Isparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik, Arkeoloji Dergisi XX, (2015),181-194.

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

ARKEOLOJİ DERGİSİ

XX (2015)

ISSN 1300 - 5685

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

ARKEOLOJİ DERGİSİ XX (2015)

© 2015 İzmir/Türkiye ISSN 1300 - 5685

Sahibi: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi adına Dekan Prof. Dr. Ersin Doğer Sorumlu Müdürü: E.Ü. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü adına Prof. Dr. Eşref Abay

ARKEOLOJİ DERGİSİ hakemlidir ve yılda bir kez basılmaktadır. TÜBİTAK/ULAKBİM kriterlerine uygun olarak yayınlanmaktadır.

Published once a year.

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ'nin izni olmadan ARKEOLOJİ DERGİSİ'nin hiçbir bölümü kopya edilemez. Alıntı yapılması durumunda referans gösterilmelidir.

Yazıların yasal sorumluluğu yazarlara aittir. It is not allowed to copy any section of ARKEOLOJİ DERGİSİ without the permit of

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ

ARKEOLOJİ DERGİSİ'ne gönderilen makaleler aşağıdaki web adresinde bu cildin son sayfalarında belirtilen formatlara uygun olduğu takdirde yayınlanacaktır.

Articles should be written according to the guideline mentioned in the following web adress or on the last pages of this volume.

ARKEOLOJİ DERGİSİ'nin yeni sayılarında yayınlanması istenen makaleler için yazışma adresi: Correspondance addresses for following submissions for ARKEOLOJİ DERGİSİ

ARKEOLOJİ DERGİSİ Ege Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü

Bornova 315110 İZMİR-TURKEY

Diğer İletişim Adresleri Other Correspondance Addresses:

Fax: 00.90.232.388 11 02 web: arkeolojidergisi.ege.edu.tr [email protected]

Baskı MAS Matbaacılık A.Ş.

Hamidiye Mh. Soğuksu Cd. No: 3 Kağıthane - İstanbul/Türkiye Tel: +90 212 294 10 00 [email protected] Sertifika No: 12055

Dağıtım / Distribution Zero Prod. Ltd.

Tel: +90.212.244 75 21 - 249 05 20 [email protected] - http://www.zerobooksonline.com

mailto:[email protected]



http://www.zerobooksonline.com

ARKEOLOJI DERGISI EGE ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD

M. Nezih AYTAÇLAR Eşref ABAY

Fulya DEDEOĞLU Aytekin ERDOĞAN

DANIŞMA KURULU / EDITORIAL ADVISORY BOARD

Güven B A K I R

Tomris B A K I R

Hasan M A L A Y

Altan Ç İLİNGİ R O Ğ L U

Ersin D O Ğ E R

Ege Üniversitesi

Serra D U R U G Ö N Ü L

Mersin Üniversitesi

Turan EFE Şeyh Edebali Üniversitesi

Armağan E R K A N A L

Coşkun Ö Z G Ü N E L

Nuran Ş A H Î N Abdullah YAYLALI

ISSN 1300 - 5685 İZMİR 2015

Ege Yayınları 2015 - İstanbul

ARKEOLOJİ DERGİSİ

Cilt/Volume XX 2015

K A Z I R A P O R L A R I / F I E L D REPORTS

A Y T E K Î N E R D O Ğ A N - M E H M E T N E Z Î H AYTAÇLAR: Milas-TKİ Kazıları Işıkdere Oda Mezarı

(Milas-TKI Excavations: Işıkdere Chamber Tomb) 1-20

M A K A L E L E R / ARTICLES

IŞIL DEMİRTAŞ: Güvercinkayası Damga Mühür ve Mühür Baskıları

(Güvercinkayası Stamp Seals and Sealings) 23-39

P I N A R ÇAYLI-IŞIL D E M Î R T A Ş - Î . B A N Ü D O Ğ A N : A Preliminary Study of Exchange and Bartering

(Aksaray'ın Köylerinde Değiş Tokuş Üzerine Bir Ön Çalışma) 41-56

H A L U K SAĞLAMTÎMÜR-EMRÜLLAH K A L K A N : Late Chalcolithic Pottery Assemblage from Başur Höyük

(Başur Höyük Geç Kalkolitik Dönem Çanak Çömlek Geleneği) 57-88

D A V U T YÎĞÎTPAŞA: Doğu Anadolu Bölgesi Geç Demir Çağı Ritonları

(Late Iron Age Rhytons of Eastern Anatolia) 89-112

C E L A L ŞÎMŞEK-MUSTAFA B Î L G Î N - M E H M E T Ü K U N A K : Laodikeia Nekropolleri ve Mezar Tipleri

(The Nekropoleis of Laodikeia and Grave-Types) 113-159

C E N K E R ATİLA: Roman Glass Vessels in Sivas Museum

(Sivas Müzesi'ndeki Roma Dönemi Cam Vazoları) 161-179

M U R A T FIRAT: İsparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik

(A Group of Bronze Statues from İsparta Museum) 181-194

M U R A T T Ü S U N - A Y Ş E A Y D I N : Fethiye Müzesi'nden İki Ünik Kakasbos/Herakles/Maseis Tasvirli

Adak Steli

(Two Unique Votive Stelae of Kakasbos/Heracles/Maseis) 197-205

Yayın Kuralları / Rules of publication 207-210

İsparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik [A GROUP OF BRONZE STATUETTES FROM İSPARTA MUSEUM]

MURAT FIRAT

Anahtar Kelimeler:

Bronz, Heykelcik, İsparta Müze, Roma Dönemi.

Key Words: Bronze, Statuette, İsparta Museum, Roman Period. ÖZET Antik dönemin en önemli sanat kollarından plastik eserlerin bir yansıması olan İsparta Müzesi'nden bir bronz heykelcik grubu, bu çalışmada irdelenmiştir. Müze envanterine başka müzelerden bağış, satın alma ya da müsadere yöntemi ile kazandırılmış oldukları için bu eserlerin buluntu alanları ve kontekstleri belirsizdir. Dolayısıyla, heykelcikler analojik olarak değerlendirilmişlerdir. Bu bağlamda yapılan incele-meler sonucunda ise irdelenen eserlerden 3 tanesinin Hermes/Merkür ve bir tanesinin Herakles olduğu net biçimde anlaşılmıştır. Ayrıca, 5 numaralı heykelciğin Virtus veya Attis olabileceği görülmüştür. Bu-nunla birlikte, gerek bölgesel olarak düşünüldüğünde gerekse Attis kültünün Anadolu'da Roma Dönemi boyunca yaygın olduğu bilgisinden hareketle, bu heykelciğin Attis figürü olduğu çıkarımına ulaşılmıştır. Değerlendirmeye aldığımız iki hayvan figürü açık biçimde tanımlanabilmiştir. Bunlardan ilki güçlü gövde yapısıyla bir boğa heykelciğidir. İkincisi ise küçük bir kaide üzerinde kuş figürüdür. Bunlar dışında kalan son iki eserin ise yakın örneklerden hareketle kandil kulp parçası ve ayağı olarak kullanıldıkları belir-lenmiştir. Kronoloji sorunu, bu çalışmanın bir başka problemi olarak ortaya atılabilir. Bu noktada, her eser için farklı sonuçlara ulaşılmış; ancak genel olarak bu heykelciklerin M.Ö. 1.-M.S. 3. yüzyıl arasında üretilmiş oldukları anlaşılmıştır.

ABSTRACT A group of bronze statuettes, a reflection of the plastic artifacts of one of the most important art forms from the ancient times, was examined in this study. These artifacts were brought into the İsparta Muse-um inventory by donations, purchase or confiscation from other museums. As a result, their discovery location and context is uncertain. Therefore, the statuettes were evaluated analogically. The result of the investigations clearly reveal three of the artifacts to be Hermes/Mercury and one Heracles. In addition, it was observed that the statuette number 5 is either Attis or Virtus. However, considering that Attis cult was widespread in Anatolia during the Roman period, the conclusion is that this statuette is an Attis figurine. Two animal figures we assessed could be clearly defined. The first of these is a bull statuette with a strong body structure. The second is a bird figurine on a small pedestal. The two last remaining artifacts, after compared with other close samples, were determined to be used as a candle handle and base. Chronology can be raised as another problem in this study. At this point, different results are reached for these arti-facts; but in general, it is understood that these figurines were made between 1st B.C and 3rd Century AD.

