İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ HİTİTOLOJİ ANABİLİM DALI

HİTİT KRALİÇELERİ

Hazırlayan: Merve Öz 0306130009

Dersin Hocası: Yard. Doç. Dr. Metin Alparslan

1

ÖNSÖZ

Hitit Kraliçesi, çağdaşı diğer devletlerin kraliçelerine göre bağımsız, dış politikada söz sahibi ve neredeyse krala eşit haklarıyla ilginç bir yer tutmaktadır. Bu çalışmada Hitit kraliçelerinin Hitit Hükümdarlığı’ndaki yeri, rolü, politik hayattaki önemi incelenecektir.

Öncelikle, çalışmak istediğim konu olan Hitit kadını hakkında beni doğru bir şekilde yönlendiren ve çalışmama olanak sağlayan Hocam, Yard. Doç. Dr. Metin Alparslan’a,

Anadolu kadını ile ilgili yaptığı ayrıntılı çalışma “Anadolu’da Kadın” kitabı ile konu hakkında detaylı bilgi sahibi olmamı sağlayan ve büyük hayranlık duyduğum değerli Prof. Dr. A. Muhibbe Darga’ya,

Ödevimi hazırlarken desteğini esirgemeyen aileme ve arkadaşlarım Dinç Dinçer ve Kaan Göktaş’a,

Çok teşekkür ederim..

2

Giriş

Hitit çivi yazılı arşivinde, tarih, edebiyat, sihir, bayram gibi hemen hemen bütün yazı türlerini kapsayan tabletler bulunmaktadır. Bunlar devletin resmi belgeleri olup, kraliyet arşividir. Bu yazılı kaynaklar içerisinde Hitit kraliçeleri hakkında bilgi veren oldukça çok malzemeye sahibiz. Bu metinler sayesinde Hitit toplumunda kraliçenin özel mevkisi, makamı, rolü, dini ve politik hayattaki istisnai önemini öğrenebilmekteyiz. (Süel, 1990:239) Hitit tarihinde sadece bir örneği olan ve 2. Murşili dönemine tarihlenen haç şeklindeki bir mühür baskıda kralın yanında kraliçelerin isminin de yer alması sayesinde Hitit hanedanına mensup pek çok kraliçe ismini öğrenmek mümkün olmuştur. (Doğan­Alparslan, 2013:77)

Hitit Kraliçesinin Genel Özellikleri

Hitit kral ve kraliçelerinin hemen hepsinin doğum adlarının Hurri kökenli olmasından yola çıkarak, kendilerine “Hatti Ülkesi’nin insanları” diyen Hititlerin, Hurri köklerine bağlılıklarını koruduklarını öne sürebiliriz. (Darga, 2013:128)

Hitit metinlerinde kraliçe için SAL.LUGAL.GAL (Sümerce : “Büyük Kraliçe”, Hititçe : šakuwaššar­) ve tawananna ifadeleri kullanılır. Bunlardan “tawananna” aşağıda ayrıntılı belirteceğimiz gibi sadece bir hitap şekli değil, önemli anlamları olan bir unvandır. (Memiş, 1994:26)

Hitit kraliçelerinin en önemli özellikleri güçlü ve bağımsız olmalarıdır. Kraliçe, büyük kralın eşidir ve bir önceki ana kraliçe, yani bir önceki büyük kralın eşi (genellikle kralın annesi) öldüğünde ondan “tawananna” unvanını devralır. (Gurney, 1961:66) Hititlerde hür kadın tipini ancak kraliçeler temsil etmektedir. Nasıl ki ilk Hitit krallarından Labarna’nın adı hem bir isim, hem de bir unvan olarak meşruiyet alameti olarak kullanılıyorsa, “tawananna” unvanının kökeninin de buna benzer olduğu tahmin edilmektedir. (Kınal, 1956:356) Hititçede labarna; “egemen kral”, tawananna ise “egemen kraliçe” anlamında kullanılmaktadır. (Darga, 2013:128) Tawananna unvanını alan ana kraliçe, eşi olan kral ölse de, kendi ölene kadar bunu kullanmaya devam ederdi, yani “egemenlik hakkı” erkek tarafın ölümüyle sona ermezdi. Bu durum dünyada bir örneği olmamakla birlikte, kazanılmış hakların korunması bakımından ilginçtir. (Akurgal, 2000:118)

