1

İşsizlikle Birlikte Büyüyen Yoksul Yardımları: Türkiye’de Muhafazakâr

Liberalizm ve Paternalizm

Giriş

Beraberinde getirdikleri bir dizi olguyla birlikte işsizlik ve yoksulluk1, varlık gösterdikleri dönemlerin başından itibaren etkili bir çözüm bekleyen sorunlar arasında

yerlerini almaktadırlar. Bu sorunlara çözüm getirmek pek kolay değildir çünkü diğer birçok toplumsal olgu gibi işsizlik olgusu da bir dizi karmaşık ilişki barındırmaktadır.

Karmaşık ilişiler ağı içinde konu, bölüşüm sorunsalından, sosyal politika anlayışı ve sosyal hak mücadelesine, üretim ve çalışma ilişkilerinin örgütlenme biçimlerinden,

devletin rolü ve müdahale alanına kadar uzanan taraflarıyla tartışılagelmektedir.

Böylelikle işsizlik, iktisadi, sosyolojik ve psikolojik boyutlarıyla birlikte gündelik hayat ve politik süreçlerde olduğu gibi, bilimsel araştırmalarda da yerini alır.

İşsizlik günümüz toplumsal yaşamı içinde bir şekilde “olağan” karşılanagelen bir olgu halini almıştır. Ne var ki sözü geçen olağanlık, paradoksal şekilde işsiz kitlenin

varlığına bağlı sorunların ya da istenmeyen sonuçların olağan bulunmasını genellikle

içermez. Kamu otoritesi, mutabık kalınmış bir “ortak iyi” üzerinden, toplumsal yansıması oldukça yüksek bu türden sorunlara eğilme iradesine sahiptir. Burada kritik

olan nokta, politika yapan/yürüten otorite tarafından işsizliğin nasıl tanımlandığı ve nasıl ele alındığıdır. Zira konuyu ele alış şekli, sorunla mücadele sürecine yön verecek

stratejinin özünü de oluşturacaktır.

İşsizliğin toplumsal sonuçlarıyla mücadelenin en eski yöntemlerinden birisi,

“yoksul yardımı”dır. Yoksul yardımının, kamu kurumları ya da diğer sosyal kurumlar

tarafından finanse edilmesi mümkündür. Ne var ki yoksulların varlığı ve varlıklarına bağlı sonuçlar toplumsaldır; bu yanıyla sorunların çözümü de her zaman kamu

sorumluluğu/katkısı gerektirir. Dolayısıyla finansman kamu kaynaklarından karşılansın ya da karşılanmasın, devlet sürecin yönetiminde her zaman belirleyici rol oynar. Bu

anlamda yoksul yardımı, dönemlerin hâkim anlayışları üzerinden düşünülmesi gereken,

bundan ötürü farklı niteliklere bürünebilen, yine de mutlaka kamu otoritesi tarafından biçimlendirilecek olan bir müdahale aracı olarak karşımızda durur.

Bu çalışmada yoksul yardımının hangi koşullar altında ortaya çıktığı, toplum yaşamında zamanla farklılaşan niteliğiyle hangi alanlara denk düştüğü soruları

sorulmaktadır. Kurulacak bir tartışma üzerinden bu sorulara cevap aramak, işsizliğin ne

olduğunu kavramaya çalışmakla başlayacaktır. İşsizlik olgusunu tanımlamak üzere, konuya tarihselliği içinde bir perspektifle yaklaşmak isabetli olacaktır. Yardım

olgusunun iktisadi ve toplumsal ilişkiler bütünü içinde nereye denk düştüğünü anlama çabasında ise bu tanım temel alınacaktır.

İçerik bakımından yoksul yardımı, işsizliğin olumsuz sonuçlarına müdahale niteliği taşır ancak, uygulandığı farklı dönem toplumlarında öngörülen ve bazı

öngörülemeyen sonuçlar doğurmuştur. Doğurduğu olgulardan birisini temsil eden ve

güncelliğini bir türlü yitirmeyen bir soru kaçınılmaz şekilde her dönemde karşımıza

Bu çalışma, Hacettepe Üniversitesi İktisat Bölümü’nün 2-3 Aralık 2010’da düzenlediği “Küresel Kriz ve İşsizlik” Sempozyumu’nda sunulan bildirinin geliştirilip, güncellenmiş halidir. 1 Bu çalışma içinde yoksulluk denildiğinde kıtlık, savaş, doğal afetler gibi sebeplerle darlıkların yaşandığı

dönemde ortaya çıkan yoksulluk değil, işsizlik olgusuyla birlikte varlık gösteren yoksulluk kastedilmektedir. Bu yoksulluk tipi ilkinin aksine, genellikle toplumda zenginlik ve mal bolluğuyla eş zamanlı olarak var olmaktadır.

2

çıkar: “Yoksul yardımı insanları tembelleştiriyor mu?” sorusu, ilk kez sorulduğu yılların

üzerinden yaklaşık 400 yıl geçmiş olmasına rağmen “yardım” edilen toplumların gündeminden düşmemiştir. Ne var ki, soru aynı kalırken, ilginç bir şekilde dönemsel

gerekliliklerle biçimlenen farklı cevaplar ortaya çıkmıştır. Yoksul yardımına tabi tutulmuş toplumlarda doğabilen çeşitli durumları anlama kaygısıyla yapılan bu

çalışmada, bahsi geçen sorunun farklı dönemlerde neden farklı cevaplarla karşılandığı

da şüphesiz anlaşılmaya çalışılacaktır. Bu çalışma içinde yoksul yardımının özellikle dikkate alınacak bir diğer önemli sonucu ise, süreç içinde yardım olgusunun neredeyse

işsizliğin varlığı kadar kanıksanır hale gelmesidir. Bu çok önemli bir sonuçtur; çünkü yoksul yardımının kanıksanması işsizliğin olağanlığını beslemekle kalmaz, gündelik

yaşamın her alanına nüfuz ederek toplumsal ilişkileri şekillendiren bir üretim

sisteminin, kapitalizmin, işsizliği yaratma özelliğinin sorgu dışı kalmasına hizmet eder.

Yapılacak tespitlerden hareketle bu çalışma içinde sosyal yardımın tarihsel

geçmişi ana hatlarıyla ele alınacak, baskın gelen anlayışlarla -bu çalışma için paternalizm, liberalizm, sosyal devlet anlayışları- sosyal yardımın dönemsel olarak nasıl

biçimlendiği anlaşılmaya çalışılacaktır. Kapitalist toplumlarda geçirilen deneyimin bütünselliği ile de bağlantılı şekilde Türkiye’de sosyal yardımın tarihi kısaca ele

alınacaktır. Burada kurulan argüman üzerinden istihdam, işsizlik ve yoksul yardımı

olguları arasındaki ilişkinin kamu otoritesi/iktidar, toplumsal sınıflar, sınıflar arası mücadele açısından neler ifade edebileceğine dair bir yaklaşım geliştirmek mümkün

olabilecektir.

İşsizliği Tanımlamak Üzere:

- “Doğal” olarak istihdam eksikliği üreten bir toplumsal sistem: Kapitalizm

Bir toplumda çalışmak isteyen, yaşamsal varoluşu için olsun ya da olmasın belirli bir amaca yönelik eylemlilik durumunda olmayı isteyen bireyler nasıl olup da bu

eylemlilik durumundan yoksun kalabilmektedirler? İşsizliği verili bir gerçeklik olarak kabul etmeden önce, bu soruyu cevaplamaya çalışmak gerekmektedir.

Çalışmak isteyen bireylerin “işsiz” olabilmeleri için ya kendi yetenekleri

doğrultusunda seçtikleri “iş”i (zanaat, sanat, küçük üretim vs.) sürdürmelerini ya da “istihdam edilmelerini”2 engelleyen koşulları mümkün kılacak bir toplumsal mekanizma

gerekmektedir. Zira işsizlik her türlü toplumsal örgütlenme biçimi içinde doğal olarak varlık gösterebilen bir olgu değildir; özellikle geniş ve yaygın anlamda istihdam

edilememe durumuna karşılık gelecek anlamdaki kitlesel iş yoksunluğu, ancak belirli

koşullar altında ortaya çıkabilecek bir toplumsal olgudur. Bu bağlamda “istihdam”, bireylerin çalışma etkinliklerinin belirli toplumsal/tarihsel koşullara atıfla anlaşılabilecek

bir biçimini ifade eder. İşsizliğin bulunmadığı bir toplumsal yapıdan işsizlik ve onun bir

2İstihdam teriminin kökeni (employment (İng.), beschäftigung (Alm.), emploi (Fra.)) Arapça hıdmet kelimesine dayanmaktadır. Türkçe’de hıdmete güncel anlamda karşılık gelen kelime ise hizmet’tir. İstihdam etmek – ki bu terime karşılık gelen herhangi bir Latince ifadeye bu çalışma içinde ulaşılamamıştır-, to employ (İng.), beschäftigen (Alm.), employer (Fra.) “çalıştırmak”, “hizmette kullanmak”, “hizmet etmesini istemek” anlamlarını taşır. İktisat terminolojisinde ve günlük dilde istihdama karşıt olan durumu ifade etmek üzere kullanılan işsizlik terimi ise, Almanca’da boş durma anlamına gelen (arbeitslosigkeit) kelimesi ile ifade edilmektedir. Latince’de ise (cessitio) kelimesi işsizlik olarak düşünülebilir ki, yine bu kelime, boş durmaya benzer olacak şekilde aylaklık anlamına gelmektedir. İngilizce’de özellikle iktisat terminolojisinde kullanılan (unemployment) terimi ise “istihdam edilmeme” durumunu açıklar niteliktedir (Bayrak(2000), Kabaağaç ve Alova (1995), Latin & English Dictionary (1995)). Ne var ki işsizlik ifadesinin Latince ve Almanca’da olduğu gibi Türkçe’de “istihdam edilmeme durumunu” yeterince karşılayamadığı çok açıktır. Sözü geçen dillerde olduğu gibi Türkçe’de de işsizlik terimi, kişinin aylak/tembel olması ya da boş durmayı tercih etmesi gibi bir çağrışım yapmaktadır ki, bu çağrışım bireysel eksiklik/kusurları işaret eden yönüyle tartışılagelen birçok güncel sorunun anlaşılması bakımından göz ardı edilmeyecek derecede önemlidir.

3

uzantısı olarak yoksulluğun varlık gösterdiği bir yapıya geçişi temsil etmesi bakımından

kapitalizmin tarihi kritik önem taşır.

Emek ya da çalışma için değil ancak istihdam için öncelikli olarak, işçinin emek-

gücü serbest bir emek piyasasında bir meta halinde bulunmalıdır; yani istihdam edilmek için bekleyenlerle, onları istihdam etmek zorunda olanların karşılaşması

gerekir. Marx’ın da ifade ettiği gibi öncelikle “..birbirinden çok farklı türden iki meta

sahibinin, yüzyüze ve temas haline gelmesi gerekir”; temas haline geçen kesimlerden ilki, başkalarına ait emek-gücünü satın alarak ellerindeki değerler toplamını artırmak

isteyen üretim aracı sahipleri, diğeri ise kendi emek-güçlerini ve dolayısıyla emeklerini satan özgür emekçilerdir (Marx, 2007: 678). Bu durumda, piyasada satın alınan/talep

edilen ile satılan/arz edilen emek gücü arasındaki fark, o toplumdaki istihdam

edilmeyen kişi miktarına tekabül eder.

