Η επαρχία Σητείας στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής...

mdash 451 mdash

ΗΛΙΑΣ ΚΟΛΟΒΟΣ

Η επαρχία της Σητείας

στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας

Προκαταρκτικές παρατηρήσεις με βάση

τις οθωμανικές φορολογικές απογραφές

Στα πρώτα χρόνια του Κρητικού Πολέμου αλλά και αμέσως μετά

την παράδοση του Χάνδακα η οθωμανική διοίκηση στην Κρήτη διε-

νέργησε δύο μεγάλες φορολογικές απογραφές1 τα κατάστιχα των

οποίων φυλάσσονται στο Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας

(Başbakanlık Osmanlı Arşivi) στην Κωνσταντινούπολη2 Από την

απογραφή που έκανε το έτος 1650 ο Μεχμέτ Πασά μπεϊλέρμπεης

των Χανίων και ταυτόχρονα ντεφτερντάρ επικεφαλής δηλαδή της

δημοσιονομικής διοίκησης της Κρήτης με φιρμάνι του σουλτάνου

προέκυψαν δύο κατάστιχα αναλυτικό και συνοπτικό που καλύ-

πτουν το σύνολο των κατακτημένων περιοχών της Κρήτης (ΤΤ 820

και ΤΤ 785 αντίστοιχα Guumllsoy 2004 xxi) Στο αναλυτικό κατάστιχο

έχει εντοπιστεί ο ασχολίαστος μέχρι πρόσφατα πρώτος κανουναμές

της Κρήτης με βάση τον οποίο οι πρόσοδοι στο νησί διανεμήθηκαν

Επίκουρος καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας στο Τμήμα ΙστορίαςndashΑρχαιολογί-

ας του Πανεπιστημίου Κρήτης συνεργάτης Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπου-

δών ΙΤΕ Πανεπιστημιούπολη Γάλλου 741 00 Ρέθυμνο

E-mail kolovosphluocgr

1 Για τις οθωμανικές φορολογικές απογραφές (tahrir) βλ γενικά İnalcık 1994

132ndash42

2 Βλ Greene 2000 23ndash25 (και ελληνική μετάφραση 72ndash74) Τα κατάστιχα των

πρώτων απογραφών που διενεργήθηκαν πριν από το έτος 1650 δεν έχουν

εντοπιστεί Βλ Guumllsoy 2004 xxndashxxi και 45 Πρβλ Adıyeke ndash Adıyeke ndash Balta

2001 332ndash33

10ο ΔιεθνΚρητΣυν B1 (Χανιά 2010) 451ndash472

mdash 452 mdash

σε χάσια του σουλτάνου και του μπεϊλέρμπεη (του γενικού διοικη-

τή της Κρήτης) βακούφια μούλκια ζιαμέτια και τιμάρια και καθο-

ρίστηκαν οι φορολογικές υποχρεώσεις των ραγιάδων3 Αμέσως μετά

την κατάκτηση του Χάνδακα τα έτη 1670 και 1671 ο Κιοπρουλού-

ζαντέ Φαζίλ Αχμέτ Πασά διέταξε τον Ντεφτερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ

Εφέντη γραμματέα των γενίτσαρων της υψηλής πύλης να γίνει μια

νέα απογραφή με βάση το νέο δεύτερο κανουναμέ της Κρήτης που

δημοσιεύτηκε τότε Από την απογραφή προέκυψαν δύο μεγάλα ανα-

λυτικά κατάστιχα για τις επαρχίες του Χάνδακα και της Σητείας το

ένα και για τις επαρχίες των Χανίων και του Ρεθύμνου το άλλο (ΤΤ

825 και ΤΤ 822 αντίστοιχα Guumllsoy 2004 xxiindashxxiii το κατάστιχο

του Ρεθύμνου δημοσίευσαν πρόσφατα οι Μπαλτά ndash Oğuz 2007)

Στο πρώτο δημοσιεύεται ο νέος κανουναμές της Κρήτης με βάση

τον οποίο οι φορολογικές πρόσοδοι της Κρήτης καταμετρήθηκαν

με βάση ένα νέο σύστημα το οποίο στηριζόταν στην έκταση και την

εκτίμηση της παραγωγικότητας των γαιών για τον υπολογισμό του

φόρου και όχι πλέον στην εκτίμηση της παραγωγικής δυνατότητας

των ραγιάδων4 Με βάση την ίδια απογραφή προέκυψε ένα συνο-

πτικό κατάστιχο στο οποίο καταγράφονται τα χάσια του σουλτά-

νου του μπεϊλέρμπεη της Κρήτης και των σαντζακμπέηδων καθώς

και τα τιμάρια των φρουρών στα κάστρα του νησιού (ΤΤ 801 Guumll-

soy 2004 xxiii) Έχει σωθεί τέλος και το κατάστιχο του κεφαλικού

φόρου των μη μουσουλμάνων (ΤΤ 980 Guumllsoy 2004 xxiiindashxxiv)

3 Guumllsoy 2004 xxindashxxii Έκδοση του κανουναμέ στις σελ 315ndash17 Πρβλ Tukin

1945 163ndash206 όπου δημοσιεύεται πανομοιότυπο του κανουναμέ από το κατά-

στιχο ΤΤ 820 (πίν 39ndash40) ωστόσο ο συγγραφέας το χρονολογεί λανθασμένα

μετά την παράδοση του Χάνδακα (σελ 197ndash98 υποσημ 127 και 128)