Erken Hitit döneminde Tawananna, Labarna’nın eşi ve partneriydi, görevi ve yetkisi bununla sınırlıydı. Hattice metinlerin Hititçe çevirilerindeki dini ritüellerde de sadece “kralın eşi” olarak geçer. Tawananna’nın “Hitit Kraliçesi” olarak özel bir anlama kavuşması, 1. Hattuşili dönemine rastlar. (Bin­Nun, 1975:104) Ancak yine de Tawananna’nın 1. Hattuşili döneminde oynadığı rol fazla abartılmamalıdır. Bütün bunların yanında, Tawananna’nın bir daha ta Aşmunikal’a gelinceye kadar isminin anılmaması çeşitli spekülasyonlara da sebep olmuştur. Ayrıca, Eski Hitit döneminde kralın illa ki Tawananna’nın erkek kardeşinin oğlunun olması gerektiği gibi bir çıkarım da en baştan yanlıştır, keza bu durum sadece bir defa, yani 1. Hattuşili için geçerli olmuştur ve bir kaide değil, istisnadır. (Ünal, 2005:130)

3

Bütün prestiji ve gücüne rağmen, Hitit kraliçeleri mahkemeler önünde yargılanabiliyor ve cezalandırılıyorlardı. (Memiş, 1994:30) Elimizdeki bilgilere göre, 2. Murşili tahta çıktığında üvey annesi hala Tawananna unvanına sahipti. Tawananna ile Murşili arasında bazı sorunlar yaşanınca Tawananna saraydan sürgüne gönderilmiştir. (Doğan­Alparslan, 2013:77)

Kraliçelik Kurumu

Hitit kraliçerinin çağdaşlarından farklı olduğunu yukarıda belirtmiştik. Mısır ve diğer Mezopotomya devletlerinde kraliçe, sadece kralın eşidir ve sadece bir takım dini sembolik görevleri vardır. Bunun dışında politik yetkilere ya da ülke yönetiminde söz hakkına sahip değildir. Hititlerde ise kraliçe, devletler arası hukukta söz sahibi olarak dış politikaya karışmakta, ülke yönetimi konusunda çeşitli hükümler vermekte, adeta kralın yanında ikinci bir temsilci olarak bulunmaktadır. (Memiş, 1994:26) M.Ö. 15­14. yüzyıllar arasına tarihlenmiş, kraliçelerin şahsına ait Tawananna mühürleri, bu durumun kanıtıdır. Bu mühürlerin en eskisi Telipinu zamanına, en yenisi ise 1. Şuppiluliuma’nın üçüncü eşine aittir. (Darga 2013:132)

Adları Bilinen Hitit Kraliçelerinin Kronolojik Tablosu

Kralın adı Kraliçeleri

Labarna (1.Hattuşili) (M.Ö. 1600) Tawananna (1), Kadduşi, Haştayar(?) 1. Murşili (M.Ö. 1550) Kali 1. Hantili Harapşili Ammuna Tawananna (2) Telipinu (M.Ö. 1500) İştapariaş Alluwamna Harapşeki 2. Zidanta İyaya 2. Huzziya Şummiri 2. Tuthaliya (M.Ö. 1450­1400) Nikalmati 1. Arnuwanda (M.Ö. 1400­1380) Aşmunikal 1. Şuppiluliuma (M.Ö. 1380­1335) Daduhepa, Hinti, Tawananna 2. Murşili (M.Ö. 1335­1300) Gaşulawiya, Tanuhepa 3. Hattuşili (M.Ö. 1285­1250) Puduhepa

(Memiş 1994:35)

Babilli Bir Prenses: Tawananna

4

Tawananna unvanını kullanan kraliçelerden Şuppiluliuma’nın eşi, Babilli bir prensestir. Ugarit Sarayı’nda ele geçen arşivdeki buluntulara göre, eşi Kral Şuppiluliuma ile isminin birlikte geçtiği bir mühürde, doğum (genç kızlık) adı da yazmaktadır. Ancak ne yazık ki bu isim kesin olarak okunamamakta, “Malnigal” olma ihtimali üzerinde durulmaktadır. Ayrıca Boğazköy tabletlerinin ikisinde de bu kraliçenin ismi tek başına geçmektedir. Bu bize, kraliçelerin müstakil mühürlere sahip olduğunu ispatlar. (Memiş 1994:28­29)