Batı Avrupa’da feodalizmden kapitalizme geçiş döneminde3 tarımsal nüfus,

kapitalizmin ilkel birikim aşamasının gerektirdiği biçimde topraksızlaştırmanın da bir sonucu olarak proleterleşmiş, serbest emek gücü haline gelmiştir. İlkel birikim

sürecinin4 temel özelliklerinden birisi “emek pazarına serbest bir proleterya yığınının sürülmüş” olmasıdır (Marx, 2007: 682). Toplumsal yapının çözülmesi ve üretim

örgütlenmesinde değişimin başlamasıyla birlikte, gitgide daha fazla işçiye ihtiyaç

doğmuş, süreç içinde, Karl Polanyi (Polányi Károly)’nin ifadesiyle (2005: 119), “ampirik meta tanımına göre meta olmayan”5 emek, meta haline gelmiştir. Yaşanılan sürecin

ürettiği dinamiklerle toplumsal yapı hızla dönüşmüş; köyler “ülkenin savunma mekanizmalarını tehdit eden, nüfusu azaltan, toprağını yıpratıp toza çeviren,

insanlarını bizar eden, onları namuslu çiftçilerden dilenci ve haydut çetelerine

dönüştüren devrimin acımasızlığına” tanıklık etmişlerdir (Polanyi, 2005: 75).

Oldukça geniş bir sürece yayılacak biçimde köylüler topraktan ayrılıp

proleterleşmiş, lonca üyeleri ve serbest işçiler mülksüzleştirilerek şehirlerde çalışmaya hazır hale gelmişlerdir. Kapitalist üretim tarzının ihtiyaç duyduğu işçileşme süreci

böylelikle “hane halkının ücretli emeğe giderek daha fazla bağımlı hale gelmesini ve/veya üretim araçları üzerindeki denetimini yitirmesini” içermiştir (Tilly, 2005: 36).

Mülksüzleşen, üretim araçları ellerinden alınan ya da serflik durumundan çıkan

insanların kitlesel düzeyde serbestleşmeleri, üretici güçlerin o günkü ihtiyaçlarıyla doğrudan ilgilidir.

Toplulukların kitlesel şekilde mülksüzleştirilmesi ve işçileştirilmesi kapitalist üretim tarzının temelini oluşturan unsurlardan birisidir. Ne var ki, kapitalist üretimin

ihtiyaç duyduğu anlamda bir işçi sınıfının oluşması, ilkel birikim döneminin

mülksüzleştirmesinden ibaret değildir. Bu bağlamda emek piyasası ve artı-değer üretimi arasındaki ilişkiye değinmek yerinde olacaktır.

Kapitalist üretim, artık-değer üretimi ve elde edilen artı-değerin yeniden sermayeye dönüşmesi hedefi doğrultusunda örgütlenen bir üretim modelidir. Kapitalist

sermaye birikimi açısından kâr ise, sürekli olarak mutlak ve/veya göreli artı-değeri

3 Feodal toplumdan kapitalist topluma geçiş sürecinde, toplumsal yapının çözülmesi, dönüşüm ile ilgili olarak geniş bir literatür ve çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. Konunun Marksist perspektif içinde ele alınışıyla ilgili olarak, Bknz. Marx (2007: 584-738), Dobb (1992), Hill (1997), Hobsbawm (2005), Huberman (1968), Thompson (2007). Çeşitli yöntem ve farklı perspektifler üzerinden ele alışlar için, Bknz. Febvre (1995), Braudel (2004a; 2004b), Polanyi (2005), Sombart (1998) Pirenne (2007), Tilly (2001; 2005), Weber (1997). Geçiş süreci ve günümüz dünyasında devletlerarası ilişkiler üzerinden sürdürülen tartışmalarla ilgili olarak Bknz. Dobb, Sweezy ve Diğerleri (2000), Frank ve Gills (2003). 4 Marx (2007:679), ilkel birikimi şöyle tanımlamaktadır; “..kapitalist sistemin yolunu açan süreç, emekçinin elinden üretim araçlarının sahipliğini alan süreçten başkası olamaz; bu süreç, bir yandan toplumsal geçim araçlarını sermayeye dönüştürür, öte yandan doğrudan üreticileri ücretli emekçilere dönüştürür. İlkel birikim denilen şey, ..üreticiyi üretim araçlarından ayıran tarihsel süreçten başka bir şey değildir. İlkel olarak görünür, çünkü, sermaye ve buna uygun düşen üretim tarzının tarih-öncesi aşamasını oluşturur”. 5 Polanyi’e göre (2005), emek dışında ampirik meta tanımına uygun olmayan iki diğer toplumsal öğe, toprak ve paradır.

4

büyütmeye dayanır. Bu bağlamda emek piyasası, emek gücü satın alan kapitalist

sınıfın üretim sürecinde el konulacak olan artı-değeri en yüksek düzeyde tutma eğilimine uygun ücret düzeyine ulaşmasına imkân verecek kadar gelişmiş ve işlevsellik

kazanmış olmalıdır. Böylelikle kapitalist üretim sürecinin tam olarak örgütlenmesinde serbest bir emek piyasasının varlığı kadar, emek gücünü arz eden kitlenin büyüklüğü

ve sürekliliği de belirleyici faktörler arasında yerlerini alırlar. Büyüklük burada,

kapitalist üretimin bir gereği olarak emek gücünü arz eden kitlenin, emek gücü talebinden daha fazla olması anlamına gelir. Süreklilik ise, mekanizmanın emek-gücü

fazlasını devamlı olarak yeniden üretmesi olarak tarif edilebilir.

Marx’ın da ifade ettiği gibi,

Kapitalist üretim süreci, bir kez örgütlenmesini tamamladı

mı, bütün direnmeleri kırar. Devamlı bir nispi artı-nüfus yaratılması, emek gücüne olan arz ve talebi ve dolayısıyla

ücretleri her zaman sermayenin gereksinmelerine uygun bir düzeyde tutar….Yükseliş halindeki burjuvazi, ücretleri

“düzenlemek”, yani bunu artı-değer yapımına uygun sınırlar içinde tutmak, işgününü uzatmak ve emekçinin kendisini

normal bir bağımlılık durumuna sokmak için, devletin gücünü

her zaman kullanır (Marx, 2007:701).

Kapitalist birikimin sürekliliği bakımından istihdam edilemeyen fazla nüfusun varlığı vazgeçilmez bir rol oynamaktadır; Marx bu kitleyi “emekçi artı-nüfus” ya da

“yedek sanayi ordusu” olarak tanımlar (Marx, 2007: 599-610). Marx’a göre emekçi

artı-nüfus, kapitalist birikimin ve bu temele dayanan zenginliğin gelişmesinin zorunlu bir ürünü olmasının yanında, tersine olarak da “kapitalist birikimin kaldıracı ve hatta bu

üretim biçiminin varlık koşulu halini de alır.…(B)üyük sanayinin bütün hareket şekli, emekçi nüfusun bir kısmını, sürekli olarak işsiz ya da yarı-işsiz insanlar haline

getirmeye” dayanmaktadır (Marx, 2007: 602-604).

Bir toplumda ortaya çıkan herhangi bir olgu (örneğin işsizlik), belirli bir üretim

sisteminin mümkün kılması ile ortaya çıkıyor, diğer taraftan hem onun varlık koşulu

hem de amacı haline geliyor ise, bu toplumsal olgunun “doğal” olduğu ileri sürülebilir mi? Şüphesiz bu sorunun yanıtı “doğal” ifadesinden ne anladığımızla ilgili olacaktır.

“Doğal” olduğu ileri sürülenden, belirli bir sürecin içinde “olağan” biçimde karşımıza çıkan, yaşamımıza içkin hale gelmesi ile kanıksadığımız bir olguyu kastediyorsak, hiç

şüphesiz işsizlik “doğal”dır. Diğer bir ifade ile kitlesel iş yoksunluğu kapitalizmin doğal

bir sonucu ve geçen zaman içinde birçok bakımdan olağanlaşmış bir toplumsal olgudur.

Eğer doğallık insanın toplumsal/biyolojik sürekliği ile o olgunun varlığı arasında evrensellik düşüncesini içeren bir ilişki üzerinden anlaşılmakta ise, işsizlik olgusu için

bu sorunun cevabının olumsuz olduğunu söylemek mümkün hale gelir. İşsizlik doğal

bir olgu değildir; biyolojik ve sosyal anlamda insan ya da toplum varoluşuna içkin değildir. Kapitalizme doğru yol alan toplumlardan önce tarihin farklı kesitlerinde

yaşamış birçok topluluk ve toplumda kitlesel düzeyde işsizliğe rastlanılmamıştır. Bu tespite özdeş olacak anlamda, serbest bir emek piyasasını içeren kapitalist yapılarda

işsizlik olgusunun ortadan tümüyle kalktığı bir döneme en azından henüz rastlanmamış olduğunu söylemek mümkündür. Savaş, doğal afet vb. faktörlerin nüfus üzerinde sert

bir etki yapması durumunda ise, istihdam eksikliği istisnai olarak ve sadece geçici

nitelikte karşımıza çıkabilir. Bu tip durumlarda yapılacak müdahale, emek hareketi (mobilitesi) üzerindeki engellemeleri ortadan kaldırma yoluyla emek arz kıtlığını

azaltma yönünde olacaktır. Kapitalist üretim örgütlenmesinin bir sonucu olarak yedek sanayi ordusu nicelik ve nitelik bakımından farklılık göstermiş olsa bile kaçınılmaz bir

5

şekilde ortaya çıkar. Yukarıda yer alan tespit, varoluşsal anlamda toplumsal yapı,

tarihsel anlamda kapitalist toplum içindeki yeri üzerinden işsizlik olgusunu tanımlamanın birinci adımıdır.

- İşsizlik Nedir ve Ne Değildir?

Bilindiği üzere sorun, birçok boyutuyla her dönemde iktisat biliminin konusu

olmuştur. Dolayısıyla sadece sorunu tanımlamak için değil, onunla mücadelenin doğru

yöntemlerini bulmak için de iktisadi analizler devreye girmiştir. “Doğal” bir olgu olamayacağını iddia edeceğimiz işsizliğin, farklı paradigmalar içinde yer almasına

rağmen çeşitli tür ve miktarlarıyla her zaman olağan bulunarak incelendiği geniş bir iktisat literatürü karşımıza çıkmaktadır.

Klasik ve Neoklasik istihdam teorisinde6 ekonominin kendiliğinden tam istihdam7

düzeyinde dengeye geleceği ileri sürülür. Tam istihdam denge düzeyinde “cari ücret düzeyinden çalışmayı kabul eden” bütün emek sahipleri iş bulabilmektedirler. Ekonomi

bu durumdayken çalışmayan kişiler iki grupta toplanmaktadırlar. Birincisi, o esnada iş arayanlar; ikincisi ise, cari ücret düzeyinde çalışmak istemeyenlerdir. J. Maynard

Keynes “İstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi” (The General Theory of Employment, Interest and Money) isimli önemli eserinin daha ilk sayfalarında (1983 [1936]: 4-6),

Klasik istihdam teorisinin8 temel önermelerini sıralarken eleştirisinin zeminini

hazırlamakta ve yukarıda belirtilen işsizlik tiplerini kavramsallaştırmaktadır.9

Daha sonraki yıllarda Monetarist iktisadın önemli temsilcisi Milton Friedman

(1968) “doğal işsizlik” kavramını ortaya atmıştır. Doğal işsizlik, yapısal işsizlik10 ile geçici işsizliğin toplamından oluşmaktadır. Bu görüşe göre eğer işçiler, iş arayıp

bulamadıkları ya da değişen teknolojinin gereklerine cevap veremedikleri için istihdam

edilemiyorlarsa, bu “doğal” bir durumdur. Doğal ifadesinin kendisini de hedef alacak anlamda 1980’lerden sonra Yeni Keynesyen iktisatçılar tarafından NAIRU

(Nonaccelerating Inflation Rate of Unemployment) ileri sürülmüştür. Bu görüşe göre ise eğer bir ekonomide işsizlik enflasyonu hızlandırmıyorsa, olağandır ve bu durumda

tam istihdam dengesi sağlanabilecektir.

