IOHANNES DE SEGARELLIS. ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS. QUADERNI DI INVIGILATA LUCERNIS,...

184
Quaderni di «Invigilata Lucernis» Collana del Dipartimento di Studi Classici e Cristiani dell’Università degli Studi di Bari Aldo Moro diretta da Aldo Luisi e Luigi Piacente 42

Transcript of IOHANNES DE SEGARELLIS. ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS. QUADERNI DI INVIGILATA LUCERNIS,...

Quaderni di «Invigilata Lucernis»

Collana del Dipartimento di Studi Classici e Cristianidell’Università degli Studi di Bari Aldo Moro

diretta da Aldo Luisi e Luigi Piacente

42

In copertina: Ms. Harley 1766, metà del sec. XV: autoaccecamento di Edipo (da J. Lydgate,Fall of Princes).

Comitato scientifico

Pasqua Colafrancesco (Bari); Leopoldo Gamberale (Roma); Pilar Garcia Ruiz (Pamplona);

Domenico Lassandro (Bari); Bruno Luiselli (Roma); Aldo Luisi (Bari);

Antonio Marchetta (Roma); Matteo Massaro (Bari); Brigitte Müller Rettig (Rostock);

Mihaela Paraschiv (Iaşi); Luigi Piacente (Bari); Maria Lisa Ricci (Bari);

Barbara Forster Scardigli (Siena); Christiane Veyrard-Cosme (Paris);

Vincent Zarini (Paris); Nelu Zugravu (Iaşi).

Bari 2012

Iohannes de Segarellis

ELUCIDATIOTRAGOEDIARUM SENECAE

Oedipus

edizione critica a cura diAlessandro Lagioia

© 2012 Edipuglia srl, via Dalmazia 22/b - 70127 Bari-S. Spiritotel. 0805333056-5333057 (fax) - http://www.edipuglia.it - e-mail: [email protected]

Redazione: Valentina NataliCopertina: Paolo Azzella

ISBN 978-88-7228-667-8DOI http://dx.doi.org/10.4475/667

Volume pubblicato con il contributo

dell’Università degli Studi di Bari Aldo Moro

PrESENtAzIONE

Per la storia della circolazione medievale di Seneca tragico siamo de-

bitori per alcuni contributi fondamentali ad Ezio Franceschini e Giu-

seppe Billanovich, che per primi hanno indagato la tradizione scoliastica

quale canale utile ai fini della ricostruzione della trasmissione delle tra-

gedie, nonché della loro ricezione a partire dalla riscoperta protouma-

nistica fino alle prime edizioni a stampa d’età rinascimentale. L’indagine

su glosse e commenti medievali, come nel caso di Nicholas Trevet e Al-

bertino Mussato, ha consentito di entrare quasi all’interno dei centri più

vivi dell’umanesimo e di apprezzare le modalità di approccio al testo, gli

interventi critici e i diversi interessi di tanti letterati che in questo ampio

arco cronologico si dedicarono a Seneca tragico su istanza di committenti

privati e per studio personale, a fini editoriali e per l’istituzione di corsi

universitari. Franceschini stesso, nell’ormai lontano 1938, avviò l’edi-

zione dell’expositio trevetana, colmando un vuoto da tempo avvertito

dagli editori delle tragedie, sin da quando Peiper ne evidenziò l’impor-

tanza ai fini della ricostruzione dell’archetipo del cosidddetto ramo A.

Grazie a contributi successivi (soprattutto di G. Brugnoli, M. Palma,

S. Marchitelli, C. M. Monti e S. Pittaluga) il panorama complessivo di

studi e studiosi medievali delle tragedie si è progressivamente ampliato,

fino a comporre un quadro abbastanza fitto e articolato degli interessi

per Seneca tragico, poco conosciuto durante i secoli dell’Alto Medioevo

(al punto da essere noto solo in veste di scrittore «morale» e distinto dal

Seneca filosofo), ma assai studiato e imitato a partire dalla fine del sec.

XIII. Alla mole degli articoli e delle monografie specifiche, ricchi di ul-

teriori spunti d’indagine su autori e manoscritti ancora inesplorati, non

può dirsi però corrisponda la quantità di commenti e scoli medievali at-

tualmente disponibili in edizioni critiche. Un contributo in tal senso in-

tende fornire il progetto di completamento dell’editio princeps

dell’elucidatio tragoediarum di Giovanni Segarelli, già avviato con la re-

cente pubblicazione, all’interno di questa collana, della sezione di com-

mento relativa alle Phoenissae, per le cure di Patrizia Mascoli (Bari

2011).

A differenza di Trevet, di cui peraltro recentemente si è completata

l’edizione del commento, Giovanni Segarelli è un personaggio pressoché

ignoto agli studiosi. Solo qualche anno fa, per la sezione relativa

all’Hercules furens è uscita, a cura di Kerstin Hafemann, l’edizione del-

l’elucidatio, redatta verso la fine del sec. XIV, su richiesta di un segreta-

rio del conte Onorato Caetani (morto nel 1400). Di questo notaio e poeta

parmense la studiosa tedesca ha raccolto notizie sulla vita e le opere, cui

altre si aggiungono ora, nell’introduzione che precede l’edizione del-

l’elucidatio Edippi.

Il curatore del presente volume, già editore del commento di Trevet

alla medesima tragedia, rileva come il lavoro di Segarelli, che pure non

conobbe l’opera del suo predecessore inglese, presenti tuttavia numerosi

elementi di affinità e coincidenze nell’approccio al testo e nelle scelte

esegetiche, che Lagioia spiega sulla base di un’analoga formazione eru-

dita, l’impiego di fonti comuni (in particolare Isidoro e Papias) ma, so-

prattutto, valutando il livello di ‘standardizzazione’ del commentario ad

auctores nella tradizione scolastica medievale: il grande tragico latino è

perciò spiegato secondo le stesse modalità di constructio e declaratio, con

lo stesso spirito, gli stessi interessi per l’erudizione geografica, mitologica

e astronomica, finanche con errori comuni nell’interpretazione di alcuni

passi, che lo stato del testo nella tradizione della famiglia A non con-

sentiva di comprendere agevolmente. Il Seneca di Segarelli e di Trevet è

infatti un testo assai diverso da quello che leggiamo oggi nelle edizioni

moderne, che a partire da quella storica del Gronovius (1661) hanno po-

tuto avvalersi delle lezioni dell’Etruscus e dei pochi testimoni dello stesso

ramo per stabilire un testo più completo e corretto. Sebbene trasfigurato

da corruttele e lacune, e proprio per questo divenuto banco di prova per

coraggiose e audaci congetture, è questo Seneca tragico che bisogna te-

nere presente quando si voglia studiare la fortuna dell’opera in autori,

come ad esempio Dante e Boccaccio, senza commettere errori di pro-

spettiva storico-culturale.

Luigi Piacente

PrESENtAzIONE6

INtRoDuzIoNe

I.1. Giovanni Segarelli: un vir Heliconius costretto alla cura forensis

Nocte preterita sub secundi gallicinii conticinio quintam tragediam com-

plevi. Novo surgente diluculo sextam ventilandam recepi, quam libenter

– etsi non subtiliter – persequar et excussam sororibus addam suis. Iuvat,

Nicolae mi, me te vocare plerumque et labentem sepius calamum com-

memoratio tua refrigerat. Ergo, vir bone, quotiens ego tui, tu mei totiens

esto. Iohannes de Sagarellis (fol. 113r).

Con questa breve subscriptio l’autore congeda il commento all’Oe-dipus appena ultimato, mostrandosi al committente pazientemente e di-ligentemente intento al suo lavoro, fino ad un’ora della notte che serbaquasi un ricordo evangelico 1: è questo uno dei rari scorci che gli scrittistessi di Giovanni Segarelli e le poche notizie che si sono potute racco-gliere da altre testimonianze aprono sulla vita e le sue occupazioni. Nonsappiamo, infatti, quando nacque né dove si svolse la sua formazione. Ècerto che fu originario di Parma e che da qui si trasferì nel Lazio, forsequando entrò in contatto con le famiglie dei Caetani e dei conti da Cec-cano, che erano fra loro imparentate e al cui servizio compare come te-stimone o legale in alcuni atti notarili 2, il più antico dei quali datato al

1 L’espressione sub secundi gallicinii conticinio risulta, peraltro, piuttosto ricercata inquanto unisce in un’unica menzione temporale due scansioni delle sette parti in cui si di-videva convenzionalmente la notte, che nella maggior parte delle fonti sono distinte eneppure susseguenti (cfr. Isid. orig. 5,31,4). Dal Boccaccio, che si rifà ad una partizioneriportata da Macrobio (Sat. 1,3,12), ricaviamo però che ai tempi di Segarelli il conticiniumormai non appartenesse alla prima parte della notte, ma all’alba: cfr. Genealog. 1,9 (ed.V. Romano) Quintum autem gallicinium vocitatur, eo quod a medio sui nocte in diem ten-dente, galli cantent. Sextum vero dicitur conticinium iam aurore proximum.

2 Sono conservati fra le carte più antiche dei ricchissimi fondi dell’Archivio Caetani.Vd. K. Hafemann, Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas „Hercules fu-rens“, Berlin-New York 2003, p. 190 n. 180.

1374. ebbe dunque una formazione giuridica, come si evince pure daun suo breve scritto, che è una invettiva fittizia pronunciata da Segarellicontro Lucrezia moglie di Collatino, nonché da un’esplicita dichiara-zione dell’Autore, che nel preambulum alle sue Addittiones 3 al De ca-

sibus virorum illustrium del Boccaccio, dichiara che la cura forensis èstata dannosa al suo studio ed egli se ne è reso conto solo quando, giuntoall’età della canizie, la resipiscenza è ormai vana e ancor più dolorosa,fol. 114v:

Mee ruditatis ego michi querela sum, nemo fons alius: annis utilibus inu-

tilibus (in utilibus cod.) vacavi, rapui michi me, faciebus allodiosarum

sed iacturosarum rerum, nil antevidens, inhesi. Semper libuit officiis et

inofficiose glorie me dedere. Cura forensis nocua studiositati fuit, revo-

catio sera et quasi vacua deditio mea michi. Sic expendi passim iuvente

metas, ita furtim tempus abiit, ita paulatim decepi me. Sic insidiatim pas-

sitans canities appulit, sic sensim gravitatis etas, quam nil scire pudet,

incubuit. Quocumque me verto, mee deplorationis argumenta cognosco:

pro pudor, heu quantum seducebar! Quam fugax et excors ista iuventus

est! Rebar horas ire sine me, iuvenes annos non habere diffugium et se-

nium cum fuga temporum non venire. Sic aversus a felici studio, sic pro-

ductus in stadium fallax, emersum frustra tempus et ad nullas voces aut

lacrimas reflexurum se, visus nunc utroque fato michi misellus infleo…

Il passo, seppur intessuto sui soliti topoi del tempo edace e degli erroridella fugace giovinezza, è utile per cercare di ricavare alcuni elementicronologici: ipotizzando che l’Autore avesse già raggiunto i sessant’annied essendo l’opera datata al 1396 (come riportato nell’intitulatio), pos-siamo collocare la sua nascita intorno agli anni trenta del XIV secolo. Se-garelli, quindi, avrebbe esercitato la professione forense al servizio delledue famiglie nobiliari intorno ai quarant’anni e potrebbe averla prose-guita almeno fino alla morte di onorato I Caetani (1336ca.-1400), contedi Fondi, Campagna e Marittima, a cui sono dedicate le Addittiones. Ilcommento alle tragedie, invece, che sfortunatamente non riporta alcunadatazione, presenta un’epistola dedicatoria rivolta al suo segretario Nico-

laus Rubeus de Alatro (Niccolò Rossi o de’ Rossi), non altrimenti noto 4,menzionato appunto come silentiarius secretorumque claviger magna-

nimi presidis Honorati Gaytani.

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS8

3 Su quest’opera inedita, anch’essa tradita da un codex unicus, vd., infra, p. 18 e n. 29.4 Ma vd., infra, p. 20 n. 34.

L’esiguità dei dati personali che l’Autore riporta nelle Addittiones nonconsente neppure di confermare questa continuità al servizio del conte diFondi. A conclusione dell’opera, infatti, Segarelli pone un lungo compo-nimento poetico di 171 esametri, una sorta di propemptikon, nel quale èil libellus stesso personificato che dopo aver compiuto il suo viaggio sipresenta all’eccelsa dimora del dominus onorato (probabilmente il cele-bre castello di Fondi), chiedendo di essere accolto e introdotto all’internodella sua splendida biblioteca 5, vv. 1-4:

Vivus ad excelsum venio letorque videre

sydus Honoratum, stelle quem luce minores

igne rotant vario, fulvis qui bibliotecis

quadrivii triviique duces tenet ordine libros.

dopo aver esaltato lo sfarzo e i pregi di quella raccolta libraria, non-ché l’impegno culturale di onorato 6, il libellus passa a descrivere le pro-prie condizioni materiali, per le quali si vergogna di presentarsi, luridus

et lacero cultu (v. 49), al cospetto del suo patrono. È evidente che Sega-relli tende ad una progressiva identificazione del libello con il suo autore,vv. 58-67, 87-96:

Sepe set audacem spes adiuvat, ergo potentis

presidis atque pii spes me trahit: o comes alte,

tu trahis et venio rubeoque venire 60ad te qualis eo, pauperculus accola solus

hospes in orbe tuo solitoque favore relictus

exul et a zephiro, quondam florente: quis auster

intulit hanc hyemem? Spes est michi quod redeat ver 65crescat et in tauro lux et nox occidat, altum

sol petat imperium: domini mihi gratia crescet.

……………………………………………….Sum velut in scopulo tremulus sine veste nivoso

introduzione 9

5 Questa la rubrica che, nel manoscritto dell’opera, riassume il contenuto del compo-nimento, fol. 134v: Colloquium metricum suprascripti libelli loquentis quomodo gloria-tur imperiosum videre dominum et, in tanta luce librorum domini, rubet ita squallidusapparere, penuriosum et verecundum scriptorem suum domino recomendat, narrat iac-turas eius, orat iter ad vota, obsequia profert ac reditum – si dominus iubeat – et optategratie munus glorianter expectat.

6 Vv. 22-25 Plena domus domini, dominus quoque plenior illa / codicibus quos ipsesuas partitur in horas / otia sancta petens, curas ita pellit inanes / aut legit aut quem-quam monet ut legat arte peritum.

naufragus, enervis pudibundaque membra misellus.

Unde tegat nec habens, sum frigidus ut novus infans,

qui fuit e lavacro, sic sum sine fronte libellus

pallidus ore carens, nudus nudaque papiro, 90nudus et est calamus, sunt nuda vocabula, nudus

stilus et a nudo nunc nunc scriptore recedo.

Ille licet mecum veniat, stupet et sua tecum

dicere dampna pudet, prohibet verecundia flere

pauperiem stringitque sinum, gemit intus et extra 95letus it et gaudet, quod scit patienter egere.

Perorando la causa dello sventurato scrittore, il libellus si fa portavocedella richiesta del suo rientro in patria (Parma?), dove l’Autore potrà fi-nalmente riabbracciare l’anziana madre che non vede da trent’anni: que-sto è l’unico dato che sembra emergere con chiarezza da una serie di versidensi di allusioni e riferimenti a situazioni e contingenze per noi oggioscuri, vv. 107-115:

pectore placato placabis maximus heros

ac tua dona dabis, dices: ‘Quid vult peregrinus?’

Quod scio tunc referam: ‘Cupit almos visere postes

finibus occiduis, ubi nati filia parvo 110delubro colitur, post hanc orare nepotem,

flamiferique domum, venerati sarcophagumque (sacr- cod.)remigis effuncti, quem lux burgusque figurat;

postea non visam sex lustris omine crudo

longevam matrem, patriam, genus omne videre’ 115

Non sappiamo, purtroppo, dove Segarelli si trovasse nel 1396, né per-ché versasse in cattive condizioni economiche e fosse caduto in disgraziapresso il suo antico protettore, almeno stando a quanto egli stesso afferma,poiché va pure tenuto conto della diffusione di topoi di questo tipo negliscrittori dell’epoca. Conosciamo molto meglio, invece, le tumultuose vi-cende che riguardano onorato il quale, anche dopo la morte di urbano VI(1389), aveva continuato a mantenersi fedele sostenitore7 dell’antipapaClemente VII (1378-1394) e di Benedetto XIII. Nell’estate del 1396 al-cuni emissari francesi, giunti per incontrare Bonifacio, furono accolti al

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS10

7 A partire dal 1395 egli aveva anzi cominciato a compiere scorrerie nella campagnaromana e a tramare contro il successore romano di urbano, Bonifacio IX, per costringerloalla fuga e sostituirlo con il pontefice avignonese.

porto di terracina da onorato Caetani, che li scortò sulla strada perRoma 8.

Ma in quello stesso anno – e la scelta delle Additiones al De casibus

da parte di Segarelli sembra quasi ne sia stata presaga – precipitaronoanche le sorti per il Caetani, poiché nell’inverno fallì un attacco controtrastevere, cui egli prese parte, seguìto dall’ulteriore fallimento di unacongiura da lui diretta, che gli costò una grave scomunica (2 maggio1399), a meno di un anno dalla sua morte 9, e comportò il rapido crollo delprincipato che aveva faticosamente costruito 10.

Le Addittiones dovettero rivelarsi dunque uno sforzo vano per Se-garelli, che nella scelta di riprendere e proseguire il De casibus virorum

illustrium, a distanza ormai di più di un trentennio dalla sua composi-zione da parte del Boccaccio, era stato certamente motivato dall’intentodi incentrare la narrazione storica, che nella prima opera giunge sinoall’anno 1357, sugli eventi della storia più recente ma, in particolare,sugli episodi che vedevano come protagonista o erano in qualche modocollegati alle imprese del conte di Fondi. Non è un caso, infatti, che ilpersonaggio cui sono dedicati il maggior numero di capitoli delle Ad-

dittiones sia la regina di Napoli e Sicilia Giovanna I d’Angiò (1326-1382), il cui primo marito, Andrea d’ungheria, morì assassinato adAversa nel 1345 con piena consapevolezza della regina, stando allamaggior parte delle fonti; Segarelli, invece, la riscatta totalmente daogni accusa di coinvolgimento nella congiura, forse perché nelle vi-cende che portarono allo scisma Giovanna si schierò al fianco di ono-

INtRoDuzIoNe 11

8 Le sue terre, importante snodo viario tra il meridione ed il resto d’europa, assunserouna rilevante importanza logistica, nella lotta tra il papato romano e quello avignonese, perl’approdo che offrivano sulla costa, tra Roma e il Garigliano, e da cui Clemente VII, isuoi cardinali e lo stesso onorato guadagnavano facilmente Avignone.

9 Invano il 15 gennaio 1400, quando già aveva perso quasi tutti i suoi possedimenti,onorato tentò un ultimo disperato assalto contro Roma; ormai abbandonato dai suoi al-leati e tradito dai suoi stessi parenti, morì qualche mese più tardi, colpito forse da un at-tacco apoplettico.

10 Con la resa dell’ultima piazzaforte ribelle, terracina, caduta due mesi dopo la mortedel conte, ebbe inizio una nuova parentesi politica sotto il dominio di Ladislao di Du-razzo. Solo nel 1414 il fratello di onorato, Giacomo II, che non aveva partecipato alle tur-bolenze suscitate dal fratello (era stato anzi estromesso de iure dall’eredità, in cambiodell’appoggio che Clemente VII aveva garantito ad onorato subito dopo la sua elezione),rientrò in possesso dei beni perduti, ormai anziano (morì nel 1423). Intanto una nuovasuddivisione dei beni (1418) aveva portato alla scissione della famiglia in due rami: i Ser-moneta, legati alla Curia romana, e i Caetani di Fondi, che entrarono nella sfera d’in-fluenza dei re d’Aragona.

rato e dalla parte dei cardinali secessionisti. Fu sotto la protezione dientrambi 11 che il 27 agosto 1378 i porporati si spostarono da Anagni aFondi e qui, nel castello di onorato, dove risiedettero per circa ottomesi, il 20 settembre si tenne il conclave nel quale fu eletto papa, ilgiorno seguente, il famigerato cardinale Roberto di Ginevra, con il nomedi Clemente VII.

Segarelli dedica, infatti, un ampio capitolo 12, centrale nell’opera, allanarrazione dell’evento cui forse non assistette personalmente 13, ma lacui eco dovette rimanere a lungo nelle stanze comitali e nelle terre delCaetani anche dopo la partenza dei cardinali per Avignone. Mettendo inuna luce assai positiva la figura del padrone di casa, quale potente di-fensore, garante e fautore di una giusta causa, così descrive l’incorona-zione dell’antipapa, avvenuta il 31 ottobre nella cattedrale di S. Pietro aFondi, fol. 122r-v:

Interim cardinales et camerarius ultramontani, vel merore vel metu, fur-

tim quasi et sequentes alius alium sigillatim, sub alas protettionis ma-

gnanimi et potentis Honorati Gaytani, Fundorum comitis, tunc ex

antecedente diu constitutione, colendissime memorie prenominati Gre-

gorii pape totiusque sacri collegii deliberato consilio pro robore tunc

fluitantis ecclesie, provintiarum Campanie, Marittime pro fede aposto-

lica et eadem ecclesia gubernatoris protettoris et rectoris, Anagnia et ad

ipsum comitem, velut ad elettum pro sua salute, refugium confugerunt,

quatuor Ytalicis cardinalibus – videlicet Mediolani, Florentie, de Ursi-

nis et sancti petri – cum Urbano et in Urbe relittis, cum quibus et modica

sequace curia que supererat, extivi fervoris et aeris pinguioris evitatione

recentiorem deduttionem querens, cum prius Anagniam profetturum se

divulgasset, fluviosi iugosique terga Tyburis ut frondosa et semiruralia

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS12

11 Caetani, oltre ad essere ormai vassallo della regina di Napoli, si stava imparentandocon la famiglia reale attraverso le nozze della sua unica sorella, Iacobella, con il fratellodi ottone di Brunswick, quarto marito di Giovanna. Vd. I. Ait, s.v. ‘urbano VI’, Enciclo-pedia dei papi, II, Roma 2000, 566.

12 Il capitolo è così riassunto nella relativa rubrica: XVI. Quomodo cardinales ultra-montani fugiunt Anagniam, Urbanus cum quatuor Ytalicis vadit Tybur, iterum quatuorYtalici preditti recedentes ab Urbano cum fratribus colloquia trattant, Anagnie procedi-tur, hic Urbanus Bartholomeus et apostaticus declaratur, ultimo Fundis per cardinalesZebenensis in Clementem VII (VII suppl. supra lin.) pontificem sublimatur.

13 La cerimonia avvenne alla presenza di ottone, che Segarelli non menziona, forseper non offuscare la grandezza del conte onorato, ma stupisce un po’ che non sottolineiil fatto, attestato da altre fonti, che in quell’occasione onorato in persona, pur laico, gra-zie ad una dispensa speciale, ebbe l’onore di porre la tiara sulla testa del neoeletto.

tempore (dubit.) quesivit. Hic pauco tempore ditti cardinales Ytalici su-

perstitiosam conversationem et convitiosum virum potuere pati, conve-

nere simul et loca seposita, quisque quo potuit aptius, petire. Interea

cardinales utrique, consiliis et legationibus interpollatis ac scriptitatio-

nibus mutuis, de personarum suarum salva cohabitatione, de collustra-

tione fidei et ecclesie semividue conciliatione decertant, Ytalici circa

montanas et fidatas amicitias errant, ultramontani †transcibeinam† so-

cietatem Britonum pro suis tuitionibus evocant, obstant Romani, certa-

tur, cedes multa committitur, vincit viam gens cedifera et cruenta manu,

transit Anagniam. Ibi principalis ecclesie collegiique tutator, antefatus

comes et provincie preses est, cardinales et gentes alimentat, emungit

vassallos et vitam comitatus attenuat. Hic per collegium proceditur, hic

discutitur, hic ultimo sedem vacare et Urbanum intrusum et non pontifi-

cem fuisse vel esse, sed apostaticum declaratur; intimatur mundo, hinc

abitur, itur Fundos, hic ultramontanis et Ytalicis in unum collettis car-

dinalibus, pro loco tuto sub umbra fidelitatis et potentatu prenominati

comitis et rettoris, cardinalis Gebenensis in Clementem pontificem su-

blimatur. Hic in trono, ante faciem ecclesie cathedralis | fol. 122v | san-

cti petri, per dies, ab ipso collegio, cerimoniis et solempnitatibus quas

tam devotus et inclitus attus exigit, coronatur, hic publicatur in gentibus

et populis, hic acceptatus a principibus et provinciis, hic a regnis et re-

gibus adoratur. Dehinc Urbanus in Bartholomeum convertitur, ab huius

et collegii sequacibus expunguntur eius arma et in abraso spatio Cle-

mentis insignia reponuntur. Istum Clementem magne generationes et exa-

minata studia catholicum censent…

Pur essendo indiscutibile il valore dell’opera sul piano storiografico,Segarelli traccia un resoconto tendenzioso14 e non privo di qualcheasprezza polemica, che investe ovviamente i nemici del suo patronus,compreso lo stesso papa romano, urbano VI, il quale nel precedente ca-pitolo viene definito turbator orbis, connotato come furens e fatto og-getto perfino d’irriverente ironia15, giustificata forse dal fatto che all’epoca

INtRoDuzIoNe 13

14 Ad esempio, la decisione di urbano VI di recarsi a tivoli anziché ad Anagni per tra-scorrere l’estate del 1378 viene ricollegata da Segarelli al fresco entroterra tiburtino (flu-viosi iugosique terga Tyburis ut frondosa et semiruralia), mentre pare che il papa non sifosse più recato ad Anagni, dove si sarebbe dovuta chiarire la delicata questione della le-gittimità della sua elezione, in quanto avvertito per tempo del pericolo di un congiura,della quale fu ispiratore, forse, lo stesso onorato. Vd. Ait, s.v. ‘urbano VI’ cit., 564.

15 Fol. 121v: Cepit hic Urbanus inurbane se gerere, loqui sermones inproprios, di-stantes a pontificibus induere mores, odiis veteribus addere fomenta, novas provocarepartes, offitia precipitare, pontificales evertere gratias,…obloqui de regibus, opprimere

della composizione del trattato il papa italiano aveva già preso severiprovvedimenti contro onorato 16.

Morto il Caetani, non è dato sapere se e quanto la ‘compromissione’di Segarelli con il sostenitore dell’antipapa abbia giocato un ruolo nega-tivo per gli ultimi anni della sua carriera: non possediamo, infatti, notizieche lo riguardino ascrivibili con certezza ad eventi successivi al 1396, inparticolare non vi sono atti notarili nei quali egli compaia nuovamente, néal servizio della figlia di onorato, Iacobella, che fu nominata dal padreunica erede di quanto gli rimaneva dopo le sue disgraziate vicende, nédello zio, Giacomo II, che alla morte della nipote ne ereditò il restantepatrimonio 17.

Non molto aggiungono a questi scarsi dati biografici due lunghe let-tere, tràdite nel Vaticanus Latinus 5994 e recentemente edite 18, che con-tengono uno scambio epistolare fra Segarelli e Francesco da Fiano(1350ca.-1421), ben più noto poeta e intellettuale, che fu figura di spiccodell’umanesimo romano gravitante attorno alla Cancelleria papale, in-sieme a uomini come Leonardo Bruni, Poggio Bracciolini, Antonio Lo-schi e Pier Paolo Vergerio. entrambe le epistole, infatti, la primaindirizzata da Segarelli al magister Francesco e la seconda, la risposta diquesti all’Eliconius vir Giovanni, presentano solo la datazione topica conl’indicazione del mese, nonostante che il carteggio si sia probabilmenteconservato all’interno della cancelleria papale. Segarelli si trovava a Val-montone, una cittadina che all’epoca rientrava tra i possedimenti di unanobile famiglia romana, i Conti, strettamente legata alla curia romana 19:

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS14

cardinales, irritare provincias, aspernari magnates, urbem principesque negligere, demumnormas omnes anormalas (sic) aggredi…

16 Alla fine del maggio 1378 ad onorato venne prima negato il rimborso di un grossoprestito erogato a favore della Camera apostolica ai tempi di Gregorio XI, che era statosostenitore del Caetani; successivamente fu privato anche del rettorato della Campagna eMarittima, che riebbe dall’antipapa, a costo però della scomunica lanciatagli da urbanoVI. Del resto, due anni dopo, anche la regina Giovanna, dichiarata eretica, fu scomunicatae sostituita dal cugino, Carlo di Durazzo, della linea ungherese degli Angiò, che si schieròinizialmente dalla parte del papa romano.

17 Vd., supra, n. 10.18 Su queste epistole, pubblicate da P. Mascoli, vd., infra, p. 18 e n. 28.19 A Valmontone soggiornò sia Gregorio XI, il 5 giugno del 1377, di passaggio per

Anagni, il quale trascorse lì tutta l’estate dopo il suo rientro da Avignone, sia il suo suc-cessore urbano VI, che da tivoli nel 1383 si trasferì per qualche mese, forse da aprilefino a settembre, ospite con tutta la sua curia di Giovanni Conti (o di suo figlio Adinolfo).Vd. G. Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, vol. 89, Venezia 1858,132-133.

trattandosi di una città non molto distante dalle terre dei Caetani e deiCeccano, è verosimile che l’Autore potesse trovarsi qui per questioni le-gate agli interessi economici e legali dei suoi signori. Più difficile pensareche vi fosse stato mandato da onorato per ragioni diplomatiche, dal mo-mento che la città, almeno a partire dall’elezione di urbano VI, rientrònella sfera d’influenza della chiesa di Roma. Quanto al destinatario, Fran-cesco da Fiano si trovava in quel momento a Roma, nel quartiere Parioni,dove probabilmente risiedeva sin dal 1379, quando era stato nominatoscriptor et abbreviator del papa 20, come è appunto menzionato nella ru-brica che segue la sua lettera. Resta però difficile stabilire un terminuspost quem sulla base di tale indicazione, anzitutto perché è possibile cheil titolo cancelleresco relativo al Fianese, che compare anche in altre suelettere datate fino al 1420, sia stato aggiunto a posteriori da un rubricatore,così com’è certamente avvenuto per l’altra rubrica che precede la primalettera (Responsio domini Francisci de Fiano [ma Fiagiano a.c.] prefatodomino Iohanni). Forse è indicativo, in tal senso, il fatto che anche nellaseconda epistola la menzione del nome, che precede il titolo scriptor etabbreviator domini nostri pape, sia errata: Franciscus de Fiagiano. Mapur ammettendo che Francesco nella sua lettera di carattere privato a Gio-vanni si sia firmato indicando i propri titoli professionali, l’arco cronolo-gico resta pur sempre molto ampio. Sulla base delle attestazioni relativeai vari spostamenti al seguito del papa, che tennero Francesco continua-mente lontano da Roma nel primo decennio del suo incarico in curia, Ker-stin Hafemann 21 è più propensa ad una datazione tarda dello scambio

INtRoDuzIoNe 15

20 Vd. F. Bacchelli, s.v. ‘Francesco da Fiano’, DBI 49, Roma 1997, 747-750.21 La studiosa (Der Kommentar cit., p. 191 n. 184) avanza qualche dubbio in merito a

questa datazione, per il riferimento, presente in entrambe lettere, al comune amico Nof(f)oda Ceccano; infatti Segarelli lo menziona come ferreus et Herculeus urbis imperatricis ar-miger, il che la induce a pensare ad un uomo ancora abbastanza giovane, quale doveva es-sere intorno al 1379, quando sappiamo che fu addirittura scomunicato dall’antipapaClemente VII per essersi schierato in difesa del pontefice romano. Non sappiamo quandonacque, ma è tuttavia possibile che questi epiteti siano riferiti a Noffo, anche se granded’età, proprio a fine encomiastico (ferreus, ad esempio, è anche l’ormai anziano Catonein Liv. 39,40,11). Inoltre, nella risposta di Francesco, Noffo è elogiato per le glorie mili-tari acquisite (bellicarum rerum laudibus abundanti viro), il che farebbe pensare ad un ar-miger non proprio ‘alle prime armi’, quale doveva essere ancora ai tempi dell’elezione diurbano. Di contro, qualche perplessità in merito ad una datazione alta dello scambio epi-stolare desta proprio questo stretto legame attestato fra Noffo e il pontefice romano, dalmomento che sembra quantomeno poco opportuno che a quel tempo Segarelli, quasi cer-tamente già al servizio di onorato, cercasse di stringere relazioni con personaggi legati allafazione avversa al suo protettore. È pur vero che lo scisma incrinò anche gli equilibri fa-miliari dei Caetani, dal momento che il fratello stesso di onorato, Giacomo II, amico diNoffo, si schierò a favore del papa italiano, per cui non dev’essere stato facile per Sega-

epistolare, anche al decennio successivo al 1406 (quando la Curia ritornòda Viterbo a Roma al seguito di Innocenzo VII), tenendo conto del fattoche il poeta lamenti la lontananza dalle Muse, laddove la sua opera poe-tica più celebre, il Contra ridiculos oblocutores poetarum, sarebbe statacomposta tra il 1399 ed il 1404. Sembra, tuttavia, che il rammarico che ilpoeta mostra nel non avere più l’agio di potersi dedicare agli ozi letterari(nunc dies non sub consueto Musarum cantu…labuntur; invite silui) nonpossa essere assunto categoricamente come prova effettiva della fine diogni attività poetica, tanto più che Francesco ammette, ad un certo punto:nusquam michi fuit otium cum Musis loqui. Peraltro, la produzione diFrancesco non risulta affatto interrotta dopo quest’anno 22: era semmaicessato per lui il sogno di una vita unicamente consacrata alla poesia,quale si era profilata agli inizi della carriera, quando entrò a far parte delseguito di Pandolfo Malatesta.

Per la datazione è opportuno, invece, prendere in considerazione ancheun altro dato intrinseco alla seconda epistola: questa sembra essere l’unicalettera del Fianese in cui l’autore non si lamenta della propria miseria. In-fatti, a differenza di tutte le altre a noi pervenute e nelle quali egli toccail tema della propria condizione economica, lettere 23 che sono accomu-nate dall’esplicito e costante richiamo alla propria paupertas, in questa,invece, Francesco dichiara di poter finalmente disporre di mezzi suffi-cienti (inter has meas familiarium rerum sufficientes facultates), in misuratale da non vivere nell’abbondanza, ma neppure nell’indigenza (effeci-

que ut…licet non habundem, saltem non egeam) e tutto ciò dopo aver ab-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS16

relli destreggiarsi fra queste tensioni e conflitti, cercando di conservare i propri incarichiin famiglia. A tal riguardo, Hafemann suppone (Der Kommentar cit., p. 191 n. 4) che Se-garelli, nonostante i legami con onorato, non dovesse essere un sostenitore molto fervidodell’antipapa. Ciò, tuttavia, contrasterebbe con il pessimo ritratto di urbano VI, che silegge nelle Addittiones. È forse più legittimo pensare che Segarelli non sostenesse nél’uno né l’altro pontefice, poiché l’unico esplicito e forse davvero sentito elogio papale chesi legge nell’opera storica è rivolto, invece, al compianto Gregorio XI, cui onorato avevaconcesso un aiuto decisivo, cap. XIV, fol. 121r: de terris raptus est et spiritus humilisOlimpum petiit et pax timuit remanere post illum; hoc in obitu fides et ecclesia simul in-sanire ceperunt, crevit assidue frenetica rabies, nec ad hos usque dies potuerunt unosomno dormire: cathaplasmatibus et herbarum sucis timpora liniuntur et frontes ungun-tur…nullus ingreditur sopor ac de tenebra maioris ecclipsis et hebetiore sincopazatione(sic) timetur.

22 Risale proprio al 1406 un carme di Francesco da Fiano ad Antonio Loschi, mentrealcuni versi indirizzati al cardinale G. Condulmer, il futuro eugenio IV, ci riportano aglianni 1407-1408.

23 Cfr. C.M. Monti, Una raccolta di ‘exempla epistolarum’. I. Lettere e carmi di Fran-cesco da Fiano, «Italia Medioev. e uman.» 27, 1984, 121-160.

bandonato i «sacri studi», a suo dire, senza rimpianto (sacris studiis fe-

liciter derelictis), per dedicarsi «ad altre attività» (aliis artibus me dedi)evidentemente più remunerative. Sul piano cronologico è di supporto, inparticolare, un carme indirizzato ad urbano VI, che a ragione CarlaMonti 24 attribuisce a Francesco e data al 1388, nel quale il poeta invitapressantemente il pontefice a venire in soccorso dei curiali come lui che,nonostante i sacrifici, i pericoli e le fatiche affrontati al suo seguito, sonorimasti poveri (iamdudum nostre vacue iacuere crumene). Nel 1388, dun-que, il Fianese si riteneva ancora indigente al punto da rivolgere espliciterichieste di aiuti economici ad un papa rimasto celebre per aver attuatouna politica finanziaria piuttosto rigorosa. Sappiamo, invece, che le suecondizioni economiche migliorarono notevolmente con Bonifacio IX(eletto proprio l’anno seguente) e i successivi pontefici, poiché grazie aloro Francesco riuscì a consolidare la sua posizione in Curia iniziando acumulare alla carica di scriptor apostolicus diversi benefici ecclesia-stici 25. Sarei perciò propenso a ritenere che le aliae artes cui il poeta al-lude nella lettera in esame non debbano intendersi come riferite solo allemansioni curiali, ma pure a questi nuovi incarichi, grazie ai quali il Fia-nese potè fronteggiare una serie di problemi economici e familiari nelfrattempo intervenuti 26, cui sembrerebbe far cenno anche nell’epistola aSegarelli, pur se genericamente 27.

I.2. Gli scritti inediti di Segarelli

Della produzione di Giovanni Segarelli ci restano solo la succitata let-tera a Francesco da Fiano, corredata anche di una sua versione poetica, etre opere, tutte tràdite da testimoni unici, rimaste inedite e neppure oggetto

INtRoDuzIoNe 17

24 Ibid., p. 148; è registrato al nr. 12 dei suoi Carmina da F. Contini, s.v. ‘Franciscusde Fiano’, C.A.L.M.A. III.4, Firenze 2010, 430.

25 Il 7 ag. 1391 Bonifacio IX lo nominò canonico di Sutri e il 21 agosto dello stessoanno lo provvide di due canonicati e di altri benefici a Foligno; il 16 gennaio 1406 Inno-cenzo VII lo nominò canonico di S. Maria Maggiore; il 1° settembre 1412, GiovanniXXIII lo riconfermò nella carica di cancelliere principale del Comune di Roma.

26 Dovette provvedere, infatti, anche alla sistemazione di due figli illegittimi, Anni-baldo e Jacopo, e di due nipoti, Mattia e Antonio, figli del fratello Pepo, cui riuscì a tra-sferire i due canonicati folignati.

27 Cfr.: sub oneroso et inevitabili domesticarum necessitatum fasce…mordacibus ne-gotiorum familiarium maceratus curis. Il riserbo di Francesco è del resto logico, essendol’epistola rivolta ad un personaggio, Segarelli, pressoché sconosciuto.

di studi, fino all’edizione della sezione di commento all’Hercules furens

curata da Kerstin Hafemann, recentemente seguita da quella alle Phoe-

nissae di Patrizia Mascoli 28.Della lettera di Segarelli, trascritta in forma alquanto corrotta nel Va-

ticanus Latinus 5994 (fol. 69r-70r, sec. XIV-XV), si è accennato sopra 29.Così pure, qualche cenno ed estratto è stato fornito delle Aggiunte al de

casibus virorum illustrium 30, datate nell’intitulatio al 1396 e trascritte inuna gotica ormai tarda, assai elegante, morbida e posata, nel cartaceo Ma-

tritensis Latinus 17652 (fol. 113r-138v, sec. XIV-XV).

Le Addittiones ad librum Iohannis Bocacii de casibus virorum illustrium

si presentano suddivise in 34 capitoli, tutti preceduti da rubriche riassuntivescritte con inchiostro rosso, che si trovano poi riunite di seguito all’iniziodell’opera. I capitoli presentano, nei margini laterali esterni allo specchiografico, scoli vergati dalla stessa mano del copista, contenenti a volte unbreve riassunto dei paragrafi, ma più spesso riflessioni di carattere moraleche si possono ricavare dall’episodio specifico narrato.

Il primo capitolo contiene il preambulum con la dedica al comes Ono-rato Caetani, intessuta sui soliti topoi di modestia e tapinosis, che l’Au-tore riesce con originalità ad innestare su giochi verbali di raffronto fra ilGiovanni certaldese, astreus facundusque e se stesso, Giovanni parmense,elinguis et saxeus, l’uno tiniens ut os auri e l’altro mugiens ut os tauri, al-

teri Parma per arma dat rigorem, alteri Florentia florea dat odorem.

L’impianto generale segue sostanzialmente il modello del De casibus boc-cacciano, dove i racconti storici, biblici o mitologici sono inquadrati inuno schema epico-narrativo ogni tanto richiamato nel corso dell’opera.Anche Segarelli, come Boccaccio, immagina che ombre di personaggi il-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS18

28 Elucidatio tragoediarum Senecae. Thebais seu Phoenissae, Bari 2011 (Quaderni di«Invigilata Lucernis», 40).

29 Vd. pp. 14 ss. Cfr., pure, P.O. Kristeller, Iter Italicum, II, Leiden 1967 (rist. London-Leiden 1977), 378b. È in corso di stampa un contributo specifico sullo scambio epistolarefra Segarelli e Francesco da Fiano, con edizione del testo delle due lettere, di P. Mascoli(Uno scambio epistolare fra Giovanni Segarelli e Francesco da Fiano, «Invigilata lucer-nis» 34), cui rimando per il testo e l’esame del contenuto. Lo scambio epistolare fu per laprima volta menzionato da I. Affò (Memorie degli scrittori e letterati parmigiani, II, Parma1789, n. 64, 92-93), che trascrisse solo qualche riga delle due epistole, trovandole «nel pre-lodato Codice piene di scorrezioni».

30 Vd. Kristeller, Iter cit., IV, Leiden 1989, 573b. L’explicit (fol. 138v) recita invece: Ad-ditiones (-d- suppl. supra lin.) Iohannis de Segarellis Parmensis super libro Iohannis Boc-cacii de Cercallo (sic) Florentinii de casibus virorum illustrium.

lustri gli appaiano nei loro abiti di vivi, ma affranti e laceri, colpiti da ini-qua sorte, mentre in un angolo del proprio studiolo egli è intento alla me-ditazione, e che gli chiedano, con insistenza e a gara fra loro, di essereascoltati e tramandati dal suo calamus alla memoria dei posteri, al fine so-prattutto di essere riscattati da maldicenze e menzogne diffuse sul loroconto.

Ad avere la meglio su tutti, anche sullo stesso marito Andrea d’Angiò(figlio di Caroberto re d’ungheria), è la regina Giovanna I (1326-1382),le cui sfortunate e avventurose vicende, che la videro coinvolta nei grandieventi storici della sua epoca (le tensioni fra gli Angioni di Napoli e quellidi ungheria, l’invasione del regno da parte di Luigi d’ungheria, il grandescisma) occupano i capp. VIII-XX. Al capitolo seguente è richiamata l’in-telaiatura narrativa iniziale 31 e questa volta è il re Carlo III di Durazzo(1345-1386), che tentò la conquista del regno napoletano, morti Giovannae il rivale Luigi (fratello del re di Francia, che la regina aveva adottato),a scalzare nuovamente il re Andrea e a guadagnarsi il calamo dell’Au-tore. Con la sua morte prematura, al cap. XXVI, si chiude la sezione sto-rico-narrativa dell’opera e seguono riflessioni di carattere moralesull’instabilità dei regni e le ‘cadute’ degli uomini potenti, illustrate daun rapido ma ricco elenco di exempla di personaggi dell’antichità e delmito (capp. XXVIII-XXIX), interrotto da un ampio excursus sulle sven-ture di ercole, con una dettagliata descrizione della scena culminante del-l’Hercules furens, descrizione per noi preziosa, in quanto sembrerebbeesemplata proprio sull’omonima tragedia senecana. I capp. XXX e XXXIcontengono, rispettivamente, una conclusio generalis e una postrema

clausula in prosa nella quale l’Autore, salutando il suo multipotens heros

onorato, insieme con i consueti atti d’ossequio ed augurio, avanza unaesplicita richiesta di sovvenzioni 32. Dell’ampio carme esametrico chesegue, il colloquium metricum del libellus loquens, si è gia accennatosopra 33; ad esso sono aggiunte una deprecatio pro domino, con una serie

INtRoDuzIoNe 19

31 Fol. 126r: Quomodo per somnium plures illustres anime ‹apparent› circa suas reci-tationes; calamum scriptoris infelix iterum rex Andreas infestat set spiritus illustris Ka-roli se opponit, obiurgatur et illius ac omnium vices vincit.

32 Fol. 134r: Ave multipotens heros et super famulum tuum pauperrimum rivulos auxi-liares tui plenissimi fontis effunde. Super caput autem tuum stagna gratiarum suarumspargat Omnipotens, instet ne quid offendat et super prolem, consortem, domum totamcunctaque gubernacula tua dexteram sue protettionis extendat. Amen. Deo gratias. Do-minicum auxilium sit semper nobiscum.

33 Vd. pp. 9-10. occupa il cap. XXXII dell’opera (fol. 134v-137r).

di esametri di buon augurio rivolti ad Onorato e alla sua famiglia (cap.

XXXIII), ed un lungo psalmus vel oratio stili clausulati centum saluta-

tionum ad laudem Virginis Gloriose per eundem Iohannem.

Un’altra opera di Segarelli, assai breve, è tramandata da un codice mi-

scellaneo della ‘Kongelige Bibliotek’ (Gl. kgl. Samling 3553, fol. 31r-32v,

sec. XV) e reca come titolo: Ioannis Sagarelli parmensis poete accusa-

tio et iuditium, apud inferos actitata 34. Si tratta di una sorta di processo

fittizio, sullo stile delle controversie di Seneca padre, ma in cui si trova

come imputata in prima persona, post mortem, l’anima di Lucrezia, mo-

glie di Collatino, contro la quale si scaglia con veemenza l’Autore stesso,

fol. 31r: Nunc arma capesce, Lucretia, Lernea pharetra te accinctus agre-

dior, venientibus in te missilibus tuum vulgatum (vulgatum scripsi : -am

cod.) appone toracham…Nunc est hora: multa quidem contra te non

ostensa latent, que, si producta coram monstrentur, animum iudicis et

ipsum porro iudicium permutabunt. Prende quindi la parola l’imputata,

che si difende narrando con precisione l’accaduto; incalza subito l’accusa

(que vero sunt reicienda refellam), producendo tutta una serie di elementi

volti ad inficiare le dichiarazioni della donna, culminando in un catalogo

di donne illustri, del mito e della storia, che hanno saputo con onore e co-

raggio tener testa ai loro stupratori. A conclusione della breve peroratio,

Lucrezia si ritira nell’agmen delle donne illustri che la accompagnano,

guardando biecamente e con odio il poeta che, per non compromettere

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS20

34 Vd. Kristeller, Iter cit., III, Leiden 1983, 573b. Lo scritto sarà presto edito in un miocontributo ed è certamente ascrivibile a Giovanni Segarelli, anche se la notizia della suaesistenza è sfuggita alla Hafemann, probabilmente perché negl’indici del Kristeller vieneriportato esclusivamente sotto il nome Sagarellus presente nell’intitulatio, una variante delcognome attestata anche nel commento a Seneca. Il manoscritto che lo tramanda si com-pone di due sezioni vergate in Italia nell’ultimo quarto del sec. XV, a distanza di circa un-dici anni l’una dall’altra. La seconda, che è quella che contiene l’oratio di Segarelli,raccoglie soprattutto excerpta tematici che sembrano perseguire interessi di ordine reto-rico: l’opera di Segarelli è infatti preceduta dalla celebre Declamatio Lucretiae di Coluc-cio Salutati e da un altrettanto noto epitaffio in distici sull’eroina romana (fol. 30v)tramandato nell’Anthologia Latina (nr. 787 ed. Riese = 833 Meyer). Questa sezione delcodice è stata vergata in umanistica libraria da un certo Antonius Rubeus, che inserisce al-l’interno anche due suoi carmi e al fol. 116v si sottoscrive: Ioanne Mocenigo Venetiarumprincipe 1479 die 25 septembris ego Antonius Rubeus Venetus accuratissime scripsi. Purtrattandosi di un cognome largamente diffuso (Rossi o de’ Rossi), potrebbe non esseredel tutto casuale quest’omonimia con il Nicolaus Rubeus de Alatro cui Segarelli indirizzòil commento alle tragedie, in qualità di amico e segretario del conte Onorato Caetani (si-lentiarius secretorumque claviger): se fosse un suo discendente, ciò spiegherebbe ancheil possesso, da parte di questo dotto veneto, di uno scritto di Segarelli.

inesorabilmente le sorti della donna, decide di interrompere qui la sua ac-cusa e, con essa, la gustosa fictio letteraria, fol. 32v: ne lites maiores as-surgant omnia dicta factaque in appellatione suspendo. possent enimmanes inferni cum civibus Eliseis admisceri.

Si tratta di uno scritto degno d’attenzione, originale sul piano conte-nutistico e stilisticamente curato, dal quale si evince una valida forma-zione, benché viziata da un’eccessiva patina scolastica, dell’Autore, cheavrà voluto probabilmente cimentarsi, mettendo a frutto anche le propriecompetenze giuridiche, in un pezzo di bravura su un tema che all’epocaera stato ripreso e sviluppato, fra gli altri, da Coluccio Salutati: alla cele-bre Declamatio Lucretiae 35 (risalente al 1367), in cui l’umanista fioren-tino si era impegnato a persuadere la donna innocente dal proposito disuicidio per bocca del padre e del marito, lo scritto di Segarelli parrebberiallacciarsi, forse con spirito d’emulazione, fornendo però una risposta insenso contrario, quasi dissacrante, che interrompe quella consolidata tra-dizione antica e medievale che aveva consacrato l’eroina romana a indi-scusso modello di virtus e pudicitia.

II.1. Commento alle tragedie di Seneca: il Parisinus Latinus 10313

L’unica opera datata di Segarelli è, come già riportato, il testo delleAddittiones al De casibus di Boccaccio, composte nel 1396. Per quantoriguarda il commento alle tragedie di Seneca, Hafemann prende in con-siderazione, ai fini della datazione, la dedica rivolta a Niccolò Rossi 36 inqualità di segretario (silentiarius secretorumque claviger) di onorato Cae-tani, che consente perciò di stabilire come terminus ante quem il 1400,anno di morte del conte di Fondi.

un altro dato, di carattere intrinseco, ci consente pure di stabilire unordine cronologico nella composizione delle tre opere di Segarelli. In unpassaggio della breve oratio contro Lucrezia desta una certa sorpresa ilfatto che l’Autore, a proposito del tiranno Lico, confonda Megara, che

INtRoDuzIoNe 21

35 Cfr. e. Menestò, La «Declamatio Lucretiae» del Salutati: manoscritti e fonti, «StudiMedievali» 20 (s. III), 1979, 917-924; S.H. Jed, Chaste thinking. The Rape of Lucretia andthe Birth of Humanism, Bloomington-Indianapolis 1989; J. Follak, Lucretia zwischen po-sitiver und negativer Anthropologie. Coluccio Salutatis Declamatio Lucretie und die Men-schenbilder im exemplum der Lucretia von der Antike bis in die Neuzeit (Diss.), Konstanz2002.

36 Su questo personaggio, non altrimenti noto, vd. quanto riportato a p. 20 n. 34 e p. 55.

questi tentò di sedurre, con Deianira 37, la quale fu la successiva mogliedi ercole e compare nelle vicende del mito molto più tardi, dopo l’ultimafatica: se la confusione è forse ingenerata e giustificata dal fatto che ancheDeianira fu vittima di un tentativo di stupro – da parte del centauroNesso 38 –, non sembra pensabile che un commentatore dell’Hercules fu-

rens, tragedia in cui sia Lico sia Megara compaiono a lungo sulla scenae la minaccia al talamo di ercole è sempre incombente 39, possa essere in-corso in un simile errore: l’oratio, dunque, è certamente anteriore rispettoal commento. D’altro canto, nelle Addittiones non solo l’Autore mostra diconoscere la versione corretta del mito relativo a Lico e Megara 40 ma,come si è gia accennato precedentemente, nella parte finale dell’opera il-lustra la scena della follia di ercole che uccide figli e moglie secondo unasequenza di immagini e gesti 41 che sembra esemplata proprio sulla tra-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS22

37 Gl. kgl. Samling 3553, fol. 32r Licco tyranno neque minis, neque ense, neque terro-ribus, neque igne inexpugnabilis magni Herculis Deyanira coniunx se subiecit. Lico tentòdi sedurre Megara e di sposarla per consolidare la sua tirannide, come attesta Seneca nel-l’Hercules furens (v. 369 ss.), mentre ercole era sceso nel tartaro, al servizio di euristeo.

38 Sui dettagli dell’episodio mitico, vd., in particolare, la nota del Servius Auctus adAen. 8,300.

39 Vd., in particolare, Herc. f. 345 ss.; 413 e, ad loc., rispettivamente, Seg. eluc. 55,19ss.; 61,31.

40 Cfr. Matrit. Lat. 17652, fol. 131v: Lycus, improbus populator, dolo nocturno Thebasinvasit...Meieram clare stirpis, Heraclis magnanimi coniugem natosque iugalitatis vi seupollutionis vel cedis incendiique penetralium deorumque minis ferro struibusque paratisexterruit, regium patris Maiere (sic) caput secuit, gnatos exartuavit et sparsit, Amphy-trionem socerum neci, nisi regiam mirum daret, exposuit...