Kizzuwatnalı Puduhepa

Hitit kraliçileri içinde ­hakkında bilgi sahibi olabildiğimiz­ en ilgi çekici olanlarından biri de, 3. Hattuşili’nin eşi Puduhepa’dır. Lawazantia şehrinin baş rahibinin kızı olan Puduhepa, güçlü şahsiyeti sayesinde Hitit kaynaklarında bolca yer almıştır. Mektuplarda, adak ve vakıf belgelerinde adı geçen Puduhepa, döneminde dış politikayla da ilgilenmiş, ünlü Kadeş Savaşı’ndan sonra eşi 3. Hattuşili zamanında barış imzalanınca, kendisi de Mısır kraliçesine tebrik mektubu kaleme aldırarak göndermiştir. Mısır Firavunu 2. Ramses, barış yılları boyunca Kral 3. Hattuşili’ye 26, Puduhepa’ya ise tam 13 mektup yollamıştır ki, bu da Hitit kraliçelerinin siyasi ve diplomatik pozisyonlarını tereddütsüz biçimde ortaya koymaktadır. (Memiş, 1994:31)

Sonsöz

Taksim’de bulunan Alman Arkeoloji Enstitüsü’ne sınıftan arkadaşlarım Dinç ve Kaan’la birlikte gittik. Biraz zor bulduğumuz kütüphaneye girdiğimizde, beyaz saçlı güler yüzlü bir bey bizi karşıladı ve ilgilendi. Açıkçası ben ortamı çok beğendim ve kendisinden hemen, bir kenara not ettiğim süreli yayınları istedim. Ayrıca bize bilgisayardan katalog taramayı ve istediğimiz kaynağı bulmayı da gösterdi.

Ortamda ilk dikkatimi çeken, masalarda sessizce çalışan insanlar oldu. Ayrıca bazı kişilerin çalıştıkları kitapları masaların üzerinde bırakıp, üstlerine de “lütfen kaldırmayın” diye notlar bırakıp gittiklerini gördüm.

Çalışmamda bana yardımları dokunan Alman Arkeoloji Enstitüsü yetkililerine teşekkürlerimi iletiyorum.

5

KAYNAKÇA

Akurgal, E. 2000, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara:114­119

Bin­Nun, S.R. 1975, The Tawananna in the Hittite Kingdom, Heidelberg:11­105

Darga, M. 2013 Anadolu’da Kadın, İstanbul:128­137

Doğan­Alparslan, M. 2013 “Hititlerde Kadın, Aktüel Arkeoloji, 32:70­79

Gurney, O.R 1961, The Hittites, London:66­67

Karasu, C. 2006 “Çivi Yazılı Belgelere Göre Eski Anadolu Kadını Hakkında Bazı Gözlemler”, ÇÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3:45­66

Kınal, F. 1956 Eski Anadoluda Kadının Mevkii, Belleten, 79:355­366

Memiş, E. 1994 “Hitit Sarayında Kraliçelerin Rolü”, Belleten, 222:19­35

Süel, A. 1990 “Hitit Kadınının Hukuki Durumu”, I.Hititoloji Kongresi Bildirileri:239­249

Ünal, A. 2005 Hititler Devrinde Anadolu, İstanbul:127­141

6

İÇİNDEKİLER

Önsöz………………………………….………………………………..: 2 Giriş……………………………………………….………………….....: 3 Hitit Kraliçesinin Genel Özellilkleri………………………..………..… : 3 Kraliçelik Kurumu………………………..………………………..…… : 4 Adları Bilinen Hitit Kraliçelerinin Kronolojik Tablosu……………….... : 4 Babilli Bir Prenses: Tawananna…………………………………….... : 4 Kizzuwatnalı Puduhepa……………………………………………….. : 5 Kaynakça…………………………………………………………….....: 6

7