İktisat kuramının liberal kanadında gelişen analizlerin birçoğunda, sadece eksik

istihdam durumunda değil tam istihdam olarak ifade edilen durumda dahi işsizlik

olağan biçimde yer alır. Niteliği ve niceliği bakımından gruplara ayrılan işsizlik, ekonomik akışın içinde diğer faktörlerle ilişkilerini de içeren farklı bakış açılarıyla ele

alınmaktadır. Ortak noktalarını vurgulamak istediğimizde, bu yaklaşımların işsizliğin varlığını verili bir gerçeklik olarak kabul ettiklerini, politika önerilerinin ise genellikle

6 Klasik ve Neoklasik paradigmayı birbirinden ayıran çok temel özellikler bulunmaktadır. Liberal iktisat düşüncesinde, emek piyasasında da diğer piyasalarda olduğu gibi kendiliğinden dengeye ulaşılacak olması temel varsayımı üzerinden, burada klasik istihdam teorisi her iki paradigmanın yaklaşımını bütünleştirecek şekilde kabul edilmektedir. 7 İstihdam iktisat literatüründe dar anlamda emek girdisinin, geniş anlamda tüm üretim girdilerinin üretim sürecinde kullanılması anlamına gelmektedir. Tam istihdam üretim düzeyi, bir ekonomide o anda mevcut olan tüm kaynakların istihdam edildiği denge durumunu ifade eder. 8 Keynes’in buradaki temel eleştirisi Neoklasik emek piyasası analizine yöneliktir. Eserde ortaya konulan analizde ekonominin tam istihdam düzeyinde dengeye gelemeyebileceği, bunun yerine eksik istihdam durumunda dengenin nasıl sağlanabileceği detaylı bir şekilde incelenmektedir. Eksik istihdamın kaynağı efektif talebin yetersizliğidir; Keynes ekonomideki talep yetersizliğinin aşılma yöntemlerini detaylı biçimde ortaya koymak suretiyle teorisini geliştirmiştir. 9 Keynes, ilk grubu geçici (frictional) işsizlik (1983: 6,15-16), diğerini ise gönüllü (voluntary) işsizlik olarak tanımlar (1983: 6,8). Ne var ki, Klasik iktisat düşüncesinin olanak tanımadığı bir diğer işsizlik türü vardır ki bu işsizlik türü Keynes’e göre (1983: 6, 22), iradi yani gönüllü olmayan (involuntary) işsizliktir. Keynes’e göre ise ekonomideki talep yetersizliği, depresyona neden olabilecek nitelikte, iradi olmayan işsizliği de içererek eksik istihdam durumunu ortaya çıkarabilir. Keynes, Klasiklerin öngörememesi anlamında beklenilenin üstünde, “olağandışı” bir işsizliğin (gönüllü olmayan) mümkün olduğunu belirtmiştir. Ekonomi bu durumdayken bile dengeyi (eksik istihdam dengesi) sağlamanın mümkün olduğu görüşü, Keynesyen iktisadı, Klasik iktisattan farklılaştıran bir diğer boyuttur. 10 Yapısal işsizlik, işgücünün teknolojik gelişmeye uyum sağlayamaması ile ilgilidir. İşgücünün coğrafik ve niteliksel bileşimlerinin talepteki ve teknolojideki değişimlere anında uyum sağlayamaması sonucunda işçilerin bir kısmının işlerini kaybetmelerinden kaynaklanan işsizlik, olarak tanımlanmaktadır (Ünsal, 2009: 92).

6

işsizlik oranının azaltılması amacına dönük olduğunu söylemek mümkündür. 2001’de

Nobel Ekonomi ödülü almış Yeni Keynesyen iktisatçı George A. Akerlof, Robert Schiller ile birlikte kaleme aldığı Hayvansal Güdüler isimli eserde, işsizliğin sebebini yüksek

ücretlere bağlamaktadır (2010: 127-136). Akerlof ve Schiller, “etkin ücret teorisinin”11 popüler bir versiyonu olarak Schapiro ve Stiglitz tarafından sunulan yaklaşımın altını

çizerek, işgücü arz ve talebinin üzerinde belirlenen ücretin “ekstra ücret” olacağını

ifade etmektedir. Yazarlara göre, “Eğer tüm şirketler, denge durumunda olduğu gibi, ekstra ücret verirse, işsizlik baş gösterecektir” (Akerlof ve Schiller, 2010: 134). Burada

işsizlikle baş etmenin bir yolu olarak ücretlerin “daha düşük düzeyde” tutulması önerilmektedir. Kaldı ki Akerlof ve Schiller’e göre (2010: 136, vurgu bana ait), işgücü

piyasasıyla ilgili bu yaklaşım, “işsizlikle ilgili hedefi vuracağı anlaşılan bir

açıklamadır. Basit ve realisttir, aynı zamanda gerçeklere uygundur… Eğer insanlar iş bulmaya gerçekten önem veriyorsa, o zaman bir makroekonomi teorisi, daimi iş alan

kıtlığının nedenini açıklayarak işe başlamalıdır. Bu teori bize tam olarak bunu sağlamaktadır”. Hiç şüphesiz iş bulmaya gerçekten önem verilmektedir. Ne var ki, bu

teorilerin bizi bu hedefe ulaştırıp ulaştırmayacağı son derece şüphelidir.

Temel problem, iktisat kuramının emek talebini reel ücretin bir fonksiyonu

olarak ele alma geleneğine dayanır. Burada iktisat terminolojisi ve düşünce sistemi üzerinden çok basit ve kısa bir soru akla gelmektedir: emek talebi, gerçekten reel

ücretin bir fonksiyonu mudur? XVIII. yy.dan beri üzerinde tartışmaların sürdüğü bu soruya, çalışmanın kapsamı içinde yanıt aramak mümkün görünmese de, konuya

ilişkin birkaç tespit yapmak mümkündür.

Teknolojinin sürekli olarak kapitalizmin hizmetine sunulduğu ve emek girdisinin daha donanımlı üretim araçları üretiminde kullanıldığı bir üretim düzeni içinde yer

aldığımız aşikârdır. Kapitalist üretimin kaçınılmaz hedefi olan artı-değer üretimi, emek zamanını, yoğunluğunu ya da verimini artırmaya dayalıdır. Böylelikle süreç içinde

sermayenin organik bileşimi12 artma eğilimi gösterecektir. Teknolojik değişim, emek verimindeki artış ve dolayısıyla sermayenin organik bileşiminin artması, mutlak biçimde

işsizliğin varlık göstereceği bir süreç doğurmaktadır. Bu yanıyla işsizlik kapitalist

üretimin olağan bir sonucudur. Konuya bu çerçeve içinden kabaca baktığımızda bile emek girdisi fiyatının düşmesinin, emek talebini artıracağını ileri sürmenin, sorunsalı

böyle bir sistem temelinde biçimlenmiş dünyadan önemli ölçüde soyutlamak anlamına geleceğini görmek mümkündür.

Daha önceki bölümde bahsedildiği üzere kitlesel iş yoksunluğu kapitalizmle

mümkün hale gelmiştir. Yani kapitalist sistemin özgül özellikleri ile hareket yasaları, işsizliği sürekli olarak yeniden yaratan bir süreç doğurmaktadır. Süreç, işçi sınıfının bir

kesimini aşırı çalışmaya, diğer kısmını ise zorunlu bir işsizliğe mahkûm ederken, bireysel kapitalistleri zenginleştirmenin bir aracı halini alarak “yedek sanayi ordusu

üretimini, toplumsal birikimin ilerlemesine uygun düşecek ölçüde hızlandırır” (Marx,

2005: 606-607). Bir önceki vurguyla da bağlantılı şekilde düşündüğümüzde, artık-

11Etkin ücret teorisi (efficiency wage models) firmaların, yetişmiş nitelikli işgücüne marjinal ürün gelirlerinden daha yüksek ücret ödemeleri durumunda, işçilerin daha verimli çalışacaklarını, böylelikle işverenlerin de daha kârlı çıkacaklarını ileri süren teoridir. Eksik istihdamın sebeplerinden birisi de budur. 12 Sermayenin organik bileşimi, kısaca, verili bir emek üretkenliği durumunda, değişen sermayenin (v), değişmeyen sermaye (c) oranı olarak tanımlanabilir. Değişen sermaye, malların üretiminde dolaysız olarak kullanılan toplam işgücünün değeri ya da ücretin satın aldığı malların içerdiği işgücü zamanıdır. Değişmeyen sermaye ise, malların üretiminde kullanılan tüm üretim araçlarının içerdiği işgücü miktarıdır (yani değişmeyen sermaye, sabit ve dolaşan sermayenin toplamına eşittir). Organik bileşim, dolaylı işgücü miktarının işgücünün değerine oranı olduğundan, herhangi bir sektörde kişi başına düşen üretim aracı miktarındaki artış, o kesimde sermayenin organik bileşimini diğer kesimlere oranla arttığını gösterir (Akyüz, 1980: 28-37). Marksist teoride sermayenin organik bileşimi ve teknik bileşimi hakkında bknz. Marx (2007: 585-602).

7

değer üretiminin, sermayenin organik bileşiminde emek girdisi aleyhine (emek talebini

azaltacak şekilde) bir süreç doğurduğu anlaşılır.

Üretim araçları, büyüklük ve etki güçleri bakımından

artarken, daha az emekçi çalıştırma araçları haline geldikleri gibi, bu durum, bir de, emeğin üretkenliğindeki

artış oranında, sermayenin emek arzını, emekçi talebinden

daha büyük bir hızla yükseltmesi gerçekliğiyle değişikliğe uğratılır. Bir yandan işçi sınıfının çalışan kesiminin aşırı

çalışması yedek ordunun saflarını şişirirken, öte yandan da bu yedek ordunun rekabet yoluyla çalışanlar üzerindeki artan

baskısı, bunları, aşırı-çalışmaya boyun eğmek ve sermayenin

diktası altına girmek zorunda bırakır (Marx, 2005: 606, vurgular bana ait).

İşsizlik, kapitalist birikimin sürekliliği adına emekçi artı-nüfusun yeniden

üretimidir. İşsizlik, hem istihdam edilenler hem de istihdam edilmeyenlere, piyasada rekabet dolayımından etki edecek biçimde ücretleri aşağıya doğru baskılar. Böylelikle

artık-değer üretimine en elverişli ücret seviyesi, işçinin sadece kendi yeniden üretimini

sağlayacak geçimlik düzeye kadar inebilecektir. Bu bakımdan işsizlik, cari ücret düzeyinde çalışmayı kabul etmeyen bireylerin toplamını gösteren bir olgu değil, aksine

giderek daha nitelikli hale gelerek verimi artan işgücünün, daha düşük ücretlere razı olmasını sağlayan, buna rağmen tamamıyla ortadan kalkması mümkün olmayacak bir

olgudur.