41 Ibid., fol. 132r: Audi quo sevus invexit furor: innocua mulier a nocuo marito matta-tur, a terrore nati territus pater eripitur; miserande prolis miser parens peremptor est etsotia domus a domino disgregatore domatur. Sic mens errat, sic sensus hebes exorbitat:amica coniunx hostis noverca visa est; natos Herculis profugam Lici modo regnatoris pro-ieniem putat, exclamat arcum, nati maioris iugulum Letea cuspide ferit et ictum relinquen-tibus alis, aliud vulnus fugiens optabat arundo, videt peremptum stupida mater, afflectiturconiugi, lacrimatur et sui periculi nescia supplicat, arcum sumovet, sed huic arcui sat exac-tum est. Ultra vehitur furor: alium rapit et eventatum, matris inexaudito fletu, caput artu-sque fluente cerebro, tritis et ossibus, in parie[n]tem violentus effrangit; parvulum suumcondit fugax et exanimis genitrix: «O Iuno sequax et complex, inimicam stirpem Lici sa-tellitis nostri e manibus eruere moliris? Huc ades, insecutrix perpetua, huc venis effera no-stri patris turbatrix et nostra clava ista – clavamque capit – ittu solo iugum Iovis e collo,nostrum simul et odium demam; dies hec nostris accedat pompis, at prius e gremio matrisvermulus iste tollatur et examinetur (an exanimetur?) ac humus tingatur inviso madore» aitHercules furens. Infantem manu seva stringit, irascitur, feroce patris vultu fit excors pueret ante iactum vel ictum tenui vite radice soluta, corpusculum spirat et ab omni motu spi-ritus tenellus absolvitur. Confestim trinodem clavam librat, hic Iuno favens auget robur, etillisione tergemina pro noverca coniugem deceptus Alcides ferit, membra terit et ossa, me-dullas evacuat, resolvit nodos, enervat ab humeris collum craneumque capitis excerebrat…

gedia senecana (Herc. f. 991-1026), con l’aggiunta soltanto di qualcheparticolare macabro, per adeguare forse il modello all’andamento soste-nuto e allo stile retorico del nuovo contesto. È lecito pensare, dunque, cheall’epoca delle Addittiones Segarelli avesse già sottomano il testo delletragedie di Seneca: forse nel 1396 aveva redatto anche il suo commento.

Il parisinus Latinus 10313, unico testimone contenente il commentodi Segarelli a sette tragedie di Seneca – Hercules furens, Tantalus (= Thye-

stes), Thebays (= phoenissae), Ypolitus (= phaedra), Edippus, Troas,Medea – è un codice 42 cartaceo, vergato in gotica nelle forme della ro-

tunda italiana ed è databile, su base paleografica e codicologica, ad unperiodo compreso fra l’ultimo decennio del sec. XIV, cui rimanda l’esamedelle filigrane, e la metà del XV, cui riconducono la semplice decorazionein rosso e l’espressione grafica matura della scrittura. Risale, comunque,ad un’epoca non molto lontana dalla composizione dell’opera, anche se,sulla base di significativi errori di trascrizione presenti pure nel commentoall’Oedipus 43, è senza dubbio confermabile il giudizio formulato dallaHafemann 44, secondo cui non si può certamente pensare all’autografo diSegarelli. L’ipotesi sarebbe da escludere, anche alla luce della modalità diredazione del commento, quale si evince dalle parole stesse dell’esegeta:infatti Segarelli talvolta riporta, fra una sezione e l’altra di commento,una sorta di subscriptio 45 rivolta al committente, nella quale licenzia il la-voro già ultimato per una tragedia, prima di intraprendere l’elucidatio (di-

lucidatio o declaratio) di quella successiva. A meno che non si tratti di una formula fittizia di congedo, se ne de-

duce che le sezioni di commento per ciascuna tragedia fossero di volta in

INtRoDuzIoNe 23

42 Non mi soffermo sull’esame codicologico e paleografico del manoscritto, dal mo-mento che sono stati già condotti studi approfonditi, rispettivamente, dalla Hafemann(Der Kommentar cit., 178, 181-188), che riporta anche un elenco delle abbreviature e delsistema di compendio, e dalla Mascoli (Elucidatio cit., 13-15) nelle rispettive edizioni.una scheda codicologica a cura di R. Mouren è presente in t. De Robertis - G. Resta, Se-neca: una vicenda testuale. Mostra di manoscritti ed edizioni (Firenze, Bibl. MediceaLaurenziana 2 aprile - 2 luglio 2004), Firenze 2004, p. 184 nr. 40.

43 Vd., ad es., p. 89, 2 dolos imprexos invece di implexos; 107,14 scripto invece di stricto,riferito ad angusto vulnere; 110,19 nomen implicabile invece di numen implacabile.

44 Der Kommentar cit., p. 178 n. 155. Ha male inteso le parole della studiosa tedescaR. Mouren (Seneca: una vicenda testuale cit., p. 184 nr. 40) o nel suo testo è saltata la ne-gazione, dove riporta che «secondo la Hafemann il codice è autografo di Giovanni Sega-relli».

45 Sono in tutto cinque (alla terza, quarta, quinta e settima tragedia), raccolte da Ma-scoli (Elucidatio cit., pp. 18-21 nn. 15-17, 19-20), cui rimando per la loro lettura e spie-gazione.

volta spedite al committente (le subscriptiones contengono, infatti, espres-sioni di tipo epistolare), che le custodiva nella sua arcella, con l’esplicitaraccomandazione dell’Autore di non divulgarle prima che l’opera fosse ul-timata e, soprattutto, rifinita. e ciò spiegherebbe anche il dato oggettivo percui l’opera non si sia conservata integralmente, in quanto priva del com-mento 46 relativo alle ultime tre tragedie (Ag.-Octavia-Herc. O.), consideratesecondo l’ordine della famiglia A. È anche possibile che il progetto inizialenon sia stato più realizzato e che l’opera sia rimasta incompiuta per altre ra-gioni; ciò tuttavia sembra una conferma ulteriore del fatto che Segarelliabbia lavorato su ciascuna tragedia, procedendo ordinatamente.

un dato che si evince chiaramente dalle affermazioni riportate da Se-garelli in diversi luoghi del commento 47 è la sua natura di opus in fieri eparziale, sia per la qualità insufficiente del lavoro esegetico – un aspetto,questo, che potrebbe anche essere valutato come semplice excusatio daparte dell’Autore – sia perché nelle sue intenzioni l’esegesi letterale (te-

stualis explanatio o iuxta testuale Latinum), cui dichiara di attenersi e li-mitarsi nell’epistola prefatoria (a quanto pare, anche su richiesta delcommittente 48), avrebbe dovuto essere accompagnata più tardi da un la-voro complementare 49 – relativo ai metri, allo stile e all’interpretazioneallegorica dei miti esposti – che in un passo del commento all’Hercules

furens egli menziona come alius tractatus verificationum et allegoriarum

(p. 33,34). In particolare, nell’epilogo dell’elucidatio Thebaidis l’esegetaaccenna a questo futuro progetto ricorrendo ad una metafora, invero nonmolto perspicua 50, che sembrerebbe attinta ai processi, allora in voga, di

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS24

46 Che almeno il progetto iniziale prevedesse un commento a tutto il corpus tragico èindubbio, stando alle stesse parole dell’esegeta, che in un passo relativo all’Herc. f. (p.37,14-15), fa un rimando all’ultima tragedia, non ancora commentata, e nella subscriptioalla settima, la Medea, accenna al lavoro che attende le successive (alias nondum visas),a noi non pervenuto, su cui cfr. Hafemann, Der Kommentar cit., 201 e Mascoli, Elucida-tio cit., 20 e 21.

47 Eluc. Herc. f. 12,6-28; 13,34-14,1; eluc. phoen. 111,22-112,5.48 Vd. eluc. Herc. f. 12,9-10 Hec, in quibus tua solicitatio non versatur.49 In uno dei tanti elenchi proposti nell’epistola prefatoria Segarelli riporta anche una

serie di tipologie, che oggi diremmo paratestuali (12,22-23 commentorum, glosarum, ar-gumentorum, reductionum, allegoriarum), dalle quali si evince chiaramente che alla suaepoca l’expositio letterale e l’interpretazione allegorica erano piuttosto concepite come dueforme di commento distinte, sui cfr. pure Hafemann, Der Kommentar cit., p. 209 e n. 276.

50 La metafora del globellus era stata già introdotta nella epistula prefatoria, eluc. Herc.f. 12,28 sub alio pinguiore globulo tractabuntur: sembrerebbe indicare propriamente ungomitolo (= glomus) di filo, quello cioè che l’Autore comporrà ‘dipanando’ le questionie i contenuti che saranno ‘affrontati e vagliati’ (ventilata) nella futura opera. Cfr., s.v. glo-bellus, MLW IV/5, München 2011, 727 (in particolare l’occorrenza di Paulin. Aquil. c. Fel.

preparazione dei filati (p. 111, 22-25): Reliqua que legentem subtilius ani-mabunt ac elegantius hedificabunt animum, paulo meliore pectine et setadensioris actaminis ventilata, lassiviori globello servavi.

Questo presupposto, assieme al dichiarato intento di brevità ed essen-zialità 51, dà ragione anche della definizione di rudis elucidatio o decla-ratio che in più luoghi dell’opera, compresa la sezione relativaall’Oedipus, Segarelli adotta per il suo lavoro esegetico.

II.2. La circolazione delle tragedie, gli altri commenti e l’elucidatio

La lunga e prolissa epistola prefatoria a Niccolò Rossi è una testimo-nianza eloquente dello stile e dell’erudizione dell’Autore, che nello sfoggiodelle proprie conoscenze e competenze retoriche si prolunga in una serie in-calzante e decisamente stucchevole per il gusto moderno, di accumulazioni,interrogative retoriche, sentenze, antitesi, sotto la cui spessa coltre, che è unpo’ la cifra stilistica di questo scrittore, restano scarse notizie utili a rico-struire una possibile enclave culturale nella quale collocarlo. Anche le mo-tivazioni della committenza e le finalità del commento, le modalità diredazione e gli strumenti impiegati restano in massima parte oscuri.

Quanto alla genesi dell’elucidatio non ricaviamo altre informazioni senon quelle generiche di un’istanza – diretta forse dal conte di Fondi, peril tramite del suo segretario – di esegesi del testo, così specificata 52, eluc.

INtRoDuzIoNe 25

3,13 dove, però in un contesto analogo, il termine è usato nel senso contrario di explicareglobellum). La polisemia del verbo ventilare (qui nel senso di ‘vagliare’, ‘trattare’) è sfrut-tata anche a conclusione del commento alla quinta tragedia, fol. 113r: sextam ventilan-dam recepi. Meno chiaro risulta il significato dell’aggettivo lassiviori, che forse denota,rispetto allo stile dimesso e all’andamento monotono dell’esposizione letterale, un lavoro‘più ornato’ (cfr., s.v. lascivus, TLL VII/2, 986,23 ss.). Quanto al pecten, sembrerebbe ri-ferirsi ad uno strumento utilizzato per l’allineamento delle fibre nella filatura (vd., s.v.,Nov. Gloss. Med. Lat., Hafniae-Genavae 1995, 41 lin. 50 ss.); meno sicuro appare il sensodell’espressione seta melioris attaminis: l’attamen era il ‘setaccio’, così chiamato appuntoperché realizzato anche con crini animali (seta); qui invece l’Autore sembra far riferi-mento, sempre per traslato, ad un ‘filo (serico) di qualità superiore’. Più tradizionale è lametafora d’ambito tessile utilizzata in un altro punto dell’epistola prefatoria, eluc. Herc.f. 8,10-11 ordiar in hoc primordio levem telam. Si denique semitexta displicea‹n›t frustratua recipies, ego mea.

51 Cfr. eluc. Herc. f. 13,34-14,1 Themate sumpto, omissis divisionibus et aliis princi-pialibus, ut supra, que non hedificant, brevitatis causa ad substantialia veniamus.

52 Come chiarisce anche la Hafemann (Der Kommentar cit., 217), l’enodare sententiassi riferisce alla comprensione del testo delle tragedie, scopo principale del lavoro, cheprevede pure l’emendatio del testo, ove corrotto o lacunoso, e la spiegazione delle figurestilistiche.

Herc. f. 5,11-13: …pungis ad enodandas tragediarum sententias,…que-ris ut emendem testus, Latina divulgem poemata figurasque reducam. Se-garelli non solo non si ritiene all’altezza del lavoro, ma lascia intendereche questo esuli dalle proprie attività abituali, che concernono verosimil-mente la pratica giuridica e notarile: Super hiis insulsum cor omnino dif-fidit et mens inops est velud exul ac distracta totatiler a solitis disciplinis(p. 5,13-14). Più avanti, poi, ritorna sullo stesso motivo, parlando di ob-missa studendi solertia (p. 6,11) e di lectionis insolentia (p. 6,16) che, perquanto topiche in un simile contesto, farebbero collocare in un’epocaormai lontana gli studi e la pratica costante delle letture.

Ciò che invece più interessa, per la storia della tradizione e circola-zione medievale di Seneca tragico, è un dato più volte ribadito nell’epi-stola: almeno all’inizio del suo lavoro (cioè quando fu sollecitato perlettera a scrivere il commento), Segarelli disponeva di un unico testi-mone delle tragedie e questo, per di più, nimis incorreptum (p. 7,30).Credo ci si possa anche spingere a supporre che tale manoscritto sia statofornito dal committente, allegato forse alla lettera d’incarico, poiché larichiesta di emendatio, come riportato sopra, è formulata proprio da Nic-colò; più avanti, infatti, Segarelli parla di testus exibitus incorrepte (p.6,12) e lo ribadisce anche più avanti (p. 7,30 testum nimis incorreptum).Del resto, nel luogo dove Segarelli si trovava, e dovremmo pensare a qual-che cittadina della provincia laziale (certo non a Parma, né a Fondi, doveavrebbe potuto disporre della ricca biblioteca di onorato), non potevaconsultare – a quel che dice – né libri (p. 6,11 carentia librorum) né col-leghi (p. 7,33 …non habere quem consulas aut cui conferendo convenias).Proprio l’esigenza di ricostituire un testo delle tragedie più affidabile deveaver indotto il committente a richiedere l’aiuto di Segarelli, il quale in unpunto della lettera evidenzia anche il ‘metodo filologico’ che, in man-canza di altri testimoni utili per la collazione, avrebbe dovuto seguirenella costituzione del testo e nella constructio di un passo, p. 7,30-32:Scrutare thema, media cum precedentibus et sequentia cum mediis con-fer, tunc Latinum faciliter et sententiam concordabis.

Che nella seconda metà del sec. XIV fosse ancora difficile procurarsipiù di un esemplare di quest’opera non deve stupire: anche un intellet-tuale di chiara fama e ben più vasti contatti e risorse come il Boccacciopare abbia posseduto un solo codice delle tragedie 53, che pure sfruttò mol-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS26

53 Vd. L. Roberti, Il commento medioevale alle tragedie di Seneca nel Cod. Riccar-diano 527, «Quad. Ist. ling. lett. lat.», Roma 1979, 123. Sulla conoscenza di Seneca tra-

tissimo, soprattutto nella redazione delle Genealogie deorum gentilium.Anche il segretario del conte onorato Caetani (che pure poteva vantareuna ricca biblioteca e contatti diretti soprattutto con la corte pontificiaavignonese 54) avrà avuto accesso ad una copia sola dell’opera. Non stu-pisce, alla luce di ciò, il fatto ch’egli ignorasse che dell’opera fosse già di-sponibile un commento che avrebbe corrisposto pienamente alle sueesigenze, quello del domenicano inglese Nicholas trevet (c.1258-c.1334):redatto intorno al primo decennio del sec. XIV, godette di larga diffusionein tutta europa, in quanto opera sistematica di esegesi a tutto il corpus

tragico senecano.La condizione d’isolamento nella quale dovette trovarsi ad operare e

la mancanza di una specifica competenza nel settore saranno invece leragioni principali che spiegano perché anche Segarelli sembri ignoraretotalmente 55 la produzione esegetica precedente, compresa l’Expositio

tragoediarum di trevet.

Nonostante la storia della circolazione medievale di Seneca tragico sia ancorapoco esplorata per quanto concerne la produzione scoliastica 56, sappiamo che a

INtRoDuzIoNe 27

gico, che Boccaccio distingueva dal Seneca morale e identificava in un Marco Anneo Se-neca (probabilmente sulla base dell’intitulatio del suo codice), vd. l’Introduzione di V.zaccaria alle Genealogie deorum gentilium, in Tutte le opere di Giovanni Boccaccio, a c.di V. Branca, vol. 7, Milano 1998 e A. Hortis, Studi sulle opere latine del Boccaccio, trie-ste 1879, 404-405.

54 Sappiamo con certezza che già intorno al 1317 dovesse essere presente ad Avignoneuna copia delle tragedie con commento. Cfr. M. Faucon, La librairie des papes d’Avi-gnon: sa formation, sa composition, ses catalogues (1316-1420), d’après les registres decomptes et d’inventaires des archives vaticanes, II, Paris 1887, 25 ; M. Palma, Note sullastoria di un codice di Seneca tragico col commento di Nicola Trevet (Vat. Lat. 1650), «Ita-lia Medioev. e uman.» 16, 1973, p. 317 n. 4.

55 Che «Segarelli segua il modello di Nicholas trevet già nell’epistola dedicatoria,dove sono riconoscibili numerosi echi dal testo dell’inglese» e soprattutto che il frate do-menicano venga «citato esplicitamente in un’occasione» sono affermazioni di F. Doveri(Seneca una vicenda testuale cit., 184), che non trovano riscontro nelle fonti disponibili.

56 Fondamentali restano gli studi di e. Franceschini (Glosse e commenti medievali a Se-neca tragico, in Studi e note di filologia latina medievale, Milano 1938 [Pubblicazioni del-l’università Cattolica del Sacro Cuore, ser. IV: Scienze filologiche, XXX], 1-105) e G.Billanovich (in particolare, Giovanni del Virgilio, pietro da Moglio, Francesco da Fiano,«Italia Medioev. e uman.» 6, 1963, 203-234; 7, 1964, 279-324). Per le notizie sugli altricommentatori e studiosi di Seneca mi sono avvalso principalmente delle schede del cata-logo a cura di De Robertis - Resta, Seneca: una vicenda testuale cit., 155, 172-174, 176-182; ho tratto alcune informazioni da S. Marchitelli (Nicholas Trevet und die Renaissanceder Seneca-Tragödien I-II, «Museum Helveticum» 56, 1999, 36-63, 87-104), integrandolecon il più recente contributo di C.M. Monti, La lectura Senecae nel Trecento, in L. Gar-gan - M.P. Mussini Sacchi, I classici e l’università umanistica. Atti del Convegno di Pavia22-24 novembre 2001, Messina 2006, 206-211, cui rimando per la relativa bibliografia.

partire dai lavori e dall’insegnamento di Lovato Lovati (1240-1309), che studiòla metrica senecana, scoprì a Pomposa l’Etruscus e preparò una nuova edizionebasata su entrambi i rami della tradizione, e poi dalla diffusione del commentodi trevet, ancora redatto su un esemplare del ramo A, si moltiplicarono le copiedel testo e gli studi sulle tragedie, con l’istituzione di numerosi corsi per spiegareSeneca nei centri più vivi dell’umanesimo italiano, primo fra tutti il celebre Stu-dio padovano, inaugurato dall’allievo di Lovati, Albertino Mussato (1261-1329).Di molti di questi studi e dei corsi di lezioni incentrati su Seneca tragico nel-l’Italia del nord fra XIV e XV secolo sono rimaste, purtroppo, solo scarse noti-zie, desumibili indirettamente da cenni e riferimenti contenuti negli epistolaridegli umanisti o nelle subscriptiones di alcuni codici 57. Di altre attività editorialied esegetiche sono rimaste invece testimonianze più cospicue, benché per la mag-gior parte ancora inedite e frammentarie, rappresentate da opere esegetiche divario tipo: scoli, argumenta, parafrasi, commentari.

Stante la conoscenza ancora limitata dell’ampio panorama di studi ed ese-gesi del testo senecano in età umanistica e rinascimentale e, ovviamente, senzapretesa di esaustività, dalla sola mappatura dei luoghi di origine degli esegetio delle aree cui afferisce la committenza è possibile tracciare una ‘geografia’degli studi su Seneca tragico, che conferma nell’Italia del nord un convergenteinteresse in ambito sia pubblico (soprattutto ecclesiastico) sia privato (preva-lentemente scolastico): quasi agli stessi anni del commento di trevet risalgonogli argumenta e i pochi excerpta tragoediarum che ci sono giunti del Mus-sato 58. Intorno al 1364 è datata un’expositio adespota (da alcuni attribuita aFrancesco Ceccarelli da Gubbio), dedicata a un certo Giovanni Botticella, ve-rosimilmente l’allora podestà di Pisa; di mano del grande retore bolognese Pie-tro da Moglio (†1383), allievo di Giovanni del Virgilio e amico di Petrarca eBoccaccio, sono invece gli argumenta delle tragedie contenute nel ms. Harley.

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS28

57 Ad esempio, di un manoscritto delle tragedie corredate di un ampio commento, cir-colante a Perugia nella seconda metà del sec. XIV, di proprietà di un cardinale e molto ri-chiesto, abbiamo notizia da una lettera di Francesco da Fiano (Monti, Una raccolta cit.,130-131 nr. 3); così pure, solo dalla sottoscrizione di un manoscritto delle tragedie (Har-leian. 2485), vergato da un allievo inglese di Guarino Veronese, John Gunthorpe, veniamoa conoscenza del fatto che, fra i corsi ferraresi che il maestro tenne a partire dal 1436, cifu anche un ciclo di letture su Seneca tragico. Vd. R. Sabbadini, Epistolario di GuarinoVeronese, III, Venezia 1919, p. 501 n. 1.

58 L’edizione degli argumenta e degli excerpta del commento è in A.Ch. Megas, Ar-gumenta tragoediarum Senecae. Commentarii in L.A. Senecae tragoedias fragmentanuper reperta, thessalonicae 1969; Id., The pre-humanistic Circle of padua [LovatoLovati - Albertino Mussato] and the Tragedies of L. A. Seneca, thessalonicae 1967. ul-teriori note di commento del Mussato, che non sono state edite nei lavori dello stu-dioso greco, sono state successivamente individuate da A. MacGregor, Mussato’sCommentary on Seneca’s Tragedies, «Illin. Classic. Stud.» 5, 1980, 149-162 e G. Bil-lanovich, Abbozzi e postille del Mussato nel Vaticano lat. 1769, «Italia Medioev. euman.» 28, 1985, 7-35.

2482; questi si cimentò pure nell’allestimento di così detti versi memoriali sulletragedie, per i suoi studenti dell’università di Bologna. Verso la fine del XIVsec. a Firenze un noto giurista e letterato, Francesco Ridolfi, riportava in unamiscellanea dei suoi scritti argumenta e note senecani, verosimilmente tracciadelle lezioni seguite alla scuola di Domenico Bandini (o di Bandino), che a Fi-renze qualche decennio prima aveva tenuto corsi sui classici, Seneca compreso.All’anno 1385 è datata la copia dell’expositio super tragedias Senece (Bibl.Med. Laur. plut. 91 sup. 30), in forma di fitti scoli marginali e interlineari, diAntonio di ser Salvi, che fu maestro di grammatica a San Gimignano. All’in-circa nello stesso periodo un altro studioso parmense, Pietro di Ippolito Sara-sini, maestro di grammatica e copista di professione, postillava di notemarginali e interlineari un manoscritto riccamente miniato delle tragedie, con-fezionato per il signore di urbino Galasso da Montefeltro (Napoli, Bibl. Naz.IV.D.40). tra la fine del secolo XIV e l’inizio del XV esercitò la professionedi retore e di grammatico a Cremona, sua città natale, Folchino Borfoni, di cuici sono giunti dei commenti (divisiones) a Lucano e Virgilio, ma che sappiamotenne lezioni anche su Seneca tragico e compose, a questo scopo, dei versi me-moriali.

Il lavoro di Segarelli s’inserisce, dunque, a pieno titolo in un climagenerale di fermento culturale e d’impegno profuso dagli umanisti nelrischiarare i testi degli antichi dalle nebbie e dai danni del tempo, non-ché nel più specifico contesto della riscoperta di Seneca tragico nelcorso del XIV secolo; tuttavia, rispetto agli analoghi prodotti dell’epoca,in gran parte debitori nei riguardi del commento di trevet, quello di Se-garelli si segnala per l’autonoma fisionomia e la condizione di completamarginalità, un tratto che sembra aver accomunato l’Autore alla suaopera: ne è prova l’assenza di notizie sulla circolazione e la sopravvi-venza, forse non solo accidentale, di un codex unicus che ne ha tra-mandato il testo.

II.3. Rudis et indigesta declaratio: l’esegesi secondo un ‘protocollo’

Non è dimostrabile alcuna effettiva dipendenza del commento di Se-garelli da quello, ben più noto, del predecessore Nicholas trevet (anchetenendo conto delle condizioni su esposte nelle quali l’erudito parmensesi trovò ad operare), tuttavia ciò che colpisce il lettore moderno sin dal-l’epistola prefatoria sono alcune analogie strette ed evidenti fra i due pro-dotti esegetici, che vanno al di là dell’impostazione strutturale deicommenti (epistola prefatoria, vita, argumentum, expositio), che era ormai

INtRoDuzIoNe 29

fortemente standardizzata 59. Si considerino, anzitutto, le situazioni ‘dipartenza’: entrambi gli studiosi recepiscono un’analoga istanza dei lorocommittenti ed orientano il proprio lavoro verso una ben precisa tipolo-gia di esegesi, finalizzata cioè alla comprensione testualis, del sensus odella sententia, da intendere come significato letterale del testo. A tal ri-guardo, trevet dichiara 60 di aver omesso l’interpretazione allegorica deimiti (gli integumenta fabularum) per evitare un lavoro che sarebbe statoeccessivamente lungo (prolixitas operis), Segarelli, invece, si riserva diottemperare a questo impegno in uno scritto successivo 61, più ampio edelaborato (lassiviori globello servavi). Non è un caso, infatti, che entrambigli esegeti non adoperino i termini commentum (o quello più tecnico ediffuso nella tardoantichità di commentarius), che noi oggi usiamo esten-sivamente per tutta una tipologia affine di testi (scoli marginali, parafrasie commentari continui), ma definiscano la loro attività con i termini ex-

positio, explanatio, apparatus, opus litterale (trevet) ed elucidatio (o de-

lucidatio), declaratio, testualis explanatio (Segarelli), termini chedenotano appunto un’operazione esegetica di primo livello, concernentela costruzione della frase (constructio) e la sua spiegazione, laddove l’at-tività del commentator medievale riguardava anche il senso profondo deltesto, e cioè il suo significato allegorico o spirituale.

un ulteriore aspetto che accomuna il lavoro dei due studiosi medievaliè l’essersi dovuti misurare con un unico codice delle tragedie e, per dipiù, mendoso: deminutus lo definisce trevet, nimis incorreptum Segarelli(eluc. Herc. f 7,30).

Possiamo ascrivere tali analogie di carattere estrinseco ai tempi e alleanaloghe condizioni materiali in cui si trovavano ad operare gli studiosidell’epoca. Se però passiamo ad aperiendum testum, per usare gli stessitermini del parmense, ci accorgiamo subito che anche il metodo esegeticoè sostanzialmente lo stesso, come pure, in molti casi, la qualità del com-mento, in quanto segno evidente, nonostante le diverse coordinate cro-nologiche e geografiche, di una certa omogeneità dei percorsi formativie delle letture ma, soprattutto, di un adeguamento ai criteri di genere, cheper opere tecniche di questo tipo dovevano essere ormai ampiamente ca-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS30

59 Per uno sguardo alla struttura complessiva di alcuni commenti medievali ai classicivd. A.J. Minnis-A.B. Scott, Medieval Literary Theory and Criticism, oxford 1988, 314-328.

60 Vd. Nicola trevet, Commento all’oedipus di Seneca, Bari 2011, X-XIV.61 Vd., supra, p. 24 n. 50.

nonizzati e difficilmente eludibili. una prova è data dal fatto che per lepoche ‘violazioni’ del modello esegetico Segarelli si sente in obbligo dichiarire e motivare le proprie scelte, per esempio nell’epistola prefatoria,ove dichiara di saltare volutamente i così detti inquirenda 62 (poetae vita,titulus operis, qualitas carminis, scribentis intentio, numerus librorumetc.) che già la prassi grammaticale tardoantica dell’accessus ad auctoresaveva fissato e trasmesso al Medioevo; oppure anche nel prologo del com-mento all’Hercules furens, dove omette le così dette divisiones interne altesto, di evidente matrice scolastica 63, bollandole come inutili (p. 14,1que non hedificant), verosimilmente un segno del mutare dei tempi: tre-vet, infatti, si era mostrato ancora molto attento a queste divisioni internealle varie parti della tragedia e alle battute stesse dei personaggi.

Confrontando i due commenti, al di là dello stile peculiare e del lin-guaggio proprio dei due studiosi, si rilevano curiose coincidenze anche inerrori d’interpretazione, alcuni ingenerati da lezioni corrotte del ramo Adelle tragedie di Seneca. Ne riportiamo, di seguito, qualche esempio re-lativo all’Oedipus:

v. 282: entrambi gli esegeti sembrano non cogliere, nella menzione delle bi-maris Sisyphi terras, il riferimento a Corinto, che lasciano invece nel vago (exp.25,9 et regnavit in terris illis ~ eluc. 103,4 qui regnavit in partibus illis) e iden-tificano Sisifo con il figlio di eolo, dio dei venti; si tratta invece di un altro eolo,figlio di elleno, che fu re di tessaglia e capostipite degli eoli;

v. 283: sempre a proposito di uno dei sentieri che si dipartono dall’incrociofatale per Laio, trevet legge correttamente adit in arva Olenia, che erroneamentericonduce (exp. 25,6-7), però, ad un presunto Aiax Olenius, confondendo evi-dentemente l’agg. Olenius (da Olenus, città dell’Acaia) con Oileus (padre diAiace); lo stesso errore è commesso da Segarelli (p. 103,1-2), che ad esso eraanche indotto dalla lezione corrotta del suo testo, in arva Oelia (sempre che que-sta non sia da imputare al copista del nostro codice);

vv. 347-349: è descritto l’infausto prodigio del sangue che sgorga come unfiume in piena dalla ferita della giovenca e in piccole stille dal toro sacrificati; iltesto corretto, tràdito da E, è: Huius…/ effusus amnis, huius exiguo graves / ma-culantur ictus imbre; nonostante il contesto non ponga dubbi all’interpretazionedel passo (cfr. vv. 345-346 Utrum citatus…/ an lentus irrigat plagas cruor?) tre-vet che con il ramo A legge, al posto del primo dimostrativo, vivus…amnis, in-tende il termine proprio alla lettera, spiegando id est aqua de ampne vivo, id est

INtRoDuzIoNe 31

62 Cfr. eluc. Herc. f. 12,5 Evictabo multa, que circa librorum principia com‹u›niterqueri solent.

63 Su divisio, cfr. Hafemann, Der Kommentar cit., p. 211 n. 287 e trevet, Commentoall’oedipus cit., p. XV n. 19.

de fluvio (exp. 29,19-20). Anche Segarelli, che pure sembra leggesse huius (ilcodice ne riporta la versione corrotta humus), intende in maniera molto simile(eluc. 107,16 i. sanguis aqueus sicut aqua, non sanguis), quasi che il prodigio in-fausto consistesse proprio nella trasformazione del sangue in acqua e non nel ri-stagno del cruor e nel suo reflusso dagli occhi e dalla bocca dell’animale;

vv. 427-428 (qui bibit Gangen niveumque quisquis / frangit Araxen): sia tre-vet sia Segarelli probabilmente leggevano solo niveum senza enclitica, cosicchéentrambi collegano l’aggettivo con Gangem anziché con Araxem e ciò nono-stante il parallelo gelidum potat Araxen di phaedr. 59 (= Med. 373); leggendo ni-veum Gangem entrambi si sono posti il problema di spiegare: trevet offre dueopzioni (p. 36,4-5 dicitur autem hic ‘niveus’ vel ab albo colore aque vel quiasolet sepe nivibus augeri), la seconda delle quali è proposta anche dal parmense(p. 113,4-6 Hic dicitur labi niveis aquis et multis nivibus irrorari et certis annitemporibus effluere et spargi per agros exspansis inundationibus more Nili velpadi), dove è da notare pure l’integrazione della fonte isidoriana (orig. 13,21,8decem fluminibus magnis sibi adiunctis inpletur…Nili modo exaltari et superOrientis terras erumpere) già utilizzata anche da trevet, con l’aggiunta dellenevi quale causa delle esondazioni del fiume; ancor più curiosa appare la coin-cidenza successiva, relativa alla spiegazione dell’idronimo Araxis (exp. 36,6-7Est autem Araxis fluvius Orientis currens per parthiam et Assyriam ~ eluc. 113,8-9 Araxis est fluvius Armenie ab oriente in parciam et Assiriam labens multo im-petu): entrambi, infatti, sembrano ‘correggere’ un errore di Isidoro, che avevaconfuso l’Araris fiume della Gallia con l’Arasse armeno (cfr. orig. 13,21,13 e16), coincidenza che si spiega, verosimilmente, ipotizzando che nella tradizionemanoscritta di Isidoro o in qualche fonte lessicografica intermedia la svista del-l’Ispalense fosse stata già corretta;

v. 492: l’agg. Nyctelius, epiteto di Bacco «notturno» 64, in riferimento a latexquale perifrasi poetica per indicare il vino, il «liquore [del dio] notturno» chesgorga dalla roccia secca formando rivoli che imbevono i prati circostanti, è in-vece inteso da trevet e Segarelli come nome proprio della sorgente fatta scatu-rire dal dio (exp. 39,18 aqua illius fontis quem fecit Bachus; 40,3 de fonte Nictelio

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS32

64 Vd., s.v. ‘Nyctelius’, Perin, Onom. VI 359; in effetti, solo i dulces…succos del v. 494aiutano a disambiguare l’espressione, che non trova altri riscontri letterari poiché l’ag-gettivo è usato in riferimento ai riti e agli attributi di Bacco. È probabile che all’invenzionedella fantomatica ‘fonte Nittelia’ nell’isola di Nasso entrambi gli esegeti siano stati indottianche da forme analoghe (Nyctelius latex come Castalius fons o unda/aqua Castalia).Del resto, nella pur valida edizione lamairiana (L. Annaei Senecae pars tertia sive operatragica, II, Parisiis 1832, 168) ritrovo ad loc. ancora la stessa banalizzazione del passo:“Fons, cui nomen Nyctelia”, nonostante che i commentatori rinascimentali avessero bencompreso il senso di questi versi, a cominciare dal parmense Gellio Bernardino Marmitta(Tragoediae, ed. Venetiis 1493, fol. 67r): “Nyctileus (sic) latex. vinum, nam quando Bac-chus celebravit nuptias fluebant fontes lacte. Nyctileus cognomen fuit Bacchi ab eius sa-cris quę nocte celebrantur acceptum…Succos. vina…Nivei lacus. propter lac: quod etiamcum vino, sed separatim fluebat aliis in locis. Lesbia. vina de Lesbo optima et odora”.

~ eluc. 115,15-16 ille fons quem fecit Bachus). Anche in conseguenza di questainterpretazione al v. 496 Lesbia, n. pl. indicante i rinomati «[vini] di Lesbo» 65 chescorrono assieme agli altri ‘liquori’ prodigiosamente fatti scaturire dal dio, nonè inteso né da trevet né da Segarelli, che lo ritengono epiteto di Arianna, colle-gandolo pertanto alla frase del verso successivo (Lesbia…ducitur magno novanupta caelo), salvo dover poi motivare il legame fra Arianna e Lesbo, cui prov-vede – con qualche dubbio – solo l’inglese (p. 40,9 a Lesbon insula ubi in honoreBachi forte specialiter colitur);

v. 539: troviamo la stessa interpretazione dell’epiteto geografico paphia myr-tus (exp. 44,6 a papho insula, sic dicta quia ibi habundat ~ eluc. 119,6-7 ab in-sula, ubi habundat), che è molto probabilmente di natura autoschediastica, inquanto entrambi gli esegeti non hanno colto il nesso implicito fra il mirto e ilculto di Venere nell’isola di Pafo, per cui è da intendere paphia = ‘paphiae Ve-neri sacra’ 66;

v. 541: né Segarelli né trevet colgono la personificazione sottesa all’imma-gine del pino «che oppone agli zefiri il suo fianco senza nodi» (enode Zephyrispinus opponens latus) e una comune acribia esegetica li porta a chiarire le causenaturali del tronco di pino liscio da un lato: l’azione del vento sul fianco dell’al-bero esposto agli zefiri (exp. 44,11 saltem a parte illa, qua Zephirum recipit, estsine nodo ~ eluc. 119,12 illis ventis ex quorum opposito non nodescit);

v. 718: troviamo un’interpretazione analoga di un passo che presenta, in ef-fetti, qualche problema testuale: viene descritto Cadmo che si ferma nel boscopresso la fonte di Dirce (dove il serpente di Marte avrebbe fatto strage dei suoicompagni) praedonem venerans suum, dove il «divino predone» è Giove rapitoredi europa, a cui Cadmo sembrerebbe rivolgere delle preghiere, ignorando chefosse proprio lui il responsabile del ratto; ma la lezione numerans del ramo A(Segarelli riporta il composto dinumerans), in luogo di venerans dell’Etruscus,non consentiva facilmente di comprendere che il praedo in questione fosseGiove; il verbo stesso deve aver indotto i due esegeti ad optare per l’unica inter-pretazione che desse un senso al verso, riferendo cioè praedo all’enorme ser-pente di Marte anziché a Giove 67 (exp. 60,14 id est mensurans estimando

INtRoDuzIoNe 33

65 Anche in questo caso l’esegesi non era facile, poiché come neutro sostantivato (Le-sbium come Falernum? Cfr., s.v. ‘Lesbos’, Perin, Onom. VI 105 e, s.v. ‘Lesbium’, OLD1018), indicante il profumato e leggero vino di Lesbo, sarebbe attestato solo qui e in Hor.carm. 1,17,21 (su cui cfr., ad loc., Schol. Hor.: pOCVLA LESBII] lenis uini Lesbii), mentre lealtre occorrenze presentano anche il sostantivo vinum. Vd., pure, n. precedente.

66 Cfr., ad es., Brev. expos. Verg. georg. 2, 64 pApHIAE adiectum myrtis a Veneris urbepapho, quae est in Cypro insula e Serv., ad loc., ‘paphiae’ autem Veneriae, a papho in-sula, in qua Venus colitur. huic autem myrtus consecrata est.

67 La stessa esegesi del passo si trova anche in Bernardino Marmitta, che segnala peròpossibili varianti testuali ed altre opzioni interpretative (ed. cit., fol. 70r): “prædones. so-cios suos. Alii legunt prædonem, i. serpentem qui deprædatus fuerat socios; alii quoquedicunt ‘memorans’: et tunc intelligitur de Iove. Secundum alium sensum debet legi ‘nu-merans’”.

magnitudinem predonis sui, id est serpentis qui predatus fuerat socios suos ~

eluc. 135,1-6 i. serpentem Martium, qui erat magne vastitatis…et numerabat ma-

gnitudinem eius et dentes), anche se il mostro propriamente uccide e non depreda

i compagni di Cadmo;

v. 724: l’accezione linguistica più tarda dell’agg. inauspicatus, inteso nel

senso di «inatteso, insperato», anziché nell’etimologia di «fatto senza prendere

gli auspici» e quindi «funesto» (vd., s.v., TLL VII/1 842, 42-45), induce i due

commentatori ad un’analoga spiegazione del sintagma de bove inauspicata (exp.

60,25-26 id est que ex inproviso apparuit ~ eluc. 135,16-17 s. que insperanter ap-

paruerat);

v. 769: nel resoconto dell’incidente che causò la morte di Laio, ai vv. 769-771,

Edipo parla di sé quasi in terza persona, ricordando che per un colpo da lui in-

ferto morì un vecchio che gli si era fatto incontro e non aveva voluto cedergli il

passo: «lui, un vecchio superbo, aveva spinto [me] giovane»; il ramo A omette

integralmente il v. 769 (cecidisse nostri stipitis pulsum obvium) e così pure Tre-

vet, mentre Segarelli lo riporta, con la conseguenza però che entrambi forniscono

un’interpretazione simile del passo, molto ingegnosa, intendendo non che il gio-

vane menzionato fosse Edipo e che fosse stato colpito dal re, bensì che si trattasse

di un fantomatico accompagnatore di Laio, che sarebbe stato ucciso insieme al

sovrano, rispettivamente dopo (Trevet) e prima (Segarelli) di quest’ultimo: exp.

66,1-2 occisus fuit unus iuvenis, sed unus senex prius ~ eluc. 139,4-5 senex su-

blimis curru vehebatur…cum quodam iuvene sotiante eum;

v. 804: in risposta alla domanda formulata da Edipo al vecchio di Corinto

(«Che vantaggio mia madre vuole ottenere da un figlio spurio [scil. eletto re]?»)

sia Trevet sia Segarelli, seguendo la lezione di A che riporta regnum in luogo di

regum, intendono il sostantivo come risposta: «(Vuole salvaguardare) il regno!».

Quanto alla sentenza contenuta nel resto del verso (superbam liberi astringunt

fidem), che per la verità è intesa variamente anche dai moderni 68, entrambi ri-

tengono che per figli si debbano intendere quelli veri, che sarebbero più perico-

losi in quanto tramerebbero contro i propri genitori (exp. 69,5-8 ~ eluc.

141,20-23);

v. 949 (mors eligatur longa. Quaeratur via): forse ad una diversa distinctio

che potevano trovare già nei loro manoscritti (è presente, infatti, anche in E e C

di Seneca) si deve, verosimilmente, l’analoga interpretazione della seconda frase,

nel verso, come avversativa: exp. 82,20-21 eligatur mors, sed queratur longa

via, scilicet penarum ~ eluc. 154,16-17 mors eligatur, tandem mori, set queratur

longa via, i. diuturna pena;

v. 1014: Edipo, udendo la voce della madre che lo riporta all’interno del pro-

prio ghènos malato ed esecrando, lamenta il fatto che il suo accecamento sia stato

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS34

68 Il verso è variamente inteso a seconda che si colleghi regum con il soggetto o conl’oggetto: cfr. le traduzioni di G. Viansino, «I figli servono per legare [alla sposa] la fe-deltà affettiva di re superbi» (L.A. Seneca. Teatro, II/1, Milano 1993, 99), e G. Paduano,«i figli dei re rendono più stretta la lealtà [dei sudditi]” (Seneca. Edipo, Milano 1993, 99).

inutile (perdidimus operam). Invece, sia trevet sia Segarelli sembrano intendereoperam rispettivamente nel senso di «impegno» e di «consuetudine» coniugale,unendo così il concetto espresso qui a quello del verso successivo (exp. 88,13-14 ~ eluc. 161,12-13).

In alcuni casi sembra che le stesse fonti (non esenti spesso da errori oproblemi testuali) abbiano indotto entrambi gli esegeti a fornire una stessainterpretazione, pur se erronea o ‘depistante’:

v. 478: solo trevet e Segarelli leggono Gelones in luogo di Gelonos dei codd.:i Geloni erano una popolazione scitica stanziata nella zona dell’attuale ucraina,che nel verso sta a rappresentare appunto una delle aree più remote, che furonoraggiunte e soggiogate da Bacco; i Gelones, invece, stando ai due esegeti, sa-rebbero una popolazione araba (exp. 38,5 gens Arabum ~ eluc. 114,19-20 Ara-

bicos). È possibile che leggessero proprio Gelones nei loro codici di Seneca, maè ancora più probabile che entrambi avessero trovato conferma di questo fanto-matico etnonimo 69 nel lessico di Papia, che è l’unico a fornire un lemma conquesta forma e questa stessa definizione (s.v., p. 132a Gelones gens Arabum);

v. 611: entrambi i commentatori confondono Zethus figlio di Giove ed An-tiope e fratello gemello di Anfione, menzionato peraltro poco dopo, con il qualeeressero le mura di tebe, con Zetes (sono attestate anche le forme Zethus e Zetus),uno degli Argonauti, figlio di Borea. Di conseguenza ricollegano erroneamenteil riferimento tragico al toro feroce del v. 610 (che servì a zeto e Anfione perstraziare la moglie di Lico, Dirce, che aveva perseguitato la loro madre Antiope)ad una delle imprese imposte a Giasone dal re della Colchide, quella del torod’efesto, che l’eroe riuscì ad aggiogare con l’aiuto di Medea. Che qui il travisa-mento del riferimento mitico sia determinato dall’incompletezza della fonte con-sultata traspare chiaramente dal commento di Segarelli, il quale, attingendointegralmente al lessico di Papia, riporta di seguito tutti gli zeti lemmatizzati dallessicografo (eluc. 124,19-24), che tuttavia non aveva registrato, fra i plures omo-nimi, anche zeto figlio di zeus, cui allude invece il verso senecano 70;

v. 710: nel commento al passo sia trevet sia Segarelli attestano una genealo-gia totalmente errata, riportando che Labdaco era il padre di Creonte e Giocasta(figli invece di Meneceo), mentre Labdaco era nipote di Cadmo e padre di Laio.

INtRoDuzIoNe 35

69 una forma Gelones è registrata dal Perin, Onom. V 666, come variante della formaGeli, -orum, anch’essa – in verità – riportata solo da questo lessico, ma indicante “populiMediae ad austr.-occid. Caspii maris”.

70 Questo stesso zeto fratello di Anfione è menzionato anche in phoen. 19-20 con al-lusione allo stesso episodio del toro che uccise la moglie di Lico. Nel commento ad loc.il riferimento mitico è ugualmente travisato da entrambi gli esegeti, i quali aggiungono cheil toro in questione devastava le terre attorno al Citerone e fu ucciso finalmente da ercole.

Non è stato possibile individuare una fonte lessicografica o mitografica per que-sto errore comune (nel quale non incorre nel suo commento il Mussato, il qualefornisce, invece, tutta la genealogia corretta dei Labdacidi 71), anche se da fontimitografiche più tarde traspare una qualche incertezza a riguardo 72: è dunquepossibile che all’epoca la ricerca della stirpe dei Labdacidi nei mitografi nonfosse così semplice e scontata.

II.4. Lo ‘scrittoio’ di Segarelli: le fonti materiali e l’immaginario

Sulla base delle citazioni dirette, nonché della ben più ampia quantitàdi riferimenti impliciti che sono però riconducibili, per l’aderenza al det-tato ed altri elementi interni, a fonti certe consultate da Segarelli per la suadelucidatio, un primo aspetto che risalta, anche dal confronto con il pre-cedente commento di trevet, è la scarsa presenza di materiali afferentialla cosiddetta letteratura ‘di servizio’, in questo caso lessici e glossari, ac-

cessus ed altri commentari, mitografi. Pur tenendo conto di un’osserva-zione ancora parziale, incentrata soprattutto sull’Oedipus e le altre sezionidel commento attualmente edite, dall’esame delle fonti ricaviamo un ri-scontro effettivo alla premessa formulata nell’epistola prefatoria dall’au-tore, il quale fra i cinque impedimenti al suo lavoro prospetta proprio lapenuria di libri (eluc. Herc. f. 6,24-26).

Per le notizie di carattere erudito o mitologico Segarelli sembra ricor-rere quasi unicamente alle Origines di Isidoro, che in qualche caso citaesplicitamente, e, ancor più frequentemente, all’Elementarium doctrinae

rudimentum o De significatione verborum di Papia (sec. XI), che invecenon è mai citato direttamente, forse anche perché si tratta del lessico 73 diconsultazione più diffuso nel Medioevo, almeno fino al sec. XIII. Fu com-pilato sui testi degli autori pagani, Isidoro (tra le fonti più utilizzate) e in-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS36

71 Cfr., ad loc., Megas, Argumenta tragoediarum cit., p. 69.72 Vd., ad es., Bocc. gen. 2,68, che per la discendenza di Labdaco si rifà solo all’auto-

rità di mitografi tardi, che riportano notizie divergenti.73 L’edizione critica dell’Elementarium (il titolo è variamente tràdito dai codici: papias

vocabulista, Alphabetum papiae, Expositio vocabulorum etc.), intrapresa da V. de Ange-lis (papiae Elementarium, I-III, Milano 1977-1980 [testi e documenti per lo studio del-l’antichità, LVIII]) rimase interrotta alla lettera Ani-Azoni (vol. III) dopo la scomparsadella studiosa. Per la consultazione dell’intera opera è ancora necessario ricorrere alle edi-zioni umanistiche. Dell’ultima delle quattro edizioni che curò Bonino Mombricio (pa-pias Vocabulista, Venetiis 1496), è possibile consultare una ristampa anastatica, edita atorino nel 1966 dalla Bottega d’erasmo.

serendo notizie direttamente da Servio, Prisciano, Boezio, Fulgenzio, Ma-crobio, Remigio d’Auxerre.

Questa presenza massiccia di Papia e Isidoro è un dato che si riscon-tra anche per il commento di trevet: va sottolineato, piuttosto, il fatto cheintanto la produzione lessicografica fosse cresciuta, con la massiccia dif-fusione – soprattutto nel corso del trecento e nell’Italia settentrionale –di opere compilatorie a carattere lessicografico 74.

Se, per un verso, la condizione oggettiva della carenza di libri potrebbeconsiderarsi la causa principale dell’assenza di segnali d’impiego di altrilessici oltre l’Elementarium 75, dall’altro non va neppure esclusa la possi-bilità che a prediligere l’utilizzo pressoché esclusivo di quest’opera Se-garelli sia stato portato sia dall’intento generale di fornire una declaratio

molto semplice, finalizzata alla sola comprensione del testo, sia dal-l’estrema ‘praticità’ e sinteticità, che costituiscono senza dubbio i carat-teri peculiari del lessico di Papia, rispetto anche alle raccolte successive:perciò l’agevole consultazione (l’ordine alfabetico è seguito quasi rego-larmente), il carattere sintetico ma abbastanza esaustivo e, forse, il ri-scontro – probabilmente non casuale 76 – della spiegazione di molti termini

INtRoDuzIoNe 37

74 Si pensi, soprattutto, al Catholicon del domenicano genovese Giovanni Balbi, untrattato relativo alle arti del trivio portato a compimento nel 1286 e diviso in cinqueparti (ortografia, accento, etimologia e sintassi, figure retoriche, prosodia), l’ultima dellequali comprendente un ricchissimo glossario che ha fatto meritare al Balbi uno dei postipiù eminenti nella lessicografia tardo-medievale. Il Catholicon, in quanto summa ‘ra-gionata’ delle principali fonti lessicografiche precedenti, puntualmente trascritte e men-zionate, fu il lessico più compiuto al quale fecero ricorso i dotti del trecento, non esclusiil Petrarca e il Boccaccio. La fortuna dell’opera è comprovata anche dal gran numero dimanoscritti italiani. tralasciando le Derivationes di osberno di Gloucester, un lessicocomposto dopo la metà del sec. XII e ancora impostato sulla tradizione della disciplinaderivationis, sempre d’area italiana e di larga diffusione furono anche le Derivationes diuguccione da Pisa, professore di diritto canonico a Bologna e vescovo di Ferrara, che rie-laborò ed accrebbe il lessico di Papia in un’analoga e ben più ampia compilazione(1200ca.): fu questo il lessico di Dante, noto anche al trevet, di grande autorità e diffu-sione per più secoli.

75 Dalla serie dei re tedeschi citati s.v. Aetas si evince che l’Elementarium fu compo-sto fra il 1041 ed il 1063. Per le notizie sull’autore, la tradizione e la circolazione del-l’opera, vd. de Angelis, papiae Elementarium cit., I, I-XXI; R. Cervani, papiae Arsgrammatica, Bologna 1998, III-VI; J.L. Charlet, La lexicographie latine de l’époque hu-maniste, «Acta Classica univ. Scient. Debrecen.» 40-41, 2004-2005, pp. 401-402 e n. 2;G. Cremascoli, Saggi di lessicografia mediolatina, Spoleto 2011, 97-124.

76 Nell’analisi delle informazioni sul dramma antico riportate da Papia, H.A. Kelly(Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages, Cambridge 1993, p. 64n. 145) ha rilevato la presenza di una citazione di Herc. f. 173-175, s.v. Rabula, che fa pre-supporre (se di prima mano) una buona conoscenza, da parte del lessicografo, quanto-meno di questa tragedia, che egli menziona come prima.

presenti in Seneca tragico, potrebbero essere stati fattori che hanno in-dotto Segarelli, come già trevet, ad avvalersi soprattutto di questo vec-chio lessico.

Va precisato, inoltre, che in molti luoghi del commento 77 non è possi-bile stabilire se il parmense abbia attinto a Papia o direttamente alla fonteda lui utilizzata, Isidoro, anche se talvolta 78 la maggiore affinità testualecon la spiegazione dell’Elementarium rispetto al passo corrispondentedelle Origines sembra confermare una certa preferenza accordata a Papia.L’aderenza alla fonte in qualche caso è comprovata anche dal fatto che Se-garelli, come lo stesso trevet, riproduce lezioni peculiari dell’Elementa-

rium, ma anche imprecisioni formali e sviste 79.Anche per gli excursus mitologici, che nel commento di Segarelli sono

spesso molto ampi, non sembrano mai utilizzate, né direttamente né in-direttamente, fonti mitografiche, nonostante che anche in questo settore,rispetto all’epoca di trevet, fossero ormai disponibili nuovi trattati a ca-rattere enciclopedico, che fornivano un ampio ragguaglio sulle variantidei miti e sugli intricati rapporti familiari delle divinità del pantheon clas-sico, come le Genealogie deorum gentilium del Boccaccio, che pure eraautore ben noto al nostro commentatore.

A parte il solito impiego del lessico di Papia, soprattutto per i numerosimiti di metamorfosi l’impressione che si ricava è che l’esegeta abbia at-tinto le sue informazioni direttamente ai classici, in particolare all’autoredelle Metamorfosi e delle Heroides, che egli chiama Ovidius noster (eluc.

Herc. f. 14,31) e di cui cita spesso interi versi. Da questo punto di vista Se-garelli o per mancanza di strumenti o per scelta personale si distingue da

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS38

77 Cfr., ad esempio, p. 104,9-12, Isid. orig. 15,1,59 e Papias, s.v. Manto, p. 193b; p.111,19-21, Isid. orig. 15,1,6 e Papias, s.v. Nisam, p. 221a; p. 119,5-6, Isid. orig. 17.7,46e Papias, s.vv. Tilia,Tilium, p. 352a.

78 Si confronti, ad esempio, p. 83,5-11, Isid. orig. 3,71,14 Canicula stella, quae et Si-rius dicitur, aestivis mensibus in medio centro caeli est: et dum sol ad eam ascenderit, co-niuncta cum sole duplicatur calor ipsius, et dissolvuntur corpora et vaporantur. Unde etex ipsa stella dies caniculares dicuntur, quando et molestae sunt purgationes e Papia, s.v.Canicula, p. 48b Canicula vel canis nomen stellae, quae vicina tauro quae et Syrius di-citur, aestivis mensibus medio centro caeli est et dum sol ad eam ascenderit duplicaturcalor et dissolvuntur corpora, unde canis dicitur corpora morbo afficiat […]. Canicula-res dies sunt LXIIII in quibus molestae sunt purgationes a tertio idus Iulii usque in idusSeptembris.