Giriş İsparta Müzesi envanterine kayıtlı olan, vit-rinde sergilenen, 5 adet bronz insan ve 4 adet bronz hayvan heykelciği bu çalışmada irde-lenecektir. 1 Bu eserler satın alma, müsade-re veya bağış şeklinde Müze envanterine ka-

1 Eserleri çalışabilmem gerekli izinleri sağlayan Müze Müdürü Mustafa AKASLAN'a, Müze'de yürütülen çalışmalar sırasında yardımcı olan Müze uzmanları Özgür PERÇİN ve Şerife IŞIK'a, değerli bilgileri ve kitaplığı ile çalışmaya destek olan Yrd. Doç. Dr. Fikret ÖZCAN'a çok teşekkür ederim.

tıldıkları için kontekst malzeme değildirler. Dolayısıyla eserlerin buluntu alanları (antik kent, tapınak, nekropolis alanı, konut, vb.) be-lirsizdir. Bu nedenle, çalışmamızda yer verilen eserler analojik yöntemle değerlendirilecek, yakın benzerler ve diğer plastik sanatlara özgü kıstaslardan elde edilecek kronolojik veriler doğrultusunda tanıtılacaktır. Bu noktada, eser-lerin değerlendirilmesine geçmeden önce kısa biçimde hammadde ve bileşenleri hakkında bilgi vermek gerekir. Genel anlamda metalden, özelde ise bronzdan yapılan sanat eserleri en

Arkeoloji Dergisi (2015) 181

182 Murat Fırat ADerg XX

erken süreçlerden itibaren üretilen çok değerli ürünler olarak dikkati çeker.2 Bu sanat ürün-lerinin önemli ölçüde üretildikleri hammadde olan bronz, bakır ve kalayın alaşımı olarak tanınır. Araştırmacılara göre en uygun bronz, içerisinde %10 oranında kalay bulunan alaşım-dır.3 Bu oranın günümüze kadar ulaşan eser-lerde %67-%95 arasında değişkenlik gösterdiği de ileri sürülmüştür.4 Bronz içerisindeki metal oranlarının bölgesel farklar ortaya koyduğunu gösteren önemli bir çalışmada, bronzun temel bileşenlerinin yanı sıra, Anadolu orijinli Hitit eserlerinde çok düşük oranlarda olsa bile, ko-balt ve demir izleri tespit edildiği de belirtil-mektedir.5 Plastik eserlerin üretiminde ise kimi zaman çinko ve kurşun karışımlı bronz-lardan yararlanılmıştır.6

Bronz eserlerin yapım teknikleri bir başka il-ginç unsurdur. Antik dönemde, genellikle bir kaç ayrı kalıpta dökülen bu eserlerin birleştiril-mesi için kullanılan temel yöntemler mekanik veya metalürjik olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bunlar ise çekiçle döverek birleştirme, perçin-leme, eritip birleştirme veya lehimleme şek-linde sıralanmaktadır.7 İncelediğimiz eserler-den üç tanesi hariç, neredeyse tamamı iki ayrı kalıptan üretilmiş ve metalürjik yöntemlerle birleştirilmiştir. Bu eserlerden son ikisi tek bir kalıptan elde edilmiştir. 5 numaralı eser ise ap-liktir. Bu heykelciğin sadece ön tarafı işlenmiş olup, arka kısmı düz bırakılmıştır.

Eserlerin Tanıtımı Bronz işleme, çok zahmetli ve karmaşık bir

2 Genel kanının aksine Çayönü, Beldibi, Hallan Çemi, Aşıklı Höyük vb. bölgelerde yaşayan Anadolu'nun yerli halkaları bronzdan önce de hematit, malakit, vb. metal içeren başka cevherleri tanımaktaydılar. Bu metallerden küçük fragmanlar da ürettiler. Bkz., BosTANcı 1967: 51-60; Ö Z D O Ğ A N vd., 1994: 103-122; ÖzDoĞAN ve P A R Z I N G E R 2000: 83- 93; Y A L Ç I N 2000: 19.

3 Es in 1969: 107.

4 SAVAŞ 2006: 9. 5 Scott ve Podany tarafından gerçekleştirilen

çalışmada irdelenen bronz eserlerde saptanan diğer alaşımların bölgesel bir farklılık ortaya koyduğu da belirtilmektedir. S C O T T ve P O D A N Y 1990: 35-38, Tablo I.

6 SAVAŞ 2006: 9. 7 Daha geniş bilgi için bkz., R I C H T E R 1915: XXI-XXVII;

L E C H T M A N ve S T E I N B E R G 1970: 5-10; G Ü R L E R 2004: 12-13.

sanat olmasına karşın, antik dönemin bronz plastik eserleri oldukça başarılı ürünler olarak dikkati çeker.8 Bu sanatın ürünleri maalesef çok fazla ele geçmez. Bunun en büyük nedeni, metalin eritilerek kolaylıkla başka bir amaca yönelik kullanılabilmesidir. Dolayısıyla, kazı alanlarında yürütülen stratigrafik çalışmalarda nadiren saptanan bu eserlerin tarihlenmesin-de, gerek kendi içerisinde gerekse yakın sanat kollarına (pişmiş toprak ya da taş malzeme-den üretilen çağdaş plastik eserler) ait ürünler arasında yürütülecek olan stilistik analizler ön plana çıkar. Bu doğrultuda irdelediğimiz İsparta Müzesi örneklerinden ilki ayakta, ola-sılıkla ince bir khlamys giyen erkek heykelcik-tir (Lev. 1, No. 1). Sağ kol gövdeden dışa doğru açılmış ve daha sonra dirsekten bükülerek ileri uzatılmıştır. Figür tam olarak belli olmamakla birlikte sağ elinde bir para kesesi (marsupium) tutmaktadır. Sol kol vücuda yapışık biçimde aşağı doğru uzatılmış ve dirsekten büküle-rek gövde önünde bırakılmıştır. Heykelcik sol eliyle hem kıyafetini hem de omzuna doğru uzanan ayrıntısız ve basit yuvarlak biçimli kerykeionu tutmaktadır. Eserin saç detayları belirsizdir. Buna karşın baş üzerinde duran pe-tasos bir taç formuna sahiptir. Heykelcik Erken Klasik Dönem'den beri özellikle Polykleitos

8 1800'lü yılların sonlarından itibaren gerçekleştirilen birçok farklı kitap ve makale çalışmasında, bu sanatın antik döneme ait ürünleri (heykel, heykelcik, kabartma, aplike vb.), yapım teknikleri, kullanım alanları vb. hususlar tartışılmıştır. Geniş bilgi için bkz., R E I N A C H ve P O T T I E R 1883: 440-447; H O L L E A U X 1890: 602-603; H E R O N de VILLEFOSSE 1894: 105-114; J A M O T 1894: 151-164; F R O E H N E R ve T Y S Z K I E W I C Z 1895: 137-144; R I C H T E R 1915; SPELEERS 1927: 46-48; R I C H T E R 1943: 365-378; B R U N S 1947; K E N T - H I L L 1947: 248-256; Roes 1950: 221-228; M A R C A D E 1951: 224-232; ROLLEY 1967; R I C H A R D 1968: 203-212; M E N Z E L 1969; R I C H A R D 1969: 263-273; Es in 1969; JOST 1975: 339-364; B IERS 1980: 113-115, 264-265, Fig. 5.11-12, Fig. 9.31; B A R A T T E 1984; V I C K E R S 1985: 108-1 2 8 ; H E R F O R T H - K O C H 1 9 8 6 ; N U B E R 1 9 8 8 ; C R A D D O C K ve G I U M L I A - M A I R 1988: 317-327; K A U F M A N N -H E I N I M A N N 1 9 9 8 ; B E R N A R D 1 9 9 0 : 3 - 6 8 ; C A V A N A G H 1990: 145-160; M A T T U S C H 1990: 125-144; M E R T E N S 1990: 85-102; P I R I O 1996: 119-123; S A N T R O T vd., 1996: 251-343; R E Y N O L D S 2000: 363-365; H O S T E T T E R 2001: 1-18; S M I T H 2002; G Ü R L E R 2004; Boz ic 2005: 293-368; B O A R D M A N 2005; O R A N S O Y 2006; H U G H E S 2007: 19-23; T R E I S T E R ve Z H U R A V L E V 2009: 215-242; N I K O L E T T A 2012: 585-602; M A R C H E T T I 2013: 351-352; D E L E M E N ve K O Ç A K 2014: 123-144; D U R H A M 2014: 195-221.

2015 Isparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik 183

yapıtları ile öne çıkan bir duruş pozisyonunda9

-vücut ağırlığı sağ bacağa yüklenmiş, sol ba-cak ise dizden bükük ve serbest biçimde- tas-vir edilmiştir. Heykelcik başı, hafif öne doğru eğilmiştir. Figür ince ve yaklaşık dikdörtgen bir kaide üzerinde yer alır. Kanatlı başlığı, duruş pozisyonu ve taşıdığı diğer semboller-den hareketle bir Hermes/Merkür heykelciği olduğu anlaşılır.10 Heykelcik üzerinde yer yer koyu kırmızı renkte boya izleri görülmektedir. Çalışmamızda yer verdiğimiz bir diğer erkek heykelciğin başı, dizden aşağı olmak üzere bacakları ve elleri korunmamıştır (Lev. 1, No. 2). Eser çıplak tasvir edilmiştir. Sadece boy-nunun ve her iki omzunun bir kısmını kapata-rak sol kolu üzerine düşen bir pelerini vardır. Heykelciğin gövdesi serbest biçimde durmakta vücut yükü sağ bacağın üzerinde yer almakta-dır. Sol bacak serbest, biraz önde ve dizden bü-kük olarak tasvir edilmiştir. Her iki kolda göv-deden dışa doğru açık biçimde işlenmişken, sol kol aynı zamanda dirsekten kıvrılarak öne doğru uzatılmıştır. Gövde tüm bu özellikleri ile genç bir erkek vücudu olarak kabul edilebi-lir; ancak sağ ve sol kolların duruşu, kıyafetin vücuda yerleştiriliş biçimi gibi detaylar dikka-te alındığında bu eserin Hermes - Thot heykel-ciği olduğu anlaşılır. Bir başka erkek figürü ise (güçlü kas yapısı itibariyle Herakles, Hermes/ Merkür veya bir atlet) Polykleitos'tan beri sevi-lerek tekrarlanan duruş pozisyonu açısından 1 ve 2 numaralı örneklerle benzer özellikler gös-terir (Lev. 1, No. 3). Bu heykelciğin başı, kolla-rı ve dizden aşağı olmak üzere bacakları kırık ve eksiktir. Gövde kalçadan sağa doğru yönel-mekte ve kaslar net bir biçimde algılanabil-mektedir. Vücut ağırlığı duruş pozisyonu ge-reği sağ bacağa yüklenmiştir. Sol bacak önde ve daha serbest bir biçimde durmaktadır. Sağ kol hafif biçimde gövdeden dışa doğru açılmış, sol kol ise olasılıkla bir nesneyi (kerykeion, sopa, mızrak vb.) tutar biçimde tasvir edilmiş-tir. 4 numaralı heykelcik bir başka erkek figü-