İşsizlik, mülksüzleşen, üretim araçları elinden alınan insan topluluklarının istihdam edilmeye mahkûm olması, ancak onlara istihdam olanaklarının

sunulmamasıdır; bir meta olarak satılmak zorunda olan emek-gücünün satılamamasıdır. İstihdam edilmeye mahkûmiyetin en önemli ve yaygın sonuçlarından

birisi, emeğine ve ürettiği ürüne yabancılaşan insan çoğunluğudur. Kaldı ki üretim ilişkileri ile işbölümünün bugün ulaştığı koşulları göz önüne alıp konuya yabancılaşma

olgusunu da içerecek şekilde bakarsak, işten yoksun kalış sadece işsizleri değil,

çalışanların da büyük çoğunluğunu içermektedir.

Nesnel gerçekliğe bakıldığında işten yoksun kalmanın en önemli sonucunun

geçinme olanağının daralması yani kaba tanımı üzerinden yoksullaşma olduğunu söylemek mümkündür. Yoksullaşma, her dönemde bir şekilde “yardım” olgusunu

gündeme getirmiştir. Eğer işsizlik yukarıda tarif edilen türde bir olgu ise, “işsizlere

yardım” toplumsal yaşam içinde nasıl bir alana denk düşmektedir? Şüphesiz ki bu sorunun yanıtı için, yardımın ne olduğu ya da onun bir sosyal politika aracı olup

olmadığı tartışmasına girecek şekilde, yoksul yardımlarının tarihine dönmek gerekmektedir.

Sosyal Yardım İşsizler İçin Neden Gereklidir?

Sosyal yardımın tarihi, XVI. yüzyıldan XX. yüzyıl refah devleti uygulamalarına kadar, ana hatlarıyla “çalışma hayatını örgütleme çabası” olarak tanımlanabilir (Fox-

Piven ve Cloward’dan aktaran Buğra, 2008: 46). Bu aşamaya kadar getirilen tartışmada hali hazırda kabul edilmiş olan bu tanımı, çalışmanın içeriğine uygun bir

düzeye ulaşana kadar açmak gerekecektir.

Son derece geniş bir zaman diliminde ve farklı toplumlarda izlenilen sosyal yardım ve hibe uygulamalarına bakıldığında, dönemsel karakteristiği belirleyen farklı

8

anlayışlar göze çarpar. Bu anlayışları ise üç başlık altında toplamak mümkündür:

Paternalizm, laissez faire ve refah devleti. Bu anlayışlar ile sosyal yardım olgusunun karşılıklı etkileşimi ve aralarındaki ilişkiselliğin tarihi, şüphesiz tartışmaya açılımlar

getirecek, böylelikle sosyal yardımın toplum yaşamındaki farklı boyutlarını görünür kılmak da mümkün olabilecektir.

- Paternalizm: Sahte Sevgiye Dayalı Otorite13

Batı Avrupa’da özellikle İngiltere’de yoksul yasalarının tarihi XVI. yy.’a14 kadar uzanır. Tudor Dönemi İngiltere’sinde Eski Yoksul Yasaları olarak adlandırılan yasalar

1576, 1589 ve 1601 tarihlerinde yürürlüğe girdiler. Bu yasalara göre işsiz ve iş göremez yetişkinler Eski Yoksul Yasaları kapsamında, çalışanlar ise Zanaatkârlar

Yönetmeliği kapsamında değerlendiriliyorlardı. Yoksul yardımları yerel düzeyde

örgütleniyordu, yani imparatorluk ölçeğinde genel bir standart yoktu.

1662’de yoksulların bir parish’ten15 diğerine göçünü önlemek amacıyla Yerleşim Yasası çıkarıldı. İlerleyen dönemlerde sanayinin ihtiyaçlarının zorlamasıyla da birleşince, yoksul göçünü önlemek amacıyla çıkartılan Yerleşim Yasası 1795’de

gevşetildi ve parish’lere bağlı serflik ortadan kaldırıldı. Böylelikle “ulusal” nitelikte bir emek piyasasının oluşması yönünde önemli bir adım atılmış oldu.

Proleterleşmenin önemli ölçekte yaşandığı bu dönemde mülksüzleşen kitleler,

(işçiler ve işsizler), paternalist devlet anlayışına göre kurgulanan yasalar kapsamında yönetilmişlerdi. Uygulamalar bu açıdan aristokrasi ile burjuvazinin çatışması ekseninde

belirlenen gereklilikleri de yansıtmaktaydı. Dönem, Sanayi Devrimi’nin en canlı yıllarıydı. Laissez-faire anlayışı siyasi bağlamından hareketle iktisadi yaşamın birçok

alanına nüfuz eder olmuştu. XVIII. yy.’ın sonlarına doğru liberal anlayış nihayet iktisadi

korumacılık ve himayecilik karşısında yükselişe geçti.

Yapılanmasını sürdüren emek piyasası çeşitli kesimlere önemli yararlar

sağlamaya devam ediyor ancak ortaya çıkan sosyal yıkımın ölçeği de bir taraftan büyüyordu. Bu koşullar altında İngiltere’de yerini Laissez Faire’e bırakmadan önce

paternalist anlayış, 1795’te Speenhamland Yasası’nın16 yürürlüğe girmesiyle kendisini tekrar gösterdi. Yasayla, yoksullara kazançlarından bağımsız belirli bir asgari gelir

sağlanmasına, tahıl fiyatlarına göre belirlenen bir ölçüt üzerinden gelirlerin

desteklenmesine karar verilmişti (Polanyi, 2005: 125,126). Bu yasayla birlikte “aile” yardımın temel birimi haline geldi. Diğer taraftan Eski Yoksul Yasaları’nın aksine

yasanın kapsamına hem işçiler, hem de işsizler alınmıştı.

Kapitalist üretimin genişlemesiyle XVIII.yy.’ın sonlarına doğru “İngiliz toplumu,

gerek hâkim sınıfların kendi aralarında ve gerekse de emekçilerle hâkim sınıflar

13 “Paternalizm: Sahte Sevgiye Dayalı Otorite” ifadesi Richard Sennett’in Otorite isimli kitabının 2. Bölüm başlığıdır (2011: 59). Pater” kelimesi latince “baba” anlamına gelmektedir. Paternalizm siyasal iktidarın yapılanışında korumacı-himayeci anlayışın egemenliğini ifade eder. Sennett’e göre (2011: 66), “paternalizm sözleşmesiz erkek egemenliğidir”. Sennett eserde, Patriyarşi, Patrimonyalizm ve Paternalizme dayalı otorite anlayışlarının özellikleri ve farklılıklarını ortaya koymaktadır. Ayrıca Polanyi eserinde (2005: 152), Speenhamland sistemine atıfla paternalizm için “ne idüğü belirsiz insancıllık örneği” ifadesini kullanır. 14 XVI. yy. artık feodal yapının çözülmekte olduğu, güçsüzleşmeye başlayan aristokrasi ile birlikte ticaret burjuvazisinin geliştiği, serflerin topraklarından ayrıldığı ve işçileşmeye başladıkları döneme denk düşer. Bu süreç içinde hem kırsal hem kentlerde sürdürülen üretim ve üretimin örgütlenme biçimi de dönüşmeye başlamıştır. Coğrafi keşiflerin gerçekleşmiş, uluslararası ticaretin nitelik ve ölçek bakımından değişim göstermiş olduğu bu dönemde, tüm bu değişimlerin bir sonucu olarak Batı Avrupa’da iktisadi yaşama genel olarak Merkantilist anlayış egemen olmuştur. 15 Parish, feodal toplumsal yapılarda kiliselerin yönetiminde bulunan arazi. 16 Speenhamland Yasası, iş göremez yoksulların yanında, kötü çalışma koşullarında, düşük ücretler karşılığında çalışan işçilerin yaşamayı sürdürebilecekleri geliri onlara sağlamaktaydı. Bu yasa yürürlükteyken işverenler ücretleri istedikleri gibi düşürebiliyorlar, işçiler ise tembel de olsalar çalışkan da olsalar aç kalmayacaklarını biliyorlardı (Polanyi, 2005: 126-131). Hiç kimsenin aç kalmaktan korkması gerekmiyordu çünkü ne kadar az kazanırsa kazansın parish onlara bakmakla yükümlüydü (Güngör ve Özuğurlu, 1997: 5). Böylelikle 1795-1834 yılları arasında “rekabetçi” bir emek piyasası Speenhamland Yasası ile engellenmiş oldu (Polanyi, 2005: 125).

9

arasında derinleşen çelişki ve mücadelelerle” sarsılmaktaydı (Güngör ve Özuğurlu,

1997: 3). Tüm bu sınıfsal mücadeleler arasında ortaya çıkan sosyal yıkımın sonuçlarıyla baş etmek üzere devletin, işçiler ve işsizleri birlikte kapsayan emek

piyasası müdahalesi, sorunu ortadan kaldırmak şöyle dursun, onu derinleştirmiş ve hatta dönüştürmüştü. Peki bu süreç nasıl işledi?

Bir önceki bölümde kurulan argümana dönecek olursak, paternalist

düzenlemeler ve Speenhamland Yasası’ndan beklenilmeyen bir olgu doğduğunu söylemek mümkündür: Speenhamland Yasası işsizliği artırmıştır. Bu durum iki açıdan

son derece çelişkili gibi görünebilir: İlk çelişki uygulanan politikanın başarısızlığı ile ilgilidir; işsizliğin sonuçlarıyla mücadele stratejisi nasıl olup da işsizliği artıran bir rol

oynamıştır? Diğeri ise işsizlik ve yedek ordu arasındaki doğrusal ilişkiye dairdir:

işsizliğin artmasına neden olan bir yasa, neden beklenilenin aksine yedek ordunun zayıflamasına yol açmıştır?

Bu durumun kendine özgülüğünü ön plana çıkaracak şekilde aynı açıklama her iki soruyu da yanıtlamaktadır: Dönemin koşullarında, yasayla birlikte işsizler artmış

ama yedek ordu güçlenmemiştir çünkü yasa son derece tuhaf bir şekilde “çalışmak istemeyen işsizler” ve “az çalışmayı tercih eden işçiler” ortaya çıkarmıştır. Bu tuhaflığın

tek bir kaynağı yoktur: kapitalist bir toplumda, emeğine ve ürettiğine yabancılaşmış

insanlar için çalışmanın temel sebebi, geçinme/yaşama zorunluluğudur. Yasa ile birlikte -bir ölçüde de olsa- yaşamak için çalışma zorunluluğu ortadan kalkmıştır.

Böylelikle üretken kapitalistler karşısında belirli bir ücret düzeyinden istihdam edilmeye hazır olması beklenen kitle daralmıştır; yani yasayla emek piyasasının “rekabetçi”

olması engellenmiştir. Bu koşullar altında istihdam edilmeye gönüllü kişilerin sayısını

artırmak, ücretlerin yükseltilmesi ile gerçekleştirilebilecektir. Yasanın oluşturduğu karmaşık ekonomi şaşırtıcı sonuçlar ortaya çıkarmış, “ücret desteklemelerinin, adeta

mucizevî bir biçimde herkese, hatta yardım alanlara bile zararı dokunduğuna göre, uygulamanın özünde zararlı olduğu” sonucu ortaya çıkmıştır (Polanyi, 2005: 131).

Bir diğer taraftan bu gelişmeler birikimin hızı ve artık-değerin büyüklüğüne keskin biçimde olumsuz etki etmiştir. Geçirilen sürecin özgünlükleri, bu türden sonuçlar

ortaya çıkaran bir yasanın kaldırılması gereğini açıkça gözler önüne serer. Polanyi’nin

de ifade ettiği gibi (2005: 303, vurgu bana ait), “muhtaç durumdakilere insaniyet namına yardım edilmesi gerekirken, işsizlere sanayi namına yardım edilmemesi”

gerekmiştir. Yaşanılan bu gelişmeler, liberallerin sorunun piyasa mekanizması yoluyla aşılması gerektiği yönündeki argümanlarına toplumsal meşruiyet kazandırmış, bu

açıdan laissez-faire anlayışının yükselmesine de hizmet etmiştir.