79 Cfr., ad esempio, Heliconaus (in luogo di Heliconius) Papias, s.v. Castalius, ed Eli-conaus Segarelli (p. 98,20); Gelones Papias, s.v., e Segarelli (p. 114,19), anziché Gelonos(da Geloni, -orum); Ogias (in luogo di Ogyges o Ogygus) Papias, s.v., e Segarelli (p. 114,1e 122,20).

trevet, che invece stralciava interi passi dal terzo Mitografo Vaticano odai Mythologiarum libri di Fulgenzio, anche senza citare le fonti.

una testimonianza esemplificativa dell’autonoma rielaborazione dinotizie attinte direttamente ai classici e ai pochi materiali a disposizionedell’esegeta è, nel commento all’Oedipus, il racconto relativo a tiresia,l’augure profeta che operava nelle file dei tebani (pp. 103,18-104,13):dopo aver esposto il mito antico sulla scorta del racconto ovidiano, inqualche punto quasi parafrasando i versi delle Metamorfosi, il commen-tatore vi aggiunge un verso dantesco (Inf. 20,40), quasi a suggello del-l’intera vicenda, per poi innestare sull’episodio più antico gli sviluppisuccessivi del mito, questa volta attingendo a Papia (o direttamente allasua fonte, Isidoro), con la storia della fondazione di Mantova da parte diManto, figlia di tiresia, che da tebe sarebbe emigrata usque Venetias, perpoi risalire in Lombardia a fondare una città fra le paludi del Mincio, cheoffrivano notevole sicurezza ai suoi abitanti.

A riprova dell’intervento personale dell’esegeta sulle fonti possiamoancora notare come, con un effetto che potremmo definire sincretico, Se-garelli segua la versione isidoriana della fondazione di Mantova da partedi Manto, laddove Dante, volendo riscattare la città natale di Virgilio daogni legame con una maga e i suoi sortilegi, aveva preferito introdurreuna variante, assegnando la fondazione della città alle genti limitrofe«sanz’altra sorte» e solo dopo la morte di Manto, ma adduca come moti-vazione per la scelta del luogo una considerazione – inter paludes et

aquas ut tutior servaretur – che non si trova né in Papia né in Isidoro,bensì in Dante, Inf. 20,88-89: «Li uomini poi che ’ntorno erano sparti /s’accolsero a quel loco, ch’era forte / per lo pantan ch’avea da tutte parti».È da notare, infine, che il commentatore revisiona e ‘aggiorna’ la sua fonteanche su un piano etno-geografico, cosicché laddove Isidoro-Papia (chea sua volta deriva da Serv. Aen. 10,201) riporta che Mantova est autem in

Venetia, quae Gallia Cisalpina dicitur (orig. 15,1,59), Segarelli – da buonlombardo 80 – tiene invece a precisare che l’indovina tebana inde disce-

dens, ascendit in Lombardiam et ibi Mantuam civitatem hedificavit.

Nell’esposizione dei miti Segarelli tende ad indulgere in una narra-zione particolarmente ricca di dettagli e di realia che arricchiscono le an-notazioni con elementi difficilmente riconducibili, però, ad una fonteletteraria o erudita. Ne offre un esempio significativo la riproposizionedella fabula di Dedalo e Icaro, per la quale il commentatore non cita al-

INtRoDuzIoNe 39

80 Vd., a riguardo, eluc. Herc. f. 20,10-11; 60,21-23.

cuna opera letteraria, anche se l’esposizione procede quasi certamentesulla falsariga del celebre racconto ovidiano, che ispirò anche Dante:

La narrazione ovidiana procede rapida e quasi sommaria e indulge,piuttosto, su particolari decorativi che caratterizzano l’atteggiamento e

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS40

ov. met. 8,183-235Daedalus interea, Creten longumque perosusexilium tactusque loci natalis amore,clausus erat pelago. «Terras licet», inquit, «et undasobstruat: at caelum certe patet; ibimus illac.Omnia possideat, non possidet aëra Minos».Dixit et ignotas animum dimittit in artesnaturamque novat. Nam ponit in ordine pennas,a minima coeptas, longam breviore sequenti,………………………………………….tum lino medias et ceris alligat imasatque ita conpositas parvo curvamine flectit,ut veras imitetur aves. ………………….Instruit et natum «medio»que «ut limite curras,Icare», ait «moneo, ne, si demissior ibis,unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat:inter utrumque vola! Nec te spectare Bootenaut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:me duce carpe viam!». pariter praecepta volanditradit et ignotas umeris accommodat alas.………………………………………….ante volat comitique timet, velut ales, ab altoquae teneram prolem produxit in aëra nido,hortaturque sequi damnosasque erudit arteset movet ipse suas et nati respicit alas.………………………….Et iam Iunonia laevaparte Samos fuerant Delosque parosque relictae,dextra Lebinthus erat fecundaque melle Calymne,cum puer audaci coepit gaudere volatudeseruitque ducem caelique cupidine tractusaltius egit iter. Rapidi vicinia solismollit odoratas, pennarum vincula, ceras;tabuerant cerae; nudos quatit ille lacertosremigioque carens non ullas percipit auras,oraque caerulea patrium clamantia nomenexcipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo.At pater infelix, nec iam pater: «Icare», dixit,«Icare», dixit, «ubi es? Qua te regione requiram?Icare!», dicebat: pennas adspexit in undisdevovitque suas artes corpusque sepulcrocondidit, et tellus a nomine dicta sepulti.

Seg. eluc. Oed. 149,7-150,3Dedalus cum Ycaro eius filio excertis criminibus detentus fuit etinclusus in quadam turri fundatain mari, quia fecerat vaccam li-gneam quam subintrabat passi-phe, uxor regis Minoys, utsupponeretur thauro, de quo ge-nuit Minotaurum. Fecit etiamMinotauri laberinthum, tot per-plexitatibus et amphractibus fa-bricatum, et erat ingeniosissimushomo et virtuosus, contra quemmulta laboravit invidia. dumautem dubitaret de morte, volensintendere ad liberationem suamet filii, subministratis eis neces-sariis, fecit sibi et filio alas com-positas de pennis, corio, pice,cera, nervis, colla et aliis indus-triis, quibus appositis, instruxitfilium ut volando sequeretur etnon attenderet altius nec decli-vius, eo quia si altius volaretpropter solis radios possent li-quefieri cere et alia quibus pennegluctinate erant, et si inferiuspropter vaporem et humiditatemaeris et maris, etiam solvi pos-sent et sic, pennis cadentibus, ca-deret ipse, ergo per viam mediamsequeretur eum, quia salvareteum in patriam suam, s. Athenas,volando ultra mare. Filius nonservavit mandata patris, set al-tius volavit et radio solis pennepaulatim cadebant, pater voca-bat, tandem cecidit Ycarus inmare et ibi nec‹a›tus est. Indepostea vocatum mare Ycareum.Dedalus vero, mediam viam te-nens, transmare usque in patriamsalubriter evolavit.

gli affetti del padre e del piccolo Icaro (qui omessi nella pericope), che Se-garelli tralascia. Si noti, invece, come la semplice menzione ovidiana delladisposizione delle penne «al centro con filo di lino, alla base con cera» (v.193) sia sostituita nel commento da un elenco completo dei materiali, chenella mentalità pragmatica di un uomo medievale potevano considerarsieffettivamente utili per fabbricare un paio d’ali: «penne, cuoio, pece, cera,stringhe di nervo, colla ed altri strumenti».

Il poeta augusteo tace anche il motivo del divieto regale di lasciar partireDedalo e adduce come motivazione del suo desiderio di fuga l’amore per lapatria, dalla quale era lontano da molto tempo, nonché il peso dell’esilio:Segarelli prima accenna vagamente ad alcuni crimini commessi dal miticoartista e poi precisa, in accordo con una delle antiche versioni 81, che l’odiodi Minosse sarebbe nato in seguito all’aiuto prestato a Pasifae per l’accop-piamento con il toro. evidentemente anche il breve accenno al fatto che Mi-nosse dominasse non solo la terra, ma pure il mare, di cui Dedalo «eraprigioniero» (v. 185 clausus era pelago), non doveva soddisfare il bisognodi concretezza e pragmatismo dell’esegeta, per cui il limite naturale rappre-sentato dal mare, tratto così poetico nell’epos ovidiano, si trasforma toutcourt, nell’elucidatio, in una condizione di detenzione 82 che, in quanto tale,all’epoca di Segarelli non poteva che attuarsi in quadam turri, fantasiosa-mente fundata in mari, per rispettare così anche la versione di ovidio. Sem-pre per un analogo principio di coerenza e verosimiglianza la metadell’audace fuga indicata da Segarelli è Atene, il luogo natale di Dedalo, enon la Sicilia, come in ovidio (met. 8,260) e nella maggior parte delle ver-sioni del mito, nessuna delle quali contempla in ogni caso Atene, anche per-

INTroDuzIoNe 41

81 Secondo un’altra versione, invece, l’odio di Minosse era dovuto al consiglio dato adArianna di fornire a Teseo il celebre gomitolo di filo per uscire dal Labirinto.

82 Nella versione più diffusa del mito, Minosse avrebbe imprigionato Dedalo e suo fi-glio all’interno del Labirinto costruito sull’isola di Creta. Ma il racconto, come riportatoad esempio da Servio (Aen. 6,14 quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendis-set effecta, eum cum Icaro filio servandum in Labyrinthum trusit…sed inclusum Daeda-lum regina corruptis relaxavit custodibus), sembra già ‘predisposto’ all’introduzione di uncarcere vero e proprio; e infatti nella ripresa della nota serviana da parte di un compila-tore medievale, il così detto terzo Mitografo Vaticano, leggiamo direttamente (3,11,7):rex iratus eum in carcerem trusit; sed inde eum regina corruptis relaxavit custodibus. Suquesto dettaglio si sofferma anche un commentatore trecentesco dell’Inferno, Guido daPisa (Expositiones et glose super Comediam Dantis, a cura di V. Cioffari, New York 1974,328-329): Rei autem veritas talis est: Minos, rex Cretensis, Dedalum et Ycarum in labe-rintum inclusit…sed ut Ovidius velle videtur, non de laberinto sed de insula advolavit.Unde ait: «Clausus erat Dedalus pelago» qui ait in se licet obstruat Minos terras et undas,tamen celum patet, ibimus illo…Quia de tam arduo carcere sive insula exiverunt, ideo apoetis volasse finguntur.

ché qui l’artista si era macchiato di omicidio e ne era stato bandito. Ma aben guardare, la precisazione del commentatore non è affatto priva di sensoe, in qualche modo, risulta più ‘coerente’ rispetto allo stesso resoconto ovi-diano: il poeta augusteo (che certamente segue qualche versione alessan-drina) racconta, infatti, che padre e figlio una volta partiti da Creta volano indirezione nord-est, dunque verso l’Asia Minore, poiché sorvolano prima leCicladi e poi le Sporadi, ma alla fine Dedalo approda stranamente in Sicilia(met. 8,220-222; 260). È probabile, allora, che Segarelli, il quale forse igno-rava le vicende relative all’omicidio commesso da Dedalo in patria 83 macerto rammentava i versi delle Metamorfosi, abbia trovato più coerente farlovolare verso Atene, dove egli desiderava tornare (cfr. met. 8,184), inveceche verso le coste dell’Asia Minore, da dove si sarebbe dovuto recare poi inSicilia, seguendo un itinerario opposto!

un altro auctor il quale doveva essere ben presente nella biblioteca,ma soprattutto nella memoria del commentatore, è Lucano, che egli citain una nota a phoen. 88,15 come precellens, senza sentire il bisogno di ag-giungerne il nome.

Nel commento all’Oedipus vi sono due occorrenze, la prima delle qualiè un rimando a Lucan. 1,205-212, frutto certamente di una suggestione sortaper analogia fra l’immagine senecana della Sfinge che dalla cima della rupeincombe sulla sua preda ed esprime con le frustate della coda le minaccedella sua ira come un crudele leone e la similitudine lucanea di Cesare chepassa il rubicone come un leone libico che, visto da vicino l’hostis Maurus,concentra tutta la sua rabbia contro di lui e dopo essersi eccitato sferzandola coda e rizzando la criniera, spalanca le fauci e freme con ruggiti profondi,per poi avventarsi sul nemico, anche se già trafitto dalla sua lancia:

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS42

83 Cfr., fra gli altri, Isid. orig. 19,19,9 e Serv. Aen. 6,14.

eluc. 88,2-10movens caudam more sevi leonis concu-teret minas, i. minaciter agitans caudamsicut leo qui, videns venatorem venientemad eum causa interficiendi et vulnerandi,ut super hostem suum sit atrocior, accen-dit et provocat sibi iras cum cauda, vi-brando eam et vicibus tribus verberat seper latera et ilia nodosa cauda, postea su-bito ruit in venatorem per medium vena-bulum non evitans ferrum, nec timenshostem et per astile traiectus conatur iread hostem, de quo loquitur Lucanus.

Lucan. 1,205-212………………… sicut squalentibus arvisaestiferae Libyes viso leo comminus hostesubsedit dubius, totam dum colligit iram;mox, ubi se saevae stimulavit verbere caudaeerexitque iubam et vasto grave murmur hiatuinfremuit, tum torta levis si lancea Maurihaereat aut latum subeant venabula pectus,per ferrum tanti securus vulneris exit.

Nella nota di commento Segarelli amplifica l’immagine del leone, ag-giungendovi particolari che mancano anche nel parallelo di Lucano: ilnumero delle sferzate (vicibus tribus), il dettaglio dei fianchi (per latera

et ilia), la coda nodosa dell’animale. È del resto molto probabile che eglirichiamasse a memoria questo passo del Bellum civile 84.

La seconda citazione dalla medesima opera (2,288 crimen erit supe-

ris et me fecisse nocentem), posta a commento del pensiero di Giocasta –quando dichiara al figlio disperato che «nessuno può ritenersi colpevoleper ciò che compie il destino» (Oed. 1019) – è di carattere sentenzioso ecompare in un contesto di mimesi ugualmente tragico e solenne: sono,infatti, le sacras voces (Lucan. 2,285) che Catone rivolge «dall’arcanopetto» a Bruto nel momento supremo della scelta di schierarsi e scenderein campo nella guerra civile, pur consapevole della gravità dell’atto edelle sue conseguenze.

La predilezione per l’espressione solenne e sentenziosa trova riscon-tro anche nella citazione di Lucan. 1,92-93 nell’eluc. Phoen. 88,15, cosìcome di qualche altro autore classico 85, nonché nella presenza, all’internodel commento, di sentenze gnomiche di tradizione medievale, che in unpasso 86 dell’elucidatio Edippi sono menzionate come carmina moralia.Oltre a questi versi moraleggianti compaiono nel commento versi didat-tici di tipo mnemotecnico, forse retaggio degli studi di formazione di Se-garelli, come la citazione di eluc. Herc. f. 15,26 (Aera dic nostrum, set

dicas ethera summum), pentametro tratto dal celebre Graecismus (o De

figuris et octo partibus orationis) del grammatico medievale Eberardo diBéthune 87 (†1212) e l’esametro di eluc. Oed. 153,9 (Est gladii capulus,

INtrODUZIONE 43

84 Nel manoscritto, subito dopo quest’annotazione, sono presenti tre righe vuote, moltoprobabilmente destinate ad accogliere i versi di Lucano, ma nelle intenzioni del copista:dubito, infatti, che l’autore si fosse riservato di consultare il testo della Farsaglia in un se-condo momento, per poi inserire anche i versi, in quanto l’annotazione che precede ne ri-propone già pienamente il contenuto e sarebbe stato superfluo citarli.

85 Cfr., ad es., Ov. Heroid. 1,12 (eluc. Phoen. 95,22) e Boeth. Cons. 4,3,25 (eluc. Phoen.40,19).

86 P. 150,15 Ycarei fati memores estote parati, / iussa paterna pati: medium tenuerebeati: i due esametri sono ampiamente attestati nella tradizione gnomica medievale (purecon qualche variante, cfr. H. Walther, Lat. Sprichwörter, Göttingen 1964, II/2, nr. 11344)e vengono significativamente citati, sempre a conclusione dell’esposizione del mito diDedalo e Icaro, anche nel succitato commento ad Inf. XVII, 109-111 di Guido da Pisa(Expositiones et glose super Comediam cit., 329).

87 Vd. I. Wrobel, Eberhardi Bethuniensis Graecismus, Uratislaviae 1887 (rist. Hilde-sheim-Zürich-New York 1987), § 9,308 (p. 71). Sull’opera e l’autore cfr.: S. Cantelli Be-rarducci, Bibliografia della letteratura mediolatina, in Lo spazio letterario del MedioevoI. Il Medioevo latino, a c. di G. Cavallo-C. Leonardi-E. Menestò, vol. V, Cronologia e bi-

capulumque cadavera portat), che non compare nel fortunato trattato, masi ritrova nella raccolta lessicale di Domenico Bandini 88 (Vocabula Ma-gistri Dominici de Aretio, databile alla metà del sec. XIV), che offreun’ampia documentazione relativa alla tradizione dell’insegnamentogrammaticale in area toscana alla fine del Trecento.

II.5. Il Seneca di Segarelli e l’ombra di un correttore

un dato che richiede particolare attenzione riguarda la presenza spo-radica di varianti al testo di Seneca, limitate quasi sempre a singole le-zioni, che vengono segnalate nel commento in maniera abbastanzacursoria, introdotte da un semplice vel disgiuntivo, come nei casi 89 in cuiSegarelli propone una duplice opzione interpretativa 90 o una costruzionealternativa. Se volessimo prestar fede alle premesse formulate dal com-mentatore 91, in merito alla disponibilità di un testo delle tragedie nimis in-correptum e bisognoso di essere emendato, dovremmo ritenere talivarianti frutto di quel lavoro, ancora agli albori, di ‘critica del testo’ cheera stato esplicitamente richiesto a Segarelli dal committente (queris utemendem testus) e che, come osservò Giorgio Pasquali 92 in un celebrecapitolo sulle varianti antiche e medievali, maggiori danni ha arrecatoproprio a quei classici che nel Medioevo furono più letti o spiegati. en-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS44

bliografia della letteratura mediolatina, roma 1998, 569-570; A. Grondeux, Le Graeci-smus d’Évrard de Béthune à travers ses glosses. Entre grammaire positive et grammairespéculative du XIIIe au XVe siècle, Turnhout 2000; S. rizzo, Ricerche sul latino umani-stico, I, roma 2002, p. 166 n. 52.

88 Cfr., s.v. Hic capulus (L 607), C. Pignatelli, Vocabula Magistri Dominici de Aretio,«Annali Aretini» 6, 1998, 35-166; ead., L’enseignement du latin en Toscane à la fin duXIVe siècle: hypothèses sur un glossaire bilingue, in P. Nobel, Variations linguistiques, I:Koinè, dialectes, français régionaux, Besançon 2003, 59. Sulla figura di Domenico Ban-dini, già menzionato (supra, p. 29) come maestro e commentatore di Seneca vd., s.v., A.T.Hankey, DBI 5, roma 1963.

89 Cfr., ad es., eluc. Herc. f. 22,20-25 Construe sic: Hinc i. ex alia parte gemini Tyn-daride…micant i. splendent inter alia clara signa…Vel aliter, si vis mutare Latinum: clarasigna gemini Tyndaride…micant; p. 25,11-15 mondus s. inferior s. insula…Vel aliter:Mondus i. celum; 28,24-25 pro telis i. pro armatura et clippeo ad defensionem telorum(vel: pro telis i. loco victorie, que vindicatur per tela); p. 33,23 Tellus Doris i. sic nomi-nata (vel: tellus Doris i. illius hedificatoris); p. 56,33-34 vastis arvis i. devastatis omni-bus culturis (vel: vastis omnibus amplis planitiebus).

90 Cfr. Herc. f. 61,14 Vel potes alium intellectum dare…; p. 85,7 vel vis dicere:...91 Cfr., supra, p. 26.92 Storia della tradizione e critica del testo, Firenze 1952, 113.

trambe le studiose che hanno curato l’edizione dell’Hercules furens e dellephoenissae hanno però giustamente avanzato l’ipotesi sia d’interpola-zioni da parte di un correttore (o meno probabilmente di un copista) siadell’utilizzo, da parte di Segarelli, di un codice delle tragedie con lezionidoppie (ovvero di un altro manoscritto senecano 93).

Come punto di partenza è possibile constatare che almeno in alcuniluoghi del commento all’Hercules furens 94, tra quelli evidenziati da Hafe-mann 95, il sospetto di una correzione successiva sembra alquanto fondato.Trattandosi di tipologie diverse, che comprendono anche l’integrazione diversi mancanti nel commento, è opportuno esaminarle analiticamente, te-nendo conto, però, che si tratta di interventi marginali o solo apparente-mente 96 operati in textu.

Prima del v. 27, con un rinvio rappresentato da un segno di croce, vengonointegrati nel margine inferiore i vv. 25-26 dell’Hercules furens senza commento:

INTroDuzIoNe 45

93 Contro questa seconda possibilità, oltre alla testimonianza dell’esegeta stesso, sem-bra molto valida la riflessione della Hafemann, Der Kommentar cit., p. 195 n. 204: «Gegendie Benutzung mehrerer Handschriften spricht jedoch die Tatsache, daß eine große zahlvon Sonderlesarten auf Versuche Segarellis deutet, verderbte Stellen seiner Textvorlage zuheilen: Wären ihm weitere Handschriften zugänglich gewesen, hätte er wohl zuerst dortnach einer Lösung gesucht».

94 Ibid., pp. 147 ad loc.; 181-182 e n. 168; 195 e n. 203.95 Per gli altri casi segnalati dalla studiosa (Ibid., 182 e 194) – d’integrazione di lemmi

o versi mancanti nel commento da un codice delle tragedie – il sospetto d’interpolazione,benché lecito, presenta forse meno elementi di fondamento: ad Herc. f. 348-349 (p. 55,36),è integrata a margine nel ms. una porzione di verso mancante nel commento, con l’inso-lita aggiunta della nota: testus iste deficit hic in glosa; l’editrice osserva in merito, p. 147ad loc.: «Diese bei der späteren Korrektur marginal vermerkte ergänzung des Lemmaswurde offenbar vom Kopisten durch Vergleich mit einem weiteren Senecatext vorge-nommen, da durch Textausfall eine Lücke entstanden war. In der ursprünglichen FassungSegarellis waren höchstwahrscheinlich erklärungen in den Text eingefügt». Qui, però, laprecisazione che manca del testo non implica necessariamente che il correttore sia ricorsoad un codice delle tragedie per risarcire la lacuna; anzi il redattore della nota marginaleriporta hic in glosa, che fa capire che la lacuna si riferisce al parisinus 10313 che stavarevisionando, per cui l’ipotesi più semplice è che egli abbia integrato il testo caduto di-rettamente dall’antigrafo del parisinus. Del resto, trattandosi di una frase reggente, è unalacuna che difficilmente potrebbe risalire all’archetipo. Alla stessa tipologia appartieneanche l’esempio di p. 97,34 (lumen spargis et noctem fugas i. expellis decoro ore) segna-lato dalla studiosa (p. 182 e n. 170) dove nel ms. è integrato a margine et noctem fugas i.expellis, dunque lemma con relativo commento: qui è ancora più probabile che si tratti diuna semplice lacuna dell’apografo per «saut du même au même» dovuta all’omoteleutospargis/expellis: più complessa, diversamente, l’ipotesi che il correttore abbia integrato illemma da un codice di Seneca e aggiunto ad esso anche una sua spiegazione.

96 Anche se le integrazioni sono quasi sempre segnalate da un segno di croce a margine,tali interventi sono spesso operati sfruttando le finali di rigo o di pagina, così da risultarepressoché omogenei rispetto al testo del commento.

poiché mancano del tutto nell’elucidatio (forse perché caduti nel codice di Senecautilizzato da Segarelli o semplicemente saltati dall’esegeta) è probabile che uncorrettore, riscontrata l’assenza dei due versi nel commento, abbia voluto quan-tomeno inserire quei versi, pur privi di spiegazione, per risarcire la lacuna deltesto di Seneca.

Ad Herc. f. 332 (Urbis regens opulenta Thebanae loca) Segarelli riporta la le-zione corrotta (di origine certamente paleografica) ibi in luogo di urbis, a causadella quale dopo il relativo agg. Thebanae, che resta in sospeso, sottintende ne-cessariamente un civitatis esplicativo: ibi regens…loca Thebane, s. civitatis (p.55,10-11). Nel manoscritto del commento, però, con il solito segno di croce suTebane è aggiunta a margine la lezione genuina urbis, che certamente non potevaessere nella versione originaria del commento e che solo un correttore che di-sponesse di un altro codice delle tragedie avrebbe potuto inserire.

Ad Herc. f. 579 Segarelli riporta: puniunt tetra crimina, i. obscura peccata,con la lezione tetra (attestata anche in qualche altro testimone di Seneca) in luogodel più raro e genuino tetrica. Due punti posti sull’agg. rinviano, a margine, allabreve nota si testus habet tecta i. occulta, che documenta un’ulteriore semplifica-zione del vocabolo corretto, ancora più banalizzante della precedente. Qui è dif-ficile pensare ad un’integrazione di una porzione originaria di commento cadutain fase di copiatura, poiché l’aggiunta non s’inserisce sintatticamente nel testo.

Ad Herc. f. 590-591 si legge (p. 72,12-15): Nunc notabiliter concludit: Queregia et maxime deorum potuit vinci viribus? quasi dicat: Nulla, quia superinon possunt violari nec decipi. Set modo viso carmine deficiente construe sic:Hec regia s. plutonis, que potuit vinci cantibus id est dulcedine soni et precum,poterit vinci viribus s. Herculis inpugnantis. In questo luogo sembra evidenteche Segarelli avesse sottomano un codice di Seneca dove, per un semplice «sautdu même au même», i vv. 590-591 erano stati uniti in un unico verso: quae vincipotuit regia viribus. L’esegeta ne ha ricavato l’unico senso possibile, valutandol’intera frase come una interrogativa. Hafemann osserva 97 che il termine carmennon corrisponde all’uso segarelliano, che per porzioni di verso usa il termineversiculus; inoltre, che l’espressione modo viso fa pensare proprio all’opera direvisione di un correttore, il quale avrebbe avuto modo di consultare un codicedelle tragedie, riscontrando la mancanza della porzione di verso. Si potrebbeobiettare, forse, che l’uso di carmen al posto di versiculus potrebbe anche esserelegittimo, trattandosi della caduta del verso finale di un’intera sezione, che Se-garelli usa definire appunto con questo termine 98; tuttavia l’elemento più va-lido a sostegno dell’ipotesi d’interpolazione credo sia il fatto che l’annotazioneintrodotta dall’avversativa è da considerarsi come del tutto giustapposta, sulpiano del contenuto, a quella precedente. Il successivo correttore, resosi conto

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS46

97 Der Kommentar cit., 155 app. ad loc. p. 72,13.98 Cfr., infatti, ad inizio dell’intera sezione corale, p. 69,10: In hoc carmine…

della porzione mancante di verso, l’ha integrata, correggendone anche il sensocomplessivo. Se a rendersi conto della caduta di testo fosse stato l’autore stessodel commento, avrebbe certamente cassato la prima spiegazione, che travisa deltutto il senso del passo; d’altro canto, solo lo scrupolo di un correttore sembragiustificare la conservazione di questa prima interpretazione, anche se eviden-temente errata. La sua integrazione (Set… inpugnantis) appare in questo casocome parte integrante del testo, forse solo in quanto capitata a fine pagina.

Ad Herc. f. 1103 Segarelli legge dextra in luogo di manu dei codd. di Seneca,che costituisce un banale errore per associazione sinonimica 99, ma sul vocaboloè posta la nota vel manu che è assai verosimilmente riscontro del correttore, ilquale ha pensato di integrare il vocabolo corretto come variante 100.

Infine, relativamente al v. 1166 (saevae cladis auctorem indica) il manoscrittoriporta: indica i. manifesta auctorem i. factorem tante cedis et exterminati piaculi;con due punti di rinvio sull’ultimo lemma una nota marginale segnala: vel sevecladis, che è appunto la lezione dei codd. di Seneca. L’editrice del commento in-terviene sul testo (p. 102,24 seve cladis ‹i.› tante cedis), ipotizzando cioè che lanota marginale restituisca il lemma di Seneca caduto nel commento. Credo, tut-tavia, che qui non si debba escludere che la versione tràdita dal parisinus sia in-vece corretta: il commentatore, che al v. 1160 leggeva cede e al v. 1162 tantascelera, potrebbe essersi confuso e aver così sostituito al saeve cladis di Senecatante cedis. Il correttore, allora, resosi conto dell’errore, ha pensato di aggiungerela lezione a margine come variante.

Nell’attribuire queste varianti o integrazioni di versi alla mano di uncorrettore Hafemann tiene essenzialmente conto del fatto che si tratti diaggiunte marginali. utilizza pertanto questo come discrimine anche ri-spetto alle varianti di Seneca presenti, invece, in textu, delle quali prendein esame solo qualche esempio 101, non esprimendo a riguardo un giudi-zio univoco ma propendendo, in ogni caso, per l’attribuzione allo stessoSegarelli. Poiché il numero di queste varianti che potremmo definire intra-testuali è ben più ampio di quelle marginali e se ne riscontra un’alta fre-quenza soprattutto nel commento all’Oedipus, è opportuna una rassegnasistematica di tutte le occorrenze, a cominciare da quelle relativeall’Hercules furens:

1) Ad Herc. f. 15 il commento riporta prima la lez. nobilis e poi aggiunge: Velsi habes in textu et mobilis, exspone: quia prius fuit illa provincia et terra plena

INTroDuzIoNe 47

99 Da notare, per esempio, che ad Herc. f. 331 (p. 55,7-8) l’esegeta aggiunge manu allemma dextra.

100 Cfr. Hafemann, Der Kommentar cit., p. 195 e n. 202.101 Vd., ibid., p. 195 n. 204.

terremotibus et tumultibus (p. 22,25-26), ma l’unica lezione tràdita dai mss. è pro-prio mobilis. Il riferimento qui è all’isola di Delo che per la nascita dei figli di La-tona, grazie al tridente di Nettuno, «rimase stabile (la terra) in precedenza mobile»(mobilis…stetit). In questo caso la lez. nobilis è chiaramente una banalizzazionedi un termine che nel contesto poteva risultare poco chiaro, qualora si fosse igno-rato il riferimento mitico: pur riferendo l’aggettivo alla natura vulcanica dell’isola(o a vaghi «tumulti»), la nota contempla la seconda lezione, che è quella genuina.C’è da notare, inoltre, che se potessimo davvero attribuire questa nota a Sega-relli 102 l’espressione si habes in textu et mobilis mi pare non lasci dubbi sul fattoche il suo manoscritto recasse varianti (marginali o interlineari), ovvero che l’ese-geta avesse avuto modo di consultare un altro codice della tragedia.

2) Herc. f. 54 Cerbero (sive Herebo) potitur i. dominatur plutoni et Hereboi. inferno: i mss. di Seneca hanno solo Herebo. Qui è chiaro, e lo si evince anchedalla spiegazione di Segarelli, che la lezione Cerbero è solo una svista per He-rebo, dovuta forse al fatto che poco più avanti è menzionato proprio Cerbero,che era guardiano dell’Inferno, condotto in catene da ercole per urbes Argolicas(vv. 59-60), mentre poco prima Giunone aveva prefigurato il paradosso dellostesso Plutone, che è appunto dio dell’erebo, tratto in catene da ercole. A mesembra che in questo caso non si possa pensare facilmente ad una variante e nep-pure attribuire a Segarelli la lezione Herebo: l’ipotesi più verosimile è che la svi-sta del commentatore (che scrive Cerbero e commenta però Herebo) sia statacolta da un correttore che, senza intervenire direttamente sul commento origina-rio, ha aggiunto la lezione giusta, che riscontrava nel suo esemplare.

3) Ad Herc. f. 100 Segarelli legge familie anziché famule (= famulae, lez. deicodd. di Seneca); familie scrive anche ad inizio di paragrafo, dove, secondo la suaconsuetudine, riporta il verso iniziale del carmen, ossia la nuova sezione di testoda commentare: Incipite, familie Dythis (p. 35,7); più avanti, però, proprio dovespiega il senso del termine familia, viene segnalata in aggiunta la variante fa-mule (p. 35,20-25): Igitur Iuno principaliter invocat ut “familias” (vel “famu-las”) Dythis: “familia” proprie dicitur, que oritur a patre et finitur in trictavo.Et dicitur a “femur”….Set largo modo “familia” dicitur de omnibus ‹sub› eodemtecto, communibus exspensis et sub eadem gubernatione viventibus. Hiis pre-missis construe testum leviter: O familie (sive famule) Dythis… L’impressioneche si ricava dalla lettura del commento è quella di un’evidente difficoltà avver-tita dall’esegeta nel dover spiegare il termine familie nel contesto, per il quale ri-corre ad Isidoro ed aggiunge di suo l’ultima frase, che gli consente di ammetterequesto familie, nell’unica accezione possibile, ossia largo modo. Sembra peròdifficile credere che di fronte ad una simile difficoltà testuale, pur disponendo diuna lezione (o congettura) così valida103, l’esegeta fosse così ‘riluttante’ ad emen-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS48

102 Così come propende Hafemann, Ibid., p. 195 n. 204.103 Infatti, ancora più avanti, nel commento, dovendo riprendere il soggetto del periodo

riporta direttamente famule Ditys (p. 36,16).

dare il testo o quantomeno a fornire come primaria la variante più logica famule:l’ipotesi dell’intervento di un correttore è contemplata, in questo caso, anchedalla Hafemann104.

4) Herc. f. 181 Dure (vel Dire) i. crudeles sorores, riferito alle Parche: laprima lezione corrisponde a quella tradita dai mss. di Seneca (p. 43,5). Ma cfr.,pure, eluc. Oed. 106 e 208 per un duplice caso di sostituzione dello stesso agg.,rispetto alla lezione dei codd. di Seneca.

5) Ad Herc. f. 218, dove Anfitrione narra le gesta di ercole infante, reputaviti. admirando consideravit, riferito ai serpenti inviati da Giunone è certo bana-lizzazione (reputavit ha anche M di Seneca) rispetto a reptavit di A, che è invececontemplato nella spiegazione, come lezione alternativa: vel: infans intuens…rep-tavit, i. per terram eundo, ut parvuli faciunt (p. 46,11-12).

6) Herc. f. 271 Hercules, qui persequitur (vel: qui prost‹r›at[ur]) scelera i.sceleratos: solo la prima lezione corrisponde a quella tradita dai mss. di Seneca(p. 51,33).

7) Ad Herc. f. 333 la questione della presenza di una variante nel commentoè più complessa, perché la lez. del ms. è: o‹b›liqua Foces, i. illa civitas curvatatingit vel vallis cum rivo tingit, i. rigat uberi solo i. habundanti campo; all’inter-vento della Hafemann (p. 55,12-13) si deve la lezione cingit (in accordo con imss. di Seneca) in luogo del primo tingit: se è vero che le lettere c e t nella go-tica potevano essere facilmente confuse e la scelta dell’editrice è senza dubbiovalida, resta comunque strano il fatto che l’esegeta (cui la studiosa attribuisce lavariante105), pur disponendo della lezione corretta cingit e ben sapendo che Foces(= phocis) non è certo un idronimo, abbia comunque avuto lo scrupolo di se-gnalare, in aggiunta, una variante così impropria.

8) Herc. f. 1063 solvite i. enodate et restituite animum s. impugnatum tantiscuris i. tot ymaginibus et rancuris (vel: tantis monstris i. fantasmatum et erro-rum): la seconda lezione è quella tradita dai mss. di Seneca (p. 98,3-4).

9) Herc. f. 1085-86 Et ipse Hercules solitus mandare caput i. reccomendaresopori (vel: solitus mactare caput) fessum i. frustatum gravi clava i. exercitiogravis clave: la lezione dei mss. è clavaeque gravi lassum solitus / mandarecaput, verso che ritrae ercole «abituato a riposare il capo stanco sulla clava pe-sante», mentre Segarelli legge lassum in luogo di fessum e gravi clava (dunqueabl. e non dat.), che lo obbliga a sottintendere nel testo il dat. sopori. Qui la va-riante mactare caput, che è certo una banalizzazione e non ha alcun senso in re-lazione al contesto, potrebbe essere stata congetturata proprio per superare ledifficoltà del testo corrotto, dove mandare restava sospeso sul piano sintattico esemantico (p. 98,35-36).

INTroDuzIoNe 49

104 Der Kommentar cit., p. 199 n. 226.105 Vd., ibid., p. 195 n. 204.

10) Herc. f. 1308 hanc vitam (vel animam) levem i. agilem ad volatum: la se-conda lezione è quella tradita dai mss. di Seneca; Hafemann in apparato (p. 110,8)ipotizza pure: ‹animam i.› vitam; ma si dovrebbe così supporre o una duplicecorruzione del testo (prima l’inversione dei due termini e poi la sostituzione diid est con vel) o valutare vel animam come un’aggiunta/correzione successivaalla caduta di animam. Più semplice, forse, ipotizzare che – come spesso si ri-scontra nel commento – l’esegeta abbia direttamente sostituito per associazionesinonimica animam con vitam, anche perché nello stesso verso leggeva primavivis e poi, di nuovo, al v. 1311 vitam; la variante vel animam sarebbe alloraun’aggiunta di un correttore.

11) Herc. f. 1323-1324 Tigris violentus i. rapidus unda Persica (vel: de Per-sia): la prima lezione è quella dei mss. di Seneca e in apparato l’editrice ipotizza(p. 111,4): Persica i. de persia, come nell’esempio precedente.

Nell’individuazione delle occorrenze sopra riportate mi sono attenutoall’edizione della Hafemann, considerando come varianti di Seneca tuttele lezioni che la studiosa pubblica fra parentesi come lemmi, ma in qual-che caso (6, 10 e 11 in particolare) non è neppure da escludere che il velpossa essere stato impiegato da Segarelli anche in funzione esplicativa 106,per precisare meglio il primo termine con un sinonimo, in luogo del con-sueto id est. Nell’ultimo caso, ad esempio, de persia sembra una spiega-zione di persica, piuttosto che una variante. un caso simile si riscontrapure in eluc. phoen. 266, dove 107 è riportata prima la lezione esse deicodd. di Seneca e poi fuisse: più che un lemma proposto come variante,l’aggiunta potrebbe riflettere il mutato uso nella correlazione dei tempi inepoca medievale.

In ogni caso, nella metà circa delle occorrenze individuate (1-3, 5, 8,10) la variante corretta, corrispondente cioè alla lezione genuina di Se-neca, è proprio quella edita fra parentesi, mentre la prima lezione propo-sta è per lo più una banalizzazione o una svista ricollegabile aimeccanismi della memoria. Ancor più banali, frutto di un ingenuo lavorodi congettura e/o semplificazione del testo, sembrano le lezioni seconda-rie (edite cioè fra parentesi) delle occorrenze in cui è invece corretto ilprimo lemma proposto (in particolare 4, 6, 9).

Passando all’esame delle doppie lezioni presenti nel commento al-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS50

106 Cfr., ad es., nel commento all’Oedipus: p. 97,12-13 Delphico deo, i. Apollini velphebo; 99,22-23 violaret dolo, i. dolis invaderet vel occuparet; 101,20 hospes vel foren-sis; 102,18-19 trigemina via, i. triplex via vel trivium; 147,6 Mactate, i. interficite vel in-terimite.

107 P. 69,6-7 neget umquam factum esse (vel fuisse).

l’Oedipus, il dato che balza subito agli occhi è l’alta percentuale di va-rianti secondarie che corrispondono alla lezione genuina, pressoché tutte:

1) v. 19 eloqui factum (vel fatum, i. fatatum): qui factum non è che una ba-nalizzazione (si legge anche in G di Seneca) rispetto alla lezione corretta fatum,che oltre ad essere confermata dai codd. è immediatamente avallata dal versosuccessivo, contenente il «vaticinio» di Apollo; in questo caso si potrebbe anchepensare, data la facilità di correzione di una simile corruttela, che l’esegeta stessopossa aver congetturato fatum e che, per cautela, si sia limitato a segnalare lacorrezione in aggiunta;

2) v. 84 pondus labentis (vel cadentis) imperii labat, i. vacillat: l’unica lez. at-testata dai codd. di Seneca è cadentis; la lez. labentis non è che un errore mne-monico, suggerito dal verbo labat presente proprio nello stesso verso;

3) v. 158 vitis non curvat, i. non inclinat vel deflectit, sua bachia (vel bachica),i. pampinos viniferos. La lez. corretta è invece bracchia tràdita da E, che resti-tuisce al verso la bella personificazione dell’albero carico di frutti; bachia è in CS K Q di Seneca, gruppo molto affine al testimone utilizzato da Segarelli: ba-chica, ricavato dall’agg. Bac(c)hicus, è forse frutto di congettura, operata sosti-tuendo alla forma più insolita Bac(c)hius un agg. sentito come più ‘regolare’;

4) v. 202 petit regiam…cursu (vel gressu) propero: in questo caso specificogressu è la lez. concordemente tràdita dai nostri codd. di Seneca, ma il terminecursus corrisponde all’usus senecano e l’alternanza gressus/cursus è assai fre-quente nei ms. di Seneca (cfr., ad es., Oed. 880 gressu E : cursu A);

5) v. 286 latronum (vel predonum): la lez. dei codd. è la seconda, per cui èalta la probabilità che latronum non costituisca in realtà una variante, ma sia unasvista dell’esegeta per associazione sinonimica;

6) v. 345 utrum tacitus (vel citatus), s. cruor, micat, i. effluit: la lez. dei codd.è ovviamente citatus, che è confermata anche dalla disgiuntiva al verso succes-sivo (an lentus irrigat); tacitus è certamente una corruttela, forse di natura mec-canica, che non dà alcun senso accettabile e che, forse, proprio per questa ragione,Segarelli non spiega. Come nel primo caso, si potrebbe ipotizzare, data la faci-lità con cui l’esegeta avrebbe potuto sanare la corruttela in base al contesto, chela lez. corretta sia frutto di congettura e per questo sia stata aggiunta ‘fra paren-tesi’;

7) v. 552 quatit caput (alias corpus) et frontem, i. velat et obtegit corpus: quiil testo del commento è certamente corrotto, come si evince dal fatto che la spie-gazione non corrisponde al lemma, ma non è facile restituire la forma originaria,proprio per la presenza della duplice lezione caput/corpus, la seconda delle qualiè l’unica attestata dai codd.: i vv. 551-552 (ipse funesto integit / vates amictucorpus et frondem quatit) descrivono Tiresia che, coperto con una veste di lutto«agita un ramo frondoso» o, secondo la lez. frontem seguita da Segarelli e atte-stata anche da altri testimoni, «scuote la testa». È probabile che si debba integrare

INTroDuzIoNe 51

integit dopo frontem, ma in ogni caso è avvenuta qualche trasposizione: anche lavariante corpus (introdotta solo in quest’occorrenza da alias anzichè dal con-sueto vel) sembra fuori posto, tenendo conto poi che il vocabolo è presente anchedopo obtegit.

8) v. 601 emittit tot flores vere medio (vel creat); qui creat è l’unica lez. at-testata dai codd. di Seneca: emittit guasterebbe anche il metro.

9) v. 639 mater, que peperit eum, regessit impios partus (vel fetus): la lez. deicodd. è fetus e partus potrebbe essere stato richiamato dal verbo peperit utiliz-zato dall’esegeta nella spiegazione che precede o inserito direttamente come spie-gazione (cfr., eluc. v. 731 tellus feta, i. parturiens), in sostituzione del lemmaoriginario.

10) v. 798 qui metus (vel timor) premit mentem mersus, i. iniectus vel per teconceptus timor: la lez. dei codd. è timor e qui non sembra ci possano esseredubbi sul fatto che metus sia dovuto a una svista del commentatore, anche per-ché inserisce il lemma corretto timor nella spiegazione; la confusione è stata cer-tamente ingenerata dal fatto che questo verso termina con timor mentre quelloprecedente (v. 797) con il sostantivo metus, che Segarelli ha quindi replicato nelcommento.

11) v. 939 quid est gnatis, s. tuis quos, male, i. incestuoso et dapnabili se-mine, edidisti in lucem? (vel editis in lucem male, i. dapnabiliter): è da notare,oltre al fatto che la seconda lez. è quella tradita dai manoscritti, che dapnabiliteraggiunto ‘fra parentesi’ non cambia il senso della prima spiegazione dell’avver-bio male, relativa ai «malnati» figli di edipo, ma piuttosto riassume in una pa-rola la prima interpretazione.

12) v. 945 Natura mutetur (vel novetur); a parte il solito riscontro della lezioneattestata dai codd. posta come secondaria, è possibile solo osservare che il mo-tivo del sovvertimento e della ‘trasformazione’ delle leggi di natura, rispetto aquello della novitas strettamente correlato, poteva essere suggerito dal verteredel v. 943 (cfr., pure, v. 371 natura versa est);

13) v. 984 et quicquid agimus (vel facimus); la lez. facimus è quella attestatanei codd., rispetto alla quale agimus è un sinonimo: non si può certamente pen-sare ad una congettura, ma solo supporre, a limite, che il codice di Seneca uti-lizzato da Segarelli recasse entrambe le lezioni (agimus guasterebbe peraltro ilmetro). Ma la presenza di agere al v. 980 (Fatis agimur) fa propendere per uncaso di sostituzione del lemma con un suo sinonimo;

14) v. 1034 Lagus, iacet, s. interemptus, hoc ense (vel ferro): anche qui la lez.tradita dai codd. è ferro e non può che essere quella genuina, dal momento chelo stesso verso inizia con rapiatur ensis. L’esegeta ha dunque ripetuto questoprimo lemma, sostituendolo per confusione al termine metonimico ferro, utiliz-zato da Seneca.

Come si vede, in 13 occorrenze su 14 la variante tràdita dai codici di

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS52

Seneca è sempre quella secondaria nel commento 108; di queste variantiben nove (2, 4, 5, 8-10, 12-14) sono di natura sinonimica e di esse almenocinque casi (2, 9-10, 13-14) alimentano il fondato sospetto che si tratti divocaboli che, in quanto suggeriti dai versi del contesto, per confusionesiano stati sostituiti ai lemmi originari.

Soprattutto per queste lezioni doppie, che non si possono certamentevalutare come congetture prodotte dall’esegeta né come varianti già pre-senti nel suo manoscritto di Seneca, mi pare si possa ammettere comeunica spiegazione plausibile l’intervento posteriore di un correttore. Diconseguenza anch’esse, pur essendo presenti in textu, paiono in molti casivalutabili alla stregua degli interventi extratestuali su esaminati, relativial commento all’Hercules furens. Il fatto stesso che occorrano quasi sem-pre in alternativa e aggiunta alla prima lezione non può essere una coin-cidenza casuale: l’impressione che si ricava, anche da alcuni casiesaminati nella prima elucidatio, è che questo correttore abbia operatonel massimo rispetto del lavoro condotto da Segarelli e, sia per questa ra-gione sia anche per scarsa fiducia nelle sue competenze, abbia preferitoaggiungere le lezioni discordanti che riscontrava su un altro codice di Se-neca, senza sostituirle al testo riportato da Segarelli, anche laddove unminimo senso critico sarebbe stato sufficiente a cogliere evidenti sviste,omissioni e corruttele.

Ciò non esclude poi la possibilità che qualche variante proposta nelcommento sia da ascrivere effettivamente a Segarelli, perché un inter-vento di emendatio, come già più volte sottolineato, era stato esplicita-mente sollecitato all’autore dal committente. Ad esempio, il seguentepasso del commento ad Oed. 381-382 (neque ista, quae te pepulit, ar-menti gravis / vox est nec usquam territi resonant greges) attesta una pro-posta di correzione che pare quasi ‘timidamente’ avanzata al lettore:

p. 109,15-21 que pro et, est vox de ipsa baccha que gravis armenti, i. pregnans,pepulit te, quasi dicat quod mugiebat iste conceptus sicut mater, nec greges usqueterriti fugiunt, quia est vox ei similis, vel forte alius intelligeret: ‘est vox gravisarmenti, que te pepulit’ et cetera. et si haberes ‘nec’ in testu faceres contrariumhuic sensum, dicendo: ‘nec vox que te pepulit est gravis armenti’ et cetera.

INTroDuzIoNe 53

108 Altre due occorrenze di questo tipo si leggono anche nel commento alle phoenis-sae: al v. 258 l’elucidatio registra prima dampnabat e poi damnavit, come nei mss. di Sen.(su cui cfr. Mascoli, Elucidatio cit., 25-26); eluc. phoen. 396 erigat nubes (vel nebulas)similes fumo…quas, s. nebulas: la lezione dei codd. di Seneca è nebulas, ma nubes, checompare al v. 394, è stato verosimilmente ripetuto anche qui per confusione. Poco dopo,infatti, spiegando il relativo quas, Segarelli riporta correttamente nebulas.

L’esegeta sembrerebbe aver cercato prima d’interpretare il passo comemeglio poteva, secondo la lezione lacunosa del suo manoscritto di Se-neca (che, evidentemente, non riportava ad inizio verso neque, ma ipsa-que o, forse, deque) e poi, in base al senso e per la presenza dellacongiunzione nec nel verso successivo, aver ipotizzato un valido emen-damento, ovvero nec: infatti, se la la congettura non corrisponde precisa-mente alla lezione dei codici di Seneca (neque), l’integrazione ècomunque corretta e pertinente (nec si trova anche nel commento di Tre-vet). La formulazione ipotetica (si haberes…faceres) farebbe pensare aduna congettura vera e propria; d’altro canto, alla luce di quanto emerso,se l’intervento di un correttore non può essere esteso sistematicamente atutti i casi di varianti segnalate nel commento, non si può neppure esclu-dere che si tratti di un caso analogo a quello dell’annotazione extrate-stuale ad Herc. f. 579, dove la variante è introdotta dalla formula si testushabet, o a quella intratestuale di Herc. f. 15, vel si habes in textu, entrambele quali presuppongono, invece, il concreto riscontro della variante in unaltro manoscritto di Seneca, operazione che, stando alle conclusioni delleindagini fin qui effettuate (ma che andrebbero estese anche alle altre se-zioni dell’elucidatio), sarà stata condotta più verosimilmente da un cor-rettore del commento.

Così, per ironia della sorte, nella tradizione dell’opera sembrerebbeessersi effettivamente realizzato, almeno in parte, il timore che Segarellimanifestava all’amico nell’epistola prefatoria: Multi fient sententiarum,quas non intelligent, correptores (p. 8,21). Solo che, stando ai passi incui è possibile perlomeno sospettare delle interpolazioni, tale lavoro ri-sulta ‘discreto’ e per lo più limitato a cogliere lezioni divergenti o omis-sioni testuali.

Se poi si tiene conto della datazione del parisinus e del fatto chel’opera, tràdita da un unico testimone, non sembri aver avuto neppure unacircolazione tanto ampia, si deve supporre che questo intervento di cor-rezione debba essere avvenuto ad uno stadio molto recente della trasmis-sione del testo.

Gli unici elementi che è possibile prendere in considerazione, a que-sto riguardo, sono le informazioni fornite dal commentatore stesso nel-l’epistula e nelle subscriptiones. Come già osservato sopra 109, Segarellinella lettera, dopo aver posto come remora l’impossibilità di potersi con-frontare con altri studiosi, lascia intendere chiaramente che potrà quan-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS54

109 Vd. p. 26.

tomeno avvalersi dell’aiuto del committente stesso…e di Dio (p. 8,3 Sem-per ergo duo sumus et in caritate deus est medius inter ambos). Se ne de-duce, quindi, che anche Niccolò rossi110 avesse competenze o interessiletterari. Anche se per lode e compiacenza, Segarelli nella subscriptio allaterza tragedia scrive che tante volte era stato da lui «punzecchiato» per lapropria imperizia (ruditatis mee, quam totiens pupugisti); a lui inviava,forse di volta in volta, le singole sezioni del suo commento provvisorio,raccomandandosi che non fossero da lui divulgate, donec melius elimen-tur (p. 112,1-7 ed. Mascoli): è allora possibile che un primo intervento dicorrezione fosse stato apportato all’elucidatio anche dallo stesso amico ereferente Niccolò.

Del resto, non sappiamo se quest’opera di rifinitura a cui Segarelli al-lude sia mai stata effettuata a conclusione del commento, che peraltro ègiunto, almeno a noi, incompleto. Si deve inoltre considerare che l’ar-chetipo del corpus esegetico rappresentato dal nostro testimone potrebbeessere stato confezionato non necessariamente dall’autore: anche il de-stinatario delle singole sezioni potrebbe averle trascritte di seguito in uncodice, magari dopo essere intervenuto sul testo con delle correzioni111,e ciò spiegherebbe pure la presenza delle subscriptiones stesse che, forse,a lavoro ultimato Segarelli non avrebbe conservato.

* * *

Alla luce degli elementi su evidenziati è arduo cercare di individuarela posizione del manoscritto di Seneca utilizzato da Segarelli nel quadrodella Textgeschichte del corpus tragico: alla consapevolezza della pre-senza di varianti testuali introdotte da un correttore e provenienti da unaltro manoscritto si aggiunge, infatti, il limite della disponibilità di uncodex unicus, al quale saranno sicuramente imputabili talune omissioni ederrori di copiatura. Si deve inoltre considerare il ruolo del commentatorestesso, sia nella lettura e trascrizione di questo testimone perduto, sia perquanto concerne i probabili – e non sappiamo quanto frequenti – inter-venti sul testo originario.

Ciononostante, per quanto riguarda la sezione relativa all’Oedipus – cui

INTroDuzIoNe 55

110 Vedi quanto riportato sul personaggio, per nulla noto, a p. 20 n. 34.111 In tal caso, dobbiamo supporre che dopo aver affidato a Segarelli l’incarico di com-

mentare le tragedie, il suo committente fosse riuscito ad entrare in possesso di un altroesemplare del corpus senecano.

è stata circoscritta l’indagine 112 – è possibile riconoscere, sulla base di la-cune, lezioni comuni ed errori congiuntivi, alcune relazioni fondamentali113,che consentono di collocare questo codice di Seneca all’interno del cosìdetto ramo A, individuando, nella vastissima tradizione di esso, più stretteaffinità con i gruppi contaminati ν (K Q) e γ (l n r) e, molto frequentemente,con il codice e, piuttosto che con i tre testimoni della così detta classe “Apura” (S p C) 114 e, di conseguenza, con il Seneca di Trevet (Trev)115.