9 B O A R D M A N 2005: 205, 209-211, No. 184-187. 10 Tanrıların habercisi olarak kabul edilen Hermes,

Titanlar soyundan Atlas'la Pleione'nin kızı Maia ile Zeus'un oğludur. Hermes, hırsızların yanı sıra, ikonografisinde önemli bir yer tutan elindeki keseden hareketle tüccarların da koruyucu tanrısıdır. Roma Dönemi'nde tanrı Merkür ile eş tutulmuştur. Bkz., F E R G U S O N 1982: 70-71; E R H A T 1984: 151-153, 223; G R I M A L 1996: 209-211, 286; G A V R I L O V I C 2010: 57-58; Ç E T I N 2015: 16-17.

rüdür (Lev. 1, No. 4). Eserin sadece başlığı ile birlikte baş kısmı korunmuştur. Buna karşın detayları en iyi derece okunabilen örnekler-dendir. Dolgun ve yuvarlak işlenmiş olan oval yüzde gözler iri, burun ve dudaklar ise gözlere oranla küçüktür. Başa tam olarak oturan pe-tasos kep formunda işlenmiştir. Figürün alnı-na dolanan bant petasosla bütünlük oluşturur. Heykelciğin saçları ise petasosun dışında kalan ensede ortaya çıkar. Saçlar kısa ve küt kesim-lidir. Çalışmamızda yer alan son erkek figürü ise olasılıkla bir Attis veya Virtus heykelciğidir (Lev. 1, No. 5). Tipik Attis başlığına sahip olan bu eser aşırı biçimde yıprandığı için detayları anlaşılamamaktadır. Eser sadece başlık, baş, boyun ve omuz bölgesi halinde korunmuştur.

Isparta Müzesi bronz heykelcikler arasında 2 adet tam, iki adette aplike parça olmak üzere 4 adet hayvan figürü bulunmaktadır. Bunlardan ilki detayları çok başarılı bir biçimde plastik olarak verilmiş olan boğa heykelciğidir (Lev. 1, No. 6). Sağ bacakları önde sol bacakları ar-kada verilmiş olan eser, başı yukarı ve kendi sağına doğru dönüktür. Çok güçlü bir gövde yapısına sahip olan heykelciğin kuyruğu sırtı-na değecek biçimde halka şeklinde işlenmiştir. Figür yüksek bir kaide üzerinde durur. Aşırı biçimde yıprandığı için kaidenin detayları al-gılanamamıştır. Literatürde genellikle bu tarz kuş figürleri güvercin olarak adlandırılıyor olsa da, çalışmamızda yer verdiğimiz 7 nu-maralı eser anatomik özellikleri (baş ve gaga) doğrultusunda yabanıl bir kuş türü, doğan ya da şahin olmalıdır (Lev. 1, No. 7). Heykelciğin başı hafif kendi sağına yatıktır. Kanatları ka-palı ve bir yere konmuş biçimde tasvir edil-miştir. Eserin detayları yıpranmadan dolayı tam olarak seçilememiştir. Bununla birlikte belli belirsizde olsa, boyundan kuyruğa doğru çapraz çizgilerle kanat detaylarının verilmeye çalışıldığı gözlenebilmiştir. Ayrıca, üstünde yükseldiği ince kaidesinin iç kısmı, bir başka eserin (toplu bir eser grubu, kandil parçası vb.) eklentisi olduğuna işaret etmektedir. 8 numa-ralı heykelciğin önemli bir kısmı kırık ve ek-siktir. Bu eser bir ördekbaşıdır (Lev. 1, No. 8). Ördeğin başından boyuna geçişi ince kabartı bir halkalarla verilmiş ve ardından 4 yapraklı palmet dizisi ile sonlanmıştır. Eserin bu nokta-dan itibaren geriye kalan kısmı korunmamıştır. Literatürde, benzer biçimli bilezik ya da kandil kulpu şeklinde olan çeşili tasarımlar gözlen-


miştir. Çalışmamıza yer verdiğimiz son eser ise bir aslan ya da sphinkse ait ayaktır (Lev. 1, No. 9). Eser, üzerine yük biner biçimde tasvir edilmiş sert bir duruşa sahiptir. Dört parmaklı pençe, ağırlığı belirtir biçimde şişkindir ve ba-cak da çok başarılı bir biçimde plastik hatlarla işlenmiştir. Eserin dizden yukarısı dışa doğru açılan 7 yapraklı bir palmet biçimde verilmiş-tir. Bu eser, diz iç kısmında yer alan platform-dan hareketle bir kap, thymiaterion ya da bir kandilin ayak kısmı olmalıdır.

Genel Değerlendirme ve Sonuç Isparta Müzesi vitrininde yer alan 9 adet hey-kelciğin irdelendiği bu çalışmada, buluntu alanları belirsiz olan eserler analojik yöntemle değerlendirilmişlerdir. Bu bağlamda, irdelenen eserlerin farklı bölgelerden ele geçmiş yakın benzerlerine değinmek gerekir. Çalışmamızda yer verdiğimiz 1 numaralı heykelciğe benze-yen ilk örnek duruş pozisyonu, kanatlı başlığı, Roma eserlerinde yaygın olan sağ elindeki ke-sesi ve sol elinden omuzu üzerine doğru uza-nan, olasılıkla kerykeionu ile rahatlıkla tanınan Merkür'dür.11 Boucher tarafından irdelenen bir çalışmada Erken İmparatorluk Dönemi'ne ta-rihlenen, gerek duruş gerekse diğer detaylar açısından yakın örnekler Galya üretimi olarak tanımlanmıştır. Bu eserler arasında yer alan giysili bir örnek en yakın benzerlerden biri

11 Hermes/Merkür omuz üzerinde hayvanlar veya elinde asası, kesesi vb. eşyalarla Arkaik Dönem'den beri betimlenmiştir. Barr Sharrar tarafından değinilen, Boston Müzesi'nde korunmakta olan, Sparta ve Arkadia orijinli oldukları vurgulanan iki örnek, sol kollarında aslan figürü taşır halde işlenmiştir. Bkz., Barr Sharrar 1990: 212-214, Fig. 3-4. Aynı eserler Mattusch tarafından da irdelenmiştir. Bkz., Mattusch 1990: 130-131, Fig. 6-7. Aynı çalışmada yer verilen, Münih Weissenburg'da bulunduğu belirtilen, Roma Dönemi'ne ait bir Merkür heykelciği benzer bir duruş ve atribütlere sahiptir. Bkz., Barr Sharrar 1990: 229-230, Fig. 33. Yalnız, bu eserde dikkati çeken farklı kıyafet uygulaması ve hayvanın Merkür'ün ayaklarının önünde yer alması gibi detaylarda ciddi ayrımlar gözlenir. Bir başka Hermes/Merkür heykelciği, Atina Agorası'ndan ele geçmiş ve Roma İmparatorluk Dönemi başlarına tarihlenmiştir. Bkz., Mattusch 1990: 140-141, Fig. 18. Tüm bunlara ek olarak, Hermes'in çok sevilen bir figür olarak sürekli kullanımasının yanı sıra bazı kralların da kendilerini Hermes biçiminde tasvir ettirdikleri görülmektedir. Bunlardan Ptolemaios IIl'e ait olan ve şu an Bonn'da bulunan bir bronz heykelcik Hellenistik tasvirlerin daha iyi anlaşılması açısından kayda değer bir örnek olarak gösterilebilir. Bkz., Thomas 2001: 40, Taf. 15.2.

olarak dikkat çeker.12 İnce ve dairesel bir kai-de üzerinde yer alan bu eser, Pompei Merkür'ü olarak adlandırılmıştır. Napoli Müzesi'nde korunmakta olan figür, asa hariç her açıdan Isparta Müzesi örneğiyle uyumludur. Aynı sürece tarihlenen, özellikle başlık yönünden son derece benzer olan, kaidesiz bir eser Köln Merkür'ü olarak tanınır. 13 Galya Bölgesi ürü-nü olduğu belirtilen bu eserde omuz üzeri-ne doğru uzanan asa hariç son derece benzer özelliklere sahiptir. Roma Dönemi'ne tarihle-nen, duruş pozisyonu açısından çok benzeyen, bununla birlikte çıplak tasvir edilmiş olan iki adet eser Richter tarafından tanıtılmıştır.14

