaledeugden.ThomasvanAquinob.vonderscheidttussen‘amor’en‘caritas’,waarbijdelaatstededeugdelijkevormvanliefdeis.Caritasbehelsthetwensenvaneengoedlevenaaneenander,deandervoorbijzijneigenwereldeenbeterbestaanlatenzienenhetdelenvanhetgoedebinneneengemeenschapvangelijkgestemden.

Hetisdezebetekenisvan‘liefde’diewetegenkomenindeprogramma’svandechristelijkepartijen,bijvoorbeeldbijdeSGP:‘Ineengezindatintactisengeborgenheidbiedt,komendeledeniedervoorzichensamenmetelkaargoedtothunrecht.Ookindesamenlevingstaanzijsterk.Maarwaardeonderlingeliefdeontbreektenmensenhuneigenganggaan,isvaakverdrietengebrokenheid’(2006:

42

4).BijhetCDAvindenwedezevormvan‘liefde’eendrietalkerenteruginhaarbeginselprogramma,steedsindevasteformule‘geborgenheid,liefdeenonderlingezorg’(1980:4,15).Ditdrietaltermengebruiktdepartijnietalleeninhaarbesprekingvanhuwelijkengezin,maartevensinhaarvisieopgezondheidszorgenouderenbeleid.

Concluderendkunnenwestellendathetcluster‘liefde’zichslechtsvertegenwoordigdzietindeprogramma’svandechristelijkepartijen.Daarkomtzijeenenkelekeervoorindeklassiekebetekenisvandetheologaledeugd,enschetstzijdevisiediedepartijheeftopdeinvullingvangoedburgerschap:deburgerdieincaritasleeftmetzichzelfenzijnomgeving.

2.2.9 Moed


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 0 - - 0 0 [0] 0 [0]

D66 26 0 0 0 3 [3] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 4 0 - 0 1 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 24 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 3 0 0 7 1 [1] 0 [0] 0 [0] 3 [1]

Inhetcluster‘moed’onderzoekenwenaast‘moed’hetvoorkomenvandebegrippen‘heldhaftigheid’,‘flinkheid’,‘krachtigzijn’en‘durf ’.Moedhangtsamenmethettonenvanvasthoudendheidoverdeeigeninbrengofheteigeninitiatief,zelfsalsertegenwindteverwachtenis.

Indepartijprogramma’svandeNederlandsepolitiekepartijenishetcluster‘moed’nauwelijksvertegenwoordigd.Devierpartijendiescoreninditcluster(D66,GroenLinks,PvdAenVVD)scorenenkelopdeterm‘kracht’of‘krachtig’.‘Kracht’of‘krachtigzijn’wordtvaakoverdrachtelijkgebruikt,voormetnamevoorhetoptredenvanoverheidengezagsdragers.Hetwoord‘kracht’iseenbelangrijkwoordinhetjargonvanzowelD66alsPvdA.Bijeennadereanalyseblijktechterdatdezetermenvrijwelnooitgebruiktwordenalsdeugd.Waardezetermwélduidelijkalseendeugdvoorkomt,isalséénvandevijfspeerpuntenvanhetpartijprogramma2006vanD66:‘Vertrouwopdeeigenkrachtvanmensen’(2006:13).Zijleggenditalsvolgtverderuit:‘Wijvertrouwenopdeeigenkrachtenontwikkelingvanmensen.Wijwillendatdeoverheiddezeeigenkracht,vindingrijkheidencreativiteitvanmensenondersteuntenruimtegeeft’(2006:14).Deovertuigingdiehieruitspreekthebbenwijalsdeugduitgelegd.OpeenzelfdewijzewordthetbegripgebruiktbijdeVVD:‘Wijliberalen

43

hebbenvertrouwenindekrachtvanelkmens’(2006:2).Zijzienditalsdekernvanhetliberalegedachtegoed.

BijdePvdAkomt‘kracht’of‘krachtigzijn’alsdeugdnietvoor.Zijgebruikendezebegrippenomhuneigenwoordenkrachtbijtezettenoftestellendatdepartijeenbepaaldbeleid‘krachtigwilondersteunen’.

‘Moed’alsbegripkomtalleenvoorbijdeSP,maaralleenineenvasteuitdrukking,nietalsdeugdbegrip:‘Hetzaldeburgermoedgevenenookinspirerenomookzelfbijtedragenaanhethandhavenvaneenfatsoenlijkesamenlevingenonderlingrespect’(1994:12).Omdat‘moed’hierwordtgebruiktinhaarpassievebetekenis(‘eenhartonderriem’)ennietalsactiefgedrag,datzichkenmerktdoorstandvastigheidinhetzichtvangevaar/risico,ishiergeensprakevandeugdelijkgedrag.

2.2.10 Rechtvaardigheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 3 6 4 5 1 [0] 2 [0] 1 [0] 0 [0]

CU 13 - - 5 2 [1] - - 1 [0]

D66 6 6 1 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 3 8 - 5 1 [0] 2 [0] - 1 [0]

PvdA 9 20 0 2 2 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 8 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 9 0 12 1 2 [1] 0 [0] 4 [0] 0 [0]

SP 3 1 2 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 1 3 4 3 0 [0] 0 [0] 0 [0] 1 [0]

Binnenhetcluster‘rechtvaardigheid’vallennaast‘rechtvaardigheid’ook‘gevoelvoorrechtenonrecht’,en‘redelijkheid’.14Uiteraardisdestrekkingvan‘rechtvaardigheid’politiekbijzonderomstreden.Interessantisdatenkeleconceptueledifferentiaties,diealseerstedoordeGrieksefilosoofAristoteleszijngemaaktm.b.t.‘rechtvaardigheid’,nogsteedseenhouvastkunnenbiedenbijdeinterpretatievandestrekkingvandezetermindepolitiekeprogramma’s.Aristotelesmaakteenonderscheidtussenrechtvaardigheid‘alseenvolkomendeugdvoorzoverdezebetrekkingophethandelenjegensanderenheeft’,enaandeanderekantstaatvoorhem‘de“particuliererechtvaardigheid”,dieonderverdeeldwordtineen“verdelende(distributieve)”eneen“corrigerende”rechtvaardigheid’(Becker2007:288).

14 Confessionele partijen spreken vaak van ‘gerechtigheid’ in plaats van ‘rechtvaardigheid’ . Deze term is niet meegenomen onder de deugd ‘rechtvaardigheid’ .

44

Hetisvooraldeze‘particuliere’rechtvaardigheiddieweterugvindenindeprogramma’svanpolitiekepartijen.Binnendeparticuliererechtvaardigheidisdedistributieverechtvaardigheidhetsterkstvertegenwoordigd.Hetgelijkeverdelenvanmiddelenisvoordepartijenaande‘linkerzijde’vanhetpolitiekespectrumvaakeenspeerpuntinhunprogramma.Opvallendisdatdiegelijkeverdelingvangoederensteedsmeerverschovenisvaneeninternationalediscussieoverontwikkelings-samenwerkinge.d.naareennationalediscussiewaarbijdesociaalzwakkerenindesamenlevingenindeprogramma’svan2006deautochtonemedeburgercentraaliskomenstaan.

Decorrigerenderechtvaardigheiddaarentegenvindenwetraditioneelvoornamelijkbijdepartijenaande‘rechterzijde’vanhetpolitiekespectrum,maarinrecenteprogramma’szienwebenoemingenvancorrigerenderechtvaardigheidvoornamelijkbijdePvdA,bijv.:‘eenstrengenrechtvaardigasielbeleid’(1994:2,31e.v.,35,38e.v.;2006:35,40,54),hetgeenweergeleidheefttotscherpekritiekopdekadersvan‘strengenrechtvaardig’dooronderanderedeChristenUnieenGroenLinks.