Numerose, in particolare, sono le varianti che il testo di Segarelli pre-senta in comune 116 con i tre codici K Q e, dipendenti dal gruppo μ, com-prese alcune correzioni presenti in Q ed e 117. Inoltre, il gran numero di

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS56

112 Per questo confronto con la tradizione manoscritta di Seneca mi sono avvalso prin-cipalmente dell’edizione di G.C. Giardina (L. Annaei Senecae tragoediae, II, Bononiae1966), in virtù del monumentale apparato, accurato anche nell’indicazione delle minimevarianti, nonché, per alcuni testimoni del ramo A non utilizzati da Giardina, dell’edizionedi G. Viansino (L. Annaei Senecae tragoediae, II, Augustae Taurinorum 1965) e dei pro-legomena di o. zwierlein (prolegomena zu einer kritischen Ausgabe der Tragodien Se-necas, Mainz-Wiesbaden 1984), che corredano di un più ampio apparato l’agile edizionedello stesso (L. Annaei Senecae tragoediae, oxonii 1986 [rist. corr. 1993]). Sebbene piùrecenti, poco utili per questo tipo d’indagine le edizioni di J.G. Fitch (Tragedies II:Oedipus, Agamemnon, Thyestes, Hercules on Oeta, Octavia, Cambridge-Massachusetts-London 2004) e F.r. Chaumartin (Seneque. Tragedies, II, Paris 1999).

113 Per lo scioglimento delle sigle rimando al succitato volume di zwierlein (prolego-mena cit., 7-8), che a p. 129 riporta anche uno stemma codicum (riprodotto anche nel-l’edizione oxoniense: L. Annaei Senecae tragoediae cit., XVIII). Si tenga solo conto,rispetto al conspectus di zwierlein, delle seguenti sigle qui utilizzate: A = consensus co-dicum p C S; G = Ambrosianus G 89 inf. (saec. XIV); H = Ambrosianus H 77 inf. (saec.XIV); Ambr = Ambrosianus A 118 inf. (saec. XIV).

114 A differenza del commento di Trevet, in genere quando il testo di Segarelli con-corda con questi codici, la stessa lezione si ritrova pure in altri testimoni. riporto alcuniesempi: v. 158 bachia Seg. C S K Q : brachia E p e l; v. 173 errasse Seg. C S K Q e : er-rare E M; v. 271 regat Seg. C S Q2 l n r : reddat E p; v. 302 fatifici Seg. C S Q1 e n r H :fatidici cett.; v. 334 prope Seg. C K p Q e l n : propere cett.; v. 569 echates Seg. C S K Qe : H(a)ecates cett.

115 Si veda, infatti, l’elenco delle lacune presenti nella tradizione della classe “A pura”,ma non in Segarelli e nei testimoni contaminati: v. 69 om. A Trev : habent Seg. E M G HQ K e r; vv. 430-441 (turgida…manu) om. A K Trev : habent Seg. E M G H Q e; vv. 535b-536a (huius…vetustas) om. A Trev : habent Seg. E M G H Q K e; v. 664 om. A l n C Trev:habent Seg. E M G H Ambr S Q K e; v. 769 om. A l n Trev : habent Seg. E M G H Q K e;vv. 890-891 om. A Trev G : habent Seg. E M H Q K e; v. 898 om. A Trev : habent Seg. EM G H Q K e; v. 912 om. A : habent Seg. E M G H Q K e.

116 Si vedano, ad es., i seguenti casi di concordanza esclusiva, o pressoché tale, con KQ e: v. 19 proh : pro E C S; v. 316 que p K Q e : qu(a)e cett.; v. 333 volunt K Q1 e : no-lunt E A; v. 389 suas K Q e : om. cett.; v. 865 parata H K Q e : parta A. In alcuni casi con-corda, invece, solo con K Q: v. 648 quodcumque Q K Ambr G : quocumque E A e; v. 806hec K Q : hae E A; v. 858 ligat K Q1 : ligabat cett.

117 Questo dato, concernente in particolare le correzioni del codice Q (rilevate sempresulla base dell’apparato critico dell’edizione Giardina), non sembrerebbe confermare

lezioni che si trovano pure nell’Etruscus 118 e nei pochi testimoni da essodipendenti 119 attestano quanto avanzati fossero ormai i processi di conta-minazione fra i due rami della tradizione manoscritta di Seneca tragico nelsecolo XIV.

Dall’indagine sul Seneca di Segarelli per la sezione dell’Oedipus puòdirsi, quindi, sostanzialmente confermato il prospetto generale delle re-lazioni già tracciato dalla Hafemann 120 per l’Hercules furens.

Infine, come nelle altre sezioni di commento già edite, anche per l’elu-cidatio dell’Oedipus si registrano talune particolarità che contraddistin-guono il Seneca di Segarelli rispetto alla tradizione manoscritta nota. Trale omissioni meritano di essere segnalate una lacuna ai vv. 173b-175a(mugisse…viris) e dell’intero v. 178, che, vista la vicinanza, saranno forseda imputare a qualche guasto materiale dell’esemplare. Per le trasposi-zioni di versi, un’inversione ai vv. 685-686 è presente pure nei codici SK Q di Seneca, mentre l’anticipazione del v. 856 prima del v. 855 nontrova riscontro in nessun testimone.

Assai numerose sono poi le lezioni singolari che si registrano 121 nelcorso del commento e che potrebbero avere un’origine molto varia:

11 alta…subiacent : excelsa…obiacent; 17 inducunt : inducant K Q1 : indicantC S Q2 : indicunt cett.; 24 confidens : fidens E M K Q1 e G : om. A; 26 metuis :metuas; 33 stragem : struem; 41 deserit : deseruit; 62 paratur : exoritur; 63 supra

INTroDuzIoNe 57

quanto riscontrato, invece, da Hafemann per la sezione relativa all’Hercules furens (DerKommentar cit., 197), dove, secondo la studiosa, in presenza di correzioni di Q il mano-scritto delle tragedie di Segarelli segue senza eccezioni le varianti testuali originarie (Qa.c.). Si vedano, ad esempio, le seguenti concordanze, anche se non esclusive, di Segarellicon le due mani dei correttori di Q: v. 84 labat Seg. Q1 K l n : labet E p C Q2 e2; v. 271regat Seg. Q2 C S l n r : reddat E p; v. 302 fatifici Seg. Q1 C S e n r H : fatidici cett.; v. 333volunt Seg. Q1 e : nolunt E A Q2; v. 404 armate : Seg. Q2 recc. : armati A K e : armatus E;v. 637 infesto Seg. Q2 : infausto E A e : infasto K Q1; v. 653 comitatu Seg. Q2 C S l n Trev.: comitatus E p e; v. 858 ligat Seg. Q1K : ligabat cett.

118 Cfr., pure, Hafemann, Der Kommentar cit., 199 e Mascoli, Elucidatio cit., 24. 119 Le lezioni dell’Etruscus che si rinvengono nell’elucidatio dell’Oedipus sono in ge-

nere attestate anche in altri testimoni contaminati del ramo A: v. 69 habent Seg. E K Q er : om. A; v. 158 curvat Seg. E M K e : curat A; v. 505 demissos Seg. E Q K e : dimissoscett.; v. 509 et si Seg. E Q K e : et A; v. 614 grave : Seg. E M K : gravi cett.; v. 645 ince-stam Seg. E M H e : incertam cett.; v. 832 se Seg. E M : te A; v. 930 tu Seg. E M H Q K e: om. A; v. 1036 pectori : Seg. E Q K e l : -ore cett.

120 Der Kommentar cit., 196-199.121 Come per il precedente riscontro delle lezioni che risultano comuni a taluni testimoni

della tradizione manoscritta di Seneca tragico, anche per l’individuazione di tali lectionessingulares, vd. quanto riportato alle nn. 112 e 113, cui rimando anche per lo scioglimentodelle sigle dei codici di Seneca.

: circa; 82 regnum : regium; 91 audaces : audax; obvius : obvias; 92 nocentem :nectentem; 100 nostra : mea; 102 que : ac; structum : stricte A K : triste E e; 106durus : dirus; 112 respice : respicis; 135 tracturus : tacturus; 136 cum : dum; 145incumbant : incubant; 180 nova : novi; 190 rapit : rumpit; 200 vota : ut voto; 208diris : duris; 216 detur : datur; 228 Phebi : Phoebea; 235 noxius : notus et; 236te : tibi; 239 monitus iussu deorum : monitu caelitum iussus; 252 scelera : sae-cula; 262 possit : potest; 267 illudis : alludis; 275 memorare : memorate; 284valle : convalle; 294 decet te admirari : te… mirari addecet; 300 curvo : curvo-que; 307 quin : quid E p e : quod K Q; 319 cerula : caerulea; mixtis : mixta; 321pinguis : pugnax; 332 illatum : prolatum; 342 occidit : cecidit; 343 illuc : huc; 360duo : bina; 369 regia : regio; 377 inficit : infecit; 378 turpem : turpes; mobiles :mobilem; 382 usque : usquam; 383 aras : are A : aris E; 385 explice : exprime KQ e : exprome E A; 390 poli : caeli; 411 turpes : tristes; 422 vultus : cultus; 431candidi : condita; lassiva : lascivi; 432 comitante : comitata; 433 pulsant : pul-savit A : depulsavit E; 475 abluit : alluit; gelido : frigido A : rigido E; 486 petie-runt : petiere; 499 infusus humeros : infusis humero; 510 quo : cuius; superos :deos; 522 ut retegas : ni retegis Sen. codd. : ni retegas Trev; 525 multa : muta; 528audias : accipias; 529 ubi : ulline; 543 subit : surgit A : urguet E; 546 hunc : hincA : hic Trev.; 556 et : atque; 572 aperitur : rumpitur; 575 duxerunt : duxere; 585noctem : noctemque; genis : in venis; 596 et artes : artesque; 603 fluctus : fluc-tusque; 607 aduxit : eduxit; 611 manu : manuque; 613 inter : interque; 622 inge-minat : geminat; 638 mater : matri; 639 qui : quique; 649 vires…floriferas :florifero virens; 655 fugere : effugere; 660 ea que : quicquid; 662 iuncta : so-ciata A : sociato E; 676 te cedentem : recedentem; 683 et : ac; 686 impio : per-fido; quies : dies A : fides E; 693 vite : fortune; 694 numquam : non…umquam;697 nec : num vel non Sen. codd.; vestra : nostra; 711 deorum : deum; 718 dinu-merans : numerans A : venerans E; 719 monitu : monituque; 755 atque montes :montesque; 776 et iuvenem : iuvenemque; 778 precipitis : ancipitis; 781 vir-tus…fidelem : fides virtusque; 785 paternum : patrium; 790 in : ad; 798 qui :quis; premit : premat; 805 decreta : secreta; 825 distulit : abstulit A : occulit E;840 que : aut; 843 tenente : obtinente vel optinente Sen. codd.; 845 fetus : laetus;847 nostine : noscisne; 862 excutiat : excutiet; 866 et quo : quove; 868 que :tuque; 870 et : ac; 883 fugere : fingere; 891 decurrens : decurrere E K Q : om. A;898 nam : nomen E K Q e : om. A; 902 exspectando : expectans; 927 vel : aut;933 age : anime; 934 innocentes : innocentem; 936 tam : ita; 937 ac : atque; 938satis : sat; 942 ipsa : illa; 947 pendas : pendes; 952 age : anime; 954 set : et; sat: satis; effudere : fundent; 956 sequentur : sequantur; 964 incurrunt : occurrunt;1000 pacatus : placatus; 1004 gressu : gradu; 1009 set : et Sen. codd.; 1010 natum: (g)natumne; 1017 et : ac; 1018 e : ex; 1026 in terra : incerta A : incesta E; 1035Lagum : illum; 1044 plus : plusque; 1045 interemi : peremi

Molte di queste lezioni sono del tutto o in parte irrilevanti, trattandosidi sostituzioni di et con l’enclitica o viceversa, dell’aggiunta/omissione di

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS58

una congiunzione, dell’eliminazione o sostituzione di un preverbio o di unpronome, fenomeni che possono ascriversi principalmente alla dupliceoperazione di trascrizione e costruzione del testo di Seneca da parte diSegarelli. Alcune, poi, presentano la facies tipica di errori paleografici,dovuti alla lettura e scioglimento delle abbreviature (ad es. age per animedue volte nel commento, inducunt per inducant, incumbant per incubant):potrebbero risalire al manoscritto di Seneca utilizzato da Segarelli, esserestati commessi dall’esegeta o dai copisti del suo commento. È verosimile,invece, che sia stato il commentatore stesso a normalizzare, nella trascri-zione del lemma, molte desinenze arcaiche in -ere del perfetto (ad es. pe-tierunt per petiere e duxerunt per duxere), come pure a lui, probabilmente,si devono le numerose lezioni in cui al lemma originario sembrerebbe so-stituito un sinonimo (ad es. iuncta ~ sociata; impio ~ perfido; gelido ~frigido; turpes ~ tristes, audias ~ accipias etc.), per distrazione, avendoegli sostituito direttamente ad un vocabolo di Seneca la spiegazione cor-rispondente, o per ‘interferenza’ del contesto, essendo presente nei versiprecedenti o seguenti un termine di senso affine. L’alta frequenza di que-sta tipologia di lezioni conferma quanto rilevato sopra, a proposito di al-cune lezioni doppie che, ‘presunte’ varianti testuali, molto probabilmentecondividono la stessa natura e origine.

In conclusione, è possibile circoscrivere il numero delle lezioni che,non essendo spiegabili né come errori di lettura né come derivate da as-sociazione sinonimica o con parole del contesto, potrebbero risalire almanoscritto utilizzato da Seneca, attestando effettivamente delle variantisingolari, o, com’è più plausibile, essere frutto di alterazione coscienteda parte del commentatore.

Possono anzitutto rientrare in questo gruppo alcune delle numerose vociverbali o nominali che presentano, rispetto al testo tràdito, un cambiamentonella persona, nel numero o nella desinenza (ad es. pulsant per pulsavit,obvius per obvias, mixtis per mixta, mater per matri etc.), mutazioni che,quando non casuali e meccaniche, saranno state probabilmente introdottedall’esegeta al fine di fornire una costruzione ed un senso più congrui. Visono, inoltre, lezioni che sembrerebbero vere e proprie congetture di Sega-relli, prodotte dove forse il suo manoscritto era illeggibile (o lacunoso),dove non era chiaro il senso di un passo o, più semplicemente, per renderepiù perspicuo il significato di un’espressione inconsueta:

Ad esempio, ai v. 522 ss. edipo minaccia Creonte, reduce dal rito di negro-manzia, perché questi ha paura di rivelare il nome dell’uccisore di Laio (Mitteris

INTroDuzIoNe 59

Erebo vile pro cunctis caput, / arcana sacri voce ni retegis tua): Segarelli riporta,al posto dell’ipotetica (qui introdotta dalla più rara congiunzione ni), una finale(ut retegas archana sacri), travisando un po’ il senso metaforico della minaccia dicondanna a morte (p. 117,24-25); poco più avanti, nello stesso dialogo, Creontechiede di poter tacere, commentando che questa è in fondo la richiesta più graditache si possa rivolgere ad un tiranno (v. 523 Nulla libertas minor a rege petitur);edipo replica dicendo che la libertà di tacere spesso è più dannosa della parola (v.524-525 Saepe vel lingua magis / regi atque regno muta libertas obest): Segarelli,che nel suo manoscritto (in accordo con il gruppo C S Q K e) leggeva vilis linguaal posto di vel lingua – e non è escluso che non riuscisse a coglierne un sensochiaro (infatti non spiega) – ha forse sostituito muta con multa (p. 118,3), in mododa contrapporre multa libertas alla minor libertas del verso precedente, per cui ilsenso che se ne potrebbe ricavare122 è che una «lingua vile» (= che perciò parlapoco) è spesso più dannosa per un re rispetto ad «un’ampia libertà» (= di parola).

Al v. 1026 Giocasta si definisce incesta nel monologo in cui decide di ucci-dersi (vv. 1025-1027 omne confusum perit, / incesta, per te iuris humani decus:/ morere…), ma il vocativo è corrotto nella ramo A, che ha incerta: qui è assaiprobabile che la lezione di Segarelli in terra, non attestata altrove, sia frutto diun suo tentativo di congettura per sanare il guasto evidente (p. 162,21).

Fra queste lectiones singulares che sono forse frutto dell’intervento‘filologico’ del commentatore, meritano di essere segnalate ai prossimieditori del testo critico dell’Oedipus le lezioni di Oed. 891, dove è ripor-tato decurrens in luogo del tràdito decurrere (o decurrente nei codici re-cenziori), ed Oed. 1009, dove Segarelli attesta set al posto di et delconsensus codicum di Seneca: la prima coincide, infatti, con la congettura,accolta in tutte le edizioni critiche moderne, che fu introdotta da JosseBade van Asche123, la seconda con una di Giusto Lipsio124, anch’essaormai ‘vulgata’.

II.6. Criteri ecdotici

Le norme redazionali qui adottate seguono sostanzialmente i criteridelle precedenti edizioni, cui si è cercato di uniformarsi, in modo da pro-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS60

122 Tutt’altro senso a questa sentenziosa risposta di Creonte dà Trevet nel suo com-mento, dove legge anch’egli vilis lingua, ma muta libertas. Cfr. ed. cit., pp. 42-43 ad loc.

123 Iodocus Badius Ascensius, Lucii Annaei Senecae tragoediae pristinae integritatirestitutae, Parisiis 1514.

124 Justus Lipsius, Animaduersiones in tragoedias quae L. Annaeo Senecae tribuun-tur, Lugduni Batavorum 1588.

porre una facies il più possibile omogenea delle varie sezioni di com-mento che, seppur edite distintamente, sono state concepite e tràdite inun corpus unitario.

Per l’ortografia si è scelto di condividere, pertanto, il criterio di atte-nersi all’uso ortografico del copista del parisinus, pur riconoscendo il li-mite ed il fastidio rappresentato, in molti casi, da oscillazioni nella grafiadi nomi all’interno della stessa pagina. Se pochi fenomeni sono ripro-dotti quasi uniformemente dal copista, a conferma di un usus ormai cor-rente nel primo umanesimo e certamente condiviso dall’autore stesso,molto più frequentemente non è possibile stabilire criteri validi nellascelta di determinate forme. I dittonghi ae ed oe, ad esempio, sono sem-pre chiusi e scritti e, ma a parte la monottongazione, all’epoca sistemati-camente acquisita, ed alcune forme ripetute costantemente (come Lagused Edippus), lo sforzo di individuare tendenze e caratteristiche di scritturasulla base delle occorrenze più frequenti, ad esempio per variazioni comemihi/michi, sed/set, quicquid/quidquid, non può dare risultati apprezzabili.D’altro canto, vista pure la vicinanza cronologica fra il manoscritto e l’ar-chetipo, non è sembrato opportuno applicare un criterio generale di nor-malizzazione, né tantomeno normalizzare solo le forme anomale, tenutoconto del fatto che anche quelle del latino classico talora oscillano e, so-prattutto, per evitare il rischio di imputare a Segarelli una prassi di uni-formità o usi ortografici forse a lui non attribuibili.

Si è ritenuto di derogare dal criterio generale di riproduzione della fa-cies ortografica del parisinus solo in alcuni casi, per i quali è sembratopreferibile non allontanarsi dalle forme in uso nelle edizioni moderne:

a) raggruppamenti e disgiunzioni: si è preferito non staccare le pre-posizioni e i preverbi nelle parole composte, a prescindere dal-l’accento tonico (ad es. ab iurat) e, al contrario, staccare lepreposizioni davanti alle parole cui si riferiscono (ad es. adeis);

b) regola di Prisciano: uso di n, non di m, davanti a c, d, t, q, f (oph): non trova costante applicazione nel manoscritto e poichésono scarse le occorrenze di vocaboli scritti senza il segno ab-breviativo delle nasali, è stata utilizzata la consonante labialeanziché la dentale, estesa anche alle alternanze consonanticheper assimilazione parziale -np-/-mp-, ogniqualvolta fosse pre-sente l’abbreviazione della lineetta soprascritta;

c) u-v, si è distinto secondo l’uso moderno, invalso ormai ancheper i testi umanistici.

INTroDuzIoNe 61

In tutti gli altri casi – geminazioni e scempiamenti, assimilazioni edespulsioni (ad es. ad- in assidus, asumpsit), alternanza fra gutturale e den-tale nel gruppo -ti- seguito da vocale (ad es. vicia, convitia), scrittura fo-netica del gruppo consonantico -cq- < -dq- (quicquid/quidquid), uso deinessi mpn e ct, della h e della y (quest’ultimo molto vicino a quello deimodelli notarili che ne abusano), etc. – si sono mantenute e riprodotte leoscillazioni e gli usi grafici del manoscritto, anche se indebiti. Ho ritenutoopportuno segnalare in apparato le forme classiche corrette solo dei vo-caboli (per lo più nomi propri) che presentavano forme molto anomale(ad es. Clocto per Clotho) o nei casi in cui nascesse dubbio sul significato(ad es. senex per senes, litorem per lictorem).

Vengono qui di seguito annotate, senza pretesa di completezza, le piùfrequenti deviazioni dalla grafia classica:

a) Vocalismi

– e per a: Cheron. - ii per i: deiiciant; eiicit; hii; prohiicit; Treiicia. - iper ii: folis.

– i per y: Arpie; Assiriam; corinbo; Dyonisius; Egigio; Egipti; Erinis;kelim; kimba; Libicus; Liei; limpha; mirtus; mixte; Nisa; Nitellius;Ogigii; pirri; polibus; polinices; Sciticis; Sibilla; sinodocem; Sissi-phi; Stigias; Stigis; Stimphalides; Strimonis; Zephiris.

– y per i: Amphyonios; Ayas; Cyceron; cyneribus; Cyra; cyrcha; Cyree;cythara; deysce; dyalogus; Dyana; Dyonisius; Dyrceo; Dytis; dyu;dyuturnitate; dyva; Edyppus; hyantes; hyatus; hyemes; Indya; Lyey;Mynoys; nymbos; Nyobe; opymos; Oyleus; sydereo; Sydoniorum;sydus; tygres; tylie; Tyresias; Ycareum; Ycarus; ymaginari; ymagi-nationem; ymaginem; ymbres; ymbrifera; ymo (= immo); ymolandi;ymum; Yndia; Yndos; Yonio; Yris; yronice; Ysmenos; Ysmerida; Yta-liam.

– u per o: cunto; - e per y: laberinthum; - o per u: mondus; troncho;– q per qu: equs. - au per a: auruspices; auruspicium; nephaustum.

b) Consonantismi

– omissione della h: actenus; alitu; annela; annelabat; annelatos; an-tifresim; Arpie; astile; auriam; austus; auxi (= hausi); Bacce; Caone;Caonias; Cira; Cloto; Cyceron; Cyree; Dampnes; deiscit; Echates;Elenus; Elicon; Eliconaus; Erinis; Esperus; exortans; Experios; Fle-geton; Iaco; obrendum; orreo; orresco; orribilem; orribilictatem; or-

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS62

ribiliter; orrida; orror; orruere; ortatur; parti; pulcerimis; pulcer-rime; pulcriore; pulcritudine; Sciticis; Spinx; talamis; Treiicia; tyr-sis; yatum; Zetus.

– Aggiunta della h: abhominabilis; adunche; anthipodes; Archadium;archana; archus; Arthoas; baccha; bachis; cathenas; cechus; choi-verunt; Chyceronis; cohopertos; cyrcha; Dithis; Echates; Etha;Ethiocles; habundanter; Herebo; honere; hostio; inhers; iuvencha;Meothis; nichil; nichilo; prohiicit; querchus; superhabundat; thauri;theda; Thelamonius; thori; troncho; trunchi; vache.

– uso del nesso ct per t o tt: actonite; actractus; admictebat; Clocto;Dictis; dimictere; emicte; evictari; gluctinate; gucte; gucturis; micte;mictes; orribilictatem; permictit; planctis; promictit; rictmicam; sub-mictit; - t per ct: Arthoas; iunto; litorem; precinta; santas.

– Assimilazioni e dissimilazioni: desictat; fassibus; obprobrium;obrendum.

– Scempiamenti ed espulsioni: adiscere; aduxit; afligaris; agrediaris;agresta; asumpsit; bacharum; Baches; Bachi; bachia; bachica; bra-chia; calidi; Calistonis; cinnamo; Cira; Cyree; comoda; debachan-tes; demostrare; efulsit; exolvit; flama; flameus; Iachus; imugit;inflamandum; interogando; molia; Molosus; mostrabat; opido; opor-tunis; pala; paliditate; paricida; polutionem; pulcerimis; solempne;Thesalie, trascurrit; vache; vilosis; Yacus; ymo; ymolabant.

– Geminazioni: allatus; annela; annelabat; annelatos; arrescit; arri-ditate; Castallii; dirrigit; dirrimentem; dirripitur; dupplici; ello-quere; erruentis; illicibus; illico; intollerabili; mittem; Nitellius;Occeanus; oppinor; passiphe; reddit; redditum; Sillenus; Sissiphi;suppremum; ullulatibus; urrit.

– uso della p epentetica nel nesso mpn, fra m ed s, m e t: alumpnos;condempsatur; condempsum; dampna; Dampnes; dampnosius; dem-psa; erumpnis; solempnis; solempnitate; volumptas; - davanti ads: pseducit;

– pn per mn: calupniose; sopnum; dapnabiliter; dapnavit.

– epentesi della s dopo la x: exspandit; exspavit; exspedit; exspedita;exspellite; exspetis; exspiari; exsplere; exspositionem; exspositum;exspungandum.

INTroDuzIoNe 63

– epentesi della n (gruppo ngn): congnate; congnoscere; incongnitum;indingnatione; ingnavos; ingnorantia; ingnosce; ingnotus; stangnat.

– uso della x per s o ss: alex; allixi (= adlisi); auxi (= hausi); edixere;elixit; Experios; ferox (= feros); fexus; iuxta (= iusta); lapxum; laxata(= lassata); milex; pexima; prexo; profuxus; prolex; senex (= senes);- x per st: mixte (= mystae).

– uso della s o ss per x: amplessu; Ayas; cervis; cinsit; contestum;Nasos; pretestu; senes (= senex); testus; vis (= vix).

– d per t: capud; inquid; insolida; liquid; sicud; velud.

– f per ph: antifresim; Delfica; Flegeton; Focidos, Forbas;ph per f: nephandi; nephas; prophanus.

– n per m: corinbo; menbra; menbrana; - m per n: demsus.

– Altre particolarità: b per v: baccha (= vacca); - ch per h: nichil; ni-chilominus; - c per t: Chyceronis; k per c: kelim; kimba; - p per b:Lapdacidas; - s per ns: demostres; - s/ss per sc: lassiva; sintillant;- st per ss: agresta; - t per c: otius.

Per quanto concerne l’apparato, in accordo con l’ultima edizione del-l’elucidatio, si è scelto di segnalare anche talune lezioni dell’Etruscus edel ramo A di Seneca, soprattutto nei casi in cui la lezione di Segarelli di-verge in maniera singolare da quella tràdita dai testimoni più affini al suoesemplare. Si tratta di una prassi invalsa per le edizioni di commentari elessici, che può essere utile tanto al lettore dell’elucidatio, per cogliere loscarto fra testo vulgato e testo commentato, quanto allo studioso della tra-dizione più tarda di Seneca tragico.

L’apparato critico è stato corredato, inoltre, dei loci auctorum con l’in-tento di presentare un quadro essenziale delle fonti disponibili all’esegetamedievale, sia quelle richiamate esplicitamente nell’esposizione (nel com-mento all’Oedipus prassi riservata solo agli auctores classici) sia quellefrequentemente taciute ma chiaramente individuabili (in particolare Papiae Isidoro). A tal fine, rispetto alle scelte della Hafemann, si è preferitoevitare di includere anche i riferimenti paralleli ad opere successive (comeil Cornucopiae del Perotti) o ad autori (come il così detto Terzo Mito-grafo Vaticano) che un riscontro complessivo consente di escludere che

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIpUS64

possano essere stati consultati da Segarelli. Tenuto conto della ridotta con-sistenza dell’apparato critico in virtù della tradizione a testimone unico,non si è ritenuto necessario riportare tali loci separatamente, scelta che èparsa motivata anche dai numerosi casi in cui il testo della fonte è indi-spensabile a chiarire qualche lezione, apparentemente dubbia o singolare,tràdita dal parisinus.

Un vivo ringraziamento desidero rivolgere al professor Luigi piacente, che ha se-guito con autorevole e affettuosa assistenza il mio lavoro.

INTroDuzIoNe 65

bibliografia

EDiZioNi(Bibliografia essenziale)

fr.-r. ChaumartiN, Sénèque. Tragédies, ii, Paris 1999.

i. C. giarDiNa, L. Annaei Senecae tragoediae, ii, bologna 1966.

K. hafEmaNN, Der Kommentar des Iohannes de Segarellis zu Senecas „hercu-les furens“, berlin-New York 2003.

P. masColi, Iohannes de Segarellis. Elucidatio tragoediarum Senecae. Thebaisseu Phoenissae, bari 2011 (Quaderni di «invigilata lucernis», 40).

N. trEvEt, Commento alle Phoenissae di Seneca, edizione critica a cura di Pa-trizia mascoli, bari 2007.

iD., Commento all’oedipus di Seneca, edizione critica a cura di alessandro la-gioia, bari 2008.

i. viaNsiNo, L. Annaei Senecae Oed.-Ag.-Thy.-Herc. O-inc. poetae Octavia, to-rino 1965.

o. ZwiErlEiN, L. Annaei Senecae tragoediae, oxonii 1986.

stuDi

i. affò, Memorie degli scrittori e letterati parmigiani, ii, Parma 1789, n. 64, 92-93; 116.

f. arNalDi - P. smiraglia, Latinitatis Italicae Medii Aevi Lexicon (saec. V ex. -saec. XI in.), firenze 20012.

g. billaNoviCh, Giovanni del Virgilio, Pietro da Moglio, Francesco da Fiano,«italia medioev. e uman.» 6, 1963, 203-234; 7, 1964, 279-324.

a. blaisE, Dictionnaire Latin-Français des auteurs du moyen-age: Lexicon La-tinitatis Medii Aevi, praesertim ad res ecclesiasticas investigandas pertinens,turnhout 1975.

h. briNKmaNN, Mittellateinische Hermeneutik, Darmstadt 1980.

a. buCK - o. hErDiNg (edd.), Der Kommentar in der Renaissance, bonn 1975.

P. busoNEro, Un classico e il suo commento: Seneca tragico nel basso Medioevo.Prime osservazioni sulla ‘mise en page’, in Le commentaire entre tradition etinnovation. actes du colloque international de l’institut des traditions textuelles(Paris-villejuif 22-25 septembre 1999), Paris 2000, 127-135.

m.t. CasElla Il metodo dei commentatori umanistici esemplato sul Beroaldo,«studi mediev.» 16, 1975, 627-701.

g. Cavallo - C. lEoNarDi - E. mENEstò (edd.), Lo spazio letterario del Me-dioevo 1. Il Medioevo latino, 5 voll., roma 1992-1998.

f. CoNtiNi, s.v. Franciscus de Fiano, C.A.L.M.A. iii.4, firenze 2010, 430-432.

g. CrEmasColi, Saggi di lessicografia mediolatina, spoleto 2011.

E.r. Curtius, Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter, bern 1948(trad. it. Letteratura europea e Medio Evo latino, firenze 1992).

t. DE robErtis - g. rEsta, Seneca: una vicenda testuale. Mostra di manoscrittied edizioni (firenze, bibl. medicea laurenziana 2 aprile - 2 luglio 2004), fi-renze 2004.

Ch. Du frEsNE Du CaNgE - D.P. CarPENtEr - g.a.l. hENsChEl, Glossariummediae et infimae Latinitatis, 10 voll., Paris 1883-87 (rist. graz 1954).

E. fraNCEsChiNi, Glosse e commenti medievali a Seneca tragico, in Studi e notedi filologia latina medievale, milano 1938 (Pubblicazioni dell’università Catto-lica del sacro Cuore, ser. iv: scienze filologiche, xxx), 1-105.

r. hovEN, Lexique de la prose latine de la Renaissance, leiden-New York-Köln1994 (20062).

h.a. KEllY, Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Midlle Ages, Cam-bridge 1993.

K. laNgosCh, Lateinisches Mittelalter. Einleitung in Sprache und Literatur, Dar-mstadt 1963.

r. latham (ed.), Revised Medieval latin Word-List from British and Irish Sour-ces, london 1965.

E. lEfèvrE (ed.), Der Einfluss Senecas auf das Europäische Drama, Darmstadt1978.

a.P. maC grEgor, Mussato’s Commentary on Seneca’s Tragedies. New Frag-ments, «illin. Class. stud.» 5, 1980, 149-162.

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS70

N. maNN-b. muNK olsEN (edd.), Medieval and Renaissance Scholarship. Pro-ceedings of the second European science foundation workshop on the Classi-cal tradition in the middle ages and the renaissance (london 1992), leiden1997.

s. marChitElli, Nicholas Trevet und die Renaissance der Seneca-Tragödien I-II, «museum helveticum» 56, 1999, 36-63, 87-104.

EaD., Da Trevet alla stampa: le tragedie di Seneca nei commenti tardomedie-vali, in Le commentaire entre tradition et innovation, cit., 137-145.

P. masColi, Commenti medievali a Seneca tragico: iniziative editoriali, «Clas-sica et Christiana» 6/1, 2011, 153-160.

g. mathiEu CastEllaNi - m. PlaisaNCE, Les commentaires et la naissance dela critique littéraire: France/Italie (XIVe-XVIe siècles), Paris 1990.

a.Ch. mEgas, The Pre-humanistic Circle of Padua [Lovato Lovati - AlbertinoMussato] and the Tragedies of L. A. Seneca, thessalonicae 1967.

iD., Argumenta tragoediarum Senecae. Commentarii in L. A. Senecae tragoe-dias fragmenta nuper reperta, thessalonicae 1969.

a.J. miNNis - a.b. sCott, Medieval Literary Theory and Criticism, oxford 1988,336-360.

Mittellateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, münchen1967.

C.m. moNti, Una raccolta di ‘exempla epistolarum’. I. Lettere e carmi di Fran-cesco da Fiano, «italia medioev. e uman.» 27, 1984, 121-160.

EaD., La lectura senecae nel Trecento, in l. gargan - m.P. mussini sacchi, Iclassici e l’università umanistica. atti del Convegno di Pavia 22-24 novembre2001, messina 2006, 195-224.

J.f. NiErmEYEr, Mediae Latinitatis lexicon minus, leiden 1976.

a. ÖNNErfors (ed.), Mittellateinische Philologie. beiträge zur Erforschung dermittelalterlischen latinität, Darmstadt 1975.

m. PastorE stoCChi, Un chapitre d’histoire littéraire aux XIVe et XVe siècle:‘Seneca poeta tragicus’, in: J. Jaquot (ed.), Les tragédies de Sénèque et le théa-tre de la Renaissance, Paris 1964 (19732), 11-36.

s. Pittaluga, Memoria letteraria e modi della ricezione di Seneca tragico nelMedioevo e nell’Umanesimo, in Mediaeval Antiquity, ed. by a. welknhuysen -h. braet - w.verbeke, leuven 1995, 45-58 (mediaevalia lovaniensia, ser. i, stu-dia xxiv).

a. soutEr, A Glossary of later Latin to 600 A.D., oxford 1949 (rist. 1964).

bibliografia 71

P. stotZ, Beobachtungen zur lateinischen Kommentarliteratur des Mittelalters:Formen und Funktionen, «Das mittelalter» 3/1, 1998, 55-72.

iD., Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, iii: lautlehre, mün-chen 1996; vol. iv: formenlehre, syntax und stilistik, münchen 1998.

w. trillitZsCh, Seneca tragicus. Nachleben und beurteilung im lateinischenmittelalter von der spätantike bis zum renaissancehumanismus, «Philologus»122, 1978, 120-136.

C. villa, I commenti ai classici fra XII e XV secolo, in N. mann - b. munkolsen, Medieval and Renaissance Scholarship, cit., 19-32.

h. walthEr - P.g. sChmiDt (edd.), Proverbia sententiaeque Latinitatis MediiAevi, 9 voll., göttingen 1963-1986.

r. wEiss, Notes on the popularity of the writings of Nicholas Trevet, O.P., inItaly during the first half of the fourteenth Century, «Dominican studies» 1, 1948,261-266.

iD., Il primo secolo dell’Umanesimo. Studi e testi, roma 1949, 93-96.

o. ZwiErlEiN, Prolegomena zu einer kritischen Ausgabe der Tragödien Sene-cas, mainz 1983 (wiesbaden 1984).

iD., Lucubrationes philologae. Band 1: Seneca. Herausgegeben von Rainer Ja-kobi, Rebekka Junge, Christine Schmitz, berlin-New York 2004.

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS72

ComPENDia

a.c. ante correctionemaccipiend. accipiendumadd. addidit, additumad loc. ad locumadp. adposuita.m. altera manusapp. apparatumcett. ceteri (sen. codd.)cf. confer, conferaturcodd. codices, codicibuscoll. collato, collatiscorr. correxitdel. delevit, deletumdist. distinxitdubit. dubitantereluc. elucidatio, elucidationem…excid. excidisseexhib. exhibet, exhibentexp. expositionem...fol. folium, folio…fort. fortassehab. habeti.e. id estl. / ll. linea, lineam / lineae...lemm. lemmateloc. / locc. locum, locosmg. marginemut. ord. mutato ordine (verborum)om. omisit, omiseruntp. paginamPap. Papiasperp. perperampr. priuspraef. praefationemrecc. recentiores, recentioribus (sen. codd.)scil. scilicetscr. scripsit, scriptumsecludend. secludendumSen. seneca, senecaesq. / sqq. sequens, sequentem / sequentes...

suppl. supplevitsupplend. supplendumsuspic. suspicors.v. sub vocetext. textus, textumtransponend. transponendumTrev. trevetus, treveti...v. / vv. versus, versum, versu / versus...vd. videvid. videtur, videntur

* * * indicantur lacunae[...] quae delenda‹...› quae supplenda† corruptelis praefigitur

sCriPtorEs lavDati

Isid. orig. Isidori Hispalensis Episcopi ‘Etymologiarum siue Origi-num libri XX’, rec. w.m. lindsay, 2 voll., oxford 1911[rist. 1957].

Papias Papias Vocabulista (Elementarium doctrine rudimentum),venetiis 1496 [rist. torino 1966].

Append. ex ed. princ. (ad Pec-Plac.), mediolani per Dominicum de vespolateanno domini 1476.

Seg. eluc. Herc. f. Der Kommentar des iohannes de segarellis zu Senecas“Hercules furens”, berlin-New York 2002.

Phoen. iohannes de segarellis. Elucidatio tragoediarum Senecae:Thebais seu Phoenissae, a c. di P. mascoli.

Trev. exp. Oed. Commento all’oedipus di Seneca, a c. di a. lagioia, bari2008.

ELUCIDATIO TRAGOEDIARUM SENECAE. OEDIPUS74

IohannEs dE sEgarEllIs

elucidatio edippi

sIgla CodICUM

ElUCIdaTIo

p = Paris. B.n. lat. 10313, ff. 98r-112v, saec. XV ex.

sEnECaE TragoEdIaE

e = laurent. Plut. 37.13 (textum tragoediarum continet)a = Consensus codd. alterius familiae

| fol. 98r | In nomine patris et filii et spiritus sancti amen ac

beatissime Marie semper virginis matris Christi nec non totius

curie paradisi

Tragedia quinta que dicitur Edyppus exsponenda feliciter in-

cipit per Io. segarellis de Parma.

hec est quinta tragedia, ad cuius declarationem post alias pre-

cedentes exspositas prout permittit pusillitas intellectus, quamvis

ignoranter, amice mi nicholae, tamen amore tui libenter ingre-

dior. hec est familiaris et semisotia Thebaydis tertie precedentis.

ad aliquod evidentiale, ut levius pateat intellectus, premictamus

faciliter quomodo Thebis regnante lago et Iocasta coniuge plena,

consultus est Phebus de futuri partus eventu. Cuius oraculum fuit

quod nasciturus interempturus erat patrem, matrem vero sibi tha-

lamo sotiaret. Finaliter Edippus natus, ignito stilo cauterizatis pe-

dibus, in Cyceronis monte vorandus feris, quarum ibi copia

vigebat multa, fuit expositus iussu patris. huc interim pastor ca-

sualiter apulit, infantem tulit, diviti Corinthio munus dedit, ab illo

traditus est Meropi regine consorti regis Polibi, qui parvulum re-

ceperunt in filium. Crevit infans et feliciter adolevit, regis et re-

6 hec est scripsi (sicut incipit eluc. tragoediarum 1-3, 6 et recte exhib. ‘vox recla-mans’ in fol. 97v): hec hec || 6-7 precedentes exspositas] mut. ord. a.c.

5

10

15

20

gine se cogitans verum filium. Tandem certus in auguriis eius in-

faustis, volens evitare fatale facinus mortis – videlicet patris et

incestus matris – ipse sibimet decrevit exilium, et sicut illum fata

trahebant, dum pererraret provincias, compertum patrem – regem

lagum – sociatum paucis humi stravit et stratum peremit incon-

gnitum.

C Porro per tempora matrem viduam recepit in coniugem, ex

qua genuit filios duos et alias totidem, ut traditur in alia tragedia.

Ipso diu regnante feliciter cum matre coniuge, cuius rei nescius

erat, in omne genus hominum pariter et pecorum pestilens et le-

talis morbus invaluit, adeo quod innumerabilia erant cadavera,

tam hominum quam brutorum, quibus nullun erat consilium sa-

lutis, nullum remedium sanitatis. Ex quo rex Edippus consuluit

Creontem – fratrem Iocaste –, virum doctissimum, vocavit augu-

res, exoravit auruspices, oracula deorum consuluit: omnium iu-

dicium fuit quod exilio eius – cuius manu ceciderat lagus rex –

civitas et regnum statim pestis flagello et labe morticinii purga-

retur. ad cuius rei perscrutationem rex, suimet inscius, fortiter in-

tendebat; adiit igitur vatem Tyresiam, qui manes infernos

carminibus accivit, qui dixerunt Edippum incestum matris et lagi

patris interemptorem, et per hoc premi periculis urbem Theba-

rum, cuius Tyresie relationem minus veram dixit Edippus; adhuc

oraculis deorum non credidit, denique singulis que poterat ex-

ploratis, recepit indaginem pastoris, qui receperat eum de monte,

a sene Corinthio, qui dederat eum regine Meroppi, a matre, quo

IohannIs dE sEgarEllIs78

1 auguriis scripsi : anguriis || 8 in alia tragedia] videlicet in phoen. || 9 ante ipso, Cdel. || 15 auruspices] sic, et infra, pro aruspices || 17 pestis flagello scripsi : peste(post peste dist.) flagelli || 18 sui met || 25 Meroppi ex Metroppi corr.

5

10

15

20

25

lagus fuerat interemptus; de inditiis pedum et omnibus in unum

collatis suum constitit esse nephas, et manu sua, qua patrem in-

terfecerat, mori decrevit, quem retrahebat mater a mortis propo-

sito, ascribens fato scelera commissa, non dolis aut facinoribus

cogitatis. Tandem consilio matris et suasionibus vilipensis, ipse

seviens se propriis manibus excecavit et oculos radicitus extirpa-

vit. Post Iocasta desolatissima regna vilipendens et vitam, virum

– scilicet filium – videns inutilem, deliberatum penitus ad interi-

tum, preterea regnum dissidenter emergi, prius quam videat mala

parata, se suis manibus interemit, et sic multa scelera dies exi-

guus terminavit, et de malis operibus prodiit malus fructus, et vide

quomodo scelus ignorantia non excusat.

C Veniamus in nomine domini ad testus declarationem, preter

alias disti‹n›ctiones, que potius occupant intellectum, na‹m› sese

textus et egregia verba prebent pulcerimis partibus ac diversis ma-

teriis exsponenda.

iam dubius efulsit dies et cetera <v. 1>. C In hoc carmine in-

troducuntur in dyalogum Edippus et Iocasta loquentes invicem, ut

sequitur; primo incipit Edippus. nam in nocte audiverat per civi-

tatem multos questus et gemitus cadentium et morientium dicta

peste. Mane facto consurgens et videns tempus languidum et in-

fectum et cadavera iacentia, dicit infrascripta verba: iam efulsit,i. emicuit et ortus est dies dubius, i. semitenebrosus et non clarus,

et iubar, i. sol, exoritur, i. nascitur, et incipit apparere mestum, i.

languidum et pallidum, nube squalida, i. tabida et pestilentiali,

elucidatio edippi 79

8 scilicet scripsi : set | deliberatum] -i- suppl. supra l. || 14 se se

5

10

15

20

25

vv. 1-2

que pro et, gerens lumen triste, s. sol, flama luctifera, i. radiis tur-

batis tristitiam indicantibus, iam cernet, i. apparere faciet, domossolatas, i. consolatas – derisive – ymo verius desolatas, avidapeste, i. morbo mortificante, que pro et, dies ostendit, i. detegit,

stragem, quasi struem et multitudinem mortuorum, quam noxfecit, i. qui mortui erant illa nocte, hos dies ortus mostrabat. Modo

loquitur auctor notabiliter in persona dicti Edippi, dicens: Quis-quamne regno gaudet?, i. auctoritate dominandi, quasi dicat:

nemo. o fallax bonum, | fol. 98v | s. pompa dominii, quantum ma-lorum tegis, i. que videntur bona sunt mala et quam blandafronte!, dans fel pro melle. hic facit comparationem, dicens: ut,s. sicut, alta iuga, apices montium, semper excipiunt ventos, i. re-

cipiunt propter altitudinem, que pro et, fluctus maris quamvisquieti, s. maris, verberant, i. feriunt et impugnant, rupem dirri-mentem, i. segregantem et repellentem, vasta maria, i. allisiones

undarum, saxis, i. scopulis resistentibus, sic, hoc modo videlicet,

alta imperia subiacent Fortune, i. fulminibus infortunii.

C Modo loquitur secum Edippus, dicens quod melius erat ei

exulare sine curis nisi suis, quam regnare dolenter. Ideo subdit: o

quam bene fugeram sceptra parentis polibi, solutus curis, exulintrepidus vagans!, s. ad proprium libitum meum. Ego testorcelum, que pro et, deos, i. coram eis protestor quod incidi in reg-num, i. regnare hoc modo non fuit status, sed potius casus. Ego

timeo infanda, s. ne genitor perimatur mea manu, sicut fatatum

est. Intelligebat de rege Polibo, set nesciebat quod iam patrem

IohannIs dE sEgarEllIs80

11 ante dans, s. fort. supplend. || 14 verberant scripsi coll. Sen. codd. a : verberatur| impugnant scripsi : impugnatam || 17 alta...subiacent] excelsa…obiacent Sen. codd.|| 23 status] an statum?

5

10

15

20

25

vv. 3-16

lagum interfecerat et matrem sibi iunxerat, ita quod omnia fata-

lia iam consumata erant. laurus delfice, i. arbores lauri, que sunt

arbores, folis cum quibus fiebant certe divinationes et ornamenta

Phebi ad eius festa et laudes – laurus laudem dicens, et hac vic-

toriosi pugiles et poete coronabantur, que numquam perdit viri-

ditatem. In ha‹n›c arborem coversa fuit dampnes, sic numquam

virtus et sapientia perdit famam –; delfice dicuntur a loco del-

phos, ubi colitur apollo, in cuius templo sibilla delfica, que vac-

ticinata est bella Troiana. ante et ante per tempora una de sibillis

X cum aliis templum apollinis diversis temporibus et stationibus

coluerunt. Iste laurus delfice monent me hoc, que pro et, indu-cunt nobis aliud maius scelus. Postea dicit quod maius nephas po-

test esse quam interficere patrem. proh, i. heu quantum nephas, o

misera pietas, pudet, s. me, eloqui factum (vel fatum, i. fatatum):

phebus, i. oraculum Phebi, minatur michi nato, i. filio, thalamosincestos et diros thoros, i. iugales concubitus, parentis, i. matris

mee, impia face, i. crudeli teda, cuius erat usus in legitimis nup-

tiis. Hic timor expulit me e paternis regnis, s. Polibi. ego non ex-cessi meos penates profugus, i. ego non fui expulsus, set

voluntarie exivi, ad evictandum scelera fatalia. o Natura, ego

parum confidens mihimet, posui tua iura in tuto, ne incidam sce-

lus. cum horreas magna, s. scelera, que non putes posse fieri,quasi dicat: omnia times, ne incidas in illud quod paves et quam-

vis non putes ea posse fieri, tamen tu metuis, i. semper dubitas ne

fiat. sequitur loquendo: Ego pavesco cuncta, s. propter oracula

elucidatio edippi 81

4-6 laurus…viriditatem] cf. isid. orig. 17,7,2; papias, s.v. laurus, p. 175b | damp-nes] sic, pro daphne || 7-11 loco…coluerunt] cf. isid. orig. 8,8,3; papias, s.v. del-phos, p. 87b || 16 ante concubitus, quod del. || 18-19 ante excessi, ce del. || 21

confidens] fidens e : om. a | mihi met | post incidam, in fort. supplend. || 24 metuis]metuas Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 16-27

deorum, que pro et, non credo me michi, i. non confido in me ipso,

quia timenda sunt iussa deorum. iam iam, i. exnunc, per ea que

video, fata parant moliri aliquid in nos, i. aliquod malum minan-

tur. Nam quid rear, i. non debeo aliquid aliud ymaginari, nisi quod

sum homo sicut alii et ita possum cadere in hanc pestem sicut alii;

dicit ergo: rear, i. cogitem ego, quod ista lues, i. pestis, infestagenti cadinee, i. Thebanis, descendentibus a Cadino hedificatore

Thebarum, edita strage tam late, ipsa mortalitate que sternit

omnes, adulta et multiplicata tam diffuse, parcit michi uniEdippo? Quasi dicat: non debeo credere quod mihi parcat plus-

quam aliis. cui malo reservamur, s. nos, inter ruinas urbis? Quasi

dicat: non debemus servari, set cum ruentibus et patria ruere. ser-

vamur nos inter funera deflenda semper novis lacrimis, quia omni

die plures moriuntur, ac reservor ego incolumis inter stragem po-puli, omni die cadentis, reus, s. ego, phebi, i. quem oracula Phebi

indicant tot facinora commissurum, cuius oraculum ut fraudari

faciam, paterna regna dimisi. Modo loquitur secum, dicens: o

Edippe, poteras tu sperare regnum salubre dari tantis sceleribus?– tibi s. qui fatali dispositione iudicatus es in tot futuris abhomi-

nationibus criminosus –, que tamen contra celorum sanctiones ni-

timur evitare, quasi dicat: non potes sperare. nos fecimus celumnocens, i. propter scelera nostra corruptus est aer in tantam luem

contra receptantes; nos, qui patriam aufugimus, ut oracula deo-

rum irrita faci‹a›mus.

C Modo conqueritur Edippus quod non est aer sanus modo so-

IohannIs dE sEgarEllIs82

7 Cadinee…Cadino] sic, et infra, pro Cadmeae…Cadmo || 14 stragem] struem Sen.codd. || 15 reus…Phebi] ergo scilicet Phoebi reus a

5

10

15

20

25

vv. 27-36

lito. dicit ergo: aura levis gelido afflatu, i. frigido et recenti spi-

ramine, non fovet, i. non recreat et refrigerat, corda annela, i.

anxia, flamis, i. caloribus extuosis, leves Zephiri non spirant, i.illi mictes venti qui spirant in vere, set titan, s. solis ardor, augetignes, i. calores, canis estiferi, i. illius stelle que auget fervores

estatis, que desictat humana corpora et incendit omnia, a qua dies

caniculares dicti sunt – qui sunt lXIIII a tertio ydus Iulii usque in

ydibus se[m]ptembris, quibus diebus moleste sunt purgationes

propter adustionem nimiam. hec etiam dicitur Canicula et pro-

xima Tauro et sydus et est in medio centro, et cum sol atti[n]gerit

eam duplicatur estus | fol. 99r | et corpora dissolvuntur –, premens,

s. Titan, terga Nemei leonis, i. signi leonis quod regnat in celo a

medio Iulii usque ad medium augusti. hic est ille leo immanis-

simus, terror silve nemee, quem complexus hercules interfecit,

in cuius herculis laudem et famam positus est in celo et est sig-

num quintum, huius tempore maior calor est estatis: habes supra

in prima tragedia, circa primum.

C Prosequitur Edippus dicens: Humor, i. aqua, deserit amnes,

quia desictantur pre arriditate. Ysmenos, i. ille fluvius prope The-

bas, fluit ‹tenuis›, i. lente discurrit, et ipsa unda, s. pauca que re-

mansit, vix tingit, i. irrigat et cohoperit, nuda vada, i. alveum

desictatum. Soror phebi, s. luna, labitur obscura celo, i. turbida

et semitenebrata, que pro et, tristis mondus, i. aer melanconizans,

palet novo nubilo, i. insolida paliditate. Nullum sydus, quantum-

cumque actenus lucens, micat serenis noctibus, quia die noctu-

elucidatio edippi 83

2 annela] sic, pro anhela || 7-11 caniculares…dissolvuntur] cf. papias, s.v. canicula,p. 48b; isid. orig. 3,71,14 | sydus dubit.: cf. pap. “quae et Syrius dicitur” || 13-16

leo…quintum] cf. papias, s.v. leo, p. 178a | laudem scripsi : laudis || 17 in…pri-mum] cf. Seg. eluc. Herc. f. 44 (Hafemann 27,32 sqq.) || 18 deserit] deseruit Sen.codd. || 20 tenuis supplevi coll. Sen. || 24 insolida] sic, pro insolita

5

10

15

20

25

vv. 37-46

que est aer tenebrosus, set gravis et ater vapor incumbat terris,

quia vapores terre tabidi, grossi et obsceni obnubilant terras et

aerem et corpora gravant; inferna facies, i. obscuritas infernalis,

obtexit, i. obumbravit et abscondit, arces celitum, i. celos, quos

non videmus propter aerem condempsum et obtusum, ac summasdomos, i. eminentes celos. ceres adulta denegat fructum, i. sege-

tes postquam videntur plene, fructus arrescit evanescens, et flavacum altis spicis cremat, i. segetes postquam videntur metende et

triturande, aduste pereunt sine fructu, seges sterilis emoritur ar-rente culmo, i. annichilantur fructibus, fassibus iam ligatis, ex

igneis vaporibus aeris: et sic intelligas de omnibus fructibus qui

appellatione Cereris continentur. Nulla pars, s. terre, vacat im-munis exitio, i. sicut pereunt corpora, ita fetus terre, sed om‹n›isetas, s. senex et iuvenes, et pariter sexus, i. mares et mulieres, s.

ruit, i. occidit moriendo; funesta pestis, i. illius morbi letalis, iun-git iuvenes senibus et patres natis, quia omnes pariter moriuntur.

una fax, i. flama unius morbi, cremat thalamos, i. et adurrit et in-

terimit viros et uxores et alios: sicut theda est pro letitia in nup-

tiis, ita pro tristitia facule funerum (vel ardores febrium

appellantur), questu et fletu acerbo funera carent, quia tot sunt

morientes quod amodo melius extimant mori quam vivere et unu-

squisque se putat “sicut signum ad sagittam”. Quin, i. amodo

certe, ista pervicax, i. procax et pertinax, clades statim siccavitoculos, i. propter assiduos fletus deest amodo scaturies

lacrimarum, que pro et, lacrime periere, quod solet accidere in

IohannIs dE sEgarEllIs84

6 ante denegat, dege del. || 10 ante annichilantur, ad del. || 13 ante om‹n›is, omīsdel. || 14 senex] sic, pro senes | iuvenes] iuvenesque Sen. codd. || 17 post thalamos,i. suppl. supra l. || 22 sicut...sagittam] cf. Vulg. thren. 3,12 “et posuit me quasi signumad sagittam” || 23 pervicax scripsi : pernicax | statim deest in Sen. codd.: an perp.ex tanti…mali (v. 57)?