Heykelciklerin buluntu yeri belirsizdir. Kıyafet açısından son derece yakın olmasına karşın, duruş pozisyonu (sağ kolun vücuda bitişik olarak işlenmesi, başın kendi soluna dönük ol-ması, vücut ağırlığının sol bacağa yüklenme-si vb.) ile ayrılan bir eser Hadrianus Dönemi özellikleri gösteren eklektik yapısı nedeniyle M. S. 2. yüzyıla tarihlendirilmiştir.15 Aynı şe-kilde, Roma Dönemi boyunca -özellikle tanrı-lara tapınımların yoğun olduğu süreçlerde- bu eserlerin görüldüğünü belirten bir çalışmada, hemen hemen aynı özelliklere sahip bir baş-ka heykelcik M. S. 3. yüzyıla verilmiştir.16

Merkür olarak tanımlanan bu heykelcik, sade-ce başın hafif kendi sağına doğru çevrilmesi, ileriye doğru bakar halde tasvir edilmesi ve kı-yafetin ayak bileklerine çok yakın bir noktada sonlanmış olması ile 1 numaralı eserden ayrı-lır. Augusta Raurica bronz eserlerinin değer-lendirildiği bir çalışmada gerek duruş ve oran gerekse giysi dizaynı açısından son derece ya-kın örnekler tanıtılmıştır.17 Bu eserler M. S. 1. - 3. yüzyıl aralığına tarihlendirilir. Aynı çalış-mada yer alan ve aynı döneme tarihlenen bir Herakles heykelciği ise daha kaslı vücut yapısı ile ayrılır.18 İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nde yer alan bir heykelcik özellikle başlığın işleni-şi ve kerykeionun modeli açısından son derece yakın bir örnek olarak dikkat çeker; ancak bu

12 B O U C H E R 1974: 151-152, Fig. 22. 13 M E N Z E L 1970: 230; B O U C H E R 1974: 150-151, Fig. 21. 14 R I C H T E R 1915: 124-125, No. 238-239. 15 H I N K S 1936: 34-35, Pl. XIIIb. 16 B O L L A 1997: 38-39, No. 7, Tav. IV. 17 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1998: 21-24, 45-50, 124, S5,

Abb. 4, No. 1-4, Abb. 19-22. 18 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1 9 9 8 : 1 3 0 , 2 5 .


eser aşırı deformasyondan dolayı tarihleneme-miştir.19 Isparta Müzesi'nden bir grup bronz eserin değerlendirildiği yeni bir çalışmada, vücudun çıplak tasviri dışında özellikle baş ve diğer detayları ile çok yakın bir örnek derinle-mesine çalışılmış ve tanıtılmıştır.20 Eserin bu-luntu Isparta Sütçüler İlçesi olması nedeniyle önemlidir. Bu nedenle, çalışmada Hermes kül-tü - Pisidia yayılımı konularına da değinilmiş-tir. Bu heykelcik yakın benzerlerden hareketle M. S. 3. yüzyıla tarihlendirilir.

2 numaralı heykelcik açık sol kol -olasılıkla ileri doğru uzatılmış-, sağ bacağa yüklenmiş gövde yapısı, tek tarafı kapatan, omuzu dola-nıp sol kol üzerine düşen ve kısmen kola sarı-lan pelerin21 ve ince vücut detayları ile benzeri Merkür heykelciklerini çağrıştırmaktadır. Bu özellikleri çok yakın bir biçimde yansıtan iki adet Erken Roma Dönemi benzer heykelcik, Boucher tarafından irdelenmiştir.22 Tam olarak korunmuş olan her iki örnekte, sol kol üzerin-de yer alan asa ve daha kaslı vücut yapısı ile çeken Pompei buluntularıdır. Lyon'da Musée des Beaux-Arts'ta sergilenen bu eserler, Galya Bölgesi ürünü olarak kabul edilirler. Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi Koleksiyonu'nda bulunan 8 adet bronz eserin değerlendirildiği bir çalışmada Erken İmparatorluk Dönemi'ne tarihlenen son derece yakın bir Merkür hey-kelciği de tanıtılmıştır.23 Eser özellikle, duruş pozisyonu ve pelerinin işlenişi açısında Isparta Müzesi örneği ile uyumludur. Bununla birlik-te karın kasları daha plastik olarak verilmiştir. Sağ ve sol kolları (sağ kolu yaklaşık omuz hi-zasından, sol kolu ise Isparta Müzesi örneği ile benzer biçimde dirsekten kırık ve eksik) kıs-men eksik olan Metropolitan Müzesi'nde yer alan bir başka Merkür figürü, biraz daha be-lirgin kas yapısı haricinde oldukça benzerdir.24

Eser klasistik etkili gövde, baş, yüz ve gözle-rin işlenişi ile birlikte özellikle pelerin yapısı

19 K I Z G U T 2004: 63-64, Lev. 14a-c. 20 Ç E T İ N 2015: 16-22, 30, Fig. 5. 21 Araştırmacılar bu tarz pelerinin Geç Hellenistik ve

Erken Roma süreçlerinde heykel sanatında yoğun biçimde tercih edilen bir uyguluma olduğunu vurgulamaktadırlar. Bkz., O E H L E R 1961: 27; BUITRON 1977: 86.

22 BOUCHER 1974: 144-146, Fig. 10-11. 23 J. 1956: 34-35, Fig. 5. 24 BUITRON 1977: 85-90.

nedenleriyle Geç Hellenistik - Erken Roma Dönemi'ne tarihlendirilmiştir. 2 numaralı ese-rin en yakın benzeri ise Augusta Raurica bul-guları arasında gözlenmiştir. M. S. 2.-3. arası-na tarihlendirilen bu eser, sol kola dolanmış ve aşağı doğru sarkan pelerini ile sağ kolun ha-fif dışa ve öne doğru uzayan yapısı açısından Isparta Müzesi bronz heykelciğiyle son derece uyumlu bir duruş sergiler.25 Ülkemiz müzele-rinde yer alan bronz eserlerin değerlendirildiği bir çalışmada, bu tipte birçok örnek "Hermes - Thot, Giysi her iki omuzda" başlığı altında değerlendirilmiştir.26 M. Ö. 1. - M. S. 3. yüzyıl arasına tarihlendirilen bu eserler arasında yer alan Feth-001 kodlu heykelcik duruş, giysi ve diğer vücut detayları ile çalışmamızda irdele-diğimiz örneğe en yakın figür olarak dikkati çeker.27 Heykelcik M. S. 2. yüzyıla tarihlendi-rilmiştir.

3 numaralı eser kaslı bir erkek heykelciğidir. Üzerindeki atribütler korunmadığı için bir tan-rı (Zeus, Hermes vb.), kahraman (Herakles vb.) ya da sadece bir sporcu olarak değerlendirilebi-lir. Bu eserin benzerleri de çeşitli çalışmalarda ortaya konmuştur. Augusta Raurica örnekleri-nin irdelendiği yayında duruş ve kas detayları açısından son derece yakın bir örnek, sağ elin-deki loputtan hareketle Herakles olarak değer-lendirilmiştir. M. S. 1. - 2. yüzyıllara tarihlen-dirilen eser tam olarak korunmuş olup, yüksek bir kaide üzerinde yer alır.28 3 numaralı eserin en yakın benzeri Kızgut'un çalışmasında yer alır. Araştırmacı İstanbul, Antalya, Konya ve Silifke müzelerinden derlediği Herakles heykelciklerini alt tipler (Yılanlı, Kantharos Taşıyan vb.) halinde irdelemiştir.29 Bu tipler içerisinde yer verilen en yakın örnek İstanbul Müzesi'nde korunmakta olan Hesperidler Heraklesidir. Tavas - Denizli buluntusu olan örnek sağ kolun omuzdan hafifi biçimde açıl-ması, çıplak olan gövdenin dolgun, kaslı ve tıknaz yapısı, hareketli karnın göğüs ve bacak bölgelerinde vurgulu olarak betimlenmesi gibi özellikleri ile oldukça plastik işlenmiş kas ya-pısının yanı sıra çizgisel düzenlemelerinde var olması nedenleriyle M. S. 3. yüzyıla tarihlen-

2 5 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1 9 9 8 : 4 9 , A b b . 2 2 , N o . 5.

26 K I Z G U T 2004: 89-127, Lev. 22-38. 27 K I Z G U T 2004: 109-110, Lev. 32a-b. 28 KAUFMANN-HEINIMANN1998: 130-131, 25.