Dat‘strengenrechtvaardig’eenzekerespanningmetzichmeebrengt,daarvanzijndemeestepartijenweldoordrongen.Discussiesrondomdezevormvanrechtvaardigheidspelenzichafophetvlakvandegrenzenenbegrenzingen:diversepartijenpleitenvoorbarmhartigheidenmenselijkheid.

HetCDArichtzichmetnameophetconceptvanrechtvaardigheidopmacroniveau,d.w.z.alsonderdeelvandemocratieofininternationaleverhoudingen:‘Deoverheidkanzichookmeerrichtenophaarkerntaken:veiligheid,hethandhavenvanderechtsorde,hetbevorderenvaneengoedemarktwerking,hetfaciliterenvanmaatschappelijkeverbanden,hetsteunenvandezwakkenenhetbijdragenaanvredeenrechtvaardigheidindewereld’(2006:18)en:‘Degrootsteuitdagingismisschiennogweltelatenziendateendemocratischesamenlevinginstaatisdieproblemenrechtvaardigenduurzaamoptelossen’(1994:12).DeChristenUniesluithierbijaan,maarbenadruktmeerdanhetCDAdewaardenwaarvoor–naarhuninterpretatie–eenopchristelijkeleestgeschoeidepartij15dienttestaanenuithiermeeimplicietkritiekophetbeleidvandeNederlandseoverheid(vóór2006):‘Vreemdelingenbeleidenintegratiebeleidwerden“strengenrechtvaardig”,maarindetoepassinggingtevaakdemenselijkheidverloren’(2006:5)en:‘VoordeChristenUnieiseengoedesamenlevingeensamenlevingdiegekenmerktwordtdooronderlingeverbondenheid:rechtvaardig,verantwoordelijkentoekomstbestendig’(2006:6)of:‘DeChristenUniegaatdezeuitdagingen[globaliseringeninternationalisering]aan.Kernwoordendaarbijzijnrechtvaardigheid,solidariteitenduurzaamheid’(2006:51).Meernogdan

15 Zoals ook blijkt uit: ‘Vanuit de Bijbelse opdracht te zorgen voor recht en gerechtigheid, een van de centrale noties van de christelijke politiek, streeft de ChristenUnie naar rechtvaardige internationale verhoudingen en handelsstructuren in de wereld en naar vrede, veiligheid en respect voor de mensenrechten’ (2006: 40).

45

inhetprogrammavandeChristenUniekoppeltdeSGPhaarverstaanvanhetbegrip‘rechtvaardigheid’aanhuninterpretatievanGods’planendeBijbel:‘RechtvaardigeafwegingkanslechtsplaatsvindenindienaandeGerechtigheid,diedewetGodsvraagtendiehetEvangeliegeeft,vollezwaartewordtverleend’(1977:2).UiteindelijkbepaaltvolgensdeSGPnietdemenswatrechtvaardigenrechtvaardigheidis,maarishetdeGoddelijkegerechtigheiddiericht.16IndezeanalyseisbijdeSGPuitgegaanvaneenrechtvaardigheidsbesefdatinlijnligtmetGodsgerechtigheid,enwaardenzoalsbarmhartigheid.DatdezenotievanrechtvaardigheidvoordeSGPleidendis,blijktookuithunopvattingenrondomasielbeleid:‘EnalshetgaatomdetoelatingvanasielzoekersenanderendiehunheilinNederlandzoeken,komthetaanophetvindenvaneengoedevenwichttussenenerzijdsrechtvaardigheidenanderzijdsbarmhartigheid’(2006:20).

InternationaliseringeninternationaleverhoudingenzijndekernvanwaaruitGroenLinkshetbegriprechtvaardigheidbenadert.Zijsteltdatrechtvaardigheidineenglobaliserendewereldgekenmerktwordtdoordenotiedatdeaardevaniedereen–mensendier–is,endatrechtvaardigheidhetbesttothaarrechtkomtalsmulti-culturaliteitenduurzaamheidwordenbevorderd.‘Hetspreektvanzelfdatdebestegarantievooreenrechtvaardigesamenlevingenvoorhetbehoudvantolerantieligtineenverdereversterkingvandemulti-culturelesamenleving’(1994:3)en:‘Ofzoalsdetitelvanditprogrammaaangeeft,hetstrevennaareenwereldalsveilige,rechtvaardigeenduurzamewoningvooralhaarbewoners’(1994:3).GroenLinkssteltdusdatrechtvaardigheidnietsamenhoefttegaanmetgelijkheid,zelfsnietmeteerlijkheid.Zijsteltterechtdatrechtvaardigheidindepolitiekgeleidheefttoteenkoppelingaandeeconomie,waardoorslechtsdistributieverechtvaardigheidalsconceptisovergenomen.Maar,zosteltzij:‘Daarwaardemarkteconomiewelefficiëntis,zijndegevolgenlangnietaltijdrechtvaardig’(1994:44)en:‘Somsishetgoeddatrechtvaardigheidbovenefficiëntiewordtverkozen’(1994:44).Zozienwedatdepartij‘rechtvaardigheid’nauwelijksalsdeugdentermvoor(hetgedragvan)individueleburgersgebruikt.

Bijdeliberalen(D66,VVD)zienweinderdaadookdathetconceptvanrechtvaardigheidnietverbondenmetinnerlijkeeigenschappenvanpersonen,ofzelfnietmeteennotievanharmonietussenverschillendegroepen,socialeverbandenofinternationaleverhoudingen;hierwordthetconceptenkelverbondenmetdeeerlijkeverdelingvanmiddelen,waarbijafhankelijkvandepolitiekepositievandepartijdemeningenoverdeinhoudvandieeerlijkeverdelinguiteenlopen.17DeVVDwijstophaar

16 SGP: Het is een dienende regering een roeping om de samenleving zo rechtvaardig mogelijk te dienen [in dienst van de gerechtigheid] (1977: 3).

17 Bijv. bij de VVD: ‘Het is niet rechtvaardig als deze [inkomensverschillen] verschillen door de overheid voor een groot deel worden wegbelast’ (1994: 4) en bij D66: ‘heffen van belastingen en sociale premies is niet alleen nodig voor de financiering van de collectieve uitgaven, maar moet tevens dienstbaar zijn aan een rechtvaardiger inkomstenverdeling (heffing naar draagkracht)’ (1977: 4).

46

uitgangspunten:‘RichtsnoervoorditprogrammaenvoorhetpolitiekehandelenvandeVVDvormendeliberalebeginselenteweten;vrijheid,verantwoordelijkheid,verdraagzaamheid,socialerechtvaardigheidengelijkwaardigheidvandemens’(1994:3).Hoedezesocialerechtvaardigheiddienttewordeningevuldwordtnietgeheelduidelijk.WatweluithetprogrammaspreektisdatrechtvaardigheidvoordeVVDveelalsamenhangtmethetrechtdatiederindividuheeftomtekiezen;uitgangspuntisdeeigenkrachtenautonomie.D66geefteeninteressanteinvullingaandeAristotelischeovertuigingdateeneerlijkeverdelingvanmiddelenleidttoteenrechtvaardigeengoedfunctionerendemaatschappij,waardoorhetindividudevollekanskrijgtzichzelfteontplooien:‘Datdelastendaarvan[uitkeringen]gemeenschappelijkgedragenworden,iseenzaakvansocialerechtvaardigheidenvanverlichteigenbelang’(1994:16).

DeSPsluitaanbijbeideliberalepartijenindiezindatookzijhetbegriprechtvaardigheidnergensinterpreteertalsdeugdvanindividueleburger,maarenkelindezinvaneenbeleidsdoelstelling.Weliswaarverschiltdeinvullingvanhetbegriprechtvaardigheid.VoordeSPisditgelijkheidindeverdelingvanmiddelen.