5

10

15

20

25

vv. 47-59

extremis, s. quando, completis exequiis aliquorum corporum et

facto funere, desiccantur lacrime et absterguntur oculi, quod est

voluntarium, set istis est necessarium quia deest humiditas lacri-

marum. eger pater portat hunc, i. aliquem de filiis suis, ad sup-premum ignem, i. ad rogum in quo urratur – sicut erat de more

antiquorum –, mater amens gerit hunc, i. alium filium, que pro-perat ut regerat alium in eundem locum, s. ad funus. Quin, i. certe,

novus luctus paratur in ipso luctu, i. dum unus ploratur, alius su-

permoritur et geminus est luctus, que pro et, sue exequie caduntsupra funus, i. secunde exequie super primas et oportet quod in-

culcatio fiat multorum simul, propter multitudinem mortuorum.

tum, i. aliquando, cremant alienis flamis propria corpora, i. prop-

ter multitudinem rogorum unus accendit rogum suum cum rogo

alterius iam accenso, concedendo sibi invicem alt‹e›ros ignes, dir-ripitur ignis, s. alter ab altero, nullus pudor est miseris, i. vere-

cundia nulla quomodo faciant, dum modo se exspediant. Nontegunt ossa sancta discreti tumuli, i. non segregant ossa diverso-

rum corporum, dum modo comburantur, satis est ‹arsisse›, parsquota abit in cineres?, i. pars minor, quia maior pars remanet in-

combusta. deest terra tumulis, quia non reperitur vacans propter

multitudinem sepultorum, iam silve rogos negant, quia silve sunt

combuste propter multos rogos, non vota, i. sacrificia vel pro-

missa que faciant superis, levant correptos, i. non liberant infir-

mos, non [n]ulla ars, s. medicorum, liberat eos, cadunt medentes,

i. medici simul moriuntur cum infirmis, morbus trahit auxilium,

elucidatio edippi 85

3 de est || 8 paratur] exoritur Sen. codd. || 10 supra] circa Sen. codd. || 17 ante di-screti, distre del. || 18 arsisse supplevi coll. Sen.

5

10

15

20

25

vv. 59-70

i. maior est potentia morbi quam medicine, quia moriuntur lan-

guen‹te›s non auxiliantibus medicinis.

C nunc Edippus revertitur ad seipsum dicens: o superi, ego af-fusus aris, i. genuflexus ante aras, tendo manus supplices, ad vos,

poscens, i. requirens, matura fata, i. mortem mature deliberatam,

ut prior precurram patriam ruentem, i. moriar antequam patria

ruat, ve pro et, ne cadam post omnes, que pro et, fiam extremumfunus mei regni. o seva numina, o grave fatum! | fol. 99v | Nega-tur michi uni in hoc populo mors tam parata, pro aliis, et michi

inexaudibilis. Modo ortatur se ad relinquendum tale regnum. dicit

ergo: o, Edippe, sperne regna, s. ista Thebana, contacta, i. con-

tagio maculata et letali manu, i. manu et gladio leti, s. mortis ta-

bifice, que iam infecit omnes (vel forte quia in acquirendo regnum

fecerat multas cedes), linque, i. relinque, lacrimas, funera, tabi-fica vicia celi, i. aerem corruptum, que tu infaustus hospes, i. ad-

vena mali augurii et sortis infelicis, advehis, i. adducis et trahis

tecum, profuge, i. recede, iamdudum otius, i. quam celerius potes,

vel pro et, ad parentes, quasi dicat: non moreris hic, etiam si de-

beres ire ad parentes, i. ad patrem tuum Polibum regem et regi-

nam Meropim, ad quos non libenter vadis, ut evites oracula Phebi

et scelera vaticinii tibi dati.

C respondet Iocasta uxor eius, dicens: o coniunx, quid iuvatgravare mala questu?, i. querelis. Ego reor, i. oppinor, hoc ipsumesse regium, s. officium et constantiam regnantis: sicut optare pros-

pera, ita constanter in casu oportuno capere adversa, que pro et,

IohannIs dE sEgarEllIs86

18 ante hic, ire del. || 20 ante libenter, lb del. || 24 regium scripsi coll. Sen. : regnum|| 25 ante constanter, in casu del.

5

10

15

20

25

vv. 71-83

quo, i. quanto, status est magis dubius et molles, i. pondus, la-bentis (vel cadentis) imperii labat, i. vacillat, hoc, i. tanto, virum

fortem stare pressius, i. firmius et resistentius contra omnes im-

pulsus, certo gradu, i. stabili et immobili pede; dare terga Fortunehaud, i. non, est virile, i. fortitudo.

C respondet Edippus: crimen pavoris abest – a me – ac pro-brum, i. obprobrium est procul a me, que pro et, virtus nostra ne-scit ignavos metus, i. pusillanimitatem; si tela, i. si omnia arma

essent stricta contra, s. me, si vis, i. violentia, orrida Mavortis, i.

dei superbie et bellandi, rueret in me, ego ferrem manus audacescontra Gigantes feros o‹b›vius, videlicet audacter eis resistens.

Ego, nec pro non, fugi Spingam, i. illud monstrum, nocentem cecismodis, i. obscuris questionibus. Ista spinx erat quodam monstrum

quod stabat in scopulis iuxta mare, a parte superiori erat homo, a

parte inferiori habebat pedes et signa multorum animalium et

velox, ferox et subtilis ymaginationibus, alliciebat blandis modis

marinarios transeuntes et alios ad se, quibus proponebat diversa

et obscura problemata; non solventes interficiebat. ad hunc per-

venit Edippus iunior et eum convicit et interfecit, et narrat quo-

modo interfecit, dicens: et tuli, i. extuli et allixi, cruentos rictus,

i. sanguineos modos et actus, infande pestis, i. illius atrocis mons-

tri, et sparsi, i. seminavi et implevi, solum albens ossibus, s. illius

monstri, quia iacent adhuc eius ossa nudata et alba per locum

illum, que pro et, cum ipse spinx ales, s. quia erat allatus sicut

avis, aptaret verba, i. componeret problemata exsponenda per me,

elucidatio edippi 87

1 est nescio an pro lemm. accipiend. : sit e : om. a | molles] sic, pro moles || 2 ca-dentis Sen. codd. || 6 ab est || 9 s. suppl. supra l. || 10 audaces] audax Sen. codd. ||11 contra] adversus Sen. codd. | obvius] obvias Sen. codd. || 12 nocentem] verbanectentem Sen. codd. || 13-20 Ista...interfecit] cf. Seg. eluc. phoen. 120 (Mascoli53,25 sqq.) | velox scripsi : velorum | allixi] sic, pro adlisi

5

10

15

20

25

vv. 83-96

iam imminens prede e rupe superba, qua imminebat causa sa-

liendi super me velud aquila super predam, et movens caudammore sevi leonis concuteret minas, i. minaciter agitans caudam

sicut leo qui, videns venatorem venientem ad eum causa interfi-

ciendi et vulnerandi, ut super hostem suum sit atrocior, accendit

et provocat sibi iras cum cauda, vibrando eam et vicibus tribus

verberat se per latera et ilia nodosa cauda, postea subito ruit in

venatorem per medium venabulum non evitans ferrum, nec ti-

mens hostem et per astile traiectus conatur ire ad hostem, de quo

loquitur lucanus. sic faciebat spinx: agitabat caudam super me,

quem vorare volebat; tunc videns iram eius accendi, poposci car-men, i. quod proponeret michi questionem problematis exspo-

nendi, quia eram paratus respondere ac solvere. Tunc sonuithorrendum, i. obmurmuravit orribiliter illud monstrum ad terro-

rem meum, cuius mortem annelabat (vel sonuit obrendum, i.

emissum fuit ab eo durum et asperum problema), insuper malecrepuere, i. maxille illius spingis stridenter sonuere ex concus-

sione faucium et dentium commotorum, sicut faciunt lupi et canes

frementes ad aliquid invadendum, que pro et, unguis, s. pedes il-

lius monstri, impatiens more, i. non exspectans libenter exsposi-

tionem problematis, revulsit saxa, radendo cum pedibus unguatis

et fodendo lapides, sicut equi frementes pedibus terram tundunt et

pulsant, exspectans, s. monstrum, viscera nostra, s. voranda. hos

omnes strepitus faciebat ad stuporem meum, ad auferendum

michi vires, animum et intellectum, tamen ego fortis, i. intrepidus,

IohannIs dE sEgarEllIs88

9-10 de quo...lucanus] cf. lucan. 1,205-212; sequuntur tres ll. vacuae || 22 fodendo]sic, pro fodiendo || 23 nostra] mea Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 96-101

solvi, i. resolvi, explanavi, verba nodosa, verba s. | fol. 100r | im-

plicita et obscura, et dolos implexos, i. fraudes latentes et impli-

citas, que pro et, carmen structum, i. problema compositum et

ambiguitate contestum.

C respondet Iocasta Edippo, dicens: Quid, i. cur, tu demensfacis nunc sera vota mortis?, i. quare nunc tardam mortem petis?

licuit perire, s. tunc, quia posuisti te ad mortem pro nichilo, nisi

quod diceretur: ‘Edippus interfecit tale monstrum’; et hoc erat

pretium quod habebas: tunc erat bene implicita tibi mors. set nunc

quod virtute valoris quesivisti regnum Thebarum cum tanto ho-

nore et fama vis mori viliter optans mortem? Et hoc vult dicere per

ista verba: nunc autem hoc sceptrum, i. regnum Thebarum quod

quesivisti, est pretium laudis tibi, quia es rex tunc hec mercesdatur tibi, s. Spingis interempte, i. quod lauderis quia interfecisti

spingem, cum qua vitam tuam et mortem exequasti. Vide quam

sapiens fueris! hoc dicit ad eius improperium, quia petit mortem,

dissuadendo sibi.

C nunc respondet Edippus, dicens: ille, ille – replicat ex animo

magis intenso – s. cinis durus calidi monstri, s. spingis dolose et

cautelose in proponendis thematibus et questionibus obscuris,

nunc s. rebellat in nos, illa s. hec mala causat. illa lues, s. spinx

perempta, s. per me, nunc perdit, i. populatur, interimit et affligit,

thebas, i. hanc civitatem, capud et metropolim regni mei. nunc

cogitat ad remedia et dicit: una, i. sola, salus iam superest, s. siphebus, i. oraculum et consilium Phebi, ostendit, s. nobis, quam,

elucidatio edippi 89

1 ante explanavi, et del. || 1-2 ante implicita, obs, ut vid., del. | implexos scripsi :imprexos || 3 post carmen, alitis...ferae Sen. codd. || 18 post dicens, Illa lues, s. spinxdel. || 19 durus] dirus Sen. codd. || 22 perempta ex peremta corr. supra l.

5

10

15

20

25

vv. 101-109

i. aliquam, viam salutis, i. qualiter possumus evadere ab hac peste

mortifera dominante.

occidis cadini generosa prolex <v. 110>. hic chorus Theba-

norum introducitur ad loquendum, conquerendo et complorando

super accidentia tante pestis, et loquitur sic: Generosa prolex ca-dini, i. nobiles successores egregii generis Cadini, filii regis age-

noris regis sydoniorum, qui s. populus Thebanus est, tu occidis,

i. corruis et moreris per hanc luem, cum tota urbe, i. cum toto po-

pulo Thebarum. o miseranda thebe, i. civitas cui omnes deberent

compati, respice terras, s. tuas, viduas colonis!, i. vacua habita-

toribus. ille tuus miles Baches, s. tuus populus: Baches dicit quia

Thebani iverunt cum Bacho ad expugnandum Indiam, ca‹r›piturleto, i. moritur ista nece, comes, s. Bachi, usque ad extremosY‹n›dos, quia cum eo illuc iverunt, ausus, s. milex Thebanus,

equitare eois campis, i. orientalibus Indie, et ausus figere tuasigna primo mondo, i. ponere campum et castramentari in Indya,

que est pars prima veniendo ab oriente. Vidit, i. iste tuus milex, sil-vas arabum, i. illorum de arabia, de quibus supra dictum est, bea-tas, i. fertiles et plenas, cinamis, i. cinamo et aliis aromatibus, etvidit iste tuus miles sagittas equitis parti conversi metuendaterga, i. convertentis terga metuenda, quia plus ledunt fugiendo,

quia sagittant post terga, et intravit litus rubentis pelagi, i. maris

rubri; hoc enim mare in duos sinus s‹c›inditur, videlicet in ara-

bicum et Persicum ab oriente, nec dicitur ‘rubrum’ quia aqua sit

rubea, set terra adiacens est rubea, que talem facit colorem et

IohannIs dE sEgarEllIs90

1 post evadere dist. || 10 respice] respicis Sen. codd. || 12 carpitur scripsi coll. Sen.;cf. Seg. eluc. Herc. f. 874 (Hafemann 87,25 et app. ad loc.) : capitur || 13 extremosscripsi : extranos || 18 de quibus...est] cf. Seg. eluc. phaedr. 67 (fol. 75v) “arabia eniminterpretatur sacra quia est regio thurifera; arabes et arabi dicti (dicte P) et Sabeiquia in monte arabie sunt, qui dicitur libanus”; eluc. Herc. f. 910 (Hafemann 89,14-15) || 23-25 sqq. hoc…terre] cf. papias, s.v. Mare, pp. 194b-195a | pr. rubea ex rubracorr. supra l. | adiacens scripsi coll. pap. (“propter adiacentem terram, quae omnisrubra est”) et isid. orig. 13,17,2-4 : adiciens

5

10

15

20

25

vv. 109-120

gemme rubee, involute in illa terra rubea et arenis iuxta litus in-

veniuntur, propter illam naturam terre. phebus, i. sol, promictitortus, que pro et, aperit hinc lucem, quia citius in oriente aperitur

dies quam in occidente, et inficit nudos Yndos propiore flamma,

i. vicinior solis calore et igne vicino, quia sol plus adurrit proxi-

mos quam remotos et propter nimios estus tinguntur in nigrum.

C nunc chorus immiscet se cum eis, dicens: nos genus invictestirpis, quia naturaliter sumus feroces et armigeri et gentes igno-

tas subiugamus, nunc interimus, i. morimur et labimur sevo fatorapiente, i. hoc morbo, cum quo pungnare non possumus. Novapompa semper ducitur Morti, quia semper videntur varii modi

exequiarum, secundum quod homines sunt maiores vel minores;

longus ordo, i. longe multitudines et corree animarum morien-

tium, properatur, i. propere et festinanter mictitur, ad manes, s. in

infernum, que pro et, tristis series mesti agminis, s. animarum de-

scendentium in infernum, supersedet et heret, et insimul acerva-

tur, quia non possunt transire fluvium quia corpora eorum seu

cadavera adhuc sunt insepulta – quia opinio fuit quorundam quod

quamdiu cadavera sunt insepulta, non possunt eorum anime por-

tari ultra letem, saltem usque ad centum annos –, et subdit: etseptem ‹porte non satis, i.› vis, patuere turbe petenti tumulos,

tanta erat multitudo mortuorum quod non poterat sepelliri, ymo

morabantur anime ad transitum letis. ‘septem porte’ per quas di-

cuntur anime transire antequam perveniant ad Carontem, navitam

inferni, tangunt opinionem Platonis, qui dicit quod anima de-

elucidatio edippi 91

2 promictit] promit Sen. codd. || 9 interimus scripsi : interimur || 13 corree] sic, prochoreæ i.e. ‘catervæ’, ‘processiones’ || 18-20 quia…annos] cf. Verg. aen. 6,329; Serv.ad loc. || 21 porte…i. supplevi coll. Sen. | vis] sic, pro vix | post tumulos, s. fort. sup-plend. || 23 sqq. septem...situatam] cf. Macr. somn. 1,6,47; 1,11,4-10; 1,12,1-4; trev.exp. oed. 130 (lagioia 14,2-7)

5

10

15

20

25

vv. 121-130

scendit per septem circulos planetarum, tamquam per septem por-

tas, antequam pervenia[n]t ad infernum, quem infernum dicit ipse

Plato esse quamdam partem mundi latentem infra globum luna-

rem suis | fol. 100v | circulis et ordinibus situatam et similiter hee

porte non cepissent hos exercitus animarum: poeticum dictum est,

potius ad ornatum. dicit hic chorus multitudinem cadaverum quo-

rum anime descendebant: strages, i. multa corpora strata, s. ca-

davera mortuorum, stat gravis, i. simul inculcata, que pro et, funuspremitur, i. condempsatur, funere iunto, i. superaddito funere

supra funus.

C nunc narrat chorus principium huius luis et pestis et dicit:

prima vis, i. prima violentia huius morbi, tetigit tardas bidentes,

i. pecudes pigras et humiles – dicitur ovis bidens quia inter octo

dentes duos habet eminentiores – quas libenter ymolabant anti-

qui; laniger, i. animal lanigerum, male, i. periculose carpsit, i.

carpendo pavit, pingues herbas, i. humectatas suco et aere vene-

noso. Sacerdos, qui volebat facere sacrificium, steterat tracturuscolla, s. animalis ymolandi, extrahendo eum ad litorem; cum, pro

quando, manus alta, s. cum securi supra caput, parat certum vul-nus, ad mactandum taurum, taurus segnis labitur, i. cadit morbo

antequam feriatur, cornu aureo rutilante, quia antiqui tauros pin-

gues immolandos ducebant in publicum modis festivis coronatos

zonis, floribus et pomis; et cervis, s. thauri, patuit, i. patenter ia-

cuit, resoluta, s. morbo exspirans, sub ictu vasti po‹n›deris, i. sub

gravi securi, quia ante ictum ceciderat, nec cruor maculavit fer-

IohannIs dE sEgarEllIs92

9 iunto] sic, pro iuncto (sed cf. p. 129, ll. 15-16 iuncta) || 13-14 dicitur...ymolabant]cf. papias, s.v. Bidens ovis, p. 41a; isid. orig. 12,1,9; Serv. aen. 4,57; 6,39 || 17 trac-turus] tacturus Sen. codd. || 18 litorem] sic, pro lictorem, ut vid. | cum] dum Sen.codd. || 23 cervis] sic, pro cervix

5

10

15

20

25

vv. 131-140

rum, s. iugulantis ipsum taurum gladio, quia non erat color cruo-

ris, set saniei. dicit ergo: atra, i. nigra, et turpis sanies, i. putredo,

est profusa, i. exiluit, e plaga, i. extra plagam. Sonipes, i. equs

magnus qui pedibus sonat, segnior, i. segnis et prolapsus subito

f‹r›actus per morbum, concidit, s. in terram, in ipso cursu, s. dum

currebat, gyro, i. per circuitum dum volveretur, que pro et, prodi-dit, i. decepit, dominum, s. equitatorem suum, in medio arvo, i. in

campo. pecudes relicte incumbant pratis, s. iverunt sane et re-

manent mortue in pascuis. taurus marcet, i. squalidus pigrescit

et morbosus, armento pereunte, i. etiam armento moriente. pas-tor moriens inter timidos iuvencos deficit, i. cadit, diminuto grege,

i. post multa animalia mortua. cervi non metuunt lupos rapaces,fremitus irati leonis cessat, nulla feritas, i. nulla asperitas, est inursis vilosis, i. pilosis; latebrosa serpens perbibit, i. recipit, pe-stem, i. istum morbum, set arret, i. desiccatur, et moritur siccoveneno, i. arrente. Silva non fundit umbras montibus opacis, i.

umbrosis, more solito, decorata, s. silva, sua coma, i. frondibus

virentibus, quia solis ardore arruerunt frondes. dixerat de peste

humanorum corporum et iumentorum atque ferarum et reptilium.

C Modo incipit de planctis et herbis. Rura non virent ubere, i.

habundantia – hoc ‘uber’ pro habundantia neutrum est et fixum est

et inde ‘ubertas’, et est etiam adiectivum omnis generis et cespi-

tis – gleb[l]e, s. culture terre; vitis non curvat, i. non inclinat vel

deflectit, sua bachia (vel bachica), i. pampinos viniferos, plena,

i. hanundantia[s], suo iaco, i. dono Bachi: Vult dicere quod vites

elucidatio edippi 93

3-4 sonipes...sonat] cf. isid. orig. 12,1,42 || 7 in medio pro lemm. hab. p | arvo]prono…armo plerique Sen. codd. || 8 incumbant] incubant Sen. codd. || 13 post fer-itas, e del. || 14 vilosis ex virosis corr., ut vid. || 17 post silva, fo del. || 21-22 habun-dantia…generis] cf. papias, s.v. uber, p. 363b || 24 bachia] bracchia plerique Sen.codd.

5

10

15

20

25

vv. 140-158

non pendent pondere uvarum, quia sunt steriles – Iachus est inter

multa nomina Bachi –. omnia sensere nostrum malum, s. pestem,

quelibet in gradu suo. turba sororum, s. Parcarum, s. Clocto, la-

tesis et antropos, rupere, pro ruperunt – pluralis numeri quia com-

plectivum nomen et figuratione salvatur. sic in Virgilio: “pars

frustra secant veribusque trementia figunt” et ovidius: “turba

ruunt” et cetera –, claustra profundi Herebi, i. inferni, face tar-tarea, i. flamis infernalibus, quas emiserunt iste sorores de inferno

sursum ad nos, ad generandas febres, pestilentias et ad urrendos

fructus et causantes omnia ista mala, que pro et, Flegeton, i. ille

fluvius inferni su‹l›phureus et ardens, miscuit Stiga, i. illam pa-

ludem infernalem tenebrosam et tristem, motam, i. eductam, suaripa, i proprio loco, undis Sodomiis, i. undis ipsius Flegethontis,

que sunt picee, sulphuree, ardentes, sicut fuit ignis et pluvia so-

domorum, que concremavit sodomas et gomorras. alta mors, i.

ardens morbus, pandit, i. aperit, avidos hyatus oris, quia flamea

febris cogit egros aperire ora ad evaporandum ardores intus ur-

rentes (vel intelligas quod mors aperit ora cupientia Thebanos vo-

rare), et ipsa mors explicat, i. extendit, alas omnes, ut celeriter

volet hinc inde interficiendo et infirmando corpora, que pro et,

durus navita senior, s. Cheron infernalis, qui servat flumina tur-bida, s. inferni pro animabus trasportandis, kimba capaci, i. navis

multas animas capientem, vix refert, i. difficulter movet et mota

reducit brachia, s. sua, laxata, i. fatigata, crudo et assiduo cunto,

s. remo quem assidue et diu tenuit in manu ad portandas multitu-

IohannIs dE sEgarEllIs94

3-4 Clocto…antropos] sic, pro Clotho, lachesis, atropos (et cf., infra, p. 157, ll. 20-21) || 5-6 pars…figunt] Verg. aen. 1,212 || 6-7 turba ruunt] ov. her. 1,88; 12,143 ||13 sodomiis] sidoniis Sen. codd. || 16 ante ardens, altus morbus del. || 17 post ad,epe del. || 19 alas ex alat corr. || 21 Cheron] sic, et infra, pro Charon || 24 cunto] contoSen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 159-169

dines animarum affatim descendentium | fol. 101r | ad infernum –

contus est veluti quedam pertica lignea acuta, desuper sine ferro,

cum qua Cheron regit navem suam –. Crudus, durus et severus

dicitur ille Cheron, quia nullis precibus aut lacrimis flectitur; fes-sus, s. est navita Charon, vectare, i. frequenter conducere, novamturbam, s. que assidue renovatur. Quin, i. ymo, est fama canem,

i. Cerberum, rupisse vincula, i. dissolvisse cathenas triplices, qui-

bus ligatus est, trenarei ferri, i. infernalis, a Trenero monte ubi est

gradus descendens in Tartara, et errasse nostris locis, i. transi-

visse per nostra loca, et nemus cadineum bis tremuisse nive dis-cussa, i. dilapsa propter terremotum, et dyrcem, i. illum fontem

nemoris ubi Cadinus interfecit serpentem Martis, esse turbatamsanguine, i. loco aque fuisse sanguinem, s. ‘fama’ et canes am-phyonios ululasse, i. Thebanos: nam, ut supra millies, cythara cin-

sit muris Thebas.

C nunc dicit de crudeli modo moriendi: o dira et nova faciesleti, gravior, i. terribilior, ipso leto: piger langor, i. morbus pau-

latim ingrediens, alligat ingnavos artus, i. debilitat omnia menbra,

et rubor est in egro vultu, que pro et, leves macule sparsere caput,s. nigre lentigines, ut sepe accidit morituris. tum, i. certe vel ali-

quando, vapor flameus, i. igneus color, urrit ipsam arcem corpo-ris, i. totam compositionem corporis, que pro et, tingit genasmulto sanguine, i. multo rubore, que pro et, oculi, s. egrorum, ri-gent, i. arrescunt, et sacer ignis, i. execrabilis ardor, pasciturartus, i. ardendo consumit et liquefacit membra. aures resonant,

elucidatio edippi 95

2 contus…ferro] cf. papias, s.v. contus, p. 76b; isid. orig. 18,7,2 || 8 Trenarei] sic(ut in quibusdam Sen. codd.), pro Taenarii || 8-9 Trenero…Tartara] cf. papias, s.v.trenarus, p. 357b | post locis, Sen. vv. 173b-175a desunt in eluc., aeque ac v. 178 ||10 Cadineum scripsi : ad meum del. p, haud dubie perp. pro Cadineum (i.e. ‘cad-meum’) || 12 turbatam scripsi : turbatum | ante turbatam, iam a : bis e || 14 ut...mil-lies] cf. Seg. eluc. Herc. f. 262 (Hafemann 51,10-17); eluc. phoen. 566 (Mascoli99,22-100,17) || 16 nova] novi Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 170-189

s. concussione et agitatione pulsuum, que pro et, niger cruor narisadunche, i. nasi desiccati et curvati, stillat, i. distillat per nares, etrapit, s. idem cruor, venas hyantes, i. apertas et fluentes; crebergemitus, i. dempsa commotio et obmurmuratio viscerum, quassat,i. conturbat et agitat, intima viscera. tunc isti egri fatigant frigidasaxa prexo amplessu, i. applectuntur frigidos marmores propter

combustionem morbi. o, vos egri, peti‹ti›s fontes ad extinguen-

dam flamam febris ardentis, quos, s. fontes, domus liberior elato,

i. sublato, custode sinit, i. permictit evagari, ut possint bibere; sitisalitur, i. accenditur, ingesto latice, i. austo quasi toto fonte. turbacadentium iacet prostrata, s. per vicos et plateas, que pro et, oratmori, ex intollerabili langore, que pro et, faciles dei tribuere hocsolum, s. illis egris. petunt, i. visitant, delubra, i. templa deorum,

vota, numina, haud pro non, placent, set iuvat ipsos satiare deos,

permictendo quicquid petatur, vel sperant se posse iuvari.

C nunc nuntiat chorus adventum Creontis, fratris Iocaste, di-

cens: Quisnam ille est qui petit regiam, s. domum regis, cursu(vel gressu) propero?, i. festino. Ne, i. an, adest creo clarus san-guine ac factis, i. genere et virtutibus, an eger animus, i. hebeta-

tus, videt falsa pro veris? Modo certificatus est, ideo dicit: creopetitus omnibus votis adest, i. advenit, ut optabamus.

Horrore quatior <v. 206>. hic incipit dyalogus Edippi cum

Creonte super hac peste. dicit Edippus: o Creo, ego quatior, i.

concutior, horrore, s. istius morbi, timens quo fata vergant, i.quem finem disponant ordinamenta deorum, que pro et, pectus

IohannIs dE sEgarEllIs96

3 rapit] rumpit Sen. codd. || 4 post gemitus, stridens Sen. codd. || 10 alitur] alitur-que Sen. codd. | ingesto scripsi : incesto || 12 que deest in Sen. codd. || 13 de lubra|| 14 vota] ut voto Sen. codd. || 17 Quis nam || 18 gressu Sen. codd. | ad est | Creoscripsi : cleo || 21 ad est || 23 post Creonte dist.

5

10

15

20

25

vv. 189-207

trepidum, s. meum, labat, i. titubat, gemino eventu, s. mortis vel

vite, ubi, i. postquam, leta mixta diris iacent in ambiguo, quia ne-

scimus an malus vel bonus occurrat eventus, animus incertustimet scire quid futurum sit cum, i. quamvis, cupiat, s. scire, quia

cum vellet audire, dubitat audire malum, et quasi malo stare in-

certus quam certificari super eo quod non opto. o germane nostreconiugis, edoce, i. declara, si quam opem reportas fessis, i. ali-

quod consilium dic, properata voce, i. festina.

C respondet Creo: Responsa deorum latent dubia perplexasorte, i. non sunt clara responsa super eventu huius cladis. re-

spondet Edippus: Ille qui dat dubiam salutem afflictis negat ipsam

salutem. respondet Creo: est mos delphico deo, i. apollini vel

Phebo, tegere[nt] archana, s. futurorum, nexa ambage, i. duplici

et implicita responsione. respondet Edippus: o Creo, fare quic-

quid audivisti, licet sit dubium: detur, i. concedatur, soli edipode,

i. michi soli Edippo, noscere, i. adiscere, dubia, i. ambigua.

C respondet Creo dicens responsum: deus, i. apollo, iubetcedem regiam, i. mortem lagi, exspiari, i. vindicari et purgari,

exilio, i. per exilium – interfectoris intellige – et iubet Thebanos

regem lagum interemptum ulcisci: lucidus dies non curret celoante, s. quam istud factum sit, que pro et, non dabit ipse deus totosaustus puri etheris, s. non purgabitur aer sua infectione donec ista

fiant, quod fiat vindicta lagi et exulet interemptor. | fol. 101v |

respondet Edippus: et quis fuit peremptor incliti regis?, s. lagi.

Quem memoret, i. manifestet phebus esse eum interfectorem ede,

elucidatio edippi 97

2 diris] duris Sen. codd. || 15 detur] datur Sen. codd. || 19 post intellige dist. || 20 antenon, cu del.

5

10

15

20

25

vv. 207-222

i. dic michi, o Creo, ut luat, i. patiatur, penas, s. sui sceleris. re-

spondet Creo, dicens Edippo: precor sic, i. facias ut puniatur reus

et ita memoro eum dixisse. Modo narrat ingressum suum Creo,

quando intravit templum Phebi, dicens: ut, i. postquam, intravitempla sacrata phebi simplici pede, i. simpliciter et pura devo-

tione, torpor insedit per artus visu et aspectu[m] orrido et sanguisfrigidus coit: dicit quod stupefactus fuit in ingressu ex terribilitate

loci, et precatus, s. ego, numen submisi manus rite, s. orando et

deprecando pro felici responso; tunc gemina ars, i. ambo cacu-

mina et iuga, parnasi, i. illius montis, dedit, i. emisit, trucem so-nitum, i. orribilem murmurationem; nivalis dicit quia semper sunt

nives – Parnasus est mons Thesalie, cuius duo sunt eminentia

iuga, s. Cira et nisa, in quibus singulis apollo et liber coleban-

tur. hec iuga a duobus fratribus Cycheron et Elicon appellantur.

laurus phebi imminens, i. qua redimitus est Phebus et templum

– de ‹quo› supra habuisti –, tremuit et movit domum, ex tremitu

templum est commotum, ac sancta limpha, i. aqua sancta, fontiscastallii repente, i. diu vel frequenter, stetit, s. absque cursu ri-

vulorum suorum. hic fons est Boetie consecratus Musis, qui et

Pegaseus vel Eliconaus dicitur, sub monte Parnasi scaturit. le-theya vates, i. sibilla per quam apollo ministrabatur et responsa

dabat – hec quando admictebat numen Phebi in pectore, tota ex-

cutiebatur et furebat et omnia humana obliviscebatur, ideo le-theya dicitur, et facto responso Phebi numen egrediebatur et illa

remanebat exinanita et obliviosa et nesciebat quid dixisset –, in-

IohannIs dE sEgarEllIs98

2 sic] sit e : ait plerique Sen. codd. || 3 eum nescio an pro lemm. accipiend.: postdixisse, tuum a : tutum e || 5 simplici] supplici Sen. codd. || 9 ars] sic, pro arx || 10

post Parnasi, nivalis fort. supplend. || 12-14 Parnasus…appellantur] cf. papias, s.v.parnasus, p. 247b || 15 Phebi] Phoebea Sen. codd. || 16 de…habuisti] vd. p. 81, ll.2-11 | extremitu || 18 s. suppl. supra l. || 19-20 fons…scaturit] cf. papias, s.v. castal-ius, p. 55b || 20-21 letheya] sic, pro lethaea || 23-25 omnia...obliviosa] cf. papias,s.v. letargus, p. 178b

5

10

15

20

25

vv. 222-230

cipit spargere horrentes comas et pati phebum, i. recipere spiri-

tum Phebi, commota, s. ipsa et extracta de se; nondum contigitspecum, i. tetigit speluncam Phebi in qua latebat, et ecce sonusmaior humano, i. vox maior nostra, emicat, i progreditur et audi-

tur, vasto fragore, i. magno motu et strepitu, per carmina infra-

scripta – Mitia et cetera – quorum sententia talis est: «Mittiasydera remeabunt cadineis thebis, i. constellationes celi, que

nunc sunt contra Thebanos et causant tanta mala, convertentur in

mittem dispositionem et bonam et omnia hec mala cessabunt cum

hac conditione, videlicet si hospes profugus liqueris dyrcenYsmerida, i. si tu quicumque es, advena, recedas profugus de The-

bis, regis cede nocens, s. tu talis qui interfecisti lagum regem

Thebarum, iam noxius infans phebo», quia antequam nascereris

Phebus consultus indicavit te noxium cedis patris et incestus ma-

tris. «Ne‹c› longa gaudia scelerate cedis manent te, i. non diu du-

rabunt tibi gaudia regni; tecum geres bella, natis quoque bellarelinques, revolutus iterum, s. tu talis, turpis, i. abhominabilis, inortus maternos», i. concubendo cum illa, de qua natus es. hec

omnia cadunt in Edippum et pro ipso dicta sunt, tamen ipse non

intellexit ad se reflecti. dicit ergo: Hoc quod paro monitus iussudeorum decuit dari cyneribus regis functi, i. defuncti, i. in exe-

quiis et sacrificiis deorum placandorum, ne quisquam violaretdolo, i. dolis invaderet vel occuparet, sancta sceptra, i. iuxta regna

regis qui dicitur interemptus. Salus regum est tuenda maxime, i.

maxima cura, regi, s. regnanti, quasi dicat: Post mortem modica

elucidatio edippi 99

11 Ysmerida] sic, pro Ismenida || 13 noxius] notus et Sen. codd. || 15 te] tibi Sen.codd. || 20 post quod, facere Sen. codd. || 20-21 monitus iussu deorum] monitu caeli-tum iussus Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 230-242

cura est de eis; et subdit: Nemo querit peremptum, quem timet in-columem, quis querat illum, quem non velit invenire? Quasi in-

ferat: Quomodo queras de illo qui ‹si› esset vivus esset michi

inimicus et certe dubito quod vivit. respondet Creo: Maior timorexcussit curam perempti, i. tanta est cura timoris quem habeo de

peste imminente et vindicta deorum, que non tangat nos, quod

cura mortui modicum me infestat, non curo de mortuis, set futura

pericula pertimesco. respondet Edippus Creonti, dicens: ullusmetus prohibuit pium officium?, i. dubitavisti de aliquo quin ex-

pleres tibi commissa ad remedia huius pestis? respondet Creo

confuse – quasi dicat: non dico de impedientibus, set magis du-

bito de comminatione apollinis –, dicens: tristes mine nephandicarminis, i. responsi Phebi tristitiam nuntiantis, prohibent, i. ad-

movent alias curas. nam hic Creon videbatur congnoscere quem

mine deorum respicerent. nunc loquitur Edippus, dicens: Nuncexpietur scelus imperio numinum, i. diis punientibus. Invocat

Edippus deos, dicens: o tu, quisquis, i. siquis, deorum celestium

vides regna, s. Thebana, desolata isto morbo, et tu, tu – expressive

– s. Iuppiter, penes quem sunt iura precipitis poli, i. volubilis, et

tu quoque, maximum decus sereni mondi, s. o sol, qui regis, i. vi-

sitas et circuis, bissena signa, s. XII: aries, Taurus…, vario cursu,

i. per vias zodiaci, nunc altius nunc declivius discurrendo, et quievolvis, i. volvendo disponis, tarda scelera, i. peccata diu durata,

celeri rota, i. | fol. 102r | exspedita punitione, quia licet dei tarde

ulciscantur, postea tarditatem severitate compensant, que pro et,

IohannIs dE sEgarEllIs100

9 dubitavisti] dubitāti p || 18 ante vides, placatus Sen. codd. || 20 tu quoque] tuqueo fere omnes Sen. codd. || 22 vias scripsi : varias || 23 scelera] saecula Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 243-252

phebe noctivaga, i. luna donatrix noctis, soror semper occurrenstuo fratri, i. tuo soli, que pro et, o tu neptune, qui potens vento-rum, i. tempestatum maris, agis, i. deducis, cerulos currus, i. azu-

rinos, iuxta colorem aque maris, per altum equor, i. per profunda

maria, et tu Pluto, qui disponis, i. gubernas, domos carentes luce,

s. regna infernalia tenebrosa, adeste, i. opem date et declarate,

cuius dextra lagus occidit, i. quis regem lagum interfecit.

C Modo Edippus imprecatur contra occisorem, i. contra semet,

dicens: tecta, i. habitacula, non ferant hunc, s. interfectorem,

quietum, i. in quiete morari, fidi lares, i. dei penetralium, non fe-

rant eum, tellus hospitalis non ferat hunc exulem, i. nulla terra

eum recipiat; doleat thalamis pudendis, s. ille interemptor, et proleimpia doleat hic et parentem perimat sua dextra, i. patrem inter-

ficiat, que pro et, faciat id quo quid gravius non possit optari et

faciat – supple – quicquid ego fugi, s. propter quod ego exivi pa-

triam, s. interficere patrem et matris thalamo sotiari, sicut dicebar

ego facturus, propterea ego exilio sponte me dedi. Non erit locusvenie: s. illi malefactori. Ego Edippus iuro per queque regna‹nunc non hospes gero›, s. per illa T‹h›ebarum que teneo, non ut

hospes vel forensis, set iuxta doctium uxoris mee Iocaste, et per

illa regna que reliqui, s. paterna, videlicet patris mei Polibi regis

Corinthiorum, que pro et, iuro per deos penetrales et per te, oNeptune pater, qui geminus, i. dupplici mari, illudis nostro solobrevi fluctu utrinque, i. ex utraque parte, s. mari Yonio et Egeo –

que maria impugnant Ysmon promontorium spectans ad regnum

elucidatio edippi 101

11 ante non, huc del. || 12 pudendis ex pundendis corr. || 14 non possit] num…potestfere omnes Sen. codd. || 19 nunc…gero supplevi coll. Sen. a e (sed rego Sen. codd.recc. et trev.) || 20 doctium] sic, dotem intellige || 23 illudis] alludis Sen. codd. || 24

fluctu scripsi : fructu || 25 Ysmon] sic, pro Isthmon | que…Thebarum sq.] cf. Seg.eluc. Herc. f. 336 (Hafemann 55,15-17); eluc. thy. 112 (fol. 45v); eluc. phaedr. 1024(fol. 93r); trev. exp. oed. 267 (lagioia 24,3-5)

5

10

15

20

25

vv. 253-267

Thebarum –, et tu Phebe, movens ora fatidica, i. fata et responsa

tua dicentia, vatis cyree, i. sibille delphice, vatis tue, veni testisnostris vocibus, s. quia iuro non parcere interfectori lagi. ita pa-rens meus ducat molle senium, i. pacificum et quietum, et secu-rus ipse pater regat summum diem in alto solio, i. regnet in pace

usque ad mortem, que pro et, Merope mater mea et uxor dicti Po-

libi noverit solas faces, s. Polibi, i. numquam recipiat alium

virum, ut, i. sicut – respondet ad verbum: ita parens et cetera –,

nulla gratia, i. nullus amor nec petitio, eripiet michi, i. liberabit

a me, sontem, s. illum interfectorem sine punitione condigna. Setmemorare, o Creon, quo loco nephaustum facinus est admissumet an iacet ipse rex lagus aperto Marte, i. quod interfectus fuerit

in bello aperto, an in insidiis, i. per proditionem. respondet Creon

declarans locum mortis regis lagi, dicens: lagus rex petens fron-difera nemora sancte castallie, i. equitans spatiando per umbro-

sam viam ad fontem Castallium consecratum Musis – de quo

habes supra –, calcavit iter obsitum, i. circumdatum et dempsum,

altis dumis, s. spinetis, ea parte qua trigemina via, i. triplex via vel

trivium, spargit se in campos, s. extra nemus. una, s. istarum via-

rum, secat, i. dividit, solum Focidos, i. territorium Focidis civita-

tis, gratum Baccho, quia habundat bono vino, unde, s. ex quo

solo, altus parnasus, s. ille mons eminens – de quo supra –, pe-tens celum biceps, i. duobus altis iugis, s. Cyra et nisa, deseritarva, s. plana, colle clementer acto, i. primo ascensu: est collis

modicum elatus ascendendo ad montem; una, s. alia via, adit, i.

IohannIs dE sEgarEllIs102

1 post et, ipse Sen. codd. || 2 Cyree scripsi : tyree || 11 memorare] memorate Sen.codd. || 16-17 de…supra] vd. p. 98, ll. 22-23 || 22 de quo supra] vd. p. 98, ll. 12-14;cf. Seg. eluc. phoen. 129 (Mascoli 56,5-7) || 25 ante una, at Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 268-281

tendit, in arva oelia, sic dicta, unde fuit oyleus ayas – nam duo

fuerunt ayaces: ayas oleus vel oyleus et ayas Thelamonius –, et

ad bimares terras, que duplici mari rigantur, Sissiphi, i. illius filii

Eoli regis ventorum, qui regnavit in partibus illis – de quo bis ha-

buisti supra –; tertius trames serpit, i. subintrat, valle cava et tan-git aquas errantes, s. exeuntes ab Elide, que pro et, dirrimitgelidum vadum amnis elidis, i. fluminis taliter nominati. ‘Elis’

etiam civitas est grecie, unde et ‘Elide’, i. greci. Hic, i. in isto

vado Elidis, subita manus latronum (vel predonum) agresta ferroillum regem lagum fretum pace, i. qui ibat pacifice, tulit faci-nus occultum, i. dyu latuit et adhuc latet per quos. nunc induci-

tur Tyresias ad responsa apollinis. dicit: in ipso tempore tyresiasexcitus, i. vocatus, sorte phebeia, i. per sortem et inductionem

Phebi, qui optabat scelus propalari, tardus accelerat tremulogradu, i. senili et incerto, quia erat cecus, que pro et, Mantho, s.

filia Tyresie, comes, i. dux eius accelerat cum eo, trahens post se

Tyresiam, eius patrem, viduatum luce, i. cecum odio Iunonis, quia

tulit sententiam contra eam de lite iocosa, quam tangit ovidius

de Transformatis, videlicet Methamorfoseos, dicens quod vo-

lumptas libidinis erat maior in muliere quam in homine, dum

super hoc Iuppiter solatiose | fol. 102v | cum Iunone contenderet.

Inquid ipse Tyresias invocatus in arbitrum, quia fuerat homo et

mulier, ita quod utrumque probaverat: “En ipsa profecto, quam

que contingit maribus, est vestra libido”, ex quo indignata Iuno

abstulit ei visum et Iuppiter, in cuius favorem tulerat sententiam,

elucidatio edippi 103

1 oelia] sic, pro olenia || 4-5 de…supra] vd. Seg. eluc. Herc. f. 751 (Hafemann80,18-20); eluc. thy. 6 (fol. 43v: “iste Sissiphus fuit filius eoli regis ventorum…in-terim Sisiphus integratur et repetit saxum ut erotet iterum supra montem, iterum cor-ruit et sic in infinitum, et cetera”); eluc. phaedr. 1231 (fol. 96v) || 7-8 ‘Elis’…greci]cf. papias, s.v. elidæ, p. 103b || 9 praedonum Sen. codd. | agresta] sic, pro aggressa|| 18 ante quam, ta del. || 18-19 tangit…Methamorfoseos] cf. ov. met. 3,318-338 ||23-24 En...libido] cf. ov. met. 3,320-321 «Maior vestra profecto est, / quam quaecontigit maribus» dixisse [scil. iovem] «voluptas».

5

10

15

20

25

vv. 282-290

volens recompensare visum corporis perditum, aperuit ei oculos

intellectus et implevit spiritum vaticinii et fecit eum vatem, ut sci-

ret futura predicere. hic extans homo casualiter invenit duos an-

gues coeuntes, quos virga percutiens disgregavit, unde statim

converus est in feminam. dicit dantes de Tyresia in quodam

cantu: “Quella è Tyresia che mutò simbianti”. In quo sexu dura-

vit per multos annos; ultimo, mònitu divino monitus, redivit ad

eundem locum et invenit angues, quos tetigit alio capite et choi-

verunt et tunc revenit ad virilem sexum. Mantho autem eius filia

post interitum et excidium Thebarum transivit in Ytaliam usque

Venetias et inde discedens, ascendit in lombardiam et ibi Man-

tuam civitatem hedificavit nomine suo dictam, inter paludes et

aquas, ut tutior servaretur.

Sacrate divis <v. 291> et cetera. In hoc carmine loquitur Edip-

pus, Tyresias et Mantho et incipit Edippus, exortans Tyresiam ut

responsa disserat, dicens: o Tyresia sacrate, i. consecrate, divis,

i. a deis, ut supra audivisti, caput proximum phebo, quia scis di-

vinare sicut Phebus, solve responsa, i. explana; fare, i. dic, quempene petant, i. quis fuit malefactor. respondet Tyresia Edippo: o

magnanime, quidem, i. certe, haud pro non, decet te admirariquod, i. quia, tardo fatum explicare, et quod lingua, s. mea, que-rit moras, s. ad deliberandum, quia magna pars veri latet carentivisu, quia cecitas impedit multas indagationes. Set quo vocat mepatria, quo vocat phebus, ego sequar, propter obedientiam Phebi

et relevationem patrie; fata eruantur et expleamus omnia: ortatur

IohannIs dE sEgarEllIs104

5-6 dicit...simbianti] inf. XX,40 “vedi tiresia, che mutò sembiante” || 9-12 Man-tho…dictam] cf. papias, s.v. Manto, p. 193b; isid. orig. 15,1,59 | filia ex filiam corr.|| 17 adeis || 20 decet te admirari] te…mirari addecet Sen. codd. || 25 relevationemscripsi : revelationem | expleamus scripsi : expleremus

5

10

15

20

25

vv. 291-297

se ipsum. Si sanguis viridis, que pro et, calidus foret michi, ego

excuterem deum, i. divinam gratiam meam ‹in pectore› positam.

appellite aris, i. portate ad aras, bovem candidum tergo numquamdepressum colla curvo iugo, i. qui numquam portavit iugum.

nunc instruit filiam ut videat signa fibrarum et auruspitii sui, di-

cens: o gnata, s. mea, regens, i. conducens, genitorem inopemlucis, s. cecum me, refer michi manifesta signa sacri fatifici, i.attende bene ad omnia que vides. respondet ei Mantho filia:

opima, i. pinguis, victima stetit ante santas aras, sicut dixisti.

dicit Tyresia: o gnata, invoca superos voce solempni, ut sint

exaudibiles, et extrue, i. odora et munias, aras dono thuris eoi, i.orientalis, quia ibi melius invenitur in Yndia. respondet Mantho

Tyresie: iam ego ingessi thura sacris focis celitum, i. deorum.

dicit Tyresia: Quin flama ignis?, s. accensi ad aras; Ne, i. an, iamcomprehendit largas dapes?, i. fortiter adurrit et liquefacit carnes

sacrificii. respondet Mantho: lumen subito refulsit et subito oc-cidit. dicit Tyresia: utrumne ignis stetit clarus et nitidus, que pro

et, rectus tulit purum verticem celo, s. ipse ignis, et fusus, s. ignis,

explicuit summam comam in auras, i. in aerem, an ipse ignis in-certus vie, s. qua flectatur, serpit, i. convolvitur, circa latera, i.

circumcirca, et turbidus, s. ignis, labat, i. debilitatur, fumo fluc-tuante? respondet Mantho: Non fuit ‹facies› una mobilis flamme:talis fuit qualis Yris ymbrifera implicat sibi varios colores, quepro et, ipsa curvata in modum archus nuntiat nymbos, i. ymbres,

picto sinu, i. arcuatione et forma sua, variis coloribus distincta;

elucidatio edippi 105

2 pectore supplevi coll. Sen. || 4 curvo] curvoque Sen. codd. || 6 gnata] tu…gnataSen. codd. || 10 invoca] in vota…voca fere omnes Sen. codd. || 11 et…aras] arasqueSen. codd. | munias] an muni? (pro lemm. hab. p) || 14 Quin] quid plerique Sen.codd. | ignis pro lemm. hab. p || 22 facies supplevi coll. Sen. || 23 que] quae pleriqueSen. codd. || 24 ante curvata, parte…magna poli Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 297-317

tunc propter varietatem colorum tu dubites quis color desit illi,ve pro et, quis color sit ei. hec yris est archus celestis diversis co-

loribus descendens in terram, cuius nomen pagani Iunoni conse-

craverunt et eam Iunonis camerariam decreverunt.

C Modo vertitur Tyresie filia, s. Mantho, ad prosequendum nar-

rationem flame, postquam complevit comparationem yridis; et

cerula flama oberravit mixtis notis, i. diversis notis et coloribus;

ultimum, i. ultimo, rursus abit sanguinea in tenebras. Set eccepinguis ignis discedit in duas partes et discors favilla unius sacriscindit se, i. separat, o genitor, ego intuens orresco: libata Bachipermutat cruor, que pro et, fumus demsus ambit regium caput,que pro et, spissior, s. fumus, sedet circa ipsos vultus et abdidit,i. abscondit, lucem sordidam densa nube. o parens, ef‹f›are quidsit. respondet Tyresia: Quid queam fari, quidnam loquar ego

inter vagos tumultus mentis actonite?, i. stupefacte per ea que

dicis. Ista signa que dicis | fol. 103r | sunt dira mala set in alto,

quia tangunt altas personas; ira numinum sole[n]t ostendi certisnotis, i. claris inditiis. istud quid est, s. quod audio significari per

relata, quod fata volunt esse illatum iterumque nolunt et tegunttruces iras?, quasi nolint aperire mala que sunt ventura. Nescioquid hoc sit, deos pudet tot scelera que parantur. o filia, admovehuc prope et sparge, i. asperge, salsa colla taurorum mola, i. illa

esca que dabatur tauris et animalibus immolandis, antequam ve-

nirent ad sacrificium, que erat quedam admixtio farris, ordei, salis

et similium, que libenter comedebant illa animalia et levius se-

IohannIs dE sEgarEllIs106

2-4 yris...decreverunt] cf. papias, s.v. iris, p. 165a | descendens scripsi (cf. pap. “irisarcus caelestis qui...descendit”) : descendentis || 7 cerula] caerulea Sen. codd. | mix-tis] fulvis mixta Sen. codd. || 9 pinguis] pugnax Sen. codd. || 11 ante permutat, donaSen. codd. || 19 illatum] prolatum Sen. codd. || 23-24 esca…salis] cf. papias, s.v.Mola, p. 209a

5

10

15

20

25

vv. 318-335

quebantur usque ad locum sacrificii. Ne, i. an, patiuntur sacra etadmotas manus, s. tangentium, et placido vultu?