29 K I Z G U T 2004: 306-322, Lev. 106 - 113.


miştir.30 İsparta Müzesi envanterinden bir ese-rin değerlendirildiği çalışmada ise kaslı vücut yapısı ile uyumlu olmakla birlikte diğer tüm detaylar açısından farklı olan bir eser, atribüt-lerinden hareketle haklı bir biçimde Hermes -Thot figürünü olarak tanıtılmış ve 3. yüzyıla tarihlendirilmiştir.31

4 numaralı eser başlık yapısı dikkate alındı-ğında tipik bir Hermes/Merkür figürü olarak algılanır. Benzerlerine birçok farklı çalışmada yer verilmiştir. The Walters Art Gallery'de ko-runmakta olan bir Hermes heykelciği benzer detaylarıyla dikkat çeker. Erken İmparatorluk Dönemi'ne tarihlenen eser, petasosun işlenişi ve dolgun-oval yüz ile gözlerin dikkat çekici biçimde belirgin olması nedeniyle 4 numaralı eserle uyumludur.32 Antalya Müzesi'nde ko-runmak olan bir başka heykelcik tespit edilen en yakın örneklerden biri olarak gösterilebilir. Yüz detayları ve petasosun işlenişi açılarından son derece yakın olan bu eser, M. S. 2. yüzyı-la tarihlendirilmiştir.33 Yüz işlenişi değil ama petasosun formu açısından son derece yakın bir örnek ise Pompei A. Trebius Valens evinde tespit edilir ve M. S. 1. yüzyıla tarihlendirilir.34

5 numaralı heykelcik omzu kısmen korunmuş, göğüs altı tamamen kırık ve eksik olan bir eserdir. Aşırı biçimde yıpranmış olan bu hey-kelciğin detayları seçilememektedir. Bu eserin yakın bir örneği Milano Müzesi'nde yer almak-tadır. Bolla tarafından Geç Hellenistik - Erken Roma Dönemi'ne tarihlenen örnek, giysili (tü-nik) bir Virtus tasviridir.35 Her iki eserde de aynı tip başlık ve giysi görülmektedir. Ayrıca Milano örneğinin aplik olması da bir başka benzer unsur olarak dikkat çeker. İstanbul ve Silifke müzelerinde de birer benzer heykelcik yer almaktadır. Kızgut tarafında değerlendiri-len eserlerden özellikle İstanbul Müzesi bulun-tu olan ve M. Ö. 1. yüzyıla tarihlenen örnek 5 numaralı heykelcikle oldukça yakın özellikler gösterir.36 Her iki eserinde başlıkları neredeyse aynı biçimde tasvir edilmiştir. Atestino Ulusal

30 K I Z G U T 2004: 311-312, Lev. 107, c-d. 31 gETiN 2015: 16-22, 30, Fig. 5. 32 K E N T - H I L L 1982: 277-283, Pl. 76c. 33 K I Z G U T 2004: 120-121, Lev. 38a-c. 34 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1998: 216, Abb. 159, GFV15. 35 BOLLA 1997: 105, No. 122, Tav. XLIV-XLV. 36 K I Z G U T 2004: 210-214, Lev. 71.

Müzesi'nde korunmakta olan bir Attis başı M. S. 1. yüzyıla tarihlendirilir.37 Bu eser başlığın işlenişi ve aplik büst olması yönleriyle İsparta Müzesi örneğiyle birebir uyumludur. Benzer sürece tarihlendirilen bir diğer Attis aplik büs-tü Brüksel Tarih ve Sanat Müzesi'nde yer al-maktadır. Biévelet ve Faider Feytmans tarafın-dan irdelenen eser, başlık kenarlarının yüksek bırakılması yönüyle 5 numaralı heykelcikten ayrılır.38 Son olarak değineceğimiz Attis hey-kelciği, Ankara Roma Hamamı kazı çalışmala-rı sırasında ele geçmiş ve sikkelerden hareketle M. S. 2. - 3. yüzyıl arasına tarihlendirilmiş-tir.39 Figür baş ve başlık detayları açısından 5 numaralı eserle uyumludur.

6 numaralı eser güçlü yapısı ile dikkat çeken ve yüksek bir kaide üzerinde yer alan boğa hey-kelciğidir. Bu figürün erken süreçlerden beri tanınan benzer örnekleri çeşitli çalışmalarda ortaya konmuştur.40 Bunlardan M. Ö. 5. yüzyı-la tarihlendirilmiş olan, daha çizgisel detaylan-dırmalara sahip, başı ileri doğru uzatılmış ve kaslar plastik biçimde verilmiş olan bir örnek Dodona bulunmuştur.41 Roma İmparatorluk Dönemi'ne tarihlenen ve buluntu yeri belli ol-mayan bir başka boğa heykelciğinin Richter tarafından Apis olabileceği ileri sürülmüştür.42

Eser, sağ ön bacağı kendine doğru çekilmiş biçimde, sanki ileri doğru atak yaptığı anda tasvir edilmiştir. Hareketi ve daha ince bacak yapısı dışında Isparta Müzesi örneğine benze-mektedir. Trivulzio Koleksiyonu'ndan yer alan bir örnek, sadece baş kısmı korunmuş olan bir boğa heykelciğidir.43 Eser ağız yapısı, boynuz-ların işlenişi ve diğer genel özellikleri ile 6 nu-maralı heykelciğe benzer. Bununla birlikte, bu eserde ağzın daha açık bir biçimde işlenmiş ol-duğunu belirtmek gerekir. M. S. 1. - 2. yüzyıla tarihlendirilen en yakın örneklerden bir diğeri Kaufmann Heinemann'ın çalışmasında yer al-maktadır.44 Kaslı vücut, dalgalı çizgilerle veri-

37 BOLLA 2008: 49-41, Fig. 8. 38 B I E V E L E T ve F A I D E R - F E Y T M A N S 1963: 254-255, Pl. IV,

No. 16 - 17. 39 A R S L A N vd. 2011: 346-347, 359, Res. 10. 40 Arkaik Dönem'e ait bazı bronz boğa heykelcikleri için

b k z . , R A U B I T S C H E K 1 9 9 8 : 1 - 5 , N o . 1 - 7 , P l . 1 - 2 .

4 1 R I C H T E R 1 9 1 5 : 6 4 , N o . 9 7 .

42 RICHTER1915: 169, No. 426.

4 3 B O L L A 1 9 9 7 : 8 4 , T a v . X X X , N o . 8 0 .

44 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1998: 110-111, S49.


len gerdan görüntüsü, kuyruğun sırt kısmında birleşerek bir halka oluşturması gibi temel sti-listik özellikler açısından son derece benzeyen bu örnekte, figürün sağ ön bacağının yukarı doğru kalkması farklı bir detay olarak dikkati çeker. Ayrıca eserin -varsa bile- kaidesi korun-mamıştır. Brigetio bulgularının değerlendiril-diği bir çalışmada ise toplu buluntu grubuyla birlikte M. S. 2. yüzyıla tarihlendirilen bir boğa figürü tanıtılmıştır. Iupiter Dolichenus kutsal alanında tespit edilen eser kas, baş gö-rünümü ve gerdan detaylarının dalgalı çizgiyle verilmesi gibi özellikleri ile 6 numaralı esere benzerdir.45 Bununla birlikte her iki sağ aya-ğının yerden kalkmış olması ve kuyruğunun serbest biçimde yere doğru uzanır halde tasviri farklı detaylar olarak göze çarpar. Bu buluntu grubu yerel bir bronz heykelcik üretim atölye-sinin varlığını göstermesi açısından da önem-lidir. Baden-Württemberg'den bir bronz örnek ise Nuber tarafından tanıtılmıştır. Genel olarak Roma Dönemi ürünü olduğu belirtilen eser güçlü kas yapısı yönüyle Isparta Müzesi boğa figürü ile uyumludur.46 Buna karşın duruş po-zisyonu ve kuyruk işlenişi yönleriyle ayrılır.

7 numaralı eser doğal nedenlerden dolayı detay-ları kaybolmuş sadece ana hatlarıyla korunmuş bir kuş heykelciğidir. Buluntu konteksti belli olmayan ve plastik sanat açısından detayları tamamen kaybolmuş olan bu eserin tarihlen-dirilmesi mümkün değildir. Bununla birlikte antik dönem boyunca farklı hammaddelerden yapılan kuş heykelciklerinin beğenilerek uygu-lanan bir süsleme öğesi olarak dikkat çektiğini ve çeşitli çalışmalarda örneklerinin tanıtıldığı-nı belirtmek gerekir.47

Erken süreçlerden itibaren kulp, mobilya aksa-mı, bilezik başı, bıçak-kılıç sapı ya da tutamak olarak değerlendirebileceğimiz 8 numaralı ese-rin farklı materyallerden (pişmiş toprak, vb.) üretilen benzerleri tespit edilmiştir.48 Bunlar arasında Laodikeia ve Perge ürünleri yakın

45 B A R T U S 2011: 22-24, Fig. 6, No. 8. 4 6 N U B E R 1 9 8 8 : 5 3 , 1 0 1 , A b b . 4 1 .

47 BOLLA 1997: 63-68, No. 40-48, Tav. XVIII-XXI; V E G A - A V E L A I R A 2007: 475-476, Lam. XIX-XX; Bolla 2008: 78-80, No. 54a-c; T U N A vd. 2008: 145, Res. 8; B A Ş A R A N 2009: 57, 65, Res. 12; P O L A T vd. 2010: 9, 11, Res. 9.