4 Εκδόσεις του κανουναμέ Barkan 1943 350ndash53 Guumllsoy 2004 318ndash20 Ελληνι-

κή μετάφραση από το αντίγραφο στο κατάστιχο του καδή του Χάνδακα Σταυ-

ρινίδης 1975 307ndash11 Περίληψη στα ελληνικά Καραντζίκου amp Φωτεινού 2003

μθ΄ndashνβ΄ και 127ndash28 Βλ για τον κανουναμέ και τις ιδιαιτερότητές του Greene

1996 25ndash29 Greene 2000 25ndash29 (ελληνική μετάφραση 74ndash81) Guumllsoy 2001

183ndash204 Veinstein 2004 103ndash04 Ο καθηγητής Veinstein στο συμπόσιο του

Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών

με θέμα την Κρήτη (2006) έκανε ανακοίνωση με αντικείμενο τη συγκριτική

μελέτη των δύο κανουναμέδων της Κρήτης καθώς και των ειδικών νομοθετη-

μάτων για τους τελωνειακούς δασμούς (Veinstein 2008)


mdash 453 mdash

Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζονται τα δεδομένα για την επαρ-

χία της Σητείας η οποία αποτελούσε έναν από τους τέσσερεις ναχι-

γέδες (μικρότερες επαρχίες) του ομώνυμου σαντζακιού (μεγαλύτε-

ρης επαρχίας)5 Στο σαντζάκι της Σητείας υπάγονταν στα 1650 τέσ-

σερεις ναχιγέδες της Σητείας της Ιεράπετρας του Μεραμπέλου και

του Ρίζου Στα 167071 στη Σητεία υπαγόταν επίσης ο ναχιγές του

Λασιθίου ο οποίος στα 1650 είχε υπαχθεί στο σαντζάκι της Κάντιας

(Ηρακλείου)

Σύμφωνα με το κατάστιχο του 1650 στην επαρχία (ναχιγέ) της

Σητείας (η πόλη δεν είχε κατακτηθεί ακόμα) υπάγονταν 48 χωριά

στα οποία καταγράφηκε ένα σύνολο 1486 φορολογικών νοικοκυ-

ριών (hane) και επιπλέον 365 άγαμοι νέοι (sabi) συνολικά 1851 ενή-

λικοι άνδρες6 Στα 167071 καταγράφηκαν στο κατάστιχο 51 χωριά

μαζί με τα μετόχια τους στην επαρχία της Σητείας Λόγω του γεγο-

νότος ότι με βάση το σύστημα που εισήγαγε ο νέος κανουναμές της

Κρήτης οι φορολογικές πρόσοδοι υπολογίζονταν πλέον με βάση την

έκταση των γαιών στο κατάστιχο δεν καταχωρίστηκαν οι κάτοικοι

των χωριών αλλά οι γαίες τους συνεπώς δεν μπορούμε να προβού-

με απευθείας σε συγκρίσεις με τα δεδομένα του 1650 ή με τη βενε-

τική απογραφή του Καστροφύλακα (μπορούμε να καταμετρήσου-

με τους κατόχους των κλήρων που καταγράφονται μουσουλμάνους

ή χριστιανούς επιχειρώντας ταυτίσεις μεταξύ τους ωστόσο και σε

αυτή την περίπτωση ακόμα δε θα φτάσουμε στον ακριβή αριθμό των

κατοίκων)7 Στο κατάστιχο του κεφαλικού φόρου της ίδιας απογρα-

φής καταγράφηκαν 46 χωριά και συνολικά 891 φορολογικά υπεύθυ-

νοι καθώς παρατηρείται ότι σε σύγκριση με τα δεδομένα του 1650 ο

5 Για τη διοικητική οργάνωση της Κρήτης μετά την οθωμανική κατάκτηση βλ

Guumllsoy 2004 225ndash27 Το έναυσμα για την παρούσα έρευνα δόθηκε από τους

συναδέλφους και φίλους αρχαιολόγους Στέλλα Χρυσουλάκη και Λεωνίδα

Βοκοτόπουλο οι οποίοι με laquoμύησανraquo στη γεωγραφία και την ιστορία της περι-

οχής της Σητείας τους ευχαριστώ και από αυτή τη θέση

6 ΤΤ 820 51ndash52 95ndash96 και 612ndash627 Πρβλ Guumllsoy Giritrsquoin fethi 277

7 Η Greene (2000 53) (ελληνική μετάφραση 110) συγχέει τον αριθμό των κατό-

χων γης με τον αριθμό των κλήρων τους για να φτάσουμε στον αριθμό των

κατόχων γης θα πρέπει να γίνουν ταυτίσεις μεταξύ τους

Η ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΣΗΤΕΙΑΣ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

mdash 454 mdash

αριθμός των φορολογικά υπεύθυνων ενήλικων ανδρών έχει μειωθεί

κατά το ήμισυ και δεν έχουμε στοιχεία για πληθυσμιακή μείωση στην

επαρχία για την περίοδο αυτή μια υπόθεση που μπορεί να γίνει είναι

ότι οι απογραφείς μείωσαν κατά το ήμισυ τη φορολογική υποχρέω-

ση για τον κεφαλικό φόρο στη Σητεία8 Σε κάθε περίπτωση τα παρα-

πάνω στοιχεία [Πίν 1] εμπλουτίζουν την πληροφόρησή μας για την

κατοίκηση σε σχέση με τα στοιχεία που έχει δημοσιεύσει (με βάση

την καταχώριση του καταστίχου του κεφαλικού φόρου στα ιεροδικα-

στικά κατάστιχα του Χάνδακα) ο αείμνηστος Σταυρινίδης (Σταυρινί-

δης 1976 113ndash38) και έχει μελετήσει πρόσφατα με ιδιαίτερη προσοχή

στη διατριβή του ο Νίκος Ανδριώτης (Ανδριώτης 2006)