BijdePvdAzienwedatdenotievanrechtvaardigheidveranderdisdoordetijd.Departijsteltinhaarprogrammavan1994eenlangeenbestendigetraditietehebben,diegedragenwordtdoorkernwaarden:‘HetideeisnietnieuwmaareenactuelevertalingvandedrietraditiesdiedePvdAvanafhaaroprichtingin1946hebbenbeïnvloed:devrijzinnig-democratische(opensamenleving),desociaal-democratische(rechtvaardigheid)endecultuur-socialistische(gemeenschapszin)’(1994:6).In1994pleitdepartijvoor‘socialerechtvaardigheid’,waarmeevoornamelijkdeverdelingvanmiddelen,maarzekerookdesolidaireopvangvan‘dezwakkeren’wordtbedoeld.Eriseenscherpeveroordelingvanhetkabinetsbeleidvan‘strengerechtvaardigheid’,waarbijmenzichafvraagt:‘Bestondenbestaatersteunvoorditsamenhangendedochgrimmigestrevennaarstrengerechtvaardigheid?’(1994:32).HetschetstdanookdeverbazingdathetverkiezingsprogrammavandePvdAin2006hetbegriprechtvaardigheidgeheelinvultlangsdelijnenvanditconceptvan‘strengerechtvaardigheid’:‘VoordePvdAisdelijndaarbijhelder:wezijnvooreenstrengmaarrechtvaardigenhumaanasielbeleid’(2006:35)en:‘Westaanvooreenstrengmaarrechtvaardigasielbeleid’(2006:40).HetverbandtussenrechtvaardigheidenhetasielbeleidisookaanwezigbijdePvdD,overigenszonderdat‘rechtvaardigheid’hieralsdeugdtermwordtgebruikt:‘rechtvaardigasielbeleid’,‘rechtvaardigebehandelingvanmensen’zijntypischewendingen(2006:39).

Watduidelijkwordtuitdezeanalyseisdat(metuitzonderingvanCUenSGP)geenenkelepartijdeindividueleburgeraanspreektopdedeugdrechtvaardigheid.Indeprogramma’svananderepartijenspeeltrechtvaardigheiduitsluitendophetniveauvanpolitiekemacrostructuren,enwordtvooralgerealiseerddoor‘hogereinstanties’ofdit

47

nuinternationaleinstantiesenverdragenzijn,ofderegering.18Gezienhetevidentemaatschappelijkebelangvanrechtvaardighandelendoordeburgersisditopz’nminstopmerkelijktenoemen.

2.2.11 Openheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 4 3 2 0 0 [0] 1 [0] 1 [0] 0 [0]

CU 3 - - 1 0 [0] - - 0 [0]

D66 6 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 4 2 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 3 4 0 1 1 [1] 4 [2] 0 [0] 0 [0]

PvdD 2 - - - - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 7 1 2 0 3 [0] 1 [0] 2 [0] 0 [0]

SP 2 0 0 0 1 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 2 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Binnenhetcluster‘openheid’wordennaast‘openheid’devolgendedeugdenbegrippenonderzocht:‘belangstelling’,‘openhartigheid’,‘tolerantie’en‘verdraagzaamheid’.Zoalsdetabelduidelijkweergeeft,isditclusterrelatiefschaarsvertegenwoordigdindeprogramma’svandediversepolitiekepartijen.MetuitzonderingvandePvdA,dieinhaarverkiezingsprogramma’svan1994en2006de‘openheid’vanburgersintermenbeschrijftdiewijalsindividueleburgerlijkedeugdeninterpreteren,komendebegrippenuitditclusternietvooralsdeugdbegrippendieophetgedragendekaraktervanburgersslaan.19

Derelatiefschaarsescoresophetcluster‘openheid’zijnopmerkelijkomdatnaast‘openheid’met‘tolerantie’eenindetraditievandepolitiekefilosofiecentraleburgerlijkedeugdtotdeonderzochtebegrippenhoort.‘Tolerantie’komtvanhetLatijnsetolerare,hetgeen‘(ver)dragen’of‘uithouden’betekent.Hierinligtalde

18 Wel valt op dat alle partijen ‘recht’ veelvuldig (vooral in vaststaande verbindingen) gebruiken in hun programma’s. Bijvoorbeeld, Christen Unie: ‘tot hun recht komen’ , ‘recht hebben op’ , ‘recht’ 147x; PvdA ‘Recht’ als woord en afgeleide wordt 111x gescoord; SGP, ‘recht hebben op’ 69x; SP 129x: ‘recht hebben op’ , ‘mensenrecht’ , ‘verworven recht’ etc. Bij de VVD scoorden ‘recht’ , ‘voorrecht’ , ‘rechten van mensen’ 24x.

19 ‘Van de al langer in Nederland wonende bevolking wordt een open houding en een actieve belangstelling verwacht’ (2006: 39). In 1994 stelt de PvdA: ‘Openheid tegenover andere culturen en multiculturele democratie begint niet ergens in Europa, maar in de eigen straat of wijk’ (1994: 44). Dat openheid door de PvdA niet als een gemakkelijke deugd wordt gezien, blijkt uit bewoordingen dat de burger zijn best moet doen om die openheid te betrachten, te handhaven en te vergroten: ‘Die openheid is niet gemakkelijk, want als medeburger werd en wordt nog steeds vooral diegene ervaren die deelt in dezelfde culturele gewoonten, tradities, die dezelfde taal spreekt, enz.’ (1994: 44). Desalniettemin is een goed burger iemand die ‘openheid en belangstelling [betracht] voor het andere en het vreemde, in Nederland en elders’ (1994: 96).

48

betekenisbeslotendattolerantiewordtgezienalseendeugdalsiemandinhetlichtvanzijneigenmeningen,ideeënenovertuigingeninstaatiseenander,dieergeheelanderemeningen,ideeënofovertuigingenopnahoudt‘teverdragen’.Dathijofzijinstaatisomhetongemakvaneendergelijkeaanwezigheid‘uittehouden’.Hiermeewordttolerantieeengarantievoordeautonomievanhetindividuenopdezewijzetoteenmoreleplichtvaneeniederineenpluriformesamenleving.20Daarwaarburgersopenstaan,belangstellinghebben,openhartigentolerantzijnontstaateenvormvanluchtigheidenrespectenwordtdekansopdialoogvergroot.Gezienhetevidentemaatschappelijkebelangvandedeugdentolerantieenopenheidvooro.a.deintegratieproblematiekzijndeschaarsescoresopmerkelijk.Inplaatsvandedeugden-begrippenuitditclustertegebruikenvoordeaanbevelingvaneenmaatschappelijkeminentbelangrijkeburgerlijkehouding,gebruikendepartijprogramma’shetwoord‘open’vooralomdaarmeeintegaanopkritiekophetpolitiekeklimaat.Zowelindeprogramma’svan1994alsvan2006leggendepartijendenadrukopeen‘openeneerlijke’politiek,‘openheidenopenbaarheidvanbestuur’en‘openheidenintegriteitvanbestuurders’.21

Concluderendmoetenwestellendathetcluster‘openheid’alsdeugdenclusternietergindepolitiekebelangstellingstaat.Openheidrichtzichmetnameopdeeigeninvullingvandebestuurlijkefunctieenvanaf1994ooksterkvingerwijzendnaardemanierwaaropdeoverheidfunctioneert.Deroepomopenheidlijktdusmetnameingegevendooreenvoorondersteldeondoorzichtigheidvan‘depolitiek’enis–metuitzonderingvandePvdA–nergensgerichtopkaraktereigenschappenvanburgers.