C respondet Mantho: taurus attolens, i. elevans, altum caputpositus ad primos ortus, i. revolutus cum capite versus orientem,

* * * que pro et, trepidus obliquat vultum, i. retorquet ab oriente.

respondet Tyresias iterum interogando: Victime, s. iuvencha et

taurus afflicti, i. percussi, ne, i. an, petunt terram uno vulnere?, i.

cadunt ad primum ictum? respondet Mantho: iuvenca induitsemet opposito ferro, i. ipsammet irruit in ferrum, et occidit unovulnere, i. primo vulnere mortua est, at pro set, taurus perpessusduos ictus dubius ruit huc et illuc, nescius ubi cadat, que pro et,

fessus vix exprimit animam reluctantem, i. difficulter exspirat. Ty-

resias: utrum tacitus (vel citatus), s. cruor, micat, i. effluit subi-

tus, ex angusto vulnere, i. stricto, an lentus cruor, i. lente exiens,

irrigat altas plagas?, i. vertit se circa plagas non exiens. Mantho:

Huius amnis, i. sanguis aqueus sicut aqua, non sanguis, est effu-sus fortiter per ipsam viam qua pectus patet, huius, i. alterius ani-

malis, graves ictus, i. profunda vulnera, maculantur exiguoymbre, quia nichil exit per vulnus; set sanguis versus retro reditmultus per ora atque oculos, i. multa quantitate. Tyresias secum

loquitur videns mala signa: infausta sacra cient, i. annuntiant,

magnos terrores. Set, o filia, ede, i. declara, nobis certas notas, i.

certa signa, viscerum, i. intestinorum. Mantho: Genitor, o, quidest?, s. quod video in extis, s. mala signa que declaro tibi. exta,

i. interiora istorum animalium, non trepidant levi motu agitata,

elucidatio edippi 107

2 et fort. secludend. || 4 post positus, expavit diem Sen. codd. et ante que (l. 5), non-nulla excid. suspic. || 9 occidit] cecidit Sen. codd. || 11 illuc] huc Sen. codd. || 13 ci-tatus Sen. codd. | ante effluit, ex del. || 14 stricto scripsi : scripto || 16 huius scripsicoll. Sen., sed vivus a : humus p

5

10

15

20

25

vv. 336-354

ut solent, i. non moventur leviter ut consuetum est, set quatiunttotas manus, s. meas, propter magnum motum, et cruor prosilitnovis venis, i. per novos meatus, contra solitum. cor egrum peni-tus marcet, i. putridum, ac mersum, i. demersum, latet, tamquam

mortuum inter exta, que pro et, vene livent, i. livide sunt, magnapars abest fibris, i. ipsis venis, et iecur tabidum, i. putrescens et

infectum, nigro felle spumat, s. est spumosum, ac semper omen,

i. malum inditium, unico imperio, i. soli regali culmini, en duocapita, ‹i.› duo cacumina, surgunt, inter viscera s. paribus thoris,

i. paribus viribus, set tenuis menbrana, i. subtilis cartilago, abs-condit utrumque caput cesum, s. istorum capitum. Ex alia parte

surgit latus hostile valido robore, i. multo vigore, negans, s. latus

hostile, latebram, i. obscuritatem, rebus occultis, i. fatis latenti-

bus, quasi dicat quod per illud signum faciliter comprehenduntur

que prius occulta erant, que pro et, tendit, i. extendit, septemvenas; obliquus limes secat, i. separat, has omnes, s. venas, pro-hibens ipsas reverti retro. ordo, s. omnium intestinorum, est mu-tatus, nil iacet propria sede, s. omnia errant contra ordinem

nature, set cuncta sunt acta retro, i. ordine perverso: pulmo noncapax anime, set mortificatus, sanguineus, i. infectus sanguine,

non iacet in parte dextra, sicut deberet. Regia, i. mansio cordis re-

gentis vitam, non est ipsi cordi in leva parte, i. in sinistra prout

esse debet, pingues sinus, i. pellicule continentes intestina, nonobtendunt, i. includunt, omenta, i. intestina, visceri, i. maiori ven-

tri, molli ambitu, i. pingui circuitu; natura est versa, nulla lex

IohannIs dE sEgarEllIs108

7 omen] omen…grave Sen. codd. || 8 duo] bina Sen. codd. || 9 surgunt] consurguntfere omnes Sen. codd. | s. ante inter fort. transponend. || 11 cesum ex celsum corr. ||12 surgit] insurgit Sen. codd. || 18 iacet vix apparet quia corrigendo maculatum etin mg. scr. et erasum || 21 non deest in Sen. codd. | regia] regio Sen. codd. || 22

non…leva pro lemm. hab. p || 25 versa ex eversa corr.

5

10

15

20

25

vv. 354-371

manet utero, i. in toto ventre nichil est ordinatum debite. Scrute-tur, s. aliquis quantum velit, tamen non congnoscet unde hic tan-tus livor est extis, i. contra naturam apparet in visceribus istis.

Quod est hoc nephas?, s. admirabile. conceptus, i. locus conci-

piendi vel vitulus conceptus in ventre matris, istius bovis infauste,

i. vache infausta significantis, est positus in loco alieno nec, | fol.

103v | i. non, solito more, set contra naturam, implet parentem, s.

matrem, ubi non debet esse. cur movet membra gemitu?, i. mur-

mure. artus, ‹i.› membra, micant, i. se exagitant, tremulo rigore,

i. tamquam trementi frigore; lividus cruor inficit atras fibras, i.

maculat et deturpat. Mobiles trunchi tempta‹n›t turpem gradum,

quasi velint ambulare. Iste vitulus tamquam monstrum et corpusinane, i. debile istius vituli concepti, surgit, i. erigitur, ac petit sa-cros ministros cornu, tamquam velit ferire ministros sacrorum;

viscera effugiunt manum, i. se excutiunt, que pro et, est vox de

ipsa baccha que gravis armenti, i. pregnans, pepulit te, quasi dicat

quod mugiebat iste conceptus sicut mater, nec greges usque ter-riti fugiunt, quia est vox ei similis, vel forte alius intelligeret: ‘Est

vox gravis armenti, que te pepulit’ et cetera. Et si haberes ‘nec’ in

testu faceres contrarium huic sensum, dicendo: ‘nec vox que te

pepulit est gravis armenti’ et cetera. Quomodocumque erat vox

monstruosa; imugit aras, i. intonat ad aras, segnis, i. mucidus. C nunc Edippus interrogat quid ista significent. dicit ergo: ista

signa sacri terrifici quid ferant, i. significant, explice, i. declara

michi, o Tyresia: ego auriam, i. intelligam, voces, s. tuas, aure

elucidatio edippi 109

9 post tremulo, debiles Sen. codd. || 10 inficit] infecit Sen. codd. || 11 Mobiles] mo-bilem Sen. codd. | tempta‹n›t] temptantque Sen. codd. | turpem] turpes Sen. codd. ||15 que] neque Sen. codd. et vd., infra, ll. 19-20 || 16 baccha] sic, pro vacca (-c-suppl. supra l.) || 17 usque] usquam Sen. codd. || 19 nec] trev. || 22 ante intonat, in-totat del. p | post segnis, et trepidant foci Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 371-385

non timida, i. non curabo de quocumque malo augurio. Solent ex-trema mala facere homines securos, quasi dicat: homo assuetus

malis animum fortificat et non curat. respondet Tyresias innuens

quod non vellet audivisse nec explorasse. dicit ergo: o Edippe,

tu invidebis hiis malis, s. cum audies, non velles visa fuisse per

me, nec per te explorata, quibus queris opem, i. remedium. dicit

Edippus: o Tyresia, memora, i. recordare, quod celicole, i. superi,

volunt scire unum, s. quis contaminavit suas manus ceso rege, s.

lago, quasi dicat in hoc que pericula possint esse. Tyresias re-

spondet quod nec per augurium avium nec per auruspicium qua-

drupedum nomen sciri potest. dicit ergo: Nec levis penna quesecat alta poli potest ciere nomen nec fibra parta, i. examinata,

vivis pectoribus – potest ciere nomen –, i. vocare vel demostrare

nomen interfectoris: alia via est temptanda, i. exquirenda, s. evo-

care deos infernos. dicit ergo: ipse est evocandus, videlicet Pluto,

emissus, i. extractus per carmina, de plagis, i. locis, noctis eterne,

i. inferni, ubi est nox tenebrarum sine fine, et erebo, s. extractus,

ut indicet, i. declaret, auctorem cedis, i. interfectorem lagi. tel-lus est reseranda, numen implacabile dithis, i. deitas que non

flectitur ad ullas preces, est precandum, i. carminibus exorandum,

populus inferne Stigis est extrahendus huc. C nunc vult Tyresias ire consulturus infernos et dicit Edippo

quod det ei sotium de suis qui intersit secum, quia indecens est

quod rex intersit. dicit ergo: o Edippe, ede cui mandes sacrum,

i. quem velis interesse veneficio, nam nephas est te invisere um-

IohannIs dE sEgarEllIs110

8 contaminavit] contaminarit plerique Sen. codd. | suas om. plerique Sen. codd. || 12

poli] caeli Sen. codd. || 16 post locis, li del. || 19 numen implacabile scripsi : nomenimplicabile

5

10

15

20

25

vv. 388-399

bras, s. infernales, invocandas per me, penes quem summa, i.

totum regimen, regnorum est. loquitur Edippus Creonti congnato

suo, fratri Iocaste, quod vadat loco sui, dicens: o creon, hic laborposcit te, s. eundi cum Tyresia, ad quem, s. Creontem, secundum,

i. primum post me, mea regna respiciunt, ut succedas cum sorore

tua, uxore mea, in dominio regni. Tyresia suadet quod fiat so-

lempnis decantatio in honorem Bacchi, quem Thebani colebant,

dum ipse descendit ad infernum. dicit ergo: dum nos laxamus, i.

aperimus, claustra profunde Stigis, populare carmen sonet lau-dibus Bacchi, s. ut sit nobis propitius. sequitur decantatio Bac-

chi.

effusam redimite comam <v. 403> et cetera. hic chorus The-

banorum facit decantationem Phebo metricam et rictmicam, di-

cens: o Bacche, redimite comam effusam – per sinedocem –

corinbo nutante, i. habens capillos sparsos ornatos sertis frondium

et bacharum ederarum nutantium et trementium [et nostrarum],

et armate brachia, i. circumdate brachia, molia, i. tenera, tyrsisNyseis – tyrsus est fru[c]tex tam herbe quam arboris, de qua habet

cuspidem Bacchus cum palmite vitis admixta‹m›. nisa est civitas

quam hedificavit dyonisius, aliter dictus liber, cum peragrasset

in Yndiam et victoriam habuisset, a nomine suo tractam, in qua ci-

vitate cum multa solempnitate colitur Bachus – , o lucidum decusceli, i. o Bacche, qui est deificatus ipse et uxor, ades, i. adsis, huc,

s. te transfers per | fol. 104r | gratiam tuam, s. votis que tue nobi-les thebe ferunt tibi – per devotionem – supplicibus palmis, i. re-

elucidatio edippi 111

3 Creon] Creo Sen. codd. || 18-19 tyrsus...admixta‹m›] cf. Seg. eluc. Herc. f. 474(Hafemann 65,29-31) | fru[c]tex] -c- suppl. supra l. || 19-21 nisa…tractam] cf. pa-pias, s.v. Nisam, p. 221a; isid. orig. 15,1,6 || 23 ante adsis, assis del. || 24 transfers]an transfer?

5

10

15

20

25

vv. 399-407

verendis manibus, et caput virgineum, s. tui Bacchi: educatus fuis-

ti certo tempore in specie virginis metu Iunonis te persequentis,

favens, s. nobis, a‹d›verte huc, i. propitiare nobis, et discute nu-bila, i. infectum aerem, vultu sydereo, i. pulcritudine deitatis tue,

et discute, i. expelle, turpes minas Herebi, i. inferni, unde videtur

procedere ista pestis, que pro et, discute a nobis, avidum fatum, s.

hanc pestem que nos vorat. decet te cingi comam vernis floribus,

i. girlandectis que fiunt primis frondibus veris, et ‘decet’ te cohi-bere caput tyria mitra, i. ornamento purpureo, ve pro etiam,

‘decet’ religare frontem mollem, i. iuvenilem et spetiosam, et

‘decet’ spargere, i. relaxare, crines effusos sine lege, i. sine aliquo

ordine, et rursus revocare, i. recolligere ipsos crines, adductonodo, i. restrictis capillis nodo, qualis, i. quomodo tu Bacche, me-tuens iratam novercam, s. Iunonem, creveras imitatus falsosartus, i. habitu muliebri, virgo simulata, s. tu, flaventi crine, zonaretinente, i. restringente[m], luteam vestem, i. purpuream vel cro-

ceam aut roseam et splendentem; unde tam molles vultus placuereet fluvidum syrma laxi sinus quod tu portabas, i. habitu virgineo,

quando te Iuno insequebatur. syrma vestis larga sinuata tam longa

cauda, sequente cum certis ornamentis – de qua superius habuis-

ti –. omnis vasta plaga, i. magna regio, terre eoe, i. orientalis,

vidit te residere aurato curru cum regeres leones, s. currum du-

centes, longa veste, s. muliebri; secundum diversos respectos, ut

alibi dictum est, quandoque leones quandoque tygres dicuntur

portare currum Bacchi, propter feritatem celerem et alia, et ce-

IohannIs dE sEgarEllIs112

5 turpes] tristes Sen. codd. || 10 ante religare, hedera…bacifera Sen. codd. || 16

luteam] Sen. codd. recc. : lutea cett. || 16-17 luteam.…splendentem] cf. papias, s.v.luteus, p. 188b | vultus] cultus Sen. codd. || 18 et fluvidum] fluidumque a : flu-vidumque e || 20-21 de…habuisti] vd. Seg. eluc. Herc f. 475 (Hafemann 65,32) ||23-24 ut…est] vd. Seg. eluc. phaedr. 755 (fol. 88v):“tygres, s. qui rapiunt tuum cur-rum – sicut fingitur – quia calefacti nimis a vino in omne precipitium rapiuntur, quan-doque alibi fingitur quod leones portant currum Bachi”; cf. trev. exp. oed. 425(lagioia 36,9 sqq.) | currum scripsi : currus

5

10

15

20

25

vv. 408-426

tera; ille qui bibit Gangem niveum, i. habitat per meatus illius flu-

minis, vidit te et cetera – ganges est fluvius qui etiam dicitur Phi-

son, perge‹n›s ad Yndie regiones; hic dicitur augeri X fluminibus,

denominatus a rege gangaro. hic dicitur labi niveis aquis et mul-

tis nivibus irrorari et certis anni temporibus effluere et spargi per

agros exspansis inundationibus more nili vel Padi. alii dicunt in-

certis fontibus nasci, sicut nilus, quidam a sciticis montibus exo-

riri et cetera –, et quisquis frangit araxem vidit te, et cetera. araxis

est fluvius armenie ab oriente in Parciam et assiriam labens

multo impetu, in multis partibus obstruitur obicibus ad impetus re-

frenandos, per quos pontes hedificantur ad transitum faciendum.

Sillenus, s. ille nutritius tuus, sequitur te post currum turpi asellosenior, i. senes, s. sillenus equitator aselli, redimitus turgida tem-pora, i. inflata vel pinguia, circumdatus caput et fauces sertispampineis, i. vitibus et panpanis. candidi mixte, i. ministri in ves-

tibus albis, deducunt lassiva orgia, i. iocosa festa. cohors, i. so-

tietas, Bassaridum, i. sacerdotissarum, comitante, ‹s.› corizando,

vidit te; nunc edonipode, i. ille cultrices tue, pulsant coram te,

nunc sola treiicia, s. illa nimpha gaudiosa, pulsat vertice pangeipindi, ubi colitur et inhabitat. Pindus est mons Thesalie quem

nimphe colunt; nunc etiam menas impia, i. sacerdotissa illa

agave, que filium interfecit ad orgia Bacchi impia, s. inter matrescadineas, i. Thebanas, vel alias sorores suas, filias Cadini, que

cum ea fuerunt ad interficiendum Pentheum, venit comes Yacoegigio, i. tibi Baccho, de genere Cadini ex matre semele, filia

elucidatio edippi 113

1 niveum] niveumque Sen. codd. (sed vd., infra, l. 8) || 2-6 ganges…nili] cf. isid.orig. 13,21,8 | irrorari dubit. scripsi : irrosari || 6-8 alii…exoriri] cf. papias, s.v. Gan-gen, p. 131a | et nescio an pro lemm. accipiend. || 8-9 araxis…labens] cf. isid. orig.13,21,13 et 16; Seg. eluc. phaedr. 58 (fol. 75v): “araxem, i. illum fluvium armeniequem Ysidorus Raxem vocat…in mare caspium se immiscet” || 13-14 tempora scripsi: timpora | pinguia scripsi : pigria || 15 candidi] condita Sen. codd. | mixte] sic, promystae || 16 lassiva] lascivi Sen. codd. || 17 comitante] comitata Sen. codd. || 18 pul-sant] pulsavit a : depulsavit e || 25 Egigio] sic, pro ogygio

5

10

15

20

25

vv. 427-437

Cadini – ogias enim fuit unus de sotiis Cadini ad hedificandum

Thebas. Yacus est unum de multis nominibus Bacchi –, precintalatus, s. ista menas, sacra nebride, i. illa pala seu planeta vel veste

qua utebantur in magnis festis et devotis sacrificiis. Matres com-mote, s. gaudio, pectora – per sinodocem – fudere tibi comam, i.

frondes arborum, que pro et, levem tyrsum, i. illam herbam mol-

lem, manu vibrante, i. extendente vel spargente frondes, herbas et

flores coram te in signum gaudii. Feroces terre sensere cedacum,

i. Bachum – est enim unum de nominibus Bachi – , et illi quosvicinus Boreas ferit, s. ab aquilone, mutantes arva, s. scite vel

gothi, qui semper sunt instabiles et quos inter alios popu-

los Bachus convicit, que pro et, ille gentes senserunt, quas Meo-this, i. illa palus, abluit gelido fluctu, s. in scitia – de qua supra

habuisti –, que pro et, ille gentes, quas sydus archadium, s. Boe-

tes qui fuit archas, filius Iovis et Calistonis, stellificatus per

Iovem – ut millies habuisti –, despectat, i. ab alto videt, summovertice, quia in eminentiore polo iuxta axem, que pro et, ille gen-

tes viderunt, quas geminum plaustrum despectat, s. maior et

minor Ursa. ille, s. Bachus, domuit dispersos Gelones, i. arabi-

cos, dum traxit arma | fol. 104v | trucibus puellis, s. amazonibus

quas †nunc† Bachus; ipse puelle petiere terram ore deiecto, fa-

ciendo reverentiam, s. caterve tremodontiate [habitantes], s. ha-

bitantes fluvium Tremodontem, que pro et, sunt facte mictestandem positis, i. depositis, sagittis levibus, quas portant ipse

amazones. Sacer cyceron, s. ille prophanus mons super Thebas,

IohannIs dE sEgarEllIs114

1-2 ogias…Thebas] cf. papias, s.v. ogias, p. 232b || 3 pala] sic, pro palla || 7 fron-des scripsi : flondes || 8 post gaudii, crucem adp. p et prosequitur a v. 472 || 13 abluit]alluit Sen. codd. | gelido] frigido a : rigido e | fluctu scripsi : fructu || 13-14

de...habuisti] vd. Seg. eluc. Herc. f. 533;1327 (Hafemann 69,22-23; 111,27) || 16

ut...habuisti] vd. Seg. eluc. Herc. f. 6 (Hafemann 17,9-31); eluc. phaedr. 786 (fol.89r): “calisto, arthos vel ursa sive plaustrum…qui etiam dicitur Boetes” || 19

gelones] trev : gelonos Sen. codd. || 20 traxit] detraxit Sen. codd. || 21 nunc] cor-ruptum vid.: an ex vicit? || 22 Tremodontiate] sic, pro Thermodontiacae

5

10

15

20

25

vv. 438-484

inundavit sanguine, que pro et, cede ophionia, s. Penthei filii

agave, filie Cadini, qui serpentino genere Thebas hedificavit –

hec habes exsposita superius – et etiam ipse Cadinus cum illis

quinque militibus natis de dentibus Martii serpentis, qui reman-

serunt cum eo ad hedificandum Thebas et cum herm<i>one, uxore

Cadini, conversi fuerunt in serpentes et peragraverunt usque in

Ytaliam – ut supra exspositum est –. Illi ophionii, conversi in ser-

pentes, petierunt silvas presides, i. in eorum presidium, que pro et,

noverca, s. Iuno, coluit, i. honoravit, Bachum. Nasos, i. illa in-

sula, redimita, i. circumdata, egeo ponto tradidit virginem relic-tam thalamis, i. in coniugem Bachi, s. adrianam filiam Mynoys,

quam Theseus prodidit et reliquit in insula Chio, recepta sibi Phe-

dra, eius sorore pulcriore, pensans, i. recompensans, dampna ip-

sius adriane meliore marito, quia si perdidit Theseum, Bachum

habuit longe meliorem. Nitellius latex, i. ille fons quem fecit Ba-

chus, fluxit, i. exivit, ex sicco pumice, i. ex sicco tufo vel rupe; ga-ruli rivi, s. illius fontis, secu‹e›re, pro secuerunt, gramen, quia

discurrebant per herbam, cum alta humus bibit dulces succos, i.

dulces aquas illius fontis, que pro et, bibit candidos fontes lacusnivei [fontis et mixtos odore] et lesbia, i. adriana dicta ab illa in-

sula, ducitur mixta odoro thymo, i. cum herbis odoriferis, sicut

est tymus, pro sertis in capite, ducitur s. adriana nova nupta, s.

Bachi, magno celo, i. stellificatur in celo et est sydus Corone;

phebus, s. frater [Phebus] Bachi, canit solempne carmen ad festa

Bachi et uxoris, infusus humeros capillis, s. effusis capillis per

elucidatio edippi 115

1 ophionia scripsi et cf. Seg. eluc. Herc. f. 268 (Hafemann 51,24-27) : ophronia || 3hec…superius] vd. Seg. eluc. Herc. f. 8; 258 (Hafemann 19,5-14; 50,33 sq.); eluc.phoen. 125 (Mascoli 55,6-11); cf., infra, pp. 125,20-126,4 || 6 peragraverunt scripsi: peregraverunt || 7 ut…est] vd. Seg. eluc. Herc. f. 392 (Hafemann 60,10-14) || 8petierunt] petiere Sen. codd. | presides] Proetides fere omnes Sen. codd. | que] et Sen.codd. || 9 ante Bachum, agros presentem a : argos presente e || 15 nitellius] sic, pronyctelius || 16 pumice scripsi : punice || 21 odoro ex odore corr., ut vid. || 25 infusushumeros] infusis humero Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 484-500

humeros propter letitiam, quia Bachus erat sibi frater et adriana

neptis, filia Passiphe, filie sue, uxoris Mynoys, et concinit, i. ce-

lebrat, thedas, i. nuptias Bachi, geminus cupido, i. uterque filius

Veneris, s. Cupido et Iocus, quia Cupido sagittans, licet adurrat et

accendat amorem, tamen effectum nullum habet, sine Ioco, per-

fectionis (vel geminus cupido quia duas habet sagittas, auream

ad incutiendum et inflamandum, aliam plumbeam ad extinguen-

dum et infrigidandum); iuppiter deposuit telum igneum, i. fulmen

turbationis vel irarum, que pro et, odit ipsum fulmen, i. induit se-

renitatem et gaudiosam faciem, veniente, s. Bacho, eius filio in

celum cum uxore.

C nunc promictit chorus perpetuo celebrare festa Bachi, dicens

per carmina: dum lucida sydera annosi mundi current, que pro et,

dum occeanus ambiet fluctibus orbem clausum, s. inter aquas eius,

que pro et, dum luna plena recolliget ignes demissos, i. minutos

quando erat bicornis vel semiplena, que pro et, dum lucifer pre-dicet matutinos ortus, s. stella dyana precedens in oriente solem,

que pro et, dum alta arthos nesciet ceruleum Nerea, i. mare, i. dum

arthos, s. Ursa maior, non occidet nec mergetur in mare – sicut

dicunt poete, quod sol, luna et sydera, quando occidunt, mergun-

tur in mari, tamen Ursa cum suis adiacentibus et proximis circa

eam numquam merguntur –; dicit chorus: dum predicta erunt, que

semper erunt durante mondo, nos Thebani venerabimur candidaora formosi liei, i. Bachi, alio vocabulo lyey: dicitur enim ‘lyeum’

quod leniat mentem et curam solvat.

IohannIs dE sEgarEllIs116

4-5 Iocus…Ioco scripsi : locus…loco || 16 que deest in Sen. codd. || 18 pr. dum exdūl corr. | arthos] sic, pro arctos || 25 curam solvat] ut vid., cf. papias, s.v. lyaeus,p. 182a: “liber vel vinum dictus Graece ab eo quod curam solvat”

5

10

15

20

25

vv. 500-508

et si ipse vultus prefert flebiles notas <v. 509>. hic introduci-

tur dyalogus Edippi et Creontis revertentis a Tyresia ratione con-

vocandi manes ut exploraretur quis fuerit interfector lagi et

cetera, ut melius testus dicet.

C Incipit Edippus loqui ad Creontem, avidus audire responsa.

dicit ergo: o Creo, et si, i. quamvis, ipse vultus, s. tuus, prefert,i. demostrat, flebiles notas, i. tristia signa, tamen exspone michiquo capite, i. cuius supplicio, placemus, i. humiliemus ab indin-

gnatione, superos, i. deos. respondet Creo: o Edippe, tu iubesme fari ea que metus suadet me tacere. Edippus instat: o Creo, sithebe ruentes non satis movent te, ut dicas, at, pro set, saltem

sceptra lapxa congnate domus moveant te. nam Creo erat frater

Iocaste et congnatus Edippo. Creo respondet: o Edippe, tu cupiesnescisse ea que nimium exspetis, i. requiris audire. Edippus: in-gnorantia est inhers remedium malorum. Ne, i. an, obrues, i. ce-

labis, ita, i. hoc modo, inditium, i. notificationem | fol. 105r |

publice salutis?, i. in quo consistit tota salus urbis, regis et regni.

Creo: piget sanari, s. aliquem, ubi medicina est turpis, i. gravior

est medicina quam morbus. Edippus: o Creo, fare, i. declara, au-dita, s. responsa deorum, vel tu, o Creo, domitus gravi malo scies,

i. exsperieris, quid possi‹n›t arma regis irati, s. mei. Creo: Regesodere, i. orruere ea, que iubent dici, s. eis displicuerunt postquam

sunt dicta. Edippus: Micteris tu Herebo, i. ad infernum, vile caput,i. vilis ambasciator, pro cunctis, i. pro parte totius regni, ut rete-gas archana sacri, i. quid significat aurispitium, in tua voce, s.

elucidatio edippi 117

8 quo] cuius Sen. codd. || 9 superos] deos Sen. codd. || 14 exspetis…audire]nosse…expetis Sen. codd. || 14-15 Ingnorantia…malorum] in mg. nota adp. p || 17

ante salutis, et a : est e || 22 ante que, dicta Sen. codd. || 24-25 ut retegas] ni retegisSen. codd. : ni retegas trev. | in dubit.: fort. secludend. vel voce pro vice accepit

5

10

15

20

25

vv. 509-522

quia tu nolis revellare. tacere liceat, dicit Creo: Nulla minor li-bertas petitur a rege. Edippus: Vilis lingua sepe obest magis regiatque regno quam multa libertas. Creo: Quid licet cuiquam, ubinon licet tacere?, quasi dicat: Modicum. Edippus: Ille solvit, i.negligit et infringit, imperium, i. mandatum imperantis, qui iussusloqui tacet. Creo rogat quod rex ferat moleste que dicet, dicens:

o Edippe, ego precor quod tu placidus, i. placenter et non irose,

audias verba coacta, s. que cogis me loqui. Edippus: ubi fuit penavocis expresse?, i. non habet penam qui verba commissa licen-

tiose recitat.

C nunc Creo incipit exponere gesta, ut audies, dicens: lucusniger et illicibus est procul ab urbe, s. remotus a Thebis: descri-

bit locum ubi Tyresia manes invocavit; ‘lucus’, s., cyrcha dyrcealoca vallis irrigue, i. que vallis irrigatur aquis et rivulis fontis dyr-

cei. cupressus, i. dempsitas cupressorum, exerens, i. attollens alte,

caput, i. cacumina, silvis altis alligat nemus, i. condensat et um-

brat, troncho semper virente, quia semper virent frondes eius –

‘cupressus’ quasi capite pressa, quia cacumina habet pressa et vi-

rida, alias dicta cyparissus a puero eius nominis quem silvanus

amavit –, que pro et, querchus annosa, i. vetusta, tendit, i. ex-

spandit, curvos et putres, i. putridos, ramos situ, i. per illum situm

extendit ramos. edax vetustas, i. antiquitas omnia consumens,

abrupit, i. exedit et concavavit, latus huius, s. quercus – ‘quer-

nus’ dicta quia dii consueverunt dare responsa querentibus et

‘quercus’ quia antiqui ex illa cibum querebant. Quercus, laurus,

IohannIs dE sEgarEllIs118

3 multa] muta Sen. codd. || 8 audias] accipias Sen. codd. | Ubi] Ulline Sen. codd. ||12 et fort. secludend.: deest in Sen. codd. || 18-20 ‘cupressus’…amavit] cf. papias,s.v. cupressus, p. 82b || 23 sqq. ‘quercus’…declinationis] cf. papias, s.v. Quercus,pp. 279b-280a

5

10

15

20

25

vv. 523-536

pinus et cornus et ficus secunde et quarte declinationis –. Silvafessa iam cadens, propter vetustatem, fulta, i. condempsa, radice,

s. fessa, pendet aliena trabe, quia sustinetur per alienos ramos.

laurus amara bachis, s. quas producit amaras, et tylie leves –

‘tylia’ arbor aliter dicta ‘tylium’ multe est levitatis et dicitur ti-

lium, quasi tela fiat ex illo –, et mirtus paphia – ab insula, ubi ha-

bundat. Mirtus est genus arboris odoris amari eo quod magis sit

lictorea. a grecis ‘mirne’ dicitur –, et alanus, i. illa arbor, moturaremos per immensum mare – ‘allanus’ arbor dicta ab alano fluvio,

qui est in Europa ultra danubium; de hac fiunt remi navium –, etpinus obvia phebo opponens latus enode, i. planum, sine scrupu-

lis, Zephiris, i. illis ventis ex quorum opposito non nodescit –

‘pinus’ est species arboris ab acumine foliorum dicta; ‘pin‹n›um’

apud antiquos acutum et altum et pin‹n›a [et cetera] et cetera; et

piceus ex ea sudor emanat –. omnes iste arbores ibi sunt et in

medio omnium istarum arborum stat ingens arbor at subit graviumbra silva, i. in silva, minore, quia arbor est altior aliis, et umbraipsa diffusa magno ambitu, i. capiens magnum circuitum, defen-dit nemus, s. arbores minores, propter vastitatem suam. tristislacus est sub illa et inscius phebi, quia sol numquam subintrat

illuc, hunc, s. lacum, humor, i. aqua, rigens eterno frigore, que

super est orrida et frigida propter turpem locum sive situm, qui

numquam lustratur a sole, stangnat, i. stangnare et torpescere

facit; limosa palus circuit pigrum fontem.C Modo ponit accessum Tyresie ad invocandum manes. dicit

elucidatio edippi 119

5-6 ‘tylia’…illo] cf. papias, s.vv. tilia, tilium, p. 352a; isid. orig. 17,7,46 || 7-8 Mir-tus…dicitur] cf. papias, s.v. Myrtus, p. 207a | alanus] sic, pro alnus || 9-10 ab...danu-bium] cf. papias, s.v. alani, p. 15b || 13-15 ‘pinus’...emanat] cf. papias, s.vv. pinus,pinnula (v. append. ex ed. princ.); isid. orig. 17,7,31; 19,19,11 | [et cetera] dubit.legi || 16 stat ex stan corr. supra l. || 20 lacus] lucus a : lucis e || 21 que ex quia corr.

5

10

15

20

25

vv. 536-547

ergo: ut, i. postquam, sacerdos senior, i. Tyresia, intulit gradumhuc, s. ad hunc locum, haud, i. non, est moratus, i. sine mora,

locus prestitit noctem, i. facte sunt tenebre. tunc tellus est effossaet ignes rapti rogi‹s› superiaciuntur, i. accendit ignem in fossa

cum tizonibus raptis de rogis et funeribus cadaverum. Vates, s.

Tyresia, quatit caput (alias corpus) et frontem, i. velat et obtegit

corpus amictu funesto, s. certa veste apta ad incantationes. lugu-bris pala, i. illa tristis vestis, profudit ymos pedes, i. obtexit; squa-lente cultu, i. pallido habitu et mesto, mestus senex, s. Tyresia

sacerdos, ingreditur, i. incipit incantationes eius; mortifera taxus,

i. illa arbor luctifera, astringit canam comam, i. circumdat canos

capillos Tyresie senis. Bidentes nigro vellere, i. pecudes nigre, etatres boves, i. nigre vacce, trahuntur retro, i. ducuntur ad sacrifi-

cium per caudas et retrogrado tractu, non recte. Flama predaturdapes, i. coquit et adurrit ista animalia, que pro et, vivum pecustrepidat, i. exspavescit et non moritur, in igne ferali, i. turpis et

| fol. 105v | crudelis sacrificii. inde, i. postea, vocat, i. invocat,

manes, s. infernos, que pro et, te, s. Plutonem, qui regis manes, i.

qui es rex inferni, et invocat obsidentem, i. custodientem, clau-stra, i. portas, letalis lacus, s. inferni: intelligit Cerberum ianito-

rem inferni, que pro et, decantat – ipse Tyresias – carmenmagicum, i. incantationem magicam, minax, s. ipse sacerdos, ra-bido ore, i. furiali vultu, et quidquid placat, i. humiliat, aut cogit,i. compellit, leves umbras, i. animas solum spiritus ab massa cor-

porum; sanguis, s. illorum animalium, irrigat focos, quia Tyresia

IohannIs dE sEgarEllIs120

3 Tunc] tum plerique Sen. codd. || 5 Vates] ipse…vates Sen. codd. || 6 frontem] fron-dem a e || 6-7 obtegit corpus] integit…corpus Sen. codd.: aut lemmata male con-struxit et transp. aut nonnulla excid. vid. | funesto suppl. in mg. | ante apta, adp del.|| 8 profudit] perfundit a e || 12 et] atque Sen. codd. || 13 atres scripsi : ūtres || 22 postmagicum, volvit et Sen. codd. || 23 et] aut Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 548-563

aspergit focos sanguine, que pro et, urrit solidas pecudes, quia

corpora integra prohiicit in ignem, et saturat specum, i. illam fo-

veam [s. illam foveam] multo cruore, s. illorum animalium super-

iecto; et insuper libat, i. sacrificat, niveum liquorem lactis etfundit Bachum, i. vinum, manu leva, i. sinistra, quia prohicit lac

manu dextra et vinum manu sinistra super ignem post cruorem,

que pro et, rursus, i. iterum, canit, i. decantat et abiurat, et intuensterram ciet, i. vocat, manes graviore et attonita voce, i. asperius

quam prius incantaverat.

C Modo incipiunt manes ad incantationes assurgere, dum dicit:

turba echates, i. Proserpine – de qua supra habuisti –, que dici-

tur ab ‘ecaton’, quod est centum, quia Menelaus placavit eam cen-

tum victimis pro Elena recuperanda, vel quia ipsa que est regina

inferni non vult recipere animas cadaverum insepultorum usque

ad centum annos, ita quod iste anime sunt turbe Echates, et cavevalles sonuere mestum, i. mestis ullulatibus, tota tellus fuit pul-sata, i. concussa et commota, succusso solio, i. tremente. Tunc

vates, i. Tyresia, ait: «Ego audior», s. a diis inferorum, «ego fudiverba rata», i. incantationes efficaces et certas; «cechum chaos,

s. inferni tenebrosum antrum, aperitur, que pro et, datur, i. per-

mittitur, iter ad superos, s. sursum ascendendi, dytis populis», i.

manibus infernis. «omnis silva subsedit, i. exspavit et ingemuit,

et erexit comam, i. rami et frondes erecti irriguerunt, robora du-xerunt rimas, i. scissa sunt, et horror concussit totum nemus, i.

commovit, terra dedit se retro, que pro et, gemuit penitus, s. tre-

elucidatio edippi 121

7 ab iurat || 11 ante Echates, latravit Sen. codd. | de…habuisti] vd. Seg. eluc. Herc.f. 661 (Hafemann 76,9-17); phaedr. 95 (fol 76v): “perithous centhaurus magnussotius thesei amabat proserpinam...rogaverunt eum [scil. Herculem] ut iret cum eisad rapiendum proserpinam, qui acceptavit libenter” || 11-15 que…annos] cf. papias,s.v. Hecate, p. 140b || 18 adiis || 19 efficaces scripsi : efficacos || 20 aperitur]rumpitur Sen. codd. et fort. ante aperitur, ‹rumpitur, i.› supplend. || 23-24 duxerunt]duxere Sen. codd. || 25 penitus suppl. in mg. | s. suppl. supra l.

5

10

15

20

25

vv. 564-577

mitu conquassata; reddit rationem: sive acheron tulit non equamente, set molestum habuit, profundum abditum temptari, i. com-

moveri carminibus meis, sive ipsa tellus sonuit rupta compage, i.

scissa conglobatione sua, ut daret viam per rimas apertas functis,

i. animabus defunctorum, aut cerberus triceps, i. habens tria ca-

pita, furens ira, i. seviens, movit cathenas graves», quibus ligatus

est. «Subito terra deiscit, i. aperitur hiando, et laxata, i. aperta,

sinu immenso, i. magno hiatu, patuit, i. patenter scissa fuit.

C Modo dicit Creo quod ipse personaliter vidit, ut sequitur.

Ego ipse, dicit Creo, vidi deos pallentes, i. fuscos et squalidos,

inter umbras, i. cum umbris [autos] et vidi, s. ego Creo, lacus tor-pentes, s. infernos, et veram noctem, s. tenebras infernales; tunc

sanguis fuit michi gelidus, que pro et, hesit, i. congelatus adhesit,

genis. Tunc omne vipereum genus, i. omne genus Thebanorum,

natorum de genere serpentino – ut sepius habuisti –, prosiluitsursum et stet‹it› in armis, seva cohors – appositive – et catervefratrum sate dente dyrceo, s. de dentibus Martii serpentis qui

custodiebat fontem dyrceum, prosiluerunt, que pro et, avidummalum pestis populi ogigii, i. Thebani, quia desiderabant de-

structionem Thebarum. ogias fuit unus de superstitibus fratri-

bus quinque, qui remanserunt post fratres interemptos, adiutores

Cadino ad hedificandum Thebas – ut supra habuisti pluries –:

Cadinus, filius agenoris regis sydoniorum, sequens Europam

quam rapuerat Iuppiter, nequiens eam reperire, non audens etiam

repatriare metu, vadens ad hedificandum, misit sotios pro aqua,

IohannIs dE sEgarEllIs122

11 post umbras, ipse Sen. codd. || 12 et…noctem] noctemque Sen. codd. || 14 genis]in venis Sen. codd.; fort. corrigend. || 15 ut…habuisti] vd. supra p. 115, l. 3 et app.ad loc. || 16 seva] -v- ex -n- corr. supra l. || 20-22 ogias…Thebas] vd. supra p. 114,ll. 1-2 et app. ad loc. | Cadino] sic, sed cf., infra, p. 123, l. 7 adiutores Cadini | hedi-ficandum ex hedificandus corr. | ut…pluries] vd. supra p. 115, l. 3 app. ad loc.

5

10

15

20

25

vv. 577-589

qui euntes ad dyrcem, fontem nemoris Castalii, interfecti fuerunt

a serpente Martio, qui fontem custodiebat. Tunc Cadinus cum so-

tiis pluribus accessit, pugnavit et interfecit serpentem, ex quo

Mars semper inimicatus est Thebis et semper fuerunt in bellis et

cedibus. demum Cadinus seminavit dentes ex quibus nati sunt

armigeri, qui se invicem interfecerunt, exceptis quinque qui re-

manserunt adiutores Cadini in hedificationem Thebarum et qui

ultimo cum Cadino et hermione eius uxore conversi fuerunt in

serpentes – ut omnia extensius alibi supra patent. tum pro tunc,

torva erinis, i. Furie infernales, s. alectho, Thesifone et Megera,

sonuit, quia sunt crinite serpentibus, et cechus Furor, que pro et,

orror, s. sonuit, et una, i. simul apparuit cum hiis, quicquid eternetenebre creant, que pro et, celant, et luctus avellens comam, i.

luctuosi apparuerunt capillis laniatis, que pro et, Morbus egre subs-tinens | fol. 106r | lapxum caput, i. infirmi cum dolore capitis, et

Senectus, i. senex, gravis sibimet, i. fastidiosi aliis et [et] sibimet,

et Metus pendens, i. stantes curvi et in actu cadendi; hec omnia

vidi ego, propter que animus liquid [s.] nos, que pro et, ipsa, s.

filia Tyresie, s. Mantho, que norat ritus et artes senis, s. patris

eius, stupuit, i. expavit, set intrepidus parens, que pro et, audaxdampno, s. propter cecitatem, quia non videbat illa terribilia mons-

tra inferni, convocat vulgus exangue feri dictis, i. manes infer-

nales, que sunt sine corpore et sanguine. illico, i. statim, ut, i.sicut, leves nebule, volitant et trahunt auras libero celo, quia eva-

gantur leviter per alta aeris spatia. Non educat tot caducas fron-

elucidatio edippi 123

9 ut…patent] vd. supra p. 115, l. 7 app. ad loc. || 14-15 substinens scripsi : subsis-tens | lapxum] sic, pro lassum || 18 [s.] in mg. add., ut vid. | que..ipsa] ipsa quae velipsaque Sen. codd. || 19 et artes] artesque Sen. codd. || 22 convocat scripsi coll. Sen.: vocant | dictis] sic, pro ditis

5

10

15

20

25

vv. 590-600

des etha, i. illa silva in oeta, monte Thesalie, nec ibra, i. illa grata

planities herbifera, emittit tot flores vere medio (vel creat), nec

examen apium emittit tot apes, cum pro quando, ipsum condem-sum nectitur alto globo, Yonium mare non frangit tot flucuts, s.

cum ex collisione fluctuum innumerabiles gucte et aspergines sin-

tillant, nec tanta ales, i. multitudo avium, fugiens minas gelidiStrimonis, i. illius fluminis frigidi, permutat hyemes, querens me-

liorem aerem et magis tepidum, et secans celum, i. aerem vo-

lando, pensat arthoas nives, i. frigora septentrionis, tepente Nilo,

i. tepido aere nili et Egipti, ubi semper est temperies – strimon

est fluvius grecie in Bistonia provincia –, quot populos, i. multi-

tudines umbrarum infernalium, ille sonus, i. illa coniuratio, vatis,

i. Tyresie, aduxit, s. ex inferno; anime pavide et trementes petuntlatebras, i. loca magis tenebrosa, umbrosi nemoris.

C Modo incipit specifice numerare ascendentes animas et gra-

datim perveniet ad lagum. dicit ergo: primus, i. in primo, Zetus,

i. ille homo, emergit, i. egreditur, solo, i. extra solum, premens fe-rocem taurum cornibus, i. per cornua, dextra, s. sua dextra. Plu-

res fuerunt: Zetus et ophyaltes gigantes fuerunt ad exspugnandum

superos, qui fuerunt fulminati a Iove. Zetus et Calagias fuerunt

filii aquilonis et hic Zetus fuit sotius Iasonis et adiutor ad exspu-

gnandum vellus aureum et vincendum thauros immanes, ut ara-

rent et cetera, ut fabula nota est. de hoc loquitur. Zetus alius fuit

magnus philosophus apud grecos, qui primus claruit in musica.

alius est amphion, substinet kelim, i. liram, manu leva, i. sini-

IohannIs dE sEgarEllIs124

1 Ibra] sic, pro hybla || 2 creat Sen. codd. || 3-4 condemsum] densum Sen. codd. |fluctus ex fructus corr. supra l. : fluctusque Sen. codd. || 8 secans scripsi : secens ||9 arthoas] sic, pro arctoas || 10-11 strimon...provincia] cf. papias, s.v. Strimen, p.336a || 13 aduxit] eduxit Sen. codd. || 16 Zetus ex zotus corr. supra l. || 19-21

Zetus…aquilonis] cf. papias, s.vv. Zetus, p. 380b (ubi ‘Zetus’ cum ‘oto’ conflatus et‘o[r]phyaltes’ pro ‘ephialtes’ invenitur) | ante ad, filii aquilonie del. || 23-24

Zetus…musica] cf. papias, s.v. Zetus, p. 380b || 25 manu] manuque Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 600-612

stra, qui traxit saxa dulci sono, quando lira hedificavit muros The-

banos – ut supra habuisti –. Tertio nyobe tantalis, i. filia Tantali,

superba inter suos natos, quia habuit XIIII – ut infra –, fert caputgrave, i. saxeum, quia conversa fuit in saxum, tuto fastu, i. arro-

gantia nimis tuta, et numerat umbras, s. filiorum. Pro declaratione

sciendum quod ista nyobe habebat VII filios et filias totidem, ex

quibus nimium superbibat, ita quod semel contendens cum la-

tona concubina Iovis, eam sprevit quod non haberet nisi duos fi-

lios, s. apollinem et dyanam, que latona questa est filiis. Tunc

apollo turbatus in iniuriam matris ivit ad nyobem fremens ira et

omnes eius filios et filias coram ipsam crudeliter interfecit et nyo-

bem in marmoreum saxum convertit; at pro set, peior genitrix, s.

agave furibunda adest, i. egreditur, quam, s. agavem, tota manus,

i. tota turba sororum, que cum ea fuerunt ad mortem Penthei, par-tita regem, i. que laceravit Pentheum, sequitur: et ipse pentheus– filius agave – lacer, i. laceratus per matrem et sorores, que pro

et, sevus etiam nunc, i. adhuc, tenet minas, quas habuit quando

laniatus fuit, arguens ministros et festa Bachi, et sequitur Bachas,

i. post eas egreditur. ‘Bacce’ dicte sunt mater et sorores eius, que

ducte furore laceraverunt, credentes esse aprum. Fabula‹m› Pen-

thei, filii agave, filie Cadini hedificatoris Thebarum, habes ex-

tensam supra, in pluribus locis, quomodo spernebat solempnia

festa Bachi, ex quo agave mater eius cum anchione et Ynche eius

sororibus acte fuerunt in furiam per Bachum et irruerunt in Pen-

theum, qui videbatur eis aper, et infugaverunt eum per montem

elucidatio edippi 125

1 post quando, tiu ut vid., suppl. supra l. a. m., fort. pro quandiu || 2 ut...habuisti] vd.supra p. 95, l. 14 app. ad loc. | post Tantalis, tandem Sen. codd. || 3 inter] interqueSen. codd. || 5 et suppl. supra l. || 6-12 nyobe…convertit] cf. Seg. eluc. Herc. f. 390(Hafemann 59,32 sqq.) | contendens] -t- ex -d- corr. supra l. || 16 ante que, quod del.|| 20 post laceraverunt, eum fort. supplend. || 21-22 habes...locis] vd. Seg. eluc. Herc.f. 134 (Hafemann 38,17-33); eluc. phoen. 18 (Mascoli 41,5-42,3) || 23 anchione etYnche] sic – alibi etiam ant(h)onoe et Yncho –, pro autonoe et Ino

5

10

15

20

25

vv. 612-618

Chyceronis et tandem comprehenderunt, caput amputaverunt et

membratim laniaverunt, et agave reportabat caput filii et sorores

in signum victorie, et cetera. Et appellate sunt ‘Bacce’ tamquam

debachantes, et cetera. Quarta soror istarum fuit semele, mater

Bachi: proprietates ipsarum non replico, quoniam supra patent.

Ecce lagus, rex Thebarum pro quo omnia facta sunt, vocatus tan-dem sepe extulit caput pudibundum, quia pudebat eum propter id

quod evenerat de morte eius et uxore copulata filio, atque dissi-det procul ab omni turba, ne videretur, que pro et, celat semet,tuncque nolebat apparere. Sacerdos, s. Tyresia, instat et ingemi-nat Stigias preces, donec ipse lagus efferat, i. attollat, in apertum,

ita ut videatur, vultus opertos, i. cohopertos. Ego orreo fari, dicit

Creon, i. recitare que dixit, que pro et, stetit orridus artus, i. ha-

bens orridos artus, effuso sanguine fedo pedore, i. turpi | fol. 106v |

fetore et obtectus comam squalidam, i. capillos tabidos infectus,

fatur rabido ore, i. pleno rabie et furore. sequuntur verba lagi:

«o domus effera, i. mortalis, cadini, semper leta cognato cruore,

i. interficere se invicem, vibrate tyrsos, sicuti facieba‹n›t filie Ca-

dini ad festa Bachi quando Penteus despexit, et lacerate potiusgnatos, i. filios vestros, sicut fecit agave – ut supra –, quam com-

mictatis – supple – tantum nephas quantum est Thebis, manuethnea, i. furiali et demoniaca; maximum scelus est thebis, i.

multo maius quam illud agave, et cetera; declarat: amor mater-nus est, i. concubitus matris cum filio, videlicet Iocaste cum

Edippo. o patria, s. Thebe, non raperis, s. in tantam pestem quan-

IohannIs dE sEgarEllIs126

5 supra patent] vd. Seg. eluc. Herc. f. 16; 134; 458 (Hafemann 22,31-23,29; 38,28-33; 64,16-29) || 10-11 ingeminat] geminat Sen. codd. || 14 pedore scripsi : pedere ||15 et fort. pro lemm. accipiend., huc transposit. a v. 626 || 20 ut supra] vd. supra pp.125,20-126,4 et app. ad loc.

5

10

15

20

25

vv. 619-631

tam pateris morbide infectionis, ira deum, s. quod per se move-

antur dii contra te, sed scelere, s. Edippi et Iocaste; luctificus aus-ter, i. ille ventus meridionalis generans morbos, non nocet tibigravi flatu, i. morboso spiramine, nec tellus parum satiata pluvioethere, i. pluvioso, nocet tibi sicco alitu, i. propter siccitatem, setrex cruentus, s. Edippus ne dum incestus, set etiam patricida, qui

me interfecit, qui, s. Edippus, occupat sceptra, i. regna, et ne-phandos thalamos patris, s. mei, quia uxorem meam, sibi matrem,

copulavit coniugio; regna dico, premia seve necis, i. in premium

tenet regna quia me, patrem, interfecit. proles est invisa, s. ipse fi-

lius, set tamen parens, i. mater eius, peior quam natus ipse, s.

Edippus, rursus gravis infesto utero, s. matris, i. non sufficiebat

quod me interfecit, set est factus michi functo gravis, ingerendo

se utero matris, que pro et, egit semet in ortus, i. iterum subiit ia-

nuam unde prodiit, et mater, que peperit eum, regessit impios par-tus (vel fetus), quia genuit ex matre filios incestuosos, qui mos, s.

generare ex matre, nec, pro non, est feris, i. animalibus silvestri-

bus, ipse genuit sibi fratres!, quia filii ex matre sibi sunt fratres;

fratres, dico, malum implicitum, s. filios et fratres, et matri filios

et nepotes, que pro et, monstrum magis perplexum sua Spinge» –

de qua supra dictum est –.

C Modo comminatur dicens: «o tu, qui regis sceptra cruenta‹dextra, s.› manu qua me interfecisti, petam te, te», ad vindictam

promeritam. «Ego pater inultus, s. de cuius morte nondum facta

est ultio, petam te cum tota urbe, i. super te et civitatem ulciscar,

elucidatio edippi 127

15 mater] matri Sen. codd. || 16 fetus Sen. codd. | qui] quique Sen. codd. || 21 de…est]vd. supra p. 87, ll. 13-20 et app. ad loc.

5

10

15

20

25

vv. 631-643

et traham mecum, s. in mei sotietatem, erines, i. Furias infernales,

pronubas thalami, i. que insidebunt tuo thalamo detestabili, tra-ham ipsas sonantes verbera, s. serpentibus quibus crinite sunt,

qui semper sonant; ego vertam, i. evertam, domum incestam, s.

tuam, Edippe, et obteram, i. confundam, penates, i. patriam, impioMarte», i. crudelibus bellis. «proinde, i. propterea, o Thebani, si

non vultis interire cum eo, agite, i. exspellite, regem vestrum exu-lem et otius, i. subito, pulsum finibus, i. extra fines, quodcumquesolum, i. quamcumque[m] terram, ipse relinquet funesto gradu, i.

dampnatis eius vestigiis, statim vire‹n›s reparabit floriferas her-bas vere, i. aer sanus et floridus fiet, vitalis aura dabit puros spi-ritus, decor veniet silvis, s. viroris et frondium; letum, luctus,Mors, labor, tabes, dolor simul excedent, i. exibunt, illo comi-tatu, s. quem relinquet Edippus; et ipse, s. Edippus, volet fugerenostras sedes, i. nostra regna, rapidis gressibus, i. veloci fuga,

sed addam gaves moras pedibus, s. suis, et tenebo, i. retinebo;

ipse reptet, i. reptando vadat, incertus vie, i. nesciens quo vadat,

pretemptans, i. pedetentim observans, triste iter senili baculo», s.

quo ipse senes s. regat et attentet palpando quo vadat, sicut fa-

ciunt ceci.

C nunc sequitur ultimum verbum conclusionis lagi ad Tyre-

siam, Creontem et omnes Thebanos, dicens quod deiiciant Edip-

pum de terris et ipse auferet ei celum, s. visum, quia non videbit

celum nec aerem. dicit ergo: «o, vos Thebani subditi, preripite,

i. auferte, Edippo regi vestro, terras, s. vestras, expellendo eum de

IohannIs dE sEgarEllIs128

8 otius] sic, pro ocius || 10 virens scripsi coll. Sen. (et cf., infra, l. 12, viroris) : vires| floriferas] florifero Sen. codd. || 12 ante silvis, et Sen. codd. | luctus] luesque fereomnes Sen. codd. || 13 post illo, dignus Sen. codd. || 14 fugere] effugere Sen. codd.|| 19 senes sic, pro senex

5

10

15

20

25

vv. 644-658

regno, et ego, pater eius, auferam [sibi] celum», quia faciam eum

cecari et non videbit terram, aerem neque celum, vel si preripitis

ei terras ego auferam vobis celum, s. quod nunc habetis, i. aeris

infectionem, que vobis generat tantam pestem. Tunc evanuit. hic

est completa relatio Creontis. Et dicit Creo quod auditis hiis et

visis tot mirabilibus et umbrarum strepitibus totus fuit exinani-

tus. dicit ergo: tremor gelidus invasit et ossa et artus, propter au-

dita.

C nunc respondet Edippus, turbatus ex auditis, credens ea simu-

lata ad polutionem et turbationem honoris et regni sui et per dya-

logum calupniose loquitur cum Creonte, tam retrudit eum, et hee

sunt gratie dominorum!