Με βάση την απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα (1583) στην

επαρχία Σητείας κατοικούσαν 13610 κάτοικοι και 98 παπάδες σε

55 οικισμούς (Σπανάκης 1991 708) Ο μεγαλύτερος οικισμός ήταν

η ίδια η Σητεία με 1391 κατοίκους Όπως είναι γνωστό το 1651 η

πόλη με απόφαση του στρατηγού Mocenigo κατεδαφίστηκε και οι

κάτοικοί της μεταφέρθηκαν στον Χάνδακα (Σπανάκης 1991 706)

Οι Οθωμανοί όπως προκύπτει κατέλαβαν το ίδιο έτος την περιο-

χή της πόλης μετά την αποχώρηση των Βενετών σύμφωνα με οθω-

μανικές ιστοριογραφικές πηγές το νέο της κατάληψης του κάστρου

έφτασε στην Κωνσταντινούπολη στις 9 Ιουνίου 1651 (Guumllsoy 2004

68 υποσημ 122)9 Σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπί το έτος 1077

(166667) ο Φαζίλ Αχμέτ Πασά Κιοπρουλού με τον ερχομό του

στην Κρήτη για να επιτύχει την κατάληψη του Χάνδακα διέτα-

ξε τον Ανκεμπούτ Αχμέτ Πασά τον επικεφαλής τότε της εκστρα-

τείας (1661ndash66) να επισκευάσει το κάστρο όπως και μια σειρά 260

καστελιών στο νησί στα οποία θα τοποθετούνταν ραγιάδες σε βάρ-

διες ώστε να ειδοποιούν μέσω φρυκτωριών για την εμφάνιση εχθρι-

κών πλοίων Τότε σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπί ανοικοδομή-

8 Guumllsoy 2004 277ndash78 Πρβλ Σταυρινίδης 1976 131ndash33 όπου αναφέρονται 45

χωριά Η Ευαγγελία Μπαλτά έχει τεκμηριώσει ότι το ίδιο συνέβη και για την

επαρχία Μυλοποτάμου στο ίδιο κατάστιχο Βλ Μπαλτά 2006 108 112

9 Ο Εβλιά Τσελεμπί αναφέρει ότι η Σητεία κατακτήθηκε από τον Ντελί Χουσεΐν

Πασά επικεφαλής της εκστρατείας μεταξύ 1646ndash56 και 1656ndash58 Evliya Ccedilelebi

2003 242


mdash 455 mdash

θηκε (υποθέτουμε επισκευάστηκε) το φρούριο της Σητείας όπου

τοποθετήθηκαν 40 κανόνια και 1500 στρατιώτες με διοικητή τον

σαντζάκμπεη των Τρικάλων Επίσης διορίστηκαν για τη φρούρηση

της περιοχής μια μονάδα (oda) γενιτσάρων μια μονάδα οπλοποιών

(cebeci) μια μονάδα ανδρών του πυροβολικού (topccedilu) καθώς και

μια μονάδα laquoσπαχήδων των ελαιώνraquo (bir sancak zeytun sipahisi)10

Επιπλέον στο κατάστιχο του 167071 καταχωρίζονται οι γαιοκτησί-

ες στην περιοχή της πόλης της Σητείας (248 κλήροι χριστιανών και

11 κλήροι μουσουλμάνων) αυτό σημαίνει ότι παρrsquo όλο που η πόλη

δεν ανασυνοικίστηκε ξανά παρά μετά το 1869 από τον διοικητή του

Λασιθίου Αβνί Πασά η αγροτική περιοχή της συνέχισε τουλάχιστον

κατά τα χρόνια του πολέμου και αμέσως μετά να καλλιεργείται από

χριστιανούς που είτε έμειναν στην περιοχή μη ακολουθώντας τους

Βενετούς είτε προέρχονταν από τα γειτονικά χωριά (η Μονή Ακρω-

τηριανής για παράδειγμα έσπευσε το 1671 να αγοράσει γαίες εκεί)

επιπλέον οι μουσουλμάνοι στρατιωτικοί (προφανώς όσοι εγκατα-

στάθηκαν εκεί για τη φρούρηση της επαρχίας) είχαν αποκτήσει κλή-

ρους σε αυτή11

Σε ότι αφορά τα χωριά παρατηρείται ότι η δομή της κατοίκη-

σης (την οποία βέβαια δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε στη

δημογραφική της εξέλιξη καθώς τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι

ανόμοια) παραμένει εν πολλοίς σταθερή Τα μεγαλύτερα χωριά του

10 Evliya Ccedilelebi 2003 242 O Guumllsoy (2004 270 υποσημ 187) θεωρεί ότι η έκφρα-

ση laquoσπαχήδες των ελαιώνraquo (zeytun sipahisi) χρησιμοποιόταν για τους σπαχήδες