20 Recente ontwikkelingen van het tolerantiebegrip (o.a. bij Walzer [1997]) gaan zelfs zover dat zij niet alleen een ‘uithouden’ of ‘niet-discrimineren’ voorstaan, maar een stimulering van de verschillen en het ontwikkelen van een openheid voor het andere.

21 D66 noemt het woord ‘open’ uitzonderlijk vaak: Het woord ‘open’ wordt 73x gevonden. Voor onze analyse is dit echter van weinig belang, aangezien de term vooral in vaste uitdrukkingen gebruikt wordt, maar niet als deugd. Te denken valt aan uitdrukkingen als ‘open grenzen’ , ‘open structuren’ , ‘open economie’ , ‘open samenleving’ .

49

2.2.12 Hoop


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 2 2 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 2 - - 0 0 [0] 0 [0]

D66 3 1 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 1 0 - 1 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 0 2 0 1 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 2 3 0 1 0 [0] 1 [0] 0 [0] 1 [1]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

‘Hoop’alséénvandedrieklassieketheologaledeugdenwordtindepartijprogramma’snauwelijksgenoemd.Voordehogescoresvanhetcluster‘hoop’isereenplausibeleverklaring.Naast‘hoop’,‘solidariteit’en‘steun’vormen‘menselijkheid’enbegrip’ditcluster.Hetzijnjuistdepolitiekpopulairebegrippen‘solidariteit’en‘steun’diehoogscoren.

VoorAugustinus,wiensverhandelingenéénvandeeikpuntenisvanhetchristelijkediscoursoverdedrietheologaledeugdengeloof,hoopenliefde,hing‘hoop’nauwsamenmet‘geloof’.Hethieldnamelijkdevooronderstellinginvanverlossing:menzouopstaanuitdedood,hetlaatsteoordeeloverlevenenverlostwordendoorGod.VoorThomasvanAquinohoudt‘hoop’alsdeugdhetmiddentussenwanhoopenveronderstellingvangenade(vgl.Mann1998:329).Zijdiewanhopenhebbenteweinighoopengelovennietdatzijinaanmerkingkomenomverlostteworden.Anderzijdszijnzijdievasthoudenaandeveronderstellingvaneenautomatischegenadeookverstokenvanhoop,omdatzijverwachtendathoopnietnoodzakelijkis.Tegenoverdezetheologischeinterpretatievan‘hoop’isophetfeittewijzendat‘hoop’hedentendageookseculierkanwordeningevuld.Hetisvoornamelijkdezeseculierevormvan‘hoop’,namelijkindezinvan‘hoopophetgoedeleven’,diebedoeldwordtinditcluster.

OpvallendisdatdeSPdeenigepartijisdiespreektoverhoop:‘Maareenbeleiddatmensennietangstigmaakt,maarhoopgeeftvoordetoekomstenburgersweervertrouwengeeftindepolitiekeninelkaar’(2006:4)en:‘hetbiedenvanperspectiefenhoop[indebestrijdingvanterrorisme]’(2006:69).

Samenvattendkunnenwestellendat‘hoop’alsdeugdindeklassiekedoordetheologievormgegevenzinindeprogramma’svanpolitiekepartijennietvoorkomt,enineenseculierebetekenisuiterstzelden.Deschaarstevanhetdeugdenbegrip‘hoop’isopmerkelijkalswedezecontrasterenmetdeomnipresentievanhetbegrip‘hoop’

50

indeAmerikaansepolitiekeretoriek(bijv.bijPresident-electObama).DeNederlandsepartijenlijkendergelijkegrotewoordenteschuwen,maardevraagisof‘hoop’nietzelfsindenuchtereNederlandsepolitiekeprogramma’szoumoetenwordengethematiseerdalseenmaatschappelijkbelangrijkeburgerlijkedeugd,diemenseninstaatstelt,positiefenactiefomtegaanmetdeingrijpendepolitiekeeneconomischeveranderingeninonzetijd.

2.2.13 Matigheid


Partij 2006 1994 1977 GP 2006 1994 1977 GP

CDA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

CU 0 - - 0 0 [0] - - 0 [0]

D66 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

GL 0 0 - 0 0 [0] 0 [0] - 0 [0]

PvdA 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

PvdD 0 - - - 0 [0] - - -

PVV 0 - - - 0 [0] - - -

SGP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

SP 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

VVD 0 0 0 0 0 [0] 0 [0] 0 [0] 0 [0]

Hetcluster‘matigheid’omvatnaast‘matigheid’zelfdevolgendedeugden:‘beheerstheid’,‘oppassendheid’,‘tactvolzijn’en‘plichtsgetrouwheid’.Alvanafhetvroegstebeginvandedeugdenethiekbehoort‘Matigheid’totdebelangrijkste(kardinale)deugden.Hethoudenvan‘maat’wordtgezienalseenkwaliteitdieervoorkanzorgendatdemaatschappijniettenondergaataanverleidingenzoalshebzucht.Indemodernetijdwordtdedeugd‘matigheid’vaakalsouderwetsbeschouwd;erisweinigaandachtvoor.VanTongeren(2007:200)noemtditterechtopmerkelijk,aangezienjuistinonzetijdmethaarvelekeuzemogelijkhedenenethischeenmilieu-problemendediscussieovermatigheiden‘dejuistemaat’noodzakelijkerlijktdanooit.Tochheeftookdepolitiekdezedeugdnietopgepikt.Zijkomtindeprogramma’ssimpelwegnietvoor.

51

3 Deugden in de publieke perceptie

Hoesluitendezeresultatenaanbijdeperceptievandedeugdenineenbrederpubliek?Binnenhetkadervanditkortdurendeonderzoekvanpartijprogramma’skonuiteraardgeenbrede,empirischemetingwordenondernomenvandepubliekeperceptievandeugden,dieinpolitiekeprogramma’sbelangrijkzijn.Wijmakeninhetvervolggebruikvande‘ruwedata’vanhetempirischeISW-deugdenonderzoekonderleidingvanJ.P.L.M.vanOudenhoven(ISW2008).Hierbijistelettenophetbijzonderekaraktervanditonderzoek.HetempirischeISW-onderzoekheeftbewustgekozenvoorrelatiefkleinesamplesvan‘beïnvloeders’vanverschillendelevensbeschouwelijkeachter-grondenenbijhennaardeugdbegrippengeënquêteerd.Daardoorkondenbepaaldevragendieachterafvoorhetonderhavigeonderzoekinteressantwarengeweest,nietaanbodkomen.Erisb.v.nietgeïnformeerdnaarevt.politiekeactiviteitenvandeniet-gemeenteraadsleden.Echter,hetligtvoordehandaantenemendatdegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersnietinwezenlijkhogerematepolitiekbelangstellendenactiefzijndandegemiddeldeNederlandsebevolking.22

Vooronszijnbijzonderinteressantdegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders,omdatdeze,andersdandegeënquêteerdegemeenteraadsleden,nietbijvoorbaatpolitiekeambtsdragerszijnendaardoorwaarschijnlijkdichterstaanbijhetpolitieke(in)activiteitspatroonvandegehelebevolking.Wijkijkenhiervooralnaardeopenantwoordenenhettaalgebruikdathierinvoorkomt.