- Laissez-Faire: Bırakınız Yoksul Kalsınlar

Bu dönemin rekabetçi emek piyasası tartışmaları, emek gücünün verimi ve

emek arzının düşüşü olgusunun bir sonucu olarak “yardım faaliyetinin toplumu tembelleştirip tembelleştirmediği” gibi ahlaki bir değerlendirmeyi pragmatik düzeyde

içerir. Paternalizim sahte sevgiye dayalı olduğundan buna elbette şaşırmamak gerekir.

Yaklaşık 40 yıl yürürlükte kalan Speenhamland Yasası’ndan sonra kabul edilen 1834 Yeni Yoksul Yasası ile birlikte, önceki dönemlerdeki uygulamalara yön veren

paternalizm anlayışı önemli ölçüde terk edilmiş, Laissez faire ile devlet müdahalesi arasındaki ikiliğe hapsedilerek ele alınan emek piyasası ise böylelikle diğer piyasalar

gibi görünmeyen el’e teslim edilmiştir.

1830’ların başında, toplumu piyasa ekonomisine döndürme görevini üstlenen

İngiliz orta sınıfı amacına fazlasıyla ulaştı (Güngör ve Özuğurlu, 1997: 11). Diğer

taraftan yeni yasa, “yoksul işçi” ile “düşkün”ü birbirinden keskin şekilde ayırmıştı.17 Yasayla birlikte yoksulları barındıran parishler, daha büyük Birlik’ler haline getirildi.

17 Polanyi bu ayrımı (2005: 155), modern anlamda işçi sınıfının doğumu olarak nitelendirmektedir.

10

Birliklere bağlı çalışma evlerinde yaşam koşulları oldukça kötüydü ama böylelikle

yoksul yardımının maliyeti düşmüş oluyordu. Yoksul ailelerin parçalanmasını hızlandıracak şekilde, insanlar yaşa ve cinsiyete göre tasnif ediliyorlar; yedi yaşın

üzerindeki çocuklar ailelerinden ayrılıyorlardı (Güngör ve Özuğurlu, 1997: 11). Friedrich Engels’in (1974: 418), bu yerlerin yoksulların sığınması için değil, adeta

verilen “hizmetten faydalanmadan” yaşama umudu olan herkesin dörtnala kaçması için

yapıldığına ilişkin tespiti anlamlıdır.

Rekabetçi emek piyasasındaki görünmeyen el, hem emek piyasası içinde

kalanlar hem de piyasanın dışarıda bıraktıkları açısından sorunu çözememiştir. Paternalist himayecilikten vazgeçerek, rekabetçi bir emek piyasası adına atılan her

adım, yaşamını sürdürebilmek için çalışmak zorunda olan işçilerin, üretimden aldıkları

payın giderek daralmasına yani gelirlerin düşmesine sebep olmuştu. Laissez-faire’li yılların sonunda ortaya çıkan tablo korkunçtu: “1901’de yapılan bir araştırmaya göre

nüfusun %28’i fiziksel yaşamını sürdürebilmek için gerekli gelir standartının altında” yaşar duruma gelmişti (Evans’tan aktaran Güngör ve Özuğurlu, 1997: 1). Bununla

birlikte kapitalist üretim büyümüş, ulusal ve uluslararası ticari ilişkiler biçim değiştirmiş, birikim ivme kazanmıştı.

Tüm bu gelişmeler, farklı eğilimlerden beslenen toplumsal muhalefetin

yükselmesine sebep olmuş, örgütlü işçi hareketi ve sendikacılık da dönüşüm geçirmiştir. Yaklaşık bir asır boyunca devlet politikaları üzerindeki egemenliğini

sürdüren laissez-faire, “Büyük Bunalım”ı hazırlayan sorunlarla baş edemeyerek inişe geçmiştir. Diğer taraftan işçi sınıf hareketi ve toplumsal mücadele ile birlikte, sosyal

politikada artık kollektivizmin önem kazanacağı anlayışı gelişmeye başlamıştır.

- Refah Devleti ve Sonrası

Görünmeyen el sayesinde piyasaların kendiliğinden dengeye gelmesi gerektiği,

ancak bunun gerçekleşmeyişinin sarsıcı şekilde deneyimlendiği “Büyük Buhran” sonrası dönemde iktisat anlayışına Keynesyen18 eğilim derin biçimde etki etmeye başladı.

Böylelikle Büyük Buhran ve II. Dünya Savaşını izleyen yıllarda devlet-toplum ilişkisinin yeniden yapılanmasında “refah devleti”19 anlayışı etkin duruma geldi. Keynesyen

paradigmanın yanı sıra Avrupa sosyalist düşüncesinin entelektüel ve politik etkileri,

Sovyet Rusya siyasal-iktisadi yapılanması refah devletinin düşünsel ve toplumsal geri planını hazırlayan faktörler arasında yer aldı. Bu bağlamda dönemin koşullarını

birbiriyle çatışan ama çatışmasına rağmen bir arada bulunan iki zorunluluk açısından değerlendirmek mümkündür.

Erken kapitalistleşen Batı Avrupa ülkelerinde özellikle İngiltere’de güçlenen işçi

sınıfının sendikal mücadelesi bu dönemde hem ücretler, hem sosyal haklar konusunda belirleyici rol oynayacak düzeye ulaşmıştır. Bu anlamda iki kutuplu dünyanın

dinamiklerini dikkate aldığımızda, kapitalist toplumda refah devleti politik açıdan bir zorunluluk olarak da karşımıza çıkmaktadır. Diğer taraftan, kapitalist ekonomilerin

sermaye birikiminin önünü tıkayan “eksik tüketim krizini” aşmak gibi bir iktisadi

zorunluluğu vardır. Dolayısıyla talep-yanlı iktisat politikalarının hayata geçirilmesi, aynı zamanda birikimdeki tıkanıklığı açmak için öngörülen bir reçete olarak da düşünülebilir.

Kamu harcamalarının artışı, vergi ve ücret politikaları, emek piyasası müdahaleleri yoluyla tüketim harcamalarının artması, metaların ölüm parendesi (salto mortale) atlamasını sağlayabilecektır. Bu bağlamda kapitalist refah devleti, halkın ve oluşturulan

18 Keynesyen iktisat, öncelikli olarak piyasaların düzenlenmesinde devlet müdahalesini öne çıkartmış, eksik tüketim krizlerinin ortaya çıktığı ekonomilerde kamu harcamalarını artırmayı temel alan iktisat politikaları önermiştir. Kamu harcamalarındaki artış gelirlerin artmasına sebep olacak, gelirlerin artışı, toplam talebi artıracaktır. Artan toplam talep böylelikle öncelikle tüketim ve çeşitli mekanizmalar aracılığıyla yatırımlar ile istihdam düzeyini olumlu yönde etkileyecektir. 19 Refah devleti ve refah devletinin gelişimi, sosyal politika anlayışının toplumsal etkileri konusunda farklı perspektifler olarak bknz. Gough (1979); Offe (1984); Esping-Andersen (2006a, 2006b); Buğra (2008: 65-82); Özuğurlu (2003).

11

politikaların sermayenin değişen ihtiyaçlarına uygun hale getirilmesidir; diğer taraftan

işçi sınıfının ihtiyaçlarının karşılanması, refah düzeylerinin yükseltilmesi için piyasa güçlerinin uyguladığı baskılardır (Gough, 1979).

En genel ifade ile söylenebilir ki refah devletinde sosyal politika anlayışı, vatandaşlık ve sosyal hak zemini üzerine yerleştirilmiştir.20 İşsizlik sorunsalı özelinde

düşünüldüğünde de “sosyal hak” kavramının, dönemin ruhunu tanımlayan en önemli

kavramlardan birisi olduğunu söylemek mümkündür. Burada önemle vurgulanması gereken nokta, sosyal hak ve vatandaşlık üzerinden tanımlanan modern sosyal politika

kavramının, toplumsal yaşamın birçok boyutunu kuşatan bir niteliği bulunduğudur. Diğer taraftan vatandaşlık statüsü21 vurgusu, bireylerin sınıf konumu içindeki yerine

alternatif olarak sunulması bakımından oldukça önemlidir; zira refah devleti içinde

düzenlenen sosyal politika anlayışı, kapitalizm ve yurttaşlar arasında sağlanacak uzlaşının bir aracıdır da. Bu anlamda refah devletinde yurttaşlık statüsü ve yeni sosyal

politika anlayışının işçi sınıfı, sınıfın politik hareketi ve mücadele alanları üzerindeki etkileri araştırma konusu olmayı sürdürebilecek bir olgu olarak karşımızda

durmaktadır.

Tüm bunların konumuz açısından önemi, birkaç tespitle özetlenebilir. İlki sosyal

yardımın, hak temelli sosyal politika anlayışı içinde tanımlanmaya başlamasıdır. Bu

aşamada hatırlanması gereken, sosyal yardımın, modern anlamda sosyal politika olgusundan daha önce varlık göstermeye başlamış olmasıdır. Sosyal yardımlar ancak

bu dönemle birlikte bir sosyal politika aracı olarak kabul edilir hale gelmiştir. Kaldı ki sosyal yardımın sosyal politika sepeti içinde düşünülmesi, yardım sorunsalının zeminini

de değiştiren bir rol oynar. Bu anlayış, sosyal yardım olgusuna -belirli bir ölçüde de

olsa- hem paternalizmden, hem de laissez-faire’den sıyrılma olanağını da sağlar.

Bir diğer önemli unsur, bu süreçte sosyal harcamaların kamu harcama kalemi

haline gelmiş olmasıdır. Sosyal yardımın toplam değerine gelirler yönünden baktığımızda, kamu yardımlarının da toplam talep bileşenlerinden olarak, tüketime

yöneleceğini söylemek mümkündür. Bu da piyasa güçlerinin ya da işverenlerin refah devleti ve sosyal yardım anlayışından yana bir tavır takınabilecekleri anlamına

gelmektedir ki, konumuz açısından son derece önemli bir detaydır.