της Κρήτης λόγω της ελαιοκαλλιέργειας που κυριαρχούσε στο νησί

11 Βλ Ανδριώτης 2006 162ndash64 Σύμφωνα με καταχώριση στο κατάστιχο του

καδή του Χάνδακα του έτους 1672 ο ηγούμενος (πρωτοπαπάς) της μονής της

Ακρωτηριανής έσπευσε να αγοράσει από έναν μουσουλμάνο στρατιωτικό που

κατοικούσε στην Κάντια τα χωράφια του και ένα ερειπωμένο μεγάλο σπί-

τι στη Σητεία Καραντζίκου amp Φωτεινού 2003 177ndash78 Φαίνεται ότι το μονα-

στήρι δημιουργούσε με αυτό τον τρόπο τον πυρήνα ενός αγροτικού εξαρτήμα-

τός του στην περιοχή όπου τα ερείπια της πόλης έστεκαν ακόμα Σύμφωνα με

άλλη καταχώριση του ίδιου έτους ένας από τους μουσουλμάνους της Ιεράπε-

τρας αγοράζει και αυτός σπίτια ένα ερειπωμένο μοναστήρι και χωράφια στο

βαρόσι γύρω από τη Σητεία την πατρική κληρονομιά μιας μουσουλμάνας που

παντρεύτηκε στην Κάντια και μετακινήθηκε εκεί Καραντζίκου amp Φωτεινού

2003 213ndash14


mdash 456 mdash

1583 (με πάνω από 400 κατοίκους) η Ετιά οι Αρμένοι ο Χαντράς

η Ζίρος και ο Κατελιώνας στο οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων το

Πισκοκέφαλο και η Τραπεζόντα στη γεωγραφική περιοχή της πόλης

της Σητείας καθώς και η Σφάκα και τα Μέσα Μουλιανά στις βόρει-

ες υπώρειες του Ορνού συνεχίζουν να υφίστανται όλα στα 1650 και

167071 Με βάση τα στοιχεία του 1650 και τα στοιχεία για τον κεφα-

λικό φόρο στα 1670 τα μεγαλύτερα χωριά της επαρχίας συνεχίζουν

να είναι η Ετιά οι Αρμένοι ο Χαντράς η Ζίρος ο Κατελιώνας με

την προσθήκη της Ρουκάκας (σημ Χρυσοπηγής) Το Πισκοκέφαλο

και η Τραπεζόντα ωστόσο φαίνεται ότι παρακμάζουν πληθυσμια-

κά ενδεχομένως λόγω της γειτνίασής τους με την πόλη της Σητεί-

ας κατά τα χρόνια του πολέμου Η Σφάκα και τα Μέσα Μουλιανά

τέλος φαίνεται ότι δεν διατηρούν τον όγκο τους στα πρώτα χρό-

νια της οθωμανικής περιόδου χωρίς ωστόσο να καταλήγουν στην

κατηγορία των μικρών οικισμών Από τους μικρότερους οικισμούς

που αναφέρονται στα 1583 παύουν να καταγράφονται στα 1650 και

167071 μόνο ο Βυζάς η Λάπιθος ο Ξερόκαμπος και ο Σκλαβεδιά-

κος μπορεί ωστόσο να υποτεθεί ότι καταχωρίστηκαν μαζί με τα γει-

τονικά τους χωριά Από την άλλη για πρώτη φορά καταγράφονται

το Καρύδι (με τα μετόχια του Κλησίδι Αζοκέραμος Κελάρια Αδρα-

βάστοι) ο Μαγκασάς (σημ Βρυσίδι) και ο Χώνος με το μετόχι του

το Μισιργιού (σημ Κρυονέρι) όλοι στο ανατολικό άκρο της επαρ-

χίας καθώς και οι Πεύκοι Καταλήγουμε δηλαδή σχεδόν στο ίδιο

συμπέρασμα με τον Νίκο Ανδριώτη ο οποίος επισημαίνει ότι κατά

τη διάρκεια του πολέμου και κατά τα πρώτα χρόνια της οθωμανι-

κής κυριαρχίας στην Ανατολική Κρήτη εγκαταλείφθηκε μόνο ένας

αριθμός κατά κύριο λόγο μικρών οικισμών μεγαλύτερος (θα λέγαμε

ίσος) σε σχέση με τον αριθμό των οικισμών οι οποίοι εμφανίστηκαν

για πρώτη φορά κατά την ίδια περίοδο (Ανδριώτης 2006 187ndash94)