Hetalgemenebeeld,datuitdeopenantwoordennaarvorenkomt,isdatvaneenapolitieke deugdenbeleving vandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders.Overhetalgemeenzijndeugdenconceptendiesterkgebondenzijnaanminofmeerspecifiekerollendieeenmensheeft.Hetisdanooknietverrassenddatderespondenteninhunopenantwoordenaandedeugdeneeninvullinggevendiesterkisgekleurddoorhuneigenberoep.Bijvoorbeelddeleerkrachtengevenopdevraaghoezijproberendedoorhengenoemdedeugdenindepraktijktebrengen,vanzelfsprekendinvullingenzoals‘Dooromteziennaardeleerling,depersoonvandeleerlingisheelbelangrijkvoorme’of:‘Doorhetmetjecollega'stehebbenoverwatjebelangrijkvindtindeomgangmetelkaarenmetdekinderenenelkaardaarinteondersteunen’.Geestelijkleidersnoemenactiviteitenzoals:‘Doorlezingentegevenendeeigenschappentijdensdienstentebenadrukken’.

Hetvaltechterookopdaternauwelijkseenbeseflijkttezijndatdedoordegeënquêteerdengenoemdedeugdenookeenbelangrijkeinvullingkennenvanuit

22 Vgl. het onderzoek van Dekker (2005), die zeer lage scores vindt voor ‘politiek actief zijn’ als belangrijk ingrediënt van ‘goed burgerschap’ (in Nederland in 2002/3: 2%) vgl. Dekker (2005).

52

derolvanburger.Dedeugdenwordengeïnterpreteerdalseigenschappendieinhetprivateenberoepsveldspelen,maardiegeenpolitiekestrekkinglijkentehebben.

Weliswaargevenookleerkrachtenengeestelijkleidersantwoordendieduidenopdemeningdathunwerkeenmaatschappelijkeofpolitiekeinvloedkanhebben,maarditverbandblijftmeestalindirect,enheeftvooralbetrekkingopdealgemenesocialeenculturelesfeer.Veelleerkrachtenonderstrepenbijvoorbeeldhun‘voorbeeldfunctie’,waarbijhetzichalsmedemensverantwoordelijkgedragenalséénvandeaspectenwordtmeegenomen.Zijnoemenookdeprojectenvanhunschoolmetbetrekkingtotcultureleeducatieensocialevaardigheden.Debrederemaatschappelijkebetekenisvandeeigenvoorbeeldfunctiewordtdoorsommigeleerkrachtengenoemd(b.v.dathetverbeterenvandecommunicatievevaardighedenvandeleerlingenzalleidentoteenmeertolerantemaatschappij),ensommigenzienhierinhunbetrokkenheidbijactiefburgerschap,maarerwordtmeestalgeenrechtstreeksverbandgelegdtussendeeigenrolenpolitiekethema’s.DeantwoordenvandeleerkrachtengevendusblijkvaneenbetrokkenheidbijdeNederlandsesamenleving,maardezebetrokkenheidwordtnauwelijksindirectezinpolitiekgeïnterpreteerd.

Hetzelfdebeeldvindenwijbijdegeënquêteerdegeestelijkleiders.DeantwoordentoneneenbetrokkenheidbijdeNederlandsesamenleving,maardezebetrokkenheiduitzichvooralinhetvoorbeeldkaraktervanheteigenfunctionerenopsociaalgebied:menwiluitdragenwathetbetekentomeengoedmenstezijn,maareenpolitiekeinvullingdaarvanontbreekt.Degeestelijkleiderswilleneenvoorbeeldzijnvoorhunachterbanenwillenhuneigenideeënoverdeugdenpersoonlijkuitdragendooralseengoedmensteleveninwoordendaad.Hoeditleveneruitdienttezien,wordtuiteraardsterkingegevendoordereligieuzeachtergrondvanwaaruitdegeestelijkleiderspreekt.Bijv.antwoordtéénvanderespondenten:‘DoortelevenvolgenshetevangelievanJezusChristus’,terwijleenanderstelt:‘D.m.v.gebedenrituelewassing(gezicht,handenenvoetenwassenwaardoorjetotrustkomt)’maarook:‘Doortebeseffendatdewereldnietvoormezelfis’.Uitditsoortantwoordenblijktdatideeënoverwat‘deugdelijkleven’isdoordezetweegroepenvan‘beïnvloeders’nietindirectezinpolitiekwordeningevuld.

Alserindirectezinpolitiekeuitsprakenwordengedaan,nemendezedevormaanvankritiekopdeNederlandsemaatschappijinhetalgemeenendeoverheidinhetbijzonder.HetzijnvooraldereligieuzeleidersdiezichergerenaanbepaaldezakeninNederland:‘Nederlandschietdoorintolerantie,nietallesmoetkunnen.Bv.Roepenineenstadionallejodenaanhetgas’.Eenrespondentlaatookzijnbezorgdheidzienoverdeeffectenvandepolitiekindemaatschappij:‘Ikvoelmeongemakkelijkoverpolitiek,eristeveelverharding,eentestreng(jeugd)beleid.’Dekritiekopdeoverheidtoontevenweleenbepaaldebetrokkenheid.Eenrespondentstelt:‘Denogsteedstetoleranteenslappehoudingvandeoverheidt.a.v.bepaaldeontwikkelingen.Deoverheidmoetmeeractiefenpreventiefbeleidhebben’.Leerkrachtensprekeninditverbandvooraloverjeugdbeleid,vrijheidvanonderwijsendemanierwaaropdedagelijksepraktijkop

53

schoolbeïnvloedwordtdoorbepaaldepolitiekebeslissingen.Zijzijnvooralbezigmetdemanierwaaropmenseninzijnalgemeenheidenhunleerlingeninhetbijzondermeerrespectvol,toleranterenruimdenkendemetelkaarkunnenomgaan.Éénleer-krachtnoemthierbijzijnergernisaanwathij‘deblootcultuur’noemt,enverwijstdaarbijnaarhet‘inburgeringsfilmpje’vandeoverheid,datvolgenshemveeltevergaat.Eenandernoemtde‘moreleverarming’:‘DeverarmingvanChristelijkeliberaleregering,grotegroepleeftinarmoedeenellende’.Ooknoemenveelleerkrachtende‘slappehouding’vandeoverheidaangaandeseksendrugs;dezefocusisopvallendenhangtwellichtsterksamenmethunberoep,waarinzijdegedragingenvan–vooraljonge–mensenvandichtbijmeemaken.Geestelijkleiderszijnvooralgeïnteresseerdindevrijheidvangodsdienstenmeningsuiting,alsmededebegrenzingdaarvan.Zijvragenzichenerzijdsafwatergebeurdalsdepolitiekmaatregelenneemtdiediscriminerendkunnenzijnvoorbepaaldereligieuzegroepen,terwijlzijanderzijdsbezorgdzijndateenteverdoorgevoerdevrijheidvanmeningsuitingmensenzoukunnenkwetsen,hetgeenhetrisicovanconflictenverhardingmetzichmeebrengt.Zoalsuitdezegegevensduidelijkwordt,ishetvooraldeeigenberoepsmatigeachtergrondvanwaaruitdebevraagdenspreken.Daarnaastwordtduidelijkdatdegeuitekritiekvooralstoeltopeengebrekaanvertrouwenindepolitiek.Omdezekritiekvormtegeven,kiezendegeënquêteerdenechternietvooractiefpolitiekbezigzijn,maarzijrichtenhunpijlenveelmeerindividueelophet‘deugdelijkleven’vanhunachterban.Ditdoenzij,volgenshuneigeninschatting,inbelangrijkematedoorzelfhetgoedevoorbeeldtegeven.Deeigenvoorbeeldfunctieisgerichtopdeoverdrachtvanvooralopdepersoonlijkehoudinggerichtedeugden,dieweinigpubliekeenpolitiekeinvullingkrijgen.23Alsweindeopenantwoordeneensignaalvoordeburgerschapsbelevingvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersmogenziendanzouhetpassendzijndezemethetbegrip‘apolitiekburgerschap’aanteduiden.24

23 Deze weliswaar tentatieve interpretatie, die bij een explorerend onderzoek past) wordt ook ondersteund door het onderzoek van Dekker (2005). Dekker wijst erop dat wanneer burgers gevraagd wordt wat zij verstaan onder ‘goed burgerschap’ dan blijkt dat zij vrijwel niet aan politiek gehecht zijn. ‘Voor de burgers zelf is de goede burger bovenal een sociaal ingesteld mens en vervolgens iemand met moreel besef en aandacht voor leefbaarheid en milieu. Activisme en deelname aan collectieve acties zijn duidelijk minder belangrijk’ (Dekker 2005: 76 e.v.).