48 Arkaik ve Klasik Dönem örnekleri için bkz., R A U B I T S C H E K 1998: 37-39, No. 153-157, Pl. 29.

benzer olarak belirtilebilir. Araştırmacılar ta-rafından irdelenen bu eserler tutamak olarak değerlendirilmiş ve M. S. 1. - 2. yüzyıl ara-lığına tarihlendirilmiştir.49 Kandil tutamağı parçası olan ve her açıdan son derece benzer, Rodos buluntusu bir örnek ise BMC III'de ya-yımlanmıştır.50 M. S. 50 - 150 arasına tarih-lenen kandilin ileri doğru uzatılmış tutamağı-nın uç kısmını oluşturan bu örnekte gözlenen en önemli ayrılık, ördeğin boynunun içinden çıktığı yaprakların daha plastik bir biçimde işlenmiş olmasıdır. Noll tarafından irdelenen ve Noricum buluntuları arasında yer alan bir diğer örnekte, oldukça yakın bir benzer olarak gösterilebilir.51 Kesin tarihlenemeyen yakın bir örnek ise mobilya aksamı olarak tanıtılmıştır.52

Eser kaz veya bir ördekbaşı olarak değerlendi-rilir. Kaufmann Heinemann'ın çalışmasında ise plastik kısımları koç, aslan, köpek, vb. fi-gürlerle sonlanan benzer kılıç, bıçak ve anah-tar sapları tanıtılmıştır. M.S. 1.-2. yüzyıllara tarihlenen bu eserlerden bazılarında gözlenen palmet yapraklar irdelemekte olduğumuz 8 numaralı eserle son derece benzer bir yapı su-narlar.53 Uç kısmı koçbaşı biçiminde sonlanan bir eser ise kap tutamaklarına örnek olması açısından bahsedilebilir.54 Haltern buluntusu olan tutamak Erken İmparatorluk Dönemi'ne tarihlendirilir. Çalışmamızda yer verdiğimiz son eser kandil, thymiaterion, küçük bir süs kabı veya ziynet kabının desteği olarak değer-lendirilir. Kaufmann Heinemann çalışmasında yer alan bir ayak, parmakların plastikliği ve dizden itibaren yükselen stilize alev biçimli ta-sarım yönleriyle 9 numaralı eserle uyumlu bir yapı sergiler.55 Bu eserde konteksti ile birlik-te M. S. 2. yüzyıla tarihlenir. Figür açısından (aslan başlı) farklılık gösterse de, bu eserlerin kandil ayağı olarak kullanıldığını göstermesi açısından değineceğimiz bir eser Santrot ve arkadaşları tarafından tanıtılmıştır.56 Erken

49 Ş İMŞEK vd. 2011: 418, No. 135. Ayrıca bkz., A T İ K 1995: 79-80, Abb. 31, No. 137.

50 BAILEY 1996: 42, Q3677, Pl. 50. 51 N O L L 1 9 8 0 : P l . 3 5 , 4 6 .

5 2 B O L L A 1 9 9 7 : 8 4 , T a v . X X X , N o . 81 .

5 3 N U B E R 1 9 8 8 : 1 5 , A b b . 11; K A U F M A N N - H E I N I M A N N

1998: 32-37, Abb. 12, No. 1-7. 54 S T U P P E R I C H 1991: 169-171, Abb. 4. 5 5 K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1 9 9 8 : 2 8 0 , A b b . 141 .

56 S A N T R O T vd. 1996: 299-301, Fig. 34 - 35.


İmparatorluk Dönemi'ne ait olan bu figür, Aquae Tarbellicae buluntusudur ve Bordo Müzesi'nde korunmaktadır. Verona bölgesi eserlerinin değerlendirildiği bir çalışmada da aslan ayağı şeklinde benzer bronz destekler ele geçmiştir. Bolla tarafından irdelenen eserler Erken ve Orta İmparatorluk Dönemi'ne tarih-lenmiştir.57

Geç Kalkolitik Dönem'den beri ürün yelpa-zesinin gelişerek ilerlediği düşünülen,58 antik dönemin en önemli sanat kollarından biri olan plastik eserlerin bir yansıması olarak karşımı-za çıkan İsparta Müzesi bronz heykelcik grubu, bu çalışmada irdelenmiştir. Müze envanterine başka müzelerden bağış, satın alma ya da mü-sadere yöntemi ile kazandırılmış oldukları için bu eserlerin buluntu alanları ve kontekstleri belirsizdir. Bununla birlikte 3-7 numaralı eser-lerin buluntu alanları kesin olarak belli olma-makla birlikte, İsparta'dan satın alma ve mü-sadere yoluyla müzeye kazandırılmış oldukları kayıtlardan anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, bu eserlerin en azından Pisidia veya yakın kom-şu bölgelerden (Phrygia, Pamphylia vb.) ele geçtikleri düşünülebilir. Bu bakış açısıyla ger-çekleştirilen literatür incelemeler sonucunda, irdelenen eserlerden 3 tanesinin Hermes ve bir tanesinin Herakles olduğu net biçimde anlaşıl-mıştır. 5 numaralı heykelciğin ise Virtus veya Attis olabileceği görülmüştür. Bununla birlikte gerek bölgesel olarak düşünüldüğünde gerek-se Attis kültünün59 Anadolu'da Roma Dönemi boyunca yaygın olduğu bilgisinden hareketle, bu heykelciğin Attis figürü olduğu çıkarımı-na ulaşılmıştır. Değerlendirmeye aldığımız iki hayvan figürü (boğa ve kuş) açık biçimde ta-nımlanabilmiştir. Bunlar dışında kalan son iki eserin ise yakın örneklerden hareketle kandil aksamı olarak kullanıldıkları anlaşılmıştır.

Çalışmamızda irdelenen eserlerin tamamının buluntu alanları maalesef belirsizdir; ancak bu tarz eserlerin -özellikle Hermes/Merkür- yu-karıda ismi geçen önemli Roma tahkimatla-rı ya da ticaret merkezlerinde yoğunlukla ele geçmiş olduğu görülmektedir. Merkür'ün "ha-berci tanrı" özelliği haricinde sosyal anlamda askerler için şans, kehanet ve tacirler içinde

57 BOLLA 1999: 231-232, Fig. 61-68. 58 F İ D A N 2013: 249-250. 59 Attis kültü hakkında detaylı bilgi için bkz.

V E R M A S E R E N 1 9 8 7 .

kazanç sağlama niteliklerine sahip bir tanrı ol-ması fikrinden hareketle, bu heykelciklerin bu tarz yerleşimlerde ele geçmiş olmaları tesadüf olarak algılanamaz. Anadolu açısından bakıl-dığında, bu soru henüz üzerinde durulması gereken önemli bir başlık olarak dikkat çe-ker. Bölgemizde ve genel anlamda Anadolu'da Hermes kültünün 2. -3. yüzyıllarda yaygınlaş-tığını kanıtlayan çeşitli sanat ürünleri farklı ça-lışmalarla ortaya konmuştur.60 Yine de özellik-le Pisidia'da gerçekleştirilecek olan stratigrafik kazıların artması ve bu kazıların sonuçlarının periyodik olarak yayımlanması halinde, çeşitli metallerden üretilen bu ve benzeri eserler hak-kındaki bilgilerimiz artacaktır. Böylece sadece stilistik analize dayanan veriler dışında, kon-tekstlerden de hareketle, metal eserlere yönelik daha net kronolojiler oluşturulabilecektir.

Eserlerin kronolojik olarak belli sınırlar içeri-sine oturtulabilmesi sorunu ise bu çalışma öze-linde ana hatlarıyla çözülebilmiştir. Yukarıda görülebileceği üzere, her eser için farklı sonuç-lara ulaşılmış; ancak genel anlamda bu ürünle-rin, M.Ö. 1.-M.S. 3. yüzyıl arasında üretilmiş oldukları anlaşılmıştır.

60 Talloen ve Alp Pisidia kültlerini irdeledikleri bir yayında başta Burdur olmak üzere genel anlamda Pisidia'da çeşitli dinsel kültlerin Neolitik Dönem'den beri var olduğunu göstermektedir. Aynı çalışmada hellenleşme süreciyle birlikte ticari hayatın hüküm sürdüğü agora veya spor aktivitelerinin yapıldığı gymnasionlarda Hermes ve Herakles tapınımlarının ön plana çıktığı vurgulanmaktadır. Bu gelişimde özellikle 3. yüzyılda Pisidia'nın bir ikmal merkezi olarak ön plana çıkmasının da etkili olduğu bilgisine yer verilir ( T A L O O E N ve A L P 2007: 738-747). Ayrıca, C. Çetin'inde çalışmasında değindiği üzere, Pisidia kent sikkeleri üzerinde ayakta, oturur pozisyonda veya büst şeklinde tasvir edilmiş Hermes/Merkür betimleri ( D E M İ R T A Ş 2013: 48-72; Ç E T İ N 2015: 16); Adada'dan bir kabartma ( D E M İ R T A Ş 2013: 51, Lev. 34); Pisidia Antiokheiası'ndan bir sunak ile Yalvaç Müzesi'nden bir bronz heykelcik ( K A R A K A Y A 2007: 157, Res. 91; D E M İ R T A Ş 2013: 51, Lev. 34); Sagalassos'tan bir kabartma ( W A E L K E N S 2004: 220) ve Yazır'dan Hermes kabartmalı bir lahit ( W A E L K E N S ve POBLOME 1993: 12) bölgeden tanınan önemli eserler ve kült kanıtları olarak sıralanabilir.


Katalog Katalog Numarası: 1 (Levha 1) Müze Env. No.: 13.184.75

(İstanbul Arkeoloji Müzesi, Bağış)

Ağırlığı: 31,775 gr.

Ölçüleri

Y: 5.2 cm. G: 2.5 cm. K: 0.8 cm. KY: 0.3 cm.