C dicit Edippus: Ego arguor, s. falso fecisse ea que timebamfacere, s. interfecisse patrem et strupasse matrem. | fol. 107r | dicit

ergo hoc esse non posse, ut infra patet: Merope, s. mater mea, iunc-ta polibo – patri meo – abnuit, i. removet a me, nephas thori iu-galis, quia vivit iuncta iugaliter viro suo, patri meo, et sic premit

excusationem thori materni; subsequitur: et polibus, s. pater

meus, sospes, i. qui vivit incolumis, absolvit manus meas, s. a pa-

tricidio; uterque parens, s. pater et mater, defendit cedem, que pro

et, strupum, que michi ingeruntur falsissime: quia pater et mater

vivunt, ergo non interfeci patrem; mater vivit unita iugaliter viro,

ergo non accepi eam in uxorem: qui ergo locus super est culpe?,

s. mee, quasi dicat: nullus. Iterum fortificat excusam dicens: thebegemunt lagum amissum multo ante quam ego tetigi loca Boetia,

elucidatio edippi 129

11 tam] (sic: tā) dubit. || 13 ea que] quicquid Sen. codd. || 15 patet] -a- supra l. || 23

qui] quis e, v. om. a || 24 excusam] sic, pro excusationem, ut recte supra, l. 18 |Thebe] -h- suppl. supra l. || 25 Boetia] sic, pro Boeota | post Boeota, gressu…meoSen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 658-666

s. Thebarum. nunc Edippus dolum suspicatur contra Tyresiam,

qui mentiatur ista esse responsa deorum assistens Creonti, et habet

suspectum Creontem, quod aspiret ad expellendum eum de regno

per hos dolos. dicit ergo secum: Senior, i. Tyresias, ne, i. an, ‹fal-sus› mentitur ista, an aliquis deus gravis, i. odiosus, thebis men-

titur ista, ut seminetur scandalum dapnosum in regno? nunc

recedit a suspitione alicuius dei et reddit ad primam, dicens: iamiam tenemus sotios callidi, i. astuti, doli, s. Tyresia et Creon; vates,

i. Tyresia, preferens deos fraudi, i. colorans fraudem suam sub

pretestu responsi deorum ad petitionem tuam, o Creo, mentiturista, que pro et, despondet, i. promictit, mea sceptra tibi, s. ut si

expellar tu habeas regnum.

C respondet Creo se excusans, dicens: o Edippe, egone sum

tante temeritatis quod velim sororem meam expelli regia?, s. aula

et potestate reginali. Si fides sacrata congnati laris non contine-ret me [in me] in meo certo loco, i. si non retraherer a tali propo-

sito propter fidem qua tibi teneor tamquam congnato, etiam si non

haberem statum firmum sicut habeo, ego congnosco tam infestam

semper esse fortunam regibus Thebarum quod non vellem subia-

cere tanto discrimini, et etiam tu tutior esses absque pondere tanti

gradus. subsequitur: tamen ipsa fortuna, s. pexima huius regni,

nimis terreret me senper sollicita, i. plena curis et sollicitudinibus.

sed liceat tibi tuto exuere hoc pondus, i. deberes contentari magis

cedere regno quam subiacere infortuniis tibi comminantibus prop-

ter sceptrum et cede si sapiens es; ne ipsa fortuna mala opprimat

IohannIs dE sEgarEllIs130

4-5 falsus supplevi coll. Sen. || 8 Tyresia et Creon] sic: Ty. et Creō: an Tyresiam etCreontem? || 14 meam deest fere in omnibus Sen. codd. || 16 certo loco] certum statuSen. codd. et cf., infra, l. 18, statum

5

10

15

20

25

vv. 667-676

te cedentem sibi, et iam tu tutior pones te in minore loco, i. eris tu-

tior in minori gradu.

C respondet Edippus: etiam ortaris ut sponte deponam meatam gravia regna? respondet Creo: Ego suaderem omnibus quos

amo, qui haberent potestatem et arbitrium acceptandi et renun-

tiandi regnum, quod hoc regnum renuerent cum tot erumpnis qui-

bus subest, quasi dicat: Tibi non exspedit suadere vel dissuadere,

quia fortuna tua te trahit; dicit ergo: o Edippe, ego suadeam hoc,

s. dimictere tale regnum, illis quis, i. quibus, etiam nunc est liberstatus in utrumque, s. arbitrium vel regendi tale regnum, vel vi-

vendi in libertate privata, sed – infert – tibi instat quod futurum

est: iam tibi est necesse ferre tuam fortunam. respondet Creonti

Edippus, dicens: optime concipio verba tua simulata, tu ostendis

laudare modica et quietem ut audientibus demostres te pacificum

et quietum, ut te laudantes appetant et tunc optas ad excelsa salire.

dicit ideo: laudare modica, i. humilem statum, et sequi otium etsopnum est tuta via et certissima cupienti regnare, sicut tu cupis,

quia quando dicis te dormire, tunc sollicite vigilas et cogitas in

arduis; quies sepe simulatur ab inquieto, i. a sollicito. Quies, i.

otiositas, prestat aditum nocendi, i. ingressum et principium,

impio, s. homini, quia exercitio deditus prosequitur curam operis

et non cogitat alia prava, homo otiosus sepius animum suum re-

flectit in malum: Potissime malus facit cogitamina mala senper.

respondet Creon pulcerrime et nobiliter: non debes habere sus-

pitionem contra me, quia longo tempore vidisti me pacificum et

elucidatio edippi 131

1 te cedentem] recedentem Sen. codd. || 9 quis ex quib corr., ut vid. || 17 ante sop-num, et] ac Sen. codd. | tuta via et pro lemm. hab. p || 19 Quies] dies a : fides e, exv. 684 repetitum vid. || 21 impio] perfido Sen. codd. || 22 ante otiosus, se del.

5

10

15

20

25

vv. 676-685

quietum, et merito, quia nullam causam habeo appetendi alium

statum; quia habes pondus et honus gubernandi, ego a te habeo

dona, gratias et honores, gloriam et quicquid opulentia regni po-

test: que ergo michi causa, que materia rebellandi? Construe: tamlonga dies, s. qua vixi pacificus et contentus, ne, i. an, defendit meparum?, i. non sufficit ut sis tutus in me, qui non cogitavi nec

habeo causam malam? sed ego solutus honere regio, i. sine curis

et stimulis gubernandi, fruor bonis regni, sicut tu qui es rex, quepro et, domus, s. mea, viget cetu civium, i. turbis que me visitant

et honorant, nec ulla dies surgit, i. exoritur, qua munera propin-qui sceptri, i. regis congnati mei (vel etiam propinqui, i. ratione

loci), non redundent, i. habundanter profluant, ad nostros lares, i.

ad domos nostras, alternis vicibus, i. vicissitudinariis; cultus, s.

vestimentorum ornamenta et opulente dapes, prodeunt a palatio

regio ad domos meas, et salus, s. salvata vita vel membra, aut alia

quevis pena, est donata, i. remissa, multis gratia nostra, i. ad pre-

ces nostras; quid rear, i. extimem, deesse, i. deficere, beate vite?,

s. mee, quasi dicat: nichil, quia vita mea non posset | fol. 107v |

esse beatior quam sit, cum multa gloria et sine curarum angustia.

C respondet Edippus: scis quare hoc tibi accidit? Quod, i.

quia, res secunde, i. prospere, numquam habent modum, quia nul-

lus tantum habet quod non cupiat plus.

C respondet Creo: o Edippe, igitur, i. ex hac sola suspitione

tua, cadam ego ut nocens, i. sicut qui peccasset, incongnitacausa?, i. non examinata veritate? Quasi dicat: non est iustum.

IohannIs dE sEgarEllIs132

17 ante beate, tam Sen. codd. | vite] fortune Sen. codd. || 21 numquam] non...umquam Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 685-695

C respondet Edippus: Et vos non audivistis causam meam et iudi-

castis me patricidam et incestum. sequor ego legem vestram.

Construe: Ratio vite mee non est reddita vobis nec etiam vestracausa est audita, i. examinata; tamen videmur sontes, i. crimi-

nosi, tyresie, i. illi fatidico. Vos facitis exemplum, s. ita prerupte

criminando me, et ego sequor, similiter presumendo de vobis. re-

spondet Creo: Quid si sum innocens? respondet Edippus: Regessolent timere dubia pro certis, quia malunt perimere iustum quam

timere periculum, quia sepe sub pena iusti corripitur impius. Creo:

Qui pavet vanos metus fatetur veros, i. qui non veros rumores

timet et punit ut certos, bene demostrat quod esset vilis etiam

veris, quando timet vanos vel dat materiam cogitandi veras pro-

ditiones, ab hiis quibus falsas ingessit. rex Edippus: Quisquis fuitdimissus in culpa, i. cum esset culpabilis, omne odit quod putatdubium, i. semper vacillat nec se tutum reputat, et sic fiunt odia,

i. cum aliquis indebite premitur semper est egri animi ad illos a

quibus iniusta gravantur. respondet Creo: Ille nescit regnare quinimium timet odia, quia rex debet esse fortis et constans et omnia

velle recte rimari et, quamvis gravia immineant, numquam pa-

vere set fortiter obviare. rex Edippus: Metus custodit regna.Creo: Ille qui sevus regit sceptra duro imperio, i. crudeli, timet, s.

illos quos opprimit, et metus timentis redundat in auctorem, s. in

dominum qui incutit, quia sepe populus metu sui ruit insano fre-

mitu contra regem, sicut ut plurimum ledunt et seviunt animalia

metu sui. ad hec turbatus Edippus militibus eius mandat Creon-

elucidatio edippi 133

3 non] num plerique Sen. codd. | nec] num plerique Sen. codd. | vestra] i.e. ‘creon-tis’, ut Seg. intellexisse vid. : nostra Sen. codd. || 4 sontes scripsi : somtes || 15

sic…odia] creonti dant Sen. codd. || 17 respondet Creo sq.] oedipodi dant Sen.codd. || 22 redundat] trev. : redit Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 696-706

tem carcere custodiri. dicit ergo: o vos, servate hunc, s. Creon-

tem, sontem, i. criminosum, inclusum saxeo specu, i. carcere mu-

rato vel in saxea caverna, et ego ipse Edippus referam gradum, i.

incitabo passum, ad regios penates, i. ad palatia regia. Et bonus

Creon[s] pro fideli labore et periculis que pro rege subiit convitia

passus est et constitutus in fetidi carceris castellanum: sic ab hos-

tio dominatoris iniqui retrahe velud ab aspide pedem tuum!

Non ‹tu› tantis <v. 709> et cetera. hic introducitur chorus ad

loquendum, suadenter ortans Edippum et innuens quod ista mala

non veniunt propter eum, set a natura loci, semper assueti clades

et pericula tollerare. dicit ergo chorus: o Edippe, non turberis,

quia tu non es causa tantis periculis, hec fata, s. pronosticata de

te, non premunt domos lapdacidas, i. Thebanas – a lapdaco rege

Thebanorum, patre Creontis et Iocaste –, set veteres ire deorumsequuntur, i. insecuntur Thebas, cladibus assuetis a prima The-

barum fundatione. Modo incipit declarare fundationem primam

ab a‹d›ventu Cadini. Quia bis vel ter est superius extensa, ideo

non replico, tamen testus satis declarat, dicens: ut, i. priusquam,

natus, i. Cadinus filius magni agenoris, s. regis sydoniorum,

fexus sequi furta iovis, i. Europam sororem suam – quam Iuppi-

ter in specie tauri portaverat de sydonia ultra mare, s. in Cretam,

pro qua querenda agenor miserat Cadinum filium suum, iubens

quod numquam reveniret nisi sorore reperta; qui, non inveniens,

remansit et Thebas hedificavit – ut supra –, per orbem, s. sequens,

primum constitit sub umbra nostre arboris, s. in nemore Castal-

IohannIs dE sEgarEllIs134

1 hunc deest in Sen. codd. et fort. pro eluc. accipiend. || 13 domos] trev. : deest inSen. codd. || 14 deorum] deum Sen. codd. || 17 bis…extensa] vd. supra p. 115, ll. 3-7; pp. 122,23-123,9 et app. ad locc. || 25 umbra] ex umbram v. 713 fort. repetitum

5

10

15

20

25

vv. 707-717

lio tenus Thebas, dinumerans predonem suum, i. serpentem Mar-

tium, qui erat magne vastitatis, qui interfecerat sotios Cadini, quos

miserat pro aqua, quos dum applicuissent ad fontem dyrceum,

quem serpens custodiebat, ipse serpens interfecit, et tunc Cadi-

nus ivit et interfecit eum, et numerabat magnitudinem eius et den-

tes quos fecit seminari, et cetera; et nemus castallium ‹prebuitumbram hospiti Sydonio›, i. Cadino forensi, qui ibi requievit, quepro et, dyrce lavit tyrios colonos, i. socios Cadini de sydonia et

Tyro, quia Tyrus et sydon utraque est urbs et provincia; iussus, s.

Cadinus, ire comes vacce erranti, quam vomer non flexerat, i.sequi vestigia eius et ubi sequeretur et videret eam sistentem, ibi

hedificaret Thebas, monitu phebi, et sic hedificavit nominavitque

Boetiam a vestigio indomite, aut curva iuga tardi plaustri, s. non

flexerat, deseruit fugas, s. Cadinus non insequendo sororem eius

ulterius, set attendit ad hedificandum Thebas, que pro et, tradiditnomen genti, s. Thebis, de bove inauspicata, s. que insperanter

apparuerat, quia Boetios vocavit. ex illo tempore | fol. 108r | citra,

tellus, s. civitas Thebarum, protulit nova monstra – incipit decla-

rare, dicens – aut anguis editus ymis vallibus, i. eductus, sibilatsupra annosa robora, i. antiquas quercus super quas reptat, quepro et, supra pinus et celsior, i. eminentior arboribus, erexit ce-ruleum caput, i. obscuri viridati coloris, supra caonias arbores,

i. quercus – dictas a ‘Chaonia’ regione in Epiro, a Caone filio

Priami appellata, quem frater Elenus interfecit inscienter tamen et,

hanc regionem possidens, ab eius nomine appellavit. hec prius

elucidatio edippi 135

6-7 prebuit…sydonio supplevi coll. Sen. || 12 monitu] monituque Sen. codd. || 13 s.suppl. supra l. || 23 sqq. ‘Chaonia’…Pirri] cf. papias, s.v. caonia, p. 49a

5

10

15

20

25

vv. 718-729

‘Molosia’ dicebatur, a Molosio filio Pirri. In hac provincia est

magna copia glandium et quercuum –, cum pro quamvis, recum-beret maiore parte sui, s. in terra nichilominus excedebat altas ar-

bores iste serpens Martius.

C nunc dicit secundum monstrum de iuvenili cohorte, orta ex

dentibus istius Martii serpentis in terram seminatis. Construe ergo:

aut tellus feta, i. parturiens, effudit arma, i. armatos, impio partu,

quia se omnes invicem interfecerunt. dicit ergo: classicum, i. in-

strumentum sonorum, sicut tuba resonans, sonuit reflexo cornu,

que pro et, lituus, i. vera tuba curvata, elixit, i. emisit, striduloscantus, i. sonitus resonantes, adunco ere, i. curvo metallo sive

rammo; ‘lituus’ etiam dicitur baculus pastoralis recurvus. Ipsi ar-

mati non ante experti sunt linguas alias et arma, quia tunc nati,

tunc pugnantes, tunc interempti, et ipsa cognata agmina, i. fra-

terna, tunc primum tenent campos, ad pugnandum invicem, hos-tico clamore vocis ignote, quia tunc nati, nec se ipsi, nec ipsi

alios intelligebant, que pro et, proles, s. ipsi armigeri, digna se-mine iacto, s. dentibus serpentis Martii, quia bene fecerunt offi-

cium Martis, s. pugnare et cruorem spargere, permensa etatemuno die, nata post meatus luciferi, i. mane post obumbratum lu-

ciferum, que de mane est lucifer, occidit, s. perempta, ante ortusexperios, i. ante quam appareret Esperus in sero, i. ante vespe-

ras. dicit transumtive, quia una die non potest lucifer apparere,

lucifer in mane et Esperus in sero, quod est idem astrum: Vult

dicere quod nati et mortui uno die a mane ad vesperas, de quibus

IohannIs dE sEgarEllIs136

3-4 arbores scripsi : albores || 8-9 i. instrumentum] ego transposui: mut. ord. (et in-strumentum pro lemm. hab.) p || 10 lituus scripsi : lituns | tuba ex turba corr. || 12

ante rammo (i.e. ‘aeramine’), ranno del. | ‘lituus’ scripsi : litiūs p et in mg. a. m.lituns perp. corr. | baculus…recurvus] cf. papias., s.v. lituus, p. 184b || 22 Experios]sic, pro hesperios || 23 transumtive ex transūstive corr., ut vid. || 23-24 una…astrum]cf. Seg. eluc. Herc. f. 127 (Hafemann 37,33-36); eluc. phaedr. 752 (fol. 88v): “quandosurgit ab oriente pellens noctem et referens diem tunc vocatur lucifer, quando ab oc-casu surgit vocatur Hesperus...et quocumque tempore fulgentior est omnibus stel-lis”; trev. exp. oed. 742 (lagioia 63,2-7)

5

10

15

20

25

vv. 730-742

dicit, s. pro Iasone, ovidius: “terrigenas populos in humum pro

semine iactos implesse etatis fata diurna sue”. advena, s. Cadinus,

horret tantis monstris, s. visis istis armatis, que pro et, timet bellarecentis populi, i. noviter nati, donec seva iuventus, s. illi armati,

cecidit, s. morte mutua, que pro et, genitrix ipsorum, s. Terra, viditalumpnos suos, s. armigeros, modo, i. nunc, productos, s. natos ex

terra, reddi suo gremio, i. sibi restitui cadendo in terram. civile ne-phas transierit hac!, i. per istos quod non sint peiora bella. thebeHerculee, quia hercules fuit oriundus inde et Thebas conservavit

et semper protexit ab invasoribus, norint illa prelia fratrum!, s.

sola et non alia videa‹n›t nec sentia‹n›t.

C nunc transit chorus ad tertium monstrum dicens: Quid, s.

narrem, fata cadinei nepotis, i. antheonis filii auctorides, filie

Cadini, cum cornua vivacis cervi texere frontem novis ramis, quepro et, canes egere, i. fugavere, suum dominum, videntes eum cer-

vum? Ipse antheon citus, i. velox, preceps, s. metu canum inse-

quentium, fugit silvas atque montes, que pro et, vagus, i.

discurrens, per saltus, i. per lucos, et per saxa pede magis agili,s. quam esset assuetus, * * * et vitat retia, s. nunc cervus, que po-suit, s. paulo ante venator, s. ipse, donec vidit in unda placidi fon-tis cornua, que pro et, ferox vultus, i. cervinos, ubi, i. in quo fonte,

dyva, i. dyana, nimium sevi pudoris, i. castitatis severe, foverat,i. recreaverat, lavando se propter calorem, artus virgineos, s. suos,

quando miser antheon vidit eam.

C Fabulam habuisti supra, quomodo hic antheon erat magnus

elucidatio edippi 137

1-2 terrigenas…sue] cf. ov. her. 6,33-36 “Vipereos dentes in humum pro semine iac-tos, / et subito natos arma tulisse viros: / terrigenas populos civili Marte peremptos/ inplesse aetatis fata diurna suae” || 12 s. suppl. supra l. || 13 antheonis: anthionisp] sic, pro actaeonis | auctorides] sic, pro autonoes || 14 cervi ex cetui corr. in mg.|| 17 atque montes] montesque Sen. codd. || 19 et vitat retia] vitat in mg. add. et anteretia, metuit del., quod spectat ad v. 758 (“metuit motas zephyris plumas”), quemtotum cum eluc. excid. suspic. | s. hic transposui, post nunc suppl. supra l. || 20 pr. s.suppl. supra l. || 21 ferox] sic, pro feros || 23 virgineos] -o- suppl. supra l. || 25

habuisti supra] cf. Seg. eluc. phoen. 15 (Mascoli 40,5-20)

5

10

15

20

25

vv. 743-763

venator et optabat dyanam, deam venationum, que est virgo et

dea nimie castitatis, que dum cum virginibus suis nuda esset prop-

ter calorem in fonte nitido, in quadam valle, visa fuit nuda per

amatorem suum casualiter supervenientem, sicut ait ovidius Me-

thamorphoseos: “sic illum sua fata trahebant”. Quamvis conare-

tur latere inter virgines circumsepta, tamen omnibus preminebat

et sic indignata, nolens quod posset iactare inter homines vidisse

dyanam cum virginibus eius nudam, proiecit aquam in faciem

eius et convertit eum in cervum et irritavit canes super eum, qui

persequentes ceperunt eum et, cum morderent eum, dicere crede-

bat: “antheon ego sum, dominum congnoscite vestrum”; magis

mugiebat et canes animabantur fortius, tandem laniaverunt et co-

mederunt eum.

curas revolvit animus <v. 764>. hic introducuntur Edippus et

Iocasta et incipit Edippus valde suspectus esse propter verba Cre-

ontis et primum aurispicium Tyresie. dicit ergo: animus revolvitcuras et repetit metus, s. indicatos. Superi inferique autumant, i.ymaginantur, lagum obisse nostro scelere, | fol. 108v | i. causa

nostri et quod fuerimus interfectores eius, sed contra, i. contra

falsam ymaginationem, tutus et innocens, que pro et, melius notussibi quam diis, quasi dicat: Ego scio melius facta mea, i. opera-

tiones, melius quam etiam dii, quia animus – meus videlicet –

negat hanc opinionem esse veram, quia numquam talia commisi;

tum reddit memoria, s. michi, per tenue vestigium, i. per subtilem

ymaginem, iuvenem cecidisse, s. interemptum, et datum diti, i.

IohannIs dE sEgarEllIs138

4 ante ait, illum ut del. || 5 sic…trahebant] cf. ov. met. 3,176 “Sic…ferebant” || 11

antheon…vestrum] ov. met. 3,230 || 17 superi inferique] inferique superi p || 20

ante tutus, animus fort. supplend. || 21 diis] deis Sen. codd. || 24 tum (sic: tū) prolemm. hab. p, nescio an perp. pro tamen (tñ), additum ad textus eluc. : om. Sen. codd.| reddit] sic, pro redit || 25 et datum] datumque e : datum esse a

5

10

15

20

25

vv. 764-770

morti, pulsu, i. impulsu, nostri stipitis, i. nostre lancee, tamquam

obvium, s. qui obviare volebat pro defensione domini sui, cumsenex prior, s. lagus, superbus, i. altus, pelleret curru procul the-bas, quasi dicat: Quidam senex sublimis curru vehebatur per cer-

tos passus prope Thebas cum quodam iuvene sotiante eum, et ea

parte qua phoc‹e›a regio, i. contrata, civitas Focis, scinditur intrifidas vias, i. in trivium, ut superius est dictum.

C Modo convertitur Edippus ad interogandum coniugem pro

sui declaratione de circumstantiis mortis regis lagi et dicit: o

unanima coniunx, s. o Iocasta, ego precor, explica errorem, s. in

quo sum. Que spatia moriens lagus vite tulit?, i. cuius etatis po-

terat esse quando fuit interfectus? Ne, i. an, occidit primo evo vi-ridis, i. iuvenis, an occidit, i. mortuus fuit, evo fracto?, i. in

senectute.

C respondet Iocasta: lagus rex occidit inter senem et iuve-nem, i. in media etate, set prop[r]ior seni, i. magis declinans ad se-

nectutem quam ad iuventutem. Interrogat Edippus: Ne, i. an,

frequens turba cinxit regium latus?, i. fuit sotiatus multis gentibus

quando fuit interemptus? respondet Iocasta: error precipitis vie,

i. implicite, fefellit plures, i. plures dimiserunt eum propter viam

implexam; fidelis labor iunxit paucos curribus, ‹s.› regis, quia

propter vias incongnitas erraverunt a rege. dicit Edippus: Ne, i.

an, aliquis cecidit comes regio fato?, i. mortuus fuit simul cum

rege. respondet Iocasta: Virtus, i. fidelitas, addidit unum fidelemconsortem, i. simul intere‹m›ptus fuit cum rege, qui non deseruit

elucidatio edippi 139

7 ut…dictum] vd. supra p. 102, ll. 18-20 || 11-12 poterat] -t suppl. supra l. | ante evo,in Sen. codd. || 15-16 et iuvenem] iuvenemque Sen. codd. || 19 precipitis] ancipitisSen. codd. || 21 regis pro lemm. hab. p : om. Sen. codd. || 24 Virtus…fidelem] fidesvirtusque Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 770-781

eum. dicit Edippus audito inditio: teneo nocentem, i. intelligo

quis sit nocens, ymaginando de se ipso: locus, i. ubi fuit interfec-

tus lagus, et numerus, s. sotiorum regis, convenit, i. concordat ad

illa que congnosco me incusantia, set nunc adde tempus, i. de-

clara quo tempore et quanto elapso. respondet Iocasta: decimaseges iam metitur, quasi dicat: sunt iam elapsi decem anni.

corinthius populus vocat te in regnum <v. 784>. C In hoc car-

mine introducitur Edippus et senex Corinthius ad loquendum et

annuntiat necem patris, s. regis Polibi et quomodo Edippus voca-

tur in regnum. Ideo dicit senex Corinthius: o Edippe, populus co-rinthius vocat te in regnum paternum, quia pater tuus polibusobtinet quietem eternam. Edippus: Seva Fortuna irruit undique inme. edixere michi, senex, quo fato parens, s. meus, cadat, i. mor-

tuus est. senex: Molis sopor, s. tam quam qui leviter dormiret,

exolvit, i. resolvit, animam senilem. Edippus: Genitor, s. meus,

iacet sine ulla cede defunctus, i. naturaliter, sine alterius gladio.

Ego testor, i. attestor, o superi, iam michi licet tollere, i. elevare,

in celum pie, i. humiliter, manus, s. meas, puras, i. mundas, necmetuentes ulla scelera, quia non possum amodo interficere pa-

trem ut eram fatatus, set pars magis metuenda fatorum manet, i.restat, de qua dubito, s. ne accipiam matrem in uxorem. dicit

senex: paterna regna discutiunt omnem metum, quia ita potens

eris quod neminem habes timere: non intelligebat de quo metu di-

cebat, qui declaratur ita. Edippus: Ego repetam regna paterna, setmatrem orreo, s. propter fatum, ne ipsam michi iungam in uxo-

IohannIs dE sEgarEllIs140

7 regnum scripsi (coll., infra, l. 11 et Sen.) : regem || 11 paternum] patrium Sen.codd., fort.: ‹patrium, i.› paternum || 12 ante undique, ut a : et e || 18 in] ad Sen.codd. || 24 declaratur] ex declarat corr., ut vid. | ita dubit. scripsi: del. a. m., ut vid. ||25 ante iungam, inund del.

5

10

15

20

25

vv. 782-794

rem. senex: Metuis tu, o Edippe, parentem?, i. matrem tuam; ex-petens tuum redditum, s. ipsa desiderosa mater tua, pendet solli-cita, s. exspectans adventum tuum. Edippus: ipsa pietas fugat me,

quia non vellem quod esset ita pia michi. senex: Relinques vi-duam? Quasi dicat: non debes relinquere. Edippus: Tu tangisipsos metus, quia dubito ne viduam capiam in uxorem. senex: ef-fare, o Edippe, qui metus (vel timor) premit mentem mersus, i.

iniectus vel per te conceptus timor – dic michi audacter – quia

ego soleo prestare fidem tacitam regibus, i. sum valde archanus

et nichil revelabo. respondet Edippus: Ego tremo, i timeo, conu-bia matris delphico monitu, i. propter oraculum Phebi – qui nun-

tiavit me interfecturum patrem et matrem michi copulaturum in

uxorem – qui Phebus colitur in insula delphos. dicit senex: de-sine timere vana et depone turpes metus, quia non potes incurrere

hoc et dicit causam que talem timorem excludit: quia Merope nonfuerat vera parens, s. tua. dicit Edippus: Ergo si non sum eius fi-

lius, quod premium petit subditivi nati?, i. quo premio vocat me

ad regnum, cum sim filius subditivus et non verus? senex re-

spondet: Petit regnum salvari sibi tutius per manus tuas, quia veri

filii sunt sibi rebelles. dicit ergo: liberi, s. sui veri, astringuntsibi Merope fidem superbam, i. resistentem | fol. 109r | et contra-

riam (vel liberi astringunt sibimet fidem superbam, s. regni, con-

federando sibi nobiles de regno). Edippus vult scire quomodo scit

Meropem non esse sibi matrem. Ideo dicit seni: Fare, i. explica

michi, quo modo excipias, i. comprehendas vel scias, decreta tha-

elucidatio edippi 141

2 ante tuum, quae Sen. codd. || 6 ante ipsos, en plerique Sen. codd. || 7 qui] quis Sen.codd. | timor Sen. codd. | premit] premat Sen. codd. || 17 vocat] -t suppl. supra l. ||20 rebelles scripsi : tebelles | s. ex si corr., ut vid. || 25 decreta] secreta Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 795-805

lami, i. secreta et indicata per te michi, quod Merope non fuerit

mater mea, et quomodo hoc scit et indicet que fuit mater eius. re-

spondet senex: Hec manus, s. mee, ne, i. an (vel pro certe), tra-dunt, i. tradiderunt, te parvulum, s. infantem, parenti, i. matri tue.

Vult dicere: donavi te Edippum regine. Edippus: tu tradis me pa-renti, ergo ede, i. declara, quis tradidit tibi me. senex respondet:

pastor, s. quidam, tradidit te michi sub nivoso iugo cycheronis,

i. illius montis qui est supra Thebas. Edippus: Quis casus tulittemet in illa nemora? senex: Ego sequebar cornigeros greges inillo monte. Edippus: Nunc adice, i. ad‹d›endo verba, declara cer-tas notas, i. inditia, nostri corporis. senex: Tu gesseras [fora] fo-rata vestigia ferro, nactus nomen tumore ac vitio pedum, i. tu

acquisivisti nomen a tumore et malo pedum, s. ‘Edyppus’: signi-

ficat enim hoc nomen vitium podum; sicut reperitur ‘edippinia’

difficultas auditus, sic ‘edippiditas’ gravitas pedum, ab ‘edin’

quod est difficultas et ‘podos’ quod est pes. Edippus: Quis fueritille requiro, qui dedit corpus meum dono. senex: Pastor qui pavitregios greges donavit te michi. Minor turba pastorum fuit subillo, quia erat principalis et maior pastorum. elloquere nomen,

dicit Edippus. senex: Memoria senum prima languescit, i. cito

fugit, sublabens, i. preteriens, longo situ, i. longo temporis tractu.

Edippus: Ne, i. an, potes noscere virum facie ac vultu? senex:

Fortasse noscam, nam sepe levis nota, i. facile et modicum indi-

tium, sepe revocat memoriam iam exoletam et obrutam, i. iam

abolitam et confusam, spatio, i. dyuturnitate temporis. Edippus

IohannIs dE sEgarEllIs142

2 et…eius] scil. ‘edippus vult scire’ (vd. p. 141, l. 23) || 3 hec] hae a e | ne deest inSen. codd. || 6 ede deest fere in omnibus Sen. codd. | ante quis, at Sen. codd. || 14-15

edippinia…auditus] cf. papias, s.v. edipnia, p. 101a “difficultas anhaelitus”; trev.exp. oed. 813 (lagioia 69,26-27) || 21 ante sublabens, lassa Sen. codd. || 24 sepe ineluc. repet. | ante iam abolitam, a del.

5

10

15

20

25

vv. 806-821

vult facere congregari pastores et duces armentorum penes quosconsistit summa gregum, i. tota custodia et cura, et sequantur, i.

ante se conducant, omne pecus compulsum, i. stimulatum et con-

ductum, ad sacra et ad aras, i. ad loca sacrificiorum. senex dis-

suadet quod ultra inquirat Edippus, oportunis rationibus inquirens:

Sive ratio, i. aliqua rationalis dispositio, sive fortuna distulit ista,

ut tam dyu laterent, ideo patere diu latere et semper, quod tam

dyu latuit, et subdit notabile: Veritas sepe patuit malo, i. detri-

mento, eruentis, i. inquirentis ipsam veritatem. Edippus: aliquodmalum potest timeri maius hiis? senex: Scias, Edippe, hoc essemagnum quod petitur magna mole, i. magno effectu, quasi dicat:

In hac origine tua si publicetur, potest destrui totus status tuus et

regnum utrumque, s. Polibi et Thebarum, quia omnes extimant te

filium regis Polibi; si permictis hanc opinionem communem du-

rare, potes tenere utrumque regnum, si aliud detegatur, potest pre-

iudicari regno et persone. dicit ergo: ‘Magnum est quod petitur’.

Hinc concurrit res publica regnorum duorum, illinc ‘concurrit’

salus regis, s. persona tua regnans durante hac opinione, utrinque‘concurrit’ patria, s. Thebe et Corinthus; quia omnia potes tenere,

ergo contine manus medias et regna utrinque, et non explores que

explorata possunt tibi et multis obesse; permicte fata dormire: ut,i. quamvis, nichil accersas, i. nichil attentes, tamen ipsa fata ex-plicant se, i. per se ipsa se excutiunt et exagerant ac demostrant.

dat bonum consilium, dicens: Non exspedit, i. non est utile, con-cutere, i. vexare, felicem statum. Quando quis bene stat, non debet

elucidatio edippi 143

1 pastores…penes pro lemm. hab. p | ante penes, ite, propere accersite famuli Sen.codd., quae excid. suspic. || 5 post inquirat dist. | oportunis] dubit.: optīs p || 17

hinc…illinc] mut. ord. Sen. codd. | res pro lemm. hab. || 23 pr. se] e : te a || 24

dat…dicens] v. 833 oedipodi dant plerique Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 822-833

exquirere se ipsum quassare. Edippus respondet tamquam qui in

animo suo est anxius et suspectus et iam mali propositi et dicit:

Quicquid est in extremo loco, i. in ultima extremitate et non pos-

set peius esse, movetur tuto, i. tute, quia qui male stat querere

debet motum, ut accrescat statum et qui feliciter est debet optare

statum et non motum. dicit senex: appetis aliquid nobilius regaligenere?, s. non debes attentare, quia tu crederis ab omnibus filius

Polibi. Vide, Edippe, ne pigeat inventi parentis, i. Polibi regis,

quem tibi fata dederunt. respondet Edippus: Ego nec, pro non,

queram fidem, i. certitudinem, sanguinis penitendi, i. cuius me

peniteat verbaliter, quia intendo certificari quis sim. dicit ergo:

Set est certum ‹nosse›, i. certe deliberatum in corde meo quis ego

sim. Prosequitur quomodo, pastor venit de quo querebat: ecce,

dicit, senex grandevus, i. longeve etatis, sub quo fuerant arbitria,

i. gubernationes, gregis regii, s. phorbas nomine. Ne, i. an – dicit

Edippus seni Corinthio –, refers, s. ad memoriam tuam reducis,

nomen, que pro et, vultus, i. figuram et ymaginem, senis?, s. pas-

toris. respondet senex: Forma, i. statura istius pastoris, arridetanimo, s. meo, quasi applaudat quod sit ille, et iste vultus, nec pro

non, est satis notus michi, quia plene non congnosco, nec rursusest ingnotus michi, quia quasi videor congnoscere. Tum conver-

tit se ad loquendum cum pastore, dicens: o Phorbas, agitasti tu

tunc famulus opymos greges, i. copiosa et pinguia armenta, lagotenente regnum sub plaga cyceronis?, s. agitasti greges.

| fol. 109v | Fetus cyceron <v. 845>. hic introducuntur ad lo-

IohannIs dE sEgarEllIs144

5

10

15

20

25

8 post ne, te Sen. codd. || 12 nosse supplevi coll. Sen. || 17 que...vultus] aut vultumfere omnes Sen codd. || 21-22 Tum…dicens] vv. 843-844 seni dant Sen. codd., oe-dipodi Gronovius || 24 tenente] optinente Sen. codd. | post greges, ut idem s. dicis estadd. a. m. || 25 Fetus] laetus Sen. codd.

vv. 834-845

quendum Edippus, senex et Forbas. Primo loquitur Phorbas, di-

cens: cyceron, i. ille mons, fetus, i. habundans, semper submictit,i. subministrat, novo pabulo, i. tamquam novum pabulum, nostrogregi, i. nostris armentis, quasi dicat: Tempore estivo propter re-

centia pabula reducimus animalia ad illa pascua. Postea conver-

tit ad eum senex Corinthius, dicens: Nostine memet?, quasi dicat:

recordaris me unquam vidisse? Phorbas respondet: Memoria an-ceps dubitat, i. sum dubius utrum vel ubi te viderim, quia memo-

ria non certa. nunc Edippus colloquium subintrat et inditium dat,

dicens: o pastor, aliquis puer [con]traditur a te huic? Videns

Edippus quod stabat in subspenso et non respondebat, dicit ei: ef-fare, dubitas?, i. dicas, non timeas. color cur mutat genas? Quid,

i. cur, queris verba?, s. ut totiens interrogeris. Veritas odit moras.respondet Phor.: Tu moves obducta, i. quasi iam oblivioni tra-

dita, longo tractu temporum, i. propter lapsum longi temporis.

Edippus minatur ei, dicens: Fatere, i. manifesta, ne dolor cogat tead verum, s. per verbera vel per torturam. Phor. respondet confi-

tens: Ego dedi infantem isti tamquam munus inutile, quasi dicat:

non poterat vivere. ille, s. infans, non potuit frui luce, non celo,

i. non poterat videre aerem, nec vivere talis erat. Edippus: Quarenegas infantem traditum superesse?, i. vivere potuisse. senex in-

terponit se ad verba, dicens: omen, i. augurium quod dixisti, quod

non poterat vivere, absit procul, s. a puero illo, quia ymo vivit etprecor ut vivat. respondet Phor.: ten[e]ue ferrum transactum perambos pedes, s. illius infantis, ligat artus, i. alligat membra debi-

elucidatio edippi 145

5

10

15

20

25

3 post novo, aestiva...prata Sen. codd., quae excid. suspic.: cf. enim, infra, l. 4: Tem-pore estivo || 6 nostine] nosti ne p : noscisne Sen. codd. || 10 post traditur, quondamSen. codd. || 14 Phor.] sic breviatum et infra || 20-21 v. hunc oedipodis (856) post v.senis (855) Sen. codd. exhib. || 25 ligat] ligabat plerique Sen. codd.

vv. 845-858

litata propter vulnus foraminis adusti ferri, et tumor, i. inflatio,

innatus vulneri, quia pedes erant tumefacti propter vulnus igni-

tum, urrebat puerile corpus feda lue, i. turpi et orribili putredine

profluente de pedibus traiectis. Edippus secum loquitur, dicens:

Quid queris ultra? Fata iam accedunt prope, set edoce, i. declara,

o pastor, quis fuerit infans? Phor.: Fides prohibet, s. data per me,

quia iuravi numquam pandere. Edippus, ira commotus, iubet mar-

tiria ignis in pastorem, nisi confiteatur. dicit ergo: aliquis appor-

tet huc ignem: iam flama, i. martirium illatum per flamam,

excutiat, i. eiciat a te iurato et pandat michi, querenti vera per tamcruentas vias, i. per modos ita crudeles, postquam es renitens. re-

spondet Phor. perterritus, dicens: o Edippe, queso, ingnosce, i.

parce michi, si videor tibi ferus, i. tardus ad respondendum, et si

sum impotens ad parendum, propter senectutem meam metu pa-

vefactam. Bene vides quod non possum manus tuas effugere et si

peccavi, potes facere de me quicquid vis. dicit ergo: iam vindictaparata est in manu tua. Instat Edippus, dicens: dic vera: quisnamfuit infans ille et quo patre generatus et qua matre genitus?, i.

conceptus et editus. Phorbius: coniuge genitus tua, s. ille ‹in›fans

genitus fuit ex regina quam habes in uxorem, s. ex Iocasta. hiis

dictis senex Corinthius et pastor abierunt archani et licentiati.

C nunc Edippus incipit ploratum suum, congnito fato suo ve-

rificari, et dicit: o tellus, deysce, i. aperire in yatum ut vores me,

que pro et, o potens rector tenebrarum, i. o Pluto rex inferni, rapeme, i. abstrahe me, in yma tartara umbrarum, i. in tenebras ubi

IohannIs dE sEgarEllIs146

4 profluente] -f- suppl. supra l. || 10 excutiat] excutiet Sen. codd. || 18 et quo]quove Sen. codd. || 19 Phorbius] sic, pro Phorbas || 23 in mg.: planctus Edippi ||24 que] tuque Sen. codd. | rector tenebrarum] mut. ord. a.c. || 25 tenebras ex -iscorr. supra l.

5

10

15

20

25

vv. 858-869

sunt inferiores umbre, rape, s. in Tartara, vices retro, i. contra na-

turam, reversas, i. revolutas, generis et stirpis, quas vices retro-

gradas ego detestabilis feci, reflectendo concubitum in matrem

ex qua prodii et, ex ea que me genuit, filios generavi. o cives, s.

Thebani, co‹n›gerite saxa, i. cumulate, in caput infestum, s.

meum, ut me lapidetis. Mactate, i. interficite vel interimite me,

telis, s. lanceis et iaculis et omni genere armorum. parens petatme ferro, s. mater mea quam violavi, gnatus, s. ego qui sum natus

et violator matris, petam me ipsum manu propria, qui violavi tho-

rum patris et matris. coniuges, s. legitime coniugati, qui horrent

polutiones, arment manus in me, i. ad vindictam mei incestuosi et

strupatoris iniqui, que pro et, fratres, s. filii mei Ethiocles et Po-

linices – qui sunt invicem fratres et michi fratres et filii quos, vio-

lata matre tanto scelere, procreavi – arment manus in me, qui

strupavi matrem eorum et meam. populus eger, s. Thebanus, qui

moritur omni die et cuius tanta pars occidit propter imminentem

pestem natam propter scelera mea, iaculetur, s. in me, ignes erec-tos, i. receptos, rogis, s. defunctorum, i. accipiant ignes de rogis

defunctorum, qui moriuntur propter scelera mea et ex illis, quibus

urruntur, urrant me. Ego vagor, i. errabundus eo, crimen seculi, s.

qui commisi crimen inauditum a seculo, odium deorum, s. ego,

quem dei superi et inferi habent exosum, et exitium, s. ego, sacriiuris, i. corruptor et violator pietatis, quia interfeci patrem et vio-

lavi thorum maternum, iam dignus morte, s. ego Edippus, ea

luce, i. ipsa die, qua primum auxi rudes spiritus, s. prima die qua

elucidatio edippi 147

2 et] ac Sen. codd. || 15 ante populus, et Sen. codd. || 17-18 erectos] ereptos fereomnes Sen. codd. et fort. corrigend. || 25 auxi] sic, pro hausi

5

10

15

20

25

vv. 869-878

natus fui, | fol. 110r | fui dignus et decretus morte oraculo Phebi

et etiam exspositus ad mortem in monte Cyceronis. Modo dirri-

git sermonem ad umbram patris, dicens: o parens, i. o pater mi

lage, redde nunc animos, s. sicut crudelis fui ad interficiendum

te, ita sim crudelis contra me (vel redde michi animos, ut faciam

ut tu dixisti Tyresie me facturum, quia libenter facio).

C Modo loquitur ad seipsum, suadendo sibimet aliquid cru-

dele. dicit: o Edippe, nunc aude aliquid dignum tuis sceleribus,

i. sicut crudelia patrasti, ita severam de te ipso recipias ultionem.

nunc yronice loquitur sibi: ‘Quomodo potes bene…in uxorem et

prole‹m›’. Construe: o Edippe, porro, i. certe, i, i. vade, perge, i.

festina, pete regiam, i. palatium regale, cursu, i. currendo, letan-

ter gratare matri, i. Iocaste uxori et matri, domo aucta liberis,

quia potes ei denuntiare prolem legitimam: loquitur per antifre-

sim.

Fata si liceat michi <v. 882>. hic introducitur chorus ad lo-

quendum, laudans tenuem vitam et conditionem mediocrem. Con-

strue ergo: Si liceat michi fugere fata arbitrio meo, ego temperem,

i. temperabo, vela, s. navicule mee, levi Zephiro, i. modico vento,

ne antemne, s. quibus annexa sunt vela, que protenduntur in

modum crucis per transversum mali, s. arboris navis, tremant, i.quatiuntur, presse, i. oppresse et impulse, gravi spiritu, i. forti

vento, set aura, s. levis, modicum fluens, i. paulatim mota, necvergens lat[i]us, i. non inclinans navem in latus, ducat, i. condu-

cat, lene, i. suaviter et leniter, ratem intrepidam, i. securam a tem-

IohannIs dE sEgarEllIs148

5

10

15

20

25

vv. 878-889

7 sibi met || 10-11 Quomodo...prolem] dubit. || 18 fugere] fingere Sen. codd. || 20-

21 antemne…mali] cf. papias, s.v. antemna, p. 23b

pestate ventorum, quasi dicat: Vellem deducere vitam mediam et

quietam et non intrare tempestates magnarum curarum, que sunt

in sublimibus occupationibus. dicit ergo: tuta vita vehat, i. con-

ducat, me decurrens media via, non nimis alta, vel declivi via. ti-mens, s. ego, regem Gnosium, s. Minoem regem Cretensium, a

gnosio, opido Cretensi. Introducit in exemplum quod via media

est servanda fabulam dedali et Ycari filii eius, que talis est: de-

dalus cum Ycaro eius filio ex certis criminibus detentus fuit et in-

clusus in quadam turri fundata in mari, quia fecerat vaccam

ligneam quam subintrabat Passiphe, uxor regis Minoys, ut sup-

poneretur thauro, de quo genuit Minotaurum. Fecit etiam Mino-

tauri laberinthum, tot perplexitatibus et amphractibus fabricatum,

et erat ingeniosissimus homo et virtuosus, contra quem multa la-

boravit invidia. dum autem dubitaret de morte, volens intendere

ad liberationem suam et filii, subministratis eis necessariis, fecit

sibi et filio alas compositas de pennis, corio, pice, cera, nervis,

colla et aliis industriis, quibus appositis, instruxit filium ut vo-

lando sequeretur et non attenderet altius nec declivius, eo quia si

altius volaret propter solis radios possent liquefieri cere et alia

quibus penne gluctinate erant, et si inferius propter vaporem et

humiditatem aeris et maris, etiam solvi possent et sic, pennis ca-

dentibus, caderet ipse, ergo per viam mediam sequeretur eum,

quia salvaret eum in patriam suam, s. athenas, volando ultra

mare. Filius non servavit mandata patris, set altius volavit et radio

solis penne paulatim cadebant, pater vocabat, tandem cecidit Yca-

elucidatio edippi 149

5

10

15

20

25

vv. 890-892

4 decurrens coniecit ascensius, præeunte, ut vid., Seg. (vd. praef. p. 60) : decurreree : decurrente Sen. codd. recc. : v. om. a || 5 ego] sic, at recte infra, p. 150, l. 5, puerponitur || 5-6 agnosio || 7 dedalus sqq.] cf. Seg. eluc. Herc. f. 16 (24,1-4); eluc.phaedr. 120 (fol. 77r) || 15 filii ex filiorum corr. supra l.

rus in mare et ibi nec‹a›tus est. Inde postea vocatum mare Yca-

reum. dedalus vero, mediam viam tenens, transmare usque in pa-

triam salubriter evolavit. hic fuit atheniensis origine, filius

Empalanii, et dicitur fabricam et eius ingeniosa artificia didicisse

prius et recepisse salubriter a Minerva. Construe ergo: puer, i.

Ycarus filius dedali, timens regem Gnosium – ut supra –, dumipse demens petit alta volando supra patrem, et fidens novis arti-bus, s. alarum sibi appositarum nova industria, certat, i. conatur,

et pro etiam, vincere veras aves, s. volando sublimius quam vere

aves, ac ipse puer, s. Ycarus, nimis imperat falsis pennis, s. ap-

posititiis et non suis; Nam dedalus, s. pater eius, senex callidus,

i. cautus, librans, i. examinans et mensuram tenens in volando,

eripuit, i. accepit et elegit, iter medium, s. viam medii aeris, freto,

i. inter fretum et solem, volando inter altum et ymum – de quo

solent dici talia carmina moralia: “Ycarei fati memores estote pa-

rati, iussa paterna pati: medium tenuere beati” –. Ipse dedalus

stetit sub nube media volando et exspectando alitem suam, s. Yca-

rum, quem monebat sequi.

C Modo facit similitudinem quod dedalus ita conabatur sal-

vare filium, sicut avis revocat pullos suos dum sentit accipitrem.

Construe: Talis erat dedalus corrigendo filium suum, qualis est

avis que fugit minas accipitris et colligit | fol. 110v | secum in tuto

fetus, i. filios, sparsos metu, s. accipitris, donec puer, s. filius Yca-

rus, movit manus implicitas, i. impeditas propter alas que nunc

nocebant ei, comes, s. puer et sotius, audacis vie, s. volando per

IohannIs dE sEgarEllIs150

4 Empalanii] sic, pro Eupalami || 6 ante Ycarus, Yrcanus del. || 11 nam] nomen e: v. 898 om. a || 15-16 Ycarei...beati] cf. H. Walther, lat. Sprichwörter ii/2, 11344 ||17 exspectando] expectans Sen. codd. || 20 accipitrem scripsi : ancipitrem || 23 postdonec, in ponto Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 892-908

aera; vult dicere quod pater numquam cessavit, dum potuit, cor-

rigere filium quod sequeretur, qui volabat ad proprium libitum,

donec cecidit. nunc subdit a‹u›ctor duo carmina notabilia: Quic-quid excessit modum, i. mensuram, pendet loco instabili, i. non est

durabile. Modo sentitur ad hostium adventus nuntii, dicit auctor:

Set quid est hoc?, s. quod audio. postes sonant, s. ianue regie pul-

santur manu alicuius volentis ingredi, et famulus regius mestusquassat caput, tamquam qui mala nova ferat. nunc loquitur cho-

rus nuntio venienti, dicens: ede, i. manifesta, quid novi, i. novi-

tas, portes.

predicta postquam <v. 915> et cetera. C hic introducitur nun-

tius et primo ponit quomodo, deprehensis eventibus fatorum,

[quod] Edippus furens per palatium regale more leonis volebat se

interficere et alia que textus declarabit. dicit ergo: postquamedippus deprehendit, s. vera fore, fata predicta, i. oracula pro-

nuntiata per Phebum, et deprehendit suum infandum scelus acdapnavit se convictum scelere, per veras probationes, ipse, s.

Edippus, infestus petens regiam, i. veniens ad palatium regale,

penetravit, i. furibunde trascurrit, invisa tecta, quia videbatur or-

rere tecta, propero, i. festino, gradu, velociter transeundo; talis

existens fuerit: qualis libicus, i. africus, leo insanit per arva, con-cutiens fulvam iubam, i. exagitans splendidas et croceas comas,

minaci fronte, i. aspero aspectu, sic Edippus: torvus, i. crudelis,

torva facie, vultus est atque oculi truces, s. sunt ei; gemitus etaltum murmur, i. querule lamentationes insunt ei, et gelidus sudor

elucidatio edippi 151

1 vult scripsi : vel || 7 post famulus, manu Sen. codd. || 13 post quod, non poteratdel. || 17 ipse suppl. supra l. || 24 post vultus, furore Sen. codd. || 24 s. suppl.supra l.

5

10

15

20

25

vv. 909-923

volat per artus, tamquam homini agonizanti; spumat, i. spumando

fremit, et volvit minas, i. anxiando et convolvendo se sibi ipsi mi-

natur, ac magnus dolor mersus alte, i. profunde usque in animam,

exundat, i. superhabundat. ipse, s. Edippus, sevus secum, i. in

semet seviens, parat nescio quid grande, s. aliquid magnum sce-

lus, que pro et, simile suis fatis.

C nunc loquitur Edippus iam desperatus secum dicens: «Quidmoror penas?», i. cur moror dare michi penas promeritas? «utaliquis petat hoc scelestum pectus vel ferro, me interficendo, autfervido igne, me cremando, vel domet me, s. aliquis, saxo?», s.

lapidando et obruendo. «Que tigris, i. que animalia venenosa, vel

que seva alex, i. rapax et vorax, vel arpie vel stimphalides, in-curret, i. implicabitur, meis visceribus?, ad vorandum et dilace-

randum ea, sicut sum dignus, que pro et, tu sacer cyceron, s. tu

mons execrabilis et prophanus propter infinita scelera in te com-

missa, capax scelerum, s. commissorum in te et aptus ad alia per-

petranda, vel emicte in me, s. ad laniandum, tuas feras, s.

immaniores, quorum copiam habes, vel micte rabidos canes», qui

lanient me sicut laniaverunt antheonem; «nunc redde agaven», i.

matrem meam, talem contra me qualis fuit agave filia Cadini, que

Pentheum filium suum orgia Bachi spernentem, furore acta, cum

duabus eius sororibus, credens aprum esse, infugavit, cepit et in-

terfecit, caput amputavit, membra laceravit, et caput abscisum

manibus ad festa Bachi pro victoria omnibus videntibus et simi-

liter sorores eius cruente membra ferebant – ut superius extensius

IohannIs dE sEgarEllIs152

9 vel] aut Sen. codd. || 14 que pro lemm. hab. p : deest in Sen. codd. | pr. tu] e : om.a | ante tu, ipse Sen. codd. || 17 post emicte, silvis Sen. codd. || 25 sq. ut…antheone]vd. supra pp. 115, l. 3 app. ad loc.; 125,20-126,4; 137,25-138,13 et app. ad loc.

5

10

15

20

25

vv. 923-933

habuisti de Pentheo et etiam antheone –. «age – ortatur se con-

tra se –, quid, i. cur, times mortem?, quasi dicat: nullo modo ti-

meas, set potius agrediaris eam, quia Mors ipsa te fugit, ut multa

facinora prosequaris, set Mors innocentes sola eripit Fortune», i.

de manu Fortune, ne pessumdet eos miseriis et afflictionibus. Ipse

Edippus fatus hec, i. post ista verba, aptat impiam manum capulo,

i. manubrio ensis – capulus enim manubrium gladii et hoc ‘capu-

lum’ est lectus vel locus in quo cadavera portantur ad tumulum,

unde versus: “Est gladii capulus, capulumque cadavera portat” ;

que pro et, ducit ensem, i. educit extra vaginam, causa se inter-

ficiendi, et statim penitet eum, non mortis, ymo quia videtur sibi

quod sit ita scelestus, quod non sit sufficiens pena sibi unius mor-

tis ita exspedite, set multis penis morte peioribus angustiari. dicit

ergo sibimet: «Ne, i. an, solvis tu, i. tibi irrogas, penas tam breves,

s. unius mortis, tam magnis sceleribus, s. quanta tu commisisti –

quasi dicat: non sufficit una pena mortis –, ac pensabis, i. puni-

visse putabis, omnia, s. scelera tua, uno ictu?», i. una letali per-

cussione. «Moreris, i. quia moreris ita subito, est hoc satispatri?», quem tu interfecisti et lectum eius polluisti et regnum oc-

cupasti? Quasi dicat: non est satis. «deinde, i. ex alio capite, quidmatri est tam modica | fol. 111r | pena? Quam violasti, virum in-

terfecisti, regnum violenter occupasti et cetera; quid est gnatis, s.

tuis quos, male, i. incestuoso et dapnabili semine, edidisti inlucem? (vel editis in lucem male, i. dapnabiliter); quid dabis, i.

quas penas exolves, flebili patrie, s. civitati Thebarum, que luit

elucidatio edippi 153

1 age] anime Sen. codd. (et cf. pp. 154, l. 25; 162, l. 18) || 4 innocentes] -em Sen.codd. || 6 Edippus scripsi : Editus || 7-8 capulus…tumulum] cf. papias, s.v. capu-lus, p. 50b || 9 Est…portat] vd. praef. pp. 43-44 || 14 tam] ita Sen. codd. || 16 ac]atque Sen. codd. || 18 satis] sat Sen. codd. || 24 editis Sen. codd. | post quid, ipsi a :ipsa e || 25 exolves scripsi : exolvet

5

10

15

20

25

vv. 933-940

tuum scelus magna ruina?, i. que propter scelera tua patitur tan-

tam pestem et ruinam morientium; non est solvenda, i. placanda

tuis penis, ipsa Natura, que vertit, i. prevaricavit, uno edippode,

i. propter te solum Edippum, leges ratas, i. firmatas et naturales

et consuetas, in novos partus et nova commenta?, s. coniungendo

matrem filio et partus incestuosos et novissimo scelere produ-

cendo, quasi inferat: Penitus est placanda super me; eadem, s. na-

tura, mutetur (vel novetur), adhuc sicut in aliis mutata, s. ut liceatvivere meis suppliciis, s. assiduatis et semper recentibus, et liceat

mori, s. michi, atque iterum renasci, ut semper, o Edippe, pen-das, i. substineas, nova supplicia totiens», i. quotiens moriaris,

totiens renascaris et semper diversorum martiriorum generibus

extinguaris. «o miser Edippe, utere ingenio, s. operando in te,

quod, illud s. supplicium, quod non potest fieri sepe, s. moriendo

et renascendo multis vicibus, saltem fiat dyu, i. assidue et indesi-

nenter afligaris, mors eligatur, s. tandem mori, set queratur longavia, i. diuturna pena, qua, s. via, tu nec mixtus sepultis, i. non ex

toto mortuus nec sepultus, et tamen exemptus vivis, i. privatus of-

ficiis et sensibus corporum vivorum, erres, i. vadas incertus, pre-

ceps et cecus; o Edippe, morere, i. deliberes mori modo predicto,

quia cecus potest pro mortuo reputari vel iudicari, set citra pa-trem», s. morere, i. non subito sicut interfecisti eum, sed tali modo

quod vivens pro mortuo reputeris. «cunctaris?», i. quid moraris?

Exspedi quod deliberasti, s. excecare te, que electio apparet per

verba supra scripta. «age», i. audacter perfice et non plores plus,

IohannIs dE sEgarEllIs154

3 ipsa] illa Sen. codd. || 5 commenta scripsi coll. Sen. : commōta p, ut vid. || 8 nove-tur Sen. codd. || 10-11 pendas] pendes Sen. codd. || 25 age] anime Sen. codd. (et cf.pp. 153, l. 1; 162, l. 18)

5

10

15

20

25

vv. 940-952

quia lacrime non sufficiunt. dicit: an subitus ymber, s. lacrima-

rum, profuxus, i. habundanter effusus, gravat vultus ac rigat genasfletu, quasi dicat: amodo nimis flevisti, «set flere sat est?», quasi

dicat: non est satis. Edippus ad evaporandum dolorem dyu plo-

raverat et iuvabat eum lacrimari et uti officio oculorum antequam

oculos erueret: nam humanitas ipsa plorabat. Modo deliberatus

est explere moras et dicit: «actenus, i. amodo – accipitur impro-

prie, sicut sepe accipitur in Virgilio et alibi ‘olim’ in futuro –, oculieffudere levem liquorem, s. lacrimarum, quia statim eruam eos,

set ipsi oculi pulsi suis sedibus sequentur lacrimas, que cadent

cum eis mixte sanguine; tunc dicit furiose: hii oculi maritales, i.

lassivi, cum quibus procari et intuitu allicere matrem ad amorem

meum et maritales tedas, statim fodiantur». dixit hoc atque furitira et gene minaces ardent, i. inflamantur, truculento igne, i. cru-

delissimo rubore, que pro et, ipsi oculi vix, i. difficulter, retinentse suis sedibus, quia eminent et tumescunt propter furorem et fiunt

sanguinei ut moris est, et vultus, s. Edippi, erruentis, i. evellentis

oculos, violentus, quia violenter agebatur, audax, i. intrepidus,

iratus, i. furibundus, ferox, i. inhumanus et sine pietate, tantumgemuit, i. solum gemitum fecit sine alio clamore vel stridore, etdirum fremens, s. ipse Edippus crudeliter seviens, torsit manus inora, i. in faciem et in oculos, at pro set, oculi truces, i. crudeles,

steterunt contra, i. e contrario proni ut evellantur, et intenti ut

ultro, i. sponte, insequantur suam manum, s. Edippi eruentis, etincurrunt suo vulneri, i. se offerunt suo effosori. Ipse Edippus

elucidatio edippi 155

3 set] et Sen. codd. | sat] satis Sen. codd. || 8 sicut...Virgilio] cf. ecl. 10,34; georg.2,190; aen. 1,20; 203; 234; 289; 3,502; 4,627 et Serv. ad locc. || 9 effudere] fundentSen. codd. || 10 sequentur] sequantur Sen. codd. || 11 dicit ex dixit corr. supra l. || 24

insequantur] insequntur fere omnes Sen. codd. | eruentis scripsi : eritentis || 25 in-currunt] occurrunt Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 952-964

scrutatur, i. invadit, lumina, i. oculos, avidus, i. desiderosus ad

eruendum et cecandum, uncis manibus, i. digitis aduncatis; ipse

Edippus evolvit orbes, i. extra volvit oculos de sedibus eorum,

simul vulsos funditus ab yma radice, i. evulsit ambos oculos cum

omnibus radicibus funditus extirpatis; manus heret in vacuo, i.

consistit in concavitatibus oculorum intenta siquid eradicandum,

et fixa, s. manus in illud concavum, penitus lacerat unguibuscavos recessus, i. cava spatia ubi erant oculi, alte, i. profunde,

usque in extremas radices, et usque in sinus inanes luminum, i.

usque in ultimos angulos fovearum oculorum, que erant ‘inanes’,

i. vacue, luminibus iam extractis, que pro et, sevit frustra, quia

nichil remansit, que pro et, furit plus quam est satis, i. ultra

modum, et attollit, i. erigit, caput ad videndum siquid in luce re-

mansit, tantum est periculum lucis, i. tantum dubitat quod aliquid

luminis ei supersit, que pro et, lustra‹n›s plagas celi, i. volvens

caput versus partes celi, experitur noctem, i. tenebras, cavis orbi-bus, i. efossis oculis. Et rumpit quicquid dependet ex oculis maleeffossis, ‹s.› si alique pellicule vel nervositates dependerent circa

oculos, omnes extirpat et | fol. 111v | amputat, et ipse victor, s.

Edippus postquam sentit se ex toto cecum, conclamat, i. convo-

cat, omnes deos, s. superiores et inferiores, dicens: «en, i. ecce

videtis quid feci, precor vos, parcite patrie, i. civitati Thebarum,

et removete pestem et tribulationes quas habebant propter scelera

mea; iam ego feci iussa», que significabantur per aurispitia et an-

nuntiata per lagum, qui dixit quod gravaverat caput meum ceci-

IohannIs dE sEgarEllIs156

10 que..‘inanes’ pro lemm. hab. p || 12 plusquam || 13 caput pro eluc. hab. p; postcaput, s. fort. supplend. || 17 post oculis dist. || 20 extoto || 21 superiores] cf., infra.,p. 158, l. 4 || 24 ego pro lemm. hab. p

5

10

15

20

25

vv. 965-976

tate iuxta relationem Tyresie et Creontis. «tandem nox digna meistalamis est inventa» per me, quia sicut nocte delectabar cum

matre, nunc sum dignus nocte cecitatis, michi meis manibus ir-

rogate. «Fedus ymber, s. labefacti cruoris, rigat ora, i. polluit fa-

ciem, et caput, s. meum, lacerum, i. laceratum et effossum, vomit,i. eiicit, largum sanguinem, i. habundanter manantem et pro-

fluentem, ‹venis revulsis›, i. ex venis quas laceravi in evulsione

oculorum meorum.

Fatis agimur <v. 980> et cetera. In hoc carmine loquitur cho-

rus tenens quod dispositio superum immutabilis est et que fata

sunt evictari non possunt. dicit hoc propter Edippum, qui oraculo

Phebi fatatus erat quod interficeret patrem et matrem sibi iugali-

ter copularet, quod, conatus evitare, nequivit. Construe: nos agi-mur, i. deducimur et atthraimur, fatis, i. deorum dispositionibus

fatatis et ordinatis, credite, o homines, fatis, i. ipsis dispositioni-

bus et oraculis et responsis deorum, de quo habetis exemplum

Edippi; sollicite cure, i. sollicita cogitamina vel industrie homi-

num, non possunt mutare stamina rati fusi – tangit de illis tribus

Parcis sororibus, que disponunt vitam hominis – de quibus habes

exspositionem supra sepius –, que sunt Clotho, lachesis et an-

tropos. Cloto tenet colum cum stamine filando, i. materiam vite

hominis et si multum habet de stamine, multos dies habet vite.

lachesis trahit et filat stamina, s. deducit vitam et exagitat. an-

tropos recolligit fila, i. tempora vite hominis et secundum ordinem

suum rumpit fila et vitam hominis, quarum ordo non movetur nec

elucidatio edippi 157

3 dignus scripsi : dignū || 14 atthraimur] sic, pro attrahimur || 19-20 de...sepius] vd.Seg. eluc. Herc. f. 182 (Hafemann 42,28-43,4) || 20-21 Clotho...antropos] cf., supra,p. 94, ll. 3-4

5

10

15

20

25

vv. 977-982

tollitur. Propterea dicit ut supra. Infer quod omnia desuper pro-

cedunt et inevitabiliter accedunt temporibus ordinatis –. Construe:

Quicquid nos homines, mortale genus patimur et quicquid agi-mus (vel facimus) venit, i. procedit, ex alto, i. ex superiorum dis-

positione, ubi ordinata et causata sunt a suis principiis

immutabiliter, que pro et, colus lachesis, i. rocha illius Parce se-

cunde, que filat et disponit vitas hominum, revoluta, s. colus fi-

lando, dura manu, s. ipsius lachesis, que non flectitur pretio,

minis vel precibus, servat sua decreta, i. dispositiones eius tenet

ratas et immutabiles. omnia vadunt certo tramite, i. ordine fatato

et firmato, que pro et, primus dies dedit extremum, i. in prima die

nativitatis alicuius est prefixus ultimus; non licet deo, qui dispo-

suit, vertisse, i. mutasse, illa, s. que ordinavit, quia ipse deus, qui

omnia moveri facit, semper stabilis et immutabilis est, et quenexa, i. ligata, currunt, ad finem terminatum, suis causis, s. nexa.

ordo ratus, i. firmus et immutabilis, it, i. labitur, cuique, iuxta

suum fatum, non mobilis, s. ordo, neque mutabilis ulla prece, que

possit fieri. Multis nocet timuisse ipsum, s. ordinem vel fatum

suum, postquam fertur inevitabile: Quia credendo evitare, dam-

pnosius feruntur ad illud, sicut exemplum docet Edippi, qui

sponte subiit exilium, ut evitaret oracula Phebi de morte patris et

incestu matris et per ipsum exilium transivit et corruit in fatum.

affirmat versus sequens: Multi venere ad suum fatum dum timentfata, quia per ipsam viam qua fugere credunt ad predestinationis

finem properanter accedunt. nunc sequitur quomodo Edippus,

IohannIs dE sEgarEllIs158

4 facimus Sen. codd. | superiorum] cf., supra, p. 156, l. 21 (sed infra, p. 162, l. 3 su-perorum) || 9 sua] suae fere omnes Sen. codd. || 11 in suppl. supra l. || 13 s. suppl.supra l.

5

10

15

20

25

vv. 983-994

qui latuerat in loco privato ut liberior esset et oculos evulserat,

solus absque duce egreditur et aperit portas camere regalis, ut ve-

niat in patulum pena sua. dicit ergo: Fores sonuere, i. impulse

per Edippum, atque ipse, s. Edippus, orbus luminis, i. privatus

oculis, mollitur suum iter, i. conatur per seipsum ire, non ulloduce, i. nemine conducente.

Bene habet <v. 998> et cetera. In hoc carmine usque in finem

tragedye introducuntur Edippus, chorus et Iocasta loquentes circa

tot miserabiles casus, ut videbis, et Edippus cecus incipit loqui de

seipso. dicit: Bene habet, s. Edippus quod meruit iuxta scelera,

peractum est, s. oraculum Phebi et voluntas lagi, iuxta narratio-

nem Creontis quando Tyresia convocavit inferos, quia manu mea

placare incepi superos et inferos, cecando me ita crudeliter. Ego

persolvi iusta patri, quia merui hoc et peius propter necem patris.

iuvant tenebre, s. cecitatis, quia bene merui. tandem quis deuspacatus, i. humiliatus ex pena mea, perfundit caput, i. obtenebrat,

atra nube?, i. nigra obscuritate, si potest dari maior quam hec,

quam michi intuli, quasi dicat: libenter perferrem ad reconci-

liandum deos. Quis donat michi scelera?, s. que purgem, sicud

purgavi ista. Ego evasi diem conscium, i. lucem consciam om-

nium meorum scelerum, et amodo peccare non potero per visum,

per quem commisi alia scelera. Modo loquitur sibi, dicens: o pa-tricida, nil debes tue dextre, quia dextra tua, qua patrem interfe-

cisti, asumpsit vindictam ad quam tenebaris, evellendo | fol. 112r |

tibi oculos; lux refugit te, mediante ipsa dextra. Hic, i. talis, vul-

elucidatio edippi 159

5 mollitur] e : molitur a || 16 pacatus] mihi placatus Sen. codd. || 17 atra ex citracorr. || 23 tue bis scr. et del.

5

10

15

20

25

vv. 995-1003

tus – qualem habeo, deformem et effossum – decet edipodem, s.

me, propter tanta scelera.

C nunc chorus loquitur de Iocasta, dicens: en, s. viso Edippo

ceco et cruento, ecce, i. subito, iocasta vecors, i. perdito corde et

pulsibus, seva, s. seviens, prosiluit rapido gressu, eundo versus

virum, attonita, i. stupefacta, et furens qualis cadinea mater, s.

agave filia Cadini, mater Penthei, abstulit caput nato, s. Pentheo

– ut supra millies habuisti –, ve pro et, traxit, s. agave, sensim, i.

paulatim, ipsum caput Penthei raptum, i. mutilatum. Ipsa Iocasta

cupit alloqui afflictum, s. Edippum excecatum, que pro set, pavet,s. propter orribilictatem eius. iam pudor cessit malis, i. propter

mala Edippi. Incipit amodo ingemiscere secum tamquam mater et

non tamquam uxor, sicut ante hec mala faciebat, ita quod pudor,

s. verecundia nominandi se matrem, cessit malis.

C nunc loquitur Iocasta ad Edippum, dicens: o Edippe, quidvocem te?, plorando super doloribus tuis et meis. Vocem natum?,

s. te, sicut es? ora mea cupiunt, s. vocare te natum in ploratu meo,

plorando cecitatem tuam, set orrent, s. ora mea nominare te natum

et amplecti, propter scelera preterita, set non dubites amodo si tibi

loquor et amplector, quia deprehensum est et verum est quod esnatus, s. meus; set pudet te esse natum, s. ex me, propter sequen-

tia et, quantumcumque pudeat, verum est et sic est, et sic te vo-

cabo. dicit ergo: immitis nate, oro, s. te, i. exoro sub vocabulo

nati: «Quid fecisti? adverte ad matrem»; quo, i. in quam adver-

sam partem, avertis caput, i. subducis a me, que pro et, vacuos

IohannIs dE sEgarEllIs160

5 gressu] gradu Sen. codd. || 8 ut...habuisti] vd. supra p. 125, ll. 20-22 app. ad loc.;p. 152, ll. 20 sqq. || 16 natum] (g)natumne Sen. codd. || 18 set] vd. praef. p. 60 || 23

s. suppl. supra l.

5

10

15

20

25

vv. 1003-1012

vultus?, i. vacuatos et orbatos oculis: «Que sevitia, que ferocitas,

que intemperantia in hanc miseriam te pseducit?».

C nunc loquitur Edippus, quasi simulet se non congnoscere

matrem vel forte ex dolore et cerebro turbato non bene compre-

henderat vocem, quia tunc instanter eruerat sibi oculos tam cru-

deliter, tam inepte. dicit ergo Edippus: et quis vetat me fruitenebris?, ostendendo tantam compassionem super cecitatem

meam. Quis reddit michi oculos?, s. optando et exorando quod

videam. Estne sonus matris?, i. vox, an est matris vox? – gemi-

nat ex vehementia tristitie –, quia mater erat pars magna cecitatis

et materiam dederat scelus cum ipsa commissum.

C Modo alloquitur matrem, dicens: perdidimus operam, s.

amodo participandi verbis vel factis. Haud, i. non, est fas, illici-

tum, amplius congredi, i. de cetero communicare invicem. Va-stum mare dividat nos nephandos, propter commissa scelera, quepro et, tellus abdita, s. quecumque pars mundi remotior et secre-

tior, dirrimat, i. separet nos, et quisquis orbis sub hoc orbe, i. ad

anthipodes existens – secundum opinionem quorundam in globo

inferiori –, versus, s. orbis, in alia sydera, nobis incongnita, et‘versus’ in solem avium, s. in partes subterraneas et oppositas

nobis, per quas dicitur solem facere vias incongnitas, per quos-

dam ab occasu ad ortum; ille talis orbis sic incongnitus ferat, i.recipiat, alterum e nobis, adeo quod numquam possimus alter al-

terum revidere.

C respondet Iocasta: Fati ista, i. quem dicis et commemoras,

elucidatio edippi 161

13-14 illicitum dubit.: fort. i. licitum || 19 et] ac Sen. codd. || 20 post avium, dependetSen. codd. || 23 e] ex Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 1012-1019

est culpa, i. iniustum, quia nemo fit nocens fato: Vult dicere quod

si aliquis incurrat aliquod scelus, ad quod inevitabiliter ordina-

tione deorum fatatus erat, non est nocens in hoc, set superorum,

quorum ordinatione processit. ad quod concordat versus lucani:

“Crimen erit superis et me fecisse nocentem”. ad hoc recipiebat

Iocasta excusationem Edippi et suam, quia peccaverant ignoran-

ter et non per malitiam neque dolum.

C ad hoc respondet Edippus: o mater, iam parce verbis, s. tuis,

ulterius non loquendo, et parce auribus, s. meis, ne audiam talia

et de hoc precor te, per has reliquias, s. per membra que restant

corporis trunci, s. mei corporis mutilati et deformati per evulsio-

nem oculorum, et per inauspicatum pignus mei sanguinis, i. per

filios inadvertenter conceptos ex te, ac per omne fas nostri nomi-nis, s. quando fuisti mater et ego filius, ac per nefas nostri nomi-

nis, s. quia tu mater et uxor, et ego natus et vir: per hec omnia

sacramenta adiuravit ut non loqueretur ei mater decetero. Propter-

ea Iocasta desperans decrevit sibi penitus mortem. Ideo dicit:

age, quid torpes?, o Iocasta, cur differs mori et – postquam filius

tuus fecit hoc quod fecit ad placandum superos et inferos propter

scelus, ergo tu – sotia scelerum, recusas dare, i. pati, penas, pro

sceleribus tuis? omne decus humani iuris confusum in terra perit‹per te›, s. propter te. Tu polluisti pietatem maternam miscendo

concubitum cum filio et concipiendo ex eo; incertum est utrum

vocari debeas mater vel uxor et filius utrum vocetur filius vel vir,

et filii vestri, tibi Iocaste filii et nepotes ex filio, patri filii et fra-

IohannIs dE sEgarEllIs162

5 Crimen…nocentem] lucan. 2,288 || 18 age] anime Sen. codd. (et cf. pp. 153, l.1; 154, l. 25) || 21 in terra] incerta a : incesta e || 22 per te supplevi coll. Sen.

5

10

15

20

25

vv. 1019-1026

tres: Vide ergo, Iocasta, si genus est confusum! Ergo morere, i.

non tranquilla morte, set exige, i. eiice, nefaustum spiritum ferro,

s. vitam sceleratam conclude | fol. 112v | cruenta manu. Ego maternephanda non rependam unquam penas pares sceleribus, i. que

sufficiant meis sceleribus, etiam si ipse pater divum, i. deorum,

Iuppiter, concitans mundum, i. dirigens et commovens arbitrio

suo, iaculetur, s. in me, seva tela, i. crudelia fulmina, manu co-rusca, s. sua manu divina et radiante. Mors placet, i. deliberavi

mori, via, i. modus mortis, queratur. age[n]dum, i. ortatur se ad

mortem et filium ut interficiat eam sicut interfecit patrem; dicit

ergo: o fili mi Edippe, si es patricida, quia interfecisti patrem,

etiam comoda manum matri, ut interficias me. Hoc ultimum restatoperi, s. morti mee, s. ut rapiatur ensis, quo interficiar. nunc con-

vertitur ad ensem Edippi, qui patrem interfecit et dicit: coniunxmeus, s. lagus, iacet, s. interemptus, hoc ense (vel ferro). nunc

arguit se Iocasta, quia vocavit lagum coniugem, set debuit vo-

care socerum: hoc commemorat ut magis accendat furorem ad in-

terficiendum se. dicit ergo: Quid, i. cur, vocas lagum, haud pro

non, vero nomine? Iste est socer, non coniunx: nonne iunxi michi

iugaliter filium eius? nunc determinat includere ensem vel per

pectus vel per gulam, dicens: utrumne infi[n]gam telum meo pec-tori an imprimam ipsum telum conditum, i. infixum, patenti iu-gulo?, i. per medium gucturis. Modo intendit exsplere et dicit sibi:

Nescis eligere vulnus: o dextera, pete hunc, hunc uterum capa-cem, qui tulit, i. peperit, virum, s. Edippum filium et virum, et,

elucidatio edippi 163

2 nefaustum] sic, pro nephastum || 7 ante fulmina, fli del. || 15 ferro Sen. codd. || 18

lagum] illum Sen. codd. || 21-22 pectori] pectore plerique Sen. codd.

5

10

15

20

25

vv. 1027-1039

tulit i. peperit, natos, s. ex filio et viro peperi alios natos. hoc

dicto se per ventrem ense transegit et crudeliter interemit.

C nunc chorus loquitur Edippo, dicens: Iocasta mater iacet pe-rempta et manus que percussit immoritur vulneri, i. tam latum et

profundum vulnus intulit manus Iocaste quod subito mors occu-

pavit totum corpus. Que pro et, cruor nimius, late progrediens,

eiecit ferrum secum, propter latitudinem vulneris, quia se evisce-

raverit.

C nunc Edippus audita morte matris, complorat et increpat

Phebum, quia dicit plus fecisse quam ille predixerat. dicit ergo

Edippus: Ego compello, i. interpello, te, Phebum, deum presidemveri fatidici, i. responsorum fatalium, ego debui fatis solum pa-trem, i. fatasti me ad interficiendum solum patrem, set sum bisparicida, quia patrem et matrem interemi; ego nocens plus quamtimui, s. oracula tua, etiam interemi matrem: illa est confecta meoscelere, i. causa mei mortua est. o phebe mendax, ego superaviimpia fata.

C nunc loquitur Edippus ad se, dicens: Sequere fallaces viasgressu pavitante, i. dubitante, efferens vestigia suspensa plantis,rege noctem cecam dextra tremente – querebat precipitari –. dicit:

ingredere preceps, ponens pedes lubricos, i. prolabentes, i, [i.]

vade, o profuge; siste, s. attende ambulando, ne incidas in ma-trem, que iacet eviscerata. o quicumque fessi corpore et gravesmorbo, s. pestis incumbentis, trahitis corpora semianima, i. se-

mimortua, gaudete et relevate colla – ab omni morbo –, quia en,

IohannIs dE sEgarEllIs164

11 te] pro eluc. hab. p || 14 plus] plusque Sen. codd. || 15 s. scripsi : set | interemi]peremi Sen. codd. || 22-23 ne…matrem pro eluc. hab. p

5

10

15

20

25

vv. 1039-1054

pro ecce, fugio, exeo Thebas. Mittior status celi sequitur postterga, s. mea, quia fui causa totius huius pestis. Quisquis iacensretentat, i. querit restaurare, animam exilem, i. debilem, levis, i. al-

leviatus propter recessum meum, concipiat, i. recipiat amodo, in-vidos austus, s. annelatos actractus aeris purificati. ite, ferte opemdepositis, i. valde gravatis, quia amodo liberabuntur (vel forte in-

telligit de defunctis, ut rogetur pro eis, quia viventes amodo sunt

salvi in fuga mea). Ego recedens extraho mecum e terris, unde

recedo, vitia mortifera, s. istius pestis mor‹ti›fere. Violenta Fataet orridus tremor Morbi, que pro et, Macies et atra pestis et ra-bidus dolor, qui regnastis Thebis propter scelera mea, ite, i. ve-

nite, mecum et relinquite civitatem quam tam crudeliter obsedistis.

replicat: Ite mecum – iterum dico – venite mecum. Michi libetuti hiis ducibus, qui michi conveniunt et sicut propter facinora

mea venistis, ita mecum et cum meis facinoribus veniatis, nec op-

primatis deinceps realiter innocentem. deo gratias amen.

lutii annei senece tragedyarum quinte, que dicitur Edippus,

rudis et indigesta declaratio feliciter explicit. laudem deo et ge-

nitrici Marie virgini gloriose. Io. seg.

elucidatio edippi 165

1 ex eo || 2 s. suppl. supra l. || 3 retentat scripsi : retecitat p, ut vid. || 9 mortiferepro eluc hab. p || 16 de inceps

5

10

15

20

vv. 1054-1061

indices

INDEX LOCORUM

Loci auctorum, qui nominatim memorantur, rectis numeris signantur, obliquis ceteri.

LOCORVM

DANTES, Inf. XX, 40 . . . . . . . . . . . . . . . . .

104, 6

ISIDORUS, orig. 3,71,14 . . . . . . . . . . . . . . . . 8,8,3 . . . . . . . . . . . . . . . . . 13,21,8 . . . . . . . . . . . . . . . . 13,21,13 et 16 . . . . . . . . . . . . 17,7,2 . . . . . . . . . . . . . . . . 17,7,31 . . . . . . . . . . . . . . . . 17,7,46 . . . . . . . . . . . . . . . .

83, 7-11 81, 7-11 113,2-6 113, 8-9 81, 4-6 119, 13-15 119, 5-6

LUCANUS, 1, 205-212 . . . . . . . . . . . . . . . . 2, 288. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88, 10 162, 5

OVIDIUS, her. 1, 88. . . . . . . . . . . . . . . . . . 6, 33-36 . . . . . . . . . . . . . . . 12,143 . . . . . . . . . . . . . . . .

met. 3, 176 . . . . . . . . . . . . . . . . 3, 230 . . . . . . . . . . . . . . . . 3, 320-321. . . . . . . . . . . . . .

94, 6-7 137, 1-2 94, 6-7 138, 5 138, 11 103, 23-24

PAPIAS, s.v. Alani, p. 15b . . . . . . Antemna, p. 23b . . . . Bidens ovis, p. 41a . . . Canicula, p. 48b . . . . Caonia, p. 49a . . . . . Capulus, p. 50b . . . . Castalius, p. 55b . . . . Contus, p. 76b . . . . . Cupressus, p. 82b . . . Delphos, p. 87b . . . . Elidæ, p. 103b . . . . . Gangen, p. 131a . . . . Hecate, p. 140b . . . . Iris, p. 165a . . . . . .

119, 9-10 148, 20-21 92, 13-15 83, 7-11 135, 23-24 153, 7-8 98, 19-20 95, 2 118, 18-20 81, 7-11 103, 7-8 113, 6-8 121, 11-15 106, 2-4

Laurus, p. 175b . . . . Leo, p. 178a . . . . . . Letargus, p. 178b . . . Lituus, p. 184b . . . . . Luteus, p. 188b . . . . Lyaeus, p. 182a . . . . Manto, p. 193b. . . . . Mare, p. 194b-195a . . Mola, p. 209a . . . . . Myrtus, p. 207a . . . . Nisam, p. 221a . . . . . Ogias, p. 232b . . . . . Parnasus, p. 247b . . . Pinus, Pinnula ex. App. Quercus, pp. 279b sq. Strimen, p. 336a . . . Tilia, p. 352a . . . . Trenarus, p. 357b . . . Uber 363b . . . . . . . Zetus, p. 380b . . . . .

81, 4-6 83, 13-16 98, 23-25 136, 12 112, 16-17 116, 25 104, 9-12 90, 23 sqq. 106, 23-24 119, 7-8 111, 19-21 114, 1-2 98, 12-14 119, 13-15 118, 23 sqq. 124, 10-11 119, 5-6 95, 8-9 93, 21-22 124, 19-21

PROVERBIA MEDII AEVI . . . . . . . . . . . . . . . . . VERGILIUS, Aen. 1, 212 . . . . . . . . . . . . . . .

150, 15-16 153, 9 94, 5-6

ecl. 10,34 (vel georg. 2,190; Aen. 1,20; 203; 234; 289; 3,502; 4,627) . . . . . .

155, 8

VULGATA, thren. 3,12 . . . . . . . . . . . . . . . . 84, 22

index Locorum170

AcheROn 122,1.

AcTAeOn vd. Antheon.

AdRiAnA (pro ‘Ariadna’) 115,11 ss.;116,1.

AfRicUs 151,21.

AgAve 113,22; 115,2; 125,13; 125,13ss.; 126,2 ss.; 152,19; 152,20;160,7 s.

AgenOR 90,6-7; 122,23; 134,19;134,22.

AiAX vd. Ayas.

ALAnUs 119,9.

ALecThO 123,10.

AMAzOnes 114,20 s.

AMphiOn 124,25.

AMphyOniUs 95,13-14.

AnchiOne (perp. pro ‘Autonoe’)125,23.

AnTheOn (perp. pro ‘Actaeon’)137,13 ss.; 137,16; 138,11; 152,19;153,1.

ApOLLO 81,8 s.; 97,12 s.; 98,13 s.;100,12; 103,12; 125,9 s.

AQUiLO 124,21.

ARAbes 90,18.

ARAbiA 90,18.

ARAbicUs 90,23-24; 114,19-20.

ARAXis (pro ‘Aaraxes’) 113,8; 113,8.

ARchAdiUs 114,14.

ARchAs 114,15.

ARcTOs vd. Arthos.

ARies 100,21.

ARMeniA 113,9.

ARpie 152,12.

ARThOs (pro ‘Arctos’) 116,18; 116,19.

ARThOUs 124,9.

AssiRiA 113,9.

AThene 149,23.

ATheniensis 150,3.

A(n)TROpOs 94,4; 157,21.

AUcTORide (perp. pro ‘Autonoe’)137,13.

AUgUsTUs (mensis) 83,13.

AUsTeR 127,2-3.

Autonoe vd. Anchione, Auctoride.

AyAs (pro ‘Aiax’) 103,1 ss.

bAche vel bAcce 125,18; 125,19;126,3.

bAches (adi.) 90,11 bis.

bAchiUs vel bAchicUs 93,24.

bAc(c)hUs 90,12 s.; 93,25; 94,2;102,21; 106,10; 111,7 ss.; 111,10s.; 112,1 ss.; 113,22 s.; 114,2 ss.;115,9; 115,11 ss.; 116,1 ss.; 116,10;121,5; 125,18 ss.; 126,5 s.; 152,21s.

bAssARides 113,17.

bisTOniA 124,11.

bOeTes 114,14-15.

indeX nOMinUM QUAe in SeGAreLLiSeLucidATione ediPPi OccURRUnT

obliquis litteris signantur pagina et linea nominum quae ad Senecae lemmata spectant. de nominibus personarum, quae in tragoedia primas partes agunt, nullam mentionem

fecimus. nomen quod in eadem pagina saepius occurrit, ss. notavimus.

bOeTiA 98,19; 135,13.

bOeTiUs 129,25; 135,17.

bOReAs 114,10.

cAdineUs (pro ‘cadmeus’) 82,7;95,10; 99,7; 113,23; 137,13; 160,6.

cAdinUs (pro ‘cadmus’) 82,7; 95,12;115,3; 122,22 s.; 123,2 s.; 134,19s.; 135,4-5 ss.; 137,2.

cadmeus, cadmus vd. cadineus, ca-dinus.

cALAgiAs 124,20.

cALisTO 114,6.

cAnis (canicula) 83,5; 83,9.

cAOn 135,23.

c(h)AOniUs 135,22; 135,23.

cAROn vel cheROn 91,24; 94,21; 95,3s.

cAsTAL(L)iUs 98,18; 102,15; 102,16;123,1; 134,25; 135,6.

cedAcUs (corrupt.) 114,8.

ceRbeRUs 95,7; 120,20; 122,5.

ceRes 84,2; 84,12.

chiOs 115,12.

chRisTUs 77,2.

cLOThO vel cLOcTO 94,3; 157,20.

cORinThiUs 77,18; 78,25; 101,22;140,7 s.; 140,8 ss.; 144,16; 145,6;146,21.

cORinThUs 143,19.

cOROnA 115,23.

cReO(n) 78,14; 96,16 ss.; 96,18 s.;97,9 ss.; 98,1 ss.; 100,4 ss.; 102,11s.; 111,2 s.; 111,3; 117,2 ss.; 118,1ss; 122,9 ss.; 126,13; 128,22; 129,5ss.; 130,2 ss.; 131,4 ss.; 132,23;133,7 ss.; 134,1 ss.; 138,15-16;157,1; 159,12.

cReTensis 149,5 s.

cUpidO 116,3 s.; 116,4 bis.

cyceROn vel cycheROn vel chyce-ROn 77,16; 98,14; 114,25; 126,1;142,7; 144,24 s.; 145,2; 148,2;152,14.

cyRA vel ciRA 98,13; 102,23.

cyReUs 102,2.

dAnTes 104,5.

dAnUbiUs 119,10.

dedALUs 149,7 ss.; 150,2 ss.; 150,11.

deLphicUs vel deLficUs 81,2 ss.;81,8; 97,12; 102,2; 141,11.

deLphOs 81,7-8; 141,13.

deUs 165,16.

dionysus vd. dyonisius; dirce vd.dyrce.

dis 110,19; 121,21; 123,22; 138,25.

dOLOR 128,13; 165,10.

dOMinUs 79,13.

dyAnA 116,17; 125,9; 137,22; 138,1s.

dyOnisiUs 111,20.

dyRce (fons) 95,11; 99,10; 123,1;135,8.

dyRceUs 118,13; 118,14-15; 122,17;122,18; 135,3.

echATe 121,11; 121,15.

edOnipOde (corrupt.) 113,18.

egeUM (mare) 101,24; 115,10.

egipTUs 124,10.

eLenA 121,13.

eLenUs 135,24.

eLicOn 98,14.

eLicOnAUs (pro ‘Heliconius’) 98,20.

eLis 103,7; 103,7 s.

eMpALAniUs (perp. pro ‘eupalamus’)150,4.

eOLUs 103,4.

eOUs 90,15; 105,11; 112,21.

epiRUs 135,23.

(h)eRebUs 94,7; 110,17; 112,5;117,23.

eRinis 123,10; 128,1.

espeRUs 136,22 s.

eThA vel OeTA 124,1; 124,1.

eThiOcLes 147,12.

eupalamus vd. empalanius.

eUROpA 119,10.

eUROpA (filia Agenoris) 122,23;134,20.

eXpeROis (pro ‘Hesperius’) 136,22.

index nominum 172

fLegeT(h)On 94,10; 94,13.fOcis 102,20; 102,20; 139,6.fORTUnA 80,17; 87,4; 140,12; 153,4;

153,5.fURie 123,10; 128,1. fUROR 123,11.

gAngARUs 113,4.gAnges 113,1; 113,2.geLOnes (corrupt.) 114,19.gigAnTes 87,11; 124,19.gnOsiUs 149,5; 150,6.gnOsiUs (pro ‘Gnosus’) 149,6.gOMORRA 94,15.gOThi 114,11.gReciA 103,8; 124,11. gRecUs 103,8; 119,8; 124,24.

hecate vd. echate; hel- vd. el-heRcULes 83,14; 137,9.heRcULeUs 137,9.

heRMiO 115,5; 123,8.hesper- vd. exper-.hybla vd. ibra.

iAcUs vel iAchUs vel yAcUs 93,25;113,24; 114,2.

iAsOn 124,21; 137,1.ibRA (perp. pro ‘Hybla’) 124,1.india vd. yndia; indus vd. yndus.ino vd. ynche.iOcUs 116,4.ionium vd. yonium. iris vd. yris.ismenis vd. ysmeris.ismenos vd. ysmenos; isthmon vd.

ysmon.iULiUs (mensis) 83,7 s.iUnO 103,17; 106,3 s.; 112,2 ss.,

115,9.iUppiTeR 100,19; 103,21 s.; 114,15 s.,

116,8; 122,24; 124,20; 125,8;134,20; 134,20-21; 163,6.

LAbOR 128,13.

LAchesis vel LATesis 94,3-4; 157, 20s.; 158,6; 158,8.

LAgUs 77,12; 78,5 ss.; 79,1; 81,1;97,18 ss.; 97,20; 99,12; 101,7;101,7; 102,3 ss.; 103,10; 110,9 s.;117,3; 124,16; 126,6; 126,11 s.;128,21; 129,25; 138,18; 139,3 ss.;140,3; 144,23; 148,4; 156,25;159,11; 163,15 s.; 163,18.

LApdAcide 134,13.LApdAcUs 134,13.LARes 101,10.LATOnA 125,7-8 s.LesbiUs 115,20.LeTe 91,20 s.; 91,23.LeTheyUs 98,20-21 s.

LeTUM 128,12.LibeR (deus) 98,13; 111,20.LibicUs 151,21.LieUs vel LyeUs 116,24; 116,24.LOMbARdiA 104,11.LUcAnUs (m. Annaeus) 88,10; 162,4.LUcifeR 116,16; 136,20; 135,20 ss.LUcTUs 123,13; 128,12.LUnA 83,22; 101,1; 116,15.Lyaeus vd. Lieus.

MAcies 165,10.MAnes 78,19; 91,14; 117,3; 118,13;

119,25; 120,18 bis; 121,8; 121,10;123,22.

MAnThO 103,15; 104,9 s.; 105,8 ss.;106,5; 107,3 ss.; 123,19.

MAnTUA 104,11-12.MARiA 77,2; 165,20. MARs 95,12; 102,12; 123,4; 128,6;

136,19.MARTiUs 115,4; 122,17; 123,2; 135,1-

2; 136,4 ss.MAvORs 87,9.MegeRA 123,10.MeneLAUs 121,12.MeOThis 114,12.MeROp(p)e 77,19; 78,25; 86,20;

102,6; 129,15; 141,15; 141,21 s.;142,1.

index nominum 173

MethaMorfoseos vel de transfor-Matis (Metamorphoseon libri)103,19; 138,4-5;

Metus 123,17.

Minerva 150,5.

Minotaurus 149,11 bis.

Molosia 136,1.

Molosius (pro ‘Molossus’) 136,1.

Morbus 123,14; 165,10.

Mors 91,11; 128,13; 153,3; 153,4;163,8.

Muse 98,19; 102,16.

Mynos vel Minos 115,11; 116,2;149,5 s.

nasos 115,9.

natura 81,20; 154,3; 154,7-8.

neMeus 83,12; 83,14.

neptunus 101,2; 101,23.

nereus 116,18.

nicholaus 77,9.

nilus 113,6 s.; 124,9; 124,10.

nisa 98,1; 102,23; 111,19.

nitellius (pro ‘Nyctelius’) 115,15.

nyobe 125,2 ss.

nyseus 111,18.

occeanus 116,14.

oelius (perp. pro ‘Olenius’) 103,1.

oeta vd. etha.

ogias 114,1; 122,20.

ogigius vel egigius (pro ‘Ogygius’)113,25; 122,19.

olenius vd. oelius.

ophionius 115,1; 115,7.

ophyaltes 124,19.

orror 123,12.

ovidius (P. Ovidius Naso) 94,6;103,18; 137,1; 138,4.

oyleus vel oleus 103,1 s.

padus 113,6.

pangeus 113,19.

paphius 119,6.

parca -e 94,3; 157,19; 158,6.

parcia (pro ‘Parthia’) 113,9.

parMa 77,5.

parnasus 98,10; 98,12 s.; 102,22.

parti 90,20.

passiphe 116,2; 149,10.

pegaseus 98,20.

pent(h)eus 113,24; 115,1; 125,14 ss.;125,15; 126,19; 152,21; 153,1;160,7 ss.

persicus 90,24.

pestis 165,10.

phebe 101,1.

phebeius 103,13.

phebus 77,13; 81,4 s.; 81,15; 82,15;82,15; 83,22; 86,20; 89,25; 89,25;91,2; 97,13; 97,25; 98,4 s.; 98,5s.; 99,1 s.; 99,2 ss.; 100,13; 102,1;103,14; 104,17 s.; 104,18 s.;111,13; 115,24; 119,11 s.; 135,12;141,11 s.; 148,1; 151,16; 157,12;158,21; 159,11; 164,10 s.; 164,16.

phedra 115,12-13.

phison 113,2-3.

phlegethon vd. fleget(h)on.

phoceus 139,6.

phocis vd. focis.

phorbas vel forbas vel phorbius

144,15; 144,22; 145,1 ss.; 146,6ss.

pindus 113,20; 113,20.

pirrus 136,1.

plato (philosophus) 91,25; 92,3.

pluto 101,5; 110,14; 120,18; 146,24.

polibus 77,19; 80,20; 80,25; 81,18;86,19; 101,21; 102,6-7 s.; 129,16s.; 140,9; 140,11; 143,13 s.; 144,8 s.

polinices 147,12-13.

priaMus 135,24.

proserpina 121,11.

rubruM (mare) 90,23 s.

scite 114,10.

scitia 114,13.

sciticus 113,7.

segarellis 77,5; 165,20.

INDEX NOMINUM 174

seMeLe 113,25; 126,4.

senecA (L. Annaeus) 165,17.

senecTUs 123,16.

sepTeMbeR 83,8.

sibiLLA 81,8 s.; 98,21; 102,2.

siLLenUs 113,12; 113,13.

siLvAnUs 118,19.

sissiphUs 103,3.

sOdOMA 94,15.

sOdOMi 94,14-15.

sOdOMiUs (perp. pro ‘Sidonius’)94,13.

sOL 79,24; 80,1; 91,2; 100,20; 101,2.

spinX 87,12; 87,13 s.; 88,10 s.; 89,14;89,15 ss.; 127,20.

sTigiUs 126,11.

sTiMphALides 152,12.

sTiX 94,11; 110,21; 111,9.

sTRiMOn 124,7; 124,10.

sUpeRi 85,23; 86,3; 105,10; 110,7;117,9; 121,21; 124,20; 138,17;140,17; 147,22; 157,10; 158,4;159,13; 162,3 ss.

sydOn vel sydOniA 134,21; 135,8 s.

sydOniUs 90,7; 122,23; 134,19;135,7.

TAbes 128,13.

Taenarius vd. Trenareus; vd. Taenarusvd. Trenerus.

TAnTALis 125,2.

TAnTALUs 125,2.

TARTARA 95,9; 146,25; 147,1.

TARTAReUs 94,7-8.

TAURUs 83,10; 100,21.

TeRRA 137,5.

ThebAe 77,12; 78,21; 82,8; 83,20;89,10 s.; 89,23; 90,9; 95,15; 99,7;99,11 s.; 101,19; 102,1; 104,10;111,25; 114,2 s.; 115,2 s.; 117,11;118,12; 122,20 s.; 123,4 s.; 125,21;126,6 ss.; 126,22; 129,24; 130,1 s.;130,5; 134,15 ss.; 135,1 ss.; 137,8;137,9; 139,4; 139,5 s.; 143,13 s.;153,25; 156,22; 165,1 s.

ThebAnUs 82,7; 86,11; 90,3-4 ss.;

94,18; 95,14; 97,19; 99,8; 100,18;111,7 s.; 1113,23; 116,23; 122,14s.; 125,1-2; 128,6 ss.; 134,13 s.;147,5 s.

ThebAys (Phoenissae) 77,10.

TheLAMOniUs 103,2.

ThesALiA 98,12; 113,20; 124,1.

TheseUs 115,12 s.

ThesifOne 123,10.

TiTAn 83,4; 83,12.

TReiiciUs (pro ‘Threicius’) 113,19.

TRenAReUs (pro ‘Taenarius’) 95,8.

TReneRUs (pro ‘Taenarus’) 95,8.

TROiAnUs 81,9.

TyResiAs 78,19 s.; 103,12 ss.; 103,12;104,5 ss.; 105,10 ss.; 106,5 s.;107,6 ss.; 109,25; 110,3 ss.; 111,4s.; 117,2; 118,13; 119,25; 120,1 ss.;121,18; 123,19; 124,13; 126,11;128,21-22; 130,1 ss.; 133,5;138,16; 148,6; 157,1; 159,12.

TyRiUs 112,9; 135,8.

TyRUs 135 bis.

URsA 114,19; 116,19 s.

veneTie 104,11.

viRgiLiUs (P. Vergilius maro) 94,5;155,8.

ycAReUs 150,1-2 s.

ycARUs 149,7 s.; 150,1-2 ss.

ynche (perp. pro ‘ino’) 125,23.

yndiA vel indiA vel indyA 90,12 ss.;105,12; 111,21; 113,3.

yndUs 90,14; 91,4.

yOniUM (mare) 101,24; 124,4.

yRis 105,23; 106,2 s.

ysMenOs 83,19.

ysMeRis (pro ‘ismenis’) 99,11.

ysMOn (pro ‘isthmon’) 101,25.

yTALiA 104,10; 115,7.

zephiRUs 83,3; 119,12; 148,19.

zeTUs 124,16; 124,19 ss.

index nominum 175

indice geneRALe

pResenTAziOne

di Luigi Piacente 5

inTROdUziOne 7

i.1. giovanni segarelli: un vir Heliconius costretto alla cura forensis, 7i.2. gli scritti inediti di segarelli, 17ii.1. commento alle tragedie di seneca: il Parisinus Latinus 10313, 21ii.2. La circolazione delle tragedie, gli altri commenti e l’elucidatio, 25ii.3. rudis et indigesta declaratio: l’esegesi secondo un ‘protocollo’, 29ii.4. Lo ‘scrittoio’ di segarelli: le fonti materiali e l’immaginario, 36ii.5. il seneca di segarelli e l’ombra di un correttore, 44ii.6. criteri ecdotici, 60

bibLiOgRAfiA 67

compendia 73

scriptores laudati 74

iOhAnnes de segAReLLis. eLucidATio ediPPi 75

sigla codicum 76

index locorum 169

index nominum 171

finito di stampare da ARTi gRAfiche fAviA sRL in Modugnoper conto di edipUgLiA sRL, bari-s.spirito

Volumi pubblicati nella stessa collana

1. M. Massaro, Epigrafia metrica latina di età repubblicana, Bari 1992, pp.XXX-208, € 15,50.

2. a. Luisi, Popoli dell’Africa mediterranea in età romana, Bari 1994, pp. Viii-100, € 10,30.

3. Pertransierunt benefaciendo. In memoria di Demetrio e Meluta Marin, a curadi D. LassanDro, Bari 1995, pp. 320, € 20,60.

4. V. recchia, Gregorio Magno papa ed esegeta biblico, Bari 1996, pp. XXXViii-840 (esaurito).

5. G. Micunco, Praesentia numina. Catullo e il “Dio vicino”, Bari 1996, pp. 102,€ 10,30.

6. a. Luisi, Il rombo e la vestale (Giovenale, satira iV), Bari 1998, pp. 172, €15,50 (edipuglia - Bari).

7. n. Biffi, L’Africa di Strabone, Bari 1999, pp. 450, € 20,60.8. D. LassanDro, sacratissimus imperator. L’immagine del princeps nell’oratoria

tardoantica, Bari 2000, pp. 166 (edipuglia - Bari) (esaurito).9. Romanità orientale e Italia meridionale dall’Antichità al Medioevo. Paralleli

storici e culturali, atti del secondo convegno di studi italo-romeno, a cura dis. santelia, Bari 2000, pp. 264, € 20,60 (edipuglia - Bari).

10. L. ceccareLLi, L’eroe e il suo limite. Responsabilità personale e valutazioneetica nell’Iliade, Bari 2001, pp. 112, € 12,90 (edipuglia - Bari).

11. n. Biffi, L’indiké di Arriano. introduzione, testo, traduzione e commento, Bari2000, pp. 261, € 18,00 (edipuglia - Bari).

12. cLauDii cLauDiani, Carmina Minora, introduzione, traduzione e commento acura di M. L. ricci, Bari 2001, pp. 340, € 20,60 (edipuglia - Bari).

13. a. Luisi, Il perdono negato. Ovidio e la corrente filoantoniana, Bari 2001, pp.180, € 15,50 (edipuglia - Bari).

14. senofonte, Ipparchico. Manuale per il comandante di cavalleria. introduzione,traduzione e note a cura di c. Petrocelli, Bari 2001, pp. 258, € 15,50 (edipu-glia - Bari).

15. Battista Guarini, La didattica del greco e del latino. De ordine docendi ac stu-dendi e altri scritti, a cura di L. Piacente, Bari 2002, pp. 260, € 18,00 (edipu-glia - Bari).

16. siDonio aPoLLinare, Carme 24. Propempticon ad libellum, introduzione, tra-duzione e commento a cura di s. santelia, Bari 2002, pp. 168, € 15,00 (edi-puglia - Bari).

17. a. Luisi - n. f. Berrino, Culpa Silenda. Le elegie dell’error ovidiano, Bari2002, pp. 248, € 17,00 (edipuglia - Bari).

18. r. Perna, Poeti latini di Puglia (Livio Andronico, Orazio e altri scritti), a curadi a. conte e L. Piacente, Bari 2002, pp. 280, € 20,00 (edipuglia - Bari).

19. n. Biffi, Il Medio Oriente di Strabone, Bari 2002, pp. 352, € 18,00 (edipuglia- Bari).

20. V. recchia, Lettera e profezia nell'esegesi di Gregorio Magno, Bari 2003, pp.160, € 18,00 (edipuglia - Bari).

21. Italia e Romania. Storia, Cultura e Civiltà a confronto. atti del iV convegno distudi italo-romeno, a cura di s. santelia, Bari 2004, pp. 274, ill. b/n, € 20,00(edipuglia - Bari).

22. Nicola TreveT, Commento alla Phaedra di Seneca, a cura di M. chiabò, Bari2004, pp. 132, € 15,00 (edipuglia - Bari).

23. Nicola TreveT, Commento alla Medea di Seneca, a cura di l. roberti, Bari2004, pp. 132, € 15,00 (edipuglia - Bari).

24. D. alTaMura, Scripta Latina, a cura di D. lassandro, Bari 2004, pp. 214, €18,00 (edipuglia - Bari).

25. M. T. SBleNDorio cuguSi, L’uso stilistico dei composti nominali nei carminalatina epigraphica, Bari 2005, pp. 144, € 18,00 (edipuglia - Bari).

26. N. Biffi, L’Estremo Oriente di Strabone, Bari 2005, pp. 331, € 18,00 (edipu-glia - Bari).

27. l. SPeDicaTo, La mia passione: il mondo antico. Saggi su autori greci e latini,a cura di S. cagnazzi, Bari 2006, pp. 208, € 20,00 (edipuglia - Bari).

28. STraBoNe Di aMaSea, Magna Grecia e dintorni (Geografia, 5,4,3-6,3,11), in-troduzione, traduzione, testo e commento a cura di N. Biffi, Bari 2006, pp. 327,€ 18,00 (edipuglia - Bari).

29. g. BreScia, La sfida impossibile. Ps. Quint. Declamazioni minori 317, intro-duzione, traduzione e commento, Bari 2006, pp. 181, € 20,00 (edipuglia - Bari).

30. a. luiSi, Lettera ai posteri. Ovidio, Tristia 4, 10, Bari 2006, pp. 247, € 25,00(edipuglia - Bari).

31. Nicola TreveT, Commento alle Phoenissae di Seneca, edizione critica a cura diP. Mascoli, Bari 2007, pp. 136, € 20,00 (edipuglia - Bari).

32. e. Migliario, Retorica e storia. Una lettura delle Suasoriae di Seneca padre,Bari 2007, pp. 192, € 25,00 (edipuglia - Bari).

33. BloSSi aeM. DracoNTi, Orestis Tragoedia, edizione critica a cura di a. grillone,Bari 2008, pp. 224, € 30,00 (edipuglia - Bari).

34. aDoMNaNo Di ioNa, I luoghi santi, a cura di M. guagnano, Bari 2008, pp. 286,€ 30,00 (edipuglia - Bari).

35. Nicola TreveT, Commento all’oedipus di Seneca, edizione critica a cura di a.lagioia, Bari 2008, pp. 190, € 20,00 (edipuglia - Bari).

36. a. luiSi - N. f. BerriNo, carmen et error nel bimillenario dell’esilio di Ovidio,Bari 2008, pp. 170, € 20,00 (edipuglia - Bari).

37. N. Biffi, L’Anatolia meridionale in Strabone, Bari 2009, pp. 376, € 30,00 (edi-puglia - Bari).

38. a. luiSi - N. f. BerriNo, L’ironia di Ovidio verso Livia e Tiberio, Bari 2010,pp. 114, € 20,00 (edipuglia - Bari).

39. P. MaScoli, Gli Apollinari. per la storia di una famiglia tardoantica, Bari 2010,pp. 168, € 24,00 (edipuglia - Bari).

40. iohaNNeS De SegarelliS, Elucidatio tragoediarum Senecae. Thebais seu phoe-nissae, edizione critica a cura di P. Mascoli, Bari 2011, pp. 152, € 24,00 (edi-puglia - Bari).

41. Maria i. caMPaNale, Ai confini del Medioevo scientifico. Il De montium ori-gine di Valerio Faenzi, Bari 2012, pp. 264, € 30,00 (edipuglia - Bari).