1970’li yıllarda ortaya çıkan koşullar, sermayenin değersizleşme problemini aşma yönünde hareketini gündeme taşımıştır. Böylelikle 1980’lerle birlikte sanayileşmiş

Batı ülkelerindeki refah devleti uygulamaları ve kurumlar, Neoliberal anlayış tarafından güçlü bir saldırıya uğramıştır. 1980’lerle birlikte erken ve geç kapitalistleşen ülkeleri de

içerecek şekilde bir dizi pratik hayata geçirilmiştir. Süreç, devletin küçülmesi ve

özelleştirme, eğitim sağlık gibi kamusal hizmetlerde özel sermaye yatırımlarının artışı, uluslararası sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, üretim örgütlenmesinin yeni

koşullar altında yeniden yapılanması gibi önemli değişikliklere sahne olmuştur. Talep yanlı Keynesyen politikalar ve bunları tamamlayan sosyal politika önlemlerinin

sürdürülemez oldukları fikri, neoliberal ideolojinin en önemli unsurlarından biri haline

gelmiştir. Bu durumu “sosyal politikada paradigma dönüşümü” olarak nitelemek mümkündür (Özuğurlu, 2003). Sağlık, eğitim, konut, sosyal güvenlik ve çeşitli sosyal

hizmetler alanlarını kapsayan kamu hizmetlerinin bütçe içindeki paylarının ve etkinlik düzeylerinin zayıflaması meyli ortaya çıkmıştır. Ne var ki, en azından Türkiye’de

20 Rasyonel esaslara dayalı korporatist niteliği ile sosyal politika kavramı, dünyada ilk sosyal güvenlik örgütlenmesini gerçekleştiren Bismarck Almanya’sı tarafından literatüre kazandırılmıştır. XIX. yy.’ın son çeyreğindeki Bismarck dönemi Almanya’sında uygulanan sosyal güvenlik anlayışı, modern refah devletinin kurumsal olarak yerleşmesinin geri planında yer alan olgulardan birisidir. Bismarckyan ve İngiltere sosyal güvenlik sistemlerinin tarihsel dönüşümü konusunda bir çalışma için bknz. Akyüz (2008). 21 Yurttaşlığın gelişimi ve sosyal sınıf yurttaşlık konusu için bknz. Marshall (2006). T.H. Marshall’a göre yurttaşlık kurumunun siyasal ve sosyal haklar boyutu kapitalizme potansiyel bir tehdit oluşturur; bu argümana göre sosyal bölüşüm üzerinde bir basınç unsuru olan yurttaşlık kurumu, kapitalizme zıt bir yapı oluşturmaktadır.

12

geçirilen süreçte, aynı temayülün sosyal yardımlar için geçerli olduğunu söylemek pek

mümkün görünmemektedir.

Türkiye’de Sosyal Yardım

Geç kapitalistleşen ülkelerden birisi olarak Türkiye’de toplumsal yapı, kapitalist

üretim örgütlenmesinin bir gereği olarak hızlı bir dönüşüm süreci geçirdi. Kırsal nüfus,

farklı dönemlerin birikim anlayışına uygun biçimlerde, özel ve kamu kurumlarında istihdam edilmek üzere işçileşti. Sanayileşmenin çeşitli dönemlerine özgü ücret ve

istihdam politikaları uygulandı. Kırsal ilişkilerin ve tarımsal üretim tekniklerinin dönüşmesi ile birlikte, köylerden koparak kentlerde biriken kitleler zaman içinde işsizlik

ve dolayısıyla yoksulluk sorunuyla karşı karşıya kaldılar. Bu sorun, Türkiye

kapitalizminin farklı birikim biçimleri ile yerel ya da küresel düzeyde varlık gösteren ekonomik krizlerin yarattığı koşullar altında, çeşitli uygulamalar yardımıyla giderilmeye

çalışıldı. Türkiye Cumhuriyeti’nin sosyal politika anlayışı ve uygulama biçimleri zaman içinde değişim gösterse de, “hayırseverlik” sosyal yardıma her zaman örtük ya da açık

biçimde eşlik etti.

Cumhuriyet tarihinin tek parti dönemi devletçi dönem olarak anılmaktadır.

Sosyal politika açısından anlamlı gibi görünmesine rağmen bu dönemde yoksullukla

mücadele, devletin sorumlulukları arasında yer almamıştı. 19. yüzyılın liberal ortamında ciddi önem kazanan “gönüllü hayırseverlik”, Türkiye’de devletçi dönemin

yoksulluk yaklaşımı içinde gayet belirgin bir nitelik taşımaktaydı (Buğra, 2008: 98). Devletin yoksul yardımı yapması gerektiği fikri, gönüllü hayırseverliği gündeme

getirirken, işin dini boyutu da günümüze kadar çeşitli biçimlerde kendini gösterdi

(Buğra, 2008: 128).

Refah devletinin ortaya çıktığı yıllarda erken kapitalistleşen ülkelerde hayata

geçirilen uygulamaların, Türkiye’ye de çeşitli etkileri olmuştu. 1960’larla birlikte içe yönelik sermaye birikimi doğrultusunda ithal ikameci sanayileşme stratejilerinin

uygulamaya geçişi, üretimin dolayısıyla işgücünün yapılanması üzerinde belirleyici rol oynadı. Bu dönemde sanayi sektörünün gelişmesi, endüstri temelli iş olanaklarının

artması anlamına geliyordu. İş olanaklarındaki artış ve tarım sektörünün yapısal

dönüşümü beraberinde yoğun bir şekilde kırdan kente göç olgusunu getirdi. Köylü yoksulluğu ve kentli yoksulluğu ayrışmasına rağmen aynı dönemlerde farklı

nitelikleriyle bir arada yer aldılar.

İşgücünün, gelişen sektörlerin ihtiyaçları doğrultusunda yapılanması ile birlikte,

Türkiye yedek sanayi ordusunun yönetilmesini kapsayan bir süreç ortaya çıktı. Hızla

değişen bu yapı içinde emekçi kesimlerde örgütlülüğün artışı çalışma hayatının düzenlenmesine elbette etki etmiş, sendikal haklar, sosyal güvenlik, işsizlik sigortası,

asgari ücret politikaları, emeklilik düzenlemeleri, iş kazalarına yönelik önlemler farklı zamanlarda sürdürülen mücadelelerin de etkisiyle iş yaşamına dâhil olmuşlardır.

Bütüncül anlamda değerlendirildiğinde, Türkiye’de kalkınma hedefini gerçekleştirmek

üzere yapılan her hamle, dönemin siyasal ve toplumsal unsurlarıyla etkileşerek, sosyal haklar ve sosyal politikanın biçimlenişinde rol oynamıştır. Böylelikle sosyal politika,

işçiler ve işsizlerin gündelik yaşam pratiklerinden çalışma koşullarına kadar birçok alana etki ederek, bütüncül olarak çalışma hayatının örgütlenmesi içinde önemli bir

faktör olarak yer almıştır.

Neoliberalizm, 1980’lerle birlikte diğer birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de

hâkim iktisadi anlayış olarak karşımıza çıkmaktadır. İhracata dayalı sanayileşme ve

dışa yönelik sermaye birikimini temsil eden bu anlayış, devletin hem piyasada bir aktör olarak hem de piyasaya müdahale gücü bakımından etkinlik alanının daraltılması

anlayışına dayanır. Aynı zamanda bu dönem, sosyal devlet anlayışının eleştirildiği, hatta toplumdaki bireylerin her şeyi devletten beklememeleri yönünde eğilimlerin

13

arttığı bir dönem olmuştur. Bu anlayışın sosyal politikada iki boyutlu bir eğilimi ortaya

çıkardığını söylemek mümkündür. Bu eğilim sosyal sorunları “hayırseverliğe” havale etme eğilimidir. Ne var ki bu eğilim “devletin sosyal yardım konusunda ciddi bir rol

oynaması gerektiğinin farkına varılması” ile birlikte düşünülmelidir (Buğra, 2008). Özellikle 1980’lerden itibaren Türkiye’de yoksullara yardım sürecinin muhafazakâr

liberal anlayış içinde şekillendiği göze çarpmaktadır. Buğra (2008: 195), muhafazakâr

liberalizmin “net bir biçimde İslami renklere bürünmüş olarak ortaya çıkışı ve kurumları ve ideolojisi ile sonuna kadar kapitalist bir düzenin işlerliğine ciddi bir katkı yapmaya

başlaması ise, Adalet ve Kalkınma Partisi döneminde” gerçekleştiğini belirtmektedir. Hayırseverlik ve yardımseverlik sadece işsizlerin değil emekçilerin de gündelik

pratiklerine keskin biçimde etki eder bir nitelik kazanmıştır.

Türkiye’de 2000’li yıllarla birlikte neoliberal politikalar muhafazakâr renklere bürünmüştür. Yine de saklanılması güç bir gerçek tüm çıplaklığı ile karşımızda

durmaktadır. Türkiye ekonomisi açık bir şekilde “istihdam yaratmayan büyüme” ile karşı karşıya kalmıştır. Üretim biçiminin kazandığı yapısal özellikler ve süreç içinde

ortaya çıkmış olan istihdam yaratmayan büyüme, işgücünün yapılandırılma biçimi olarak esnek zamanlı işler, taşeronluk, sözleşmeli işçilik, enformel çalışma gibi

uygulamaların yaygınlaşması ile de son derece ilgilidir. Çalışma olanaklarından yoksun

kalmış insanlar, işsizlik ve yoksulluktan kurtulma arzusu içinde “her türden iş” biçimini kabullenmek zorunda kalacaktır ve böylelikle işgücüne içerilmeyi bekleyen yedek ordu,

gerektiğinde sanayinin ihtiyaçlarını karşılayabilecektir. Mustafa Sönmez’in de vurguladığı gibi (2010: 83), “ucuzlatılmış emek ortamından istediği yatırımı ve üretimi,

ihracatı gerçekleştiren firmaların, hep ellerinin altında devasa büyük, sürekli genişleyen

ve uysallaşan bir işsiz ordusu” birikmektedir ve “istihdam yaratmayan büyüme, bir anlamda yeni sermaye birikiminin güvencesi” olur.

Grafik 1. 2000-2011 Türkiye GSYİH (1998 sabit fiy.ile) Grafik 2. 2000-2011

Türkiye İşsizlik Oranı (%)

Kaynak :TÜİK Verileri

Yukarıdaki grafiklerde ekonomideki büyüme ve üretim artışı ile birlikte işsizliğin de artma eğilimi gösterdiği görülmektedir; işsizlik büyümeyle birlikte artmıştır. Mevcut

verilere göre bunun tek istisnası krizin açığa çıktığı dönemdir. 2008 ortalarında hissedilir hale gelmeye başlayan ekonomik krizinin etkilerinin açıkça ortaya çıktığı 2009

yılında, GSYİH düşme eğilimi göstermiş, bununla birlikte işsizlik oranında ani bir

yükseliş ortaya çıkmıştır. Bu beklenilen bir durumdur çünkü firmaların büyük bir kısmı, krizle birlikte maliyet düşürücü ilk önlem olarak işçi çıkarma yoluna başvurmaktadırlar.

Sonraki dönemde üretimdeki genişleme eğilimi ile birlikte istihdam da artmış, işsizlik

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

GSY

IH (

00

0.0

00

TL)

Yıllar

0

5

10

15

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

İşsi

zlik

Ora

nı (

%)

Yıllar

14

yaklaşık olarak kriz öncesi düzeye inmiştir. Son iki yılda düşme eğilimi sergilediği için

bizi sevindiren işsizlik oranı, 2011’de 2002 yılı düzeyine inebilmiştir. Diğer taraftan GSYİH 2011 yılında 114.889 milyar TL.’ye ulaşmıştır. Yani ekonomi, 2002 yılına göre

reel olarak yaklaşık % 58 büyümüştür. Ekonomik büyüme ve üretim artışının işsizlik sorununu çözmeye yetmediğini görmek bakımından bu veriler son derece anlamlıdır.

Sonuç itibarı ile karşımızda duran tablo son derece sarsıcıdır: 2011 yılı sonu

itibarı ile Türkiye’deki toplam işsiz insan sayısı 2,615 milyon kişidir. Farklı kriterler üzerinden yapılan araştırmalara bakıldığında bu ülkede yaşayan yoksul insan kitlesinin

10 milyon kişinin üzerinde olduğu görülmektedir. Bu koşullar altında kamu, işsizliğe bağlı olan ya da çalışmayla birlikte varlık gösteren yoksul kesimlere yönelik yardım

mekanizmasını işlevselleştirmek zorunda kalmıştır. Daha önce de ifade edildiği gibi,

yoksul toplulukların yaşamsal koşullarını belirleme süreci, devletin bu yöndeki faaliyetlerini ve yardım olgusunu toplumsal hayırseverliğe dayandırarak yönettiği bir

süreç olmuştur. Çünkü devletin bir kamu politikası olarak bu fonksiyonu tamamıyla üstlenmesi hizmetin “hak temelli” sağlanması anlamına gelir ki, bu alanda faaliyet

gösteren kamu kuruluşlarının sundukları raporlara bakıldığında bunun sakıncalı bulunduğu göze çarpmaktadır.