Για τα χωριά διαθέτουμε επίσης δεδομένα για τις καλλιεργήσιμες

εκτάσεις τους και τη δεντροκαλλιέργεια που καταμετρήθηκαν στην

απογραφή του 167071 [Πίν 2] Με βάση αυτά μπορεί καταρχήν

να παρατηρηθεί ότι συνολικά για την επαρχία το 50 περίπου των

καταγραφόμενων εκτάσεων (στις οποίες ωστόσο δεν περιλαμβά-


mdash 457 mdash

νονται οι εκτάσεις που καλύπτονται από τα δέντρα) ήταν δεσμευ-

μένο στην καλλιέργεια των δημητριακών και των οσπρίων Η αμπε-

λουργία καταλάμβανε το 5 του παραπάνω συνόλου ενώ κάτω του

1 των εκτάσεων αποτελούσαν δεντρόκηποι με συστοιχίες δέντρων

(όχι μεμονωμένα) και μποστάνια Το υπόλοιπο 435 αυτού του

συνόλου καταχωρίστηκε ως ακαλλιέργητη γη χωρίς ιδιοκτήτες την

οποία η οθωμανική δημοσιονομική διοίκηση φορολογούσε σε κάθε

χωριό ώστε να προτρέψει τους κατοίκους τους να την αξιοποιήσουν

Επίσης μπορεί να εξεταστεί η υπόθεση ότι με αυτό τον τρόπο φορο-

λογούνταν έμμεσα η κτηνοτροφία Αυτό προκύπτει από το γεγονός

ότι οι υψηλότεροι αριθμοί ακαλλιέργητης γης (κατά μέση τιμή 106

τζερίπια που είναι η μονάδα μέτρησης της έκτασης στο κατάστιχο12)

καταχωρίστηκαν σε χωριά που βρίσκονται σε περιοχές που συνορεύ-

ουν κυρίως με τον ορεινό όγκο του Ορνού και στα ορεινά ανατολι-

κά άκρα της επαρχίας (Αρμένοι Ρουκάκα και Χαμέζι [άνω των 1000

τζεριπιών] Παλιοπέτσι Σκοπή Κρυά Σφάκα Μαγκασάς Λάστρος

και Αχλάδια [μεταξύ 300 και 700 τζεριπιών]) Αντίθετα παρατηρού-

με ότι οι μικρότεροι αριθμοί ακαλλιέργητης γης (κάτω από 50 τζερί-

πια) καταχωρίστηκαν σε μικρά χωριά που βρίσκονται εγκλωβισμένα

μεταξύ των περιφερειών άλλων χωριών (Σίτανος Απάνω Επισκοπή

Πραισός Σχινοκάψαλα Μέσα Μουλιανά Έξω Μουλιανά Λαμνώνι

Καλαμαύκι Λουτράκι Πισκοκέφαλο Σωτήρα και Βόιλα)

Επανερχόμενοι στο ζήτημα του μεγέθους των οικισμών με βάση

το μέγεθος των εκτάσεων που καλλιεργούνταν (κατά μέση τιμή

23475 τζερίπια) τα μεγαλύτερα χωριά ήταν κατά σειρά η Σητεία ο

Χαντράς η Ζίρος η Ετιά η Συκιά οι Αρμένοι η Ρουκάκα τα Μέσα

Μουλιανά η Σφάκα ο Κατελιώνας η Κρυά οι Βαβέλοι και το Στρα-

βοδοξάρι (πάνω από 400 τζερίπια) Τα μικρότερα χωριά ήταν οι Δρα-

πάνοι το Καλαμαύκι τα Σκινοκάψαλα η Σωτήρα ο Μπεράτης η

Σκοπή ο Χώνος η Σίτανος και το Μακρύ Λιβάδι (κάτω από 100 τζε-

ρίπια) Παρατηρείται ότι τα στοιχεία αυτά ταιριάζουν με την εντύπω-

ση που αποκομίζει κανείς μελετώντας τα στοιχεία για τον πληθυσμό

12 Για το τζερίπι (cerib) μέτρο επιφάνειας της γης αραβικής προέλευσης σε ότι

αφορά τη χρήση του από τους Οθωμανούς βλ Parveva 2000 59ndash61


mdash 458 mdash

Δεν συμβαίνει ωστόσο το ίδιο (και είναι μάλλον φυσικό) με βάση τα

στοιχεία που αναφέρονται στη δεντροκαλλιέργεια Τα χωριά με τον

μεγαλύτερο αριθμό ελαιόδεντρων και άλλων δέντρων (κατά μέση

τιμή 540 δέντρα) ήταν το Στραβοδοξάρι (πάνω από 2000 δέντρα)