24 Het concept ‘apolitiek burgerschap’ heeft enkele raakvlakken met een burgerschapsbeleving die (met blik op de Griekse filosoof Sokrates zoals gepresenteerd in Platos dialogen Apologie en Critias [Plato 1997]) ‘Sokratisch burgerschap’ (Socratic citizenship) wordt genoemd. Overeenkomsten liggen in kenmerken als (1.) een negatieve, gedesillusioneerde houding t.o.v. ‘de’ politiek, (2) de kritische houding ten opzichte van de ‘teneur’ van de samenleving waarin men leeft en (3) de focus op individuele, niet specifiek politieke deugden. Echter, in de literatuur wordt aan deze burgerschapsbeleving veelal een (weliswaar indirecte, maar duidelijk) positieve inbreng voor de politiek toegedicht (Mara 1997, Villa 2001, kritiek: Saccarelli 2007). Over een evt. intentie van een indirecte positieve politieke inbreng kunnen we uit de ruwe data niets uitmaken, en wij prefereren vandaar de noemer ‘apolitiek burgerschap’ .

54

Hoeziendegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersdedeugdendieinpartijprogramma’srelatiefhoogscoren?Deopenantwoordenlatenhetvolgendebeeldzien.• Indeprogramma’sishetaanvaardenof‘nemen’vanverantwoordelijkheideen

belangrijkedeugd.Ookdeantwoordenvande119geënquêteerdegeestelijkeleidersenleerkrachteninhetempirischeISW-deugdenonderzoekkunnen14keerzowordengeïnterpreteerddat‘verantwoordelijkheid’volgensderespondenteneendeugdis.Echter,alswekijkenhoederespondenteninhuntoelichtingenhetwoord‘verantwoordelijkheid’actiefgebruiken,valtopdatslechtséénrespondentmethetcommentaar‘[door]verantwoordelijkheidtenemen’toelichthoededeugdverantwoordelijkheidindepraktijktebrengenis(ISW2008:AA82).Vandevijfandererespondentendiehetbegrip‘verantwoordelijkheid’actiefgebruiken,betrefthetindriegevallennieteendeugdbegripmaareenfeitelijkeconstateringvanverantwoordelijkheden(ISW2008:BC50;BH58;BI68).Hetbegrip‘verantwoor-delijkheid’isdusgeenszinsevencentraalvoordegeënquêteerdenalsindeonderzochtepartijprogramma’s.Erkanzelfssprakezijnvaneenduidelijkeafkeervanhethamerenopverantwoordelijkheiddoorpartijenenbestuurders,getuigehetvolgendeantwoord:‘Jadehuidigeregeringheeftnaarmijnmeningdeklooftussenbevolkingsgroepeneerdervergrootdanverkleind.Alsjealsregeringspreektovereigenverantwoordelijkheidvandeburgerneemjejeverantwoordelijkheidniet.Christenzijnisverantwoordelijkheidnemenenomziennaarelkaar’(ISW2008:BC71).25

• Alsderecentepolitiekeprogramma’sergensaansluitenbijdedeugdentaalvandeburger,danishetwelmethunfrequentegebruikvanhetbegrip‘respect’.Hetbegrip‘respect’wordtmaarliefst73keeractiefgenoemd,enindemeestegevallenindezinvaneendeugd.DitbeeldwordtbevestigddoorenkelemetingeninhetISW-onderzoek:bijleerkrachten,dieeenoordeelmoestengevenoverhoebelangrijkzijeenvijftientaldeugdenvinden,26heeft‘respect’(meteenscore>4,5)deeersteplaatsalsmeestbelangrijkedeugd(vgl.Oudenhoven2008:16).

• Actiefzijn/meedoen:Terwijl‘actiefzijn/meedoen’eencentraledeugdencategorieinderecente(2006)politiekeprogramma’sis,waarmeedeburgerswordengewezenophetbelangvanactiefburgerschap,lijktdezedeugdencategorienietaantesluitenbijdeperceptievandeburgerszoalsdezeuitdeopenantwoordenvanleerkrachtenengeestelijkleidersnaarvorenkomt.‘Meedoen’wordthelemaalnietactiefdoordegeënquêteerdengebruikt,en‘actiefzijn’komtmaaréénkeeralseendeugdvoor(ISW2008:AC77):‘we[deschool]doenveelaanactiefburgerschap’(bedoeldlijkttezijn:eenaanzettenvanleerlingentotactiefburgerschap).

25 Een andere respondent vindt dat vrijheid van meningsuiting gepaard moet gaan met verantwoordelijkheid (ISW 2008: BG73)

26 Op een schaal van 1 (minst belangrijk) tot 5 (meest belangrijk). De vijftien deugden corresponderen met de eerste vijftien deugdenclusters die in onderhavig onderzoek zijn onderzocht (vgl. Inleiding en Bijlage 1).

55

• Vrijheid/autonomie:wordtvooralgebruiktterbeschrijvingvanrechtendiemeninNederlandheeft‘vrijheidvanmeningsuiting,vangodsdienst),somsalskritiekopeentelakseseksuelemoraal,maarnietalsburgerlijkdeugdbegrip.Autonomiewordthelemaalnietgebruikt.

• Behulpzaamheid/zorgzaamheid:Eencentraledeugdinpolitiekeprogramma’s,vooralvanwegedevaakvoorkomenderoepomsolidariteit.Depopulariteitvanhetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’inpartijprogramma’svindtnietzondermeereenequivalentbijdegeënquêteerdelerarenengeestelijkleiders.Alswenaarhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerdegeestelijkeleidersenleerkrachtenkijken,valtopdatvandebegrippendieweinhetcluster‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’hebbenonderzocht(naast‘behulpzaamheid’en‘zorgzaamheid’ook‘medeleven’,‘onzelfzuchtigheid’,‘anderenbijstaan’,‘solidariteit’,‘gastvrijheid’en‘steun’)alleenzorgzaamheidéénkeeractiefwordtgebruiktopeenmanierdieopeenburgerlijkedeugdwijst(ISW2008:AC15).Hetbegrip‘solidariteit’,datinhetpolitiekeprogrammajargonvaakwordtgebruikt,sluitnietaanbijhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerden.Echter,ookalsluithetdeugdenclusternietgoedaanbijhetactievetaalgebruikvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders,uithetISW-onderzoekblijktdat‘zorgzaamheid’eendeugdiswaarvanburgershetbelangkunnen(leren)inzien.27Leerkrachten,dieeenlijstvanvijftiendeugdentermenopmatevanbelangrijkheidmoetenevalueren,zienin‘zorgzaamheid’,alsdezealsdeugdencategoriewordt‘aangeboden’,eenrelatiefbelangrijkedeugd(score>3).Hetzelfdepatroonzienweb.v.bijdedeugden‘rechtvaardigheid’,‘hoop’en‘moed’.Hoeweldezedeugdenineersteinstantienauwelijksactiefwordengenoemd,gevendeleerkrachten,alszijdezedeugdenkrijgen‘aangeboden’,gezienhetinitieelschaarsenoemenvandezedeugden,verrassendhogewaarderingen(resp.>4;2,5;>2).