T.C. Başbakanlık Sosyal Yardım ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün (SYDGM),

22-23 Temmuz 2008 tarihinde yayınlanan “Sosyal Yardım ve Proje Destek Faaliyetlerinin Etki Analizi Araştırması Çalıştay Raporu”nda şu ifade yer almaktadır:

Yardımların lütuf değil; hak temelli olarak verilmesi gerektiği; öte yandan Devlet kanalıyla yürütülen sosyal yardımın bir

hak olarak verilmesi halinde sosyal yardımların fayda

sahipleri üzerinde bir beklenti oluşturarak vatandaşların kolaycılığa alışmasına neden olabileceğinin de göz

önünde bulundurulması gerektiği konusunda mutabakata varılmıştır (SYDGM, 2008:2, vurgular bana ait).

Rapora göre, sosyal yardım sağlanan birey, vakfa tekrar geldiğinde durumu

değerlendirilmeli, “eğer işe başlama konusunda herhangi bir gelişme yok ise bir

sonraki yardım uygulaması biraz daha aralığı uzatılarak verilmeli, böylelikle yapılan yardımın yardım yapılan kişinin üretim ve istihdamdan uzaklaştırmaması sağlanmaya

çalışılmalıdır”. Ayrıca, birey ya da haneye verilen sosyal yardım miktarları asgari ücretin belirli bir oranıyla sınırlandırılmalıdır (SYDGM, 2008).

SYDGM, 2004 yılında Başbakanlığa bağlı bir Genel Müdürlük olarak kurulmuştur.

Fona aktarılan gelirlerin kaynağı, gelir-kurumlar vergisi, trafik para cezaları, faiz gelirleri, RTÜK gelirleri ve diğer bazı gelir kalemlerinden oluşmaktadır. Fonun

finansmanında, ağırlıklı olarak ücretli kesim tarafından ödenen Gelirler ve Kurumlar Vergisinin payı oldukça büyüktür.

SYDGM’ye bağlı çeşitli vakıflar bulunmaktadır. Bu vakıflar aracılığıyla yardım ve

hibeler belirli ölçütlere dayalı olarak yoksul kitlelere aktarılmaktadır, bu aktarımlar, gıda ve yakıt (kömür) yardımlarını içeren periyodik transferler, vakıflara transferler, sağlık

transferleri, eğitim transferleri, aile destek transferleri gibi başlıklar altında kategorize edilmektedir. Aşağıdaki tablo ve grafikte SYDGM’nin vakıflar ve diğer araçlar yolu ile

uyguladığı yardımlar ve kurum giderlerin yıllık bazda toplam tutarları verilmiştir.

15

Tablo.1 2002-2011 Yılları Arası SYDGM Verileri

YIL

SYDGM TARAFINDAN

YAPILAN

TOPLAM AKTARIMLAR (TL)

FİNANSMAN KAYNAĞI

OLARAK KULLANILAN

VERGİ TUTARI (TL)

VERGİLERİN

YARDIMLARI

KARŞILAMA ORANI (%)

2002 892.195.000,00 750.212.000,00 84,09

2003 651.990.000,00 463.291.000,00 71,06

2004 1.347.846.000,00 626.996.000,00 46,52

2005 1.304.664.099,00 864.790.035,00 66,28

2006 1.389.543.909,00 1.140.041.667,84 82,04

2007 1.413.757.199,63 1.262.054.883,67 89,27

2008 1.797.079.768,00 1.586.636.645,00 88,29

2009 2.379.375.367,00 1.693.062.208,00 71,16

2010 2.292.256.838,89 1.754.937.276,93 76,56

2011 2.276.808.480,59 2.098.296.881,58 92,16

Kaynak : SYDGM Etkinlik Raporlarındaki veriler derlenerek hazırlanmıştır.

Grafik 3. 2002-2011 Yılları Arası SYDGM Tarafından Aktarılan Fonlar ve

Finansmanı

Konuyla ilgili çalışmalar yürüten bir diğer kamu kurumu ASAGEM’dir. Başbakanlığa bağlı olarak 2004’te kurulan Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü

(ASAGEM), 2011’de Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın kurulması ile birlikte Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü (ATHGM) ismiyle, bu bakanlığa bağlanmıştır. Sözü

geçen kurum, “Sosyal Yardım Alan Aile Bireylerinin Yardım Algısı ve Yoksulluk Kültürü”

konulu bir rapor yayınlamıştır (ATHGM, 2008). Bu rapordan çıkan sonuçlardan bazıları şöyledir:

Merkezi idarenin tek başına sosyal politikaları, sosyal

yardımları üstlenmek ve sadece kamusal sosyal yardım sistemine dayalı bir sosyal yardım sistemi kurmak

yerine, sosyal politikanın sağlanmasında rol oynayan aile,

akraba ve komşulardan oluşan sivil kesim ve dini kurumlar, özel sektör ve işletmeler, sivil toplum

kuruluşları ile yerel yönetimlerin bu alandaki katkılarını yönlendirmesi, kurumlar arasında koordinasyonu sağlaması

ve sistemi bütünüyle yönetmesi beklenmektedir.

0

500.000.000

1.000.000.000

1.500.000.000

2.000.000.000

2.500.000.000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

TUTA

R (

TL.)

Yıllar

VAKIF TARAFINDAN YAPILAN TOPLAM AKTARIMLAR (TL)

FİNANSMAN KAYNAĞI OLARAK KULLANILAN VERGİ TUTARI (TL)

16

…birbirleriyle koordinasyon içinde hareket etmeyen kamu

kesimi, özel sektör ve sivil topluma ait aktörlerin varlığı başlı

başına kaynak israfının nedenlerini oluşturmaktadır. Bu çoklu yapı sosyal yardımların miktar ve nitelik olarak yeterli düzeye

ulaştırılmasına imkan vermemekte, gerçek muhtaçların tespit edilememesine, mükerrer yararlanmalara, toplumda

sosyal yardım bağımlısı bir kitlenin oluşmasına ve

sosyal yardım alma alışkanlığının doğmasına yol açmaktadır.

… Ailenin yanı sıra sivil toplum kuruluşlarının,

Diyanet İşleri Başkanlığı’nın ve yerel yönetimlerin sosyal yardım alanındaki katılım ve katkısını

artırmaya yönelik önlemler alınmalı, bu kurumların

potansiyelini açığa çıkaracak yasal ve kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır (ATHGM, 2008, vurgular bana

ait).

Cumhuriyet tarihinin başından itibaren yoksullara yardım yapılmaktadır; ancak yardım mekanizmasının, işsizler ve işçilerin yaşamlarına dair ortaklıklar ve ayrışmaları

düzenleyecek şekilde 2000’li yıllarla birlikte yoğunlaştığı ve sürecin kurumlar kanalıyla

sistematize edildiği görülmektedir. Ayrıca yardım için ayrılan fonun, Grafik 3.’te de görüldüğü üzere her geçen yıl büyüdüğü göze çarpmaktadır. Son 11 yılın verilerine

bakıldığında, GSYİH’nın arttığı, diğer taraftan işsizlik oranının kriz sonrası genişleme dönemi istisnası dışında azalmayıp aksine yoksulluk gibi artış eğilimi sergilediği

görülmektedir. Bununla birlikte kamu yardım tutarı, işsizlik ve yoksulluktaki artış

oranından bile büyük bir oranda katlanarak, her geçen yıl büyümektedir. 2011 yılındaki işsizlik 2002 yılı ile yaklaşık olarak aynı seviyedeyken, sadece SYDGM tarafından

yapılan yardım miktarı 2,5 kat artmıştır.

Çalışma hayatının kendisiyle birlikte yedek ordunun yeniden üretimi de dönemin

gereklilikleri doğrultusunda kamu iradesi tarafından yönetilmekte, günün koşullarına uygun şekilde süreç geçmişte olduğundan daha detaylı ve sistematik yaklaşımlarla ele

alınmaktadır. Nüfus artışı ve işsizlik oranındaki artış dikkate alındığında, milyonlara

karşılık gelen bu kitlenin yönetimi kamu iradesinin karşısında bir zorunluluk olarak durmaktadır. Sistematize ediş sürecinin ardına bir “sosyal devlet söylemi”

yerleştirmeye çalışmak mümkündür elbette; ancak bu söylem sosyal devletin varlığını göstermeye yetmeyecektir. Hiç şüphesiz bu söylemin, iş yaşamın örgütlenişi üzerinde

ve toplumsal yaşamın çeşitli alanlarında kendini ortaya çıkaran somut karşılıkları

olmalıdır. Genel anlamda değerlendirmek gerekirse, Türkiye’de sosyal politika ve özellikle kamu yardım uygulaması, günümüz döneminin eğilimleriyle bütünleşmiş

durumdadır. Paternalizmin sahte sevgisine dayanak oluşturmak adına dinsel unsurlar aktif tutulmaktadır. Paternalizm ise, kapitalist örgütlenmenin neoliberal biçiminin

ürünlerini (ayıplarını) kapama aracı olarak işlev görmektedir. Sonuç itibarı ile bugün

Türkiye, muhafazakâr liberal anlayışın paternalizmle sentezlenebildiği bir coğrafya olma özelliği taşıyan bir ülkedir. Üstelik muhafazakâr liberalizm-paternalizm sentezi

sadece yardım olgusu ile değil, toplumsal yaşamdaki türlü halleriyle kendisini açık/örtük gösterir durumdadır.

17

Değerlendirme

İşsizliğin çeşitli söylemler kanalıyla olağanlaşmış olduğu günümüzde, birçokları için düşkünlük/yoksulluk doğal bir sonuç, bazen “kader”, bazıları için ise kendi

eksikliklerinin bir sonucudur. Kamu iradesiyle işsizlik ölçeğinin gerektiğinde kontrol altına alınması, sonuçlarının ise geliştirilen “doğru” yöntemlerle azaltılabilmesi

birçokları için yeterli görülmektedir. Oysa ki bu türden yaklaşımlar, neden bazılarının

(ölçülebildiği kadarıyla Türkiye’de bugün yaklaşık 2.5 milyon kişi) işsiz kalmak zorunda olduğunu açıklamaya yetmediği gibi, sorunu köklü şekilde çözecek yöntemleri

türetebilme potansiyelinden de yoksundurlar.

Kapitalist toplumlarda yaşam döngüsü, değişim ilişkileri merkezlidir. Üretimin

realizasyon sürecindeki daralma/yavaşlama eğilimi ise kapitalist toplumda her zaman

karşılaşılan bir durumdur. Bu iki unsur harcamaların ekonomik akıştaki önemine işaret eder. Gelirlerin artışıyla genişleyecek satın alma gücü, piyasada erimeyi bekleyen meta

stokuna yöneltilir. Uygulanan istihdam ve ücret politikalarıyla birlikte düşünüldüğünde işsizlere ayrılan fon, toplam talep bileşeni haline gelmektedir. Reel sektörü etkisi altına

alan krizin sermaye birikimine olumsuz etkileri dikkate alındığında, kapitalistlerin kamu yardımları konusundaki muhtemel desteklerini anlamak pek de zor olmayacaktır.

Kapitalistlerin kamu yardımından yana olmaları için tek sebep realizasyon

zorunluluğu değildir. Aynı zamanda bu fon, gelirsiz kaldıkları dönemde işsizlerin yeniden üretimini sağlayarak, kitleleri gerektiği zaman üretimde kullanılmak için hazır

durumda tutmaktadır -ki bu durum Grimm Kardeşlerin çok bilinen masalındaki cadının, hapsettiği Hansel’i yemeden önce beslemesini anımsatır-. Bu durumda kapitalistlerin

yoksul yardımlarından şikâyetçi olmalarını sağlayacak sebeplerden en belirgin olanı,

sosyal politika anlayışının ve yoksul yardımının, -Speenhamland Yasası’nda olduğu gibi- işçiler ve işsizlerin çalışma isteğini azaltmasına neden olacak bir içerikle

uygulanması olabilir.

Kamu kaynaklarının yoksul yardımı olarak toplumda belirli kesimlere aktarılması,

bir anlamda işsizlerin yeniden üretim maliyetinin toplumsallaştırılmasıdır. Maliyetin toplumsallaştırılmasının ardında paternalist bir devlet anlayışı, refah devleti, Türkiye’de

son dönemde olduğu gibi paternalist hayırseverliğin liberalizmle sentezi bulunabilir. Bu

durumda konunun kritik noktası, yardımdan faydalanacak kesimlerin yardımları hak temelli aldıklarını ya da bunun kamu yönetimini elinde tutanların/iktidarın bir “lütfu”

olduğunu düşünmeleri arasındaki fark olacaktır.

Bu türden düşünüş biçimleri, onları “kendi kaderleri” ile baş başa bırakmayacak

bir iktidar için kerameti kendinden menkul bir “yüce”liğin yolunu açarak, iktidarı

yeniden üretmenin kanallarından birini besleyecektir. Başarılı ve etkin araçlarla uygulandığında iktidarı yeniden üretmeye hizmet eden bu uygulamalar, asıl olarak

kapitalizmi insani ve toplumsal açıdan da sürdürülebilir kılma işlevini yürütür. Sömürü ilişkisine dayalı bir mekanizmanın açtığı yaraları, bu mekanizmanın sürekliliği adına

tedavi etmeye çalışır. Üstelik finansman, ücretli işçi/emekçi kesimlerin vergileri

aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bölüşüm sorunsalı üzerinden bakıldığında yardımlar, insani olmayan yaşama hapsedilmiş kitlelerin suskunlukları karşılığında toplumsal

artıktan pay almaları olarak da düşünülebilir. Emekçi artı-nüfusun üretilmesi işçiler ile kapitalistler arasında, emekçi artı-nüfusun yönetilmesi ise işsizler ve iktidar arasındaki

bağımlılık ve sadakat ilişkisini sürekli olarak yeniden kurar. Bu mekanizma Marx’ın da ifade ettiği gibi (2007:733), ücretli işçiyi, ücretli işçi olarak yeniden üreten, aynı

zamanda, sermaye birikimiyle orantılı olarak bir nispi ücretli işçi artı-nüfusunu da

üreten, “kapitalist üretimin büyük güzelliği”dir.

Toplumu oluşturan insanların büyük bir çoğunluğu için ücretli işçi/emekçi olma

zorunluluğu, kapitalist toplumların en önemli gerçeklerinden birisidir. Bu toplumlarda istihdam edilmiş olmak öyle büyük bir başarıdır ki, insanların büyük bir çoğunluğu için

18

yetenek ve isteklerinin, istihdam edildikleri işin niteliğiyle sınırlandırılışı ya da istihdam

edilmek dışında pek bir seçeneklerinin olmaması göz ardı edilebilir. Yaşam döngüsünü merkezde tutmanın yolu bir kez keşfedildiğinde, sorunu işçilik ve işsizlik ikiliğine

hapsetmek pek de zor değildir.

Sosyal politika adı altında farklı kesimlerin desteğini alan yoksul yardımı gibi

uygulamalar, sadece bir toplumu oluşturan insanların kendi geçimini sağlayamayışının

anormalliğini gizlemekle kalmaz, insanları kendi geçimini sağlayabilen varlıklar olarak yaşamanın büyük önemine de inandırır. Bu şekilde yapılanmış toplumlarda elbette

insanların “eyleme” gücü, sömürü ilişkisinin bir tarafı olmalarından ötürü halihazırda bulunmaktadır. Kaldı ki tarih bu gücün açığa çıktığı bir dizi olaya sahne olmuştur. Hiç

şüphesiz bu anlamda işçinin kendini sınıf içindeki bir bireye dönüştürmesi hayati önem

taşıyacaktır. Ne var ki hatırlanması gereken nokta, sömürüsüz bir dünya kurma kapasitesinin emekçilerin emeğine içkin olduğu kadar, farkındalıkla açığa çıkacak insan

yaratıcılığı ve dönüştürücülüğüne de muhtaç olduğudur.

KAYNAKÇA

Akerlof, G. A. ve R. J. Schiller (2010) Hayvansal Güdüler, İnsan Psikolojisi Ekonomiyi Nasıl Yönlendirir ve Küresel Kapitalizm İçin Niçin Önemlidir, İstanbul: Scala.

Akyüz, Y. (1980) Sermaye, Bölüşüm, Büyüme, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF.

Akyüz, F. (2008) “Sosyal Yardımdan Sosyal Sigortaya: Bismarckyan ve İngiltere Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Tarihsel Dönüşümü”, The Journal of International Social

Research, 1 (5): 58-70.

Bayrak M. F. (ed.) (2000) Almanca-Türkçe, Türkçe-Almanca Sözlük, İstanbul: Alfa.

Braudel, F. (2004a) Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm XV.-XVIII. Yüzyıllar: Gündelik Hayatın Yapıları, çev. M. A. Kılıçbay, Ankara: İmge.

Braudel, F. (2004b) Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm XV.-XVIII. Yüzyıllar, Mübadele Oyunları, çev. M. A. Kılıçbay, Ankara: İmge.

Buğra A. (2008) Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika, İstanbul: İletişim.

Cevizci, A. (2003) Felsefe Sözlüğü, Ankara: Paradigma.

Dobb, M. (1992) Kapitalizmin Gelişmesi Üzerine İncelemeler, çev. F. Akar, İstanbul:

Belge.

Dobb, M., P. Sweezy, C. Hill, K. H.Takashi, R. Hilton (2000) Feodalizmden Kapitalizme Geçiş, çev. Ç. Yetkin, İstanbul: Kaynak.

Engels, F. (1974) İngiltere’de Emekçi Sınıfların Durumu, çev. O. Emre, İstanbul: Gözlem.

Esping-Andersen G. (2006a) “Toplumsal Riskler ve Refah Devletleri”, A.Buğra ve Ç.Keyder (der.), Sosyal Politika Yazıları içinde, İstanbul: İletişim.

Esping-Andersen G. (2006b) “Altın Çağ Sonrası? Küresel Bir Ekonomide Refah Devleti İkilemleri”, A.Buğra ve Ç.Keyder (der.), Sosyal Politika Yazıları içinde, İstanbul: İletişim.

Febvre, L. (1995) Uygarlık, Kapitalizm ve Kapitalistler, çev. M. A. Kılıçbay, Ankara: İmge.

19

Frank, A. G. ve B. K. Gills (der.) (2003) Dünya Sistemi, Beş Yüzyıllık mı, Beş Binyıllık mı?, çev. E. Soğancılar, Ankara: İmge.

Friedman, M. (1968) “The Role of Monatary Policy”, American Economic Review, 58:

1-17.

Güngör F. ve M. Özuğurlu (1997) “İngiliz Yoksul Yasaları: Paternalizm, Piyasa ya da Sosyal Devlet”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Gelişme ve Toplum

Araştırma Merkezi Tartışma Metinleri, (03). http://www.politics.ankara.edu.tr/eski/dosyalar/tm/SBF_WP_03.pdf indirilme

tarihi: 25 Aralık 2011)

Gough, I. (1979) The Political Economy of the Welfare State, London: Mc Millen.

Hill, C. (1997) 1640 İngiliz Devrimi, çev. N. Kalaycıoğlu, İstanbul: Kaynak.

Hobsbawm, E. (2005) Devrim Çağı 1789-1848, çev. B. S. Şener, Ankara: Dost.

Huberman, L. (1968) Man’s Worldly Goods, New York: Monthly Review.

Kabaağaç, S. ve E. Alova (1995) Latince Türkçe Sözlük, İstanbul: Sosyal.

Keynes (1983) The General Theory of Employment, Interest and Money, Cambridge:

Macmillan.

Latin & English Dictionary (1995) The Bantam New College, New York: Bantam.

Marshall, T.H. (2006) “Yurttaşlık ve Sosyal Sınıf”, A.Buğra ve Ç. Keyder (der.), Sosyal

Politika Yazıları içinde, İstanbul: İletişim.

Marx, K. (2005) 1844 El Yazmaları, çev. M. Belge, İstanbul: Birikim.

Marx, K. (2007) Kapital: 1.Cilt, çev. A. Bilgi, Ankara: Sol.

Offe, C. (1984) Contradictions of the Welfare State, London: Hutchinson

Özuğurlu, M. (2003) “Sosyal Politikanın Dönüşümü ya da Sıfatın Suretten Kopuşu”,

Mülkiye Dergisi, XXVII (239): 59-74

Pirenne, H. (2007) Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. U.

Kocabaşoğlu, İstanbul: İletişim.

Polanyi, K. (2005) Büyük Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, çev. A.

Buğra, İstanbul: İletişim.

Sennett, R. (2011) Otorite, İstanbul: Ayrıntı.

Sombart, W. (1998) Aşk, Lüks ve Kapitalizm, çev. N. Aça, Ankara: Bilim ve Sanat.

Sönmez, M. (2010) Teğetin Yıkımı, Dünyada ve Türkiye’de Küresel Krizin 2009 Enkazı ve Gelecek, İstanbul: Yordam.

T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü (2008) Sosyal Yardım Alan Aile Bireylerinin Yardım Algısı ve Yoksulluk Kültürü,

http://www.athgm.gov.tr/upload/mce/eskisite/files/kutuphane_59_Sosyal_Yardim_Algisi_ve_Yoksulluk_Kulturu.pdf indirilme tarihi : 1 Nisan 2012.

T.C. Başbakanlık Sosyal Yardım ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (2008) Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün Sosyal Yardım ve Proje Destek Faaliyetlerinin Etki Analizi Araştırması Çalıştay Raporu, 22-23 Temmuz 2008,

http://www.sosyalyardimlar.gov.tr/upload/mce/2008-2010/arastirma_raporlari/sydgm_etki_analizi_arastirmasi_calistay_raporu.pdf indirilme tarihi: 10 Haziran 2012.

20

T.C. Başbakanlık Sosyal Yardım ve Dayanışma Genel Müdürlüğü (2009) Stratejik Plan 2009-2013, http://www.sosyalyardimlar.gov.tr/upload/mce/2008-2010/birimler/strateji/plan_programlar/stratejik_plan_2009_2013.pdf indirilme

tarihi :15 Temmuz 2012.

Tilly, C. (2001) Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu 990-1992, Çev.

K.Emiroğlu, Ankara: İmge.

Tilly, C. (2005) Avrupa’da Devrimler 1492-1992, Çev. Ö. Arıkan, İstanbul: Literatür.

Thompson, E. P. (2007) İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu, Çev. U. Kocabaşoğlu, İstanbul:

Birikim.

Ünsal E. (2009) Makro İktisat, Ankara: İmaj.

Weber, M. (1997) Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Z. Aruoba, İstanbul:

Hill.