KG: 1.9 cm.

Katalog Numarası: 2: (Levha 1) Müze Env. No.: 13.182.75



Ölçüleri

Y: 5.6 cm. G: 3.8 cm. K: 1.4 cm.

Katalog Numarası: 3 (Levha 1) Müze Env. No.: 8.1.75

(Isparta'dan Satın Alma)


Ölçüleri

Y: 4.3 cm. G: 2.2 cm. K: 1.3 cm.

Katalog Numarası: 4 (Levha 1)

Müze Env. No.: 4.1.90



Ölçüleri

Y: 1.7 cm. G: 1.2 cm. K: 0.7 cm.

Katalog Numarası: 5 (Levha 1) Müze Env. No.: 1.4.93


Ağırlığı : 12,80 gr.

Ölçüleri

Y: 3.3 cm. G: 1.7 cm. K: 0.9 cm.

Katalog Numarası: 6 (Levha 2) Müze Env. No. : 7.6.78



Ölçüleri

Y: 4.1 cm. G: 3.2 cm. K: 1.1 cm. KY: 1.2 cm.

KG: 3.3 cm.

Katalog Numarası: 7 (Levha 2) Müze Env. No.: 13.7.96 (Müsadere)


Ölçüleri

Y: 4.1 cm. G: 5.2 cm. K: 1.8 cm. KY: 0.2 cm.

KG: 1.5 cm.


Müze Env. No.: 13.204.75



Ölçüleri

Y: 2.5 cm. G: 5.8 cm. K: 2.6 cm.


Müze Env. No.: 13.203.75



Ölçüleri

Y: 5.5 cm. G: 1.6 cm. K: 1.0 cm.

Kaynakça A R S L A N vd. 2011: M.Arslan, M.Akalın, A.Talaakar,

"Roma Hamamı 2009 Yılı Kazı Çalışmaları", MKKS 19, 29.04 - 01.05.2010 ORDU, 341-362.

A T Î K 1995: N. Atik, "Die Keramik aus den Südthermen von Perge" IstMitt 40, Tübingen.

BAILEY 1996: D. M. Bailey, A Catalogue of the Lamps in the British Museum IV: Lamps of Metal and Stone, and Lampstands, London.

B A R A T T E 1984: F. Baratte, Römisches Silbergeschirr in den gallischen und germanischen Provinzen, Stuttgart.

B A R R S H A R R A R 1990: B. Barr Sharrar, "How Important is Provenance? Archaeological and Stylistic Questions in the Attribution of Ancient Bronzes", In: Small Bronze Sculpture from the Ancient World (Eds. M. True-J. Podany), California, 212-214.

BARTUS 2011: D. Bartus, "Roman Figurai Bronzes From Brigetio: Preliminary Notes", In: The Phenomena of Cultural Borders and Border Cultures across the the Passage of Time (From the Bronze Age to Late Antiquity) Dedicated to the 375th anniversary of Universitas Tyrnaviensis, (Eds. M. Novotna vd.), 22-24 October 2010, Trnava, 17-28.

B A Ş A R A N 2009: C. Başaran, "Parion 2007", KST 30.1, 53-66.

B E R N A R D 1990: M. P. Bernard, "Vicissitudes au gré de l'histoire d'une statue en bronze d'Héraclès entre Séleucie du Tigre et la Mésène", JSav 1, 3-68.


B I A N C H I 1990: R. S. Bianchi, "Egyptian Metal Statuary of the Third Intermediate Period (Circa 1070-656 B.C.), from Its Egyptian Antecedents to Its Samian Examples", In: M. True-J. Podany (Eds.) Small Bronze Sculpture from the Ancient World, , California, 61-84.

BIERS 1980: W. R. Biers, The Archaeology of Greece, An Introduction, New York: Cornell University.

BiÉvELEt ve F A I D E R - F E Y T M A N S 1963: H. Biévelet, G. Faider Feytmans, "Deuxième supplément au Recueil des bronzes de Bavai", Gallia 21.2, 247-261.

B O A R D M A N 2005: J. Boardman, Yunan Heykeli, Klasik Dönem, (Çev. G. Ergin), İstanbul.

B O L L A 1990: M. Bolla, Bronzi figurati romani nelle Civiche Raccolte Archeologiche di Milano, Milano.

B O L L A 1999: M. Bolla, "Bronzetti figurati romani del territorio Veronese", RASMI 63-64, 193- 260, Tav. XLIX - XCI.

B O L L A 2008: M. Bolla, "Bronzi figurati romani del Museo Nazionale Atestino", Aquileia Nostro 79, 34 - 120.

B O S T A N C I 1967: E. Bostancı, "Beldibi ve Mağaracık'ta Yapılan 1967 Yaz Mevsimi Kazıları ve Yeni Buluntular", TAD 16.1, 51-60.

Bozıc 2005: D. Bozıc, "Die spätrömischen Hortfunde von der Gora oberhalb von Polhov Gradec", Arh. vest. 56, 293 - 368.

B O U C H E R 1974: S. Boucher, "Bronzes gallo-romains et bronzes gaulois, problèmes de méthode", Gallia 32.1, 137-162.

B R U N S 1947: G. Bruns, Antike Bronzen, Berlin. B U I T R O N 1977: D. M. Buitron, "A Bronze Statuette

of Hermes in the Metropolitan Museum", JWaltersArtGal 36 (Essays in Honor of Dorothy Kent Hill), 85-90.

C A V A N A G H 1990: P.K. Cavanagh, "Practical Considerations and Problems of Bronze Casting", In: M. True - J. Podany (Eds.), Small Bronze Sculpture from the Ancient World, , California, 145-160.

C R A D D O C K ve G I U M L I A - M A I R 1998: P. T. Craddock, A. R. Giumlia Mair, "Problems and Possibilities for Provenancing Bronzes by Chemical Composition with Special Reference to Western Asia and the Mediterranean in the Early Iron Age", In: Bronzeworking Centers of Western Asia c.1000-539 B.C., (Ed. J. Curtis), London, 317-328.

Ç E T I N 2015: C. Çetin, "Isparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Eser", Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 11-31.

D E L E M E N ve K O Ç A K 2014: İ. Delemen, E. Koçak, "The Dancing Attis: A Bronze Statue from the Macellum / Agora of Perge", Adalya 17, 123-144.

D E M I R T A Ş 2013: N. Demirtaş, Sikkelerin Işığında Lykia, Pamphylia, Pisidia ve Kilikia'da Hermes, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi.

D U R H A M 2014: E. Durham, "Style and Substance: Some Metal Figurines from Southwest Britain", Britannia 45, 195-221.

E R H A T 1984: A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, İstanbul. E S I N 1969: U. Esin, Kuantitatif Spekttral Analiz

Yardımıyla Başlangıcından Asur Kolonileri Çağına Kadar Bakır ve Tunç Madenciliği, İstanbul.

F E R G U S O N 1982: J. Ferguson, The Religions of The Roman Empire, London.

F İ D A N 2013: E. Fidan, "Küllüoba İlk Tunç Çağı Metal Eser Kalıpları", In: P. Ayter vd. (Ed.), II. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı. Türkiye Arkeolojisinde Metal: Arkeolojik ve Arkeometrik Araştırmalar, Ankara, 249-259.

F R O E H N E R ve T Y S Z K I E W I C Z 1895: W. Froehner, M. Tyszkiewicz, 'Apollon, bronze archaïque de la col-lection du comte Michel Tyszkiewicz", MonPiot 2.2, 137-144.

G A V R I L O V I C 2010: N. Gavrilovic, "A Contribution to the Study of the Cult of God Mercury in Moesia Superior", ArchBul 16.1, 57-79.

G R I M A L 1996: P. Grimal, The Dictionary of Classical Mythology, London.

G Ü R L E R 2004: B. Gürler, Tire Müzesi Bronz Eserleri-Bronze Objects at Tire Museum, İstanbul.

H E R F O R T H - K O C H 1986: M. Herforth-Koch, Archaische Bronzeplastik Lakoniens, Münster.

H É R O N de VILLEFOSSE 1984: A. Héron de Villefosse, "Héron de Villefosse, "Athlète, bronze de l'école d'Argos (Musée du Louvre)", MonPiot 1.2, 105-14.

H I N K S 1936: R. P. Hinks, "A Bronze Statuette of Mercury", BMQ 11.1, 34-35.

H O L L E A U X 1890: M. Holleaux, "Statuette en bronze trou-vée au temple d'Apollon Ptoos", BCH 14, 602-603.

H O S T E T T E R 2001: E. Hostetter, Bronzes from Spina II, Mainz.

H U G H E S 2007: A. Hughes, "Who Was that Masked Man? An Alexandrian Bronze", RACAR 32.1/2, 19-23.

J. 1956: F. F. J.,"Eight Bronze Figurines", Record of the Art Museum, Princeton University 15.2, 32-38.

J A M O T 1894: P. Jamot, "Vénus pudique, statuette de bronze (Musée du Louvre)", MonPiot 1.2, 151 -164.

JOST 1975: M. Jost, "Statuettes de bronze provenant de Lykosoura", BCH 99.1, 339 - 364.

K A R A K A Y A 2007: N. Karakaya, Hellenistik ve Roma Döneminde Pisidia Tanrıları, İstanbul.

K A U F M A N N - H E I N I M A N N 1998: A. Kaufmann-Heinimann, Götter uns Lararien aus Augusta Raurica. Herstellung, Fundzusammenhänge und sakrale Funktion figürlicher Bronzen in einer römischen Stadt. Basel.


K E N T - H I L L 1947: D. Kent-Hill, "The Technique of Greek Metal Vases and Its Bearing on Vase Forms in Metal and Pottery", AJA 51.3, 248-256.

K E N T - H I L L 1982: D. Kent-Hill, "Note on Piecing of Bronze Statuettes", Hesperia 51, 277-283.

K I Z G U T 2004: İ. Kızgut, Türkiye'nin Seçilmiş Bazı Müzelerinden Hellenistik ve Roma Dönemi Bronz Heykelcikleri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya.

L E C H T M A N ve S T E I N B E R G 1970: H. Lechtman, A. Steinberg, "Bronze Joining: A Study in Ancient Technology", In: S. Doeringer, D. G. Mitten, A. Steinberg (Eds.), Art and Technology. A Symposium on Classical Bronzes, , London, 5-35.

M A R C A D E 1951: J. Marcadé, "Petite tête en bronze du Ve siècle, trouvée à Glanitsa", BCH 75, 224-232.

M A R C H E T T I 2013: N. Marchetti, "The 2011 Joint Turco-Italian Excavations at Karkemish", KST 34.1, 349-364.

M A T T U S C H 1990: C. C. Mattusch, "The Casting of Greek Bronzes: Variation and Repetition", In:Small Bronze Sculpture from the Ancient World, (Eds. M. True, J. Podany), California, 125-144.

M E N Z E L 1969: H. Menzel, Römische Bronzen, Düsseldorf.

M E N Z E L 1970: H. Menzel, "Observations on Selected Roman Bronzes in the Master's Bronzes Exhibition", In: S. Doeringer, D. G. Mitten, A. Steinberg (Eds.) Art and Technology, A Symposium on Classical Bronzes, , London, 229-234.

M E R T E N S 1990: J. R. Mertens, "The Human Figure in Classical Bronze-working: Some Perspectives", In: M. True - J. Podany (Eds.), Small Bronze Sculpture from the Ancient World, California, 85-102.

N I K O L E T T A 2012: S. Nikoletta, "Bronztargyak a Budaörsön feltart rômai kori telepûlés (2. LH.) Teraletérôl", In: O. Katalin (Ed.), Rômai Vicus Budaörsön, Budapest, 585-602.

N O L L 1980: R. Noll, Das Inventar des Dolichenusheiligtums von Mauer an der Url (Noricum), Vienna.

N U B E R 1988: H. U. Nuber, Antike Bronzen aus Baden-Württemberg, Stuttgart.

O E H L E R 1961: H. Oehler, Untersuchungen zu den männlichen römischen Mantelstatuen. Der Schulterbauschtypus, Berlin.

O R A N S O Y 2006: B. S. A. Oransoy, Arykanda Antik Kentinde 1971-2002 Kazı Sezonlarında Ele Geçen Madeni Buluntular ve Madencilik Faaliyetleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara.

Ö Z D O Ğ A N vd. 1994: M. Özdoğan, A. Özdoğan, D. Bar Yosef ve W. Van Zeist, "Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi. 30 Yıllık Bir Değerlendirme", KST 15.1, 103-122.

Ö Z D O Ğ A N ve P A R Z I N G E R 2000: M. Özdoğan - H. Parzinger, "Aşağıpınar and Kanlıgeçit excavations -some new evidence on early metallurgy from east-ern Thrace", Der Anschnitt, B. 13, In: Ü. Yalçın (Ed.), Anatolian Metal I,Bonn, 83-93.

P I R I O 1996: L. Pirio, "Flacon en bronze en forme de tête d'adolescent du musée d'Aoste (Isère, Ier ou IIe s. ap. J.-C.)", RANarb 29, 119-123.

P O L A T vd. 2010: G. Polat, Y. Polat, K. Yağız ve O. Zunal, "Antandros 2008 Yılı Kazıları", KST 31.4, 1-22.

R A U B I T S C H E K 1998: I. K. Raubitschek, The Metal Objects, 1952-1989 (Isthmia), Atina.

R E I N A C H ve P O T T I E R 1883: S. Reinach-E. Pottier, "Appliques de bronze appartenant à des vases de Myrina", BCH 7, 440-447.

R E Y N O L D S 2000: J. Reynolds, "A Bronze Figurine of Hercules from St. Paul's Churchyard", Britannia 31, 363-365.

R I C H A R D 1968: L. Richard, "Un harpocrate de bronze en provenance de Corseul", Annales de Bretagne, 75.1, 203-212.

R I C H A R D 1969: L. Richard, "Statuette en bronze d'Osiris provenant de Tronoën (Finistère)", Annales de Bretagne 76.1, 263-273.

R I C H T E R 1915: G. M. A. Richter, Greek, Etruscan and Roman Bronzes, New York.

R I C H T E R 1943: G. M. A. Richter, "A Bronze Eros", AJA 47.4, 365-378.

ROES 1950: A. Roes, "Un bronze d'Asie Mineure au Musée Britannique", Syria 27.3-4, 221-228.

ROLLEY 1967: C. Rolley, Monumenta Graeca et Romana. Volumen V: Griechische Kleinkunst. Fasciculus 1: Die Bronzen, Leiden.

S A N T R O T vd. 1996: J. Santrot, B. Derion, X. Dupuıs, M. Fincker ve P. Guibert, "Bronzes et fers de Dax, Landes: La cachette d'un antiquaire restaurateur au IV s. après J.-C.", Gallia 53. 251-343.

SAVAŞ 2006: S. Ö. Savaş, Çivi Yazılı Belgeler Işığında Anadolu'da (İ.Ö. 2. Bin Yılında) Madencilik ve Maden Kullanımı, Ankara.

S C O T T ve P O D A N Y 1990: D. A. Scott-J. Podany, "Ancient Copper Alloys: Some Metallurgical and Technological Studies of Greek and Roman Bronzes", In: M. True, J. Podany (Eds.), Small Bronze Sculpture from the Ancient World, California, 31-60.

S M I T H 2002: R. R. R. Smith, Hellenistik Heykel, (Çev. A. Yoltar Yıldırım), İstanbul.

SPELEERS 1927: L. Speleers, "Un bronze hittite en Syrie du Nord", Syria 8.1, 46-48.


STUPPERicH 1991: R. Stupperich, "Frühkaiserzeitliche figürliche Bronzen im nordwestlichen Germanien", In: Die römische Okkupation nördlich der Alpen zur Zeit des Augustus, Kolloquium Bergkamen 1989, Vorträge. Bodenaltertümer Westfalens 26, (Ed. B. Trier), Heidelberg, 167-184.

ŞİMŞEK vd. 2011: C. Şimşek, M. Okunak, M. Bilgin, Laodikeia Nekropolü (2004 - 2010 Yılları). İstanbul.

T A L O O E N ve A L P 2007: P. Talooen, N. Alp, "Pisidia Kütleri Antik Çağda Burdur İlinde Dinsel Hayat", In: Prof. Gökay Yıldız, Prof. Dr. M. Zeki Yıldırım ve Yrd. Doç. Dr. Şevkiye Kazan (Eds.), I. Burdur Sempozyumu Bildiriler, , Burdur, 738-747.

T H O M A S 2001: R. Thomas, Eine postume Statuette Ptolemaios'IV. und ihr historischer Kontext, Mainz.

T R E I S T E R ve Z H U R A V L E V 2009: M. Y. Treister, D. V. Zhuravlev, "A Bronze Jug from the Shverin Burial-Mound", AncCivScytSib 15, 215-242.

T U N A vd. 2008: N. Tuna, N. Atıcı ve İ. Sakarya, "Emecik Sarıliman Apollon Kutsal Alanı 2006 Yılı Çalışmaları", KST 29.1, 141-154.

V E G A - A V E L A I R A 2007: T. Vega-Avelaira, "Estandartes militares (signa militaria) de época imperial pro-cedentes de Hispania", Sautuola 13, 475-476.

V E R M A S E R E N 1987: M. J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCCA) I. Asia Minor, Leiden.

VicKERs 1985: M. Vickers, "The Influence of Metal Work on Athenian Painted Pottery", JHS 105, 108-128.

W A L K E N S ve P O B L O M E 1993: M. Waelkens, J. Poblome, Sagalassos II. (Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 6) Report on the Third Excavation Campaign of1992, Leuven.

W A E L K E N S 2004: M. Waelkens, "Report on the 2002 Excavation and Restoration Campaign at Sagalassos", KST 25.1, 215-230.

Y A L Ç I N 2000: Ü. Yalçın, "Anfänge der Metallverwendung in Anatolien", Der Anschnitt, B. 13, In: Ü. Yalçın (Ed.), Anatolian Metal I, Bonn, 17-30.

MURAT FIRAT Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Isparta/TURKEY [email protected]


Lev.1. Tanrı heykelcikleri


Lev.2. Hayvan heykelcikleri

Isparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik, Arkeoloji Dergisi XX, (2015),181-194.

Documents

Transcript of Isparta Müzesi'nden Bir Grup Bronz Heykelcik, Arkeoloji Dergisi XX, (2015),181-194.