η Ρουκάκα η Δάφνη οι Βαβέλοι η Γρας η Λάστρος οι Πεύκοι η

Συκιά το Σαντάλι και οι Λιθίνες (πάνω από 1000 δέντρα) Τα χωριά

με το μικρότερο αριθμό δέντρων (κάτω από 100 δέντρα) ήταν το

Λουτράκι ο Κατελιώνας ο Χώνος ο Μαγκασάς η Σίτανος η Ζίρος

η Σκοπή και οι Αρμένοι

Με βάση τα ίδια δεδομένα του οθωμανικού laquoκτηματολόγι-

ουraquo όπως θα μπορούσαμε να πούμε του 167071 μπορούμε επίσης

να μελετήσουμε την κατανομή των γαιών και των δέντρων μετα-

ξύ χριστιανών και μουσουλμάνων στην επαρχία [Πίν 3] Η δημι-

ουργία μιας μουσουλμανικής κοινότητας στην ύπαιθρο της Σητεί-

ας μετά την οθωμανική κατάκτηση που αποδίδεται εξ ολοκλήρου

ή σε ένα μεγάλο βαθμό σε εξισλαμισμούς αποτελεί μείζον γεγονός

για τη νεότερη ιστορία της επαρχίας μεταξύ του 17ου και του 19ου

αιώνα Σε ποια φάση βρισκόταν αυτή η διαδικασία αμέσως μετά

το τέλος του πολέμου Σύμφωνα με τα στοιχεία που επεξεργαστή-

καμε στα 167071 περίπου το 13 (2923) των καλλιεργούμενων

χωρα φιών στη Σητεία ανήκαν σε μουσουλμάνους ενώ οι χριστια-

νοί διατηρούσαν στην κατοχή τους τα υπόλοιπα 23 (7077) Οι

χριστιανοί κατείχαν τα 45 των αμπελώνων (8149) και οι μου-

σουλμάνοι το υπόλοιπο 15 (1851) Τέλος σε ότι αφορά τα ελαι-

όδεντρα οι χριστιανοί κατείχαν τα 34 των δέντρων (7462) και

οι μουσουλμάνοι το υπόλοιπο 14 (2538) Συμπεραίνεται δηλα-

δή ότι η μουσουλμανική παρουσία στην περιοχή τουλάχιστον σε

ότι αφορά την κατάληψη της γης είχε αποκτήσει ήδη ρίζες αν και

σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποστηριχτεί πως στην περιοχή

της Σητείας είχαν κυριαρχήσει οι μουσουλμάνοι όπως συνέβαινε σε

μεγάλο βαθμό τον 19ο αιώνα Μελετώντας ειδικότερα την κατανο-

μή ανά χωριό παρατηρείται ότι η μουσουλμανική γαιοκτησία ήταν

ιδιαίτερα υψηλή στη Συκιά στο Πισκοκέφαλο στη Ρουκάκα στην

Τραπεζόντα στον Κατελιώνα στη Ζίρο στους Αρμένους στο Ζου


mdash 459 mdash

στο Κανένε και στην Κρυά και η μουσουλμανική δεντροκτησία στο

Στραβοδοξάρι στους Τουρτούλους στο Παρασπόρι στους Βαβέ-

λους τη Δάφνη την Απάνω και Κάτω Επισκοπή στο Ζου και στη

Ρουκάκα Με βάση την ποσοστιαία κατανομή τα χωριά στα οποία η

μουσουλμανική γαιοκτησία ήταν ιδιαίτερα υψηλή (πάνω από 60)

είναι η Τραπεζόντα η Κάτω Επισκοπή οι Τουρτούλοι η Σίτανος και

το Καλαμαύκι (όλα στην περιοχή κοντά στη Σητεία με την εξαίρε-

ση της Σιτάνου) Για τη δεντροκτησία τα αντίστοιχα χωριά ήταν το

Χαμαίζι η Τραπεζόντα οι Τουρτούλοι και το Παρασπόρι

Πόσοι και κυρίως ποιοι ήταν οι μουσουλμάνοι που καταχωρίστη-

καν ως κάτοχοι κλήρων στη Σητεία στα 167071 Ήταν επήλυδες ή

χριστιανοί που εξισλαμίστηκαν Για να επιχειρηθεί να δοθεί απάντη-

ση σε αυτό το ερώτημα καταγράψαμε σε μια βάση δεδομένων τους

1895 κλήρους των μουσουλμάνων που καταχωρίστηκαν στο κατά-

στιχο και κάναμε ταυτίσεις με βάση τα ονόματά τους και τα χωριά

στα οποία καταγράφονται οι κλήροι τους Με βάση αυτή την επε-

ξεργασία [Πίν 4] φτάνουμε σε ένα σύνολο (τουλάχιστον) 550 μου-

σουλμάνων κατόχων γης (αν υποτεθεί ότι δεν υπάρχουν συνωνυ-

μίες μάλλον απίθανο) στην επαρχία της Σητείας Παρατηρούνται

τα εξής (α) Αν και είναι βέβαιο ότι τουλάχιστον το 13 (31) των

μουσουλμάνων κατόχων γης είναι πρόσφατα εξισλαμισμένοι ένα

μεγάλο τμήμα (19) επίσης αποτελούν οι γενίτσαροι (οι οποίοι

βέβαια θα μπορούσαν και αυτοί να προέρχονται από εξισλαμισμούς

και μάλιστα στην Κρήτη)13 (β) Αν και οι μουσουλμάνοι γαιοκτήμο-

νες φαίνεται ότι είναι περισσότεροι στο Πισκοκέφαλο στους Αρμέ-

νους στο Χαντρά (όπου διαθέτουν κτήματα οι 5 από τους 7 σπαχή-

δες που αναφέρονται) στη Ρουκάκα και στη Δάφνη κατανέμονται

ιδιαίτερα αρμονικά σε όλους τους οικισμούς της επαρχίας (με από-

κλιση μόλις 636) Μια υπόθεση που μπορεί να γίνει είναι ότι λόγω

της εγκατάλειψης της πόλης της Σητείας μετά το 1651 οι οθωμανοί

στρατιωτικοί που εγκαταστάθηκαν στην επαρχία για τη φρούρησή

της και νέμονταν φορολογικές προσόδους σε αυτή εγκαταστάθη-

13 Βλ Greene 2000 33ndash34 (και ελληνική μετάφραση 86ndash101)