• Participatie/betrokkenheid:Betrokkenheidwordtvooralgebruiktterbeschrijvingvaneenfeitelijkbetrokkenzijn.Achteréénnoemenvan‘betrokkenheid’zienweeendeugdschuilenmaardanééndiezichvooralindepersoonlijkesfeerlijktteuiten:‘betrokkenheidbijmensenvooralbijdieikgoedken’(ISW2008:AA109).‘Participatie’komtnietvoor;hetiswellichteenteabstractbegripominopenantwoordenteverwachten.

• Duurzaamleven/milieubewustzijn:Indeopenantwoordenvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleidersisditvrijweleennon-issue.‘Duurzaamheid’wordtalsbegripnietactiefgebruikt.Indrieantwoorden(2008:BE64,BD102,Y10)wordtzorgomhetmilieuenonzeverantwoordelijkheidvoorhetmilieuuitgedrukt,maarditlijktmijlenveraftestaanvanhetbesefdatgoedomgaanmethetmilieueencentraledeugdencategorieisdieduidelijkeinspanningenofoffersvandeburgersvraagt.

27 De initieel relatief hoge score van ‘zorgzaamheid’ (Oudenhoven 2008: 17, figuur 2) is debet aan het feit dat ook het noemen van negatieve tegenhangers van de deugden is meegeteld. De geënquêteerden keren zich duidelijk tegen bepaalde vormen van wangedrag.

57

4 Conclusies en aanbevelingen

Inditonderzoekhebbenweprogramma’svanNederlandsepartijenonderzochtophetvoorkomenvaneentwintigtaldeugden(clusters).Deprogramma’sblijkenoverhetalgemeenvrijweiniggebruiktemakenvaneendeugdenterminologie.Alleeneenzeventalclustersvandeugdbegrippenwordtinvierofmeerprogramma’s(vande31onderzochteprogramma’s)tertyperingvaneenindividuele,burgerlijkedeugdgebruiktenwordtinonsonderzoekals‘deugdenmetrelatiefhogescores’ingeschaald.

Echter,wemoeteneropwijzenhoebeperktzelfshetgebruikvandeugdentermenmetrelatiefhogescoresis.Hetcluster‘verantwoordelijkzijn/verantwoordelijkheidnemen’komtin9programma’salsburgerlijkedeugdvoor,‘respect’in8programma’s,‘actiefzijn/meedoen’en‘vrijheid/autonomie’komenelkin7programma’svoor,‘behulpzaamheid/zorgzaamheid’en‘participatie/betrokkenheid’elkentenslotte‘duurzaamleven/milieubewustzijn’in5programma’s.

Zelfsinprogramma’swaaronderzochtedeugdbegrippenterbenamingvaneenburgerlijkedeugdwordengebruikt,zijndescoresmeestallaag,endeclosereadingwijstuitdatwegeenszinstemakenhebbenmetuitgebreide,samenhangendereflectiesopdeugdbegrippeneneenpogingomdezebegrippeneenconcreteinhoudtegeven.

Verdervaltopdatdeweinigekerendatéénvandedeugdbegrippenmeteenrelatieflagescoreinrecenteprogramma’swordtgebruikt,hetveelalnietgaatovereennormatiefburgerschapsideaal,maarvooraloverhetverondersteldedisfunctionerenvan‘de’overheiden‘de’politiek.Metnamebijdedeugden‘openheid’en‘betrouwbaarheid’valtopdatzijvrijweluitsluitendgerichtzijnophetfunctionerenvanoverheidenpolitiek.Deprogramma’sgevenblijkvan‘navelstaren’inplaatsvandeburgerteprikkelenmeteencoherentenconstructiefbeeldvangoedburgerschap.

Verdervaltopdateenaantaldeugdenwaarvanhetmaatschappelijkebelangevidentisindeprogramma’s(vrijwel)nietscoren.Ditzijnineersteinstantiedeugdenals‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’.Verdervalttedenkenaandeugdenals‘vergeving’,en‘liefde’(mitsdezedeugdenvaneeninterpretatiewordenvoorziendiehunpolitiekestrekkinginzichtelijkmaakt).

Samenvattendvaltopdatdeonderzochteprogramma’sdeuitdaginglatenliggenomdoormiddelvaneendeugdendiscourseensamenhangendevisieopgoedburgerschaptegeven.Vaneenzeventaldeugdenclusterswordtindeprogramma’swelrelatiefveelgebruikgemaakt,maarditbiedtweinigsoelaas:Teneerstesluitendezedeugden–behalvededeugd‘respect’–nauwelijksaanbijhettaalgebruikvandeinhetempirischeISW-onderzoekgeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiders.Tentweedelatendeprogramma’smetdedeugdenwaaropindeprogramma’s

58

nadrukwordtgelegd,maatschappelijkuitermatebelangrijkeburgerlijkedeugdenliggen.Wijhebbenalsvoorbeeldendedeugdenclusters‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’genoemd.Wijrondenafmetdevolgendeaanbevelingen.• HetempirischeISW-deugdenonderzoekbevestigtdatburgerswaardehechten

aandeugden.Deruwedatauithetempirischeonderzoektonenechterookdatdedeugdenvooralineensociale,maarnietpolitiekezinwordenbegrepen.Deopenantwoordenvandegeënquêteerdeleerkrachtenengeestelijkleiderswijzenzondermeeropeenapolitiekedeugden-enburgerschapsbeleving.Hetisnoodzakelijkomallereerst,uitgaandevandedeugdendieonderdebevolkingkennelijkleven,duidelijktemakendatdedeugdenookeenbelangrijkepolitiekestrekkinghebbenendatditpolitiekeaspecteenbelangrijkelementisvangoedburgerschap.

• Omhetconceptvangoedburgerschapintevullenishetraadzaamgebruiktemakenvaneenbredergammaaandeugdendannugebruikelijkisindepolitiekeprogramma’s.Denuindepartijprogramma’sgebruiktezevendeugdenclusterszijntebeperktensluiten–behalvededeugd‘respect’–onvoldoendeaanbijhettaalgebruikvanburgers.

• Hetligtvoordehand,issuesdieinnietaansluitenbijdedeugdenbelevingvandeburgersineenformuleringaantebiedendiedichterstaatbijhettaalgebruikvanburgers.Bijv.zouhetnietbijhettaalgebruikvandeburgersaansluitendedeugdencluster‘duurzaamleven/milieubewustzijn’kunnenworden‘aangeboden’intermenvan‘respect’(voorleefomgeving)of‘rechtvaardigheid’(m.b.t.delevenskansenvoorkomendegeneraties).

Eeninvullingvanhetconceptvangoedburgerschaphoeftzichniettebeperkentoteendeugdals‘respect’,diezondermeeraansluitbijhettaalgebruikvanburgers.HetempirischeISW-deugdenonderzoeklaatziendatookdaarwaarbepaaldedeugdendoordegeënquêteerdennietactiefwordengenoemd,deze,alszeterevaluatieworden‘aangeboden’,wélopeenverrassendhogewaarderingkunnenrekenen.Eenbrederdeugdendiscours,waarinnaastrespectookdeugden‘rechtvaardigheid’,‘hoop’,‘moed’,‘betrouwbaarheid’en‘openheid’aanbodkomen,lijktderhalvekansrijk.

59

Literatuur

1 Verkiezing- en beginselprogramma’s

CDA (1977), Niet bij brood alleen,ProgrammaCDATweede-Kamerverkiezingen

CDA (1980), Program van Uitgangspunten van het Christen Democratisch Appèl,

CDA (1994), Wat echt telt, werk * veiligheid * milieu.Landelijkverkiezings-programmaCDA1994-1998

CDA (2006), Vertrouwen in Nederland. Vertrouwen in Elkaar.Verkiezingsprogram2006-2011

ChristenUnie (2000), Kernprogramma.

ChristenUnie (2006), Duurzaam voor elkaar,VerkiezingsprogrammaChristenUnie

D66 (1977), Het redelijke alternatief,ProgrammaD’66Tweede-Kamerverkiezingen

D66 (1994), Ruimte voor de Toekomst,verkiezingsprogramma1994-1998Democraten66

D66 (2000), De uitgangspunten van democraten 66,definitievetekstnacongres70(25maart2000)

D66 (2006), Het gaat om mensen,VerkiezingsprogrammaD66TweedeKamer2006/2010

GroenLinks (1991), Uitgangspunten van GroenLinkse Politiek,1991

GroenLinks (1994), GroenLinksverkiezingsprogramma1994-1998voordeTweedeKamerenEuropeesParlement

GroenLinks (2006), Groei Mee,ProgrammavanGroenLinks,TweedeKamerverkiezingen22november2006

60

PvdA (1947), Beginselprogramma 1947,PartijvandeArbeid

PvdA (1977), ProgrammaPvdATweede-Kamerverkiezingen1977

PvdA (1994), Wat mensen bindt,PartijvandeArbeidverkiezingsprogramma1994-1998

PvdA (2006), Verkiezingsprogramma 2006

Partij voor de Dieren (2006), 220x liever, voor mens, dier, natuur en milieu,Concept-verkiezings-

programmaPartijvoordeDieren,TweedeKamerverkiezingen

Geert Wilders/ Partij voor de Vrijheid (2006), Verkiezingspamflet,25augustus2006

SGP (1965), Program van beginselen van de Staatkundig Gereformeerde Partij

SGP (1977), “Signalen voor Goede Politiek”,verkiezingsprogramSGP1977

SGP (1994), Vast en zeker,VerkiezingsprogrammaSGP1994-1998

SGP (2006), ‘Naar eer en geweten’,verkiezingsprogrammaSGP2006-2011

SP (1977), Dit jaar voor het eerst!

SP (1987), Beginselen van de Socialistiese Partij

SP (1994), Stem tegen, Stem SP,Verkiezingsprogrammasocialistischepartij(1994-1998)

SP (2006), Een beter Nederland, voor hetzelfde geld,VerkiezingsprogrammavandeSP,2006-2010

VVD (1948), Beginselprogram van de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie

VVD (1977), Programma VVD Tweede-Kamerverkiezingen 1977

VVD (1994), Nederland moet weer aan de slag,Kernprogramma1994-1998

VVD (2006), Voor een samenleving met ambitie,VerkiezingsprogrammaVVD2006

61

2 Overige literatuur

Becker, M. et al. (2007),Lexicon van de ethiek,VanGorcum:Assen

Cicero (1991),On Duties.EditedbyM.T.GriffinandE.M.Atkins.CambridgeUniversityPress:Cambridge

Dagger, R. (1997),Civic Virtues: Rights, Citizenship, and Republican Liberalism,OxfordUniversityPress:Oxford

Dekker, P. (2005),‘Goedburgerschapinenquêtes’in:Dekker,P.&Hart,J.de(red.),De goede burger, Tien beschouwingen over een morele categorie,SociaalenCultureelPlanbureau:DenHaag2005

Heater, D. (2004),Citizenship: The Civic Ideal in World History, Politics and Education.Thirdedition.ManchesterUniversityPress:Manchester

Heywood, A. (2002),Politics.Secondedition.PalgraveMacmillan:Basingstoke

ISW (2008),Overzicht leerkrachten en geestelijk leiders augustusi 2007.xls,ExcelbestandISW,toegang6mei2008

Jedan, C. (2005),Stoic Virtues.HabilitationsschriftHumboldtUniversitätzuBerlin

Macedo, S. (1990),Liberal Virtues: Citizenship, Virtue, and Community in Liberal Constitutionalism,OxfordUniversityPress:Oxford

Mann, W.E. (1998),‘TheologicalVirtues’in:E.Craig(ed.),The Routledge Encyclopedia of Philosophy,Routledge:Abingdon1998,326-331London/NewYork

Mara, G. (1997),Socrates’ Discursive Democracy.StateUniversityofNewYorkPress:Albany

Oudenhoven e.a., Prof.dr. J.P.L.M. van (2008),Nederland Deugt,VanGorcum,Assen

Plato (1997):Complete Works.EditedbyJohnM.Cooper.Hackett:Indianapolis/Cambridge

62

Raz, J. (1986),The Morality of Freedom,OxfordUniversityPress:Oxford

Saccarelli, E. (2007),‘TheexistentialSocrates’inPolitical Studies 55,522-45

Schuyt, Kees (2006),Democratische deugden: groepstegenstellingen en sociale integratie,LeidenUniversityPress,Amsterdam

Tongeren, P. Van (2003),Deugdelijk leven, Een inleiding in de deugdenethiek,SUN,Amsterdam

Villa, D. (2001),Socratic Citizenship,PrincetonUniversityPress:Princeton

Wall, S. & Klosko, G. (eds.)(2003)Perfectionism and Neutrality:EssaysinLiberalTheory,Rowman&Littlefield:Oxford

Walzer, M. (1997),On Toleration,YaleUniversityPress,NewHaven/NewYork

63

Bijlage

Deugdenclusters Onderzochte deugdentermen

Behulpzaamheid/zorgzaamheid Behulpzaamheid Zorgzaamheid Medeleven Onzelfzuchtigheid Anderen bijstaan Solidariteit Gastvrijheid Steun

Vreugde Vreugde Blijdschap Genieten van het leven Goedgehumeurdheid Levenslust Spontaniteit

Respect Respect Eerbied hebben/tonen Beschaafdheid Fatsoen Begrip

Bescheidenheid Bescheidenheid Nederigheid

Vergeving/genade Vergeving Genade Ruimhartigheid Goedhartigheid

Wijsheid Wijsheid Deskundigheid Inzicht Bekwaam zijn Zelfontplooiing

Geloof Geloof Spiritualiteit Ethisch zijn Inspirerend zijn

Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid Eerlijkheid Oprechtheid Menen wat je zegt Beloftes nakomen

Doelgerichtheid Doelgerichtheid Doorzettingsvermogen Gedrevenheid Doelbewustheid Daadkracht

64

Deugdenclusters Onderzochte deugdentermen

Liefde Liefde Gevoeligheid Warmte Tederheid Liefhebbend zijn

Moed Moed Heldhaftigheid Flinkheid Krachtig zijn Durf

Rechtvaardigheid Rechtvaardigheid Gevoel voor recht en onrecht Redelijkheid

Openheid Openheid Belangstelling Openhartigheid Tolerantie Verdraagzaamheid

Hoop Hoop Optimisme

Matigheid Matigheid Beheerstheid Oppassendheid Tactvol zijn Plichtsgetrouwheid

Verantwoordelijk zijn/verantwoordelijkheid nemen

Verantwoordelijk zijn Verantwoordelijkheid nemen

Actief zijn/meedoen Actief zijn Meedoen

Vrijheid/autonomie Vrijheid Autonomie

Participatie/betrokkenheid Participatie Betrokkenheid

Duurzaam leven/milieubewustzijn Duurzaam leven Milieubewustzijn

Jan Pieter van Oudenhoven & Christoph Jedan & Anne Fetsje Sluis & Gwynned de Looijer, Deugden, goed...

Documents

Transcript of Jan Pieter van Oudenhoven & Christoph Jedan & Anne Fetsje Sluis & Gwynned de Looijer, Deugden, goed...