mdash 460 mdash

καν με σχετικά αποκεντρωμένο τρόπο στην περιοχή αποκτώντας

επίσης γαίες Την ίδια στιγμή ενδεχομένως οι στρατιωτικές δυνάμεις

τους ενισχύθηκαν από εξισλαμισμένους που εντάχθηκαν στο σώμα

των γενιτσάρων χωρίς να μεταβάλουν τους τόπους διαμονής τους

Τέλος ο πυρήνας αυτός της μουσουλμανικής παρουσίας στην περι-

οχή ενισχύθηκε περαιτέρω με εξισλαμισμούς μάλλον όχι ομαδικού

χαρακτήρα

Τα δεδομένα των οθωμανικών φορολογικών απογραφών ιδιαίτε-

ρα της απογραφής του 167071 μπορούν με περαιτέρω επεξεργασία

στο πλαίσιο μιας μεγαλύτερης έρευνας να αξιοποιηθούν ώστε να

μελετηθούν αναλυτικά για κάθε οικισμό της Σητείας (και του συνό-

λου της Κρήτης) τα ανθρωπωνύμια και τα μεγέθη της κατοχής κλή-

ρων χωραφιών αμπελιών και ελαιόδεντρων ανά άντρα και γυναίκα

κάτοχο γης χριστιανούς ή μουσουλμάνους Με αυτό τον τρόπο θα

είναι εφικτό να οδηγηθούμε σε αναλυτικά συμπεράσματα για την

οικονομική και κοινωνική θέση των κατοίκων της Σητείας στα πρώ-

τα χρόνια της οθωμανικής περιόδου

w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Ανδριώτης 2006 Ν Ανδριώτης Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής

Κρήτης (16οςndash19ος αι) Ηράκλειο

Καραντζίκου ndash Φωτεινού 2003 Ε Καραντζίκου Π Φωτεινού Ιεροδικείο

Ηρακλείου Τρίτος Κώδικας 166973ndash175067 επιμ Ε Α Ζαχαριά-

δου Ηράκλειο

Μπαλτά 2006 Ε Μπαλτά laquoΟ ναχιγιές Μυλοπόταμος στα χρόνια του

Κρητικού Πολέμουraquo Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου ldquoΟ Μυλοπότα-

μος από την αρχαιότητα ως σήμεραrdquo τ VI Ρέθυμνο 101ndash150

Μπαλτά ndash Oğuz 2007 Ε Μπαλτά M Oğuz Το οθωμανικό κτηματολόγιο

του Ρεθύμνου Ρέθυμνο

Σταυρινίδης 1975 Ν Σταυρινίδης Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών

εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης Α΄ Έγγραφα της

περιόδου ετών 1657ndash1672 Εγίρας 1067ndash1082 Ηράκλειο


εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν της Κρήτης Β΄ Έγγραφα της


Σπανάκης 1991 Σ Σπανάκης Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα

των αιώνων (Μητρώον των οικισμών) τ 1ndash2 Ηράκλειο

Adıyeke ndash Adıyeke ndash Balta 2001 Nuumlkhet Adıyeke Nuri Adıyeke E Balta

laquoTh e Poll Tax in the Years of the Cretan War Symbol of Submission

and Mechanisms of Avoidanceraquo Θησαυρίσματα 31 332ndash333

Barkan 1943 Ouml L Barkan XV ve XVIıncı asırlarda Osmanlı İmparatorlu-

ğunda ziraicirc ekonominin hukukicirc ve malicirc esasları I Kanunlar Κων-

σταντινούπολη

Evliya Ccedilelebi 2003 Seyyit Ali Kahraman Yuumlcel Dağlı Robert Dankoff

(επιμ) Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi 8 kitap Κωνσταντινούπολη

Greene 1996 M Greene laquoAn Islamic Experiment Ottoman Land Policy

on Creteraquo Mediterranean Historical Review 2 60ndash78

mdash 472 mdash


Greene 2000 M Greene A Shared World Christians and Muslims in the

Early Modern Mediterranean Princeton New Jersey (ελληνική μετά-

φραση Ελένης Γκαρά ndash Θέμιδας Γκέκου Κρήτη ένας κοινός κόσμος

Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στη Μεσόγειο των Πρώιμων Νεότερων

Χρόνων Αθήνα 2005)

Guumllsoy 2001 E Guumllsoy laquoOsmanlı Tahrir Geleneğinde Bir Değişim Oumlrneği

Girit Eyacircletirsquonin 1650 ve 1670 Tarihli Sayımlarıraquo στο K Ccediliccedilek

(επιμ) Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof Dr Nejat Goumlyuumlnccedil

HaarlemΆγκυρα 183ndash204

Guumllsoy 2004 E Guumllsoy Giritrsquoin fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması

(1645ndash1670) [Η κατάκτηση της Κρήτης και η εγκαθίδρυση της οθω-

μανικής διοίκησης (1645ndash1670)] Κωνσταντινούπολη

İnalcık 1994 H İnalcık laquoTh e Ottoman State Economy and Society 1300ndash

1600raquo στο H İnalcık amp D Quataert (επιμ) An Economic and Social

History of the Ottoman Empire τ 1 Cambridge 9ndash409

Parveva 2000 S Parveva laquoRural Agrarian and Social Structure in the

Edirne Region during the Second Half of the Seventeenth Centuryraquo

Eacutetudes balcaniques 3 55ndash90

Tukin 1945 C Tukin laquoOsmanlı İmparatorluğunda Girit isyanları 1821

yılına kadar Giritraquo Belleten 934 163ndash206

Veinstein 2004 G Veinstein laquoLe leacutegislateur ottoman face agrave lrsquoinsulariteacute

lrsquoenseignement des kacircnucircnnacircmeraquo στο N Vatin amp G Veinstein (επιμ)

Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 91ndash110

Veinstein 2008 G Veinstein laquoLes regraveglements Fiscaux ottomans de Cregraveteraquo

στο A Anastasopoulos (επιμ) Th e Eastern Mediterranean under

Ottoman Rule Crete 1645ndash1840 Ρέθυμνο 3ndash16

mdash 452 mdash

σε χάσια του σουλτάνου και του μπεϊλέρμπεη (του γενικού διοικη-

τή της Κρήτης) βακούφια μούλκια ζιαμέτια και τιμάρια και καθο-

ρίστηκαν οι φορολογικές υποχρεώσεις των ραγιάδων3 Αμέσως μετά

την κατάκτηση του Χάνδακα τα έτη 1670 και 1671 ο Κιοπρουλού-

ζαντέ Φαζίλ Αχμέτ Πασά διέταξε τον Ντεφτερντάρ-ζαντέ Μεχμέτ

Εφέντη γραμματέα των γενίτσαρων της υψηλής πύλης να γίνει μια

νέα απογραφή με βάση το νέο δεύτερο κανουναμέ της Κρήτης που

δημοσιεύτηκε τότε Από την απογραφή προέκυψαν δύο μεγάλα ανα-

λυτικά κατάστιχα για τις επαρχίες του Χάνδακα και της Σητείας το

ένα και για τις επαρχίες των Χανίων και του Ρεθύμνου το άλλο (ΤΤ

825 και ΤΤ 822 αντίστοιχα Guumllsoy 2004 xxiindashxxiii το κατάστιχο

του Ρεθύμνου δημοσίευσαν πρόσφατα οι Μπαλτά ndash Oğuz 2007)

Στο πρώτο δημοσιεύεται ο νέος κανουναμές της Κρήτης με βάση

τον οποίο οι φορολογικές πρόσοδοι της Κρήτης καταμετρήθηκαν

με βάση ένα νέο σύστημα το οποίο στηριζόταν στην έκταση και την

εκτίμηση της παραγωγικότητας των γαιών για τον υπολογισμό του

φόρου και όχι πλέον στην εκτίμηση της παραγωγικής δυνατότητας

των ραγιάδων4 Με βάση την ίδια απογραφή προέκυψε ένα συνο-

πτικό κατάστιχο στο οποίο καταγράφονται τα χάσια του σουλτά-

νου του μπεϊλέρμπεη της Κρήτης και των σαντζακμπέηδων καθώς

και τα τιμάρια των φρουρών στα κάστρα του νησιού (ΤΤ 801 Guumll-

soy 2004 xxiii) Έχει σωθεί τέλος και το κατάστιχο του κεφαλικού

φόρου των μη μουσουλμάνων (ΤΤ 980 Guumllsoy 2004 xxiiindashxxiv)

3 Guumllsoy 2004 xxindashxxii Έκδοση του κανουναμέ στις σελ 315ndash17 Πρβλ Tukin

1945 163ndash206 όπου δημοσιεύεται πανομοιότυπο του κανουναμέ από το κατά-

στιχο ΤΤ 820 (πίν 39ndash40) ωστόσο ο συγγραφέας το χρονολογεί λανθασμένα

μετά την παράδοση του Χάνδακα (σελ 197ndash98 υποσημ 127 και 128)

4 Εκδόσεις του κανουναμέ Barkan 1943 350ndash53 Guumllsoy 2004 318ndash20 Ελληνι-

κή μετάφραση από το αντίγραφο στο κατάστιχο του καδή του Χάνδακα Σταυ-

ρινίδης 1975 307ndash11 Περίληψη στα ελληνικά Καραντζίκου amp Φωτεινού 2003

μθ΄ndashνβ΄ και 127ndash28 Βλ για τον κανουναμέ και τις ιδιαιτερότητές του Greene

1996 25ndash29 Greene 2000 25ndash29 (ελληνική μετάφραση 74ndash81) Guumllsoy 2001

183ndash204 Veinstein 2004 103ndash04 Ο καθηγητής Veinstein στο συμπόσιο του

Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών

με θέμα την Κρήτη (2006) έκανε ανακοίνωση με αντικείμενο τη συγκριτική

μελέτη των δύο κανουναμέδων της Κρήτης καθώς και των ειδικών νομοθετη-

μάτων για τους τελωνειακούς δασμούς (Veinstein 2008)


mdash 453 mdash





































mdash 454 mdash



































2003 242


mdash 455 mdash





































2003 213ndash14


mdash 456 mdash




































mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 453 mdash





































mdash 454 mdash



































2003 242


mdash 455 mdash





































2003 213ndash14


mdash 456 mdash




































mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 454 mdash



































2003 242


mdash 455 mdash





































2003 213ndash14


mdash 456 mdash




































mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 455 mdash





































2003 213ndash14


mdash 456 mdash




































mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 456 mdash




































mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 457 mdash




































mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 458 mdash




































mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 459 mdash



































mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 460 mdash







χαρακτήρα











w


mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 461 mdash


mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 462 mdash


mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 463 mdash


mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 464 mdash


mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 465 mdash


mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 466 mdash


mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 467 mdash


mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 468 mdash


mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 469 mdash


mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 470 mdash


mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 471 mdash































mdash 472 mdash




























mdash 472 mdash




























Η επαρχία Σητείας στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής...

Documents

Transcript of Η επαρχία Σητείας στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής...